Wy na grze - my na dole

Bernt Engelmann
Gnter Wallraff

Spis treci
Przedmowa .............................................................................................................................................. 2
Krupp ....................................................................................................................................................... 6
Thurn und Taxis ..................................................................................................................................... 23
Henkel.................................................................................................................................................... 47
Waldburg zu Zeil und Trauchburg Waldburg-Wolfegg und Waldsee.................................................... 57
Fichtel und Sachs ................................................................................................................................... 76
Guttenberg Stauffenberg ...................................................................................................................... 95
Flick ...................................................................................................................................................... 110
Horten ................................................................................................................................................. 115
Melitta ................................................................................................................................................. 125
Oetker .................................................................................................................................................. 143
Najbogatszy? ....................................................................................................................................... 147
Gerling ................................................................................................................................................. 151
Arzberger ............................................................................................................................................. 187
Apel...................................................................................................................................................... 203

Przedmowa
Zanim ksika Bernta Engelmanna i Gntera Wallraffa Ihr da oben - wir da unten ukazaa si w
Republice Federalnej Niemiec na pkach ksigarskich, plotkowano o niej gono w krgach
dziennikarskich i managerskich. Wietrzono skandal, za jeden z autorw, mianowicie Wallraff,
oczekiwa procesu, ba, tskni za procesem, do czego jednak w kocu nie doszo. Na wszelki wypadek
koloskie wydawnictwo Kiepenheuer & Witsch zarzdzio wszelkie rodki ostronoci, eby po
ewentualnej przegranej Wallraffa nie ponie zbyt wielkich strat. Ju w czasie druku pierwszego
wydania w roku 1973 w jednej z pnocnoniemieckich drukar nie powierzao ono szpalt

korektowych poczcie - jak si zaraz okae, bya to ostrono wskazana - lecz specjalnym gocom.
Cay za wydrukowany pierwszy nakad skadowano zrazu w Danii, aby unikn jego zajcia.
Oto bowiem Gnter Wallraff raz jeszcze postanowi zastosowa przy gromadzeniu materiau
obserwacyjno-dokumentarnego do swoich spoeczno-krytycznych reportay specyficzn, znan
i budzc postrach w RFN, literacko-dziennikarsk technik: aby opisa ycie tych na dole, udawa
si zawsze do zakadw pracy lub firm przemysowych nie jako Gnter Wallraff, lecz pod obcym
nazwiskiem, z faszywymi papierami, czsto odpowiednio ucharakteryzowany, w zalenoci od
rodzaju pracy, jak pragn podj. Zastosowa t technik take przy pisaniu swoich gonych 13
niepodanych reportay; zdajc sobie spraw z tego, e nie zawsze moe to by zgodne
z przepisami, stwierdza dla usprawiedliwienia: Chodz stale z tekstem ustawy zasadniczej
(konstytucji) w kieszeni, ale nie zawsze mog uwzgldni kady szczeg jakiego zarzdzenia
policyjnego.
Tym razem Wallraff postanowi zaangaowa si w wielkim koncernie ubezpieczeniowym Gerlinga.
Dokumenty wypoyczone od przyjaciela umoliwiy mu uzyskanie pracy w charakterze portiera
i posaca. Przez dwa miesice studiowa atmosfer w tym wielkim przedsibiorstwie, gromadzi
zaalenia pracownikw i od czasu do czasu zerka w poufn korespondencj swego superszefa.
Rycho doszed do wniosku, e jego boss, dr Hans Gerling, nb. honorowy konsul szwedzki w Kolonii
(przemysowcy zachodnioniemieccy, nie posiadajcy rodowodu arystokratycznego, bardzo chtnie
ubiegaj si o honorowe konsulostwo), uciska i szykanuje zwykych pracownikw, narzucajc
wszystkim posuszestwo jak wobec wielkiego feudaa. Przed swoim odejciem z przedsibiorstwa
przygotowa swego rodzaju polityczny happening, nie taki na szczcie dla bolesny, jak pniej w
Grecji, rzdzonej jeszcze przez junt oficersk, kiedy to przyku si do latarni w Atenach, prowokujc
brutaln reakcj policji i wizienie. Mianowicie noc portier - Wallraff wpuci do przedsibiorstwa
dwch wsppracownikw szwedzkiej telewizji, usiad na biurku szefa w swojej portierskiej liberii
i kaza si w tej pozie sfilmowa, za wkrtce potem rozsiad si za stoem w kantynie przeznaczonej
wycznie dla kierownictwa i zada takiej samej co dla niego obsugi.
Otrzymawszy wymwienie z moc natychmiastow, zabra si do pisania relacji o sytuacji
w koncernie Gerlinga. Tymczasem sprawa staa si gona, Wallraff oraz wydawca oczekiwali procesu,
Gerlingowi jednak zaleao przede wszystkim na manuskrypcie. W tym celu przyobieca pewnemu
plastykowi koloskiemu nazwiskiem Horst Ehlert sto tysicy marek za zblienie si do Wallraffa i przy
dogodnej okazji, po zdobyciu zaufania, przefotografowanie w mieszkaniu pisarza odpowiednich partii
manuskryptu. Sprawa wydaa si, telewizja zachodnioniemiecka zaprezentowaa milionom widzw
notarialne owiadczenie Ehlerta o przyjciu szpiegowskiego zadania, do procesu w kocu nie doszo.
Nowa ksika Wallraffa powstaa we wsppracy z Berntem Engelmannem. Starszy o ponad
dwadziecia lat od autora 13 niepodanych reportay, gony sta si dziki takim wielonakadowym
ksikom jak Die Macht am Rhein. Meine Freunde - die Gelgiganten (Wadza nad Renem. Moi
przyjaciele - giganci finansjery), Meine Freunde - die Manager, czy Meine Freunde - die Millionre.
W obszernej krytycznej monografii zaj si take dziejami Kruppa. Prawdziwymi bestsellerami stay
si jednak dwie ostatnie ksiki Engelmanna: Wir Untertanen (My poddani) z roku 1974 i Einig gegen
Recht und Freiheit (Zjednoczeni przeciwko prawu i wolnoci) z roku 1975.
Obie te ksiki nazwane zostay przez autora podrcznikami niemieckiej antyhistorii. Cytujc znane
powiedzenie szwajcarskiego historyka kultury, Jakoba Burckhardta, e histori jest to, co dla danej
epoki staje si interesujce w innych epokach, postanowi przeledzi dzieje niemieckie a po rok
1939 z cakiem innej perspektywy. Daje temu wyraz cytowany ju na pocztku Wir Untertanen jako
motto do caoci Bert Brecht ze znanym swoim wierszem Pytania czytajcego robotnika:

Kto zbudowa Teby o siedmiu bramach?

W ksigach s nazwiska krlw.
Czy krlowie przytaszczyli bloki skalne?
A zburzony po wielekro Babilon Kto tylekro odbudowa?
Engelmann jest optany t antyhistori, co nie znaczy, by za rad Brechta pomija nazwiska krlw
i cesarzy, by opisujc ndz, trwog i mier poddanych stara si skupi ca uwag na tych tylko
nieszczciach, wyczajc z rejestru dziejw wszystkich za to odpowiedzialnych. Ukazujc jednak
wadcw, politykw, feldmarszakw, obszarnikw i milionerw czyni to wbrew tradycyjnym
zapisom, siga gbiej w dokumenty, by ujawni z nich to, o czym tak chtnie zapominaa
historiografia buruazyjna. Stara si pokaza take skutki niektrych ich ostrych zarzdze, wobec
ktrych obywatele mieli obowizek by posuszni.
Oto - dla przykadu - wynik jego poszukiwa w zwizku ze skutkami bismarckowskiej ustawy
antysocjalistycznej. Informacje na ten temat znalaz w organie biskupstwa Trewiru, Mianowicie
niejaki Baptist S., wziwszy udzia w uroczystoci pierwszej komunii swego krewniaka, podczas
powrotu z Luksemburga zaczepiony zosta przez pewnego wytwornego pana, ktry prosi go
o przewiezienie do Neunkirchen maej paczki. Gazeta podaje, e wymieniony Baptist S., czy to
z ciekawoci paczk otworzy, czy te obsun si sznurek, do, i zauway, e paczka zawiera
zakazane socjalistyczne pisma. Zamiast od razu przekaza je policji, zacz je czyta w pocigu, w tym
i artyku do syta nam znanego rewolucjonisty dra Karola Marksa. Przyapany na tym uczynku przez
pewnego urzdnika pocztowego, prbowa go przekupi, ten jednak zaprowadzi go do wizienia w
Saarbrcken. Tutaj, dowiedziawszy si, i po jego aresztowaniu i zwolnieniu go z pracy, matka
musiaa natychmiast opuci mieszkanie zakadowe, powiesi si w celi wiziennej. Pismo konkluduje:
popeni on zatem dalszy grzech miertelny, co dowodzi, e za socjalistyczn trucizn zapaci
trzeba nie tylko yciem doczesnym, ale i zbawieniem duszy.
Niech si nam nie wydaje, e burzenie mitu, w tym wypadku bismarckowskiego, przy pomocy tego
rodzaju drobnych informacji jest zabiegiem naiwnym i niepotrzebnym. Kiedy w roku 1974 historyk
Rudolf Schridde wygosi w Wyszej Szkole Pedagogicznej w Dortmundzie odczyt na temat Obraz
Bismarcka w nauczaniu historii (odczyt ten opublikowany zosta w serii wydawanych przez uczelni
odczytw i sprawozda), stwierdzi musia, e obraz Bismarcka w wikszoci podrcznikw historii
nie odpowiada jeszcze stanowi bada nad Bismarckiem (...) lecz na og orientuje si wedug
osigni badawczych lat dwudziestych. Schridde dodaje take, e w roku 1965 z okazji 150
rocznicy urodzin Bismarcka wsplny hod zoyli mu poczta federalna i Bundestag, kanclerz
i historycy, a uczczenie jego pamici przez Willy Brandta na amach socjaldemokratycznego
czasopisma Vorwrts ukazao wwczas wyranie, i nawet niemieccy socjaldemokraci zamierzali
ustanowi pokj midzy sob a Bismarckiem.
Engelmannowi - ktry wikszo swoich historycznych szkicw czy gawd, pomieszczonych w ksice
Wy na grze - my na dole, opublikowa ju w tomie Meine Freunde - Die Geldgiganten z roku 1968 zaley przede wszystkim na tym, by zaglda pod podszewk historycznych zdarze, by zajrze za
kulisy kadego procesu, ktry ju naley do historii, lub te dopiero si ni staje. Zajmujc si w taki
sposb milionerami, managerami i wielkimi przemysowcami, pragnie jak gdyby ostrzec historykw,
by nie wayli si w przyszoci nakreli obrazu wspczesnej nam Republiki Federalnej wedug
dotychczasowych regu historiograficznych, by epoka nam wspczesna w odniesieniu do RFN nie
wygldaa pod ich pirem tak samo pontnie jak czasy rokoka, ktrych, tradycyjne ujcie stara si
w ksice Wir Untertanen omieszy i zdemaskowa. Gdyby wic na Republik Federaln Niemiec

anno 1975 spojrze tak samo, jak si spogldao na niemieckie twory pastwowe z innych epok,
wwczas obraz ten, zdaniem Engelmanna, musiaby wyglda tak oto:
Okoo roku 1975 kady, kto w RFN dba o siebie, posiada prywatny samolot odrzutowy. Lata nim
przed poudniem do fryzjera w Paryu, po poudniu do dentysty w Zurychu, by stamtd zaraz polecie
do krawca w Rzymie. Ponadto kady obywatel mia zdolny do dalekomorskich podry jacht
motorowy, wyposaony w luksusowe apartamenty, azienki, bar i pywalni. Na jachcie tym mg
pywa caymi tygodniami po Morzu rdziemnym, by czasem prysn nim na Wyspy Bahama.
W zwyczaju byo posiadanie kilku mieszka w kraju i za granic, na przykad pikny dom w
Dsseldorfie, zamek z dobrami w Grnej Bawarii, luksusow will w Tessinie, wytworn posiado na
francuskiej Riwierze, paacyk myliwski z paroma tysicami hektarw lasu w Styrii, ponadto
wakacyjne bungalowy na Sylcie, na wybrzeu portugalskim, na Florydzie i w meksykaskim Acapulco.
Kada rodzina posiadaa ca flot piknych, szybkich, luksusowych samochodw, skadajc si
z samochodu do podry, na miasto i dla uprawiania sportw dla kadego dorosego czonka rodziny,
jak rwnie redniej klasy samochody dla licznej suby. Administrowanie tak liczn sub
znajdowao si w rkach wysoko wykwalifikowanych managerw, ktrzy za swoj odpowiedzialn
prac, podobnie jak wszyscy inni zatrudnieni w zakadowej rodzinie, otrzymywali zgodnie z wynikami
pracy wysokie pensje, do tego udziay w zyskach, wspaniae zaopatrzenie na staro oraz liczne inne
wiadczenia socjalne, czsto wysze od ustawowych...
Kpina Engelmanna odnosi si zarwno do historiografii tradycyjnej, zajmujcej si dawnymi okresami
dziejowymi, jak i do tej wspczesnej nam publicystyki zachodnioniemieckiej, ktra widzi Republik
Federaln jedynie w aureoli tak zwanego cudu gospodarczego, publicystyki, ktra pragnie
awansowa do roli historiografii wspczesnej nam epoki. Jak historycy buruazyjni w epoce rokoka
widzieli samych modnie ubranych Niemcw, rozleniwionych, oddanych igraszkom i konsumujcych
z nudw sztuk, tak nie mona zapomina dzisiaj ani jutro - dodaje Engelmann - e
z bogosawiestwa luksusu i suby korzysta w RFN najwyej pidziesit tysicy rodzin; na pytanie
za dotyczce stosunkw w zakadowej rodzinie (ulubione pojcie kapitalistw, nawet jeli s
wobec swych pracownikw tak feudalnie wynioli jak Gerling), zwaszcza rnicy midzy zarobkami
robotnikw i urzdnikw a zyskami przedsibiorcw i dochodami czoowych managerw - lepiej nie
odpowiada.
Engelmann w zgodzie z dotychczasow swoj praktyk z kilku innych ksiek zajmuje si milionerami
i miliarderami, ktrych ironicznie nazywa swoimi przyjacimi, poniewa wdar si w ich tajemnice
rodzinne, potrafi bezbdnie wymieni ich upodobania gastronomiczne, zdemaskowa ich prywatn
egzystencj. Defiluj przed nami ze swoimi przywarami, ktre w oczach historykw buruazyjnych
ur mogyby do znaczenia cnt, koncerny, waciciele koncernw i inne potgi finansowe, jak
Krupp, ksi Johannes von Thurn und Taxis, Henkel, ksita von Waldburg, Fichtel, Sachs, baron
Guttenberg, Flick, Horten, Oetker, Gerling, Arzberger. Zostali oni ujci jak gdyby w kleszcze - przez
Engelmanna, buszujcego do swobodnie w ich gronie (ktra to swoboda moe nas czasem drani,
gdy zamiast jasnej definicji ich negatywnej spoecznie roli otrzymujemy jedynie anegdot), oraz przez
Wallraffa, ukazujcego los tych wszystkich, ktrzy pracuj w ich halach produkcyjnych i biurach.
Z ksiki tej wynika, jak mocno w zachodnioniemieckim zhierarchizowanym porzdku
kapitalistycznym los ludzi pracy zaleny jest od narzucanego im popiechu w pracy i nacisku
akordowego, od lekcewaenia zasad bhp, od wykorzystywania zalenoci ludzi pracy, w jak popadaj
przez chorob i staro, od manipulacji zarobkowych i zwykego wyzysku, od samowoli i bezprawia.
Recenzent ksiki z amw hamburskiego tygodnika Die Zeit napisa wprost: Prawie bez wyjtku s
to sprawy dla radcw zakadowych, dla urzdw kontroli przemysowej, w tym i dla prokuratora.
I stwierdza dalej, e dopki hierarchie przedsibiorcw pragn si izolowa tworzc pastwa

w pastwie (...), dopty prawomocna jest stosowana przez Wallraffa metoda pitnowania, a take
tropienia pod faszywym nazwiskiem.
Tropic pod faszywym, pitnuje jednak Wallraff pod wasnym nazwiskiem to wszystko, co na grze
w Republice Federalnej Niemiec zaprzecza zasadom demokracji. Rozmawiajcy z nim dziennikarz z
Die Zeit - byo to ju po ukazaniu si na rynku ksigarskim Wy na grze - my na dole - powiada:
Uznany pan ju zosta za pewnego rodzaju instytucj. Wallraff by tutaj - to zdanie stao si ju
hasem obiegowym. Koncerny przemysowe posiadaj ju take dotyczcy pana list goczy, co
sprawia, e musi si pan wci na nowo przebiera, eby dosta si do wntrza jakiego zakadu.
Skoro jednak potem opuszcza pan zakad, ujawniajc si publicznie, dopiero zaczyna si cyrk.
Nie o ten cyrk jednak chodzi. Wallraff sta si instytucj nie tylko dlatego, e boj si go
najpotniejsze koncerny w RFN, ale i z tej przyczyny, i obnaajc ich antydemokratyczne praktyki
i nieprawoci przeobrazi si mimo woli w trybuna odwoawczy; wiadcz o tym ludzie pokrzywdzeni,
ktrzy si do niego zwracaj jako do najwyszej instancji, mogcej im pomc w konfliktowych
sytuacjach z pracodawcami, dowodz tego prby nasyania na szpicli z Federalnego Urzdu Ochrony
Konstytucji, o czym Wallraff wspomnia zreszt w cytowanym powyej wywiadzie.
Gnter Wallraff jako federalny Janosik - kto by to przewidzia w roku 1966, gdy jako
dwudziestoczteroletni modzieniec debiutowa tomem reportay fabrycznych, zawierajcych po
czci jego wasne dowiadczenia w roli robotnika? W cztery lata pniej w ksice o sobie, czyli o
jednym takim, ktry wyszed z domu i uczy si lku, wspomina o pierwszym rozesanym za nim
przez przemysowcw licie goczym, opublikowanym w ich organie Warndienst czyli: Suba
Ostrzegawcza.
Engelmann i Wallraff utworzyli dobr par dla tematw rozwijanych w niniejszej ksice. Ale take
wtedy, gdy pisz z osobna, godni s naszej pilnej uwagi. Cieszy si naley, e nie brak im czytelnikw,
zarwno w Republice Federalnej Niemiec jak i daleko poza jej granicami. Historycy tego pastwa nie
bd mogli przej obok ich ksiek obojtnie.
Wilhelm Szewczyk

Krupp
Bernt Engelmann
Ksi z bajki: Arndt von Bohlen und Halbach
Jest to delikatny, niezwykle dobrze wychowany, nadzwyczaj starannie zadbany mody pan
o zaskakujco spokojnej na pierwszy rzut oka, ale przy bliszym wejrzeniu prawdziwie
ekstrawaganckiej elegancji. Na jego wizytwkach widniej cztery adresy: 8 Monachium 13, Paac
Gregoriaski; Paac Blhnbach, Werfen koo Salzburga; Bled Targui Marrakesz w Maroku, oraz 43
Essen-Bredeney, Willa Na Wzgrzu.
Kady z tych adresw ma swoj osobliw histori.
W Paacu Gregoriaskim, w dzielnicy Schwabing, po straszliwym kocu Bawarskiej Republiki
Radzieckiej, zamieszka nuncjusz papieski, arcybiskup Eugenio Pacelli, ktry pniej zosta papieem
Piusem XII. Wysokie, wyoone boazeri i kosztownymi tapetami ciemne nieco pomieszczenia

z wykuszami i niszami, z licznymi rzebieniami i z fioletem onegdajszej arcybiskupiej kaplicy domowej

- wszystko to odpowiadaoby nie kademu gustowi. Ale obecny nastpca Namiestnika w Paacu,
modzieniec, ktry niedawno wanie ukoczy dwadziecia lat, czuje si tu zupenie niele.
Wprowadzi tu zreszt ze sob troch wasnych skarbw. Dwa obrazy Rubensa, jeden van Dycka, kilka
dzie innych niderlandzkich mistrzw, ktre w sumie mog by warte miliony marek, cho wcale
z tego powodu nie musz si podoba, wisz w dugim korytarzu, rozjanionym tylko sztucznym
wiatem, pomidzy nimi za - portret urodziwego pana domu w postawie toreadora
o melancholijnym spojrzeniu ksicia z bajki.
Drugi adres, Blhnbach, jest rwnie kocielnej proweniencji. Paac myliwski z pidziesicioma
sypialniami, salonami, paradnymi salami i przedsionkami, dla ktrych utrzymania zatrudnia si
personel siedemdziesicioosobowy, nalea kiedy do arcybiskupw salzburskich, pniej do
Habsburgw, ostatnio do owego arcyksicia Franza Ferdynanda, ktrego zamordowanie w Sarajewie
rozptao pierwsz wojn wiatow. Dwa lata pniej, w roku 1916, dziadek obecnego waciciela
paacu, czoowy magnat przemysu zbrojeniowego wczesnych Niemiec w t wanie posiado
zainwestowa cz swoich niezwykle wysokich profitw wojennych. Habsburgowie bowiem,
przeczuwajc bliski ju koniec swojego panowania, rozpoczli wyprzeda nieruchomoci ziemskich;
posiado Blhnbach sprzedali mu za 5 milionw marek w zocie. Bya to miesznie niska cena, jeli
si uwzgldni, e sam tylko paac wart by takiej kwoty i e pomidzy rokiem 1916 a rokiem 1971
miay miejsce dwie totalne dewaluacje, ktre pozbawiy mieszczastwo niemieckie wszelkich
oszczdnoci. A przecie do paacu myliwskiego Blhnbach nale jeszcze ogromne lasy, gry,
pastwiska i potoki grskie, niektre okoliczne wsi, zakady obrbki drewna, elektrownia zaopatrujca
ca okolic w energi elektryczn, jak rwnie okoo 150 kilometrw asfaltowych szos i drg
prywatnych, zbudowanych ongi dla Habsburgw bezpatnie przez zobowizanych do penienia
suby wojskowej rekrutw Jego Cesarsko-Krlewskiej Moci. A caa posiado jest wiksza od
Ksistwa Lichtenstein: prawie 180 kilometrw kwadratowych!
Jeli chodzi o trzeci adres, wspania posiado zlokalizowan w jednej z najpikniejszych oaz
w pnocnej Afryce, to jest to prezent, jakim sutan Maroka askawie kiedy obdarzy ojca obecnego
jej waciciela, a swojego towarzysza interesw w handlu broni. Jak to zazwyczaj z krlewskimi
darami bywa, take ten wspaniaomylny prezent niewiele sutana kosztowa: jedno pocignicie
pirem. Wille i ogrody stanowiy bowiem wasno paszy Marrakeszu, ktry mia nieszczcie popa
w nieask i zosta wywaszczony. O ile droszy okaza si ten dar dla nowego waciciela, ktry za
wielkie pienidze kaza przebudowa dom i ogrody, wyposay je w najbardziej komfortowe
urzdzenia oraz wybudowa pidziesiciometrowej wysokoci fontann, tudzie basen kpielowy
o powierzchni 180 metrw kwadratowych.
Czwarty adres na bilecie wizytowym, Willa Na Wzgrzu koo Essen, to waciwie subtelna parafraza
owego architektonicznego monstrum - rozdtego niczym hamburski dworzec kolejowy,
pompatycznego jak gmach wilhelmiskiego wyszego sdu krajowego, a przy tym rwnie ponurego
i szpetnego jak jedno i drugie - jakim jest stara kruppowska Willa Na Wzgrzu. Zostaa ona
zbudowana przez krla Alfreda Kruppa, waciwego zaoyciela firmy, ktrego ojciec, Friedrich
Krupp, przyda co prawda owemu przedsiwziciu nazw, ale nie pozostawi po sobie niczego poza
dugami. On, ktrego legenda nazwaa energicznym, niestrudzonym pionierem niemieckiego
przemysu stalowego by w rzeczywistoci zaka swojej rodziny i swojej malej fabryki, za ostatnie
lata spdzi lec w ku i milczco wlepiajc oczy w sufit, dopki spowodowany tym bezruchem
zanik si nie zgasi w nim ycia. Syn Alfred, ktry z niesychan ambicj i bezwzgldnoci
wczesnokapitalistycznego przedsibiorcy przeksztaci splajtowan fabryk w gigantyczn
zbrojowni narodu, by obciony w dwjnasb. Po pierwsze, jego optanie dz wanoci

ponownie doprowadzio zakad na skraj przepaci, i tylko dziki ogromnym subwencjom rzdowym
i takim kredytom udao si zakad ojczysty ocali. Po wtre, rwnie on rozsta si z tym wiatem
w stanie cakowitego zamroczenia umysowego; zreszt ju wczeniej, w trakcie budowania Willi Na
Wzgrzu zdradza wyrane objawy optaczo-depresyjnego obkania.
Jedyny syn Alfreda, Fritz Krupp, by chopcem sabowitym o skonnociach homoseksualnych, ktre
zgodnie z duchem epoki stara si przesoni kanciastym stylem bycia. Jedynie w czasie pobytu na
Capri folgowa bez skrpowania swojej saboci do niedorosych synw rybakw. Poza tym
importowa swych modziutkich podopiecznych do Niemiec, wprawdzie nie bezporednio do Essen,
lecz do Berlina, gdzie w ulubionym przez niego hotelu zatrudniano ich w charakterze pikolakw
i paziw, oraz zgodnie ze cisymi wskazwkami pana Kruppa bardzo dobrze karmiono i ubierano,
a take - w przeciwiestwie do reszty personelu - regularnie kpano i wietnie wynagradzano.
O swoje ogromne przedsibiorstwo, ktre odziedziczy po Alfredzie, troszczy si Fritz Krupp tak,
jakby ono w ogle nie istniao. Kierownictwo firmy powierzy jakiemu dzielnemu dyrektorowi, i w
roku 1902, gdy jego wybryki, jak to si wwczas okrelao, stay si publiczn tajemnic,
w samobjczy sposb -- co oczywicie zatuszowano - rozsta si z yciem. Umar, nie pozostawiajc
mskiego potomka; wyczn spadkobierczyni firmy Fried. Krupp, ktra urosa tymczasem do rangi
najwikszej w rodkowej Europie fabryki stali i broni, staa si jego crka Berta. Ta za polubia
w roku 1906 radc poselskiego, Gustawa von Bohlen und Halbach, ktremu cesarz Wilhelm,
wziwszy na si rol ojca modej matki, udzieli swojego najwyszego bogosawiestwa jako
czonkowi klanu Kruppw, pozwalajc mu w przyszoci stawia to nazwisko przed swoim wasnym.
A zatem Gustaw von Bohlen und Halbach, nazywany przez najbliszych Taffy, zosta ksiciem
maonkiem najbogatszej wwczas kobiety w Niemczech i wprowadzi si z Bert do Willi Na
Wzgrzu, ktr oboje potem jeszcze bardziej upikszali i rozbudowywali. Fabryk natomiast
zarzdza (do 1918 r.) wszechniemiec i pniejszy przywdca Niemieckiej Partii Narodowej, a zarazem
harzburski sojusznik Hitlera, tajny radca Alfred Hugenberg. W wyniku oglnego wycigu zbroje oraz
nastaej w roku 1914 wysokiej koniunktury na wszelkiego rodzaju materiay zbrojeniowe, Kruppowie
von Bohlen und Halbach bogacili si coraz bardziej.
M Berty, Gustaw, nie wywodzi si bynajmniej z pradawnej arystokracji. Przyszed na wiat jako
zwyky Gustaw Halbach; Bohlen byo panieskim nazwiskiem jego matki, kuzynki ojca. Oboje
wywodzili si z zacnych, osiadych w Ameryce niemieckich rodzin rzemielniczych. Podobnie jak owo
von przed swoim nazwiskiem zawdziczali Bohlen-Halbachowie pewnemu badeskiemu ksiciu,
ktremu ojciec Gustawa wywiadczy jakie usugi, tak z kolei przychylno Hohenzollernw sprawia,
e w charakterze synowej dostaa si im dziedziczka Berta, a Taffy weni si w rodzin Kruppw.
Zreszt Taffy sta si rzeczywicie prawdziwym Kruppem, bo i on zacz wnet zdradza symptomy
choroby umysowej, szczeglnie - chorobliw pedanteri, ktra nawet wizyt goci nakazywaa
podporzdkowa dokadnemu co do sekundy protokoowi. Zna te na pami rozkad jazdy i potrafi
rozpta istn afer pastwow w przypadku, gdy jaki pocig popieszny - cho Taffy z niego
wcale nie korzysta - min wie kontroln z dwudziestosekundowym opnieniem. Pniej popad
w zupeny obd i umar w paacu Blhnbach...
Tyle o dziejach czterech adresw, wytoczonych na wytwornych biletach wizytowych modego pana,
ktry posuguje si nie nazwiskiem Krupp, jak to jeszcze czyni jego ojciec Alfried i jego dziadek
Gustaw, lecz nazywa siebie i kae si nazywa Arndt von Bohlen und Halbach.
W kadym razie - a mona to wnosi ju choby z owych biletw wizytowych - umie on
reprezentowa Kruppw oraz strzec ich, dzi ju nieco zwietrzaej, tradycji rodzinnej. Wprawdzie
czno z rnymi swoimi domenami utrzymuje w sposb godny swego stanu, lecz z punktu

widzenia tradycji spadkobiercw ojczystego zakadu niekonwencjonalny; korzysta mianowicie nie

z niemieckiego mercedesa, ale z brytyjskich limuzyn i wozw sportowych marki Rolls Royce. Korzysta
te ze zbudowanego w Holandii i stacjonujcego na Morzu rdziemnym luksusowego jachtu
penomorskiego, ktry nosi imi nie Germania, jak sawny jacht jego ojca, lecz Antinous II, co ma
rwnie swoj wymow; Antinous by przecie piknym modziecem, ktremu dostojny i ukochany
cesarz Hadrian zbudowa grobowiec-paac, nazywajc te jego imieniem witynie i igrzyska.
Korzysta te zapewne bdzie w niedalekiej przyszoci z prywatnego samolotu. Albowiem tego
wanie wehikuu, jak zwierza si ze swoich pragnie Arndt, od dawna nalecy przecie do
midzynarodowej mietanki towarzyskiej, poda z najwiksz tsknot...
To, e owego podania dotychczas jeszcze nie zaspokoi, nie wynika bynajmniej ze skpstwa. Arndt
von Bohlen und Halbach skpy bowiem nie jest. Utrzymuje dom na wysokiej stopie, z icie ksicym
gestem podejmuje swoich goci oraz ich kompanw i wydaje setki tysicy marek na utrzymanie
swoich terenw owieckich. Sam pozbawiony jest myliwskiej yki, strzelaniny wrcz nie cierpi,
a pieczeni z sarny gardzi; owe setki tysicy marek wydaje dla tych, ktrzy rozkoszuj si strzelaniem
do zwierzyny, jak grecki armator i konkurent Onassisa, Stavros Niarchos, jak majordomus Kruppa,
Berthold Beitz, jak niektrzy niemieccy i austriaccy arystokraci krwi. (A wic troszk robi tym samym
rwnie dla siebie, otacza si przecie chtnie osobnikami nalecymi do elity towarzyskiej, ktrych
nazwiska wcigaj take jego nazwisko do kronik towarzyskich midzynarodowej prasy
bulwarowej...).
Gdy Arndt von Bohlen und Halbach, ostatni z Kruppw, bra lub (w pocztkach 1969 r.)
z ksiniczk Henriett (Hetty) von Auersperg, przeksztaci on wesele w wydarzenie, ktre
miesicami odbijao si echem rwnie poza obszarem niemieckojzycznym. Sprawio to, e para
owa urosa do rangi idoli prasy ilustrowanej. Blask tej dwjki cign na wielkie uroczystoci weselne
w Salzburgu i w Blhnbach prominentw midzynarodowego ycia towarzyskiego, a wraz z nimi
pras wiatow. Szerokie w wiecie zainteresowanie wzbudzia rwnie ich podr polubna na
pokadzie Antinousa II przez Morze rdziemne do Hiszpanii i Maroka, odbywana w towarzystwie robicego na drutach sweterki - ksicia Ruppi von Hohenlohe-Langenburga, siostrzeca ksicia Filipa,
ktry u boku Arndta i Hetty postanowi peni rol urzdujcego szambelana. O propagand stara si
zreszt specjalnie zaangaowany zesp public-relation, ktry ma za zadanie przysporzy Arndtowi,
a tym samym z koniecznoci rwnie Hetty, popularnoci, przy czym kwestia, jaki ona wywouje
rezonans - pozytywny czy negatywny - ma znaczenie trzeciorzdne. Jeli na przykad nastpca tronu
Johannes von Thurn und Taxis w sklepie w Kitzbhler wpada nagle na pomys, aby swojemu
drogiemu przyjacielowi Arndtowi wyrwa kpk wosw, poniewa nie moe uwierzy, e Arndt
wyjtkowo nie nosi sztucznych lokw - to i takie zdarzenia trafiaj na pierwsz stron Bild-Zeitung...
Na wiadczenie tego rodzaju usug Arndt Bohlen und Halbach pozwala sobie wydawa setki tysicy
marek rocznie...
Pozwala on sobie wydawa wiele na wiele, a to ludzi zaskakuje i zaciekawia. Nie jest on ju przecie
przemysowcem; z firm Fried. Krupp S-ka z ograniczon odpowiedzialnoci wraz z nalecym do
niej koncernem - tak to si okrela - nie ma on nic do czynienia. Od mierci swego ojca Alfrieda
w dniu 30 lipca 1967 nie ma adnego zwizku midzy koncernem Kruppa a von Bohlen und
Halbachem, nawet jeli chodzi o nazwisko. Jeszcze na krtko przed mierci Alfrieda fabryka przestaa
stanowi wycznie kruppowsk wasno, potrzebna bya pomoc pastwa, a w zwizku z tym
osobista wasno Kruppw przeksztacona zostaa w fundacj, przy czym Arndt zrezygnowa
cakowicie ze swoich praw dziedzicznych.
Wszystko to prawda - a przecie niezupena. Arndt nie ma ju wprawdzie adnego wpywu na
kierownictwo firmy ani te jakichkolwiek udziaw w koncernie Kruppa, ma jednak zapewne pokany

dochd, ktry musi by wypracowany przez zakady Kruppa i kruppian, jak z wiksz czy mniejsz
dum nazywaj siebie robotnicy owego familijnego ongi przedsibiorstwa. Jego dochd z Essen
wynosi rocznie co najmniej 2 miliony nie opodatkowanych marek. Poowa tej kwoty dziki tzw.
protekcyjnemu ukadowi rentowemu przynosi z roku na rok coraz wiksze profity. Szczeglnie
wydajna i rentowna, naleca do Kruppw kopalnia w Rossenray obciona zostaa czym w rodzaju
hipoteki czy doywocia na korzy syna Kruppa, Arndta: im wicej grnicy w Rossenray wydobywali
wgla, im wicej go sprzedano po korzystniejszych cenach, tym wicej z tego mia rwnie Arndt. Co
najmniej jeden milion rocznie - jak mwi niektrzy, do czterech milionw - jak orzekaj
rzeczoznawcy. Trzeba to byo jednak zmieni, gdy kopalnia Rossenray zostaa wyodrbniona
z koncernu Kruppa i przeksztacona w now wsplnot interesw Ruhrkohle. W istocie zmienio si
tylko tyle, e wprawdzie kopalnia Rossenray i jej wydajno nadal pozostay wyznacznikiem pewnej
czci dochodw Arndta, ale naleno paci mu ju nie sama kopalnia, lecz firma Krupp.
Miliony z Essen stanowi tylko cz apanay tego modego ksicia z bajki o jedwabistych rzsach.
W rkach Arndta znalaz si cay prywatny majtek jego ojca, na ktry oprcz posiadoci w
Blhnbach, paacu w Maroku i wielomilionowej wartoci zbioru obrazw skadaj si jeszcze: pokany
pakiet akcji, rozmaite zagraniczne i krajowe posiadoci ziemskie, wiele kont bankowych na caym
wiecie, a nawet wasny bank w Essen. Wszystko razem biorc ma warto moe jednego miliarda
marek, moe znacznie wicej, a moe nieco mniej. Warto samej tylko posiadoci w Blhnbach
ocenia si na 300 milionw marek...
Z pewnoci Arndt von Bohlen und Halbach, a wraz z nim rwnie jego ona Hetty nie musz ama
sobie gowy z powodu swoich dochodw i wydatkw. I zapewne te tego nie robi. A ju na pewno
nie musz interesowa si koncernem Kruppa oraz zatrudnionymi tam prawie stu tysicami
robotnikw oraz ich rodzinami. Nic ich to ju nie obchodzi (albo te obchodzi tylko o tyle, o ile jakie
olniewajce zyski kopalni w Rossenray - wstrzyknite do budetu Arndta na okrnej drodze
zobowiza firmy Fried. Krupp S-ka z ograniczon odpowiedzialnoci - mogyby umoliwi
natychmiastowe kupno prywatnego samolotu, bez zacigania kredytu...).
Gdy ostatni raz skadaem mu wizyt, mody pan by przezibiony. Nie by zy, mia katar. By, jak
zawsze, bardzo miy i ujmujcy. Doskonay pan domu z wytwornymi manierami. Mwi mikkim
tonem. Z zatroskaniem przyglda si w lustrze swojemu odbiciu, nim wsplnie opucilimy
niesamowicie okazae wntrze Paacu Gregoriaskiego, do dzi przesycone zapachem kadzida. Wie
pan - powiedzia - ycz sobie, aby ludzie zrozumieli, e mam prawo y na nieco wyszej stopie ni
oni.... Po czym wcisn w uleg brunatn do Boujemaa, swojego marokaskiego lokaja, wilgotn
chusteczk i przyj od niego wie, nienobia. A take plik banknotw na popoudniowe zakupy
i inne wydatki. Tysic marek brzczcej monety dziennie, tyle mi potrzeba - powiedzia z namysem
mody ksi z bajki.
Spadkobierca Kruppa i jego stae roczne wydatki
Zamek myliwski Blhnbach 200 000 marek (dopata)
Willa w Marrakeszu
60 000 marek (utrzymanie)
Mieszkanie w Monachium
24 000 marek (dzierawa)
Jacht Antinous II
300 000 marek (utrzymanie)
Park samochodowy
70 000 marek (utrzymanie)
Prywatne biuro
60 000 marek (dzierawa i sekretarka)
Matka Anneliese
150 000 marek (dofinansowanie)
ona Hetty
120 000 marek (kieszonkowe)

Gnter Wallraff
Wierno za wierno
Arndt von Bohlen und Halbach, zapytany przez reportera w przerwie pomidzy masowaniem ciaa
modego pana przez marokaskiego mistrza dudo a przygotowaniami w domowym barze do obiadu
- ot zapytany, czy nie myla nigdy o tym, eby zabra si do jakiej pracy - odpowiedzia:
- Tego mi jeszcze brakowao.
- Icie waraski pomys - dodaa pani Hetty, ksiniczka von Auersperg. - Wie pan, co to jest waran?
To jaszczurka. Szkaradna, zawsze le usposobiona, ustawicznie szczerzca zby. Jak wikszo ludzi.
Jrgen F. naley do gatunku le usposobionej wikszoci ludzi. Jego ze usposobienie jest
konsekwencj 26-letniej pracy podziemnej w kopalniach Kruppa oraz spowodowanej t prac pylicy
puc. Jego szkaradno te nie jest cech przyrodzon; za szkaradno mona bowiem uzna, e
wyglda na ponad 60-letniego starca, cho ma dopiero 48 lat, jak rwnie to, e ma czarnoniebieskie
blizny na twarzy i rkach: pozostao po licznych skaleczeniach przy pracy. A gdy szczerzy zby,
robi to nie z przyjemnoci, czy po to, eby kogo odstraszy, ale dlatego, e pogoda daje mu zna
o chorobie - w czasie mgy lub deszczu, gdy dusi si i gdy stojcy obok ka aparat tlenowy nie
przynosi w nocy wikszej ulgi.
Jrgen F. stanowi jeden z tych przypadkw chorobowych, w ktrych lekarz kopalniany rozpoznaje
pylic poniej 30% (u niego dokadnie 29,5%). Gdyby lekarz odkry na jzyku Jrgena p procentu
pylicy wicej, mgby on ubiega si o rent. Ale rzadko spotykana zoliwo natury sprawia, e w
Republice Federalnej dziwnym trafem jako o wiele wicej grnikw ma pylic nieco poniej 30% ni
powyej 30%.
Jrgen F. mwi o jednym ze swoich kolegw: Lekarz Kruppa stwierdzi u niego 20% pylicy. Kilka
tygodni pniej, gdy go zwalio z ng i zacz spluwa gst plwocin, w Zakadzie Leczenia Drg
Oddechowych stwierdzono u niego 50% pylicy.
Gdy zapytaem F., czy swojemu synowi, ktry za rok wyjdzie ze szkoy, bdzie rwnie doradza prac
w kopalni, F. odpowiedzia: W adnym wypadku. Ale zaraz doda: Mj ojciec te tak mwi,
dziadek rwnie.
Podobnie jak z jednej dynastii Kruppw na drug przechodzi ich majtek, tak z jednego pokolenia
robotnikw Kruppa na drugie przechodzia cika harwka. Podniesione do rangi obowizujcego
prawa hasa zaoyciela firmy, Alfreda Kruppa: Rozpoczyna od rzeczy maych, dy do wielkich
oraz Wierno za wierno pomogy w niepomiernym wzbogaceniu si jedynie jego wasnej
rodzinie; jego poddanym podsuwano do urzeczywistnienia inn dewiz z tego samego kanonu:
Nasza cena to wierno, obowizkowo i pilno.
Przodkowie Jrgena F. byli uzalenieni od dobrej woli i aski Kruppw w wcale nie mniejszym stopniu
ni rzymscy niewolnicy od swoich panw.
Jrgen F.: Mieszkalimy zawsze w domach nalecych do Kruppa. Za kruppowskie mieszkanie pac
dzi tu, w Kamp-Linfort, 200 marek czynszu. Jeli wyrzuc mnie z pracy, bd musia paci 300
marek.
Jeszcze za czasw rodzicw F. robotnicy Kruppa pacili za wszystko co niezbdne pienidzmi
zarobionymi u Kruppa, w sklepach, ktre naleay do Kruppa. Chodzili do szk zbudowanych przez
Kruppa i uczyli si z podrcznikw drukowanych w drukarniach Kruppa, a opracowanych w jego

duchu zgodnie z mottem: Celem moim jest wychowanie dla pastwa wielu wiernych poddanych,
a dla fabryki - robotnikw mojego wasnego fasonu. Jego poddani tak dobrze pniej funkcjonowali,
e w roku 1914 dali si podjudzi do wojny, a nastpnie kawakowa przez brytyjskie granaty, na
ktrych widniay litery KPZ (dobrze im znany skrt, oznaczajcy Zapalnik czasowy patentu
Kruppa). W ten sposb Krupp bogaci si podwjnie. Na polegych onierzach brytyjskich i na
martwych onierzach niemieckich. Za kadego zabitego onierza niemieckiego inkasowa 60 marek
(opaty licencyjne za zapalnik) od brytyjskiego koncernu zbrojeniowego Vickersa. Gdy Niemcy
przegray wojn, Krupp by o 400 milionw marek bogatszy, aby nastpnie przed rokiem 1933
zainwestowa 4 738 440 marek w sposobicego si do nowej wojny Hitlera. Tam gdzie mona byo
wyciska zyski, tam Krupp je wyciska. W mikro- i w makroskali. Wyciska je z zabitych onierzy i z
utrzymywanych przy yciu dziesitkw tysicy robotnikw przymusowych (utrzymywanych na tyle,
by nie umarli).
Jrgen F.: W czasach mojego dziadka trzeba byo paci Kruppowi nawet za to, e zostao si
wyrzuconym. Od kadego wyrzuconego na bruk robotnika zakadowa stra poarna cigaa 6 marek
opaty.
Po pierwszej wojnie wiatowej, gdy nie byo ju do kogo strzela i naleao obawia si zastoju w tej
brany, zgruchotani przez wojn wpywowi przemysowcy odkryli may, lecz pierwszorzdny nowy
rynek zbytu. Jrgen F.: Gustaw Krupp wpad na pomys, aby uywan uprzednio do produkcji broni
antykorozyjn stal V2A zuytkowa w nowy sposb, mianowicie, aby robi z niej sztuczne zby
i szczki. W Essen zaoy klinik specjalistyczn. Zatrudnieni przez niego chirurdzy i dentyci wstawili
w usta 3 tysicy Niemcw zby ze stali, ktra jeszcze niedawno dojrzewaa do tego celu
w wyposaonych w patentowe zapalniki kruppowskich granatach.
Wytwarzamy wszystko - gosi reklamowy slogan koncernu, przy czym naleaoby doda: wszystko,
co przynosi zysk. W czasach Traktatu Wersalskiego, ktry cakowicie zabrania Niemcom zbroi si,
Krupp potajemnie znw wykuwa bro, wyprbowujc i wytwarzajc nowe jej systemy w rnych
firmach holenderskich produkujcych oficjalnie zupenie co innego. Po drugiej wojnie wiatowej
Alfried Krupp, opuciwszy wizienie dla zbrodniarzy wojennych, wprawdzie zmusi si do
owiadczenia, e koncern nigdy wicej nie bdzie produkowa broni, ale po kilku latach znw
zama sowo, przyjmujc od Bundeswehry nowe zamwienia na dostaw uzbrojenia. Wytwarzamy
wszystko - to haso kapitalizmu, i jeli dotychczas - abstrahujc od prb w Trzeciej Rzeszy - nie
przetapia si jeszcze ludzi na mydo, nie jest to zasug jakich humanitarnych odruchw, ale wynika
z rachunku ekonomicznego: nie opaca si robi z ludzi myda. Opaca si natomiast wojna.
Kiedy cztery lata temu zamknita zostaa kruppowska kopalnia Helene, Jrgen F. przenis si do
Kamp-Linfort, aby zjeda na d w kruppowskiej kopalni Rossenray. Przez dugi czas bya ona
najbardziej wydajn kopalni w Europie. Czulimy si jak poddani, ktrzy nierobowi Arndtowi
lukrowali dalszymi milionami jego i tak ju przecie sodkie ycie - mwi Jrgen F. - Im wicej
harowalimy i wydobywalimy wgla, tym wicej zgarnia do swojej kieszeni ten, ktry nigdy nie
zakasa rkaww. W kadym razie zgarnia on co najmniej 2 miliony marek rocznie, na podstawie
doywotniej renty, ktra z kadej wydobytej przez nas tony gwarantuje mu pewien udzia do koca
jego ywota. I wtedy nagle niesprawiedliwo t pojli rwnie koledzy, ktrzy dotychczas uwaali, e
wszystko jest w tym kraju sprawiedliwie dzielone. Raptem zaczy pada sowa, ktre zostay ju
niemal zupenie zapomniane, jak wywaszczenie. I nasi przeoeni zaczli si powanie zastanawia
nad tym, co te moe z tego wszystkiego wynikn, i pozornie solidaryzowali si z nami w tym
oburzeniu. Tak jawnie nie powinno si znw trwoni owocw naszego urobku. Wyzysk - prosz
bardzo, ale troch dyskretniej. Spotkao si wic kilku politykw - Schiller, Strau i Arendt, ktrzy
wykombinowali nowy ukad. Umoliwia on modemu Kruppowi dalsze zbieranie mietanki, nas

jednak ma uspokaja. Ale nie chodzi tu tylko o modego Kruppa, dokadnie tak samo trzeba widzie
Flicka, Thyssena, Henkla, Oetkera i innych wielkich akcjonariuszy. Oni bycz si na naszych gnatach.
Teraz ludziom si wydaje, e nie harujemy ju wicej dla high-lifeu kruppowskiego synalka, a jednak
przekonaem si, e nadal to robimy. Nowy ukad nigdzie nie zosta ogoszony, ale obmylano w nim
wszystko tak, eby mody Krupp mg nadal pobiera swoj rent, w zalenoci od iloci wydobytego
przez nas wgla. Tyle, e my ju nie pacimy mu bezporednio. Pac koledzy pracujcy w fabrykach
i przedsibiorstwach nalecych do koncernu. A wic ci z gry nie musz si ju wicej wobec nas
wysila. Rzecz polega na pozorach, to co si za nimi kryje, nie ma nas nic obchodzi.
Jrgen F. opowiada, jak tworzono pozory, gdy pewnego razu na spotkanie przedwyborcze z zaog
kopalni przyjecha Kiesinger: Aby mu pokaza rozpromienione twarze grnikw, wszystko, co choby
odrobin zalatywao lewicowoci, odkomenderowano tego dnia do pracy na nocnej zmianie.
A oto jak wyglda w relacji Jrgena F. dzie powszedni w kopalni Kruppa: Przez kilka lat
pracowalimy w kombinowanych ukadach. Podstaw rozliczenia w takich ukadach stanowi ilo
urobionego przez kadego koleg wgla oraz ilo wzkw z urobkiem caej grupy. W zasadzie
kierownictwo kopalni dobiera ludzi do poszczeglnych zespow wydobywczych w taki sposb, eby
na przykad jednakowo silni nie pracowali w jednym zespole, ale - eby wysoko urobku zespou
okrelay moliwoci najsilniejszych jego czonkw, sabszy wlecze si w ogonie, mczy si i jest
popdzany przez silniejszego do granic swoich moliwoci. Taka jest istota rzeczy. Przez dugi czas
stanowilimy zwart grup, rnice w zarobkach poszczeglnych kolegw nie przekraczay 20-30
fenigw. Kierownictwo kopalni systematycznie wymieniao ludzi w naszej grupie, w kocu
praktycznie nie byo ju adnej zwartej grupy. Co prawda staralimy si nowych, a sabszych fizycznie
kolegw zintegrowa w naszej grupie, ale na dusz met okazao si to wrcz niemoliwe, jako e
kierownictwo kopalni dokonuje w grupie cigle zmian. Mona wprawdzie od czasu do czasu wybra
za koleg metr wgla wicej, mona tak robi, przez tydzie lub dwa, ale potem koczy si
solidarno, bo takiego obcienia nie mona po prostu na dusz met wytrzyma. I wwczas - na
czym wanie kierownictwu kopalni zaley - zaczyna si wzajemne popdzanie.
Gdy przebity zosta nowy chodnik o duym spadzie - pokad by pochylony o okoo 50 - to wskutek
obsuwania si wgla po odstrzale powietrze przenika gsty py. W takim przypadku kierownictwo
kopalni, zgodnie z przepisami grniczymi, ma obowizek zaoy instalacj nawilajc wraz z pomp
wysokiego cinienia. Chodzi o zwilanie urobionego wgla i zmniejszenie w ten sposb do minimum
zapylenia. Urzdzenie takie zwiksza oczywicie koszty wydobycia, ale przedua grnikom ycie, jeli
wzi pod uwag, e mniej wicej co trzeci grnik ma ponad 50% pylicy, i e w cigu ostatnich
czterech lat zmaro w Republice Federalnej na t chorob ponad 9 tysicy grnikw. W naszym
przypadku kierownictwo kopalni postanowio zaoszczdzi sobie, jak to ju nieraz bywao,
zainstalowania pochaniajcych czas i pienidze urzdze nawilajcych. Pracowalimy w bardzo
gstym pyle, nasze latarki nie byy w stanie owietli otoczenia nawet na odlego jednego metra,
niektrzy koledzy dostawali torsji. Na nasze skargi nadsztygar odpowiada, e wszystkie kopalniane
urzdzenia nawilajce s zepsute, a nowe trzeba by najpierw zamwi. Po tygodniu pracy w takich
warunkach zoyem skarg w Urzdzie Grniczym. Przyszli i po trzech dniach sprawdzili, e unoszcy
si w czasie urobku py ma 130 jednostek, a wic wicej ni dwa razy tyle, ile wynosi grna
dopuszczalna norma. Natychmiast wstrzymana zostaa dalsza praca. Dziwnym trafem jednak ju
nastpnego ranka znalazy si na miejscu odpowiednie urzdzenia nawilajce. Na odpowiedzialnych
dyrektorw naoono grzywny, naczelny dyrektor kopalni, zarabiajcy okoo 50 tysicy marek rocznie,
musia zapaci 1000 marek grzywny, a nadsztygar - 600 marek. Wypracowana przez nas w tym
cholernym pyle nadwyka wgla chyba stokrotnie przekraczaa wysoko tych kar oraz warto
dyrektorskich premii. Jak wic widzisz, istniej co prawda przepisy, ktrych przestrzeganie moesz

w razie koniecznoci wymusi, ale s one tak agodne, e w pogoni za zyskiem opaca si je ama,
gdy nie pociga to za sob wikszego ryzyka. Poza tym przez rok odczuwaem skutki zoenia skargi.
Przydzielano mi po prostu najgorsze prace, wskutek czego na jednej zmianie traciem do 10 marek
zarobku, co w cigu roku uroso do kary wynoszcej okoo 2 tysicy marek. Faktycznie ukarany
zostaem wic tylko ja. A przecie nie zrobiem niczego zego, dochodziem tylko naszych praw.

Hubert B., lat 66, kawaek historii tej firmy. Cokolwiek myla, mwi i robi, nie wyraa w tym nigdy
swoich wasnych zdolnoci i moliwoci. Obowizkiem jego byo bowiem myle tak, jak od niego
oczekiwano, mwi tylko to, czego dano. Pozbawiono go natomiast moliwoci mwienia tego, co
mia do powiedzenia od siebie. Robi musia tylko to, co inni mu nakazywali.
Hubert B., zatrudniony w firmie Kruppa przez okoo czterdzieci pi lat, od roku na emeryturze, by
sam narzdziem Kruppa.
Z dum kadzie przede mn okolicznociowy numer gazety zakadowej, powiconej mierci Alfrieda
Kruppa. Grub krech podkrelony jest ten passus, w ktrym obwieszcza si, e zgodnie
z testamentem zmarego zakad zostanie przeksztacony w fundacj. Zadaniem fundacji ma by
zachowanie caoci przedsibiorstwa Fried. Krupp, a zgodnie z bardziej szczegowymi
postanowieniami fundacja bdzie suy celom filantropijnym. Obok sowa filantropijny pan B.
wypisa ze sownika jego znaczenie: ludzki, o ludzkim usposobieniu, grec. - Taki by nasz szef - mwi
pan B. - Dobro ogu stawia nad dobro wasnego syna.
Ze szklanej szafki pan B. przynosi etui, przykrywka odskakuje ukazujc lecy w rodku pozacany
zegarek. Mj jubileuszowy zegarek - wyjania. - I wszystko wygrawerowane, moje pene imi
i nazwisko, i zaraz obok nazwisko Kruppa. Za 40-letni wiern wspprac wygrawerowano na
kopercie zegarka. Nie trzeba nigdy powaniej podpa ani te mie zbyt wiele nieobecnoci, bo
wtedy otrzyma si na jubileusz tylko dyplom wiernoci - mwi pan B.
Jestem na emeryturze - owiadcza pan B. - ale z tego powodu nie przestaj bynajmniej by
kruppianinem. Z firm Krupp jestemy zwizani na sto procent i poczwszy od rodzicw, dla nikogo
innego nie pracowalimy. Nawet ci nieliczni komunici, ktrych spotykao si u Kruppa, byli do
spokojni. Przede wszystkim byli oni kruppianami, a dopiero potem komunistami.
Trzeba panu wiedzie - kontynuuje pan B. - by kruppianinem to wyrnienie. Przede wszystkim
jestemy dobrymi Niemcami, potem kruppianami, adne inne partie dla nas nie istniej. Na przykad
Turek nigdy nie mgby by kruppianinem.
Nagabnity o bliskie zwizki Kruppa z Hitlerem: Niech pan posucha, stary Krupp nigdy nie
przyjmowa Hitlera z caym ceremoniaem, te spotkania byy jakby wymuszone, trzy kroki od siebie.
Hitler powiedzia pewnego razu: Jeli pan nie zechce, zarekwiruj pask firm, zlikwiduj j. C
on mg zrobi, skoro sam by rwnie jecem. Byoby lepiej, gdyby zamach na Hitlera si uda.
Wwczas Niemcy stanowiyby jedno, a miliony ludzi pozostayby przy yciu i niepotrzebni by nam
byli adni cudzoziemscy robotnicy. Miliony Niemcw spoczywaj w Normandii czy koo Stalingradu
pod ziemi, ktr teraz obsiewaj partie komunistyczne. To nie byo nam potrzebne.
Trzydzieci pi lat pracowa Hubert B. jako robotnik montaowy u Kruppa; na ostatnie pi lat,
z powodu jakiego wypadku przy pracy, zosta przesunity do zakadowej stray ochronnej.
Tam peniem stra, midzy innymi w wielkim bajecznym biurowcu, w ktrym poza sekretarkami,
przewanie zajtymi czytaniem magazynw ilustrowanych i rozwizywaniem krzywek, nigdy nikogo

nie byo. Jedno z piter byo rwnie przewidziane dla Arndta von Bohlen und Halbach, wejcie B2.
Dziki temu wiedzielimy, e on odziedziczy firm, nikt go jednak nigdy tam nie widzia.
Z wypuszczeniem gwnego szefa, Alfrieda Kruppa, z wizienia dla zbrodniarzy wojennych w
Landsbergu wie si w pamici byego stranika zakadowego nastpujcy obraz: Na miejscu
znalaza si prasa z caego wiata oraz kronika filmowa. Dyrektorzy ustawili si w rzdzie, szpalerem.
Berthold, brat Alfrieda, sta gotowy na jego przyjcie z narczem tulipanw i narcyzw. Swoje nowe
porsche, jedno z pierwszych na zachodnioniemieckim rynku, kupione przed tygodniem, zaparkowa
dyskretnie na bocznej ulicy, aby nie dawa eru zagranicznym dziennikarzom. W owym czasie
obowizywaa jeszcze decyzja sdowa, na mocy ktrej koncern podlega przymusowemu
rozdrobnieniu. Dla Alfrieda wynajto mikrobus z pralni. Na jednym z jego bokw widnia napis
nienobiaa bielizna - przypomina sobie str. - Pniej, ju w firmie, Alfried Krupp wygosi
krtkie przemwienie do zebranej zaogi. Przyrzek nam, e nie cierpi, eby koncern rozerwano
i podzielono: Nie sprzedam moich ludzi jak bydo, powiedzia dosownie, i tej obietnicy rwnie
dotrzyma.
Zapytany o swoje najpikniejsze przeycie u Kruppa: Bya to uroczysto z okazji mojego 40-lecia
pracy w firmie. My, jubilaci, zgromadzilimy si na dole, w hali honorowej, po czym zostalimy
wprowadzeni na gr. Przyj nas sam Alfried Krupp, mia do nas krtk przemow, potem kademu
ucisn do. On, ktry sam nie pali, postawi przed nami pudeko cygar. Cho wikszo z nas
kopcia jeszcze na dole, teraz nikt nie odway si wycign rki po cygaro. Wszyscy nagle okazali si
niepalcymi. Jeszcze dzi zoszcz si, e nie wziem wtedy chocia jednego cygara z tego drogiego
gatunku. Alfried na pewno chtnie by nam po jednym podarowa, ale mymy czuli si zbyt
skrpowani.
Hubert B. jest malarzem niedzielnym. ciany ciasnego pokoju przesonite s wasnorcznie
namalowanymi grskimi sielankami.
Hubert B.: Krupp zawsze popiera takie zamiowania. Profesor Hundhausen przysya mi honorowe
zaproszenia na kad wystaw sztuki w Willi Na Wzgrzu. Czasami, gdy akurat pracowaem, nie
mogem by obecny na wystawie. Mimo to musiaem sobie pozwoli na luksus jazdy do willi
i dziurkowania zaproszenia. Profesor Hundhausen prowadzi bowiem kontrol, chcia wiedzie, czy
si tam byo. Gdybym raz nie przyszed, podpadbym u profesora. Zawsze dobrze wiedzia, kto nie by
na wystawie, zaproszenia byy przecie numerowane. Oni nie byli znw tacy gupi. My te nie
jestemy gupcami, chocia zostalimy do nich zaszufladkowani.
Im bardziej oprnia si butelka wdki, tym bardziej rozwizuje si jzyk panu B.: S rzeczy,
o ktrych nie trzeba mwi, jeli nie chce si straci szacunku. Nie mona mwi o takich rnych
sprawach, ktre dziej si w kruppowskim rewirze, jeli nie chce si czowiek narazi na bojkot, albo
na to, eby by gorzej widziany ni w rzeczywistoci wyglda. Trzeba wy razem z wilkami. Ale jedno
panu powiem. Tak naprawd, to ja sram na te wszystkie wyrnienia. O wiele za dugo byem z nich
dumny, daem si nimi omota, byem przecie istnym kruppomanem. Pracowaem u Kruppa jako
monter, tyraem jak w, I zawsze uczciwie, zawsze, zawsze tylko wykonywae swoj prac, nie
zmarnowae adnej nadgodziny, i co z tego wszystkiego w kocu mi przyszo! Wystarczya
przepuklina i ju wicej nie nadawaem si do pracy jako monter wyspecjalizowany, zostaem
odkomenderowany do stray zakadowej i od tego momentu staem si zerem. Nigdy nie zrobiem
adnego kantu czy czego podobnego, byem uczciwy a po koniuszki palcw. W Willi Na Wzgrzu
za kadego szczura, ktrego si tam zatuko, dostawao si 50 fenigw. W gwnym budynku
administracji wikszo szczurw sam zatukem, jeli byem w nocy na miejscu; tygodniowo ponad
20 sztuk. Przez trzydzieci dwa lata wyjedaem w interesach Kruppa jako monter gwarancyjny,

byem na Wale Atlantyckim, aby montowa bro specjaln, a ostatnio, jako monter gwarancyjny, na
krowniku pancernym Prinz Eugen. Wszystko to nic mi nie pomogo. W kocu dano mi odczu, e
miaem kiedy niewaciw ksieczk do naboestwa - szef ochrony zakadowej zwerbowa u
Kruppa niemal wszystkich czonkw swojego katolickiego bractwa ochronnego; co gorsza - nie
posiadaem rwnie waciwej legitymacji partyjnej. Nigdy nie naleaem do NSDAP, zawsze
trzymaem si dewizy starego Kruppa: W firmie Kruppa nie polityku je si. Teraz dano mi odczu,
e braem to zbyt dosownie. Szef ochrony zakadowej szykanowa mnie na kadym kroku.
Gorliwoci chcia dorwna swojemu poprzednikowi, Walterowi Hasselowi, bestii, ktra w Trzeciej
Rzeszy zmuszaa podwadnych do oprnienia tonowego zbiornika wodnego na dziedzicu za
pomoc filianki. Gdy opadali z si, bi ich tak okrutnie, e nie mogli siedzie ani sta.
Hubert B. kadzie przede mn dyplomy pochwalne oraz otrzymane od firmy podarunki: Zawsze
napawao mnie to dum i nagle wszystko stracio w moich oczach jakkolwiek warto. Tutaj, te dwa
wazony wrczy mi osobicie hrabia Zedtwitz, kierownik oddziau propagandy. Napisa on ksik
Czy dobro i mw o tym. Dyplomy dostaem za to, e zawsze wykonywaem swoje obowizki, a on
mwi do mnie piknymi swkami. I wanie to, za co Krupp najczciej mnie wyrnia i honorowa,
stao si dla mnie kamieniem u szyi; spowodowao, e zszedem z afisza. Widzi pan ten dowd
uznania, otrzymany od profesora Hundhausena za moje obrazy wystawione na wielkiej wystawie
kruppowskiej. Wasnorczna dedykacja: Panu Hubertowi B. za jego wybitny wkad w wystaw
Twrczy wolny czas 1964 w ksice wiat malarstwa. Wiedza naszych czasw. I tutaj jeszcze jeden
dyplom specjalny: Wielce Szanowny Panie B! Rwne 8600 zwiedzajcych obejrzao nasz wystaw
Twrczy wolny czas w hali informacyjnej GRUGA. Moe Pan zauway, e wystawa ta miaa bardzo
pozytywny oddwik wrd zwiedzajcych oraz w prasie. Do tego piknego sukcesu w powanym
stopniu przyczyni si rwnie Pan, dziki swojemu udziaowi. W dowd uznania dla Paskiej
wsppracy przekazujemy zaczon ksik, w nadziei, e sprawilimy Panu przyjemno tym
drobiazgiem. yczymy Panu piknych wit Boego Narodzenia, a w nadchodzcym roku zdrowia
i sukcesw. (Podarowana ksika jest wietnie ilustrowan reklamwk Krupp - kamienie milowe
firmy, w ktrej przemilczane zostay jednak istotne tej firmy osignicia. W ksice nie ma ani
jednego zdjcia cesarza, marszakw polnych, wielkich admiraw czy fhrera. Nie wspomina si te
w niej o ani jednym z wytworzonych przez Kruppa narzdzi wojny).
Dziki moim sukcesom na tej wystawie - kontynuuje B. - w zakadzie zaczto systematycznie
zamawia u mnie obrazy. Dyrektorzy chcieli je mie do swoich gabinetw, sekretarki zamawiay dla
oddziaw. Doszo do tego, e nie byem w stanie podoa wszystkim firmowym zamwieniom, cho
produkowaem te obrazy tamowo, wedug okrelonych schematw bazgrzc niebo, gry i grskie
potoki. Poniewa firma traktowaa moje obrazy jako pewnego rodzaju reklam, malowaem je take
w godzinach pracy. Na nocnej zmianie malowaem podczas przerw, a czasem take wwczas, gdy nie
miaem akurat nic innego do roboty. Gdy dowiedzia si o tym kierownik stray zakadowej, uzna to
za pretekst do ostatecznej ze mn rozprawy. - Suba to suba, sznaps to sznaps - powiedzia,
rozkaza mi wystpi z szeregu i obsztorcowa przed ca druyn. Zarobkowo zostaem
zdegradowany z robotnika wykwalifikowanego na pracownika pomocniczego. Dyrektorzy, ktrzy brali
ode mnie obrazy i do ktrych zaszedem w poszukiwaniu pomocy, nie mogli albo nie chcieli mi
pomc. Od tego czasu miaem ciki ywot w stray zakadowej, z niecierpliwoci oczekiwaem ju
tylko na ostatni dzie pracy zawodowej.

Nastpujca historyjka brzmiaaby o wiele bardziej wiarygodnie, gdyby zdarzya si w redniowieczu,

w czasach polowania na czarownice. Miaa ona jednak miejsce w drugiej poowie XX wieku, cilej przed dwoma laty, u Kruppa w Essen, a wic w firmie o wiatowej randze.

Bohater tej historyjki, Henryk K., uwaa, e zrodzia si ona z zastosowania wobec niego jednego
z tych praw kruppowskich, ktre wywodz si jeszcze z czasw narodzin zakadu, a dzi s ju
anachronizmem. Gosio ono: Ten, kto jest hardy lub nie wykonuje swojego obowizku
w zadowalajcym stopniu, jeli bdzie przychwycony na takim przewinieniu, zostanie zwolniony.
Trzeba jednak doda, e Henryk K. bynajmniej nie zaniedba swojego obowizku, a jednoczenie
uwaa, e ma lepiej zabezpieczon pozycj ni niejeden dyrektor Kruppa: chroniy go przed
zwolnieniem szczeglne uprawnienia.
Owo zabezpieczajce przed zwolnieniem miejsce wykonywania obowizku - jako (ciko przez
wojn poszkodowany) goniec - zawdzicza porednio firmie Krupp. Powoany w roku 1942 do wojska
i bezporednio potem wysany na front, mia ju na czwarty dzie duo szczcia. Mianowicie granat, ktry ciska w doni, granat produkcji Kruppa, wskutek wadliwego dziaania zaponu
eksplodowa przedwczenie i oderwa mu praw rk. W ten sposb wojna si dla niego skoczya
i zabezpieczone zostao jego przysze miejsce wykonywania obowizku u Kruppa. Gdyby go nie
spotkao to szczcie, e granat pozbawi go rki, po wojnie nie zostaby ponownie - jak twierdzi zatrudniony u Kruppa, albowiem w czasach Trzeciej Rzeszy Henryk K. uchodzi w firmie za
czerwonego. W trakcie rewizji domowych, ktre gestapo bezskutecznie u niego przeprowadzao,
zadawano mu pytanie: Ma pan broszury lub bro? Nawet gestapowskie tortury niczego z niego nie
wycisny, midzy innymi dlatego, e zna tylko faszywe nazwiska i adresy swoich towarzyszy. Jego
szwagrowi niewiedza ta nie pomoga: Zabrali go przd mn, mia pecha, zbili go na kwane jabko,
tak e nie mona go byo rozpozna, nastpnego dnia zmar z powodu zmiadonej nerki.
Henrykowi K. raz podejrzanemu o to, e nie jest wiernym nazistowskim kruppianinem, nic nie
pomogo jego zaszeregowanie jako mechanika - specjalisty w zakresie lotnictwa. Kierownictwo
zakadu nakazao oddzieli ziarno od plewy. K. by plew. Wszyscy, ktrzy nie okazali si wierni
nazizmowi zostali zwolnieni, aczkolwiek byli kwalifikowanymi i dobrymi robotnikami. Ci z gry,
z biura, powiedzieli: - Znamy naszych ptaszkw. - I chocia naleaem do kategorii pracownikw
niezbdnych, zostaem zwolniony. Na front.
K., w podwjnym sensie poszkodowany - bo i na wojnie, i przez Kruppa - po upadku Trzeciej Rzeszy
skierowany zosta przez urzd zatrudnienia na obligatoryjne miejsce pracy do Kruppa w Essen.
Ustawodawca obciy bowiem wielki przemys obowizkiem przyjcia do pracy i zagwarantowania
jej na stae pewnemu odsetkowi inwalidw wojennych oraz innych inwalidw najwyszej grupy.
W zasadzie ten tryb zatrudnienia obejmuje 6% miejsc pracy. Firma Krupp, owa narodowa kunia
zbroje, ktra miaa najwikszy udzia w produkcji kalek wojennych, nie widzi moliwoci wypenienia
swoich ustawowych zobowiza. Dziki swoim stosunkom z kompetentnymi wadzami Krupp obnia
wic ilo elaznych miejsc pracy z 6% do 4,3%, ale w rzeczywistoci zatrudnia jeszcze mniej, bo
3,3% nie w peni sprawnych do roboty ofiar wojny i wypadkw przy pracy. Za kade nieobsadzone
elazne miejsce firma, zgodnie z przepisami, musi wpaca 50 marek miesicznie na Fundusz
Inwalidzki. Dziki jednak machlojkom z formalnym obnieniem odsetka elaznych miejsc pracy,
Krupp w ostatnich trzech latach nie odprowadzi na Fundusz Inwalidzki 200 tysicy marek.
Henryk K., z amputowan rk, sztywny w plecach i o bardzo kiepskim wzroku, peni sub goca
biurowego, wykonuje czynnoci lece daleko poniej jego intelektualnych moliwoci. Oprnia
kosze z papieru, przenosi akta z jednego oddziau do drugiego, na biurkach pracownikw rozkada
zamwienia, wrd nich - rwnie zamwienia zbrojeniowe. Zapytany o swoje pogldy, nie
zachowuje si jak przystao kruppianinowi, w dodatku tak niskiej kategorii; nie recytuje wic
poddaczo oficjalnych ocen i stanowisk lansowanych przez firm Krupp, lecz mwi to, co myli.
Uywa na przykad pojcia Niemiecka Republika Demokratyczna ju w tym czasie, gdy polityka
firmy Krupp nie stawiaa jeszcze na nawizywanie kontaktw gospodarczych z pastwami Europy

wschodniej i przeciwstawia si przeoonym, gdy oczekiwali od niego posuszestwa i potulnoci.

Wic cho swoj prac wykonywa sumiennie i systematycznie, szukano pretekstw, by go ukara.
Jego przeoony przesta go zwalnia w czasie pracy na konieczne przy jego stanie zdrowia wizyty
u lekarza. Trzeba byo dopiero interwencji rady zakadowej, aby po kilku miesicach przywrcono
inwalidzie jego prawo. Henryk K. wyznaje: Cho firma Krupp robia wiele, eby na zewntrz
prezentowa si jako firma spoeczna, ja wci dowiadczaem na sobie czego wrcz przeciwnego.
ona moja jest bardzo schorowana, ju nieraz chciaa si wybra na kuracj, prosiem o zaliczki,
ktrych mi wci gadko odmawiano.
Henryk K., mwicy o firmie Krupp to, co podpowiada mu jego dowiadczenie, nie jest lubiany przez
swoich przeoonych, a wskutek tego, e na dodatek zajmuje jeszcze elazne miejsce, jest
podwjnie znienawidzony. O antypatii, jak wzbudza, wiadczy choby nastpujca wypowied
jednego z dyrektorw: Panie K., rozmawialimy o panu z wielk trosk. Niech pan si przyzna, pan
jest komunist. K., ktry po wojnie poza pewnymi mylami i opiniami nie mia ju nic wsplnego
z dziaalnoci polityczn, odpowiedzia dyrektorowi, wietrzcemu w jego wypowiedziach tendencje
buntownicze i wywrotowe: Niestety, nie ma ju komunistw od czasu, gdy zakazano im dziaalnoci.
Ale jestem konsekwentnym socjalist.
W oczach stranikw dynastii Kruppa istnienie K. musiao stanowi stae zagroenie. Pewien czonek
rady zakadowej, dzi na temat wczesnej sytuacji: Oni by mu chtnie podarowali nawet domek,
gdyby w zamian przesta gada lub zwolni si z firmy. Tej przyjemnoci K. im jednak nie zrobi.
W rezultacie zaszo to, co albo przeoeni K. uznali po prostu za porczny pretekst, albo te nawet
sami zainscenizowali, aby go podej, skoro nie mogli si do niego przyczepi politycznie.
K., z powodu chorych oczu noszcy przymione okulary, zosta pewnego dnia zaczepiony w biurze
przez ktr z 16-letnich pracownic: Niech pan nam powie, panie K., czy paskie okulary s czym
w rodzaju szkie rentgenowskich, przez ktre moe pan widzie, co mamy pod sukniami?
K. potraktowa pytanie jako przedni dowcip. Tak - odpowiedzia - mog przez nie oglda wasze
wdziki. A gdy inna pracownica dla potwierdzenia tych sw chciaa usysze od niego, jaki kolor ma
jej dessous, K. przypadkowo trafnie odpowiedzia. Otoczenie wybucho miechem, do rozemianej
gromadki dziewczt podszed kierownik oddziau. Dwie godziny pniej poproszono K. do stray
zakadowej. Zapomniaem ju o tym zabawnym przypadku, nie domylaem si wic, po co mnie
wzywaj. Zachowali si bardzo arogancko i przeprowadzili regularne dochodzenie. Powiedzieli, e
wywoaem niepokj i zakciem atmosfer w zakadzie. Czy mam okulary, przez ktre mona
wszystko widzie? Nastpnego dnia odby si dalszy cig przesuchania pod przewodnictwem
kierownika stray zakadowej dr. Ptza. Przyniosem ze sob wszystkie swoje okulary, a kierownik
stray sprawdza je jedne po drugich. Zamiast si jednak usprawiedliwi, potraktowa mnie jak
przestpc obyczajowego. Powiedziaem, e te metody przypominaj mi czasy nazistowskie.
W obecnoci rady zakadowej zdoby si jednak na wyjanienie, e to wszystko byo
nieporozumieniem i e jeli nawet rzeczywicie takie okulary istniej, to ja w kadym razie nie jestem
w ich posiadaniu.
Henryk K. uzna, e zosta zrehabilitowany. W rzeczywistoci si myli. Tydzie pniej otrzyma
surow nagan na pimie, zaczon nieodwoalnie do akt personalnych i w odpisie przesan mu do
domu. Pismo sygnowane przez penomocnika dyrektora, Stecka, zawierao uwag, e surowa nagana
zostaa mu udzielona na podstawie znanych adresatowi faktw; w pimie zobowizano go do tego,
eby w przyszoci nie spoglda ju wicej na pracownice w okrelony sposb. Stwierdzao ono te,
e jego postpowanie, jak si okazao, zakcio spokj w zakadzie; pismo zawierao ponadto

grob, e w przypadku powtrzenia si czego podobnego musi si on liczy z natychmiastowym

zwolnieniem.
Krtko po tym Henryk K. przyj kruppowsk propozycj, ktra zapewniajc mu dalsze korzystanie
z rozmaitych specjalnych wiadcze socjalnych, jak dodatek gwiazdkowy, itp., sugerowaa
rozwizanie stosunku pracy. Podpisa przedoone mu owiadczenie, po czym na podstawie
specjalnego porozumienia zawartego midzy nim i firm zgodzi si ze wzgldw zdrowotnych
zrezygnowa z pracy w zakadach Kruppa.
Praktykowany przez Alfrieda Kruppa wyzysk si niewolniczych przewysza wyzysk uprawiany
w wszystkich innych zakadach przemysowych, nie wyczajc IG-Farben. Nigdzie nie byo
takiego sadyzmu, takiego bezmylnego barbarzystwa, nigdzie nie traktowano ludzi z tak
bezwzgldnoci. Alfried sprawowa wadz absolutn i dlatego te bya to wadza absolutnie
skorumpowana....
(D.A. Sprecher, prawnik z Nowego Jorku, czonek kompletu oskarycielskiego na procesie
norymberskim)
Ta stara, od dawna istniejca firma warta jest poznania. Nie mona zrozumie
wspczesnoci, oceni przyszoci, jeli si nie signie do przeszoci.
(Z pewnego wydawnictwa jubileuszowego firmy Krupp, 1961)
Pewien wysokiej rangi byy pracownik Kruppa, bdcy obecnie na emeryturze, a jednoczenie
dorabiajcy sobie w innej firmie, nie chce wspomina o owych czasach, ktre umoliwiy firmie
osignicie najwyszych profitw, a jednoczenie nie znalazy dostatecznego odzwierciedlenia
w ksigach jubileuszowych firmy.
Trzeba niemaych zachodw z mej strony, aby zachci obecnie 66-letniego byego kruppianina do
mwienia. Obawia si on zapewne, e jego dobra pami moe mu przysporzy duych kopotw.
Wspomina bowiem o pewnym zaprzyjanionym koledze z firmy, ktry - jak powiada - wiedzia za
duo i najpierw otrzyma wysokie zasiki pienine, a gdy nagromadzonej wiedzy nadal nie przesta
przekazywa innym, zacz si ba o swoje ycie i ze strachu znalaz si na czym w rodzaju
wymuszonej emigracji. Nie jest to - jak twierdzi eks-pracownik Kruppa - przykad odosobniony. Po
kilku ludziach, ktrzy stanwszy przed Midzynarodowym Trybunaem Wojskowym w Norymberdze
odwayli si obciy swojego najwyszego pana, zagin pniej - gdy Krupp znw wrci do swojego
krlestwa - wszelki such.
Informacje, jakie mi przekazuje, pochodz z opowiada jego dawnego przyjaciela i z jego wasnych
dowiadcze.
Pierwsi robotnicy cudzoziemscy - opowiada naoczny wiadek - traktowani byli jeszcze po ludzku.
Wzgldy gospodarcze przemawiay wtedy przeciwko specjalnemu ich traktowaniu. To si zmienio
w roku 1942, mielimy wtedy 10 tysicy Sowian; tak sam liczb zamwi Krupp rwnie troch
pniej. Wtedy ju opacao si Kruppowi optymalnie wyzyskiwa t si robocz. Aby na pierwszy
rzut oka uwidoczni, e nie obowizuj wobec nich nawet najmniejsze pozory i wszelkie ludzkie
wzgldy odpadaj, kierownictwo firmy wprowadzio nowe pojcia i definicje. Na murach budynkw
firmy zawieszono szyldy z napisem: Sowianie s niewolnikami. W komunikatach
wewntrzzakadowych mwiono wrcz o robotnikach niewolniczych i o rynku niewolniczym,
a take o materiale ydowskim. W biurze naczelnej dyrekcji liczono ludzi cignitych tu
przymusowo z innych krajw na sztuki. Wtedy te zosta ukuty slogan, e materia ydowski
stanowi przeduenie tam produkcyjnych. Poniewa gorzej ni z ludmi obchodzi si ju tylko ze
zwierztami, stosowano zatem wobec robotnikw niewolniczych terminologi z tego zakresu. Ludzie

ci na przykad nie jedli, lecz arli. Bez pracy nie ma arcia - takim hasem witali deportowanych
dozorcy Kruppa, wypdzajc ich z wagonw towarowych w Essen, kopic i bijc nowo przybyych,
w tym rwnie chorych i dzieci, aby od pocztku wiedzieli, e to nie przelewki.
Nowo przybyym wydawano drewniane trepy oraz kodry z firmowym znakiem kruppowskim, ktry
stanowi trzy zazbiajce si koa, oraz firmowe uniformy jenieckie, niebieskie z tym paskiem.
Zabroniono posugiwa si nazwiskami; cechami wyrniajcymi poszczeglnych osobnikw byy
numery, wyszyte biaymi nimi na uniformach. W inny jeszcze sposb czsto cechowano mode,
adne ydwki, aby w zarodku tumi ewentualn dla nich sympati wrd Niemcw. Dziewcztom
tym przycinano mianowicie wosy w jakie groteskowe wzory. W ogle najczstsz kar oprcz bicia
i pozbawiania pokarmu a do zagodzenia byo wycinanie wosw w formie krzya.
Robotnikw przymusowych umieszczano w ruinach rnych budynkw, w nie ogrzewanych szopach,
na szkolnych placach zabaw i w namiotach. Niektrzy musieli spa na ziemi, czsto pod goym
niebem. Na przykad francuskich robotnikw przymusowych zakwaterowano w psich budach, niecay
metr wysokich, dwa i p metra dugich i dwa metry szerokich; na kad tak bud przypadao piciu
mczyzn. eby dosta si do rodka, trzeba byo wchodzi na czworakach. Innych rozlokowano
w ustpach publicznych i w starych, nieczynnych piekarniach. W samym tylko miecie Essen istniao
55 krupowskich obozw pracy. Razem z obozami znajdujcymi si poza macierzystym zakadem (np.
w Owicimiu) Krupp zaprzg u siebie do pracy okoo stu tysicy robotnikw przymusowych.
O stay wiey dopyw tego taniego materiau ludzkiego oraz o jak najszybsze rodki jego dowozu
zabiega dyrektor Kruppa, Lehmann, zajmujcy si rwnie selekcjonowaniem materiau. Tych,
ktrzy nie chcieli przyczy si do transportu dobrowolnie, zakuwano w kajdanki i tak wieziono do
Niemiec.
Jako normaln si robocz traktowano w zakadach Kruppa dzieci w wieku 12-14 lat. W roku 1944
mona byo spotka nawet szeciolatkw zmuszanych do pracy. Katastrofalne w kruppowskich
obozach pracy przymusowej byo wyywienie. Ze wzgldw oszczdnociowych godowe racje
wydzielano kruppowskim niewolnikom jeszcze w tym okresie, gdy dziki zarekwirowanym na
zajtych terenach zbiorom nie odczuwao si jeszcze w Niemczech niedostatku ywnoci. W dodatku
kruppowskie racje ywnociowe byy o wiele nisze od i tak ju cile okrelonych i bardzo niskich
racji, urzdowo ustanowionych dla przymusowych robotnikw cudzoziemskich w Niemczech w ogle.
Zgodnie z urzdowymi ustaleniami, rekrutowani do pracy przymusowej Rosjanie i Polacy mieli
dostawa dziennie minimum 2156 kalorii, a bardzo ciko pracujcy - 2900 kalorii. Firma Krupp
naleaa jednak do tych nielicznych zakadw i przedsibiorstw, ktrym zawarte z SS porozumienie
pozwalao regulowa stawki wyywieniowe dla robotnikw przymusowych wedug swojego
widzimisi; tak e w wyniku zracjonowania wysokoci i jakoci tego i tak ju skpego wyywienia
firma zgarniaa dodatkowe zyski. By twardym jak stal kruppowska - oto zasada, wedug ktrej od
dawna osigano w tym zakadzie zyski. Dzienna racja ywnociowa robotnikw przymusowych
skadaa si czsto jedynie z zupy bunkrowej, wodnistej zawiesiny z dodatkiem lici kapusty i kilku
plasterkw brukwi, jednego kawaka chleba z marmolad lub margaryn, a wszystko to razem
zawierao moe z 500 kalorii. Wielu kruppowskich niewolnikw umierao z niedoywienia, licznym
gd wyd brzuchy, cierpieli na puchlin godow. Doszo w kocu do tego, e nawet lekarze
kruppowscy w obawie przed grob infekcji wzbraniali si w ogle przestpowa progi izolowanych
pomieszcze kruppowskich robotnikw przymusowych. Alfried Krupp by panem ich ycia i mierci.
Wyjedna on sobie u hitlerowskich bonzw zgod na to, e wypoycza tych niewolnikw po cenie 4
marki za gow dziennie, a jeszcze z tego mg sobie zatrzymywa po 70 fenigw, tytuem zwrotu
kosztw wyywienia; zastrzeg te sobie prawo wymiany - zy materia mg zwrci i zamieni na

lepszy. Odnony ustp owego porozumienia obwieszcza: W kadym razie uzgodniono, e ludzie
cakowicie nie nadajcy si do pracy w fabryce mog by wymieniani na innych. Zdarzao si, e
niemieccy robotnicy, naraajc si na ryzyko surowych kar, godujcym robotnikom przymusowym po
kryjomu wciskali co ze swojego jedzenia. Nadzorcy poszczeglnych wydziaw produkcyjnych, jak
np. naczelnik biura fabryki lokomotyw, skaryli si w kierowanych do dyrekcji firmy pismach na to, e
surowe zarzdzenia dotyczce racjonowania ywnoci dla robotnikw przymusowych maj
w ostatecznym rezultacie nieracjonalny wpyw na wydajno; e poganianiem skrzanymi paskami i
pejczami nie mona z wycieczonych ludzi wycisn waciwej wydajnoci pracy i e co trzeci zupenie
odpada. Czsto nie pomagao nawet to, e z przywiezionych deportowanych wybierano do pracy u
Kruppa tylko najsilniejszych i najmodszych.
Do rozmowy wtrci si obecny rwnie pan Hassel. Powiedzia on, e mamy do czynienia
z bolszewikami, ktrzy powinni dosta raczej lanie ni jedzenie.
(Z notatki w aktach Kruppa, dotyczcej omawiania kwestii aprowizacji. Kierownik stray
zakadowej Hassel by jednym z najbardziej wpywowych poplecznikw Alfrieda).

Dobrze pamitam, e czsto skarono si na niewystarczajce wyywienie cudzoziemskich

robotnikw.
(Z zeznania oskaronego Alfrieda Kruppa przed norymberskim trybunaem zbrodniarzy
wojennych).
Nikt nie wie, kto uku podstpn i trafn formu o wytpieniu poprzez prac, ale ju
cztery tygodnie pniej Krupp przedstawi spraw Hitlerowi. Powiedzia, e naturalnie kady
towarzysz partyjny dostrzega konieczno zgadzenia ydw, obcokrajowych sabotaystw,
Niemcw wrogo usposobionych do narodowego socjalizmu, Cyganw, przestpcw
i elementw antyspoecznych, ale osobicie nie widzi powodu, dlaczego nie mieliby oni
czego zrobi dla ojczyzny, nim zostan zgadzeni. Jeli si ich ostro popdzi, kady moe
przed likwidacj da z siebie tyle, ile nie da w caym dotychczasowym yciu... Rozwizanie
problemu, jak si okazao, byo kwesti gospodarnoci...
(Z ksiki Williama Manchestera pt. Krupp)
Podobnie jak wikszo mordercw zza biurka - kontynuuje byy pracownik Kruppa - rwnie
Alfried Krupp twierdzi po zaamaniu si Trzeciej Rzeszy, e nie mia pojcia o zwierzcym
traktowaniu robotnikw przymusowych w jego zakadach. On, ktry stale o wszystko troszczy si
osobicie i zgodnie z typowym patriarchalnym podejciem niemal wszystkie wane decyzje
podejmowa sam, obcia wic odpowiedzialnoci innych. Na dodatek kady niemal mieszkaniec
Essen wiedzia, jak w zakadach Kruppa obchodzi si z robotnikami przymusowymi. Kadego ranka na
przykad z odlegej o 6 kilometrw miejscowoci pdzono do roboty ydwki stadami jak bydo, przez
Bchlerstrae do rogu Altendorferstrae. Tam rezydowa w swoim biurze Alfried. Tamtdy
maszeroway zim kolumny robotnikw; wrd nich 14-letnie wychudzone dziewczta,
z odmroeniami na rkach i nogach. Mimo siarczystego mrozu nie wolno im byo zakada rkawic.
Poczoch nie miay, stopy chroniy jedynie drewniane trepy, ktre przywizyway sobie do stp
strzpami oderwanych od koder szmat.
Najgorzej mieli u Kruppa ydzi. W czasie alarmu lotniczego nie wolno im byo schodzi do schronw
czy innych pomieszcze ochronnych; musieli sta tam, gdzie zasta ich akurat ryk syreny alarmowej.
Aby wszystkim jasno uprzytomni, e ydzi to nie ludzie lecz zwierzta, wobec ktrych nie trzeba
stosowa praw ludzkich, ydwkom zakazano korzystania ze znajdujcych si na terenie fabryki

ustpw. Byy one wic zmuszone zaatwia swoje potrzeby jak zwierzta na otwartym terenie, na
dziedzicu, gdzie kady mg si im przyglda.
Pniej, przed midzynarodowym trybunaem zbrodniarzy wojennych w Norymberdze, Alfried Krupp
konsekwentnie tumaczy si w ten sposb, e nie by on wiadomy pogwacenia praw czowieka.
W jakim sensie mia racj. Robotnicy cudzoziemscy nie byli kruppianami. A poniewa nie byli
rwnie ludmi, nie mona mwi w stosunku do nich o jakimkolwiek gwaceniu praw ludzkich.
Kierownictwo firmy uznao za swj obowizek powoanie komrki kontrolnej, zapewniajcej
przestrzeganie prawa w stosunku do wszystkich robotnikw cudzoziemskich. Komrka taka
powstaa i dobrze wiadczya swoje usugi. Po to, aby wanie skutecznie opiekowa si
robotnikami cudzoziemskimi, wszystkie kompetentne w ich sprawach komrki
administracyjne podporzdkowane zostay jednemu, naczelnemu kierownictwu obozw...
Inspektorzy biura rewizyjnego na bieco kontrolowali realizacj zarzdze majcych na
wzgldzie dobro cudzoziemskich robotnikw... Wszelkie zastrzeenia byy bezwzgldnie
zgaszane, a zaniedbania usuwane. Personel kierowniczy, jak rwnie sami oskareni
osobicie interesowali si stosunkami w obozach, prbowali wyywienia, ktre otrzymywali
robotnicy cudzoziemscy i dokonywali przegldu zajmowanych przez nich pomieszcze.
Wewntrzzakadowe zarzdzenia porzdkowe, wydawane przez firm, zobowizyway
kadego przeoonego do powanego i sprawiedliwego traktowania czonkw zaogi, do
ktrej zaliczani byli naturalnie rwnie robotnicy cudzoziemscy...
Cao tych urzdze wskazuje na to, e robotnikw cudzoziemskich nie pozbawiono praw.
Raczej przeciwnie, mieli oni absolutn moliwo otwierania ust, jeli uznali to za suszne.
(Tilo Freiherr von Wilmowsky, wuj Alfrieda Kiuppa, w wydanej na zlecenie firmy Krupp
publikacji rehabilitacyjnej pt. Dlaczego skazano Kruppa? Legenda i omyka sdowa).
Ofiary Kruppa miay faktycznie moliwo otwierania ust: swoje skargi mogy przedstawi jedynie
w formie bolesnego krzyku.
Specjalnie przeszkoleni kruppowscy stranicy i straniczki wpajali kruppowskim niewolnikom
zarzdzenia majce na wzgldzie ich dobro przy pomocy pejczw i paek. Na przykad w obozie przy
ulicy Humboldta by stranik nazwiskiem Riek, ktry z opieki nad robotnikami przymusowymi zrobi
sobie co w rodzaju sportu. Chodzi w butach do konnej jazdy, w jednym rku trzyma stale kawaek
gumowego wa, w drugim dugi skrzany pejcz. Jego ydwki miay od 14 do 25 lat, jedna liczya
nawet ponad 30 lat.
Gdy w pracy nie moga dorwna pozostaym, Riek systematycznie razami zabatoy j na mier.
Z czasem wydoskonali si w pewnej umiejtnoci. Chepi si przed innymi stranikami, e jest
w stanie trafi batem w oko z 2,5-metrowej odlegoci. Z upodobaniem stosowa to wobec swoich
ydwek. Pewnego razu jednej z nich tak wybatoy oczy, e stracia wzrok.
Sam Alfried Krupp, najwysza instancja odwoawcza, sysza kiedy krzyk jego ofiar, cho pniej,
przed sdem zezna, e nic o ich cierpieniach nie wiedzia. Lepsz pami miaa jego osobista
sekretarka. Zeznaa ona, e w czasie dyktanda czsto przeszkadzay jej przewleke krzyki katowanych.
W suterenie gmachu naczelnej dyrekcji administracji Alfrieda miecia si gwna kwatera stray
zakadowej. Tutaj zbudowano klatk, suc do szczeglnego traktowania robotnikw
cudzoziemskich. Byo to pozbawione okien pomieszczenie ze stali, z kilkoma cianami dziaowymi,
tworzcymi komory; kada komora miaa 55 cm szerokoci, 55 cm gbokoci i 1,5 m wysokoci, i bya
tak ciasna i tak niska, e wtoczeni tam ludzie z blu odchodzili od zmysw. Jeli byo zimno, to dla
odmiany oblewano ich przez wietrzniki wod i trzymano w tym zamkniciu przez par dni. Klatka

wybornie nadawaa si dla kobiet ciarnych. Poddawano je tam torturom z najbahszych powodw;
jeli na przykad zamiast o godzinie 4.30, podejmoway prac o godzinie 4.45, lub jeli w czasie pracy
zasny z powodu wycieczenia. Czasem znajdoway si wrd nich kobiety w szstym miesicu,
a nawet z jeszcze bardziej zaawansowan ci. W takim przypadku przejcie przez klatk
oznaczao przewanie urodzenie martwego dziecka. Poza tym w ogle w kruppowskim obozie
koncentracyjnym robiono wiele, aby zniszczy owe nieproduktywne istoty, jakimi s noworodki.
Byo to oryginalne urzdzenie Kruppa, ktry wiedziony by moe podwiadomym pietyzmem
religijnym najpierw pozwala ciarnym niewolnicom pd donosi, aby nastpnie - w obozie dla
niemowlt i dzieci w Buschmannshof - pozwoli niemowltom umrze. W styczniu 1943 roku
w obozie tym znajdowao si okoo 120 na poy zagodzonych niemowlt i maych dzieci; nie przeyo
tam adne z dzieci liczcych poniej 2 lat.
Nastpnie Alfried Krupp zosta wtrcony do wizienia; z powag i godnoci wystpowa on,
niewinny, przed trybunaem wojskowym. Z dzielnoci i szlachetnoci odpowiada za swoj
firm, ale odpowiada zarazem za Niemcy. Niemcy dzikuj mu za to przy tej trumnie.
(Z mowy pogrzebowej wczesnego przewodniczcego Bundestagu, Eugena Gerstenmaiera).
Kto z nas mgby si odway przenikn i rozszyfrowa tajemnice tego mskiego,
zamknitego w sobie, wielkiego ywota. Stoimy w obliczu sytuacji, e w tym ywocie
niejedno pokrywaj ciemnoci tajemnic zrzdzonych przez Boga; tajemnic, ktre wraz z nami
schodz do grobu. Ale wiemy, e wanie w tej gbi pojawia si blask wiata; wiata od
Boga pochodzcego; wiata ktre owiecio Jezusa.
(Z wygoszonej w kociele mowy pogrzebowej prezesa Beckmanna).
W odpowiedzi na pytanie, dlaczego rodzina opowiedziaa si za Hitlerem, owiadczyem:
My, kruppianie, nie jestemy idealistami, lecz realistami. Mj ojciec by dyplomat.
Wydawao si nam, e Hitler moe nada naszemu rozwojowi zdrowy kierunek. I tak istotnie
uczyni... W tej twardej walce potrzebne nam byo silne i twarde przywdztwo. Hitler
zapewni nam jedno i drugie. Po latach jego przywdztwa poczulimy si wszyscy o wiele
lepiej. Gdy zapytano mnie o nazistowsk polityk antyydowsk oraz o to, co mi na ten
temat wiadomo, odpowiedziaem, e nie miaem pojcia o eksterminacji ydw;
powiedziaem take, e jeli kupuje si dobrego konia, trzeba przyj rwnie jego
mankamenty z dobrodziejstwem inwentarza.
(Wypowied Alfrieda Kruppa przed Midzynarodowym Trybunaem Wojskowym w
Norymberdze. Uznany winnym spldrowania dbr gospodarczych w okupowanych krajach
oraz zncania si nad szerokimi masami cudzoziemskich robotnikw przymusowych i mierci
wielu z nich, zosta skazany na 12 lat wizienia. Po trzech latach - na fali polityki ponownego
zbrojenia - znw odzyska wolno).

Thurn und Taxis

Bernt Engelmann
Najbogatszy kawaler w RFN: Johannes von Thurn und Taxis
Dystansujcy innych bogaczy najzamoniejszy kawaler w Republice Federalnej Niemiec mieszka jake mogoby by inaczej ? - w okazaym paacu. Ogromna, otoczona rozlegym parkiem budowla
wyrasta w samym sercu jednego z poudniowo-zachodnioniemieckich duych miast, mianowicie

w centrum Regensburga, i skada si z dugich cigw wspaniaych sal, wypenionych antykami

i obrazami dawnych mistrzw. Ale wikszo pomieszcze starego paacu suy jedynie bardzo
wystawnym reprezentacyjnym przyjciom organizowanym wedug hiszpaskiego ceremoniau.
Kawalerski dzie powszedni modego pana upywa w jednym z bocznych skrzyde zamku, gdzie
Johannes von Thurn und Taxis urzdzi sobie stosunkowo mae i skromne mieszkanie, w ktrego
westybulu szemrze woda z fontanny i gdzie jego Hamplowie obsuguj go najwyborniej.
Pan Hampel, wzr oddania i roztropnoci, jest w jednej osobie zarzdc, osobistym kamerdynerem
i ochmistrzem nieonatego krezusa; pani Hamplowa sprawuje urzd klucznicy, kieruje pracami
sprztaczek i jako wymienita kucharka komponuje owe wyszukane dania, z ktrych syn uczty u jej
pana, jako e Jego Ksica Mo - tak si do niego zwraca - lubi dobrze zje. Jego peny tytu brzmi
zreszt: nastpca tronu Johannes Baptista de Jesus Maria Louis Miguel Friedrich Bonifacius Lamoral
von Thurn und Taxis.
Ogromn posiado rodow przej ksi Johannes ju w czasie (przypuszczalnie w celu
zaoszczdzenia na podatkach spadkowych), gdy zmary niedawno wuj ksicia, Ksi Franz Joseph,
by jeszcze bardzo krzepki. Ostatnio ubilimy trzysta dzikw... - potrafi powiedzie w prawie
osiemdziesicioletni starzec na rok przed mierci. A mwi to z tak dum, e odnosio si wraenie,
jak gdyby sam to wszystko upolowa. Ale o rodowy koncern stary pan ju si nie troszczy,
powierzajc go chtnie swojemu nastpcy ksiciu Johannesowi.
Posiadoci Thurn und Taxisw s rwnie rozlege jak rnorodne, a przy tym bardzo stare.
Protoplaci rodu nie byli bogaci ani szlachetnie urodzeni. Nosili proste nazwisko Daxis i u schyku
redniowiecza piastowali na poudnie od Alp i w Tyrolu najpierw urzd listonosza, a nastpnie
zarzdzali maymi pocztami konnymi. Moe byliby obecnie bogatymi hotelarzami w Bozen, a nie
bkitnokrwistymi miliarderami marek zachodnioniemieckich, gdyby ich przodkowie speniali swoje
obowizki tak sumiennie, jak spenia je musz dzisiejsi Urzdnicy pocztowi. Daxisowie tymczasem
wnet wpadli na pomys, aby powierzone im przesyki potajemnie otwiera i uzyskane w ten sposb
informacje wykorzystywa czciowo do robienia dodatkowych interesw, czciowo za
udostpnia je wyszym duchownym i wadzom wieckim. Prowadzio to do wzrastajcego
dobrobytu, dziki ktremu z kolei mogli coraz bardziej rozszerza zasig terytorialny swoich poczt.
Niebawem te usunli z drogi wszystkich konkurentw i zdobyli monopol pocztowy na obszarze
Rzeszy, do czego walnie przyczyni si midzy innymi i ten argument, e tylko wtedy bd mogli
suy rzeczywicie bogat i wszechstronn informacj, gdy cao korespondencji bdzie przechodzi
przez ich rce... Majc w Europie monopol pocztowy, ktry obejmowa rwnie przewz osb,
a take zwizan z nim moliwo ustalania taryf pocztowych, cen przewozowych i zarobkw swoich
pracownikw, rodzina szybko si bogacia, skupowaa coraz wiksze dobra i coraz wyej wdrapywaa
si po stopniach drabiny spoecznej. Czonkowie rodziny, jako baronowie, hrabiowie, a w kocu
i ksita, zlecali naturalnie prowadzenie bada genealogicznych swojego rodu, z nadziej, e bd
si mogli wykaza bardziej szlachetnym pochodzeniem. Istotnie znalaz si taki badacz, ktry odkry,
e jego zleceniodawcy wywodz si z pradawnego rodu de la Torre. Pniej wyszo wprawdzie na
jaw, e byo to odkrycie faszywe, ale czonkowie rodziny Daxis czy Taxis doczyli ju sobie
tymczasem to dwiczne nazwisko do swojego wasnego i przeoyli na niemiecki. Rd pozosta przy
nazwisku von Thurn und Taxis do dzi. Podobnie jak przy zdobytym majtku.
Szeroko po wiecie rozsiane i bardzo rozlege posiadoci ziemskie Thurn und Taxisw ogromnie si
powikszyy po roku 1867: poszczeglne pastwa, ktre na swoim terenie przejy ich monopol na
poczt i przewz osb, wypaciy rodzinie odszkodowanie. Rekompensata nastpowaa przewanie
kosztem bogatych klasztorw, ktrych nieruchomoci konfiskowano i przekazywano Thurn und
Taxisom. W roku 1914 posiadoci ziemskie rodziny obejmoway ponad 130 tysicy hektarw, w tym

woci w Polsce, wielkie dobra w Czechach, rozlege lasy w Chorwacji. Wikszo tych dbr
w nastpstwie obu wojen wiatowych przepada, ale pozostaa przecie reszta - w Bawarii,
Wirtembergii i w Austrii. Dzisiaj ze swoimi wociami, wynoszcymi 34 tysice hektarw w samej
tylko Republice Federalnej Niemiec, Thurn und Taxisowie zaliczaj si do najznaczniejszych
prywatnych wacicieli ziemskich w rodkowej Europie.
Jak satysfakcj daje posiadanie takiej bazy, wskazuje jedyna w swoim rodzaju transakcja sprzeday
ziemi, dokonana przez rodzin w ostatnim dwudziestoleciu. Zreszt bynajmniej nie z braku pienidzy,
lecz ze wzgldu na pewien pomys inwestycyjny, ktry bardzo lea na sercu wczesnemu
bawarskiemu ministrowi kultury. Chodzio mianowicie o budow nowego uniwersytetu krajowego w
Regensburgu. Dla tej przyszej wyszej uczelni posiadano w pocztkach lat szedziesitych ju trzy
rzeczy: projekt zanionego (jak si pniej okazao) kosztorysu, zoty acuch rektorski, oraz
kandydata, ktry mia przyj to insygnium - zaoyciela uczelni, barona Gtza von Plnitz, kronikarza
dworskiego innego bawarskiego domu arystokratycznego - ksit Fuggerw - a zarazem faworyta
reakcyjnego skrzyda episkopatu bawarskiego. Ale z powodu kilku brunatnych plam na swoim
konierzyku baron jeszcze przed przyjciem urzdu rektorskiego musia abdykowa. Brakowao
natomiast jeszcze placu, na ktrym mona by wmurowa akt erekcyjny, a take terenu na
postawienie zespou gmachw uczelni. Nadziej na pozyskanie terenu wizano z domem ksicym
Thurn und Taxisow, ktremu w odpowiednim czasie przedstawiono w dumny plan wybudowania
uniwersytetu w stolicy - nawet jak na stosunki bawarskie bardzo pod wzgldem owiaty
zaniedbanego - Grnego Palatynatu. Nadziei nie ywiono nadaremnie: ju niebawem bawarski rzd
krajowy mg kupi od domu ksicego pewn cz posiadoci ziemskich w samym Regensburgu,
mianowicie 600 tysicy metrw kwadratowych. I to - jak wynika ze wstrzsajcego sprawozdania
finansowego Wolnego Pastwa Bawarskiego - za rekordowo wysok cen, co pozwala pochlebne
o obrotnoci dawnych pocztmistrzw opinie przenie rwnie na ich dzisiejszych spadkobiercw.
Szedziesit marek za jeden metr kwadratowy! Interes, ktry niewielu pozostaym jeszcze w tym
miecie znaczniejszym wacicielom nieruchomoci wycisn zy radoci i podziwu. (w teren stanowi
poza tym niewielk cz tego, co Thurn und Taxisowie otrzymali swego czasu w darze od pastwa
bawarskiego - z wasnoci klasztoru w. Emmerama - gwoli otarcia ez za utrat bawarskiego
monopolu pocztowego).
Ale nieruchomoci Thurn und Taxisow w Republice Federalnej s po pierwsze tylko baz ich
niemieckiego majtku, po wtre - ma jedynie czstk ich posiadoci rozsianych po innych czciach
wiata. Obejmuj one midzy innymi 50 tysicy hektarw najlepszych pastwisk i plantacji
w brazylijskim Matto Grosso, 5 tysicy hektarw lasw w brytyjskiej Kolumbii, jak rwnie kilka
wielkich farm na peryferiach szybko rozbudowujcych si miast kanadyjskich, takich jak Edmonton i
Toronto. Do koncernu Thurn und Taxisw nale take cegielnie i wytwrnie innych materiaw
budowlanych, udziay w fabryce Flachgas AG Debog-Detag w Frth i w Gelsenkirchen, oraz inne
aktywa. Mona przyj, e rodzina ksica dostarczya budowniczym uniwersytetu poza terenem
budowlanym rwnie drewno, ceg, kamienie i szko okienne na jego budow. Mona te z ca
pewnoci powiedzie, i Thurn und Taxisowie dostarczyli budujcym uniwersytet robotnikom oczywicie nie za darmo - piwa, jako e ksicy browar, pity co do wielkoci w Bawarii, zajmuje
w obrbie Regensburga i daleko poza nim dominujc pozycj rynkow, dysponuje take wasn
wytwrni sodu, wasnymi plantacjami chmielu, jak rwnie znaczn iloci wydzierawionych
gospd.
Jednym z filarw ksicego koncernu, obok nieruchomoci, produkcji materiaw budowlanych
i piwa, jest wasna obrbka materiau, ktry skromnie nazywa si materiaem nieelaznym,
mianowicie: obrbka zota. W miejscowoci Pforzheim p tuzina nalecych do Thurn und Taxisw

firm trudni si wybijaniem medali i monet, wyrobem ozdb i kopert do zegarkw, jak rwnie
przerbk zota dla celw przemysowych. Koncern stara si take o zbyt tych wytworw, czciowo
za porednictwem wasnej firmy handlowej, czciowo poprzez prywatny bank, majcy swoje filie w
Monachium, Regensburgu, Norymberdze, Frankfurcie i w Hamburgu.
Gdy przed kilku laty central Banku ksicia Thurn und Taxis przenoszono z Regensburga do
Monachium, metropolia nad Izer bya widowni tak wystawnego bankietu, e przyzwyczajonym
przecie do niejednego monachijczykom zdumienie zaparo dech. Ksi Johannes zaprosi p tysica
goci, w wikszoci wybitnych osobistoci, i podejmowa ich z prawdziwie ksicym gestem. Co
prawda nie wykupi w tym celu zaraz caego teatru Cuvillis, ale galowe przedstawienie opery
Mozarta Uprowadzenie z seraju musiao zosta odwoane. Dziewczyny od Kfera - owe adne
kelnereczki, jakie zatrudnia wyposaony w rolls-royca monachijski gastronom dla prominentw
i architekt przyj, Gerd Kfer, przebrane na ten wieczr w rokokowe stroje paziw -- syciy
podniebienie goci najdelikatniejszym kawiorem, pasztetem z gsich wtrbek nadziewanym
truflami, homarami helgolandzkimi i innymi delikatesami. Upajajcy ten wieczr zakoczy si
wrczeniem kademu z piciuset goci zotego medalionu wielkoci talerza, specjalnie na t okazj
wybitego.
Ksi Johannes przepada za takimi uroczystociami. Od lat bierze udzia w kadym wielkim
wydarzeniu towarzyskim, czy to bdzie bajeczne wesele jego przyjaciela, Arndta von Bohlen und
Halbach, czy przyjcie na zamku Klessheim, ktre dla omiuset reprezentantw elity towarzyskiej
wyda Dimitri Papas, najbogatszy Grek w Salzburgu, czy galowa premiera nowojorskiej Met, czy
wreszcie zorganizowany przez ksin Gracj Patrycj z Monako bal dobroczynny, na ktrym Jego
Ksica Mo wystpi by w koszuli przyozdobionej na piersiach dwoma wielkoci orzechw
laskowych szmaragdami. W ogle dziaalno dobroczynna ksicia jest - jeli zawierzy zapewnieniom
dyrektora ksicych domen, dr. dr. Scheidera - jego szczeglnie ulubionym konikiem. Biednym
krewnym yjcym po drugiej stronie, w Czechosowacji, kae wysya paczuszki. Istnieje te - co
prawda nie ksico wyposaony, ale - Ksicy Przytuek dla Starcw, zlokalizowany w budynku
ssiadujcym z paacem rodzinnym w Garatshausen nad Jeziorem Starnberskim; na zamku w
Regensburgu jest te dla ubogich Ksica Garkuchnia, ktrej ponure nieco wejcie Jego Wysoko
moe widzie, jeli pofatyguje si do okna swojej jadalni. Z pewnoci istniej w okoo dwudziestu
nalecych do Thurn und Taxisow zamkach w poudniowych regionach RFN - dokadnej ich liczby nie
jest w stanie poda nawet sam ksi Johannes - rne jeszcze inne placwki, bdce wykwitem
mioci bliniego, wice dom ksicy ze zwykym ludem. Rwnie w dalekiej Brazylii, do ktrej od
czasu do czasu ksi Johannes zaglda, aby zobaczy jak ronie jego pieprz, prowadzi on zapewne
te dziaalno charytatywn. Bo czyme innym wytumaczy sobie to, e tubylcy obcaowuj go po
rkach, jak to wida na kolorowych zdjciach w prywatnym albumie ksicia?
C, ksi Johannes mgby by jeszcze bardziej miosierny, jest on bowiem wacicielem nie tylko
browarw, prywatnym bankierem, potentatem przemysowym w brany budowlanej, fabrykantem
wyrobw ze zota i najwikszym w Republice Federalnej wacicielem latyfundiw, ale take wielkim
akcjonariuszem, midzy innymi Bawarskiego Banku Handlowego i potnego Bawarskiego Zwizku
Bankowego - Banku Pastwowego, w ktrego radzie nadzorczej rwnie zasiada. Wielko jego
bogactwa daje si oszacowa jedynie z grubsza. Bardzo konserwatywnie (a wic w sposb
odpowiadajcy skonnociom domu ksicego) szacujc: jest ksi Johannes co najmniej trzy-,
a moe czterokrotnym miliarderem w twardych markach, ale moliwe, e ju niebawem take w nie
tak bardzo twardych dolarach amerykaskich czy kanadyjskich.
- Czy jest pan waciwie wiadom ogromnej wadzy, wynikajcej z posiadania takiego
wielomiliardowego majtku? - zapytaem go kiedy.

Ksi przytakn.
- I czuje si pan w zwizku z tym do czego zobowizany?
- Prosz pana, jeli chodzi o obowizki, to widz je tak: przed kilku laty pewien biskup napisa do
mojego wuja ksicia niezbyt przyjazny w tonie list. Rozpoczyna si on od sw: Wielce Szanowny
Panie Hrabio!, a koczy informacj, e w przyszoci w niektrych diecezjach stanowiska
duszpasterzy bdzie si obsadza bez porozumienia z naszym domem... Istniej mianowicie jeszcze
tak zwane patronaty i w tych przypadkach my decydujemy, kto zostanie w parafii proboszczem.
Istotnie, od duszego czasu nie przedstawiano nam adnych kandydatw. Odpowiedzielimy wic na
owiadczenie biskupa, e chtnie zrezygnujemy z naszego prawa, ale jednoczenie uznamy za
wygase wszystkie nasze dotychczasowe zobowizania, co znaczy, e nie bdziemy ju wicej oy na
utrzymanie i konserwacj budynkw, szczeglnie kociow... Od tego czasu otrzymujemy znw na
bieco listy kandydatw na parafialne stanowiska...
W taki to sposb pouczony, e rwnie multimiliarderzy chc by wynagradzani za swoje datki,
poegnaem si z gospodarzem zamku. Ksi Johannes towarzyszy mi do fontanny, znajdujcej si
w sali garderobianej, pan Hampel sprowadzi mnie kunsztownie wijcymi si schodami do wyjcia.
Szerokie aleje i place rezydencji Thurn und Taxisw byy o tej porze - po poudniu - puste.
Z wyjtkiem dwch uzbrojonych w szable, ubranych w zbytkown czerwie przetykan zotem,
portierw, ktrzy czatowali przy gwnym wejciu, gdzie sta nalecy do wuja ksicia Johanesa wielki
mercedes, powleczony lakierem tej samej pysznej tej barwy, jak Poczta Federalna uywa do
malowania skrzynek listowych... Z Ksicej Garkuchni dolatywa jeszcze zapach zielonej fasoli, ale ja
ju jadem... faszerowane karczochy, klarown zup oxtail, cordon bleu obok gwek szparagw,
mroone ananasy i petits fours do mokki - a wszystko gratis. W rozlegym, zamknitym dla
publicznoci parku - Nasza miejska posiado ziemska nie jest zbyt pontna, tumaczy si ksi zabawiay si wiewirki. Znajdowaem si w centrum wielkiego XX-wiecznego miasta; po
przeciwlegej stronie 75 tysicy metrw kwadratowych liczcego parku zamkowego, jeden metr
kwadratowy a 60 marek, widziaem regensburski dworzec kolejowy, a jednak nie mogem si oprze
wraeniu, e wkraczam dopiero w pocztek czasw nowoytnych.

Gnter Wallraff
Feudalizm w Regensburgu
Pracownicy miejskiego urzdu katastralnego w Regensburgu strzeg miliardw ksicego domu.
Niedyskrecj i bezwstydem byoby indagowanie ich o wasno tak wielkiej rangi; ujawnienie
stosunkw wasnociowych takiego kalibru, podliczanie owych umykajcych kontroli publicznej
aktyww oznaczaoby naruszenie intymnej tajemnicy.
Odpowiedzialni za rejestracj ksicych woci urzdnicy miejscy wzbraniaj si przedoy mi ksigi
wieczyste, ktre w przypadku mniejszych nieruchomoci udostpnia si bez zastrzee. W tej jednak
sprawie mam zwrci si bezporednio do domu ksicego. Ale ksicy archiwista, Pinde, wydaje
si nie mie rozeznania w aktualnej sytuacji wasnociowej. Dokumenty, ktre mi pokazuje, ilustruj
stan zaledwie do poowy XIX wieku, ale nawet i w tym przypadku dotycz one prawie wycznie
obiektw kulturalnych, a nie wszystkich konkretnych materialnych wartoci.
mier Jego Wysokoci ksicia Franza Josepha Thurn und Taxisa raptem uwidacznia to, obok czego
przechodzi si na og dyskretnie do porzdku dziennego. Nakaz udekorowania flagami aobnymi

ksicych posiadoci ziemskich ujawni, e poowa Regensburga przyznaje si do tego, i naley do

ksicia.
Regensburg opakuje swojego zmarego ksicia - pisa z emfaz regensburski dziennik,
Tagesanzeiger o drogim, wielkodusznym nieboszczyku, prawdziwie arystokratycznego
usposobienia, za czonkowie miejskiej rady przywdziali na t okazj ubir aobny i zgromadzili si
na aobne posiedzenie.
Die Woche, regionalny tygodnik regensburski uwaajcy si za pismo niezalene, krytyczne
i odwane, i w porwnaniu z arcykonserwatywnym, prawicoworadykalnym, Tagesanzeigerem
mogcy uchodzi za periodyk liberalny, cho rwnie znajduje si w rkach CSU, omiela si wystpi
w chwili mierci ksicia z wiadczcym o braku szacunku wielkim tytuem: Do kogo nale miliardy
Taxisw? I cho w tekcie artykuu tust czcionk podnosi si, i ksi stanowi rzeczywisty symbol
szlachetnoci w naszych niezbyt szlachetnych czasach, dom ksicy zareagowa na to bojkotem. Z
powodu tego bardzo niestosownego tytuu - owiadczy rzecznik administracji ksicych domen redakcja Die Woche nie otrzyma kart wstpu na kocieln ceremoni pogrzebow.
Zaproszeni gocie reprezentowali arystokracj krwi i pienidza, tacy jak - wedug doniesie
Mittelbayerische Zeitung - ksi von Braganza, szef portugalskiego domu krlewskiego i Hermann
Josef Abs.
Do niego naley tu tyle ziemi? - pytam pewnego mieszkaca Regensburga, ktrego zagadnem
o jak ulic. Nie - odpowiada zdecydowanym tonem okoo 50-letni mczyzna. - Nasz ksi... on
przecie wtedy straci prawie wszystko na Wgrzech. Do niego tu ju prawie nic nie naley. W gosie
mojego informatora wyranie wyczuwam wspczucie.
Pewna 75-etnia kobieta, zamieszkaa w jednym z owych rozpadajcych si ksicych domw
czynszowych na starym miecie (dwa pokoje bez azienki, opadajcy z sufitu tynk, 200 marek czynszu)
nie wie jeszcze o mierci 78-letniego ksicia. Informuj j o tym. Staruszka zaczyna szlocha: O rety,
nasz ksi, taki dobry czowiek. Dlaczego spotyka to zawsze ludzi dobrych? Dlaczego nie zmar jaki
przestpca, peno tu dookoa obuzw. Przyczyn jej lamentu jest to, e raz - jak to wrd ez
ujawnia - osobicie zetkna si z ksiciem. adne tam stosunki czy blisza znajomo, po prostu akt
aski wielkiego pana, ktry dwadziecia lat temu, podczas spaceru przysiad si koo niej na awce
i odezwa si mimochodem: Popatrz no tam, jak rozwijaj si pki. - Rozmawia wtedy ze mn mwi staruszka. I brzmi to tak, jak gdyby mwia o objawieniu si Pana Boga.
Nawet ludzie modsi opowiadaj o takich spotkaniach z respektem. Pewien 35-letni stolarz: Stary
ksi by morowym chopem. Dla ludu mia wszystko. Wcale nie wyglda na ksicia, chodzi
w znoszonych rzeczach. Kiedy wszed do klasy leniczy i powiedzia: - Moje dzieci, mam dla was
radosn wiadomo, Jego Wysoko bdzie nam towarzyszy. - Zaprowadzi nas do ksicego myna,
tam dostalimy za darmo je i pi.
Inny modszy mczyzna, ktry chodzi do szkoy razem z ksiciem Johannesem: Wwczas, a byo to
w szkole powszechnej, przywozi go i odwozi szofer mercedesem. Przed lekcjami Johannes zaciga
do wozu najlepszego w klasie ucznia i odpisywa od niego zadania. Nigdy sam nie musia si mczy,
zawsze mia swoich pomocnikw. Ju wtedy obowizywa zwyczaj, polegajcy na tym, e nie wolno
nam byo si do niego odzywa, musielimy czeka, a on si do nas zwrci. - To lepszy numer - mwi
jego byy kolega szkolny. Nawet jeszcze dzi. I opowiada, jak to Jego Wysoko ksi Johannes,
spotkawszy go niedawno na ulicy, wda si z nim w rozmow o sprawach intymnych: Zapytaem
go, co porabia Soraya, z ktr czsto go przecie widywano. Nie przypominaj mi o niej odpowiedzia machajc lekcewaco rk. - A Hetty von Auersperg, z ktr podobno przyjani si

dugo odstpi swojemu przyjacielowi, pocieszajc j: Bd zadowolona, e masz Arndta, to

poczciwy gamo.
Wikszo informacji dotyczcych ksicego domu jest mtna lub zabarwiona anegdotami. Jeden
z dawnych ksicych sucych i kamerdynerw zaczyna si poci, gdy pytam go o jego
dowiadczenia w domu ksicym. Nie wolno mi, nie wolno mi - mamroce przestraszony. W trakcie
moich pniejszych odwiedzin jego ona opowiada mi o katuszach, jakie przeywa jej m w trakcie
hiszpaskiego ceremoniau dworskiego, o tym, e w czasie spotka z Ich Wysokociami czonkami
rodziny musia si on wygina w ukonach i e od tych ukonw miewa ble gowy; e za popeniony
czasem bd w etykiecie by policzkowany; e lokajw waciwie nie uwaano za ludzi, raczej za
wierne zwierzta domowe, przed ktrymi nie trzeba si enowa: przed nimi si rozbierano, albo te
- jeli akurat nie byo polowania - wysyano ich wieczorem jako postillon damour do sypiajcej
osobno maonki ksicia pana z pytaniem, czy jest skonna go przyj.
Wrd wacicieli konkurencyjnych przedsibiorstw, gdy dochodzi do kolizji ich interesw
z interesami ksicia, przewaa - zamiast obrony wasnych praw - postawa unionej ulegoci.
Waciciel browaru, niejaki K., ktremu skadam wizyt, jeden z niewielu pomniejszych wytwrcw,
nie poknitych jeszcze przez Ksicy Browar, pocztkowo zorzeczy stosowanym przez
browarnictwo Thurn und Taxisw metodom. W ostatnich latach ksi zmusi do posuchu 24
browary. Osiemnacie z nich zamkn - mwi K. - W brany wie si, ktry z browarw ksi w danej
chwili ma na celowniku. Opaca on specjalnego grafika, ktry przeznaczone do unieruchomienia
browary portretuje, po czym owe portrety zawiesza w zamku, niczym poroa kapitalnych jeleni.
Poniewa naley tu do niego caa ziemia, moe on dyktowa, eby na jego ziemi sprzedawano tylko
jego piwo, nawet jeli ziemi sprzedaje - jak t pod nowy uniwerek - po zawyonej cenie. Bo wszdzie
ma swoich ludzi. Wymusza na przykad umowy, ktre gwarantuj mu, e na terenach ju przez niego
sprzedanych po wsze czasy moe si odbywa wyszynk jedynie jego piwa. Pewnego razu przed
uniwerek zajecha wz z piwem, ale nie z jego piwem, w dodatku o 5 fenigw na butelce taszym.
I oto jeszcze tego samego dnia ksi osobicie wkroczy do akcji. Zabroni mu tam przyjeda. Do
ksicia naley wikszo tutejszych restauracji oraz dua stacja benzynowa, apteki, bar. Zbiory
chmielu finansuje on przez swoje wasne banki i w ten sposb dyktuje ceny. Albo ten uniwerek...
Zarzd miejski mia do dyspozycji tasze i dogodniej pooone tereny budowlane w centrum miasta.
Ale musia kupi tereny od ksicia za podyktowan przez niego, podwjn cen. Miasto wzio na
siebie zbyt wielki ciar, byo zmuszone do wyprzeday niektrych wasnych gruntw i w ten to
sposb wyrubowane zostay ceny ziemi w caym miecie. Ja sam, w tym czasie, gdy ksi bra 60
marek za metr kwadratowy, otrzymaem od miasta za kawaek gruntu pooonego przy jego gruntach
7,5 marek za metr kwadratowy. Ksi na tej transakcji zarobi 36 milionw marek, tak wic za 400
tysicy marek, ktre przeznaczy na dofinansowanie budowy domu akademickiego, mg on atwo
mie si za dobroczyc.
K. mwi, e do umowy kupna-sprzeday ziemi pod budow uniwersytetu wprowadzono budzc
zgroz klauzul, przewidujc, e jeeli uniwersytet dokupi kiedy tereny nie od ksicia, i jeeli zapaci
za nie wicej ni 60 marek za metr kwadratowy, to odpowiednie wyrwnanie bdzie wpacane
domowi ksicemu za ziemi kupion od ksicia. K. spostrzegszy widocznie, e w swym oburzeniu
zapdzi si za daleko, raptem zmienia ton. Waciwie nie powinienem z panem o tym wszystkim
mwi. Zawarem z ksiciem porozumienie o zawieszeniu broni. Podchodzi do szafy pancernej i nie
bez dumy kadzie przede mn jaki dokument. Jest to pismo dzikczynne starego ksicia, adresowane
do ojca K. Jego ojciec pewnego razu ofiarowa ksicemu domowi beczk piwa z okazji jakiego
jubileuszu.

Pewien regensburski biznesmen powiada: Nam wszystkim przecie w gruncie rzeczy bardzo zaley
na dobrych stosunkach handlowych z domem ksicym. Mwi si: Jak sobie pocielesz, tak si
wypisz. Wielu zbyt pno spostrzega, e ksi na zasadzie praw, wynikajcych z jego monopolu,
uciska wanie mae zakady rzemielnicze, sprawiajc, e czsto pracuj one na granicy rentownoci;
grozi, e kto bdzie mu si przeciwstawia, nie otrzyma od niego dalszych zamwie. Ksi
dostatecznie dugo zabiega o to, by na tym terenie nie rozwija si przemys i by adne zmiany
pacowe czy inne nie okazay si konieczne; a wszystko dlatego, eby nadal mie tani si robocz.
Zarabia on nawet na zakadzie dla umysowo chorych. Pacjenci uprawiaj jego rol.
Rnymi sposobami oniemiela on ludzi i utrzymuje ich na dystans - opowiada pewien sklepikarz. Wysya ktrego ze swych szambelanw czy urzdnikw, jak oni si tam wszyscy nazywaj, bo jego
dom jest jakby pastwem w pastwie. Wpajaj oni ludziom interesu, jak naley poprawnie pod
wzgldem formy adresowa listy i rachunki wysyane do Jego Wysokoci. Mianowicie: Do Jego
Wysokoci Panujcego Ksicia zu Thurn und Taxis, dalej w trzeciej osobie, i potem unienie i ulegle.
Wadza domu ksicego rozciga si na wszelkie dziedziny. Gdy waciciel kina przy Bramie
Wschodniej chcia wprowadzi do repertuaru szwedzki film pt. 491, podejmujcy problematyk
uwiadamiania seksualnego, i w zapowiedziach programowych ju go anonsowa, napotka na opr
ksicia. Z Browaru Ksicego otrzyma list, w ktrym przestrzegano go przed wywietlaniem tego
filmu. Waciciel kina film wycofa. Budynek kina stanowi wasno Browaru Ksicego.
Opowiada stary robotnik leny: Ksi moe sobie pozwoli na to, eby paci mniej ni pastwo.
Gdyby wszystko tu do niego nie naleao, wielu z pewnoci przeszoby do pracy
w przedsibiorstwach pastwowych. W przedsibiorstwie pastwowym wyuczony robotnik leny
nazywa si mistrzem wyrbu, u ksicia - przodownikiem druyny lub dowdc grupy. Pi procent
z naszych zarobkw ksi wpaca na specjalne konto. Ma to by bodziec do pracy u niego. Te
pienidze otrzymuje si bowiem jedynie wwczas, jeli przepracuje si u niego do emerytury. Kto
wczeniej odchodzi, nic nie dostaje. Gdy ksi ukoczy 70 lat, kady dosta po 50 marek. Na Boe
Narodzenie przypada premia za zdrowie - za kad przepracowan godzin dostaje si pitaka,
a wic jeli nigdy nie byo si nieobecnym, otrzymuje si dodatkowo okoo 150 marek.
Na polowanie stary ksi zawsze zabiera ze sob jednego pomocnika, ktry nabija mu bro, oraz
drugiego, ktry nadstawia swoje plecy jako podprk w czasie oddawania strzaw. Sam ogranicza
si jedynie do pocigania za spust. Leniczych, ktrzy wraz z nim podchodzili zwierzyn, surowo
karci, jeli nie dostosowali oni swego kroku i sposobu chodzenia do kroczcego przed nimi ksicia.
W czasie podchodzenia zwierzyny drepta on drobnymi krokami; jeli nie robili tego samego, jeli
przyspieszali kroku, ksi ich wrcz zwymyla, wrzeszczc ze zoci, czy nie potrafi porzdnie
podchodzi, czy musz maszerowa przez las chopskim krokiem.
Do dzikw mogli strzela wszyscy zaproszeni gocie, do dorodnych jeleni - jedynie ksi. Jeli
zdarzyo si, e trzeba byo dobi jakie zranione zwierz, naleao o tym powiadomi ksicia obojtnie gdzie w danym momencie si znajdowa. Na og nie pozwala sobie odbiera tej
przyjemnoci, przyjeda i dobija zwierzyn. Ksi wyliczy, e jeden jele, nim doronie do
odstrzau, kosztuje go okoo 32 tysicy marek. Do loch moe strzela kady. 75-letni ksi Franz
Joseph, ktremu ju mocno dray rce, pomyli kiedy pewnego porucznika z loch i wstrzeli mu
adunek rutu w tyek. W charakterze odszkodowania zraniony wojak otrzyma pozwolenie na jedno
w roku polowanie w ksicych lasach na grubego zwierza i bezpatny odstrza jednego dzika rocznie.
Gdy w polowaniu bior udzia dostojni gocie, odbywa si ono z caym ceremoniaem nalenym ich
stanowi. Zwierzta zapdza si do elaznego kojca i uliczk pdzi przed strzelby prominentw.

Pierwszy czeka na oddanie strzaw stary ksi, potem na przykad ksi Filip z Anglii, i tak dalej. Im
wysza ranga, tym wicej odstrzaw. Naganiacze maj na sobie narzuty o ksicych barwach.
Robotnicy ksicy otrzymywali zawsze drzewo o 20% taniej, ksicy urzdnicy za, ktrzy zarabiaj
przecie wicej - o 40% taniej. Dawniej dziaa tu sekretarz Zwizku Zawodowego Gospodarki Rolnej i
Lenictwa. Gdy chcia on wytargowa od ksicia co dla pracownikw - ksi mia zreszt zwizki
zawodowe gdzie - czeka na stosown chwil, na przykad gdy pan szed do kocioa w. Emmerama
do spowiedzi. Wwczas sekretarz zwizkowy przyklka obok niego w kocielnej awie, a ksi
czasem askawie nadstawia ucha.
Czcimy w ciszy i z szacunkiem Wielkiego Zmarego. Tymi sowami rozpocz swoje
przemwienie na posiedzeniu aobnym rady miejskiej nadburmistrz, Rudolf Schlichtinger
(SPD). Jego Wysoko odegra w yciu Regensburga wielk rol. Tymi sowami kontynuowa
swoje przemwienie po minucie ciszy. Ksi zawsze gorliwie podtrzymywa i pielgnowa
cise zwizki swego domu z miastem. Wrd licznych dobrodziejstw wywiadczonych przez
ksicia Franza Josepha w sferze socjalnej nadburmistrz Schlichtinger wymieni midzy innymi
modernizacj i dalsz dziaalno kuchni dla ubogich. Myl, e wyraam tu opini wieluset
osb, wrd nich znacznej liczby studentw, ktrzy codziennie otrzymywali i otrzymuj tam
bezpatne jedzenie. Pozwalam sobie w ich imieniu szczerze podzikowa za to wielkoduszne
przedsiwzicie - powiedzia nadburmistrz.
(Regensburger Tagesanzeiger 20.VII.1971)
Aby skosztowa da serwowanych przez ksic kuchni dla ubogich, musz uzyska najpierw pismo
z Caritasu, powiadczajce moj ubogo. W Caritasie mwi, e jestem tu przejazdem i e zabrako
mi pienidzy.
Ksic straw dla ubogich karmi si codziennie okoo 200 stoownikw. Jedzenie podaje si
w dwch grubociennych miseczkach porcelanowych, dawniej nazywanych wazami lub korytkami;
adnych talerzy ani nakry stoowych. Jedn miseczk napeniaj mi rozrzedzon saatk
ziemniaczan z plasterkiem kiebasy na wierzchu, do drugiej wlewaj jak bliej nie dajc si
okreli bezmisn zup o ciemnym zabarwieniu. Nie zostawia resztek - przestrzega wydajca
posiki kobieta, widzc, e zabieram to arcie bez entuzjazmu. Tutaj trzeba je wszystko do koca,
inaczej mamy duo roboty z myciem naczy - uzupenia. W odpowiedzi na pytanie, czy mam to je
palcami, gniewnie podsuwa mi blaszan yk. Robi wyjtek - wyjania. - Na drugi raz nakrycie
lepiej przynie ze sob.
Studenci oraz starsza biedota jadaj w dwch oddzielnych salach. Przysiadam si do tej drugiej grupy
stoownikw. U wejcia do jadalni dwie obramowane fotografie ksicych ofiarodawcw
i dobroczycw: ksiniczki Elisabeth, infantki Portugalii, i Jego Wysokoci ksicia Franza Josepha.
Obok na cianie duy krzy, a pod nim, w zasigu rki, naczynie z wod wicon. Poza tym na
cianach freski, przedstawiajce niektre z nalecych do ksicej rodziny zamkw oraz bogate
kolorystycznie malowido, zatytuowane: Karmienie czterech tysicy ludzi, przedstawione wedug
Mateusza.
Biesiadnicy ze spokojem i ulegoci, a niektrzy nieledwie z namaszczeniem spoywaj te dania,
pozbawione witamin i smaku, ale zapeniajce pustk w odkach. W jadalni zebrali si prawie
wycznie starsi, zawstydzeni biedacy ze skromnymi rentami lub zapomogami socjalnymi; biedacy,
ktrzy wskutek zbyt wysokich czynszw w starych ruderach ksicych s skazani na jego askawy
chleb. Wbrew swoim oczekiwaniom nie widz wrd nich wczgowskich typw; takich zreszt
moe tu si wcale nie wpuszcza. Pewien starszy czowiek wyjania mi, e ksi dziki prowadzeniu
tej - w najprawdziwszym znaczeniu tego sowa - garkuchni paci rocznie 200 tysicy marek mniej

podatku. W zamian powinno by lepsze jedzenie - mwi czowiek, ktrego lekarz ostrzeg, e jeli
nie bdzie si dodatkowo odywia wieymi owocami, saat i witaminami, to ten ksicy wikt wnet
go zaprowadzi do grobu.
Jaka 70-letnia niewiasta powiada, e od tych ksicych zup dostaa kamieni ciowych, ale co
robi, skoro renta nie wystarcza na lepsze jedzenie: Ksi w czasie swoich galowych uczt korzysta
ze srebrnych, a w czasie szczeglnie okazaych uroczystoci ze zotych nakry. Tutaj czowiek jest
zmuszony, jeli czasem zapomni zabra yk, jada palcami - mwi jaki bezzbny starzec, ktry
przykada do ust miseczk i chepcze zup. Studenci, korzystajcy z ksicej kuchni dla ubogich,
wydaj si by blisi ksicemu sercu ni ubodzy mieszkacy tego miasta. Z nastaniem ferii
akademickich ksic garkuchni na miesic si zamyka.
Jednym z niewielu, moe nawet jedynym regensburczykiem, ktry zaryzykowa otwarty zatarg
z domem ksicym, jest koreaski karczmarz, z Otternbachtal. Nie baczc na swoje niebezpieczne
pooenie (skrawek jego ziemi, dziedziczony od XV wieku po przodkach, otoczony jest rozlegymi,
w pniejszym czasie nabytymi wociami ksicia) prowadzi on w swojej karczmie miast ksicego
piwa (utaro si tu nawet powiedzenie: Nikt nie chce taxisowego piwa) wyszynk bardziej
poszukiwanego piwa Mnchner Lwenbru.
Koreaski karczmarz, Franz Knig: Thurn und Taxisowie nie dali mi ani kufli, ani adnych mebli,
wszystko otrzymaem od monachijczykw. Regensburczycy tylko do mnie przychodzili, wystawiem
przed lokalem 50 stolikw i 300 krzese. Przydomek otrzymaem w czasie pewnego letniego wita.
U mnie ludzie wietnie si bawili, a tymczasem ksidz z kocioa w Altenhamm prawi z kazalnicy:
Trzymajcie modzie z dala od tego strasznego lokalu w Otternbachtal, gdy dziej si tam takie
rzeczy jak w Korei. Ale sowa kaznodziei wywoay skutek odwrotny od zamierzonego. Ksidz
podsun mi pomys. Reklamowaem si, dawaem ogoszenia do gazet: Zaprasza koreaski
karczmarz i ludzi przychodzio jeszcze wicej. Ale wtedy rozoy mnie na opatki Browar Ksicy.
Porodku drg dojazdowych do mojej karczmy postawiono bariery oraz tablice zakazujce wjazdu na
gwn drog, cho do tej pory uchodzia ona za drog publiczn. W rezultacie zabrako klienteli,
wozy z piwem nie mogy przez t przeszkod przebrn, nawet karetka pogotowia, ktr wzywaem
do chorego syna, nie dotara do mojego domu. Podkopano moj egzystencj, dom niszczeje.
Zwrciem si co prawda na drog sdow, doszo do procesu o prawo przejazdu, ostatecznie
administrator ksicych domen, dr dr Schneider, przysta na przyznanie mi prawa niezbdnego
dojazdu- do wasnego gospodarstwa. W rezultacie zostaem zrujnowany. Ten kawaek ziemi, ktry
uprawiam, jest zryty przez nalece do ksicia dziki, ktre niszcz wszelkie zasiewy. Gdy zwracam si
do domu ksicego z daniem wypacenia mi odszkodowania, odpowiadaj mi tam, e tych szkd
nie mogy wyrzdzi dziki ksicia, e musz to by dziki, ktre przywdroway z okolic Spessart.
Nie powinienem by by tak uparty. Gdybym nie stawa okoniem, mj lokal byby do dzi jednym
z najpopularniejszych celw wycieczkowych. Ludzie z rnych urzdw wci mi przecie powtarzali:
Panie twardogowy, niech pan sprzedaje ksice piwo, bdzie pan mia wtedy spokj. Ale mimo
wszystko jestem zadowolony, e nie posuchaem tych rad. Dziki temu jestem przynajmniej
czowiekiem wolnym i panem samego siebie!
Biskup dr Graber w kazaniu wygoszonym na mszy aobnej: Tradycja jest rwnie postaw,
chrzecijask postaw, jak zaleca Pawe swojemu uczniowi Tymoteuszowi: Strze
powierzonego ci drogocennego dobra! Tak wanie postpowa zmary ksi (...). W ten
sposb ksi suy w najprawdziwszym znaczeniu tego pojcia naszym czasom,
rozbudowujc i modernizujc swoje posiadoci. Da on tym samym nam wszystkim przykad,
jak przy pomocy tradycji budowa przyszo. I za to mu dzikujemy.

(Mittelbayerische Zeitung, 21.VII.1971)

Nauczycielowi szkoy redniej, Gnterowi Halxowi z miejscowoci Wrth nad Dunajem, nie dawao
spokoju, e liczcy 2600 hektarw las ksicy w pobliu Regensburga, ksicy zwierzyniec, teren
wypoczynkowy dla mieszkacw tego miasta staj si z roku na rok dla zwykych ludzi coraz mniej
dostpne. Powoujc si na konstytucj bawarsk, gwarantujc wszystkim obywatelom swobodny
dostp do lasw i brzegw wd, napisa do Komisji Spraw Konstytucyjnych, Prawnych i Komunalnych:
Zgodnie z konstytucj Wolnego Pastwa Bawarskiego, artyku 141 ustp 3, kady ma prawo
porusza si w lesie. Drogi prowadzce do piknych pejzay musz by oglnie dostpne. Obszar leny
o powierzchni okoo 3500 hektarw (!) zosta oparkowany. Wstp na teren zwierzyca, wedug
postanowienia jego waciciela, musi by kadorazowo z nim uzgodniony. Co roku w poowie wrzenia
stawia si jednak przy licznych dojciach do lasu tablice z nastpujcym ostrzeeniem: UWAGA,
TEREN POLOWA. WSTP Z POWODU NIEBEZPIECZESTWA POSTRZAU WZBRONIONY (...) Nie
moemy zrozumie, dlaczego i o czasach, w ktrych tyle mwi si o lesie jako dobru ogu
i niezbdnym terenie wypoczynkowym, og z racji przywilejw jednostki caymi miesicami (w tym
roku od 16 wrzenia do 20 grudnia) pozbawiony jest moliwoci wstpu do lasu. Groba postrzau
wydaje si zbyt tanim usprawiedliwieniem, jako e w roku 1968 - polowa zaczto dopiero 25
wrzenia, a do 31 wrzenia odbya si ju poowa odstrzaw i od 1 padziernika owczy ju wicej si
nie pojawi. Wiadomo nam rwnie, e kady myliwy ma obowizek tak operowa strzelb, eby nie
zagraa ludziom. Co roku tysice sztuk dziczyzny umierca si na naszych polach, czsto pord
pracujcych akurat ludzi, i jeszcze nikomu nie zakazano wchodzenia na pole tylko dlatego, e odbywa
si tam akurat polowanie. Zwracam si wic do Komisji z prob o wyjanienie mi, czy wymieniony
wyej zakaz jest zgodny z konstytucj, czy te nie ma on adnego prawnego uzasadnienia.
Wyjanienie Komisji nie zadowala nauczyciela Halxa. Sporzdza on wic kolejne pismo, ktre tym
razem adresuje bezporednio do jednego z wsptwrcw bawarskiej konstytucji, byego premiera
rzdu krajowego w Bawarii i wiceprzewodniczcego parlamentu krajowego, prof. Wilhelma Hgnera:
(...) 29.V.1969 roku otrzymaem odpowied obszernie wykadajc stanowisko bawarskiego
Ministerstwa Spraw Wewntrznych i Bawarskiego Ministerstwa Wyywienia, Gospodarki Rolnej i
Lenej. W pimie mwi si, e moj prob uwaa si za zaatwion. Oglnie biorc akceptuje si
w nim stosunkowo krtki termin zakazu wstpu na teren wiadomego lasu - i uzasadnia ten akcent
tym, e nieograniczone rozcignicie praw ogu na kad z osobna jednostk stanowioby
wykraczajc poza spoeczn struktur wasnoci ingerencj w prawo wasnoci i e ingerencja taka
nie leaa w intencji ustawodawcy. Ja jednak jestem przekonany, e ustawodawcy przywiecaa
wanie taka intencja, poniewa mwi on nawet o ograniczeniu prawa wasnoci. Tymczasem
w sprawie, o ktr chodzi, nie zaszy adne zmiany. Od 26 wrzenia 1969 roku znw przy wszystkich
prowadzcych do lasu drogach wisz tablice z napisem: Park zwierzyny powej. Uwaga, odstrza
ochronny. Wstp z powodu groby postrzau wzbroniony. (...) W istocie nie chodzi ani o grob
postrzau, ani o odstrza ochronny, lecz o to, eby pewna uprzywilejowana grupa spoeczna moga
bez przeszkd zajmowa si polowaniem. Potwierdza to choby fakt, e aden z wielu zatrudnionych
przez ksicia leniczych nie ma prawa upolowa nawet jednego jelenia; odstrzau - do ostatniego
rogacza - dokonuje jedynie wielmony pan myliwy wraz ze swoimi dostojnymi gomi. Za sam
masowy odstrza samic zwierzyny powej odbywa si w czasie, gdy wstp do lasu ludziom postronnym
nie jest wzbroniony. Nigdy zreszt nie byo z tego powodu adnych trudnoci ani komplikacji.
Wsptwrca bawarskiej konstytucji, prof. Hgner, w peni popiera Halxa, uwaa jednak, e jego
urzd jest za saby, aby mg doprowadzi do zmiany sprzecznych z konstytucj stosunkw. Pisze do
Halxa:

(...) Coraz czciej okazuje si, e mimo mojego stanowiska, ktremu daem wyraz w trakcie prac
redakcyjnych nad konstytucj, nie udao si nam z niej wyrugowa reliktw mylenia
redniowiecznego. Dla przestarzaych przywilejw stanowczo nie powinno by miejsca w pastwie
demokratycznym.
adne to dla Halxa pocieszenie. W efekcie dotychczasowej bezskutecznej walki z ksicym dworem
yje on z poczuciem narastajcego zagroenia. Albowiem on, ktry nadal nie przestrzega
obwieszczonych na szyldach zakazw, a jako botanik uwaa ksice uzasadnienie tych zakazw za
wykrtne, zosta ostrzeony przez jednego z leniczych ksicia: niech si dobrze rozglda i uwaa na
siebie, w przeciwnym razie moe si pewnego piknego dnia zdarzy, e jaki myliwy wemie go za
dzika i...

Gnter Wallraff
Ksi-mnich Emmeram i jego suga Wallraff1
Pax!
Niech bdzie pochwalony!
I znw w morzu wiecznoci uton jeden rok od ostatniego pisma oklnego klasztoru
Prfening, skierowanego do naszych ukochanych Przyjaci i wiernych Dobroczycw.
Otrzymalimy w tym okresie liczne mile dary; tak liczne, I e nie bylimy w stanie za kady
z nich dzikowa z osobna. O wszystkich miych Dobroczycach oraz ich probach
pamitalimy jednak w naszych modlitwach. Tu chcielibymy najpierw wyrazi Wam
wszystkim nasze gorce podzikowanie za wszelk ma pomoc. Wasze datki i ofiary
przyczyniy si do wewntrznej i zewntrznej rozbudowy klasztoru.
Mamy nadziej, e napraw starego kocioa w. Andrzeja, o ktrej wspominalimy
w naszym poprzednim licie, bdziemy mogli doprowadzi do koca, i to mianowicie do
wita naszego apostoa - patrona (30.XI), ktre przed 840 laty byo dniem powicenia
kocioa. Kilka wartociowych darw otrzymaa nasza biblioteka klasztorna, wrd nich - ca
prywatn ksigarni.
Skromny nasz inwentarz klasztorny wzbogaci si dziki darom w postaci zabytkowych
obrazw, a wrd nich wizerunkw mnichw, witych i nalecych do zakonw klasztorw.
Zaciszny ogrd klasztorny ma obecnie drugiego troskliwego opiekuna, i dobrych owocw nie
bd ju niszczy ywotniejsze od nich chwasty.
Tymczasem w wyniku rozwizania umw z lokatorami i opuszczenia przez nich mieszka
w obrbie bezporedniego otoczenia klasztoru, mona byo po dugim oczekiwaniu stworzy
warunki klasztornego odosobnienia i ciszy, tak podane dla rozbudowy klasztoru oraz
zakonnego wychowywania i ksztacenia modych mnichw. Cieszymy si nie tylko tym
duchowym zwieczeniem budowy klasztoru, ale take tym, e zmiana mieszkania bya
korzystna rwnie dla zainteresowanych ni lokatorw, poniewa zostali oni przeniesieni do
domw nadajcych si na cele mieszkaniowe. W imieniu wszystkich - dziki za to Bogu!
Jako e w kadej wsplnocie trzeba take troszczy si o doczesne utrzymanie, rozwojowi tej
wsplnoty musi dotrzyma take kroku polepszenie naszego gospodarczego bytowania.
W tym zakresie mamy rwnie za co dzikowa Bogu: dziki szczeglnemu zrzdzeniu
Opatrznoci moglimy nasz niewielk posiado ziemsk zaokrgli.
1

W klasztorze zamkowym towarzyszy mi pedagog Wolfgang Erdle, bez ktrego gruntownej wiedzy nie
dorsbym do narzuconej sobie roli (przyp. autora).

Czekamy zatem na dalsze powoania, na gorliwe denie do cakowitego oddania si Bogu, co

w peni uzasadni Wasz mi hojno. Prosz, mdlcie si razem z nami o to, aeby w celu
sawienia Boga znalazo drog do Prfening jak najwicej powoa. Moe nawet sami macie
moliwo sta si przy sposobnoci dla zacnych i dzielnych modych ludzi drogowskazami do
Domu Boego, pooonego nad brzegami Dunaju?
Pozostajc w dzikczynnym zwizku modlitewnym z Wami, pozdrawiamy Was, Drodzy
Przyjaciele i Pomocnicy, i koczymy ten list yczeniem, aby Bg za Wasze dobre uczynki
obdarza Was swoj ask, ochrania, wzmacnia i towarzyszy Wam.
Oddany w Chrystusie, zawsze Wasz
mnich z klasztoru Prfening
Warto Waszych darw na klasztor moe wpyn na obnienie podatkw, ktrym
podlegaj Wasze dochody. Procie wic nas o zawiadczenie.
Nasz adres: Klasztor Prfening, 84 Regensburg
Nasze konto bankowe: Norymberga 10-30-35
Nasz bank: Bawarski Bank Zwizkowy w Regensburgu
Czowiek, ktrego podpis znajduje si na tym pisemnym oklniku jest bratem rzdzcego ksicia von
Thurn und Taxisa: Jego Wysoko ksi Emanuel, obecnie nazywany po prostu ojcem Emmeramem.
W jednej osobie pan na zamku i przeor. Od dwudziestu lat mieszka on w wielkim zamku, liczcym
okoo 100 pokoi, jednym z ponad dwudziestu nalecych do ksicej rodziny. Jest on
administratorem posiadoci rodzinnej i zarazem sug boym. Jeden z przewodnikw kocielnych
wymieniajc klasztor Prfening, podaje te liczb mnichw, ktrych w klasztorze jest - obok
przeora - ...jeden. Tymczasem jednak nawet i ten jeden opuci klasztor. Otoczony wysokim murem
11-hektarowy obszar na zachodnich kracach Regensburga sta si wycznie krlestwem ojca
Emmerama.
Stojca przed bram wysoka posta w czerni wydaje si drobna na tle potnej zamkowej budowli,
z dziewidziesicioma oknami od frontu. Drog wysypan chrzszczcym pod stopami wirem
zbliamy si do pana zamku. Gdy po dwch minutach znajdujemy si tak blisko siebie, e moemy si
ju powita, podaje nam dwa palce prawej doni, i gdy otwieramy usta, aby - widocznie nazbyt
spiesznie - wyoy mu nasze yczenia, spokojnym gestem osadza nas w milczeniu i milczc kieruje
rk w stron zachodzcego wanie za klasztornym parkiem soca.
Po odmwieniu krtkiej modlitwy pyta o nasze yczenia. Wyjaniam, e mj towarzysz i ja
zdecydowalimy si wyrzec wiata i wstpi do klasztoru. Bylimy ju w kilku klasztorach, aby
przyjrze si im z bliska, ale mamy nadziej, e wanie tutaj znajdziemy odpowiednie warunki, jako
e jego klasztor, jak syszelimy, jest waciwie pusty. Wyczuwam, e niezbyt ufa naszemu
powoaniu, nie zaprasza nas do rodka i dodaje, e nie ma kwater noclegowych. Co za
nadzwyczajny przypadek, od lat zabiega bezskutecznie o zakonny narybek, a tu nagle a dwch naraz
kandydatw! Co prawda zdarzyo si kiedy, e kto w niezwyky sposb zabiega u niego o przyjcie
do zakonu, mianowicie rozoy si przed bram klasztoru i nie chcia odej (czowiek ten pniej
zreszt okaza si poyteczny w rnych zajciach), ale byo to bardzo dawno temu. Tumaczc, e
musi przed zapadniciem ciemnoci odmwi wieczorne pacierze, ksi wyprasza nas z klasztoru.
Mamy najpierw postara si o kocielne wiadectwa moralnoci oraz inne zawiadczenia,
dokumentujce nasze dotychczasowe zajcia.
Dwa dni pniej, w czasie niedzielnej mszy porannej, jestemy znw z powrotem. Po opuszczeniu
kocioa przez ostatniego uczestnika mszy, ksi-mnich daje palcem znak, abymy podeszli do
otarza. Stamtd prowadzi nas do biblioteki na rozmow. Nie mamy jeszcze co prawda wymaganych
papierw, ale sprawy naszego ycia religijnego schodz w rozmowie na drugi plan, gdy napomykam,

e otrzymaem w spadku 100 tysicy marek. Daoby to miesicznie 600-700 marek samych tylko
odsetek - zaczyna rachowa. - W takiej sytuacji nie trzeba nawet narusza majtku, mona
z odsetek... Przy naszych skromnych potrzebach....
Po czym roztacza przed nami obraz swoich dokona: Mymy tu ju niejedno piknie odbudowali, a z
pomoc Boskiej Opatrznoci i dziki wasnemu czynnemu wspdziaaniu niejednego jeszcze
dokonamy. Gdy tu osiadem, miaem w kieszeni osiem marek, teraz mamy ju cakiem zgrabn
posiado ziemsk i pienidze, z ktrych pyn adne odsetki. Zabiegaem o tereny lene i mamy ju
teraz z 50 hektarw, czciowo dopiero co zalesionych. Pniej dostalimy te darowizny w postaci
domw, w ktrych lokatorom kocz si terminy dzierawne. Do tych domw nale dziaki
budowlane, ktre nabieraj coraz wikszej wartoci, pooone s bowiem na peryferiach miasta,
gdzie jeden metr kwadratowy ju dzi przynosi 40 marek. Nie jestemy lichwiarzami, pragniemy
jedynie talenty, ktrymi Bg nas obdarzy, wykorzysta na zbone cele. yje tu pewna niewiasta, ju
dawno zapisaa nam swj majtek. S to po czci bardzo dobre, po czci liche grunty, ale zawsze
przecie na terenach podmiejskich, a tak dua powierzchnia w tej okolicy jest zawsze cenna. Niektre
grunty s co prawda podmoke, ale to sprawa drenowania. Jest tu w pobliu duy zakad
melioracyjny, oni zawsze interesowali si takimi sprawami. Mona w to korzystnie zainwestowa.
A do tego dochodzi jeszcze budynek mieszkalny. Zapisano nam rwnie domek z ogrodem. Ta
nieruchomo ma ju dzisiaj te niema warto. Jego usta ani na chwil si nie zamykaj, twarz
nabiera rumiecw, najczciej uywa wszelkich odmian sowa budowa: Nie auj czasu na
budowanie i buduj wszdzie tam, gdzie to moliwe. Mymy tu ju niejedno wybudowali. Z pomoc
bo zgromadz tu jeszcze niemao. Na przykad przed omiu laty odziedziczyem dom po pewnej
niewiecie, ktrej w ogle nie znaem, w zeszym roku to samo. Inni opaci pytaj mnie: jak ja to
robi? Bo oni nigdy nic nie dostaj. Odpowiadam im: To przejaw woli Boej, tutaj ma by co
zbudowane.
I zwracajc si bezporednio do mnie: Tutaj trzeba si wgry w spraw, jak czowiek, ktry dopiero
zaczyna interes. A potem jeszcze jedna maksyma z katalogu norm tego uosobienia przedsibiorczej
moralnoci, ze sztambucha von Thurn und Taxisow, jedna z dewiz kapitalizmu: Trzeba si posuwa
naprzd. Ten, kto nie posuwa si do przodu, cofa si.
Przygldajc si nam wnikliwie, mwi (wci w pluralis majestatis): Przyjmujemy tu tylko takich,
ktrzy rzeczywicie chc suy Bogu, kieruj si ideaami i cakowicie oddaj si subie boej. Nie
jestemy organizacj dobroczynn dla bezrobotnych ani azylem dla tych, ktrzy nie mog si uoy
ze wiatem.
Spokoju nie daje mu moja aktwka, ktr postawiem przy nodze. Par razy pyta, skd j mam i po co
mi potrzebna. Tumacz, e to nasza torba prowiantowa. Gdy po podsuniciu nam ksigi
rejestracyjnej, w ktrej mamy si wpisa, widzi, e chwytam za aktwk i kad j na stole, znw
budzi si w nim nieufno. Pan cigle obnosi si z t teczk. Moe jest w niej skadany karabin
maszynowy, a pan sam okae si czonkiem czerwonego oddziau!2 Staramy si go uspokoi,
w kocu mieje si razem z nami ze swego makabrycznego artu. Jego tajony lk, by nie straci
zagarnitego mienia znajduje pniej wyraz w szczeglnej grobie. Nasz rozmow koczy
mianowicie opowieci o jednym takim, ktry nie myla powanie o wiernej, szanujcej surow
zakonn regu subie, okaza si intrygantem i jego osobistym wrogiem. Zosta te niebawem i w
cakiem osobliwy sposb odwoany przez Boga.

Potoczna nazwa lewackich, anarchistycznych grup bojowych (przyp. red.)

Nastpnie przechodzi do rozmw indywidualnych, przy czym obok motyww naszego powoania do
ycia klasztornego interesuje go rwnie nasze ycie seksualne. Mj towarzysz Wolfgang przyznaje
si do romansu z pewn sopranistk kocieln, co do mnie za, to po kilku dociekliwych pytaniach
jest wyranie zawiedziony odpowiedzi, e doszedem jedynie do tego, co okrela si mianem
pettyngu.
Wprowadzajc nas zaraz na wstpie w nasze obowizki i czekajce nas rygory, wyjania, e najpierw
musimy przej okres wieckiej suby zakonnej. Nie zostaniemy wywiceni na ksiy, bo
wymagaoby to zbyt dugiego pobytu poza klasztorem oraz studiw, co opnioby rozbudow
klasztoru, a na to nie moe on sobie pozwoli. (Mamy mu wic pomaga we wszelkich brudnych
pracach). Aby osodzi nam t perspektyw, opowiada o pewnym nowicjuszu, dla ktrego ywi wielki
szacunek i powaanie. Nowicjusz ten wypenia bowiem swoj sub dla Boga w pogodnej
pokorze, wzorowo i niezmordowanie. Mody w czowiek, ktry w czasie wojny uleg kontuzji
mzgu, kade polecenie wykonywa z niezwyk starannoci i posuszestwem, tak dzielnie
pracowa i adnie suy do mszy.
Nim jednak zacznie - powoujc si tak okrnie na Boga - korzysta z naszej siy roboczej, chciaby
jeszcze otrzyma zawiadczenia o naszym stanie zdrowia. Wystawione nie przez pierwszego lepszego
medyka, ale przez jego lekarza domowego, ktry jest bardzo sumiennym czowiekiem. Napomyka
te, e zada od nas pisemnej zgody na to, i nie bdzie za nas paci skadek na kas chorych oraz na
fundusz socjalny: Te cae dzisiejsze ubezpieczenia modych ludzi! Na niebo te nie mona si
ubezpieczy.
Kolejn przeszkod na naszej drodze do klasztoru stanowi sprawa wyywienia. Kopot polega na tym,
mwi z alem w gosie, e ta dzielna niewiasta, ktra przynosi mi za darmo jedzenie nie moe
gotowa jeszcze dla nas. Staramy si go uspokoi, zapewniajc, e sami bdziemy sobie
przygotowywa jedzenie i e moglibymy gotowa dla caej naszej trjki. Ale to tylko budzi w nim
nowe zastrzeenia: Nie mamy zwyczaju powierza nowicjuszom gotowania; to moe doprowadzi
do jakich nieprawidowoci. Wszystkie zapasy... Nie chciabym by wobec was nieufny, ale...
Nastpnego dnia, objuczeni paczkami i kartonami z ywnoci wartoci 100 marek, wchodzimy do
prfeningowskiego zamku, wkraczajc na drog ycia klasztornego. Co prawda nadal jeszcze nie
mamy kocielnych wiadectw moralnoci, ale ojciec Emmeram, mile si umiechajc i kwitujc nasze
sumitowanie si sowami: ju dobrze, szybko zamyka w kuchni sprowadzony przez nas prowiant.
Z biblijn sentencj na ustach: Kto raz uj pug, ten nie oglda si ju za siebie, pokazuje nam nasz
cel w bocznym skrzydle zamku.
W pomieszczeniu, z pewnoci od lat nie wietrzonym, uderza w nos specyficzny zapach zgnilizny. Na
biao lakierowanym stole mrowi si robactwo. Podwjne okna przesaniaj pajczyny. Przy
podnoszeniu zleaych koder podrywa si chmara moli. Wszystkie weniane kodry s przearte i
podziurawione przez te owady. Gdy dotykam poduszki, z powoczki odpadaj guziki. Ojciec Emmeram
otwiera okna, odsaniajc widok na chiski pawilon w zamkowym parku. Urzdzi go sobie jeden
z jego przodkw, dzisiaj pawilon suy za drewutni.
Nieco dalej wyania si ponura stranica gwiezdna, piciopitrowy budynek, zupenie pusty.
Mogoby tam mieszka pi-sze rodzin. Ojciec Emmeram: Ostatni rodzin wyprowadziem
stamtd przed kilku laty. Chodzi o to, abymy tu, w ogrodzie klasztornym, byli pomidzy sob; aby
nam nikt nie zakca kontemplacji. Ruchem rki pokazuje nam, w jaki sposb zamierza poczy
okoo 30-metrow drog klasztor ze stranic gwiezdn, aebymy mogli w ten sposb zamkn
klauzur.

Mj spontanicznie zrodzony pomys, eby w ogrom pomieszcze klasztornych zaludni kilkuset

zakonnikami (faszywymi) i w ten sposb gmaszysko pobudzi do ycia - kontruje gniewnie: Najwyej
trzydziestu. Nie jestemy przecie jakim masowym zakadem. Musimy stanowi elit (mwi
z francuska: elitt), ktra obcujc ze sob kumuluje swe siy i wzmacnia si. Moemy do siebie
dopuci tylko nielicznych wybracw z ludu, ktrzy potem bd mogli nas sawi po caym wiecie.
Chodzi o to, abymy si nie zewiecczyli i nie rozmnoyli. Trzeba si zdecydowa, czy mie do
czynienia z ludmi, czy te prowadzi dialog z Bogiem. Tak zwana budowla kawalerska - masywny,
wolno stojcy budynek o 70 oknach, z antenami telewizyjnymi na dachu, cakiem niezamieszkay - ma
kiedy przygarn wieck elit, ktra z kolei - przez klasztorn elit owiecona - rozproszy si po
wiecie, aby uszczliwia ludzi. (Trzeba zachowa i pobudzi do nowego ycia to, co ostao si
z wielowiekowej tradycji. Gdy: Reformowanie przeksztaca si najczciej w deformowanie.
Reformacja, to deformacja).
W kocu przechodzi do praktycznego wpajania nam zasad pokory, czyli do zademonstrowania nam,
czego jestemy godni jako postulanci. Najpierw wic przynosi miotek i szufelk, przy pomocy
ktrych pod jego nadzorem zgarniamy na kupk wiekowe miecie i pajczyny. Nastpnie prowadzi
nas do klasztornego parku i stop wyszukuje w wybujaych chwastach pozostaoci murowanych
krawdzi dawnych drg. Goymi rkami kae nam wyrywa kpy trawy, pncy si bluszcz i pokrzywy.
Sprawdza te palcami, czy do starannie otrzsnlimy z ziemi wyrwane roliny. Kad jedn kpk
musicie starannie otrzsn ze wiru, aby si nic nie zmarnowao. Ja sam, z powodu reumatyzmu, nie
mog si niestety pochyla. I zaczyna opowiada, jak bardzo to schorzenie daje mu si we znaki:
Miaem tu kiedy jakiego Szwajcara, by leniwy, arogancki i potajemnie pi piwo. Mia czelno mi
mwi, e te wszystkie drogi zamiast rkami i grabiami lepiej doprowadzi do porzdku przy pomocy
buldoera. Pokazaem mu kiedy, jak trzeba pracowa. Niosem na taczk jeszcze raz tak wielkie
sterty co on. I wtedy si chyba podwignem. Od tego czasu czuj ble w krgosupie.
Karczujemy chwasty na drogach, z ktrych zapewne nikt - poza nim - nie bdzie korzysta. W czasie
naszej dwutygodniowej bytnoci oczycilimy chyba z dobrych sto metrw drg, uywajc do tej
pracy rk, motyki, grabi, wide i taczki, bo tak, jego zdaniem, byo najwydajniej. Na pracy tej zeszoby
nam, jak obliczylimy, kilka lat, jako e wedug zapowiedzi naszego mistrza, powinnimy odchwaci
kilka kilometrw drg. W czasie, gdy pot spywa nam z twarzy, pater zagrzewa nas do jeszcze
wikszego wysiku: wieo, ktr zyskujecie w czasie roboty, moe znale pniej wyraz
w waszych duchowych zajciach. Bg tak cudownie zrzdzi, e wszystko cechuje wzajemna
harmonia. I jeszcze: Wana jest take wiadomo, i park, ktry tu urzdzamy, nie bdzie zbyt
okazay, aeby nasze dusze za bardzo si w nim nie rozkochay i zadomowiy. Mgby nas bowiem
odwodzi od tego, co najwaniejsze. Musi on by tak urzdzony, ebymy mogli mwi: Piknie jest
w naszym klasztornym parku, ale o ile pikniej musi by w niebie. Ale nie moe on by a tak adny,
ebymy - patrzc na jego pikno - wzdychali: Po co nam jeszcze i do nieba.
wieo fizyczn, ktrej nabralimy w czasie oczyszczania drogi, moemy przeobrazi w bibliotece
ojca Emmerama i pod jego okiem w si duchow. Nasze zadanie polega na sprawdzeniu stanu
ksigozbioru; w kadej ksice trzeba przewraca kartk po kartce, aby zorientowa si, czy nie s
zdekompletowane. Czyta nam nasz pater nie pozwala, jako e lektura odwodzi od Boga i prowadzi
na bezdroa. Dla dodania wagi naszej pracy nazywa j kolekcjonowaniem.
Ta biblioteka, ktrej ksigozbir za czasw ojca Emmerama rozrs si do dumnej iloci 20 tysicy
woluminw, czciowo stanowicych darowizny, wydaje si istnie mimo jego woli. Od czasu do
czasu bierze co prawda do rki jak szczeglnie cenn ksig i przesuwa pieszczotliwie palce po
pokym pergaminie. Ale czytanie czy praca naukowa wydaj si by jemu obce. Z zachwytem
opowiada o jakim dopiero co zmarym profesorze, ktry zapisa klasztorowi wiksz cz swoich

wartociowych zbiorw bibliotecznych, a sporzdziwszy testament powiedzia do ojca Emmerama:

Teraz zapewne bdzie si pan modli, abym jak najszybciej zmar. Nasz pater w pimie
kondolencyjnym do rodziny zmarego przezornie upomnia si o swoj cz spadku.
Biblioteka obok starych ksig, napisanych przez zakonnikw, poczwszy od gotyckich rkopisw Biblii
- zawiera rwnie kroniki szlacheckie oraz literatur batalistyczn i faszystowsk, jak na przykad
okoo 20 tomw Depesz z pierwszej wojny wiatowej, Nard bez ziemi, Jako ksidz na Syberii.
W tym punkcie ujawnia si charakterystyczne obcienie ojca Emmerama: Nikt i nic nam nie
pomoe, jeli bdziemy sympatyzowa z ydostwem, cho w yach Chrystusa pyna te ydowska
krew. Musimy pamita o naszej wasnej przeszoci i siga do najlepszych tradycji, na przykad do
religii, kultury itd., Germanw oraz ojcw-zaoycieli naszych zakonw.
Irytuje go wiadomo, e jacy spacerowicze dostawszy si przez otwart jeszcze boczn furtk na
tereny klasztorne, pobdzili w parku: Coraz gorzej, po prostu wa, gdzie popadnie. A to dlatego,
e wszystko si teraz uspoecznia. Zaczyna si od deptania cudzej ziemi, a koczy na jej zabraniu. Tak
to jest. Ale sami przecie nie wpuciliby do swojego mieszkania nikogo obcego. Jeli jeszcze raz
spotkacie kogo na naszym terenie, powiedzcie, e jest to posiado prywatna i e intruz zakca
spokj domowy. Nie chc, eby tu wszdzie wszono, bo potem ludzie tylko gadaj i powtarzaj
w kko, e na zamku Prfening s puste, niezamieszkae pomieszczenia. Co komu do tego! Tam, na
zewntrz, robi mi si zarzut z tego, e sam jeden to zajmuj. Te pgwki wcale nie licz si z moim
wysikiem; co ja musiaem robi, eby pozby si tych rodzin, ktre po wojnie tu zamieszkay.
Wyjania, w co bdziemy si ubiera. Poczta wchodzca i wychodzca bdzie przechodzi przez jego
rce. Nasze prywatne rzeczy zostan zamknite pod kluczem, ktry on tylko bdzie mia.
Nie moemy zwraca si do siebie per ty, cho powiedzielimy mu, e ju osiem lat si znamy musimy mwi frater lub pan, do niego za mamy zwraca si per wielebny ojcze. W obrbie
murw klasztoru nie wolno nam rwnie gono rozmawia. Jeli mielibymy sobie czasem co
wanego do zakomunikowania, wwczas powinnimy si pochyli ku sobie w jakiej niszy okiennej
i szeptem si porozumiewa. Zmieni musimy te sam sposb poruszania si: koniec z normalnym
krokiem, odtd obowizuje stumione, pochaniajce odgosy krokw powczenie stopami. Po
komplecie (modlitwach wieczornych) obowizuje cakowita cisza. Gdyby jednak zasza jeszcze
konieczno porozumienia si, wolno si komunikowa wycznie przy pomocy sw na kartkach.
Przerwa trzeba te ostatecznie czno ze wiatem zewntrznym. Gdyby przypadkiem kto nas
kiedy prbowa nagabywa, mamy grzecznie ale stanowczo da do zrozumienia, e surowa regua
nie pozwala nam rozmawia. Kadego intruza naley bezwzgldnie odsya do niego.
Poniewa w stosunku do nas zaprowadzi cenzur, odpacamy mu - si piknym za nadobne. W jego
korespondencji znajdujemy list od najwyszego przeoonego benedyktynw w Rzymie (od prymasaopata Benno Guta). W licie tym pisze si, e zgodnie z obowizujcym prawem kanonicznym zamek
Prfening nie ma statusu kanonicznego, w zwizku z czym tak postulat, jak nowicjat oraz profes s
niewane.
Jedzenie w tym niby-klasztorze odbywa si wedug szczeglnego rytuau. Jadalnia lub - jak ojciec
Emmeram j nazywa - refektorium suy naszej trjce wycznie do spoywania posikw.
Powierzchnia sali wynosi okoo 100 metrw kwadratowych (podoga wyoona parkietem, jak
w caym zamku, stiukowy sufit, nad drzwiami herb von Thurn und Taxisw), sala o powierzchni
wikszej od wikszoci mieszka. Tam staa koyska mojego brata - objania z zadum ksi-mnich
Emmeram, podczas gdy my zajadamy si zup. W pewnej chwili, gdy zmczony prac w parku
opieram okie o blat dugiego biesiadnego stou, ojciec Emmeram poucza mnie: Prosto siedzie!

Takie nieokrzesanie, z jakim spotykamy si u Anglikw, byoby u mojego papy nie do pomylenia.
I po chwili: Pochodz jak moja matka - ze starej szkoy. Majc 80 lat trzymaa si prosto jak wieca.
I nigdy nie opieraa si o st.
Przed i po posiku musimy sta po prawej i lewej rce naszego przeora i piewa razem z nim:
Benedicte, benedicte... (Bogosawiony, bogosawiony...). Bardzo uwaa, bymy go naszymi
gosami nie zaguszyli, a w stosownym miejscu dostatecznie dugo i nisko si pokonili. Bywa, e
w trakcie jakich pieww syczy nagle do ktrego z nas: Szybko, zupa si wygotuje; albo te w trakcie kocowej sekwencji mszy - ypie wzrokiem ku jakiej musze na pododze i w czasie Deo
gratias jednym celnym planiciem serwety zaatwia j na amen.
Dziwimy si, e piewajc przy stole chora, czyni to zwrcony plecami do krzya. Pytam go, czy
Ukrzyowany nie potraktuje tego jako przejawu niegrzecznoci. Zdumiewa nas jego wyjanienie.
Mwi, i wyobraa sobie, e po prawej i po lewej rce ma gromad zakonnikw, stojcych przed nim
pkolem, zwrconych twarzami do krzya. Od samego pocztku wprowadzi zwyczaj odwracania si
plecami do krzya w czasie modw dzikczynnych. Weszo to mu w krew, i pniej, gdy bdzie mia
wok siebie elitt, nie bdzie ju musia uczy si tej pozycji.
W czasie posiku kontroluje najmniejszy nasz ruch czy gest. Twardo obstaje przy tym, by do
sporzdzania zup zawsze bra jeszcze raz tak ilo wody, jak zaleca przepis na opakowaniu.
Deklaruje si rwnie jako zwolennik oszczdzania prdu w czasie gotowania wody. I jako ordownik
racjonalnego jej wykorzystania. Woda w ktrej gotoway si jajka suy do zagrzania kiebasy, po
czym zostaje jeszcze raz wykorzystana do zaparzenia herbaty.
Na niadanie nasz przeor pozwala sobie na luksus smarowania chleba marmolad z porzeczek, ktra,
jak podkrela, pochodzi z owocw rosncych w jednym z sadw otrzymanych w darze przez klasztor.
Gdy jednak brat Wolfgang take wyciga rk po marmolad, poniewa, jak twierdzi, wyglda ona
tak apetycznie, ojciec Emmeram osadza go w miejscu sowami: Nie mona poddawa si cielesnym
zachciankom. I dalej: Co to znaczy: apetycznie? Apetyczno nie istnieje w klasztornym yciu.
I przez kilka jeszcze nastpnych dni wyrzuca bratu Wolfgangowi t apetyczno. Zreszt chleb, ktry
nam wmusza, jest wszystkim innym, tylko nie chlebem apetycznym. Na st podaje si tylko to, co
duej ju nie moe by magazynowane. Biay chleb, ktrym nas czstuje, cuchnie stchlizn. Mamy
wprawdzie wiey biay chleb, ale ojciec Emmeram bdzie go przechowywa tak dugo, a wykwitnie
na nim ple. Podobnie obchodzi si z bukami, ktre codziennie przynosi piekarz (mwicy do:
Janie wielmony ojcze Emmeramie). Jest ich dla nas za duo, tuzin. wiee wkada wic do
pciennego woreczka z wyhaftowanymi inicjaami P.E. i rozdziela je midzy nas dopiero wwczas,
gdy pole sobie co najmniej jeden dzie.
Gdy zajmujemy miejsce przy stole, siadajc na trjnonych, z nie malowanego drzewa wykonanych
krzesach antycznych, pater Emmeram czyta nam dwicznym gosem urywki ze Starego Testamentu.
Wybiera jaki stosowny, jego zdaniem, do naszej sytuacji fragment, jak na przykad z Ksigi Jezusa
Siracha, 33 rozdz., wers. 33-40: O traktowaniu niewolnikw. Siano i kij i brzemi s dla osa; chleb i
chosta, i praca dla niewolnika. Pd swojego sug do roboty, inaczej zniewiecieje i, jeli podniesie
gow, bdzie si tobie przeciwstawia. Kark zginaj jarzmo i postronek, a zego niewolnika uchodzi
torturowa i koowrotem potraktowa. Pd swojego sug do roboty, inaczej stanie si krnbrny;
gdy jeli bdzie prnowa, najd go ze myli. Ka mu pracowa, tak jak jemu si naley, i jeli nie
bdzie posuszny, zakuj go w kajdany...! Ale jeli masz tylko jednego sug, to jest on rwny tobie,
gdy bez niego obej si nie moesz... Jeli bdziesz go wykorzystywa, a on zbiegnie i nie bdziesz
wiedzia dokd, to w jaki sposb go odnajdziesz?

Do nas wydaje si odnosi nie druga, lecz pierwsza cz tego starobiblijnego pouczenia, jako e nasz
pater ma nas za dwch lokajw.
Jego umys wydaje si zaprztnity moim 100-tysicznym spadkiem, ktrym go nciem. Trzykrotnie,
w rnych dniach, Emmeram odczytuje po posiku nastpujcy ustp z 58 rozdziau reguy zakonu w.
Benedykta: O postpowaniu w czasie przyjmowania braci: ...Jeli ma jak wasno, rozdziela j
uprzednio pomidzy biednych, lub prawnym aktem darowizny przekazuje klasztorowi, niczego sobie
nie pozostawiajc. Wie przecie, e w nowym yciu nie bdzie ju mg swobodnie dysponowa
nawet swoim wasnym ciaem. Po czym prowadzi mnie na stron i mwi, e zanim spal za sob
wszystkie mosty, powinienem uregulowa swoje sprawy majtkowe. Narazi to jednak pana na
wysokie koszty notarialne - demonstruje swoj trosk o moje dobro i dodaje: Swj majtek, do
czasu zostania profesem, moe pan zoy w charakterze depozytu w moje godne zaufania rce.
Udaj zadowolonego z tej propozycji. Po czym mwi, e oczekuje ode mnie pralki jako aktu
wkupienia od tak bogatego czowieka. I w tym przypadku nie oponuj. W kocu obiecuj mu
rwnie, e sporzdz jeszcze list moich krewnych (w tym oczywicie i zamonych); on z kolei
zobowizuje si pomc mi w pisaniu listw do nich z prob o dary. Powiada, e sprawiam mu
prawdziw pociech. I cho nie potrafi tak sugestywnie jak brat Wolfgang udawa arliwoci
w trakcie suenia do mszy czy piewania choraw, pater zwierza mi si, e o jego powoaniu nie jest
tak bardzo przekonany, jak o moim. I tak dochodzi do tego, e ja, brat Iwo, kilka dni wczeniej od
brata Wolfganga przywdziewam zakonne szaty.
W komorze na poddaszu, na drewnianym stojaku wisi dziesi czarnych habitw. Zakadam jeden po
drugim, aby dobra najstosowniejszy. Najduszy i najcieplejszy (z grubego wenianego materiau)
ojciec Emmeram uwaa za najodpowiedniejszy. Musz zdj spodnie przestrzegamy starej
klasztornej tradycji, cho do niektrych klasztorw przenikny ju nowoczesne tendencje, polegajce
na tym, e zakonnicy pozostawiaj pod habitami spodnie. - Ale kalesony trzeba nosi, eby
przypadkiem nic nie spado na parkiet.
To pomieszczenie przez wiele lat zajmowaa Regina, nasza dawniejsza szafarka - wspomina
Emmeram. - Ale w ostatnich latach staa si ju bardzo niezrczna i cigle si przewracaa, tak e
niedawno odstawiem j do przytuku dla starcw. Emmeram uwaa, e te czste zawroty gowy
miay u niej podoe rodzinne. Po pierwszym upadku na klatce schodowej (uszkodzia sobie przy
tym obojczyk) biegaa ze zwisajcym ramieniem, jakby byo zamane. Po drugim upadku - Emmeram
szeroko rozstawia nogi i pokracznie zaczyna i - nie umiaa ju prawidowo stawia ng, jednej obok
drugiej. A na dodatek runa w kocu z mszaem ze stopni przed otarzem, cay msza zakrwawia.
Czy by to jaki zabytkowy msza? - pragn si dowiedzie. - Nie. Nic szczeglnie wartociowego.
Ale cay zawalany krwi. Byem skonsternowany.
Ludzie, ktrzy w swoim czasie zwiedzali zamek Prfening przyczyn upadkw 80-letniej Reginy nie
szukali w jakich chorobach dziedzicznych, dopatrywali si ich w sknerstwie, bdcym dziedzicznym
obcieniem ojca Emmerama. Czowiek ten nawet sobie skpi wiata elektrycznego, za jego dza
posiadania, cechujca zreszt ca ksic rodzin, oraz absurdalna zasada gromadzenia wszelakich
dbr dla samego gromadzenia dominuj nad innymi cechami.
Regina, zamieszkaa na poddaszu, w najdalszym zaktka zamku, penia sub u ksicia-mnicha za
Bg zapa, a w dodatku jeszcze za ten zaszczyt pacia (Nigdy nie mylaam, e w tym wieku bd
miaa jeszcze szczcie suy ksiciu) 25 marek miesicznie za dach nad gow, oraz za kaw
i postny chleb. A gdy ju dalej suy nie bya w stanie, jak wysuon miot odstawiono j do
rupieciarni, czyli do przytuku dla starcw.

Emmeram prowadzi mnie po obczynach po raz pierwszy na swoje pokoje. Troje po kolei drzwi
otwiera si przed nami i za nami znw zamyka, w jego pokojach czuj si tak, jak gdybym znalaz si
w magazynie handlarza starociami. Chopskie szafy, due zegary, dwa stare dzwony kocielne.
Wszystko zapewne darowane. Na pulpicie Zota Ksiga Mioci, czyli po prostu ksiga buchalteryjna,
w ktrej rejestruje si spadki i dary. Ksig t nastpujco opiewa nasz pater w swoich pisemnych
probach o wsparcie: Wiernie i z wielk wdzicznoci wpisujemy nazwiska i dary wszystkich
naszych kochanych Przyjaci i Dobroczycw do sumiennie przez klasztor prowadzonej Zotej Ksigi
Mioci. I zawsze o nich wszystkich pamitamy w naszych modlitwach i w czasie dopeniania witej
ofiary przy otarzu. Na stronicach lej ksigi widnieje nazwisko konduktora (ktry - gdy ojciec
Emmeram zosta w autobusie przyapany bez biletu - pokry za niego koszt przejazdu) obok nazwiska
arystokratki finansjery, baronowej Amalii von Thyssen, ktra ofiarowaa klasztorowi 10 tysicy
marek.
Pater pokazuje mi wycignite z szuflady blankiety formularzy - pokwitowa dla urzdu finansowego.
Zachodnioniemiecki fiskus klasyfikuje zamek Prfening od roku 1957 jako obiekt sucy dobru
ogu, w zwizku z czym napywajce tu darowizny zwolnione s od podatkw: w razie gdyby
Pascy zamoni krewni chcieli nam kiedy na nasz budow co przekaza.
Za dobro ogu uwaa si co, co w rzeczywistoci stanowi ogu tego zagroenie, jako e zamek
Prfening przynosi korzyci wycznie Emmeramowi i jego ksicej rodzinie. Klasztor by marzeniem
Emmerama ju od czternastego roku ycia, kiedy to zapada decyzja familijna co do jego dalszej drogi
yciowej. Owo powoanie do ycia duchownego jest zreszt mniej uwarunkowane przez Boga,
bardziej natomiast przez ksic rodzin, ktra w kadym swoim pokoleniu wybieraa kogo na
cznika z kocioem i na osob reprezentujc rodziny tej interes. Jako najmodszy z siedmiorga
rodzestwa nie mia zreszt szans na to, by zosta jednym z ksit rzdzcych, spenia wic
w ksicej familii rol poytecznego idioty. Gdy umrze, a tymczasem nie dojdzie do formalnego
zalegalizowania klasztoru - co nietrudno zreszt przewidzie - cay mnoony pod jego okiem i wci
zaokrglany majtek przypadnie pozostaym przy yciu Thurn und Taxisom. Nastpca tronu
w ksicej rodzinie, ksi Johannes, ju nieraz wspomina, jak opowiada Emmeram, e w przyszoci
zamierza przeksztaci zamek Prfening w jedn ze swych rezydencji.
O poytku dla ogu mwi si rwnie w obskuranckim statucie Stowarzyszenia Klasztoru
Prfening, wydanym w roku 1957 i podpisanym przez piciu czonkw ksicego rodu oraz
wczesnego arcybiskupa Buchbergera, z ktrym Emmeram w swoim czasie przechadza si pod rk
w parku zamkowym. Paragraf 2 statutu: Stowarzyszenie realizuje wycznie suce dobru ogu cele
kocielne i dobroczynne (...). Stowarzyszenie urzeczywistnia te cele w szczeglnoci przez: a)
odprawianie naboestw, b) kultywowanie nauki, sztuki i krajoznawstwa, c) przysposobienie do zaj
religijnych, naukowych, artystycznych i rzemielniczych, d) uczynki chrzecijaskiej mioci bliniego.
Akt chrzecijaskiej mioci bliniego i dobroczynnoci polega jednak tylko i wycznie na
zaoszczdzeniu ksicemu domowi - dziki temu statutowi - pacenia podatkw korporacyjnych
i majtkowych, a take ewentualnie podatkw spadkowych. A przy tym wszystkim zamek nabiera
przecie coraz wikszej wartoci. Jakby tych korzyci byo jeszcze za mao, za pastwowe rodki
odrestaurowano na przykad zamkow kaplic w. Andrzeja, do ktrej jednak og nie ma dostpu.
Paragraf 8 statutu organizacji ustala, e zarzd kieruje sprawami Stowarzyszenia wedug swojego
uznania. Poniewa aktualnie zarzd zrzeszenia skada si wycznie z nalecych do rodziny janie
wielmonych, a ponadto nie zrzesza ono adnych czonkw, nietrudno zrozumie, w jaki sposb
i wedug czyjego uznania kieruje si tu sprawami Stowarzyszenia.

A zatem, gdy ojciec Emmeram przyjmuje antykwariuszy, aby dokona transakcji wymiennej, albo gdy na przykad onom aplikantw sdowych sprzedaje haftowane serwety, a studentom meble, nie
naley w tym zaraz dopatrywa si przejaww chrzecijaskiej mioci bliniego. Trzeba te
zastanowi si, w jakim stopniu fakt kopiowania i wysyania przez ksicy bank Thurn und Taxisw
sporzdzonych rk ojca Emmerama listw z prob o jamun jest owocem chrzecijaskiej
dobrodusznoci, a w jakim - rezultatem dzy zyskw. Warto te odpowiedzie sobie, czy
z deklarowan przez ojca Emmerama mioci bliniego nie kci si wyrzucanie przez niego starych
ludzi z domw odziedziczonych po entuzjastach jego klasztoru.
Z biegiem czasu stajemy si w oczach ojca Emmerama coraz godniejszymi jego powiernikami. Z dnia
na dzie mwi coraz mniej o Bogu i o yciu na tamtym wiecie, coraz wicej o dobrach, ktre
pozyska ju dawno, ktre dostaje dzi, i ktre stan si jego udziaem jutro. Obecno Boga w tych
rozprawach suy tu najczciej do tego, aby owe cigoty materialne rozgrzeszy, czy raczej
uzasadni: Z wszystkimi przedmiotami, tu w klasztorze, nawet jeli to bd tylko zawiasy okienne,
macie si obchodzi tak, jak ze witym sprztem liturgicznym, nalecym do otarza. Z pomoc
Boskiej Opatrznoci mgbym obecnie nasze dobra zaokrgli do 100 hektarw.
Jaka starsza niewiasta, ktra przynosi mu codziennie za darmo jajka (mieszka zreszt w jednym
z ksicych domw czynszowych), zwraca si do niego per drogi panie. Ksi odpaca si askawie
sowami: ju dobrze, lub jeli jest w dobrym nastroju, Bg zapa. Pewnego razu zagaduje j
sowami: No, ile zatem jaj zniosa nam dzisiaj? - Tym razem tylko sze, drogi panie - odpowiada
niewiasta, nie odwaywszy si podej do niego na odlego mniejsz ni trzy metry. Pena respektu,
czeka na jego skinienie gow - znak, e moe znw wsi na rower i oddali si.
Gdy w czasie zachodu soca spogldamy zza kamiennych murw na nalece do klasztoru pola,
pater zwraca uwag na dwie spacerujce kobiety: Boso powinny biega po rysku - mwi. - Za
pokut. I dalej na temat Letniej Piwnicy, dawnej gospody ksicej usytuowanej na kracu
zamkowego pola, a od duszego czasu nieczynnej, jako e nie znalaz si aden dzierawca:
Kazalimy j rozebra, bo bya siedliskiem bezwstydnych zabaw modych ludzi, ha, ha, ha.
Dwa dni pniej w kaplicy klasztornej dostrzega uosobienie Ewy, tej gupiej gsi, ktra jest
sprawczyni caego za ludzkoci. Pasj inkwizytorsk budzi w nim mode dziewcz w hot-pantsach,
z zainteresowaniem ogldajce kapliczne freski. Zwraca si do brata Wolfganga (ktrego ju nieraz
przyapa na paleniu papierosw i surowo upomina): Mgby pan raz okaza si uyteczny ze
swoimi papierosami i zadusi ogie na jej udzie.
On, janie wielmony potomek ksicy, wychowywany w przewiadczeniu, e moc swojego
arystokratycznego tytuu i majtku jest lepszy od innych, obdarzony ask, i e jest miar
wszechrzeczy, ppkiem wiata i poza zasigiem krytyki - uwaa si za ostatniego ze sprawiedliwych,
za sdziego i wadc, ktry - gdyby mg rzdzi wedug swego uznania - byby panem ycia i mierci.
Bo oto, pewnego razu gdy pytam go: Wielebny ojcze, co bdzie z zamkiem Prfening, jeli
pozostaniemy tu sami i nie otrzymamy adnych posikw?, odpowiada: Utrzymuj w tych
bezbonych czasach to miejsce dla przyszych pokole, ktre moe oka si godne tego, by sta si
now elitt.
O ile Bg jest dla niego zaklciem, stanowicym szyfr czego mglistego, nieosobowego z tamtego
wiata, o tyle diabe jawi mu si konkretnie, osobowo, wrcz cielenie jako osobnik z tego wiata:
Zo polega dzisiaj na tym, e ludzie nie wierz ju w diaba, nie traktuj go, niestety, powanie. Za
on, Emmeram von Thurn und Taxis, w istnienie diaba wierzy ze redniowieczn arliwoci,
ucielenienie jego dostrzegajc wszdzie tam, gdzie - jak przyjmuje - dziaa si na szkod jego,
Emmerama, interesw, a nawet tam, gdzie wietrzy najmniejszy przejaw krytyki: Tam gdzie ronie

dobra sprawa (ma na myli swoj wasn), diabe robi wszystko, posikujc si w swojej przebiegoci
nawet ludmi, ktrym chciaoby si zawierzy - po to, aby wysia na roli chwasty. O tutejszym
biskupie Graberze, z ktrym przecie wiatopogldowo i politycznie nic go nie rni, ktry jest
niewzruszonym konserwatyst, czonkiem ultrareakcyjnej Fundacji Niemieckiej i przyjacielem
Straua, opowiada, e nawet on w niektrych sprawach ulega podszeptom szatana. O czym wiadczy
to, e Graber bez entuzjazmu i sceptycznie odnosi si do klasztoru ojca Emmerama, a nawet,
o zgrozo, ostrzy sobie zby na zamek Prfening. Byem tak naiwny, e zapoznaem go kiedy
z wszystkimi dokumentami dotyczcymi zamku. Czyniem to w nadziei, e poprze nasz pomys.
Tymczasem on kaza zrobi kopie tych dokumentw, domylaem si po co... Tak, diabe przybiera
rozmaite postaci.
Diabe wcieli si rwnie w obie siostry dawniejszego proboszcza w gminie. Jeszcze za swojego ycia
proboszcz Treml by mu sol w oku. Ten chopski syn mia czelno podjeda samochodem pod
kaplic zamkow, aby w niej odprawia msz. On, ojciec Emmeram, stojc w obronie ksicych
interesw, usiowa zabarykadowa kaplic przed tym butnym czowiekiem. Mianowicie, za 2 tysice
marek zamwi bramy i kaza je ustawi w odlegoci 300 metrw przed zamkiem, jeszcze na drodze
publicznej. Proboszcz Treml, ktry z powodu odniesionych na wojnie ran mia powane kopoty
z poruszaniem si, musia t odlego pokonywa pieszo. Gdy jednak Emmeram posun si zbyt
daleko, wtykajc za wycieraczki parkujcych przed zamkow kaplic samochodw pisemne
ostrzeenia zaopatrzone w piecztk administracji domen ksicych, policja i biskup zakazali mu
traktowa publiczn drog dojazdow jak wasno prywatn.
Przed siostrami zmarego proboszcza ostrzega nas kilkakrotnie i dobitnie: adnych kontaktw
z ludnoci, szczeglna ostrono przed tymi dwiema starymi ropuchami.
Dawniej spalono by je na stosie jako czarownice. Niestety, dzisiaj tego si nie praktykuje. Chtnie
bym je sam spali, naturalnie tylko ich miertelne szcztki, dusze mogyby si na tamtym wiecie
smay w ogniu. Nie powinnimy waciwie o czym takim rozmawia. Jestemy przecie po to, aby
umacnia si w wierze, troszczy si o nasz budow i nie da si zmyli tym ropuchom. W czasie
oczyszczania drogi wskazuje na jaki zeschy oset: Wyrwijcie go. To prawdziwie czarcie nasienie.
Moecie go pooy na oknie tych zonic.
Pewna kobieta zajmuje jednak w jego yciu chwilowo szczegln pozycj. Nie, nie podejrzewa jej
o to, e jest czarownic; traktuje j jako osob zaufan. Rosa, wdowa, lat okoo 45, przynosi od kilku
dni jedzenie (poprzednio dla niego samego, teraz dla caej naszej trjki). My za je tylko odgrzewamy.
S to prawdziwie ksice dania (w niedziel dostajemy pieczon kaczk) w porwnaniu z tymi
potrawami, ktre pichcilimy sobie sami pod nadzorem naszego przeora.
Kadego wieczoru przed zmierzchem, gdy z Emmeramem porodku przechadzamy si tam i z
powrotem po zamkowym parku, wysuchujc rad i poucze naszego ojca duchowego, pojawia si
Rosa w towarzystwie wilczura. Po czym przed psem, ktrego w poufnych rozmowach z ojcem
Emmeramem nazywa ona moim anioem strem, zostaje odprawiony kadego wieczoru ten sam
rytua, ktry - moim zdaniem - Wastl (tak wabi si to zwierz) dawno ju przejrza, ale w ktrym wci
od nowa, z poytkiem dla siebie, bierze udzia. Rosa wrcza Jego Wysokoci (jak nazywa ksiciamnicha) moliwie jak najdyskretniej kawaek ciasta, Emmeram chowa go pod habitem, a nastpnie
pokazuje psu: No, kochany Wastl, c ja mam dla ciebie. Pies, zawsze wdzicznie merdajc
ogonem, zjada mu z rki ciasto. Kiedy Emmeram usprawiedliwia si przed nami: Tak, waciwie
stroj si w cudze pirka, ale Wastl od pierwszego dnia ar mi z rki. A nastpnie do wacicielki
Wastla: Jest pani tak dzieln niewiast, teraz ma pani tyle roboty z nami, Bg zapa. I do nas:
Ona nie potrzebowaaby tego wszystkiego robi. Za darmo przynosi jedzenie, a jeszcze honorowo

pielgnuje ludzi w przytuku dla starcw. Obecnie na przykad bogat dam z wyszego stanu, ktra,
jak pater okrela, mczy si ze mierci.
Zaokrglane posiadoci sprawiaj ojcu Emmeramowi nie tylko rado. Czasem otrzymany
w spadku kawaek ziemi, czy dom powoduje kopoty podatkowe i inne zoliwoci. Doroczne msze
na intencj, ktre wikszo zmarych zamwia sobie za ycia tytuem przyszej darowizny dla
klasztoru, nie obciaj interesw ojca Emmerama, jako e realizowane s w drodze
bezgotwkowych transcendentalnych transakcji wymiennych. Jego gniew budz natomiast
oszukaczy zmarli, ktrzy zapisujc spadek jemu, nie opacili za ycia penych kosztw miejsca
pochwkowego na cmentarzu. Gdy do niego, jako do prawowitego i zobowizanego do wiadcze
spadkobiercy, trafiaj rachunki z powodu na przykad podroenia miejsc na cmentarzu, trumien czy
pomnikw, Emmeram nie posiada si z oburzenia: Co za niedbalstwo! Zostawi mi dug! Mogli si
askawie zakopota o to za ycia. Ja tego nie zapac. Powinni byli da si spali.
Kadego ranka, o godzinie szstej stajemy przy drzwiach naszego pokoju, skd ojciec Emmeram
zabiera nas do kaplicy. Idziemy do niej przez plac zamkowy w milczeniu. W odlegoci okoo 100
metrw stoi przy drodze zawsze ta sama przygarbiona staruszka, ktra rusza w naszym kierunku, gdy
ojciec Emmeram wkada klucz do zamka kaplicznych drzwi. Ogem cztery do szeciu niewiast
uczestniczy wraz z nami w porannej mszy. Siedzimy przed nimi, przed t gmin wiernych, w stallach
chru. Czasem po mszy przeor krytykuje nasz postaw w czasie modw: Nie pochyla si
w stallach i nie podpiera si. Gdy czowiek zwraca si do wieckiego potentata, to te zachowuje si
taktownie i unienie, aby zrobi na nim jak najlepsze wraenie, chce przecie co zaatwi. Sknera
Emmeram wyywa si na nas nawet podczas suenia do mszy. Brata Wolfganga, ktry do zapalenia
jakiej wiecy uywa dwch zapaek, gani za marnotrawstwo: Jedna zapaka powinna wystarczy do
zapalenia obu wiec. Zapaki nie s co prawda drogie, ale oszczdza mona na wszystkim. Zapak
trzyma si gwk do gry, aby zbyt szybko si nie wypalia. Pudeko z zapakami chowa do szafy
w zakrystii, aby miejscowy proboszcz lub ministrant przypadkiem nie wzbogacili si na jego
zapakach.
Mimo tak przesadnej oszczdnoci, ktrej Emmeram przestrzega, aby - jak powiada - przypodoba
si Bogu, przytrafio mu si przecie jednak, e wiedziony ludzk saboci poyczy kiedy 20
marek dwom przedstawicielom pewnego ponad wszelk wtpliwo szlachetnego czasopisma. Nie
zwrcili mu ich jednak, w zwizku z czym poszed do sdu. Owi akwizytorzy, wyjania Emmeram,
przysigali w toku rozprawy na wszystkie witoci, e nastpnego dnia oddadz mi pienidze, ktre
potrzebowali na kupno benzyny do swojego rozklekotanego volkswagena. Gdy jednak tego nie
uczynili lub uczyni nie mogli, czonek zakonu, ktrego dobrodusznoci naduyli pozbawieni
sumienia oszuci, straci cierpliwo - opisywaa ten przypadek Bild-Zeitung, by na kocu
poinformowa o zasuonej karze: Adolf S. skazany zosta za oszustwo na trzy miesice wizienia bez
zawieszenia.
Takich rozczarowa i strat bdzie mona jednak atwo unikn, jeli wypali najnowszy pomys ksiciamnicha Emmerama. W ostatnich dniach naszego nowicjatu kilkakrotnie wspomina o jakim zakonie
budowlanym, powoanym przez pewn midzynarodow organizacj studenck. Zakon
budowlany bdzie nis bezpatn pomoc wszdzie tam, gdzie odczuwa si niedostatek mskiej siy
roboczej. Mwi, e nawie z nimi kontakt i zechce ich sprowadzi do Prfeningu, jako e tutaj
w klasztorze i w parku jest tak duo do zrobienia... W szeregach zakonu s nawet inynierowie
rnych specjalnoci.

Po 14-dniowym pobycie w Prfeningu inscenizujemy na poegnanie boskie objawienie. Poniewa

jako zwykli miertelnicy i ludzie z gminu nie jestemy w stanie wywrze na nim jakiego wpywu,
staramy si dopa go w najczulszym punkcie.
W korytarzu przed refektorium instalujemy aparatur nagoniajc. Moment jest sprzyjajcy. Na
dworze burza, gdzie z oddali dochodz grzmoty, trzaskaj w zamku okna. Drzwi sali jadalnej
zamknlimy przezornie na klucz. Na sowa: Benedicite, benedicite podnosimy si z miejsc, ojciec
Emmeram pomidzy nami - plecami do krzya. Z korytarza zaczyna dochodzi gos:
Ja jestem panem, twoim Bogiem, Emmeramie. Sugo mj, zegnij kolana!
Mj ty upady synu, czy pokut! Odrzu chciwo. To co ty i twoi przodkowie zabralicie ludowi,
uczy znw wasnoci ludu.
Uczy z tego siedliska chciwoci, pogardy ludzkiej i dumy wityni, w ktrej dobrze poczuj si
ludzie poszukujcy mieszka, wielodzietni, robotnicy cudzoziemscy i ubodzy studenci. Przeka im
rwnie nagromadzon przez siebie ziemi. Ty sam za czy pokut i spd reszt dni, po raz
pierwszy w swoim yciu jako suga ludzi, zosta pielgniarzem w przytuku dla starcw. Jeli jednak
bdziesz nadal trwa w pysze, dzy posiadania i dumie stanowej, ludzie i tak zabior sobie to, co si
im naley. Zabior to razem z tob, a wtedy niech Bg si nad tob zlituje!
W trakcie tych sw rzucamy si, wraz z Emmeramem na kolana. Po chwili pater zaczyna jednak mie
wtpliwoci. Uwaa e to nie by Bg, tak nie przemawia Bg. To by kto optany przez szatana,
albo sam szatan. Mwimy, e naszym zdaniem Bg moe w ten sposb przemawia.
Jeszcze tej samej nocy opuszczamy ojca Emmerama. W pozostawionym pimie komunikujemy mu, e
do tak nagego przerwania budowy klasztoru zmuszaj nas szczeglne okolicznoci. Niech si uzbroi
w cierpliwo. W odpowiednim czasie dowie si o wszystkim...
Pogldy i opinie ksicej moci przeora Emmerama von Thum und Taxisa
O Murzynach: Wiele ju w swoim yciu wycierpiaem; trzeba to sobie wyobrazi - tutaj,
w naszym zamku kwaterowali zaraz po wojnie Murzyni. Syfilisem zaraeni Murzyni, pord
naszych drogocennych mebli.
O ydach: Nie zawodzi z osobna po partacku jak w szkole ydowskiej, gdzie wszystko stoi
na gowie.
O demokracji: Ten dzisiejszy rzd, adnej ju mioci do ojczyzny. Wszystko podkopane przez
komunistw, do naszego tutejszego rektora wcznie... Nadejd jeszcze gorsze czasy. To
zrwnanie teraz wszystkich i wszdzie. Nie istnieje ju nic takiego, jak powaanie i respekt.
Demokraci s w istocie istnymi despotami... Jeszcze zobacz! Gdy dostrzeg wszystkie
ciemne strony demokracji, bd znw pragn powrotu monarchii. Nasz Franz byby tu na
miejscu, mgby wiele zdziaa.
O polityku CSU, Hcherlu: Od czasu do czasu go odwiedzam. Co prawda z jego urodzeniem
nie jest wszystko w porzdku - to dziecko z nieprawego oa - ale poza tym jest dzielnym
i zdolnym politykiem.
O generale Bundeswehry Grasheyu: By take na pogrzebie mojego brata. To dobry
przyjaciel naszego domu.
O biskupie bawarskim, Defreggerze, ktremu zarzuca si, e w czasie wojny kaza strzela do
jecw we Woszech: To dzi rwnie wzorowy chrzecijanin, jak kiedy onierz... Specjalnie
przyby do Tyrolu na pogrzeb mojego szwagra; bardzo usuny, podtrzymywa mi naczynie
z wod wicon, aczkolwiek by ju wtedy biskupem. Wygosi rwnie tak pikne
wspomnienie o moim szwagrze, tak zgrabnie i dobrze opracowane, panowa nad sowem.

O wasnoci: W Chorwacji, ktra dawniej naleaa do Wgier, stracilimy sporo ziemi, za

ktr po pierwszej wojnie wiatowej otrzymalimy dziki interwencji Ligi Narodw
odszkodowanie. Gdy czerwone rzdy jeszcze si u nas na dobre nie rozpanoszyy,
otrzymalimy wspania rekompensat za zrabowane nam na Wschodzie ziemie. Znamy
sporo dzielnych ludzi w ministerstwie, dostalimy wic ponad 30 milionw marek
odszkodowania. Dobrze je ulokowalimy w posiadociach ziemskich w Brazylii i w Kanadzie.

Henkel
Bernt Engelmann
Na dworze ksicia Persilu3
W Republice Federalnej zaniky ju niemal - abstrahujc od Thurn und Taxisw i dwch tuzinw
innych rodzin - dwory ksice, na ktrych nie tylko si reprezentuje, konsumuje i pretenduje, ale
jeszcze tward rk dyryguje i sprawuje niemal nieograniczon wadz. Mamy jednake niemal
penowartociow dworw tych namiastk, ktr stanowi dwr ksicia Persilu, Henkla,
w miejscowoci Dsseldorf-Holthausen. Za ona owego ksicia, co prawda nie zasiadajcego na
ksicym tronie, ale wadajcego drugim co do wielkoci w Europie koncernem produkujcym rodki
piorce, jest tak fotogeniczna, czarujca i spragniona publicity, jak mona tego oczekiwa wanie od
wadczym krlestwa, ktrego celem jest czysto, czyli odciganie wszelkiej szarej zawiesiny.
Nic wic dziwnego, e mieszkacom Republiki Federalnej spontanicznie nasuno si nazwisko tej
ksiniczki, Gabriele Henkel, gdy badacze opinii publicznej z frankfurckiego Contest-Institut
reprezentatywnej prbce ludnoci zadali pytanie: czy za koncernem rodkw piorcych Henkel S-ka
z ograniczon odpowiedzialnoci stoi rodzina?
Spoeczestwo czerpie swoj wiedz z magazynw ilustrowanych. W rezultacie wie si przede
wszystkim, jak Henklowie yj, a jeszcze lepiej, jak Gabriele Henkel rzdzi swoim dworem. Jej salon
ma charakter teatralny, ona sama za ukada program i tre owych niezapomnianych wieczorw,
na ktrych podejmuje si rocznie ponad tysic goci. Jeli liczba goci nie przekracza 180 osb,
wwczas znajduj oni wygodne miejsce w obszernej willi na dsseldorfskiej Chamissostrae; i to nie
tylko na spotkaniach odbywajcych si na stojco, ale take w luksusowych wycieanych krzesach ze
szlachetnego drewna (ktre po spotkaniu magazynuje si poza obrbem willi). Jeli tok jest wikszy,
w ogrodzie luksusowej willi rozstawia si ogromny - oczywicie klimatyzowany - namiot...
Bardziej wtajemniczeni wiedz, e obsada goci przy stole i menu na te towarzyskie wydarzenia s
w domu Henklw wypracowywane, odrzucane, modyfikowane i doskonalone w toku szarpicej
nerwy pracy sztabu generalnego pani domu i jej sekretariatu; e wszystko musi tu by
zharmonizowane - tapety, firany, obicia krzese, kwiaty, porcelana, jak i wieczorowa suknia oraz
biuteria pani domu; e renomowani w brany rysownicy i architekci wntrz s specjalnie na te
okazje sprowadzani z daleka, nawet ze Stanw Zjednoczonych; e nawet tak zwane ramy kulturalne
owych spotka s dokadnie zaplanowane. Albowiem od czasu, gdy Gabriele Henkel udao si raz,
nie, nawet dwukrotnie zaprezentowa zafascynowanej gromadzie goci ze sfer przemysowych
i finansowych dramaturga Ionesco, jej ambicj stao si przeksztacenie kadego takiego wieczoru

Nazwa znanych w Europie proszkw do prania, w tym tekcie - synonim koncernu Henkla - (przyp. tum.).

w znaczce, na wysokim poziomie wydarzenie, w ktrego uksztatowanie - jak to okreli kiedy Der
Spiegel - wkada ona wicej si, ni na przykad jeden ze staych bywalcw tych spotka, Stroux,
w swoj now inscenizacj. Program takiego spotkania, drukowany na rcznie czerpanym papierze,
z reprodukcj na okadce przewanie jakiego dziea sztuki (ktrego orygina - jak ujawnia delikatny
dopisek - znajduje si we wasnej maej kolekcji Gabriele Henkel) przewiduje najczciej jaki
odczyt lub recytacj wierszy, piciodaniowe wykwintne menu, a obok najlepszych win rwnie
wystpy muzyczne znanych solistw i orkiestr. Naturalnie, cao odbywa si pod jakim wybranym
hasem, a poszczeglne czci s cile ze sob zharmonizowane. Jeli na przykad wystpuje katolicki
uczony z odczytem na temat ycia Jezusa, to kolacja - cakiem skromna - skada si zaledwie
z tczowych pstrgw, kawioru iraskiego, rosou z modych gobi, z misa z grzbietu gazeli
bambi, z sufletu z sera Rothschild, ze wieych owocw mango oraz z mokki, jak rwnie ze
skromnego wyboru spiritualiw - 1969 Wiltinger Gottesfuss Feine Auslese, 1964 Chteau Lafite i
1957 Met & Chandon Brut Imprial; panowie prezentuj si w smokingach, a orkiestra z
Accademia di Santa Cecilia di Roma zabawia goci utworami Cezara Francka. (W przeciwiestwie do
tego, po odczycie zatytuowanym Granice blunierstwa za czasw papiea Aleksandra VI Borgii,
solista wykonuje w renesansowym brzmieniu Pavanas, Galliardes y Diferencias z repertuaru
hiszpasko-genueskich dworw ksicych XVI wieku, dajc pani domu okazj do zawinicia si
w twarzowe ciemnoniebieskie i zote brokaty...).
Natomiast dotychczas jeszcze opinia publiczna niestety nie wie, e Gabriele Henkel w ostatnim czasie
stara si przecign siebie, ale nie zawsze z korzystnym rezultatem. Przykadowo: bogat kart da
podaje obecnie biesiadnikom starszy kamerdyner w czarnym fraku. Owego godnego poaowania
amerykanizmu la Vanderbilt nie s jednak w stanie zneutralizowa nawet najcisze zote brokaty...
Tyle, jeli chodzi o portret krlowej proszkw do prania, Gabriele Henkel z domu Hnermann,
wypolerowany specjalnie na uytek resko-westfalskiego towarzystwa snobw, jak rwnie okolicznociowo - dla zaspokojenia ciekawoci klienteli magazynw ilustrowanych. W rezultacie
otwarcie jakiej wystawy dzie sztuki, premiera teatralna czy inne wietne wydarzenie kulturalne
stanowi stosown okazj ku temu, by owej klienteli czytelniczej, ktra jest przecie rwnie klientel
koncernu Henkla sugerowa, e intensywne uywanie proszkw do prania Persil 70, Weisser
Riese, Ata, Imi. Pril, myda Ladon, a take rodka do mycia samochodw Polifac, pasty do
podg Sigella, sprayu Paral, pasty do odtuszczania politury meblowej Opti, rodka do
odnawiania dywanw Sapur, pynu do pielgnacji wosw Poly-Color, rodka do make, na
przykad Jessica, perfum Panache, kleju Pattex i ponad omiu tysicy innych jeszcze wyrobw
Henkla - stanowi nie tylko wielki akt historyczny, ale i drobny datek na arcydziea kultury. Czy
bowiem mogaby pikna donna Gabriela popiera sztuk, gdyby szeroka publiczno pilnie nie
szorowaa sprztw proszkiem Ata, nie czycia podogi Sigell lub nie praa swojej stoowej,
pocielowej i osobistej bielizny na przemian proszkiem Weisser Riese, Persil 70 i Fakt?
Gdy jednak odsun t zot zason od szarych i wikszoci opinii publicznej nie znanych realiw,
dotyczcych przedsibiorstwa Henkla, wwczas w caej okazaoci jawi si w gigantyczny trust, ktry
panuje nie tylko na zachodnioniemieckim rynku rodkw do prania, ale zajmuje rwnie dominujc
pozycj na wielu rynkach zagranicznych.
M pani Gabriele, dr Konrad Henkel, mczyzna z rocznika 1915, jest z wyksztacenia chemikiem
i tylko w znikomym stopniu uczestniczy w ruchu towarzyskim i kulturalnym swojej ony. Od czasu,
gdy po mierci swojego brata Josta w roku 1961 wprowadzi si do wyoonego boazeri gabinetu
szefa koncernu na parterze wieowca firmy w Dsseldorf-Holthausen, przewodzi okoo 90osobowemu klanowi henklowskich spadkobiercw i prezyduje 33-osobowemu gremium wsplnikw
tworzcych komitet doradczy, ktrego czonkowie nazywaj si nie tylko Henkel, ale take Bagel,

Canessa, Frey, Manchot, Thorbecke czy Woeste. Poza tym jest on rwnie szefem szecioosobowego
cisego kierownictwa, w skad ktrego wchodzi take jego szwagier, dr Willi Manchot, podobnie jak
do niedawna jeszcze wchodzi take prof. Kurt Biedenkopf, przewodniczcy owej sawetnej komisji
chadeckiej, ktra powoana zostaa dla rozwodnienia postulatw robotniczych dotyczcych
wspdecydowania w fabrykach, a obecnie rwnie sekretarz generalny CDU.
W swojej potrjnej roli kierowniczej jest dr Konrad Henkel jednak nie tylko pracodawc blisko 40
tysicy henkelanw. Europejski krl rodkw piorcych, to rwnie wiodcy na kontynencie
producent wszelkiego rodzaju opakowali, od zwykych torebek, przez pudeka, kartony i puszki do
konserw, a po plastykowe kanistry i wielkie pojemniki. Nastpnie jest on te - ze znaczcymi
udziaami w takich firmach eglugowych, jak Neptun i Globus, z ktrych ta druga posiada cztery
dwudziestotysiczniki pywajce pomidzy Europ i Afryk, jak rwnie z du flotyll wielorybnicz jednym z najwikszych w Republice Federalnej armatorw i (podobnie jak ksi puddingu, Rudolf
August Oetker) jednym z tych przedsibiorcw spoza brany, ktrzy korzystaj z wielkich ulg
podatkowych, jeli chodzi o inwestycje w budownictwie okrtowym.
Lista aktyww Henkla jest zreszt bardzo duga. Oto niektre jej pozycje.
Rodzina Henklw wesp z ksiciem von Thurn und Taxis ma udziay w koncernie Flachgas-DelogDetag, ktrego gwne zakady zatrudniaj okoo 7 tysicy pracownikw, i ktry sam z kolei jest
finansowo i gospodarczo powizany z licznymi krajowymi i zagranicznymi wytwrniami szka.
Kierowany przez dr. Konrada Henkla klan zajmie jeszcze bardziej znaczc pozycj z chwil dokonania
si - z wielkim napiciem oczekiwanej od lat przez znawcw brany - fuzji dwch koncernwgigantw: mianowicie trustu metali szlachetnych, wielkiej chemii i bankw Degussa z nie mniej
potn i bardzo wielostronn Spk Metalow. Oba koncerny z siedzibami we Frankfurcie nad
Menem zatrudniaj cznie ponad 22 tysice pracownikw i maj liczne filie i udziay w kraju i za
granic.
Dr Konrad Henkel, jego szwagier, dr Willi Manchot oraz dalsi czonkowie rodziny skupiaj w swoich
rkach poow kapitau akcyjnego koncernu Degussa, wartoci nominalnej 174 miliony marek (kurs
giedowy tego kapitau jest szeciokrotnie wyszy). Panowie dr Henkel i dr Manchot s rwnie
wiceprezesami rady nadzorczej firmy Degussa.
W Spce Metalowej (kapita zakadowy: 201 milionw marek, rwnie po szeciokrotnej wartoci
kursu) partycypuj Henklowie z nieco mniejszym pakietem akcji. Wszystkie te walory razem wzite,
nie majce nic wsplnego ze rodkami piorcymi, interesami przemysowymi, bankowymi i
armatorskimi klanu Henklw trzeba szacowa na ponad miliard marek. A poniewa jdro bogactwa
Henklw - produkcja rodkw do prania oraz rodkw do pielgnacji, kosmetykw, chemikaliw,
opakowa, jak rwnie spiritualiw (Najprzedniejsza kminkwka Helbinga), drody, oleju
jadalnego, a nawet konserw warzywnych marki Roever - ma jeszcze o wiele wiksz warto,
mona bez obawy popenienia bdu powiedzie, e rodzina ta naley do zachodnio-niemieckich
multimiliarderw. (Przy czym rachunek ten w ogle nie uwzgldnia wartoci ogromnych posiadoci
ziemskich w samym Dsseldorfie i jego okolicy, a take w Bawarii, gdzie do rodziny nale wielkie
obszary lene).
W jaki sposb mona tak niepomiernie si wzbogaci? W przypadku rodziny Henklw pocztek
wszystkiemu dal dziadek dr. Konrada, radca handlowy Fritz Henkel. To wanie on dziki bardzo
prostej idei pooy kamie wgielny pod dzisiejsze imperium rodkw do prania, ktrego waciciele
i spadkobiercy wrcz automatycznie obrastaj w coraz wiksze bogactwo. Za owa idea - podobnie
zreszt jak u dr. Oetkera, o ktrym pniej - polegaa na tym, eby znane powszechnie, rwnie

gospodyniom domowym, groszowe rodki chemiczne miesza ze sob wedug okrelonych zasad
i proporcji, zaopatrzy t mieszank w jaki sugestywnie zredagowany przepis uycia, rzuci j na
rynek nie luzem, lecz w opakowaniach, nie jako towar anonimowy, lecz markowy i zbywa go po
cenie dostpnej kieszeni kadej gospodyni, wprzgajc rwnie do akcji zakrojon na szerok skal
reklam. Dziki temu uzyskane ze sprzeday nowych, rewelacyjnych produktw pienidze byy
tak wielkie, e pokryway nie tylko koszty produkcji i reklamy, e umoliwiay nie tylko
rozbudowywanie zakadw i inwestowanie w inne brane, ale rwnie powikszay prywatny
majtek.
Dzisiaj kade dziecko ju wie, e tylko Persil jest 100-procentowym proszkiem, i e Pril do tego
stopnia zmikcza wod, i ton w niej nawet kaczki. Aby nie pozwoli nikomu o tym zapomnie,
Henkel co roku wydaje co nieco na reklam: obecnie sporo ponad 100 milionw marek!
Obok normalnej reklamy artykuw firmowych Henkel prowadzi jeszcze cae kampanie dobrej woli,
majce na celu uwiadomi mieszkacom Republiki Federalnej, e najwikszy niemiecki producent
rodkw do prania - jak gosi tekst caostronicowej reklamy w prasie codziennej - pragnie
uprzyjemni Wam ycie, produkujc dla Was nawozy pod kwiaty, artykuy ywnociowe, spray
przeciw komarom i kminkwk. Koszt tej kampanii reklamowej: 1,5 miliona marek.
Jeli do kosztw reklamy doliczy jeszcze ogromne kwoty, ktre z duym skutkiem propagandowym
wydaje pani Gabriele Henkel - czciowo na kultywowanie ycia towarzyskiego, czciowo w celu
popierania kultury - to trzeba powiedzie, e oglne wydatki na cele propagandowe s niepomiernie
wysze. Zreszt dr Henkel na swj sposb rwnie uprawia dziaalno publiczn. Jest on przykadowo wymieniajc - protektorem i prezesem dsseldorfskiego Klubu Przemysowego;
stowarzyszenia, ktre zorganizowawszy na pocztku lat trzydziestych przyjcie dla Adolfa Hitlera,
znacznie mu w ten sposb pomogo w roku 1933 w zdobyciu wadzy. (W Trzeciej Rzeszy zi Henkla,
Werner Lps, prezes i szef zakadu, otrzyma nominacj na szefa gospodarki wojskowej). Poza tym
Klub Przemysowy ma swoj siedzib w dsseldorfskim kompleksie Hotelu Parkowego, a prezesem
rady nadzorczej Stowarzyszenia Hotelu Parkowego jest spadkobierca Henkla, Reinhold Woeste,
wspwaciciel fabryki zczy rurowych Woeste & Co i wiceprezes rady nadzorczej koncernu
Henkla.
W roku 1972 prezes Klubu Przemysowego i szef koncernu, dr Konrad Henkel, zastpi mocnego
w jzyku dyrektora generalnego Farben-Bayer, Kurta Hansena, na stanowisku przewodniczcego
Zwizku Przemysu Chemicznego, a tym samym rwnie w prezydium potnego Federalnego
Zwizku Przemysu Niemieckiego (BDI), tak e wpywy tytanw henklowskich sigaj jeszcze dalej.
Naturalnie Konrad Henkel zasiada rwnie w Radzie Gospodarczej CDU, ktra - obok tego, e
w bardziej czy mniej zamaskowany sposb finansuje chadeckie kampanie wyborcze - wystpuje pod
hasem spoecznej gospodarki rynkowej przeciwko zaostrzeniu kontroli nad kartelami.
Co za dotyczy osobistego stylu bossa Henkla, to ostatnio, gdy czu si chory, kaza sobie postawi
diagnoz telefonicznie, na odlego, przez klinik Mayo4, po czym masaycie (z wspieranego przez
Henklw dsseldorfskiego klubu pikarskiego Fortuna) poleci stawi si przy swoim tapczanie,
podczas gdy jego ona, blond ksiniczka Persilu, ktra jeszcze przed chwil tkwia w dugiej po
kostki sukni z brokatu - spieszya wanie w super-mini na kolejny wernisa, aby moc swojej
osobowoci jeszcze raz narzuci artystom i krytykom przesanie: Persil jest i bdzie Persilem!

Klinika Mayo znajduje si w Rochester w USA (przyp. tum.)

Gnter Wallraff
Henklowscy wywoywacze chorb
Wolna gospodarka musi funkcjonowa, a bez przedsibiorcw nie ma o tym mowy.
Wiele ludzi cigle jeszcze niezupenie rozumie, e firmy przemysowe musz produkowa
i przynosi zyski, e te zyski z kolei s niezbdne w celu midzy innymi finansowania bada
i inwestowania. To ten wanie mechanizm utrzymuje przecie w ruchu nasz gospodark
narodow, a tym samym nasze pastwo. Opinia publiczna nie zawsze to rozumie. Jeli
gospodark cigle si atakuje, prbujc pomniejszy t jej rol, powstaje wanie w klimat,
w ktrym trudno j dostatecznie wydajnie pracowa.
Przedsibiorcy jak dawniej tak i dzi czuj si bardzo wobec swoich wsppracownikw
zobowizani.
Uwaam, e warunkiem prawidowego kierowania przedsibiorstwem jest zaangaowanie
caej energii czowieka. Zapomniano tu niestety o polityce. Przedsibiorcy s apolityczni. Ale
uwaam, e to si teraz zmieni. Tak jest, przedsibiorcy upolityczni si. Bd oni
w przyszoci silniej broni spoecznej gospodarki rynkowej i zrobi wszystko, eby ludzie
lepiej i janiej widzieli jej walory. Nie bez istotnych powodw jestem gotw przyj wybr
mojej osoby na przewodniczcego Zwizku Przemysu Chemicznego.
(Konrad Henkel, 17.I.1972)

Pierwszy robotnik:
Konrad Henkel uwaa si za spryciarza. On myli, e jeeli odziedziczy tak wielki majtek i wadz, to
moe nas oskubywa. Poniewa cigle jest godny nowych zyskw i poniewa jest czowiekiem, ktry
sam o wszystkim decyduje, wic zdarzyo mu si, e ostatnio ugryz si we wasne ciao. W trakcie
ostatniej rundy rozmw w sprawie zarobkw w przemyle chemicznym chcia nas pooy na opatki,
do czego zreszt z przedsibiorcz dalekowzrocznoci przygotowywa si od duszego czasu.
Pokaza on - a wraz z nim cay jego Zwizek5 - e jest nieustpliwy i niezbyt skonny do pertraktacji,
sowem - stawia na strajk. Zatem musielimy wci i wci pracowa nadgodzinowo, niesamowicie
forsowa produkcj. Magazyny zapenione byy towarem a po sufity. Wydzierawi zreszt inne
jeszcze magazyny i one rwnie zostay zapenione, aby na wypadek strajku miesicznego czy nawet
dwumiesicznego mie i bez biecej produkcji dostateczn ilo towaru na sprzeda. Ale dziki
nieoczekiwanemu zakoczeniu rozmw taryfowych strajk nie doszed do skutku. To przekrelio cay
jego rachunek. Gdyby pan widzia, jak oni tego caego kramu si pozbywali... Zbyt by kiepski, mymy
w ogle nie mieli co robi. Urzdzenia stay bezczynnie, to kosztowao go niesamowicie duo
pienidzy. Przydzielano nam rne dorywcze prace, jak czyszczenie podg. Potem ludzie z naszego
wydziau zostali wypoyczeni innym wydziaom, gdzie jeszcze byo troch roboty. Ale byy to
przewanie gorsze prace od tych, ktre mielimy na naszym wydziale. Zaczlimy si obawia o nasze
miejsca pracy. A wszystko tylko dlatego, e poprzednio zmusi nas do podwjnie cikiej roboty, bo
chcia nas okpi.

Drugi robotnik:

Zwizek Przemysu Chemicznego, zrzeszajcy wacicieli fabryk i wytwrni chemicznych (przyp. tum.)

Oni powiadaj, e zaley im na stworzeniu rodziny zakadowej. Kady ma tu mie poczucie

pewnoci, bezpieczestwa. Mwi si nam, ebymy czuli si tu jak u siebie w domu. A mwi si to po
to, aby kady z nas da z siebie wszystko, co moe. Mamy uwierzy, e warto dodatkowa, ktr
wypracowujemy dla Henkla, ostatecznie wychodzi na dobre nam wszystkim, a wic kademu z nas.
Nawizujc do wsplnoty narodowej, jak nazywalimy si w Trzeciej Rzeszy, Henkel prawi wci o
wsplnocie zakadowej. To czarowanie nas rwnoci okazuje si oszustwem bynajmniej nie
tylko w samym miejscu pracy. Gdy ostatnio parkingi stay si za ciasne, poniewa wyrosy tam nowe
budynki, robotnikom i normalnym pracownikom nakazano, aby zostawiali swoje wozy na bardziej
oddalonych od fabryki placach. Ci, ktrym kilkakrotne spnienie si - nawet jeli wynosi tylko minuty
- grozi zwolnieniem, pokonuj teraz biegiem ostatni odcinek drogi do pracy, od parkingu do fabryki.
Natomiast ci z kierownictwa, ktrzy o godzinie rozpoczcia i zakoczenia swojej pracy w duym
stopniu decyduj sami i ktrym takie biegi na pewno zrobiyby dobrze, korzystaj z najbliszego
parkingu. Rwnie w kantynach wsplnota zakadowa jada osobno, na co wskazuje taki choby
szyld: Wstp na obiady tylko dla chemikw i inynierw.
Wiele nieprawidowoci jest w zaszeregowaniu do grup pacowych. Mam starych kolegw, ktrzy
pracuj w zakadzie czsto po dwadziecia i wicej lat, a ktrzy pacowo s niej zaszeregowani ni
modsi pracownicy. Czsto nawet - cho w swojej pracy s wykwalifikowani i robi to samo, co
wyuczeni - nale do drugiej grupy zaszeregowania, jako niewyuczeni. Przyczyna jest jasna: w takim
wieku nie maj oni ju najlepszego zdrowia, choruj, choroby nabawili si pracujc dla Henkla, adna
inna firma ich nie przyjmie. Ich siy roboczej rynek pracy ju nie chce, wic mona ich zarobkowo
dowolnie dyskredytowa.
Tylko na moim oddziale jest trzech takich starszych kolegw, ktrzy nie pracuj gorzej od modszych,
ale ich efektywny zarobek jest okoo jednej marki niszy na godzin. Z jednym z tych kolegw, ktry
pozwoli sobie w czasie urlopu chorowa na atak serca, zrobiono krtki proces. Wezwano jego on
i powiedziano, e m jej moe sobie szuka innego miejsca, zosta bowiem zwolniony.
Inny kolega, pracowa u nas chyba dziesi czy nawet pitnacie lat, ma okoo szedziesitki, pi
razy dziennie dwiga worki po 50-75 kilogramw, czasem dwiga jeszcze wicej, gdy do tego
dochodz rne inne prace. Teraz cierpi na ble mini, krgosup mu zesztywnia. Po prostu nie
moe ju dalej wykonywa takiej roboty. Jest to wynik wycznie dwigania zbyt wielkich ciarw.
Zreszt wszyscy koledzy, ktrzy pracuj przy przenoszeniu workw, s ju do niczego. Ale na tym nie
koniec. Nie mona si te skary, bo usyszy si od majstra: Jeli pan nie bdzie mg ju duej tej
roboty wykonywa, bdziemy musieli si rozsta.
Przez t piekieln gonitw jest coraz wicej wypadkw. Na przykad na wydziale produkcji
pojemnikw tekturowych, gdzie pracuj niemal wycznie cudzoziemscy koledzy, rzadko kto unikn
wypadku. W ostatnim czasie rozwinita zostaa metoda moralnego obarczania win ofiar wypadku,
nawet wwczas, gdy ofiara jest zupenie niewinna. Poszkodowanym udziela si formalnej nagany,
czasem te wylicza jeszcze straty czy koszty, jakie pracodawca ponis z tytuu wypadku.
Do najtrudniejszych i najbardziej dla zdrowia szkodliwych prac dobrzy s robotnicy cudzoziemscy.
U nas pracuje okoo 1700 cudzoziemcw, gwnie Grekw; drug co do wielkoci grup stanowi
koledzy Hiszpanie. Henkel uwaa, e robotnicy rekrutujcy si z obywateli tych krajw niewiele
wiedz o swoich prawach, z nimi mona sobie na to pozwoli. Wielu zaszeregowano do najniszej,
pierwszej grupy pac, cho naley si im druga grupa. Za prac bardzo szkodliw dla zdrowia, tam
gdzie w powietrzu wiecznie unosi si py, otrzymuj oni 2 lub 3 fenigi, jak si tu mwi, dodatku
rodowiskowego. Korzy z tego maj jednak niewielk. Jeli kto przy takiej pracy nabawi si
zapalenia puc, to na mocy nowej ustawy dla robotnikw cudzoziemskich zostaje natychmiast

odstawiony do granicy pastwowej. Czowiek moe si zuy w pracy dla uroczej lady Henkel, opieka
lekarska w takim przypadku mu nie przysuguje; ma si sam kopota o to, jak w swoim kraju przebi
si przez dalsze ycie jako ebrak. Charakterystyczny dla stosunkw w fabryce jest choby taki fakt:
na 1700 cudzoziemcw, spord ktrych wielu ryzykuje yciem dla Henkla ju dziesi lat, do tej pory
tylko jednemu jedynemu udao si awansowa na brygadzist.
W rozmowie z pisarzem amerykaskim Charlesem W. Thayerem Henkel w nastpujcy
sposb usprawiedliwia! potentatw niemieckiego przemysu cikiego, ktrzy na spotkaniu
w dsseldorfskim Hotelu Parkowym w roku 1932 udzielili Hitlerowi wsparcia finansowego:
Czy jestemy dzisiaj inni ni bylimy w roku 1933? Nie wierz, aebymy kiedykolwiek byli
tacy li, jak wy uwaacie... Nie bylimy za nazistami, lecz przeciwko komunistom. Wrd
tuzina partii zasiadajcych przed rokiem 1933 w Reichstagu tylko jedna bya w stu procentach
antykomunistyczna, i bya ni partia nazistowska. Gdy Hitler w roku 1932 owiadczy nam, e
usunie komunistw, zdecydowalimy si go poprze...

Trzeci robotnik:
Trzeba by raz w gazecie zakadowej Bltter vom Hause skonfrontowa slumsy, w ktrych
mieszkaj henklowscy robotnicy cudzoziemscy, z paacami tuczcego si na nich klanu Henklw.
Liczca 90 osb rodzina Henklw zakorzenia si w dzielnicy willowej, ulice: Spingorumstrae i HansSachs-Strae, wszystko na wysoki poysk, nie mwic ju o drugich czy trzecich siedzibach
mieszkalnych, ktre poszczeglni czonkowie rodziny utrzymuj nad brzegami mrz poudniowych.
Naszym kosztem ostatni czonek trzeciej linii rodu Henklw wybudowa sobie w Rzymie will, ktra
jest jego drugim domem. W przeznaczonych dla robotnikw cudzoziemskich gettach henklowskich
Gabriele Henkel nie trzymaaby nawet swojego psa. Oto niektre z nich: czy to na Halbuchsstrae,
Hinter den Hfen, lub na Hennekamp, czy to Villa Gabriele lub Connys Ranch, wszdzie warunki
s podobne. Ndzne te szopy s dobre jako magazyny towaru nazywajcego si si robocz, jako
obory dla byda roboczego. Po kilka osb wtoczono do kadego z tych ciasnych pomieszcze. Brakuje
azienek czy nawet prysznicw. ony tych robotnikw, bo s tu cae rodziny, musz kpa swoje
niemowlta w miskach. Ale nawet z tych aosnych kwater klan Henklw potrafi cign zyski, i to
niemae. W niewielkiej komorze, na 9 metrach kwadratowych ulokowano na przykad trzy osoby,
dzierawa miesiczna, wynoszca 45 marek na osob daje w sumie 135 marek, jest to wic
lichwiarska cena: 15 marek za 1 metr kwadratowy. Odpowiada to cenie 1 metra kwadratowego
luksusowego mieszkania o najwyszym standardzie.
Musimy harowa, aby oni mogli byszcze na swoich bankietach. Prowadz wystawny tryb ycia, a my
za to pacimy. Naszym kosztem rozbijaj si tam miliarder amerykaski Rockefeller i Karajan, von
Thurn und Taxis i Gunter Sachs, tam zaprasza si do stou i wytwornie do syta karmi takich politykw
jak Schtz czy Scheel, ktrzy w celu podniesienia nastroju wygaszaj jeszcze przemwienia. Tam na
wieczory artystyczne wiadomie ciga si rnych politycznych prowokatorw, aby swoimi
artami i figlami podniecali ony przemysowcw.
Tam, w jej luksusowej willi wisi najwikszy w Republice Federalnej, rcznie tkany dywan, zamwiony
specjalnie w Ameryce Poudniowej. Tkay go caymi latami dzieci, za godow zapat.
Ostatniego lata jeden z takich bankietw dla 200 goci odbywa si w jej willi w Breitscheid. Pani
Henkel wymylia sobie co nowego. Mona tam byo re specjalnie na ten wieczr przygotowane
dania, tak zwany eat-art. W tym celu zatrudnia rzebiarza dsseldorfskiego, profesora Norberta
Knickego oraz jeszcze jednego takiego nadwornego pajaca, ktrzy sfabrykowali na bankiet na

przykad gobie z marcepanu i piersiaste anioy z piernika. Do jej poplecznikw naley znany
dsseldorfski komik, Spoerri. Gwoli rozbawienia tych zblazowanych od przesytu rogaczy, jakimi s jej
gocie, pdzi przed sob odart ze skry fok.
Gdy dwa lata temu najmodsza crka Henklw wychodzia za m za bratanka konstruktora rakiet,
barona Christopha von Brauna, na miejsce lubnej ceremonii wybrano nieco zaniedban kaplic len
w Linnep koo Hsel, ktr na koszt firmy odnowiono i otynkowano. Nasz stra zakadow,
a waciwie prywatn policj Henkla, wyposaon w radiotelefony, odkomenderowano na
uroczysto lubn z zadaniem powstrzymania gapiw przed wtargniciem do kaplicy. Ta sama stra
szykanuje nas na terenie zakadu. Rewiduj kieszenie, czasem nawet ka si do naga rozebra.
Pewien kolega, ktrego podejrzewano o napisanie artykuu do komunistycznej gazetki zakadowej
Die Rote von Henkel rewidowany by przy bramie niemal codziennie i to bez podania powodu. Gdy
byo mu ju tego za wiele i pewnego dnia odmwi rozebrania si, otrzyma ostrzeenie. Dwa
ostrzeenia wystarcz, aby czowieka posano na zielon trawk. Owa stra zakadowa jest czym
w rodzaju zakadowego wymiaru sprawiedliwoci. Ma prawo nakada nawet kary pienine. Pewien
ucze, ktry wbrew przepisom parkowa swj wz na terenach nalecych do firmy, znalaz za
wycieraczk szyby zaproszenie do stray zakadowej. Gdy si tam stawi, pobrano od niego 20 marek
grzywny.
Czsto jest to zwyka samowola. Dowdca oddziau stray zakadowej, Klein, wlepi ostatnio
pewnemu chopakowi mandat za to, e swj rower subowy odstawi do specjalnie ustawionych
w tym celu stojakw, a przecie stojcy przed nimi szyld z napisem Zakaz parkowania dotyczy
tylko samochodw. Klein odwrci rower, aby odczyta jego numer, a nastpnie przyczepi do ramy
kartk - jak to robi prawdziwa policja - z napisem: Paski pojazd, numer taki a taki, wtedy i wtedy
parkowa w miejscu zakazanym.
W takich przypadkach powinna waciwie wkracza rada zakadowa. Ale nasz przewodniczcy,
Zugowski, ju od dawna jest wiernym echem gosu swego pana. Kto czyj chleb je, tego piosenk
piewa. Zugowskiemu, ktry na gos chepi si dobrymi stosunkami z rodzin Henklw, Konrad
Henkel w czasie wyborw do rady zakadowej obieca stanowisko w kierownictwie zakadu.
Dugoletnie dobre sprawowanie wychwala si publicznie, aby stanowio wzr dla innych.
Wacicieli sta naturalnie na wikszy postp w sprawach socjalnych. Waciciel - jeli
angauje si w rozwizywanie kwestii socjalnych w zakadzie, w przeciwiestwie do
managera oy na to z wasnej kieszeni. Wierz w to, e dobry przedsibiorca jest w stanie
lepiej speni powinnoci wobec wsppracownikw, ni zarzd anonimowego towarzystwa
akcyjnego.
(K. Henkel w wywiadzie dla tygodnika Der Spiegel z 17.I.1972)

Czwarty robotnik:
Urzdzenie, przy ktrym pracuj, produkuje co najmniej 150% wicej ni wynosi jego nominalna
zdolno produkcyjna. Istniej specjalne firmy, ktre zajmuj si wytwarzaniem takich wanie
maszyn. S to waciwie normalne maszyny, ktre dziki jakim drobnym innowacjom mog
produkowa 2,5 raza wicej. To oczywicie lekkomylno, wynikajca z dzy zysku. W dodatku
karalna lekkomylno, gdy trudno o zachowanie odpowiednich przepisw bezpieczestwa.
Powstaj takie tumany pyu, e maski ochronne nie s ju w stanie go pochon. Na przykad agregat
do oksydowania, gdzie ulatania si siarka, jest absolutnie przeciony. Gdybymy otrzymywali

przynajmniej odpowiednio wysze premie! Kady z przeoonych, do ktrych si zwracamy,

zapewnia: Tak, premia obliczana jest na podstawie wielkoci produkcji. Gdyby istotnie tak byo,
otrzymywalibymy bardzo wysokie premie, a przecie wcale tak nie jest. Nasza wydajno wynosi
200-250%, ale nasze premie s nisze od redniej przecitnej w caej firmie. A w ogle to nie masz
adnej moliwoci sprawdzenia tego, co ci przecie najbardziej ywotnie dotyczy. Jeste zaleny od
aski kierownictwa zakadu.

Pity robotnik:
Cigle od nas wymagaj, ebymy dla dobra firmy amali sobie gowy i przynosili projekty
usprawnie. Ale premia, jak otrzymuje si za usprawnienie, nie znajduje si w absolutnie adnym
rozsdnym stosunku do korzyci firmy z tytuu wprowadzonego usprawnienia. Ostatnio jeden
z kolegw przynis pomys, nad ktrym gowi si przez wiele wolnych od pracy dni i wieczorw,
a ktry przysporzy Henklowi bardzo powanych oszczdnoci. Konkretnie: skonstruowa on do
komory suszcej, w ktrej przy zastawaniu estrw neutralizuje si ug, nowy rodzaj wkadw.
Dotychczasowe wkady mona byo uywa przez dwa tygodnie, nowe speniaj swoj rol przez
okres trzech do czterech miesicy. A poniewa jeden wkad kosztuj firm okoo 5 tysicy marek,
atwo obliczy oszczdnoci. Racjonalizatora zbyto 500 markami i sowem dzikuj.

Szsty robotnik:
Nikt nie pyta nas o zdanie i niczego nam nie wyjania. Rozporzdza si tu nami jak parkiem
maszynowym. Urzdzenie, przy ktrym od lat pracuj, raptem zostaje unieruchomione. Ju wczeniej
to zaplanowano i przewidziano, nie uwaano jednak za konieczne powiadomi nas o tym planie.
W ostatnim czasie urzdzenie czsto unieruchamiano nawet na kilka dni, nie mielimy nic do roboty,
a mona nas byo przecie w tym czasie szkoli do innej pracy. Nie, przyuczano jeszcze do obsugi
tego urzdzenia jakiego nowego koleg. Pewnego razu, tu przed Boym Narodzeniem zadano od
nas, abymy wybrali resztki naszych urlopw, poniewa - jak nam wyjaniono - urzdzenie trzeba
czasowo wyczy z produkcji i naprawi: Moecie znw rozpocz 3 stycznia-. W dobrych
humorach przychodzimy wic w tym dniu znw do roboty, a oni nam mwi: Urzdzenie zostao
definitywnie unieruchomione na zawsze, koniec, planowalimy to od lat, ale nie mwilimy o tym,
aby was nie niepokoi. Po czym zaczy si sypa polecenia: Ty na ten wydzia od zaraz, a ty na
tamten. Wikszo z nas finansowo na tym stracia, ja konkretnie - 300 marek miesicznie, jako e
na nowym wydziale nie ma zmian sobotnich i niedzielnych. A poniewa spacam raty, znalazem si
nagle i nieoczekiwanie w powanych opaach.

Sidmy robotnik:
Jest taki wydzia 524, sulfonaty. Stoi tu urzdzenie, w ktrym powstaj pprodukty do wyrobu
kosmetykw, proszkw Ata, Persil itd. Oni chc z tego urzdzenia wyciska jeszcze wicej
i zakadaj wiksze dysze. Schodzisz na parter i znikasz w mgawicy unoszcego si w powietrzu
proszku do prania Weisser Riese. Kasasz i charczysz, a oczy zalewaj ci zy. Pracujcy tu koledzy
(przewanie cudzoziemcy), ktrych zadanie polega na tym, aby osiadajcy wok proszek zbiera
opatami do workw, co chwil zdzieraj z twarzy chustki chronice drogi oddechowe, aby si
wysmarka. To potworna robota. Mgawica jest tak gsta, e nie widzisz nawet swojej wasnej rki.
Oni maj puca zawalone proszkiem do prania. To bardzo szkodliwe.

Ale i na innych wydziaach Henklowie wycigaj swoje zyski kosztem naszego zdrowia. Mwi
o wybielaczach optycznych, a my o wywoywaczach chorb.6
Jest taki wydzia, w ktrym zrasza si wod gaz chlorowodorowy, w trakcie tego procesu powstaje
kwas solny. Agregat jest bardzo stary i ile razy by ju spisywany na zom. Przez nieszczelne elementy
wydobywa si na zewntrz kwas solny i to szkodliwe wistwo miesza si z powietrzem, ktrym
koledzy oddychaj przez osiem godzin na dob. Aby wykaza, jak grona jest to sytuacja, ju nieraz
zabieraem tam papier lakmusowy. W cigu dwch minut przybiera barw pomiennej czerwieni. Nie
chciabym widzie, jak zabarwiaj si i rozkadaj puca moich kolegw. Typowe schorzenie, ktre
dokucza im wszystkim to rany dzise. Jako rodek ochronny przeciwko temu dostaj jednak tylko
krem do smarowania rk.
Na wydziale 533 koledzy rozpaczliwie zmagaj si z bronchitem. Tam utlenia si siark. Trjtlenek
siarki dziaa nadzwyczaj szkodliwie na narzdy oddechowe. W henklowskiej gazecie zakadowej
Bltter vom Hause w rubryce Nekrologi wymienia si nazwiska zmarych kolegw. Cze ich
pamici. Ja wci nie mog si uspokoi, e tak wielu modych ludzi umiera; ludzi w wieku 28, 31,
37, 42 lat. W nekrologach pisze si tylko, e kto umar nagle, nieoczekiwanie czy po cikiej
chorobie, ale nie podaje si przyczyny mierci. Podobnie jak naleaoby ich zmusi do publicznego
ujawnienia swoich bilansw (firma Henkel jako familijna spka z ograniczon odpowiedzialnoci nie
musi tego robi), tak samo trzeba by ich zobowiza do ujawniania spowodowanych warunkami
pracy wypadkw chorobowych i miertelnych. Przekonany jestem, e koledzy zbuntowaliby si
przeciwko niejednemu.
Wikszo kolegw pracujcych w szczeglnie niebezpiecznych dla zdrowia warunkach, w pyle,
w trujcych gazach i oparach, nie przechodzi adnych gruntownych bada profilaktycznych. Do
dyspozycji henklowskiej rodziny zakadowej liczcej 14 tysicy osb jest tylko jeden lekarz. (Na
jeden zakad chemiczny w NRD, podobnej wielkoci zakad, ktry miaem okazj zwiedzi w czasie
urlopu, przypada dwunastu lekarzy. Wicej te robi si tam dla bezpieczestwa pracy, a liczba
wypadkw przy pracy jest o poow mniejsza ni u nas). Oni nie musz tam robi tego caego
niedorzecznego haasu reklamowego. U nas namawia si konsumenta przy pomocy wszelkich
psychologicznych trickw i w dodatku na jego koszt do kupowania produktw, ktre w rzeczywistoci
s dla niego i dla caego otoczenia absolutnie szkodliwe. W zwizku z proszkami Persil 70 i Fakt
mwi oni o rewolucji na rynku rodkw do prania, i o tym, e s one zupenie nieszkodliwe dla
zdrowia. W rzeczywistoci za tymi proszkami zapdzaj ludzi w choroby, a uzdrawiaj tylko swoje
kieszenie. Te wszystkie enzymy i biologicznie czynne wywabiacze brudu ju dawno zostay
uznane przez kliniki uniwersyteckie za szkodliwe dla ludzkiego organizmu i w USA przestano stosowa
je do wyrobu rodkw piorcych. Wywouj one zapalenie oczu i skry, wdychanie ich moe
powodowa trwa chorob puc i cik astm. Kobiety, ktre u Henkla stoj przy tamach
produkcyjnych i czasem musz dotkn palcami jakiego rozsypujcego si kartonu, czsto maj
egzem i nieraz wymiotuj w czasie pracy.

W samym tylko roku 1968 Henkel wyda 16 milionw marek na to, aby wmwi ludziom swj
najnowszy wywoywacz chorb - proszek Fakt. W roku 1970 wyrzucono na reklamy 100 milionw
marek, ale tylko 15 milionw zainwestowano w ochron rodowiska naturalnego. Z tej kwoty ponad

W oryg. zamiast: wybielacze optyczne - wywoywacze chorb gra sw: Weimacher - Krankmacher (przyp.
tum.)

milion rocznie przeznacza si na kampani propagandow, na tak zwan kampani czystoci, suc
jedynie temu, eby wmwi opinii publicznej, e Henkel i czysto to jedno.
Z zakadw Henkla spywa codziennie do dsseldorfskiej sieci kanalizacyjnej 35 tysicy metrw
szeciennych ciekw - nie oczyszczonych i nie sklarowanych, mechanicznie uwolnionych jedynie
z najgrubszych zanieczyszcze. Henklowska bryja dzie w dzie skaa i tak ju bardzo zanieczyszczony
Ren. Wielko ta odpowiada ciekom 350-tysicznego Dsseldorfu.
Co ma na ten temat do powiedzenia sam Konrad Henkel? Oto jego wypowied wyjta
z wywiadu udzielonego gazecie, Rheinische Post, 29.I.1972:
Problemy ze rodowiskiem ma kade wielkie przedsibiorstwo, tym samym rwnie Henkel.
W kocu produkujemy w Holthausen miesicznie ponad 100 tysicy ton towaru. Ale robimy
wszystko, co moemy, aby rozwiza wszelkie problemy zwizane z ochron rodowiska
naturalnego, gwnie za - wyeliminowa wyziewy.

smy robotnik:
Reklama, to przewanie wielkie oszustwo. Ka na przykad dla reklamowania rodka Pril ros
wystpowa Francuzce, ktra nie jest Francuzk. Robi to po to, eby wmwi ludziom, e s lepsi
od innych, w zamian za co ludzie gotowi s paci wicej. W rzeczywistoci pac wicej, tylko za to,
e do Prilu dolano rowy barwnik.
Sofix, ktry wyrabia filia Henkla Thompson, nie jest niczym wicej jak rozpuszczonym w wodzie
szarym mydem. Funt szarego myda kosztuje 60 fenigw, za 500 gramw Sofixu zawierajcego
okoo wier funta szarego myda, paci si prawie 3 marki.
Procter & Gamble jest najwikszym koncernem konkurujcym z Henklem. Obie firmy tocz ogromne
boje reklamowe i swoim wyrobom przypisuj najrozmaitsze walory, ale za kulisami wydaj si robi
wsplne interesy. Henkel wyrabia Silan, rodek do pukania, ktry sprawia rzekomo, e bielizna
staje si mikka jak puch. Niedawno jeden z kolegw mia nocn zmian i na uytek domowy chcia
zabra kanister tego pynu. Podszed do cysterny, napeni kanister i zdziwi si, bo cysterna z
Silanem bya przeznaczona - jak wynikao z ceduy przewozowej - dla firmy Procter & Gamble.
Najbardziej interesujce w tym wszystkim jest to, e firma ta wyrabia produkt konkurencyjny
Lenor, rnicy si od Silanu jedynie tym, i ma inn barw i zapach. Kiedy, w czasie nauki
zawodu, powiedziano nam, e oba koncerny podzieliy midzy siebie rynki zbytu na zasadzie
gentlemens agreement.
Zreszt Henkel poza wybielaczami dostarcza chtnym rwnie podstawowych substancji do produkcji
rodkw zabjczych. W tym w wielkich ilociach kwas palmitynowy, ktry suy do wyrobu bomb
napalmowych przeznaczonych dla Wietnamu.

Waldburg zu Zeil und Trauchburg

Waldburg-Wolfegg und Waldsee
Bernt Engelmann
Naczelnik szwabskiego plemienia: Georg von Waldburg zu Zeil und Trauchburg

Komu kto jedzie samochodem przez Allgu7 w kierunku Jeziora Bodeskiego; kto pilotujc samolot
sportowy wypatruje u podgrza szwabskich Alp dogodnego miejsca ldowania; kto dziki
szczliwemu zbiegowi okolicznoci skierowany zosta przez ubezpieczalni na kuracj do Bad
Wurzach czy te do Fssing, Neutrauchburg czy Oberstaufen; kto w drodze midzy Stuttgartem,
Friedrichshafen i Ulmem wpad na pomys, aby zainteresowa si produkcj gwodzi, nakrtek lub
siatki drucianej, albo kto pragnie dozna wtpliwej przyjemnoci abonowania jednego z tutejszych
pism regionalnych - ot komu takiemu moe si wydawa, e w kadej z tych rl jest bajkowym
kotem w butach. Lasy i pola, ki i lotniska, zamki i jeziora, wytwrnie artykuw elaznych i handel
tymi artykuami, a take wydawnictwa prasowe - wszystko to razem jest wasnoci pana
hrabiego. Lecz w przeciwiestwie do tego, co czytamy w bajce braci Grimmw, nie chodzi tu
bynajmniej o fortel lubny, w wyniku ktrego syn mynarza polubia krlewn. Chodzi tu o bardzo
realn wasno, do ktrej doda trzeba jeszcze hotele, budynki gospodarcze, jedn elektrowni,
wytwrnie papieru i... Nie bdmy jednak zbyt drobiazgowi. A wacicielem tego wszystkiego,
mczyzn, ktry ju dawno polubi swoj krlewn - Jej Krlewsk Wysoko Gabriele, ksiniczk
Bawarii - nie jest mynarz, ani nikt inny podobnej proweniencji, ale Georg Maria Konstantin Ignatius
Antonius Felix Augustinus Wunibald Kilian Bonifacius, Dziedziczny Podstoli Rzeszy i VII ksi zu Zeil
und Trauchburg.
Ksi Georg, jak w skrcie i bez jego askawego przyzwolenia bdziemy go tu nazywa, zawdzicza
swoje 100 milionw metrw kwadratowych, obejmujcych posiadoci ziemskie i rne inne
bogactwa, ktrych ogln warto szacuje si na co najmniej miliard marek, szeregowi okolicznoci
godnych krtkiego omwienia.
Dziedziczni podstoli von Waldburgowie zyskali majtek i uznanie w czasach Hohenstaufw jako
intendenci ywnociowi i nadzorcy ksicej kuchni. Ale dopiero w pocztkach XVI wieku dokonali
wielkiego czynu, ktrym ich potomkowie do dzi si szczyc. Wwczas to podstoli Georg von
Waldburg zosta dowdc sfory opacanych pienidzmi Fuggera najemnikw, ktrzy przy pomocy
najnowoczeniejszych naonczas rodkw stumili pierwsz niemieck rewolucj, powstanie chopw
i plebsu miejskiego w latach 1522-1526. Chopski Jurek von Waldburg, jak nazywano owego
dowdc kontrrewolucjonistw, najpierw zastosowa metod spalonej ziemi, a nastpnie zmusi
skutecznie dotd operujcych powstacw do otwartej walki w polu, w trakcie ktrej wystawi
przeciw kiepsko uzbrojonej chopskiej biedocie i rzemielnikom artyleri i opancerzon kawaleri.
A po zwycistwach odniesionych pod Bblingen, Knigshofen i Slzdorf z wasnej inicjatywy powoa
sd, o ktrym we Frankonii i w Szwabii jeszcze do dzi wspomina si ze zgroz. Sam wprawdzie do
kompletu sdziujcego nie wszed, ale - wbrew obowizujcemu prawu - nakaza torturowa i zabi
tysice powstacw, ktrzy dobrowolnie si poddali. Jego kat chepi si pniej, e wasnorcznie
odrba 1200 gw, a w dokumencie z tamtych czasw czytamy:
(...) midzy innymi nastpujcy zostali straceni: W ttingen 9 mieszczan, w Wrzburgu na rynku
gwny przywdca chopw, Jacob Kell wraz 4 innymi mieszkacami; 19 przed kaplicami, 36 na
trakcie, 10 pod zielonym drzewem (...). W Kitzingen w czwartek po Zielonych witach odrbano
gowy 5 z zamku Bernheim, nastpnie w pitek wydubano oczy 62 mom, po czym w sobot
odrbano jeszcze 4 gowy.... I tak te liczby i okrelenia cign si dalej, gadko, bez zajknicia,
niemal przez wszystkie miasta i miasteczka Frankonii.
W Wittembergii Chopski Jurek szala jeszcze bardziej, zreszt przy wtrze surowych praw
wyjtkowych, ktre zostay wydane po powstaniu ubogiego Konrada. W podzice za t ofiarn
sub cesarz kaza go awansowa na barona. Chopski Jurek von Waldburg nie tylko zajmowa si
7

Allgu (geogr.) kraina w poudniowo-zachodniej Bawarii (przyp. tum.)

terroryzowaniem ludnoci, pilnie rwnie inkasowa grzywny. Nieraz najpierw wyciska okup
z czonkw rodziny danego jeca, a potem kaza go skrci o gow. Najczciej jednak dotrzymywa
obietnic, darowa ycie chopom i mieszczanom (za wysokie sumy) i (w zamian za dalsze opaty)
zwraca im wolno, przedtem jednak obcinajc im rce (czasem jedynie amic je i kaleczc, jak na
przykad mistrzowi Tilmanowi, wielkiemu snycerzowi i rzebiarzowi), wydubujc oczy lub odrzynajc
jdra.
Terror szerzony przez Chopskiego Jurka von Waldburga zama na dziesitki lat cae poudniowe
Niemcy. Za to ilo posiadanych przez niego domw i gruntw wzrastaa, stanowia pokany majtek,
ktry przechodzi z pokolenia na pokolenie, na jego nastpcw i jest w ich rkach do dzi.
Pami o wielokrotnym mordercy Chopskim Jurku do dzi kultywuje si w Allgu. Na jego
cze wiele ulic nazwano tym przydomkiem. Nazwiska osb, ktre wniosy nieprzecitny
wkad w duchowy, gospodarczy i kulturalny rozwj kraju, powinny by uwzgldnione - jak
czytamy w rnych statutach - w nazewnictwie ulic i placw. atwiej rzdzi si, jak wiadomo,
niewiadomymi i ogupiaymi poddanymi; atwiej te si takich wyzyskuje. Na terenach
rzdzonych tward rk ksit von Waldburgw, analfabetyzm by zakorzeniony najgbiej
i utrzyma si najduej: do roku 1810 na ksicych polach pracowao jeszcze ponad 90%
analfabetw. W rejonach opanowanych przez rodzin von Waldburgw do dzisiejszych
czasw zachoway si w ludziach takie cechy jak ulego i sualczo. W niektrych
tutejszych okrgach wyborczych CDU zdobywa a do 80% gosw.
W wyszej szkole pedagogicznej w Weingarten, do ktrej przyjaci i mecenasw zalicza si
bratanek ksicia, prace egzaminacyjne przyszych nauczycieli - powicone dziejom domu
Waldburg-Zeil - cechuje zastraszajcy bezkrytycyzm i sualczo. Zapewne nie tylko dlatego,
e studenci, aby wgldn w historyczne dokumenty, musz korzysta z ksicego
archiwum, do ktrego dostp uzaleniony jest od pozytywnych wynikw w nauce, raczej
przejawia si tu bardzo wyranie uksztatowane wyobraenie roli nauczyciela: w tych
okolicach nauczyciele uwaaj si za jednostki uprzywilejowane i bardzo wobec panujcej
rodziny zobowizane, nie interesuj si potrzebami zwykego ludu, na histori patrz
oczami ciemicw, a nie ciemionych.
W pewnej pracy egzaminacyjnej, zreszt podobnej w tonie do ksigi jubileuszowej jakiego
przedsibiorstwa, wiele jest mimowolnego sarkazmu: Chciabym wspomnie o jeszcze
jednym wielkim Waldburczyku, ktry rozsawi siebie i swj dom nie tylko w Niemczech, ale
na caym wiecie. To Georg III, znany pod imieniem Chopski Jurek (...). Georg by
prawdziwym onierzem, rycerzem i dowdc. To, e w czasie wojny chopskiej musia on
walczy z wasnymi rodakami, byo nie tyle jego win, ile win tragicznego losu. Prowadzi on
wojn bardzo rozwanie, wrogowie bali si go, a poddani darzyli go szacunkiem. Jego
okruciestwo zostao w tym elaboracie zminimalizowane, a jednoczenie w taki sposb
ubarwione, e czyta si to jak raport gwnej kwatery wojsk amerykaskich z wietnamskiego
placu boju: Teraz podstoli ruszy na Weinsberg. Wyrok brzmia: Miasto zostanie spalone,
wraz z caym inwentarzem, sprztem i bydem. Ocali wolno byo tylko wity Sakrament...
Pospiesznie zapenia Georg luki w swoich oddziaach i par w kierunku Allgu, gdzie rwnie
wszystko wrzao i kipiao. Chopi rozbili obz pod Memmingen. Po drodze do Illertal puci
z dymem wszystkie napotkane plebanie tych ksiy, ktrzy przyjli now wiar. Aby
uniemoliwi chopom ponown koncentracj si, w drodze do Kempten kaza spali
wszystkie miejscowoci. Ta metoda poskutkowaa (...). Uciekinierw wolno byo zabija, jako
e byli skazani na wygnanie i wyjci spod prawa. Ich mienie skonfiskowano. Wyrnicie
bezbronnych, ktrzy si poddali, uznane zostao w tej pracy za szczeglny przejaw
wspaniaomylnoci Chopskiego Jurka: (...) mier znalazo tu ponad 1000 chopw. Std

oddzia Georga pomaszerowa jak najspieszniej do Wurzach, gdzie chopi koncentrowali si

w celu podjcia nowych dziaa. Ale do bitwy nie doszo, gdy rebelianci zoyli bro. Tutaj
tylko 400 z nich zostao pozbawionych ycia.
Poczucie rzeczywistoci przejawia w przyszy nauczyciel w tym momencie, gdy swojego
bohatera klasyfikuje wedug dobrze znanej dewizy przedsibiorcw: sukces daje prawo:
(...) Fakt, e Chopski Jurek by tym, ktry pooy solidne podwaliny pod pniejsz
wielko domu Waldburgw, przynosi mu wicej zaszczytu ni te czyny. Jeszcze dzi czci si
pami o nim jako o wielkim twrcy rodu i jego potgi.
Przykadem wyjtkowego cynizmu moe by inna praca egzaminacyjna. Jej autor, po
lakonicznym stwierdzeniu, e wojna ta kosztowaa 120 tysicy istnie chopskich,
konkluduje: mier Chopskiego Jurka stanowia wielk strat dla Austrii, jako e by on
wiernym sug swego pana, arcyksicia Ferdynanda, jak te cesarza Karola V. Nie ba si
odpowiedzialnoci i pracy, a o swoje interesy zabiega najlepiej jak tylko mg. Najmniej
szanowa samego siebie; gdy suba wzywaa go w pole, nie tumaczy si chorob. To
spowodowao zapewne jego przedwczesn mier. W kadej sprawie potrafi zachowa
spokj i zimn krew, by rozwany, opanowany i wyrozumiay, umia kalkulowa i by dobrym
taktykiem. Po czym autor wypracowania demonstruje t ideologi usprawiedliwienia, ktra
w okrutnych czynach wadcw widzi akt boskiej zasady porzdku: Jeli podstoli Georg
stacza krwawe bitwy, kaza pali wsie i skazywa prowodyrw, miao to szczeglne
uzasadnienie: Otoczony zewszd gromadami chopstwa, mg nabra tchu jedynie dziki
zdecydowanemu uderzeniu, co stwarzao jednoczenie moliwo zakoczenia kiedy wojny.
W porwnaniu z tym agodno, poowiczno i niezdecydowanie z pewnoci
spowodowayby przeduenie stanu anarchii, a tym samym przysporzyyby Niemcom
tysickrotnie wikszego za. Jak wielkiego za doznayby Niemcy, jakie rzeki krwi pynyby,
gdyby agodny, spokojny, mdry i roztropny wdz, jakim by podstoli Georg, nie umierzy
rebeliantw! Kolejna konkluzja wydaje si wyraa pobone yczenie przyszego
wychowawcy. Pisze on mianowicie, e dzielni poddani powinni by wdziczni swojemu
wadcy za barbarzyski ucisk: Jego poddani nie darzyli go nienawici, raczej lubili go,
aczkolwiek powstali przeciwko niemu w czasie wojny chopskiej. Stao si to jednak pod
naciskiem zewntrznym. Autor jeszcze raz demonstruje swj zmys realizmu, gdy pisze
o przedsibiorczej dalekowzrocznoci Chopskiego Jurka: Zaleao mu nie na tym, eby
zabija jak najwicej chopw, ale na tym, eby jak najszybciej wrcili oni do roboty.
A oto dalszy cig fatalistycznego pojmowania dziejw: Palenie domw i wiosek oraz
przeprowadzanie egzekucji naleao do arsenau rodkw wojennych w XV i XVI wieku.
Zreszt wikszo tych dziaa wojennych odbywaa si na rozkaz Zwizku Niemieckiego.
Z czego rwnie wypywa wniosek, e masowe umiercanie ludzi w obozach
koncentracyjnych i w komorach gazowych odbywao si na rozkaz Trzeciej Rzeszy, a napalm
i bomby rozpryskowe spaday na Wietnam z polecenia Waszyngtonu. Wszystko to za razem
dziao si w imi wyszych celw.
Gnter Wallraff
Obecny szef domu Waldburg-Zeil - gwoli wdzicznej pamici protoplasty rodowego majtku,
Chopskiego Jurka, obdarzony rwnie imieniem Georg - jest mczyzn z rocznika 1928,
wychowankiem jezuitw i - jak to stwierdzia Frankfurter Allgemeine Zeitung - konsekwentnym
katolikiem, czonkiem CDU i czonkiem bawarskiej CSU, jako e podwjne szycie jest mocniejsze,
a take ekonomist z wyksztacenia i wedug okrelenia jego wasnej Schwbische Zeitung symboliczn figur Zachodu, czowiekiem, dla ktrego chrzecijastwo nie jest bynajmniej
goosown deklaracj.

Ksi Georg, rezydujcy we wspaniaym odrestaurowanym rodkami podatnikw paacu Zu Zeil,

zatrudniajcy dwa tysice osb personelu i dysponujcy nawet wasnym lotniskiem, demonstruje
w widoczny dla kadego sposb swoje umiowanie bliniego, ktre nie jest jednak zupenie
bezinteresowne. Powoa on do ycia Ksic waldburg-zeilowsk administracj domw dla
kuracjuszy, ktra zainwestowaa 50 milionw marek - wliczajc w to rwnie subwencje pastwowe
- w pikne urzdzenia i nie tak znw pikne budynki. Rentowno tego przedsiwzicia jest
pocieszajco wysoka: Zmylnie spreparowane umowy z organizacjami ofiar wojennych oraz
z ubezpieczalniami w poszczeglnych krajach RFN zapewniaj ksicym orodkom kuracyjnym
i leczniczym co, o czym hotelarze nie omielaj si nawet marzy. Mianowicie: stuprocentowe
w cigu caego roku wykorzystanie ek. Obecnie orodki ksice legitymuj si p milionem ek
dla kuracjuszy w cigu roku, w zwizku z czym ksi Georg pozwoli sobie ustami swojego
generalnego dyrektora skonstatowa: Nie zaprzeczamy, e na tym si rwnie zarabia.
Ale waniejsze od owych 80 do 100 milionw marek rocznych dochodw, ktrych przysparzaj Jego
Ksicej Wysokoci - zdaniem znawcw - takie i inne ksice przedsibiorstwa, jest dla potomka
Chopskiego Jurka pomnaanie posiadoci ziemskich. I tak na przykad naby on przed kilku laty za
bagateln kwot 3 milionw marek ogromny teren w Alpach, pomidzy Immenstadt i Oberstaufen,
dokonujc w ten sposb sztuczki, ktra zdaniem wielu obserwatorw moga si uda jedynie dziki
doskonaym kontaktom Jego Ksicej Moci z bawarskim rzdem krajowym. Ale nawet tam, gdzie
ziemi mona naby tylko w malekich kawakach, ksi nie przesypia okazji.
Jego Ksica Mo naby w ten sposb od gospodyni domowej, Marii Natterer, 63 tysice metrw
kwadratowych ziemi - w zamian za doywotni dla sprzedawczyni rent, w wysokoci 150 marek
miesicznie. Dalsze 2 hektary, tym razem lasu, naby on w podobny sposb za 210 marek miesicznie.
A przecie trzeba powiedzie, e wcale nie jest wykluczone, czy sprzedajcy nie byli jeszcze dumni
z tych transakcji i nie poczuwali si do wdzicznoci wobec ksicia, bowiem kultywowana przez
szkki gupota mieszkacw wsi jest jeszcze ogromna.
Ksi Georg sta si z biegiem czasu nie tylko jeszcze wikszym posiadaczem ziemskim, ale zarazem
obrotnym przedsibiorc. Drewno ze swych ogromnych lasw przerabia on we wasnych tartakach,
przy uyciu wasnej wody i energii elektrycznej, produkowanej rwnie przez wasn elektrowni. Za
cz wytwarzanego przez wasne wytwrnie wasnego papieru przeznacza na reprodukowanie tego,
co ley mu szczeglnie mocno na sercu. Pragniemy by tam, gdzie ksztatuje si opini i nie yczymy
sobie, aeby ksztatowaa si ona bez naszego udziau. Albo te - jak to okreliy jego wasne
Schwarz-Gelbe Bltter: Jego Ksica Mo postanowi ponosi wspodpowiedzialno
w sektorze publicystycznym. W rezultacie wkupi si ksi Georg - dla przykadu - do Schwbischer
Verlag, ktrego Schwbische Zeitung (jednorazowy nakad: 170 tysicy egzemplarzy) tymczasem
dociera ju rwnie do miasta Ulm. Ma on take udziay w Allguer Zeitungs-Verlag, ktrego
dziennik Allguer Zeitung (jednorazowy nakad: blisko 100 tysicy egzemplarzy), stanowicy
mutacj Augsburger Allgemeine (niecae 200 tysicy egzemplarzy jednorazowego nakadu),
poczy si w roku 1968 z wydawanym w Kempten dziennikiem Allguer.
A poniewa czonkowie ksicych zespow redakcyjnych znaj si na pracy publicznej, ludno jest
wystarczajco szeroko informowana o rozmaitych przejawach ycia w ksicym domu. O tym, e
szampan w paacu serwuj sucy w czarno-tych liberiach, i o tym, co dowcipnego i godnego
uwagi powiedzia ksi w czasie uroczystego powicenia jakiej studni czy uruchomienia nowej
kolejki grskiej. O tym, jak obchodzi si w tym bogosawionym w dzieci domu rne wita familijne.

A take o tym, jak pod wysokim protektoratem Jego Ksicej Moci gawdz sobie o zaletach
dyktatur faszystowskich prominenci CDU/CSU z dostojnymi gomi z Hiszpanii czy Portugalii8.
Nie na wszystkich jednak to dziaa. Zdarzyo si bowiem, e Powiatowy Zwizek Rolniczy,
rozsierdzony bezustannym skupowaniem ziemi przez ksicia, bez adnych ceregieli skreli Jego
Ksic Mo z listy swoich czonkw, co oczywicie postawio pod znakiem zapytania dalszy dopyw
do kasy ksicej subwencji pastwowych ze rodkw zielonego planu. Potomek Chopskiego
Jurka mia nad czym rozmyla: Cigle zajmuj wobec mnie wrog postaw, pen nienawici
i nierozsdku. Jakie mog by tego przyczyny? C, wprawdzie Sd Krajowy w Stuttgarcie uzna
rwnie ksic koncentracj ziemi za niezdrow, ale 5. Senat Cywilny Trybunau Federalnego
zawyrokowa w ostatniej instancji, e powd jest z zawodu gwnego rolnikiem i lenikiem, i e
przecie nie istnieje aden grny puap okrelajcy wielko gospodarstwa rolnego i lenego.
Ksi korzysta z tych zasad ostatniej instancji sdowej bez najmniejszego zaenowania. Naturalnie,
wci dokupujemy ziemi, jeli oczywicie mamy ku temu okazj oraz rodki - objania w pluralis
majestatis. Nie przestrzega natomiast innych werdyktw wysokiego sdu. Mimo e Federalny
Trybuna Administracyjny w roku 1966 przypomnia, i tak zwana zasada pierworodztwa (wedug
ktrej na przykad jaki von X, urodzony hrabia - najstarszy syn ksicia Y - po mierci ojca dziedziczy
jego tytu i nazwisko) ju od roku 1919 nie obowizuje, to podniesiony w roku 1953 do rangi ksicia
Waldburczyk owiadczy, e mao go takie orzeczenia obchodz. Ten werdykt nie dotyczy naszego
domu - zdecydowa. - W Afryce naczelnik plemienia jest naczelnikiem take wtedy, gdy nie nazywa si
naczelnikiem.
Jakie to proste i logiczne.
Rolnik i lenik z gwnego zawodu, z ubocznych za profesji opiekun kuracjuszy, fabrykant papieru,
drukarz i monopolista prasowy, ktry - zapewne tylko gwoli zabicia czasu - utrzymuje jeszcze daleko
i szeroko liczne filie firmy handlujcej artykuami gospodarstwa domowego i artykuami elaznymi
pod nazw Eisen-Fuchs, prezyduje te Aero-Club von Deutschland i jest honorowym czonkiem
Zakonu Rycerzy Maltaskich, dobrze zna moliwoci, jakie daje mu wadza oparta na miliardowym
majtku, na wielowiekowej hegemonii swojego rodu w krainie, ktrej ludno wychowano
w wiernoci tronowi i otarzowi i utrzymywano moliwie najdalej od owiaty, jak rwnie myli
kategoriami stosunkw, sigajcych korzeniami czasw, w ktrych Chopski Jurek von Waldburg ze
swoimi najmitami troszczy si o law and order.
Co za tyczy si rnych koneksji i wpyww ksicia von Waldburg-Zeil, to wykraczaj one poza zasig
jego imperium prowincjonalnej prasy. Tej te midzy innymi okolicznoci zawdzicza na przykad
uniwersytet monachijski latem 1971 roku nowego rektora. Zosta nim prof. Nikolaus Lobkowicz,
reprezentant skrajnej prawicy wrd profesury, rzecznik reakcyjnego Zwizku Wolnoci i Wiedzy i
(jako urodzony czeski ksi, pochodzcy z rodziny, ktra przez stulecia przewodzia czeskim
klerykaom w walce z Niemcami, ydami, protestantami, liberaami i socjalistami, a take jako
maonek hrabiny Marii Immakulata Josefine, urodzonej zu Waldburg-Zeil) kamrat stanowy ksicia
Georga oraz jego maonki, ksiniczki wittelsbachowskiej.
Z okazji wyborw rektorskich mona byo przeczyta w Sddeutsche Zeitung: Skad gremium
wyborczego (416 profesorw na 324 katedry i 23 przedstawicieli 24-tysicznej rzeszy studentw)
wydawa si nawet urzdujcemu jeszcze senatowi uczelni tak absurdalny, e usiowa on ustanowi
inne parytety: odebra prawo gosu profesorom emerytowanym, przyzna prawo do wyboru na
rektora wszystkim wykadowcom, w gremium wyborczym zwikszy udzia asystentw i studentw.
8

Portugalii sprzed rewolucji (przyp. red.)

Na posiedzeniu senatu w dniu 8 czerwca 1971 roku desygnowany na rektora Lobkowicz by wanie
tym, ktry - zdajc sobie spraw, i jego wybr zaley przede wszystkim od gosw emerytowanych
czonkw profesury - najostrzej zaoponowa przeciwko spnionej i niezbyt miaej reformie
wyborczej...
A wic szwagier Waldburga, ksi Lobkowicz, legitymujcy si zreszt amerykask przynalenoci
pastwow, wbrew woli przytaczajcej wikszoci studentw zosta rektorem najwikszego w
Republice Federalnej uniwersytetu i dziki swojemu wyborowi otrzyma moliwo zachowania tam
tego wszystkiego, co ju w przeszoci si sprawdzio. Daleko sigaj wpywy szwagra i potomka
Chopskiego Jurka.
Ale nie tylko w Monachium, jeszcze bardziej w Stuttgarcie potrafi Waldburgowie robi polityk
familijn i pociga za waciwe sznurki. Swoich ludzi maj zreszt rwnie w Bonn i w Wiedniu, w
Rzymie i w Madrycie. Taki na przykad Alfons Dalma, obecnie naczelny redaktor radia austriackiego,
uprzednio doradca polityczny Franza Josefa Straua i wspwydawca Bayernkurier, a jeszcze
wczeniej (pod swoim prawdziwym imieniem i nazwiskiem: Stefan Tomcic) ideolog wojowniczego
antysemickiego i klerykalno-faszystowskiego ruchu Ustasza w Chorwacji - caymi latami pobiera 2
tysice marek miesicznie honorarium z ksicej kiesy za porednictwem gazety Der Allguer.
Do goci spraszanych przez Waldburgw na polowania i bale naleeli: Franz Josef Strau i brunatnej
pamici byy minister rzdu federalnego Oberlnder, szef biura ogosze tygodnika Der Spiegel
Friedrich August baron von der Heydte i Richard Jaeger, frankistowski minister informacji Iribarne
i inni faszystowscy prominenci, a take praaci i generaowie, bossowie przemysu i potentaci
bankowi.
Polityk zajmuje si ksi Georg von Waldburg zu Zeil tak dalece, jak dalece sprzyja ona utrzymaniu
jego stanu posiadania i zachowaniu jego przywilejw; to co si sprawdzio, stara si podtrzyma,
a wszelkie reformy, ktre mogyby zagrozi jego dworowi rozwadnia lub w ogle nie wprowadza
ich w ycie. Na rzecz CDU, prosz bardzo, angaujmy si! adnych eksperymentw9 - to jest
rwnie nasz program! To by przecie ju program Chopskiego Jurka, nieprawda?

Gnter Wallraff
Anarchia ksica: Ksi von Waldburg zu Zeil und Trauchburg
Moja rodzina do dzi czuje si odpowiedzialna za kraj, w ktrym si urodzia i yje od 800 lat.
To dua rodzina, ktra tu yje i ktra chciaaby tu y rwnie w przyszoci. I bdzie ona tu
ya, jeli rwnie w przyszoci bdzie moga dokumentowa, i spenia poyteczn funkcj
publiczn.
(Ksi Georg Waldburg zu Zeil und Trauchburg)
W roku 1958 ksi Waldburg zu Zeil z przedsibiorcz dalekowzrocznoci wyczarowa niemal
z niczego jeden z najwikszych w Europie orodkw kuracyjnych. Przyjacielskie stosunki
z dyrektorami Federalnego Zakadu Ubezpiecze Spoecznych w Berlinie Zachodnim - stosunki, ktre
z okazji organizowanych przez ksicia przyj i polowa mona wci umacnia - zapewniaj mu
w kadym razie 10-letni umow z zakadem ubezpiecze, a tym samym gwarantuj w tym okresie
pene oboenie 2 tysicy miejsc w orodku kuracyjnym. Interes na chorych pozwala wic bogaci
si ksiciu niemal bez adnego ryzyka. W samej rzeczy orodki rehabilitacyjne w istotny sposb
9

Gone antyreformatorskie haso pierwszego kanclerza RFN, Konrada Adenauera (przyp. tum.)

przyczyniaj si (obecny roczny z nich dochd: ponad 100 milionw marek) do staego wzrostu
ksicego majtku, ktry w latach dwudziestych wynosi 20 milionw marek, a dzi przekracza 2
miliardy marek. Poza doskonaym, czystym powietrzem i uzdrawiajc wod, ktre to walory
przesadnie reklamuje si w prospektach orodka kuracyjnego - ksi nie ma rekonwalescentom zbyt
wiele do zaoferowania. Istotny wewntrzny czynnik zdrowia, jak ujawniaj prospekty, zachwalajce
waciwoci lecznicze orodka w Neutrauchburg, tkwi w sferze duchowo-umysowej kadego
kuracjusza i zasadza si przede wszystkim na jego osobistej wolnoci.
Z naciskiem apeluje si o zrezygnowanie z rozmw o chorobach i z porwnywania zalece
lekarskich. Odmienne postpowanie powoduje tylko wzrost niepokoju chorych - zauwaa nie bez
racji regulamin orodka kuracyjnego. Gdyby mianowicie quasi-skoszarowani w domach kuracyjnych
pacjenci zechcieli narastajcy w nich niepokj wyrazi goniej i gremialnie, mogoby to
w konsekwencji zagrozi ksiciu i jego krewnemu - pomocnikowi, czyli dyrektorowi orodka - Jego
Wysokoci hrabiemu Waldburgowi zamieszkaemu w zamku Igaufstal.
Ju sam regulamin porzdkowy zawiera punkty ywcem zapoyczone z czasw, w ktrych cakowicie
wadao si poddanymi, gdy tymczasem dzisiaj trzeba przestrzega pewnych formalnodemokratycznych regu. Pacjentom (o najniszej klasie zarobkw, do 1500 marek), ktrych ksiciu
podrzuca si na to pustkowie, aby ich wyleczy ze schorze zwizanych z wyczerpaniem organizmu,
objaww przecienia oraz ze schorze psychosomatycznych i psychoneurotycznych - grozi
wydalenie w przypadku wykroczenia przeciwko porzdkowemu drylowi. Za powane wykroczenie
uwaane jest na przykad korzystanie z wasnego samochodu - wyjania punkt 14. regulaminu.
Rwnie wycieczki w okresie pierwszych dwch tygodni s zakazane, a pniej wolno je odbywa
jedynie za pozwoleniem naczelnego lekarza. Pacjentw odwiedza mog krewni i znajomi
zasadniczo jedynie w przypadkach nagych i wycznie za pozwoleniem naczelnego lekarza,
w przewidzianych na ten cel poczekalniach w gwnym budynku. Zgodnie z charakterem orodka
wolno przebywa w jadalniach i innych oglnych salach w odpowiednich i porzdnych ubiorach.
Kto spni si do stou choby pi minut (niadanie od godz. 8 do 9), ten w ogle nie dostanie je.
Nawet wwczas, jeli przyczyn spnienia s zaordynowane na ten czas przez lekarza zabiegi.
Jak wida, ksi - dziki dugoterminowym umowom - pewny staego dopywu klienteli, trzyma j
krtko. Nieco lej maj tylko pacjenci korzystajcy z prowadzonej na terenie orodka dziaalnoci
religijnej, ktra bardzo ley ksiciu na sercu. Zobligowany rodow tradycj, take udziaami
w wielkich katolickich domach wydawniczych, ksi pan wbrew stanowisku kompetentnego
terytorialnie biskupa, wskazujcego na istnienie kocioa parafialnego - zbudowa swj wasny
koci, zaangaowa swojego wasnego ksidza. Mieszka on w ksicym domu, korzysta
z ksicego sprztu kocielnego i wpaja w ksicym duchu pacjentom-poddanym ideay pokory,
rezygnacji i porzdku spoecznego. Kademu z pacjentw ksi oferuje jeszcze specjalny drobiazg:
skromne krzye, wiszce we wszystkich pokojach.
Z programu telewizyjnego, zawierajcego fragmenty filmu o tzw. strefie wschodniej10: Ludzie,
ktrzy marz o normach pracy, inni, ktrzy usiuj przy tym wykombinowa co dla siebie.
Jaka maeska awantura, w trakcie ktrej m grozi onie pak. Ponure i zacite twarze,
pozbawione radoci, pozbawione humoru. Niech Bg nas strzee przed tym czerwonym
rajem!... Czowiek nie yje na tym wiecie wiecznie. Po latach pracy i mozou, sukcesw
i klsk, radoci i cierpie opuszcza ten wiat i skada dzieo swego ycia u stp Pana Boga...
Kady czowiek ma czstk odpowiedzialnoci, cho nie kady tak sam. Tam, gdzie ludzie ze
sob razem pracuj, musi by porzdek. Z czego wynika, e trzeba wiedzie, co robi
10

Okrelenie na NRD, stosowane w rewizjonistycznych koach RFN (przyp. red.)

wsppracownicy i trzeba zarazem ogarnia cao; oznacza to podporzdkowanie si

przeoonemu, wszak cierpimy z powodu grzechu pierworodnego.
Wszdzie tam, gdzie pracuj ze sob chrzecijanie, nie ma bezosobowego chodu,
bezwzgldnej walki o wadz czy wrcz terroru i szpiclowania... Chrystus wie, e prawowita
wadza rozkazodawcza jest chroniona przez Boga. Szacunek dla przeoonego i posuszestwo
wobec niego, to sprawy sumienia...
Patrzc na prac, jak na polecenie Boga, czowiek pragnie nie tylko posiada, nie tylko
uywa; czowiek wie take, i musi suy...
Bg kademu tu na ziemi wyznaczy jego miejsce, jego powinnoci. Jeden kieruje i rozkazuje,
drugi sucha... Najwaniejsze, eby wypenia obowizki, jakie na Ciebie naoono i eby to
robi tak dobrze, jak moesz...
Z pozdrowieniami i bogosawiestwem Wasz ojciec Franz Georg Waldburg-Zeil czonek
Towarzystwa Jezusowego
(Sowa te, napisane przez brata ksicia, opublikowane zostay w pimie ksicym SchwarzGelbe Bltter, w rubryce pt. Z posiadoci wielkiego pana. Ksi przesta wydawa to
pismo, przeznaczone dla jego pracownikw, gdy Biblioteka Krajowa w Stuttgarcie odwaya
si dla celw archiwalnych zada egzemplarzy okazowych).
Gdzie o kondycj duchow pacjentw dba si przy pomocy sowa Boego, tam leczenie fizycznych
dolegliwoci zaley od doczesnych interesw arystokratycznego przedsibiorcy. Dwa tysice
pacjentw skierowanych na kuracj z powodu schorze postawy - w ktrych istotnym elementem
terapii s kpiele - ma do dyspozycji basen o wymiarach 5 m 12 m. Moe si w nim wzgldnie
swobodnie porusza 10 osb jednoczenie. Wielu spord tych, ktrym lekarze orodka zalecili
pywanie, odchodzi stamtd z kwitkiem. W okresie letnim ksicy orodek kuracyjny nie marnuje
pienidzy na podgrzewanie wody w basenie, jej temperatura nie przekracza 13-16C, dla reumatykw
jest wic o wiele za niska. Pacjentom zaleca si systematyczne odwiedzanie sauny, c z tego, skoro
jest ona niewiele wiksza od przecitnej sauny domowej. Jednorazowo moe korzysta
z dobroczynnego ciepa z bied 15 osb, cinitych niczym bochenki chleba w rozgrzanym piecu.
A jednoczenie brak jest innych odpowiednich pomieszcze, niezbdnych, jeli pobyt w saunie ma
da podany efekt. Racjonuje si tu nawet wod. Jeden z odpowiedzialnych za taki stan rzeczy
pracownikw: Rano, od godziny 6.45 do 8 pcha si 50-60 pacjentw do przepisanej im kpieli
Kneippa. Cz pacjentw odprawiam, poniewa nie starcza ciepej wody. Terapia kneippowska daje
rezultaty tylko wtedy, gdy w wyniku kpieli skra si zaczerwieni, z reguy wymaga to jednak
kilkakrotnego zlania ciaa wod. Przez pewien czas wolno byo pacjentom wchodzi do wody dwa
razy, obecnie jednak, w celu obnienia kosztw, pozwala si im ju tylko na jedn kpiel, co ca
terapi stawia pod znakiem zapytania.
Zatrudnieni w orodku lekarze s przepracowani, a ich opieka - z powodu niedostatku moliwoci
terapeutycznych - nie przynosi waciwych rezultatw. Niektrzy lekarze wycignli z tych faktw
odpowiednie konsekwencje, po prostu odeszli. Oto co mwi jeden z nich, dobry zreszt specjalista:
W swoim sumieniu nie mogem duej pogodzi si z tym, e chorzy i rekonwalescenci zostali tu
sprowadzeni do funkcji przedmiotw, na ktrych robi si interes, i e na kadym kroku brakowao tu
najniezbdniejszych urzdze i aparatw.
Zim szczdzi si na wydatkach zwizanych z odnieaniem drg i przej w obrbie orodka. Ubiegej
zimy, wskutek mnoenia si upadkw na niegu i lodzie, kilku kuracjuszy zaatakowao dyrektora
orodka, hrabiego Waldburga-Zeila. Zwrcono im jednak uwag, e nad Morzem Pnocnym te nie
ma szyldw, ktre by ostrzegay przed wybieganiem w morze w czasie odpywu. Jaki kuracjusz
zama ko ogonow, kobieta - rk w przegubie, jeszcze kto inny zwichn sobie rami. Gdy

nastpnego dnia poszedem do opiekujcej si mn lekarki, powiedziaa, ebym po powrocie do

domu czym prdzej zgosi si do lekarza, jako e opatka odstaje okoo trzech centymetrw. To bya
ich caa opieka lekarska.
Na kilka dni przed Boym Narodzeniem, gdy kuracjusze zaczli si sposobi do wita, administracja
orodka przystpia do prac renowacyjnych w niektrych obiektach. Na przykad w domu
Mechensee zrywano parkiety i tapety, nie baczc na to, e w pokojach przebywaj jeszcze pacjenci.
Personel ksicych zakadw kuracyjnych traktowany jest nieco lepiej ni dawni ksicy sudzy
lenni.
Pewien masaysta: Czowiek czuje si tu jak niewolnik. Jeli w tygodniu wypada wito, nalecy si
nam prawnie wolny dzie zostaje po prostu przekrelony. Jeli w dniu przyjmowania pacjentw udaje
si nam szybciej upora z formalnociami - co nie jest przecie nasz win - i wychodzimy na przykad
p godziny wczeniej, czas ten potrca si nam z nadgodzin. Nawet prawo tworzenia majtku
w naszym pastwie, tak przesadnie zachwalane przez wadze, z ksicego punktu widzenia stanowi
zbyt wielkie wobec poddanych ustpstwo. I jest przez niego ignorowane. Masaysta: Na podstawie
prawa do tworzenia majtku zawarem z pewnym bankiem umow, odpowiednie papiery zoyem
w biurze orodka. Obecnie, po roku, stwierdzam, e administracja w ogle nie dokonaa adnych
przeleww na moje konto bankowe, cho na pokwitowaniu pac figuruj potrcenia z tego tytuu.
W rezultacie straciem prawo do premii za systematyczne oszczdzanie oraz odsetki. Mam zamiar
zwrci si z t spraw do sdu.
Inny pielgniarz zatrudniony w ksicych koszarach kuracyjnych: Wszyscy jestemy zapomnieni
i opuszczeni. Przyszedem tu jako czowiek zdrowy, teraz cierpi na reumatyzm szyi i karku.
Mieszkamy w wilgotnej piwnicy. Przydzielono mu lokum w piwnicy, w ktrej znajduje si urzdzenie
centralnego ogrzewania. Mieszka w klitce o wymiarach 4 m 2,5 m 1,90 m. Przez pomieszczenie to
w dodatku przechodzi kilka rur centralnego ogrzewania, a poniewa nie s one szczelne, wic lokator
wdycha opary oleju napdowego. Dopyw wieego powietrza umoliwi maj dwa, znajdujce si
niemal pod samym sufitem wskie okienka. Ale mieszkaniec piwnicy przewanie je zamyka,
w przeciwnym razie psy zbyt czsto sikaj do rodka.
Za ten piwniczny loch administrator ksicego orodka kuracyjnego ciga jeszcze z niego 57 marek
miesicznie. Tak mieszkaj rwnie inni czonkowie personelu orodka. Wieczorami nie wolno im
przyjmowa adnych goci w swoich kwaterach, jako e nad piwnicami znajduj si pokoje
kuracjuszy.
Dziki parantelom z hiszpaskim odgazieniem domu Habsburgw udao si ksiciu zawrze umow
z hiszpaskim ministerstwem pracy, na podstawie ktrej ksice zakady kuracyjne zostay uznane
za orodek szkolenia niewykwalifikowanego personelu pomocniczego. W rezultacie ksi korzysta ze
szczeglnie taniej, zrezygnowanej, a wic i godzcej si na wszystko siy roboczej.
Nie pozbawiony szczeglnej ironii jest rwnie fakt, i dziki ksicym zabiegom jego zakady
kuracyjne uznane zostay za powszechnie uyteczne. Oznacza to zwolnienie od rnego rodzaju
podatkw, a tym samym wiksz efektywno ksicej interpretacji pojcia powszechny uytek:
powszechny uytek dla wasnej kieszeni.
Posiadany przez nas majtek suy przecie cile okrelonym celom... spenia on funkcj
suebn.
(Ksi Georg von Waldburg zu Zeil und Trauchburg).

Nawet wiee powietrze, ktre ksi-szczciarz jest w stanie oferowa swoim kuracjuszom, zabija
od czasu do czasu - zalenie od kierunku wiatru - przenikliwy zwierzcy fetor, a wtedy oczywicie jest
ono wszystkim innym ni powietrzem sprzyjajcym - jak to okrela prospekt reklamowy odnalezieniu rde si yciowych. Sprawc owego fetoru jest szwagier ksicia, a cilej: fermy
szwagra Georga von Waldburga, ksicia von Quadt-Wykradta, zamieszkaego w Isny, a pochodzcego
z linii wittelsbachowskiej. Posiada on 1521 hektarw ziemi, a wic tyle, ile wynosi czwarta cz
posiadoci ksicia waldburskiego.
Ksi von Quadt zu Wykradt nalea - moliwe, e tylko jako podstawiona przez swojego szwagra
figura - do tego grona przemysowcw i bankierw, ktrzy w toku kampanii wyborczej11
wyasygnowali pod przykrywk anonimowej fikcyjnej firmy wielkie pienidze na rzecz CDU,
a przeciwko SPD. Wesp ze Springerem, Schickedanzem i bankierem frankfurckim, baronem von
Bethmannem zainwestowa on due kwoty w prasow kampani ogoszeniow pod hasem:
Wywaszczanie przez podatki.
Ot tene ksi von Quadt, ktry niedawno wanie za porednictwem anonsw w prasie swojego
szwagra poszukiwa nowego sucego, umiejcego obchodzi si z broni oraz ze srebrem - trudni
si prowadzeniem kurzych i wiskich ferm. Interesy robi ksi nie tylko na kurach i winiach, ale
i na kurzym i wiskim ajnie. Zainstalowa on mianowicie za 40 tysicy marek specjalne urzdzenie
do osuszania ajna, na suchym ajnie robi bowiem jeszcze dodatkowy interes. Ta cz obornika,
ktrego nie mona zamieni na dodatkowe pienidze, zostaje przepuszczona przez komin do
atmosfery. Powietrze, jak wiadomo, jest dobrem oglnym, powietrze zanieczyszczane przez ksic
fabryk nawozu kuracjuszom na dobre nie wychodzi. Nie tylko zreszt im. Mieszkacy pobliskiej
osady Kleinhasloch, ktrych w fetor doprowadza nieraz do torsji, wzili si w gar i wysali do
urzdu zdrowia list protestacyjny. Urzd nie przedsiwzi adnych krokw, poniewa - jak sdzi
jeden z dotknitych fetorem mieszkacw osady - urzdnicy nie maj odwagi tkn tej sprawy, bo
oni wszyscy si tamtym nisko kaniaj. Gdyby jednak pan, jako zwyky miertelnik, odway si pali
przed ich dworem traw, zaraz bdzie pan mia na karku policj. Pewien rolnik, zasiedziay porodku
terenw ksicia od wi na swojej maej, liczcej 200 lat enklawie, przez duszy czas czerpa
z kranu miast wody gnojwk, pochodzc z wsikajcego w ziemi gnoju z ksicej fermy.
Szerokie barki
Czowiek wysoko urodzony jest powoany do tego, aby si wypowiada w kwestiach, ktre
wchodz w zakres jego odpowiedzialnoci, a jednoczenie poza ten zakres wykraczaj;
w kwestiach, ktre praktycznie biorc dotycz przyszoci jego rodziny, jego domu oraz
wszystkich powierzonych jego opiece ludzi. W kocu przecie kady obywatel, niezalenie od
tego, jak duymi rodkami wadzy dysponuje, winien wspdwiga Republik Federaln na
swoich barkach. Oglnie biorc funkcja, ktr dobrowolnie na siebie bierzemy, ma charakter
publiczny albo - jak kto woli - polityczny.
(Ksi Georg von Waldburg zu Zeil)
Uchwalono kiedy ustaw, ktra miaa doprowadzi do sprawiedliwszego podziau rolniczej
wasnoci ziemskiej, czyli do uszczknicia nadmiaru ziemi rnym hrabiom, baronom, ksitom
i innym wielkim agrariuszom. Pod nazw Ustawy o reformie agrarnej wesza ona w ycie w 1948
roku.
Dokadnie dwadziecia jeden lat pniej jeszcze raz okazao si, e potentaci gospodarczy s silniejsi
od ustaw. Obaj najwiksi posiadacze ziemi w Republice Federalnej: ksi Johannes von Thurn und
11

Do Bundestagu, w 1969 r. (przyp. tum.)

Taxis i ksi Georg von Waldburg zu Zeil dopili w trybie prawomocnego orzeczenia sdowego tego,
e nie tylko nic im odebrane nie zostanie, ale e za zrzeczenie si symbolicznych skrawkw gruntw
otrzymuj jeszcze ogromne odszkodowanie.
Deputowani do baden-wirtemberskiego Landtagu, ktrym powierzono rozstrzygnicie tej kwestii,
potraktowali delikatn misj poufnie. Wprawdzie niewielu spord 127 deputowanych znao w ogle
akta sprawy, ale rzecznicy wszystkich partii politycznych gosowali za wnioskiem druk nr 732,
dotyczcym zakoczenia reformy agrarnej i przyznali obu wielkim agrariuszom 1,35 miliona marek
odszkodowania.
Jak w ogle doszo do owej reformy? Zwyciskie mocarstwa jeszcze w roku 1945 obarczyy niemal
wszystkie Landtagi zadaniem ograniczenia wadzy wielkich wacicieli ziemskich poprzez
przeprowadzenie reformy agrarnej i wprowadzenie nowego prawa gruntowego. W Bawarii wielcy
waciciele ziemscy mieli odda 37 tysicy hektarw, to jest 39% posiadanych gruntw. Wojskowe
wadze brytyjskiej strefy okupacyjnej zapowiedziay, e na swoim terenie bd tolerowa
gospodarstwa rolne do maksimum 150 hektarw. W strefach francuskiej i amerykaskiej
obowizyway szczegowe tabele oddawania ziemi.
I tak na przykad dla ksicia Waldburg-Zeila, posiadajcego 9820 hektarw wasnych gruntw,
ustalona naleno do oddania wynosia 1024 hektary. A wic inaczej ni w radzieckiej strefie
okupacyjnej, gdzie ju w roku 1945 wywaszczono bez odszkodowania wielkich wacicieli ziemskich,
w zachodnich strefach reforma miaa si dokonywa regularnie w zamian za rekompensat
finansow, ktrej wysoko obliczono wedug wartoci dochodowej ziemi. Dom Waldburg-Zeilw
askawie odda z tego tytuu - dopiero po czterech latach - zaledwie 20 hektarw ziemi, a w
nastpnych jeszcze 133 hektary. Ale i to nie po ustalonej przez pastwo cenie, lecz z zastrzeeniem
sobie prawa do ewentualnych dodatkowych da w przyszoci.
Przez ponad dwadziecia lat obaj wielcy agrariusze zaprztali uwag sdw swoimi roszczeniami, a
wreszcie osignli to, co nazywaj swoim prawem; ksi Thurn-Taxis zainkasowa z badenwirtemberskiej kasy pastwowej dodatkowo 600 tysicy marek, a 750 tysicy marek otrzyma ksi
Georg Waldburg i jego brat, hrabia Alois. Zdarzenie, ktre nawet chadeckiego ministra finansw,
Roberta Gleichaufa, sprowokowao do wyznania: Ci, ktrzy najbardziej si opierali, a jednoczenie s
ekonomicznie najsilniejsi, w porwnaniu z innymi wielkimi wacicielami ziemskimi zostali szczeglnie
usatysfakcjonowani. Uwaam, e niedobrze si stao.
Wyrokiem sdu federalnego przyznano ksitom w imieniu narodu to, co oni temu narodowi
ongi nieprawnie zabrali. Zamiast ich wywaszczy, przyznano im jeszcze wspaniaomylnie
odszkodowania. A przy ustalaniu wysokoci odszkodowa w ogle nie wzito pod uwag wartoci
dochodowej ziemi, jak to przewidyway postanowienia z roku 1948, lecz posuono si kategori
oglnej wartoci ziemi, co w warunkach duego jej niedostatku i spekulacji gruntami dao bardzo
wyrubowan warto obrotow.
Do pomylnego zakoczenia caej transakcji walnie przyczyni si deputowany CDU, Gerhard Weng,
ktry jeszcze przed zapadniciem decyzji owiadczy przewidujco: Wiatr wieje ku ziemi.
Skd za wia wiatr ku wczesnemu deputowanemu CDU do Landtagu, dr. Wengowi, nietrudno
odgadn, jeli wiadomo, e Weng obok renty radcy ministerialnego oraz diet deputowanego,
pobiera rwnie rocznie 100 tysicy marek honorarium od ksicia Waldburg-Zeila. Rzecznik ludu,
Weng, peni bowiem jednoczenie funkcj generalnego penomocnika ksicia. Gdy na przykad
przychodzi zakada nowe firmy, wystpuje on na pierwszym planie, jeli z jakich tam wzgldw jego
pan woli pozostawa w cieniu.

Weng, posiadajcy swe drugie mieszkanie w Tessinie12, latami wyrasta na poplecznika swych
mocodawcw: pocztkowo referent finansowy biskupa w Ratt Rottenburgu, nastpnie urzdnik
w stuttgarckiej kancelarii pastwowej u boku pniejszego kanclerza federalnego, Kiesingera, jest
tymczasem sekretarzem stanu i praw rk baden-wirtemberskiego przewodniczcego CDU,
a zarazem premiera rzdu krajowego w Stuttgarcie, Filbingera, ktry z kolei przez swoj on ma
udziay w zakadzie kuracyjnym w Bad Krotzingen. W dniu 10 sierpnia 1971 Weng zosta wpisany do
rawensburskiego rejestru handlowego jako penomocnik zaprojektowanych przez swojego pana,
ksicia Waldburga, Kolei Wysokogrskich S-ka z ograniczon odpowiedzialnoci. W Alpach
allgauskich, a wic na obszarze, ktrego nie wolno byo zabudowywa ze wzgldu na to, i jest
jednym z najpikniejszych rezerwatw przyrody, spka ta ma zbudowa orodek sportw
zimowych, wyposaony w kolejki grskie, wycigi narciarskie, hotele i restauracje.
Weng zabysn zwaszcza w ostatnim czasie, gdy zajto si spraw powoania tzw. prywatnego
uniwersytetu fundowanego, ktry miaby zasila gospodark w ludzi nie skaonych bakcylem
demokracji. Weng w pimie do jednego z inicjatorw planowanej w Stuttgarcie fundacji
uniwersytetu, generaa w stanie spoczynku, Hassa: Punktem wyjcia przy rozpatrywaniu kwestii
budowy nowej prywatnej szkoy wyszej nie powinien jednak by istniejcy uniwersytet, ktry w wielu
sprawach przejawia znamiona choroby. Gwne zadanie nowego uniwersytetu, polegajce na
ksztaceniu kadr kierowniczych nie tylko dla gospodarki, ale i dla kultury oraz ycia publicznego jest
tak wane, e trzeba bdzie szuka nowych form ksztacenia (...). Zasadniczy mankament dzisiejszego
zachodnioniemieckiego uniwersytetu pastwowego przejawia si w tym, i nie jest on ju w stanie
wychowywa, i e stwarza bardzo mae szanse w zakresie integralnego ksztatowania cech fizycznych
i charakterologicznych poszczeglnych jednostek. (...) A nie naley rwnie pomin takich czynnikw,
jak sprawdzanie i wyrabianie w studentach odwagi. Jestem przekonany, e dziki starannemu
opracowaniu takiego projektu mona by liczy na, to, i sporo fundatorw wykae gotowo
zapenienia tej luki w zachodnioniemieckiej owiacie...
Czonkowie ekskluzywnego Koa Roboczego Uniwersytetu Przedsibiorcw spotykaj si regularnie
w domu wielkiego kupca stuttgarckiego, Hezingera, aby - jak gosi statut - stworzy swoj uczelni
na bazie troski o stan naszej wolnoci, kultury i gospodarki, uczyni z niej bastion przeciwko
fanatycznej indoktrynacji i wpywom lewicowego radykalizmu.
Weng bardzo emocjonalnie reaguje na wszystkie publiczne wystpienia, ujawniajce rda jego
dobrobytu. Po ukazaniu si SPD-owskiej ulotki o dochodach Wenga, zadzwoni on do pewnego
socjaldemokratycznego dziaacza i owiadczy mu, e jeli zawarte w ulotce zarzuty nie zostan
odwoane, to on, Weng, ujawni opinii publicznej, i socjaldemokrata w jest owocem kazirodczych
stosunkw.
Aktywno Wenga znajduje rwnie wyraz w aktach projektu gigantycznego orodka wczasowego
Kanaryjskie Towarzystwo Nieruchomoci S-ka z ograniczon odpowiedzialnoci, przedsiwzicia
o kapitale zakadowym wynoszcym 125 milionw marek; Weng w swoim prospekcie zwraca uwag
na korzyci projektu: Poniewa zachodzi niebezpieczestwo poniesienia wysokich strat, istnieje
moliwo zwikszenia udziaw poprzez odwoanie si do rodkw podatkowych (...). Dziki
przesuniciu terminu wpat na lata 1972 i 1973 komandatariusz zapewnia sobie ulgi podatkowe
wedug starych zasad rwnie w przyszoci. W komitecie doradczym spki zasiada obok kierownika

12

Renomowana miejscowo szwajcarska, w ktrej luksusowe wille maj przemysowcy, bankierzy, arystokraci,
gwiazdy filmowe (przyp. tum.)

sprzeday NUR-Neckermann13. Methnera, rwnie dyrektor ministerialny, dr Paul-Dieter Mehrle,

kolega Wenga ze stuttgarckiego ministerstwa kultury.
Inny figurant w komitecie doradczym Kanaryjskiego Towarzystwa Nieruchomoci, to Jego
Ekscelencja Georg von Gaupp-Berghausen, konsul Hiszpanii. Gaupp jest pracownikiem Gwnej
ksicej waldbursko-zeilowskiej administracji w Leutkirch, za w jego austriackim paszporcie brak
jest nobilitujcego swka von przed nazwiskiem. Jest on za to konsulem w ksistwie Liechtenstein
- raju dla uciekinierw podatkowych.
Wsplnie z ksiciem Heinrichem von Liechtenstein i madryckim korespondentem ksicej
Schwbische Zeitung, Wernerem Schultzem, jest Gaupp i jego ksi pan wydawc czasopisma pt.
Aconcagua, miejsce wydawania: Vaduz i Madryt. Kolonialne to czasopismo przeznaczone dla
wszystkich krajw iberyjsko- i niemieckojzycznych jest zdecydowanie antykomunistyczne,
profalangistowskie i arcykatolickie. Inne ksice czasopismo kolonialne Aconugia jeszcze do
niedawna sawio kolonialn polityk portugalsk w Angoli.
SPD
Drodzy Wspobywatele i Koledzy!
Czy nie zadawalicie ju sobie pytania, dlaczego CDU uprawia polityk godzc w interesy
ludnoci pracujcej naszego kraju?
C, Gerhard Weng, ktry kandyduje z ramienia CDU w Tbingen, jest generalnym
penomocnikiem niezwykle bogatego, superwielkiego posiadacza ziemskiego i ksicia zu
Waldburg-Zeila.
Czy moe dziwi, e czonek CDU, Weng, wystpowa przeciwko naszemu ustawodawstwu
zakadowemu?
Kandydat CDU, Weng
- jest czonkiem komitetu doradczego Kanaryjskiego Towarzystwa Nieruchomoci S-ka
z ograniczon odpowiedzialnoci, ktre handluje parcelami na Wyspach Kanaryjskich;
- ma 200 tysicy marek w udziaach Kolei Wysokogrskich S-ka z ograniczon
odpowiedzialnoci;
Kandydat CDU, Weng
- pobiera emerytur radcy ministerialnego;
- ponadto wszystkimi siami suy ksiciu zu Waldburg-Zeil i otrzymuje za to ksice
wynagrodzenie.
Oprcz tego Gerhard Weng wszystkie swoje siy stawia do dyspozycji parlamentu krajowego
i te otrzymuje za to pobory deputowanego w penej wysokoci.
Czy moe dziwi, e chrzecijaski demokrata, Weng, potpia uzasadnion spoecznie
reform podatkow jako reform socjalistyczn?
Przewiduje ona zwolnienie od podatku dochodw nie przekraczajcych 50 tysicy marek
rocznie, ale jednoczenie podwyszenie maksymalnej stopy podatkowej do 60% dla
dochodw od 200 tysicy marek wzwy.
Nic dziwnego, e CDU i Gerhard Weng nie reprezentuj interesw robotnikw, pracownikw,
urzdnikw i mieszczastwa.
Maj oni co innego do roboty.
To daje do mylenia.
SPD Tbingen

13

NUR (Neckermanns Urlaub Reisebro) - najwikszy w RFN koncern biur podry (przyp. tum.)

W kilka dni po cakowitym przebadaniu przez Gntera Wallraffa interesw pana Wenga,
Stuttgarter Zeitung podaa do wiadomoci: Jak owiadczy sekretarz stanu, dr Weng
z baden-wirtemberskiego ministerstwa kultury, rozwiza on swoj umow o prac
w charakterze doradcy i penomocnika ksicia von Waldburg-Zeila.
Gdyby jednak zachodzia potrzeba dalszej wsppracy, pan dr Weng zwrci si o pozwolenie
do rzdu krajowego. W dalszym cigu sekretarz stanu owiadczy, i jest czonkiem dwch
gremiw nadzorczych dziaajcych w dziedzinie kultury. Ze swej strony ministerstwo stanu
zwrcio uwag, e polityczni sekretarze stanu, jak rwnie ministrowie, bez zgody
parlamentu nie mog zajmowa si adn uboczn dziaalnoci. Ewentualne dochody musz
by kierowane do kasy pastwowej.
Brat ksicia, hrabia Alois von Waldburg-Zeil, w okresie panowania dyktatury w Portugalii od czasu do
czasu podrowa na zlecenie rzdu portugalskiego i wygasza odczyty. Usunemu Wengowi udao
si osadzi hrabiego na stolcu przewodniczcego Krajowego Doradczego Komitetu Rodzicielskiego.
Politycznie edukowa si mody hrabia pracujc w charakterze sekretarza wczesnego ministra
federalnego von Merkatza. Przed wyborami do Bundestagu jego nazwisko znalazo si na licie
chadeckiej.
Inny brat ksicia, hrabia Karl, jest wicedyrektorem Banku Niemieckiego w Tbingen. Ten z kolei oeni
si z pewn hiszpask markiz. To w jego rkach znajduj si wtki wszystkich najcilejszych
zwizkw i powiza domu Ksicego z hiszpaskim rzdem. Zasugi hrabiego Karla dla
faszystowskiej Hiszpanii zostay uhonorowane nadaniem mu najwyszego hiszpaskiego odznaczenia,
Wielkiego Krzya.
Obok Wenga, ktry trzyma przed Waldburg-Zeilem drzwi otwarte do polityki, drugim swoim
powiernikiem uczyni ksi pewnego wpywowego przemysowca. Monopolistyczna prasa ksicia
przez wiele lat lansowaa dr. Wolfganga Pohlego, modego czowieka starej prawicowej daty
i zarazem prezesa rady nadzorczej imperium Flicka, jako kandydata na deputowanego CSU do
Bundestagu. Przez wszystkie te lata jednak Pohle nie mia wiele do czynienia z mieszkacami swojego
przyszego okrgu wyborczego, jeli abstrahowa od okolicznociowych bankietw oraz polowa
w ksicych lasach. Perspektywiczne rachuby ksicia przekrelia nieoczekiwanie mier modego
obiecujcego czowieka.
Pohle by tym biznesmenem, dziki ktremu ksi zrobi doskonay interes na sprzeday fabryki
papieru w Baienfurt. Uprzedzony przez swoich zausznikw, i czekaj go milionowe inwestycje na
zainstalowanie urzdze do zmniejszenia zanieczyszcze wody i atmosfery, nim jeszcze okoliczno ta
staa si publiczn tajemnic, sprzeda swoj fabryk - i to sprzeda j, za porednictwem wanie
Pohlego nalecej do koncernu Flicka spce Myny Polne. Ksica fabryka papieru bya przez
wiele lat najwikszym rdem zanieczyszcze Jeziora Bodeskiego.
Istniej jeszcze zadziwiajce, zapomniane przez ustawodawc zaktki, w ktrych wielkie
posiadoci wci jeszcze speniaj funkcje publiczno-prawne.
(Ksi Georg von Waldburg zu Zeil)
Szczegln wag przywizuje si w ksicym pastwie do tytuw, urzdw i dworskiej etykiety.
Przy ich pomocy mona bowiem jeszcze wpywa nie tylko na poddanych, ale wywiera take wpyw
na polityk komunaln, jak rwnie podbija ceny w interesach. Ksi moc swojej stanowej
wspaniaomylnoci rozdaje tytuy i urzdy, co wedug mieszczaskiego kodeksu kwalifikuje si jako
dziaanie bezprawne, jako naduywanie tytuu czy przywaszczanie urzdu - zagroone kar do
dwch lat wizienia. Ale nie tu, gdzie wci jeszcze praktycznie obowizuje obrose w bogat tradycj

wysze prawo. Wiceprzewodniczcego powiatowego zarzdu CDU, Alberta Freya, zaprzg on do

swojej suby w charakterze radcy prawnego. Oprcz dochodw z tytuu zajmowanego stanowiska
partyjnego inkasuje Frey od ksicia pobory odpowiadajce poborom radcy rzdowego. Upatrywanie
w tej podwjnej funkcji kolizji interesw wiadczyoby w istocie o braku konsekwencji i logiki. w
Frey bowiem tak w swoich funkcjach partyjnych, jak i w swoich funkcjach na dworze ksicym
zmierza przecie do tych samych celw.
Innego usunego czowieka mianowa ksi pan radc ekonomicznym, za swojego archiwist radc archiwalnym, aczkolwiek na niwie publicznej warunkiem nominacji na to stanowisko jest
posiadanie dyplomu pastwowego.
Tak jak w yciu lokalnym ksi wraz ze swoimi poplecznikami bardzo jest wraliwy na tytuomani,
tak z kolei w yciu pozaregionalnym miewa skrupuy i jest skromniejszy. Znamienny przykad:
W lokalnych wydaniach swoich gazet pozwala dziennikarzom posugiwa si przy swoim nazwisku
budzcym respekt tytuem Jego Ksica Mo, natomiast w ponadregionalnych mutacjach
Schwbische Zeitung kontentuje si zwykym okreleniem ksi. Podobnie postpuje jego
szwagier, reakcyjny rektor uniwersytetu monachijskiego, von Lobkowicz. Mimo zastrzee i oporw
udao mu si wprowadzi do ksiki telefonicznej miasta Kempten nastpujcy wpis: Ksi von
Lobkowicz. Franziskushof, tel. nr 296, poniewa - jak argumentowa - mieszka w dzielnicy KreuzbachEisenach, zbudowanej na terenach ksicych. W owieconym Monachium Lobkowicz nie widzi
moliwoci robienia na swoim arystokratycznym tytule zotych interesw. Oszczdza go zatem sobie
i innym.

Gnter Wallraff
Ksi Franz von Waldburg-WoIfegg und Waldsee
Tradycja jest w wikszym czy mniejszym stopniu tym, co ca spraw podtrzymuje. Jeli si
tylko t tradycj zaniedba, a take jeli zniknie podpora w postaci dawnej ziemi, rozwiewa si
naturalnie bardzo szybko rwnie cay nimb, a take upada pozycja, jak si w oczach
otoczenia zajmowao.
(Ksi Franz von Waldburg-Wolfegg und Waldsee)
Pocztki wasnoci i wadzy ksit waldbursko-wolfeggowskich sigaj rwnie czasw wojen
chopskich. Zaoycielem firmy rwnie tu by Chopski Jurek. Pod zmodyfikowanym i w
odniesieniu do okrelonego rzdu wielkoci trafnym mottem: kradzione tuczy, ksice imperium
rozrastao si i coraz lepiej prosperowao przez wszystkie te wieki do dzi: 5 tysicy hektarw lasu
w okolicach Jeziora Bodeskiego, najnowoczeniejszy na poudniu RFN tartak, browary, winnica w
Meersburgu, a take kapita ulokowany w akcjach najrozmaitszych przedsibiorstw przemysowych,
oraz zrczne palce wetknite w tryby mechanizmw polityki komunalnej i krajowej - wszystko to
razem sprawia, e forteca ksica wydaje si dzi rwnie nie do zdobycia jak w czasach
dawniejszych. W niedawno wanie odrestaurowanym zamku rodzinnym Wolfeggw w Wolfegg - za
kwot 250 tysicy marek, pochodzcych z kieszeni podatnika - turyci oraz modzie uczca si
geografii mog podziwia przenajrozmaitsze narzdzia tortur, przy uyciu ktrych najemni odacy
Chopskiego Jurka przywoywali do porzdku zrewoltowanych chopw.
W ksice telefonicznej powiatu rawensburskiego wielko ksicej posiadoci manifestuje si
posiadaniem a pitnastu numerw: od ksicego przedsibiorstwa budowlanego do ksicego

browaru, od ksicej administracji majtku a po prywatn siedzib modego pana, will Nad
ciemnymi moczarami - wszystko pod jednym ksicym nazwiskiem.
W dniu 11 marca 1966 Federalny Trybuna Administracyjny skasowa wszelkie ksice i hrabiowskie
tytuy, cho wiadomo, e ju konstytucja weimarska z roku 1919 zniosa formalnie wszystkie
przywileje stanowe, aby dotychczasowe nazwiska szlacheckie zrwna we wszystkich stosunkach
z mieszczaskimi nazwiskami, a szlacheckie znaki rodowe traktowa co najwyej jako zgosk
w nazwisku. Ale Wolfeggowie, a wraz z nimi dwadziecia par innych ksicych posesorw
ziemskich, zlekcewaywszy niskiej natury mieszczask sprawiedliwo, nadal robi przy pomocy
arystokratycznych tytuw zote interesy, same za tytuy przekazuj swoim pierworodnym. Jest to
praktyka niezgodna nawet z obowizujcymi mieszczaskimi prawami dziedziczenia. Ale dziki niej
nie tylko nie dochodzi do podziau i rozdrobnienia ogromnych przewanie majtkw, lecz przeciwnie
- wizanie owych walorw z jedn osob - prowadzi do ich dalszego pomnaania w skali caych
pokole.
Waldburgowie, gdy w gr wchodz ich wadcze uroszczenia, lekcewa nawet prawo kocioa,
ktrego skdind s bardzo bogobojnymi wyznawcami. Czonkowie obu linii Waldburgw jeszcze dzi
w peni korzystaj z prawa patronackiego (czyli z prawa wyboru ksidza spord trzech
wytypowanych przez biskupa kandydatw do pracy w parafiach pooonych na ksicych terenach),
aczkolwiek prawo to w roku 1968 zostao zniesione przez II Sobr Watykaski. W kocioach
patronackich ksicia jego imi codziennie wymienia si w chralnych pacierzach. Jego miejsce
w kocielnej awie wyoone jest czerwonym aksamitem. aden zwyky miertelnik nie omieli si
zbliy do tego miejsca, nawet wwczas, gdy jest ono wolne. Ostatecznie jeden z WaldburgWolfeggw by te kiedy biskupem w Konstancji i dorzuci do ksicego majtku (doskonale
pooone) kocielne winnice w Meersburgu, co mona zreszt uzna za indywidualny przejaw
tendencji sekularyzacyjnych ksicia-biskupa.
Pewien pikny stary zwyczaj utrzyma si w Wolfegg do dzi: w rocznic urodzin ksicia uczniowie
miejscowej szkoy maj dzie wolny od zaj, a wic ju dostatecznie wczenie zaczyna si ich
wychowywa na wdzicznych poddanych. Za ksina Adelheid, reprezentantka rodziny
w opanowanej przez CDU radzie gminnej, twardo i wytrwale opowiada si za utrzymaniem
wyprbowanych od dawna szk wyznaniowych. Tak jak ksi Georg von Waldburg zu Zeil
uczestniczy w posiedzeniach rady powiatowej w Wangen, tak jego kuzyn, Wolfegg - w zjazdach
powiatowych w Rawensburgu; obaj s reprezentantami chadeckiej wikszoci w tych gremiach.
Zreszt ksi Waldburg Wolfegg ju przed laty z nieomylnym instynktem przewidywa, e poza
obrbem partii nie mona dzisiaj z powodzeniem podejmowa i prowadzi dziaalnoci politycznej. Ta
moliwo jest dostpna dla kadego. Przynaleno do partii, to sprawa osobistego nastawienia
i osobistych kwalifikacji.
Owe osobiste kwalifikacje ksicia musiay by bardzo niezwyke, skoro jego miasto rodzinne, Bad
Waldsee, w listopadzie 1971 roku poczuo si w obowizku ufundowa i wybi ku czci swojego
wielkiego pana honorowy medal w formie zotego talara, przyznany po raz pierwszy wanie jemu za
szczeglne zasugi.
Zasugi ksicia polegay midzy innymi na tym, e nie paci on gminie podatkw za wod. W ten
sposb ksi sta si zasuonym czowiekiem, za gmina staa si ubosza.
Z mojego punktu widzenia nie rni si przecie od jakiegokolwiek przedsibiorcy, ktry
ma rwnie obowizek zabiega i stara si o to, co po swoich przodkach odziedziczy.
(Ksi von Waldburg-Wolfegg und Waldsee)

W powikszanej przez przodkw drog grabiey majtnoci ziemskiej ksi tak dalece upatruje
swoj prawasno, e nie ogranicza si do samowolnego decydowania o zabudowie i wykorzystaniu
ziemi, ale wszechmoc swoj rozciga rwnie na pync pod ziemi wod, ktra - zgodnie z prawem
- zostaa przecie uspoeczniona. Kilku krytycznie usposobionych mieszkacw zwrcio uwag, e
browar ksicy miast paci taki sam podatek za korzystanie z wody, jaki paci musz mieszkacy
gminy - 75 fenigw za metr szecienny - odprowadza do kasy gminnej jedynie 7 fenigw, zuboajc
w ten sposb i tak ju niebogat gmin o 30- 40 tysicy marek rocznie. Na posiedzeniu rady miejskiej,
na ktrym dyskutowano o koniecznoci podniesienia podatku przemysowego, bezpartyjny radny
miejski, Steddin, wyrazi pogld, e podwyki tej mona by unikn, gdyby zobowizao si ksicia do
pacenia normalnej stawki za wod. Wywoao to natychmiastowy protest chadeckiego radnego,
Freya, ktry owiadczy, e to nie ma nic do rzeczy i zada przejcia do porzdku dziennego.
Steddin nie przeszed jednak nad spraw do porzdku, lecz odway si ujawni j publicznie - na
amach powstaej z jego inicjatywy gazetki opozycyjnej Nachrichten, ktra cho bardzo niemiao,
ale wyczuwalnie przeciwstawia si monopolistycznej gazecie ksicia Waldburg-Zeila Schwbische
Zeitung. W taki to sposb Nachrichten (utrzymywane przez 1600 mieszkacw gminy, ktrzy
wkadami po 10 marek od osoby utworzyli wasne pisemko, aeby dowie, e wolno prasy nie
stanowi przywileju goszenia swoich pogldw przez nielicznych bogaczy) rozptay istn wojn
o wod. Nachrichten atakoway: Tytu - Ksi grozi: browar zostanie unieruchomiony. Podtytu Miasto ma pa ofiar szantau - podjto ju decyzje o wstrzymaniu inwestycji. Browar ksicy nie
pozosta na ataki obojtny. Jego kierownik w wewntrznym pimie do pracownikw: (...) Ze swej
strony natychmiast wydam zarzdzenie w sprawie wstrzymania inwestycji w browarze Bad Waldsee
i odwoam je dopiero wtedy, gdy bd mia pewno, e w odniesieniu do browaru ustanie
nierzeczowa publiczna polemika.
W sprawie tej pofatygowa si te osobicie sam ksi i chwyci za piro, aby w licie otwartym
broni si przeciwko takim niesmacznym zarzutom, jak groba i szanta: Zarzuty, jakobym grozi
unieruchomieniem browaru i szantaowaniem miasta, s nieprawdziwe. Przede wszystkim jednak
musz przypomnie, e Browar Waldburg w Bad Waldsee-Steinach naley nie do mnie, lecz do
mojego syna, Maxa Willibalda, hrabiego dziedzicznego Waldburg-Wolfegg und Waldsee. Ponadto nie
ja ani te nie mj syn, lecz kierownik naczelnej administracji ksicej, kupiec dyplomowany pan
Kamman, napisa list do radnego miejskiego, pana Steddina Obarczywszy odpowiedzialnoci mimo
woli sam siebie oskara: Po dugotrwaych i bezskutecznych zabiegach miasta w sprawie
zaopatrzenia w wod przyznano mu prawo do pobierania wody z terenw ksicych. W zwizku
z tym browar przesta czerpa wod z dotychczasowych rde i zosta podczony do nowej, miejskiej
sieci wodocigowej; w takim rozwizaniu sprawy miasto byo zreszt bardzo zainteresowane (...).
Poniewa w trybie polemicznym da si, aby browar paci wicej za wod, trzeba naturalnie
przeanalizowa jego opacalno i rozway, czy w dalszym cigu w niego inwestowa. Zwrcenie
uwagi na ekonomiczne konsekwencje takiej postawy miasta w adnym wypadku nie moe by
uwaane za grob. Ten bowiem szantauje, kto obraliwie i bezprawnie zmusza drugiego gwatem
lub grob do okrelonego postpowania, ktre w konsekwencji przynosi uszczerbek czy szkody jego
majtkowi - po to, aby kto drugi czy trzeci mg si nieprawnie wzbogaci. adna z tych cech
w naszym postpowaniu nie wystpuje. Browar nie chce si nieprawnie bogaci ani te nie wywiera
adnego niezgodnego z prawem nacisku na miasto. Nie moe te by mowy o groeniu dotkliwym
zem. Przeciwnie, to czysto gospodarcza kwestia: czy i w jaki sposb utrzyma nadal browar w Bad
Waldsee. Przy czym sprawa wody moe tu by czynnikiem rozstrzygajcym.
Podpisano: Ksi Franz zu Waldburg-Wolfegg und Waldsee.

Doszo do osobliwego sporu prawnego. Ksicia, z jego redniowieczn wielkopask mentalnoci,

nie uznano bynajmniej za osobnika niepoczytalnego; przeciwnie - sprawa przechodzi przez kilka
instancji sdowych, a ostatecznego werdyktu naley oczekiwa ze strony Federalnego Trybunau
Administracyjnego. W pierwszej instancji Obwodowy Sd Administracyjny w Rawensburgu wyda
wyrok dla ksicia niekorzystny, orzekajc, i miast 7 fenigw za metr szecienny wody browar ma
paci 60 fenigw; wywoao to z jego strony zdecydowany sprzeciw. Radca prawny ksicia, dr Tatz,
przed sdem drugiej instancji: Kto jeszcze w ogle uznaje wasno, musi przyzna, e kto tu t
wod daje. To absurd, e dawc obarcza si jeszcze dodatkowym opatami. Rzecznik miasta, dr
Wagner, wyrazi si jednoznacznie: Ostatecznie od czasu wejcia w ycie prawa z 1960 roku
w sprawie wiadcze za wod sytuacja w sposb zdecydowany ulega zmianie. Prawo orzeka, e
waciciel gruntw nie moe ju wicej dysponowa znajdujc si na ich terenie wod, ani te robi
na niej jakichkolwiek interesw. Kwestia pozbawienia prawa wasnoci wody nie jest tu przedmiotem
dyskusji. Niech powd tylko zostawi w spokoju to, co do niego nie naley.
Penomocnik ksicia obstawa jednak w imieniu swego pana przy tym, e chodzi tu o uspoecznienie
sprzeczne z prawem. Przywoa sowa Theodora Heussa: Nie stratujcie mi praworzdnego
pastwa, i zaklina si na to, co ju dawno przebrzmiao: Przecie wasno nie znikna w 1960
roku. Moe stanie si to za osiem lub dziesi lat, jeli proces uspoeczniania bdzie si tak nadal
rozwija. Ale dzi jeszcze nie zabrnlimy tak daleko.
Ksi nadal przejawia dawniejsz przedsibiorczo. Co prawda prba wtargnicia na wie
i inwestowania na szerok skal we wsi wczasowe jak dotd mu si nie powioda, ale za to dokona
czego jego syn, hrabia dziedziczny. W ubiegym roku udao mu si mianowicie, jak poinformowaa
Schwbische Zeitung, za spraw pewnego znanego architekta dziki penej trudw pracy
przeksztaci ksicy chlew, gdzie dotd pochrzkiway ksice winie, w przytulny, mieszkalny
obiekt klubowy, w ktrym gracze po partii golfa mog wietnie wypoczywa. Dziki temu wszystko
znw na tym wiecie znajduje si na swoim miejscu, bo: Moemy dzisiaj by dumni z tego obiektu
i jego otoczenia, ale o wiele jeszcze dumniejsi z ducha, ktry to dzieo pocz. Plac golfowy jest
jednym z najpikniejszych w caej Republice Federalnej.
Radny miejski Steddin, z zawodu architekt, czowiek, ktry na amach Nachrichten rozpta wojn
o wod i wci od nowa twardo bierze si za bary z potnym Wolfeggiem, nie ma w tej chwili
powodu do miechu. Na jakim zebraniu CDU pewien miejscowy kupiec tekstylny wylewa zy
z powodu postpowania radnego, ktry prbuje nasze ukochane przez wszystkich miasteczko
zniesawi i zniszczy. Pewnego dnia na drzwiach sklepu obuwniczego, ktrego wntrza Steddin
przebudowywa, przyklejono kartk z napisem: Tu kupuj tylko zwolennicy Steddina. W nocy budz
go czsto telefony pene obelg i wymyla. Ksica Schwbische Zeitung zamieszcza co jaki czas
wymierzone w niego pamflety, jego on w sklepach napastuj kobiety, tak e w przypywie depresji
usiowaa targn si na ycie. Mia te ju Steddin niejedn rozpraw sdow. Zarzucano mu
sprzeniewierzanie si przepisom dotyczcym stopki redakcyjnej. W stopce redakcyjnej
Nachrichten - jak formuuje oskarenie - nie podaje si nazwiska osoby odpowiedzialnej za teksty
wtpliwe i karalne. Przy czym nikt nie kwestionowa ani nawet nie wspomnia, e w stopce
redakcyjnej Schwbische Zeitung rwnie brakuje czasem nazwiska redaktora odpowiedzialnego za
lokalne wiadomoci. Mimo, a moe wanie dziki przybierajcemu na sile naciskowi, inicjatywa
mieszkacw, by wasnym sumptem utrzymywa pismo przeamujc monopol Schwbische
Zeitung (haso inicjatorw: Kady czytelnik Nachrichten sam sobie wydawc) powoli zacza
zdobywa teren. Nachrichten osigny dokadnie to, co zamierzay: Postawilimy sobie za cel
publikowanie tych wszystkich informacji, ktre Schwbische Zeitung przemilcza lub faszuje. Od
kilku miesicy Nachrichten, wsplnie z niezalen i krytycznie usposobion wobec ksicia i CDU

Sdpresse, wydaj oparty na dochodach z drobnych ogosze periodyk Wochenblatt,

rozchodzcy si w nakadzie 35 tysicy egzemplarzy i bezpatnie kolportowany. Redaktorzy i wydawcy
periodyku zamierzaj rozszerzy teren kolportau i wkrtce obj jego zasigiem Wangen i Leutkirch,
siedziby rodowe ksit Waldburg-Zeilw, pooone w samym centrum regionu stanowicego obszar
zasigu ksicej anarchii nad Jeziorem Bodeskim.

Fichtel und Sachs

Bernt Engelmann
Obija si za Niemcw: Gnter Sachs
Nie, nie ma on nic przeciwko nazywaniu go playboyem. Przynajmniej dopty, dopki pojcie to
stosuje si prawidowo - zastrzega si. - Jeli jakiego rogacza w Kaiserslautern uwaa si rwnie za
playboya, bo w swoim jednorodzinnym domu urzdzi sex-party, to musz zada sobie pytanie, czy ja
nim rwnie pragn by...
Playboyowi stawia on, nie bez uzasadnienia, o wiele wysze wymagania. Wzorem dla niego by
i pozosta bogosawiony Porfirio Rubirosa, witej pamici ambasador Republiki Dominikaskiej
krwawego Hektora Trujillo. To by mczyzna - wzdycha - kawaler, rycerz, sportowiec... Nawet
umar stylowo: pewnego piknego ranka trzasn superszybkim wozem sportowym w drzewo - to
klasyczny koniec.
Ale na Guntera Sachsa mier musi jeszcze poczeka. Jest on przecie potrzebny - i wykorzystywany! jako stay zachodnioniemiecki przedstawiciel elity towarzyskiej w sferach midzynarodowych, i tego
tytuu, ktry nie spad mu przecie z nieba, bdzie musia broni jeszcze przez lata.
W jaki sposb zostaje si wiatowej rangi playboyem i staym czonkiem elity towarzyskiej? C,
potrzebne jest do tego najpierw nazwisko. Jego brzmiao pierwotnie: Fritz G. Sachs. Imi Fritz, na
midzynarodowej arenie raczej prowokujce do drwin, zostao przekrelone, litera G natomiast
rozwinita w imi Gunter. Nazwisko Sachs z kolei, wymawiane z angielska sex, uksztatowao si
w pretensjonalne i pieszczotliwe przezwisko Sexy. Tam, gdzie to robio wraenie, dorzuca jeszcze
do tego nazwisko panieskie mamy, co w sumie dawao: Gunter Sexy Sachs von Opel. On za sam
nazywa siebie niekiedy po prostu: Le grand Sachs lui mme - Wielki Sachs osobicie.
To, e Sexy Wielki - mierzy on sobie 1,81 m - speni rwnie drugi, chyba jeszcze waniejszy
warunek awansu na playboya, mianowicie, e posiada wielkie pienidze - zawdzicza swemu
pochodzeniu. Tyle, e zarwno on sam, jak i jego wielkie pienidze nie s - eby tak powiedzie - zej
proweniencji. Przeciwnie. Matka, Elinor a, urodzona von Opel, naley do grona szczliwych wnukw
tego samego Opla, ktrego fabryk samochodw w Rsselheim rodzina zdya zamieni w por, bo
przed rozpoczciem wiatowego kryzysu gospodarczego z lat 1929-1933, na dobre dolary
amerykaskiego koncernu General Motors. Dziki szczliwym lokatom kapitau, zainwestowanego
na przykad w akcje Karstadtu czy w nieruchomoci, miliony dolarw z 1929 roku rozmnoyy si
tymczasem w miliardy marek... Z kolei ojciec, Willi Sachs, by wycznym wacicielem
schweinfurckiego koncernu Fichtel & Sachs, utworzonego w roku 1885 przez jego pap, radc
handlowego, Ernsta Sachsa. Koncern w, zatrudniajcy dzi okoo 17 tysicy pracownikw, wytwarza
nie tylko znany w wiecie wolny bieg (torpedo) do rowerw i motocykli, i nie mniej znany silnik

dwutaktowy (Sachs), ale wiele jeszcze innych rzeczy, jak na przykad: pira kulkowe i silniki
elektryczne.
Willi Sachs, w czasie drugiej wojny wiatowej jeden z najwikszych w Wielkiej Rzeszy przemysowcw
pracujcych dla potrzeb frontu, przede wszystkim jednak namitny myliwy, ktry dla swego hobby
bynajmniej nie wydzierawia terenw owieckich, lecz je skupywa gwnie w rejonie Grnej Bawarii,
niewiele mia ze swoj on Elinor - poza pienidzmi - wsplnego. Maonkowie po kilku latach
rozwiedli si. Starszy z obu synw, Ernst-Wilhelm, pozosta go w roku 1932 na zamku Sachsw w
Mainbergu, matka zabraa ze sob do Szwajcarii.
Gunter dojrzewa w francuskojzycznej czci Zwizku Szwajcarskiego, z dala od rzdw
nazistowskich, nalotw bombowych, krachu Trzeciej Rzeszy i ndzy okresu powojennego. Mieszka
w ekskluzywnym internacie w Zuoz, troch studiowa w Lozannie, i w 1955 roku, dokadnie w 23-lecie
swoich urodzin oeni si z pikn Francuzk pochodzenia algierskiego, Anne-Marie Faure, z ktr
przenis si do idyllicznego paacyku nad Jeziorem Genewskim.
By moe, e Wielki Sexy wyrsby na arcyporzdnego maonka, a zachodnioniemieckie honorowe
miejsce w wiatku midzynarodowej elity towarzyskiej byoby do dzi nie obsadzone, gdyby nie dwa
tragiczne wydarzenia, ktre cakowicie zmieniy sytuacj: w czerwcu w roku 1958 Gunter straci - po
z pozoru niegronej operacji - swoj mod on, a niebawem - wskutek samobjstwa - rwnie
swojego dalekiego i niezwykle bogatego ojca. Anne-Marie pozostawia modemu wdowcowi
w spadku jedynie dwuletniego syna, Rolfa, ktry znalaz odtd dla siebie dom u wujka Fritza von Opla
i u babki; natomiast po ojcu odziedziczy Gunter poow ogromnego majtku, zakltego w fabryki,
w ziemi, w dziea sztuki - podczas gdy druga poowa przypada w udziale jego bratu, ErnstowiWilhelmowi.
Obaj szybko porozumieli si co do swoich przyszych rl. Ernst-Wilhelm - przynajmniej pozornie do
ycia powanego bossa koncernu przysposobiony i przez ojca do tej roli wprawiony - przej
kierownictwo koncernu w Schweinfurcie; Gunter zadowoli si jakim tam stanowiskiem w radzie
nadzorczej, jak rwnie tantiemami i dywidendami, ktrych wysoko niebawem powanie wzrosa,
przysparzajc mu ju na przykad w 1969 roku okoo 6 milionw marek. Mia wiele czasu i swobody
dla zbudowania wasnego krlestwa gospodarczego, na ktre zoyy si przede wszystkim
towarzystwa handlu nieruchomociami i firmy budowlane w Szwajcarii, a obok nich salony mody
i podobne przedsiwzicia. Okaza si on przy tym zdolnym biznesmenem o szczliwej rce, ktry do
siedmiocyfrowej wielkoci rocznych dochodw ze schedy po ojcu pracowicie dorzuca dalsze miliony.
przy ojcu w Schweinfurcie; modszego, Gntera, urodzoneWszystko to jednak go nie zadowalao. Ju wtedy, pod koniec lat pidziesitych, postanowi zosta
playboyem. Do rynsztunku playboya nale midzy innymi atrakcyjne partnerki, ktrych zacz szuka
i ktre znalaz. Ich nazwiska, dziki niezmordowanej aktywnoci kolorowej prasy ilustrowanej wbiy
si w umysy mieszkacw Republiki Federalnej lepiej ni choby imiona onegdajszych cesarzy.
Asystoway wic u boku Wielkiego Sexyego na zmieniajcej si, ale zawsze wiatowej widowni: od
1958 do 1960 -- dobra poliglotka i by moe utalentowana rwnie w innych dziedzinach, jedynie
niezbyt predestynowana na aktork filmow, Mara Lane; w latach 1960-1961 pikna Anka Hahn,
obecnie jedna z czoowych modelek; w latach 1961-1962 rwnie atrakcyjna co spragniona przygd
mistrzyni wiata w nartach wodnych, Marina Doria, ktr zastpia u jego boku modelka paryskiego
domu mody Chanel, znana rwnie malarka, Paule Rizzo... Dewiza Guntera brzmiaa: kadego roku
inna pontna dziewczyna. Ale mimo tych wszystkich dziewczyn zajmowa on wci jeszcze tylko jakie
dalsze miejsca w wycigu na szczyt midzynarodowej mietanki towarzyskiej. Zmienio si to nagle,
gdy jesieni 1962 roku awansowa do roli partnera do stou, do taca, i kawalera, a niebawem take -

przynajmniej w niezliczonych relacjach prasowych - narzeczonego kobiety o rok starszej, o dwie

gowy niszej, ktr Der Spiegel nazwa kiedy statkiem-widmem duszy niemieckiej: Sorayi
Esfandiary Bachtiary. w romans stulecia zakoczy si w istocie bardzo szybko. Ale po tym
romansie Wielki Sexy skonsolidowa swj status playboya, sta si wreszcie jednym z nich.
Jeszcze raz postawi wszystko na jedn kart, wdajc si we flirt z kilkoma nieznanymi (do tamtej
pory) piknociami, midzy innymi z Brigitte Laef, obecnie pozujc w charakterze modelki modnym
fotografom w Rzymie. Ale potem nastpia jeszcze jedna Brigitte, ktra wszystko naprawia!
Przez polubienie BB i swe burzliwe maestwo, jak w kocu przez rozwd z Bardotk, owym
paryskim symbolem seksu o penych wargach i nadsanych usteczkach, z ktr zarczy si by w dniu
francuskiego wita narodowego (14 lipca 1966) - Gunter Sachs nie tylko przymi wystpienie
okolicznociowe generaa de Gaullea, ale wywalczy sobie jake upragnion pozycj w szeregach
wiatowej elity towarzyskiej...!
Tymczasem Wielki Sexy (ktry, jak kademu wiadomo, ju dawno oeni si z inn mod
piknoci, tym razem ze Szwecji, a od niedawna jest rwnie po raz wtry ojcem), sta si kim
w rodzaju honorowego czonka elity towarzyskiej i playboya-weterana, kim, kogo ju nikt nie mgby
ani te nie chciaby pozbawi tak trudno zdobytej renomy. Gunter Sachs, ktrego droga yciowa
wycielona jest dziewiciocyfrowej wielkoci majtkiem, i do ktrego ze Schweinfurtu, ze Szwajcarii
i z niektrych innych krajw corocznie pyn miliony marek, mgby ju na dobr spraw prowadzi
spokojny ywot emeryta. Ale o tym wcale nie myli! Nie oszczdza si nawet przez jeden dzie
w roku.
Rok u Guntera Sachsa zaczyna si zazwyczaj od hucznej zabawy sylwestrowej w St. Moritz, w
Paace lub w Cresta-Club. Std spieszy do Monachium na karnawa lub do swoich tamtejszych
domw mody. Stycze mija mu na wyjazdach do Westerlandu, Berlina Zachodniego, Rzymu, St.
Tropez. Przez luty i pierwszy tydzie marca wypada znw pokazywa si w St. Moritz, gdzie na
Gntera czekaj narty i bobsleje. Nastpnie troch wypoczywa w swoim domu w Lozannie i troszczy
si o swoje nieruchomoci, a take przygotowuje si do sezonu letniego w St. Tropez, gdzie co roku
bawi kilka miesicy w wynajtej - za jedne 40 tysicy marek rocznie - willi Capilla. Tam prezentuje
si publicznoci w swoim letnim stroju - rozpita koszula, jasnoniebieskie dinsy, bez butw i skarpet,
wos nieuczesany - i popija swj ulubiony napj specjalny Bull Short, mikstur z rosou, wdki i soku
cytrynowego, jedzi srebrno-szarym kabrioletem sportowym, przyjmuje goci i wyrazy hodu od
swoich kibicw. Po czym nastpuje krtki urlop nad Jeziorem Wrther lub - jak ostatnio - w RottachEgern, jako e niebawem przecie rozpoczyna si paryski sezon jesienny. Nad Sekwan - mwi
Gunter Sachs, rzucajc wiato na t bardzo wyczerpujc cz swojego rocznego programu - chodz
na premiery i odwiedzam wielkie lokale nocne.
W Paryu, przy 32 Avenue Fox, ma Wielki Sexy - jeszcze z czasw kawalerskich - swoje wasne
mieszkanie. Nalece do niego pitro o powierzchni 400 metrw kwadratowych, w domu
usytuowanym w najdroszej dzielnicy francuskiej metropolii i znajdujce si w najbardziej
ekskluzywnym ssiedztwie mieszkania ksinej Grace z Monako i ambasadora Grecji - pochono
miliony. Nawet WC wymagao dwuipletnich prac adaptacyjno-wyposaeniowych, aby mogo sta
si godne Grand Sachs - lui mme: mistrz zudze perspektywistycznych, dziki odpowiednim
malowidom na cianach i na suficie oraz przy pomocy luster, sprawi, e uytkownik sachsowskiej
muszli klozetowej ma wraenie, i znajduje si porodku bardzo ruchliwego dziedzica ogromnego
florentyskiego palazzo... (koszt: 200 tysicy marek).
Takie i inne atrakcje sprawiaj, e rozstanie z Paryem staje si czym bardzo bolesnym. Na okres
Boego Narodzenia bowiem udaje si ten niezwykle zajty czowiek znw do Republiki Federalnej,

aby w familijnym gronie, a wic w towarzystwie matki, brata i swojej wasnej rodziny obchodzi
Gwiazdk. Potem nowy rok, ktry znw rozpoczyna si w St. Moritz...
Cho ycie Wielkiego Sexyego moe si wydawa bardzo wypenione, oddaje si on jeszcze innym
zajciom, ktre go bardzo absorbuj. I tak na przykad kolekcjonuje - cho bardzo po dyletancku, jak
powiadaj znawcy - cae dywizje oowianych onierzy. Z o wiele wiksz znajomoci rzeczy
powica si popieraniu (i nabywaniu) nowoczesnych wytworw sztuki malarskiej i rzebiarskiej; do
czsto bywa przez malarzy portretowany, ale efekty ich prac nie zawsze go zadowalaj. Najwikszy ze
znanych, uwieczniajcych jego rysy obrazw ma wymiary dwa na trzy metry, za najbardziej
wyszukany portret przedstawia go bardzo naturalistycznie jako Adama z lukiem i strza; jako
pendant do tego - BB jako Ewa z jabkiem... Prace te jednak, jak zapewnia Gunter Sachs, nie byy
robione na zamwienie. Oto jak wiedzie si czowiekowi znanemu ze swego bogactwa i smaku
estetycznego...
Wielki Sexy zdziaa rwnie wiele jako producent filmowy, nie mwic ju o czasie i o pienidzach,
pochanianych przez jego public relation. Przewanie szo i idzie przy tym o dziewczyny, z ktrymi si
pokazywa - playboy nie moe przecie odpoczywa! - a ktrych stosunek do niego wymaga
gruntowniejszego wyjanienia. Nie zawsze przecie udawao mu si prezentowa publicznie
w towarzystwie takich znakomitoci, jak Soraya czy Tina Onassis; przewanie towarzyszyy mu
fotomodelki i dziewczta z magazynw mody. Nie wiem, dlaczego tak si dzieje - dywagowa kiedy
na ten temat w wywiadzie dla jakiego wielkiego magazynu kobiecego. I w odpowiedzi na pytanie,
dotyczce inteligencji wyrnionych przez siebie kobiet, stwierdzi: Ot gupich dziewczt - lub
cilej mwic: bardzo gupich - tych nie znosz. To zreszt zrozumiae, bowiem Wielki Sexy
pragnie by kochany i podziwiany rwnie ze wzgldu na swoje osobiste walory, czego od bardzo
gupich dziewczyn oczekiwa nie mona.

Gnter Wallraff
Przy tamie
O pienidzach si nie mwi, pienidze si ma - waciciel koncernu, Gunter Sachs.
Chciaem si dowiedzie, skd on ma pienidze.
Pierwsza moja prba koczy si fiaskiem. Chc zrobi uytek z prawa, ktre dla 17 tysicy
pracownikw Zakadw Fichtel & Sachs jest codziennym obowizkiem. W tej chwili nie przyjmujemy
nowych robotnikw. Niech pan znw przyjdzie za cztery tygodnie, moliwe, e bdziemy
potrzebowa kilku nowych ludzi. Tyle panienka w biurze przyj. Zarzdzenia oszczdnociowe,
racjonalizacja, zarzdzenia zapobiegawcze - oto hasa, ktrymi uzasadnia si zamroenie
zatrudnienia w fabryce... Wprawdzie jeli chodzi o zamwienia na wytwarzane produkty, to sytuacja
jest cigle jak najlepsza, ale kierownictwo fabryki roznieca wrd zaogi nastroje kryzysu, aby w ten
sposb podnie morale pracy: Tam, gdzie miejsce nie jest prawnie zapewnione, robotnik
w sytuacji zagroenia swej egzystencji bardziej pamita o swoich obowizkach ni o swoich
uprawnieniach. Na miejsca pracownikw, z ktrymi fabryka si rozstaje, nie przyjmuje si nowych.
Obowizkami zwolnionych obcia si tych, ktrym grozi praca w niszym wymiarze godzinowym lub
zwolnienie w drugiej czy trzeciej kolejnoci. (W taki to sposb rodzi si nastpujce zjawisko, dajce
si zaobserwowa w okresach rzeczywistego czy pozorowanego kryzysu: wzrost produkcji i wyszy
zysk przy zmniejszonym stanie zatrudnienia).

Poniewa pierwsza moja prba koczy si niepowodzeniem, postanawiam posuy si prostym

fortelem, aby mimo wszystko dosta prac. Zaczynam od zmiany wygldu zewntrznego, jako e po
dwch latach mojej pracy w wielkich przedsibiorstwach, wskutek interwencji fabrykantw
w wikszych i rednich zakadach znajduje si list goczy z moj podobizn, ktry od duszego czasu
uniemoliwia otrzymanie pracy w przemyle.
W trzy dni po pierwszej wizycie w zakadach, ucharakteryzowawszy uprzednio twarz, wracam do
biura przyj, domagajc si rozmowy z kierownikiem. W toku rozmowy powouj si na jednego
z dyrektorw: Mj ojciec rozmawia z dyrektorem przed kilkoma dniami. Mam by dzi przyjty do
pracy. On o tym wie. Podwadny z biura przyj nie odway si oczywicie pj do swojego
zwierzchnika, by indagowa go w tak drobnej sprawie.
Przyjto dodatkowo, na polecenie dyrektora. Wypeni formularze i skierowa do lekarza
zakadowego - poleca swojej pomocnicy. Ode mnie za chce si jeszcze tylko dowiedzie, co robiem
poprzednio. Na mojej karcie Podatki od wynagrodzenia 1971 (wystawionej naturalnie na zupenie
inne nazwisko) nie ma jeszcze adnego wpisu. Z powodu tych brakw, w poprzednich miejscach
pracy podejrzewano mnie, e siedziaem we wizieniu. Tym razem wpadam na inny pomys, wicy
z si Gunterem Sachsem. Mwi, e pracowaem przedtem we Francji, mianowicie w porcie
jachtowym w St. Tropez; obecnie oeniem si i osiadem w Schweinfurcie, gdzie chciabym podj
jak prac. Szef biura przyj przeyka gadko t historyjk. Gunter Sachs, dyrektor, St.
Tropez - takie chyba hasa przemykaj mu w acuchu mylowym przez mzgownic i robi swoje.
Asystentka lekarza zakadowego na widok moich dugich, na czarno ufarbowanych wosw traktuje
mnie w sposb, ktrego w ogle nie wkalkulowaem. Gdzie mieszkasz? - pyta i pochyla si nad
formularzem. A kiedy odpowiadam jej w bezbdnej niemczynie, spuszcza z tonu i przechodzi z ty
na pan. Do pewnego Turka, ktry przyszed tu ze zmiadonym przez maszyn palcem, zwraca si
jak do jakiego idioty, aczkolwiek ja doskonale mogem si porozumie z nim po niemiecku. Turek, dla
ktrego ten sposb traktowania nie jest snad pierwszyzn, stara si skwitowa t poniajc form
udrczonym umiechem.
Po oddaniu moczu i krwi podchodz do lekarza, ktry bada mi koci i ruchliwo staww. Mwi:
Jutro, we czwartek, o smej rano bd wyniki. Jeli nie wystpi adne komplikacje, bd mg
natychmiast przystpi do roboty. Lekarz powiedzia, ebym si stawi o godzinie smej, mczyzna
z biura przyj - e o sidmej. Przyjmuj, e lekarz ma wicej do powiedzenia ni w urzdnik, ale
nastpnego ranka zjawiam si w biurze przyj przezornie o wp do smej. Okazuje si, e si
przeliczyem. Szef biura, bynajmniej nie wolniejszy od pracy wskutek zamroenia przyj,
demonstruje ca wadz swojego urzdu. Krtko przed sm wydziera si na jakiego Greka, ktry
przyszed odebra swoje papiery. w czowiek, zgodnie z napisem pod dzwonkiem: Prosz
dzwoni, nacisn guzik. Zasunite okienko z mlecznego szka gwatownie podnosi si do gry. Nie
moesz poczeka, a kto otworzy? Wam si pewnie wydaje, e powinnimy wok was skaka! wydziera si kierownik biura na Greka, ktry czeka co najmniej pi minut, nim zdecydowa si
nacisn dzwonek. Opryskliwie tumaczy cudzoziemcowi, e i tak nie jest w tych sprawach
kompetentny, i odsya go do innego, rwnie zasunitego okienka, nieco na skos, po przeciwnej
stronie korytarza. Okienko z trzaskiem si zamyka. Grek ostronie puka we wskazane okienko.
Mczyzna, ktry je otwiera jest rwnie zy, e kto mu przeszkadza. Ostro daje petentowi do
zrozumienia, e w jego sprawie kompetentny jest wanie pracownik przy poprzednim okienku; e te
ci cudzoziemcy nie dostrzegaj dzwonkw, przy ktrych specjalnie zawieszono karteczki z napisem:
Prosz dzwoni! I okienko si zatrzaskuje. Wylkniony Grek, straciwszy pewno siebie, siada
wyczekujco na brzeku awki.

Teraz ja dzwoni. Okienko otwiera mczyzna, ten ktry pierwszy odprawi Greka. Mwi: Paski
kolega powiedzia, ebymy si zwrcili do pana. Nagabnity, zaciwszy si w milczeniu zaatwia
spraw cudzoziemca.
Po odejciu Greka napada na mnie: Mylicie, e moecie robi, co si wam podoba - wykrzykuje. Powiedziaem, e o sidmej, a teraz jest za kwadrans sma! Jeli w poniedziaek nie stawisz si
punktualnie o sidmej, moesz w ogle nie przychodzi. Ignoruje uwag, e lekarz kaza mi si
stawi o smej, a gdy go prosz, eby pozwoli mi zacz prac w pitek, gdy kady dzie zwoki to
strata pienidzy, ktrych pilnie potrzebuj, odpowiada rozkoszujc si wasnymi sowami:
Powiedziaem: w poniedziaek albo nigdy, nie potrzebujemy takich, ktrzy w ten sposb zaczynaj.
Tak wic skarcony zaraz na wstpie, tudzie wprowadzony w prawa rzdzce w koncernie, zgaszam
si w poniedziaek na rann zmian w Zakadach Poudnie. Karta pracy, ktr podbija si przy
zegarze, rwnie grozi sankcjami: Kto podbija cudz kart, podlega karze natychmiastowego
zwolnienia.
W cigu pierwszych dni su za zapchajdziur. W kilku tysicach amortyzatorw mam wywierca
otwr, zawsze w tym samym miejscu. Nikt nie zwrci mi uwagi na niebezpieczestwa wice si
z wykonywaniem tej pracy. Nie powiedziano mi te, ile przy tym zarobi. W trakcie wiercenia
otworw tworz si czsto wiry, ktre ogromnie utrudniaj robot. Gdybym taki wir chcia usun
palcami, co wydaje si najprostsze, mgbym spowodowa gbokie skaleczenie, a nawet
uszkodzenie cigien. Nikt nie pofatygowa si nauczy mnie obchodzenia si z wiertark, otrzymuj
sprzeczne rady i wskazwki. Jaki majster tumaczy, eby nie przyciska sob nastawionej na
automatyczn prac maszyny. Jaki ustawiacz wyjania mi z kolei, e osign lepsze wyniki
w akordzie, jeli trzymajc w rku wiertark przycisn w d jak najmocniej rczk przyrzdu. Tak te
robi. W rezultacie ju pierwszego dnia strasznie bol mnie minie. Podejrzewam jednak, e mimo
dodatkowego wysiku wierto nie przebija metalu nawet o uamek szybciej. Pniej jaki robotnik
mwi mi, e w wikszoci maszyn przeprowadza si tu stale jakie zmiany, by jeszcze bardziej
wyrubowa ilo wyprodukowanych amortyzatorw, take wwczas - jeli dzieje si to kosztem
bezpieczestwa pracy. (Na przykad maszyna do obcinania rur, produkcji firmy Brookes. Maszyna ta,
zdolna do przecinania rur o gruboci blachy 15 mm, poddana zostaa u Sachsa przerbkom, w wyniku
czego tnie obecnie rury o gruboci 30 mm, a przy tym dodatkowo jeszcze wykonuje na rurze ukony
frez. Robotnik mwi: Nikt nas nie pyta o zdanie. Udoskonalona maszyna czciej si teraz zacina,
nasz akord jest zagroony, nasze bezpieczestwo te, ale w sumie przynosi to firmie zysk, ktry
osiga ona naszym kosztem).
Gdy przed dwoma laty Zakady Poudnie przestawione zostay na system amerykaski MTM,
robotnicy pocztkowo protestowali. Kierownictwo firmy owiadczyo wwczas:
Jak ci nie odpowiada, moesz przecie odej, na twoje miejsce czeka na ulicy dwch
cudzoziemskich robotnikw. Z rady tej skorzystao wtedy i poegnao si z firm kilkuset
robotnikw. Dzisiaj 70% zatrudnionych w Zakadach Poudnie robotnikw to cudzoziemcy, ktrzy zwizani rocznymi umowami - nie maj prawa do wczeniejszej zmiany miejsca pracy.
System MTM (Measurements Time Methods), opracowany w Stanach Zjednoczonych przez
grup naukowcw, jest rozpowszechniany i sprzedawany przez amerykask firm MTM
Corporation Directorat. Okoo 300 firm w Republice Federalnej pracuje tym najbardziej
rentownym systemem. System MTM wychodzi z zaoenia, e na kady element pracy
przypada wymierne minimum ruchw. Dla kadego ruchu ustala si norm czasow, w ktrej
powinien zmieci si kady czowiek, obojtnie czy modszy, czy starszy, mczyzna czy

kobieta, silny czy sabowity, byy tkacz dywanw czy czowiek przywyky do pracy przy
tamie.
Nim uczyniono z tej metody artyku rynkowy, testowano j przez kilka miesicy. W celu
ustalenia minimum czasowego dla czynnoci chodzenia, kazano biega w kko ludziom o
rnym stanie zdrowia i stopniu rozwoju inteligencji, rnego wzrostu i wieku, rnych ras,
odmiennych pci. Ich ruchy ledzio oko kamery. Na podstawie liczby zrobionych
w okrelonym czasie zdj wyliczono redni warto, ktr sprowadzono do podstawowej
jednostki, wynoszcej jedn stutysiczn cz godziny. Wynik: tzw. czas normowy.
W taki sam lub podobny sposb wymierzono czas innych podstawowych ruchw,
uwzgldnianych w systemie MTM. Przy czym przedsibiorcy oraz pracujcy na ich usugi
naukowcy wyrniaj trzy zespoy ruchw podstawowych: 1. ruchy skuteczne, np. siganie,
chwytanie, 2. ruchy opniajce, np. mylenie, decydowanie, czytanie, 3. ruchy nieskuteczne,
np. rozmawianie, marzenie, podnoszenie jakiej czci, ktra spada na ziemi.
Za ruchy podstawowe uznano: siganie, chwytanie, przenoszenie, puszczanie, spajanie,
oddzielanie, naciskanie, krcenie korby.
Za funkcje wizualne uznaje si: patrzenie, przesuwanie spojrzenia, czytanie.
Ruchami ciaa, ng i stp s: krok w bok, pochylanie si, wyprost, ruch stp, klkanie,
siadanie, wstawanie, obroty caego ciaa, chodzenie.
Na podstawie tych wartoci normatywnych dokonuje si analizy poszczeglnych stanowisk
pracy, a potem si je reorganizuje.
Pewna fabryka nastpujco zachwala ekonomiczne zalety tej metody: Eliminuje ona
wszystkie, nie przyczyniajce si do postpu pracy ruchy. O politycznym walorze MTM: W
systemie MTM subiektywne oceny uciliwoci pracy zostaj zobiektywizowane. Nie znaczy
to nic innego, jak to, e w przyszoci wszelkie uzasadnione narzekania robotnikw na
wysokie tempo pracy bdzie mona odpiera przy pomocy pozornie naukowych
argumentw, ktre na zlecenie przemysu wypracowali technokraci, starannie swj materia
dowodowy przechowujcy w pancernym sejfie w Pensylwanii.
Rzeczywista innowacja tego systemu polega na jeszcze wikszym obcieniu robotnikw.
Albowiem pod pozorem wprowadzenia nieznanych i niezbyt kosztownych zmian na
stanowiskach pracy wprowadza si w istocie o wiele wysze normy, zmuszajce czowieka
przy maszynie do tego, aby da z siebie wszystko.
U Sachsa praktyka wyglda nastpujco: robotnik musi wykona 120-130% normy, aby uzyska
normaln pac.
Po dwch dniach przesuwaj mnie do tamy szlifierskiej, gdzie mam si poduczy. Zostaj
przydzielony jakiemu robotnikowi, ktry zadaje sobie wiele trudu, aby mi wszystko wyjani, cho
sam rwnie, jak si pniej okazuje, niezupenie panuje nad sytuacj. Gdy chce co powiedzie, musi
wrzeszcze do ucha ze wzgldu na potworny haas, ktry sprawiaj maszyny. Ale nawet przy tym
sposobie porozumiewania si musi czasem dwu- lub trzykrotnie powtarza to samo, nim zrozumiem,
o co mu chodzi. Jest on odpowiedzialny za dwie - pooone obok siebie, kada 15 m dugoci - tamy
szlifierskie. Przed wprowadzeniem systemu MTM obsugiwa tylko jedn tam. Pienidzy byo
troch mniej - powiedzia kiedy w czasie przerwy - ale nie trzeba si byo tak ugania. Uprzedzi
mnie te: Jeli kiedy na ciebie naskocz, gdy co nie zagra tak jak trzeba, wiedz, e nie myl tak, e
to tylko z nerww.
Cigle jestemy w ruchu, obchodzc obie tamy, z ktrych kada skada si z czterech poczonych ze
sob maszyn. Stale musimy sprawdza dokadno wytwarzanych amortyzatorw i na nowo ustawia
maszyny, gdy wci zmieniaj si wielkoci pomiarw. Jeli na kocu tamy amortyzatory nie daj

si przecisn przez piercienie pomiarowe, albo jeli na amortyzatorach s nierwnoci lub plamy,
ktre mona dojrze pod lup, to idzie to na odrzut, a nas bij po kieszeni. Takie odrzuty zdarzaj si
nie raz. Wwczas mj kolega staje si jeszcze bardziej nerwowy i jeszcze bardziej ruchliwy, czasem
nawet biega wok tam, wzrokiem i suchem skoncentrowany na maszynach. Jeli ktra z nich
zaczyna wysiada, dopada jej i uruchamia czerwony przycisk hamulca awaryjnego. Potem trzeba
maszyn na nowo ustawia, albo oczyci kamie szlifierski lub te wymieni go na nowy.
Pewien nastawiacz radzi mi, abym w chwili gdy sysz pewien charakterystyczny stukot maszyny,
osoni twarz i uskoczy w bok, zdarza si bowiem, e poszczeglne elementy amortyzatorw maszyna
wyrzuca jak pociski. To stare maszyny, od czasu do czasu jedynie odmalowywane, niektre pamitaj
jeszcze czasy, w ktrych firma Sachs uchodzia za wzr narodowosocjalistycznej fabryki. One s
nieobliczalne - mwi jeden z nastawiaczy, ktry mi chce pokaza, jak nastawia si maszyn na
najprecyzyjniejsz prac. Ale po nastawieniu pracuje ona z jeszcze mniejsz dokadnoci ni
przedtem. Nastawiacz ostrzega mnie rwnie, ebym nie manipulowa przy maszynie rkami, jeli
jaki amortyzator si zakleszczy. Niejeden robotnik wskutek takiej nieostronoci pozby si ju
palcw. Ale o tym dowiaduj si po tygodniu. Tymczasem ju nieraz wycigaem palcami z maszyny
zakleszczone amortyzatory. Podobnie jak to robi mj bardziej dowiadczony kolega, gdy nie nada
w czasie.
Nawet w przerwach si nie wypoczywa. Haas prawie taki sam jak w czasie pracy, robotnicy nie mog
bowiem wyczy maszyn, jeli chc wyj na swoje. Prawie nikt nie pozwala sobie - poza obu
oficjalnymi przerwami - na pjcie do toalety. Trzeba bowiem biec pitro niej, a nikt nie jest przecie
skoczkiem. To samo odnosi si do nas, obsugi tam szlifierskich; nie mona ich na tak dugo
zatrzyma - zbyt drogo by nas kosztowao sr... Jedna do dwch marek straty na zarobkach dziennie kto moe sobie na to pozwoli?! Toalety bdce do dyspozycji robotnikw - mistrzowie maj dwa
oddzielne WC, z osobnymi kluczami - pozbawione s sedesw. Brak rwnie papieru toaletowego,
klozety s bardzo brudne. Dla cudzoziemcw jest oddzielny klozet, na ktrego drzwiach kto wypisa
flamastrem: Sralnia dla Kanakw14. Jest w nim tylko jedno oczko, wpuszczone w podog; wiadomo
- na stojco sr... si szybciej. Napisy na drzwiach toalet dla robotnikw brzmi: Mczyni i
Kobiety; inaczej natomiast klasyfikuj uytkownikw napisy na tabliczkach toalet dla personelu
biurowego: Panie i Panowie.
Pewien modociany robotnik mwi: Tu, u nas, nie ma papieru toaletowego, Sachs oszczdza.
Pewnego razu, gdy uprzedziem majstra, e id na ustp, ostrzeg mnie: Tylko uwaaj, eby nie
przyapa ci nikt z naczelnego kierownictwa, bo bd ci mierzy czas; mnie te kiedy przyapali tern,
nacisnli stoper, a potem mi wyrzucali, e za dugo sr...-. Byli tu kiedy uczniowie z pierwszego roku,
siedzieli w ustpie mniej wicej dziesi minut, wtedy zjawi si kierownik zakadowych warsztatw
szkolnych, Richter, ktry wasnym kluczem zabra si do otwierania klozetw, eby sprawdzi, czy
uczniowie nie ami zakazu palenia papierosw. Otworzy jeden klozet, zajrza do rodka, czy ktry
z chopakw na pali, zamkn drzwi, nastpnie otworzy drugi klozet, rozglda si, a oni tam wanie
zaatwiali swoj potrzeb.
Nie wiem, jak nazywa si robotnik, ktry pomaga mi wpracowa si, on zreszt rwnie nie zna
mojego nazwiska. To jest tu zbyteczne. Mamy reagowa na maszyny, nie na ludzi. A jeli co do siebie
wykrzykujemy, jeli ostrzegamy si przed niebezpieczestwem, gdy maszyna si zacina lub co innego
nie gra, wykrzykujemy cokolwiek: he albo halo, albo uwaaj, przy czym wskutek tego caego

14

Kanakowie - mieszkacy wysp hawajskich (przyp. tum.)

piekielnego haasu tak czy tak nie dociera do czowieka adne sowo, lecz jedynie ludzki wrzask, ktry
zreszt czsto prawie nie rni si od warkotu maszyny.
Czowiek obsugujcy dwie tamy moe sobie pozwoli na bezruch jedynie przez kilka sekund. A jeli
nawet pozwoli sobie na luksus krtkiego wypoczynku i na chwil usidzie, denerwuje si jeszcze
bardziej, wiadom tego, e w tym samym czasie gdzie tam mogy przestawi si namiary przy
maszynach i z tamy schodz braki. Niepotrzebny mu aden nadzorca czy naganiacz w ludzkiej
postaci, t rol spenia sama maszyna. Czowiek jest tylko dodatkiem do niej.
dza zysku koncernu nie zna granic. Stosowany przy tamach szlifierskich MTM-owski akord nie
pozostawia adnych rezerw czasowych, moliwoci czowieka zostaj tu wykorzystane do ostatniego
tchu. Co najwyej mona nie zmieci si w czasie, ale strata czasu, to strata pienidzy - zawsze
wtedy, gdy co nie wychodzi. Obecnie mwi si, e nawet ostatnie - nike - moliwoci urwania
maszynie jednej czy dwch minut bd wyeliminowane. Jeden z przechodzcych koo tamy
pomiarowcw mwi, co nas niebawem czeka: Ostatnio przeprowadzalimy noc prby, z ktrych
wynika, e moemy zrezygnowa z zatrzymywania maszyn, bo maszyna jest w stanie sama wykona
wszystkie czynnoci. A wtedy nie bdziecie mieli ju adnej moliwoci robienia machlojek, bdziecie
musieli pracowa bez najmniejszej przerwy. Nastpi to w przyszym roku. A dla zobrazowania tych
sw kreli palcem szybki ruch kolisty, aby da nam wyobraenie tempa, z jakim bdziemy biega
wok tam.
Z maszyn wypywa olej i wytryska woda, ktrymi chodzone s elementy szlifujce. Woda i olej
gromadz si we wosach i spywaj po ciele. Wielu ma od tego zapalenie skry oraz silnie swdzce
plamy na ciele. Jednemu z robotnikw, ktry wci si drapie, olej wyar dziury na nogach. Zapach
oleju, mimo najgruntowniejszego mycia ciaa, nie daje si usun. Ju cakiem zalatuje od pana
fabryk - mwi po kilku dniach gospodyni, u ktrej wynajem pokj.
Po tygodniu pracy na przedpoudniowej zmianie u Sachsa - pobudka o wp do pitej, o szstej ju
przy tamie w pooonych na drugim kracu miasta Zakadach Poudnie - uwiadamiam sobie
nagle, e jestem w Schweinfurcie nie od siedmiu dni, jak mi si przez cay czas zdawao, ale e
bezporednio przed podjciem pracy u Sachsa przebywaem w tym miecie ju trzy tygodnie, aby w charakterze na poy dziennikarza, na poy turysty - przeprowadzi pewne badania rwnie poza
obrbem fabryki. Schweinfurt ogldany z tych dwch perspektyw, to jakby dwa cakiem inne miasta.
Kwot 642,9 miliona marek obroty zewntrzne grupy Sachsa osigny w roku 1969
najwyszy puap. Oznacza to wzrost o okrgo 21% w porwnaniu z rokiem poprzednim.
Oglne obroty Fichtel & Sachs S-ka wzrosy z 369,9 miliona marek w roku 1968 do 486,3
miliona marek w roku 1969, co stanowi wzrost o prawie 25%. Do osignicia tych wynikw
przyczyniy si wszystkie dziay fabryki. Obroty w kraju wzrosy od 68 milionw do 327
milionw marek, co wynosi 26,2%. Obroty za granic wzrosy o 22%, czyli do 159,3 miliona
marek.
Liczba zatrudnionych zwikszya si w Fichtel & Sachs S-ka w roku 1965 do 11 937 osb,
a w zakadach Sachsa - cznie do 17 tysicy pracownikw (...). Tylko zwikszony wysiek
pracownikw na wszystkich odcinkach gwarantuje rwnie w przyszoci dalszy rozwj
naszych zakadw.
(Z wydanej przez Sachsa ksigi pamitkowej 75 lat firmy Fichtel & Sachs, wrzesie 1970)
Stalimy si wielk sachsowsk rodzin. Wierni firmie a do czwartego pokolenia
(). Uskrzydlona, nieomal historyczna wypowied nadburmistrza miasta Schweinfurtu,
Georga Wichtermanna, ktry kiedy zreszt te pracowa w firmie Fichtel & Sachs: Jeli

bdzie si wiodo firmie Fichtel & Sachs, bdzie si wiodo rwnie miastu - nie bierze si z
niczego.
(Ksiga jubileuszowa 75 lat firmy Fichtel & Sachs, wrzesie 1970)
Albertowi S., ktry z czterdziestu omiu lat swojego yda trzydzieci powici na to, aby firmie Fichtel
& Sachs wiodo si dobrze - wiedzie si obecnie raczej le. Gdy skadam mu wizyt w jego mieszkaniu
zakadowym - dwa mae pokoje na parterze, trzeci na pitrze - pooonym w bezporednim
ssiedztwie fabryki, przyjmuje mnie w piamie. Twarz ma zapadnit, robi wraenie czowieka
o wiele starszego ni jest w rzeczywistoci, mwi tylko szeptem, a jego ona po godzinie prosi,
ebymy skoczyli rozmow, poniewa m po kadej rozmowie o swojej pracy u Sachsa wychodzi
z nerww. S. po czterotygodniowym pobycie w szpitalu wrci przed dwoma tygodniami do domu.
Nie wiadomo, jak to dugo potrwa, moe rok, nim znw zostanie uznany za czowieka zdrowego,
a wtedy... Powiedziano mi ju, e do poprzedniej pracy nie wrc. Co wtedy bdzie - nie wiem.
Moe bd pracowa jako windziarz albo portier, to taki askawy chleb dla przedwczenie
wymanewrowanych z produkcji.
Inwalidztwo Alberta S. spowodowane jest zawaem serca, jego choroba wie si bezporednio
z rozkwitem fabryki, a cilej - z uruchomieniem Zakadw Poudnie, co byo najwikszym
przedsiwziciem budowlanym w dziejach firmy (jak stwierdzi dyrektor Hlck w czasie uroczystoci
wmurowania kamienia wgielnego).
Zakady Poudnie zbudowano przed dwoma laty, z myl o uruchomieniu w nich produkcji
amerykaskim systemem MTM. Robotnicy nazywaj ten system inaczej: metoda rubowania
wysiku, diabelska metoda pracy.... W systemie MTM czowiek zostaje dopasowany do maszyny,
to znaczy - redukuje si go do mechanizmu, majcego za zadanie wykonywa w kko kilka
podstawowych ruchw, jak na przykad chwytanie, wiercenie, wkadanie, nacisk na dwigni
non, p kroku w bok i pi minut przerwy na zaatwienie potrzeb fizjologicznych. Na
podstawie wartoci tabelarycznych okrela si wydajno kadego robotnika; w danym przypadku ilo amortyzatorw, ktre ma wykona w cigu dnia pracy. Jest to wielko tak wyrubowana, e nie
pozostawia robotnikowi adnej wolnej chwili. Staje si on w tym ukadzie przeduonym ramieniem
maszyny, podporzdkowanym cakowicie ustalonemu dla niej rytmowi pracy. Jest to ukad cakowicie
- psychicznie i fizycznie - czowieka deprecjonujcy. W istocie produkcja w Zakadach Poudnie a wic od czasu wprowadzenia systemu MTM - wydatnie wzrosa. Wedug dawnych norm czasowych
produkowano miesicznie 400 tysicy amortyzatorw, wedug norm systemu MTM produkuje si
w tym samym okresie 600 tysicy amortyzatorw. Ale jednoczenie zwikszya si zachorowalno:
w zakadach pracujcych wedug starego systemu wynosi ona 10-12%, w Zakadach Poudnie podskoczya do 20-22%. rda tego wzrostu kierownictwo firmy dopatruje si nie w systemie MTM,
lecz w niskim morale pracy.
Albert S. siga gboko w przeszo, nim dojdzie do przyczyny swojej choroby. Willi Sachs, ojciec
Ernsta-Wilhelma i Guntera Sachsa, czowiek, ktrego w Schweinfurcie lubiano, ale i ktrego si bano,
by waciwym wadc tego miasta. Jego stosunek do zwykych ludzi by mieszanin protekcjonalizmu,
faszywych gestw i megalomanii. W okresie najwikszego bezrobocia, w latach 1931-1932, gdy
przed urzdem zatrudnienia tworzyy si dugie kolejki ludzi o pustych odkach, Willi Sachs potrafi wspomina Albert S., ktry by wiadkiem takiej sceny - rzuca z trybuny monety, a nawet banknoty
w tum. Bawi go bowiem obraz ludzi, ktrzy rzucali si na pienidze, szamotali ze sob i bili si... Willi
Sachs nie by te pozbawiony swoistej fantazji. On, ktry Schweinfurtowi ufundowa stadion,
nazwany pniej jego imieniem, a teatrowi kurtyn - nie potrafi odmwi sobie przyjemnoci
wjechania na rowerze w tum zgromadzonych na jego cze w hali miejskiej ludzi i kilkoma strzaami
z rewolweru potrafi roztrzaska po kolei wszystkie lustra. adna wadza nie odwaya si oczywicie

go ukara... On, serdeczny przyjaciel Gringa i fetyszysta broni, wczenie nauczy ni wada rwnie
obu synw. Ernestowi-Wilhelmowi i Gunterowi, gdy mieli 15 i 12 lat, wrczy karabin maokalibrowy,
z ktrego pozwala im strzela na terenie graniczcego z paacem Mainberg majtku Kaltenhof. Za
indyki przy tej okazji przez chopcw upolowane wypaca rolnikom wspaniaomylnie
odszkodowanie.
Ten peen zaufania stosunek nie uleg zmianie rwnie po przeksztaceniu patriarchalnej
firmy w przedsibiorstwo zarzdzane wedug najnowoczeniejszych metod: Jeszcze dzisiaj,
w trzecim pokoleniu, firma znajduje si cakowicie w rku rodziny Sachsw...
Firma Fichtel & Sachs - jak stwierdzi premier rzdu bawarskiego, Alfons Goppel (CSU) wobec
720 goci z kraju i z zagranicy - nie tylko przyczynia si do tego, e Schweinfurt jest
produktywne jak rzadko ktre miasto w Republice Federalnej, ale wiele zdziaaa rwnie dla
caej gospodarki bawarskiej.
Akcentujc osignicia kierownictwa firmy w sferze socjalnej, A. Goppel powiedzia, e Sachs
oferuje nie tylko miejsca pracy, ale tworzy wsplnot pracy.
(Z prasy lokalnej)
W Zakadach Poudnie - mwi Albert S. - wszystko miao i jak z patka. Dwch naszych
dyrektorw przez p roku poznawao w USA system MTM. Po powrocie utworzyli sztab fachowcw,
ktry cay ten problem rozpracowywa sam, bez porozumiewania si z nami. Nikt z nas nie wiedzia,
co go czeka. Nawet chronometrayci si nam nie przedstawili. I w ogle nikt nam nic nie mwi.
Pewnego dnia powiedziano nam: od jutra bdziecie pracowali systemem MTM, i to wszystko.
Wczoraj jeszcze byo tak, a dzisiaj jest ju zupenie inaczej. Ani na chwil nie mona oddali si od
maszyny, trzeba si te grubo zastanowi nad tym, czy warto i si wysiusia. Jeli ma si saby
pcherz-, to koniec. Odlego do toalety wynosi 50-100 metrw, na 1200 robotnikw przypada
chyba z tuzin klozetw; o wiele za mao. Ale i w tym jest metoda. Koledzy wyczekujcy pod toaletami
bbni w drzwi, niecierpliwi si. Jeden pogania drugiego.
Z MTM wi si jeszcze inne kopoty, na przykad: w ogle nie ma u nas jakiejkolwiek izolacji
dwikochonnej. Haas jest tak wielki (95 fonw), e czowiekowi wieczorem huczy we bie. Haas
jest typowy dla tego systemu pracy - nie ma mowy o jakiejkolwiek rozmowie. A wic unika si
wszelkich sytuacji, ktre by mogy czowieka odwie od roboty. adnych okien. Waciwie s, nawet
w pobliu kadej maszyny, ale szyby maj z mlecznego szka, a poza tym znajduj si na takiej
wysokoci, e nie mona do nich sign nawet rk. Poza tym tylko beton. W wielkiej hali czowiek
czuje si tak, jak musi czu si chrabszcz uwiziony w pudeku. Co wraliwsi koledzy choruj na lk
przestrzeni.
A jeszcze to powietrze. Czasem czowiek a si dusi. Wskutek zarzdze oszczdnociowych
powietrze jest wrcz fatalne. Pocztkowo planowano zainstalowanie odpowiedniego urzdzenia
wentylacyjnego w ogromnej hali. Chciano zbudowa przewd, ktry doprowadzaby wiee
powietrze, a jednoczenie usuwa zuyte. Ale to urzdzenie kosztowaoby o 2 mln marek wicej od
zwykych dmuchaw, ktre mamy w hali. Zrezygnowano wic z tego urzdzenia, rzeczywicie bardzo
wydajnego, i zainstalowano owe dmuchawy, ktre przekazuj zanieczyszczone powietrze z jednego
kta w drugi. Najszkodliwsze jednak dla zdrowia jest to, e maszyny odrzucajce opiki przerabianego
metalu rozpryskuj w powietrze mazist wod. Jest w niej kwas fosforowy, kwas chromowy i lakier
nitro. I to wszystko my wdychamy! Ludzie wci wymiotuj. Wielu narzeka na ble odka.
W zeszym roku testowano wydajno nowego urzdzenia wentylacyjnego. Trzeba byo zamkn
wszystkie drzwi i otwory w dachu. Po trzydziestu minutach w hali byo peno czadu. Zrobio si
strasznie, koledzy grupkami wyskakiwali na wiee powietrze.

Tego lata przez kilka tygodni mielimy temperatury powyej 40, a w hartowni koledzy pracowali
nawet w temperaturze powyej 60 i 70. Ludzie ledwo trzymali si na nogach. Upa by tak
potworny, e gdy kobieta, ktra miaa na sobie pcienny fartuch, wstaa, siedzenie byo zupenie
mokre. Kilka ciarnych Turczynek zemdlao. W tym samym czasie w budynku administracji, gdzie
siedz dyrektorzy, temperatura wynosia 25; dziki urzdzeniom klimatyzacyjnym panowa tam
chodny wiaterek.
W Zakadach Poudnie pracowaem jako ustawiacz, tkwiem midzy motem a kowadem, od gry
kopany, od dou naciskany. Musiaem si troszczy o to, aby maszyny znajdoway si w cigym
ruchu. Jeli doskoczyem i nastawiaem maszyny jednemu, to ju woa mnie nastpny, e brak mu
surowca, ebym si askawie popieszy, bo kradn mu czas. Potem musiaem chwyta za piro,
sporzdza zapisy, sprawdza wyliczenia, bo przy tym skomplikowanym systemie wyskakiway stale
bdne sumy, do 200 marek miesicznie rnicy w zarobkach u dwch ludzi, ktrzy zrobili tyle samo.
Ludzie pracowali wci w takim napiciu, e z najbahszego powodu wrzeszczeli na siebie, czasem
dochodzio wrcz do rkoczynw. Kierownik hali, Prozeller, na ktrym spoczywaa odpowiedzialno
za sprawne krcenie si interesu, pobi ju niejednego, cho te kiedy by przecie robotnikiem.
Wedug regulaminu powinien ju dawno zosta zwolniony, ale firma takich przecie potrzebuje. By
bardzo pracowity, czasami pracowa na dwie zmiany, czsto take w soboty i w niedziele. Bywa
bardzo koleeski, czsto nawet innym pomaga, ale gdy trzeba byo wykona jakie zadanie
specjalne, potrafi te wrzeszcze na ludzi i traktowa ich jak bydo.
Przez kilka tygodni przed zawaem cigle miaem nadgodziny. To znaczy - waciwie byem na nie
skazany. Nadgodziny to kwestia egzystencji robotnika, ktry ma normalny standard yciowy. Jeli
robotnik obarczony dziemi chce mie to wszystko, ma dwie moliwoci do wyboru: albo pracuje
rwnie jego ona, albo haruje sam w nadgodzinach. Innych moliwoci osignicia tego wszystkiego
nie ma.
Nadgodzin byo wicej niby si chciao. Gdy zabrako surowca, albo gdy trzeba byo przestawi
maszyny na produkcj innego typu, poniewa biuro przyjmowania zamwie potrzebowao wanie
czego innego, albo jeli z biura zbytu na krtko przed zakoczeniem pracy dzwoniono i mwiono, e
to i to musicie jeszcze dzisiaj w nocy zrobi - pracowalimy w nadgodzinach. W takich wypadkach
trzeba byo pdzi na d, eby pobra odpowiedni materia. Pracowaem co najmniej dziesi godzin
dziennie, take w soboty, czasami prac rozpoczynaem o godzinie 5 rano, a koczyem o 7
wieczorem. Gdybym nie chcia pracowa w nadgodzinach, potraktowano by to jako przejaw
niewaciwego stosunku do pracy. Tacy, obok chorujcych, s potem w zych czasach pierwszymi
wyrzucanymi na bruk. Osiem tygodni przed zawaem miaem ju zapa sercow podczas pracy.
Byem odpowiedzialny za prac kilku robotnikw, ktrzy noc wykonywali jakie specjalne zlecenie.
Pracowalimy systemem MTM, lecz czas wykonania tego specjalnego zlecenia by tak fatalnie
obliczony, e nie moglimy si po prostu w nim zmieci i musielimy siedzie w fabryce do nocy.
Wszystko si za to na mnie skrupio, na mnie spado cae niezadowolenie kierownictwa. Tak mnie to
rozwcieczyo, e dostaem skurczw serca, brakowao mi tchu. Wyszedem na wiee powietrze,
chyba z dziesi minut tak odpoczywaem, po czym znw wrciem na gr i dalej pracowaem. Tak,
byem te ju raz u lekarza fabrycznego, dr. Gatemanna, czuem, e serce mi trzepocze i co
z krgosupem nie jest w porzdku. Ten mi powiedzia: Najlepiej byoby, gdyby pan co godzin przez
5-10 minut peza, wie pan, tak jak mae dzieci. Po czym wycign jak ksik, co w niej czyta
i powiedzia, e zgodnie z metod prof. Kienzlego, czy kogo takiego, powinienem co godzin czoga
si przez kilka minut. Nic mu na to nie odpowiedziaem, koledzy pomyleliby, e zwariowaem, poza
tym brakowao czasu na tego rodzaju sport.

Wracajc wieczorami do domu byem wykoczony, w domu co przeykaem, w trakcie czytania

gazety czsto zasypiaem i ju o 7 lub w p do 8 kadem si do ka. Tylko pracujesz i pisz, mwia
moja ona, zabierz swoje ko do Sachsa i w ogle si stamtd nie ruszaj... Wraz z nadgodzinami
zarabiaem netto najwyej 1400 marek, bez nadgodzin - do 1000 marek.
Stao si to przed szecioma tygodniami. Ju od kilku dni miaem w czasie pracy ble w okolicy serca,
promieniujce a do rki. Pocztkowo mylaem, e to chyba reumatyzm. Krtko przed rozpoczciem
pracy, kwadrans przed 6., chwyci mnie okropny bl. Poszedem do sanitariusza, ale nie byo go
jeszcze. Chocia w fabryce pracuje si na trzy zmiany, noc nie ma ani jednego sanitariusza.
Poszedem wic na gr, przebraem si, chciaem bowiem wraca do domu, aby pj do lekarza.
Przysiadem na chwil na awce w portierni, zrobiem dwa kroki po stopniach schodw i znw
chwyciy mnie ble, po czym przeszy. Potem odwaliem jeszcze prac papierkow za poprzedni
dzie. Bya to pilna praca, ktr koniecznie musiaem wykona. Na to wszed szef, pan Prozeller,
i powiedzia, ebym zszed do piwnicy, ma dla mnie jakie nie cierpice zwoki zajcie. Byem ju
w moim cywilnym garniturze, ale powiedziaem: Oczywicie, co masz dla mnie do roboty? Na co on:
Musisz tam na dole zrobi porzdek. Wic ja mu na to: Ty, jestem dzi cay rozklekotany, chyba szlag
mnie trafi. Tak - on na to - jeli ciebie dzi szlag trafi, to ja powinienem ju dawno odjecha, no wic
na d! Zszedem do magazynu, bo tu czowieka zaraz bior za symulanta. Kiedy wezwano mnie do
referatu chorobowego, tam przypadkowo miaem okazj zerkn na list, na ktrej by wyliczony czas
nieobecnoci mojej i innych, ktry zakad przez nas straci. Przy moim nazwisku byo 4000 marek
straty za okres 14-dniowej nieobecnoci. Rwnie pismo kierownictwa zakadu otwarcie wyraao
swoj podejrzliwo, e udajemy tylko chorych, bdc w gruncie rzeczy zdrowymi.
Fichtel & Sachs Towarzystwo Akcyjne
Wielce Szanowne Wsppracowniczki!
Wielce Szanowni Wsppracownicy!
Rok 1970 obok duych podwyek pac przysporzy nam znacznych obcie dodatkowych,
przede wszystkim w wyniku wprowadzenia w ycie ustawy o wiadczeniach pieninych
w czasie nieobecnoci pracownika. Trzeba byo wyasygnowa na ten cel, wcznie z udziaami
pracodawcy w kosztach ubezpiecze socjalnych, okoo 9 250 000 marek.
Jestemy zbyt wyrozumiali i postpowi, aby zwraca si przeciwko ustawie jako takiej.
Czujemy si jednak w obowizku z caym naciskiem zwrci uwag, e wskutek
wygrowanego stanu liczbowego chorych w naszym zakadzie, wynoszcego w roku 1970
rednio 8,9% - wobec redniej 5% chorych zarejestrowanych w Powszechnej Kasie Chorych w
Schweinfurcie - powstaj dodatkowe koszty w wysokoci, za ktr w obecnej sytuacji
gospodarczej nie jestemy w stanie bra odpowiedzialnoci.
Biorc za punkt wyjcia przecitn liczb chorych zarejestrowanych w Powszechnej Kasie
Chorych w Schweinfurcie, powinnimy z owych 9 milionw marek wydatkowanych na pace
dla chorych wyda faktycznie 5 milionw marek. W rzeczywistoci musielimy jednak wyda
dalsze 4 miliony marek, to znaczy, e wicej ni 40% naszych globalnych wydatkw na pace
dla chorych przypado na opacenie wypadkw chorobowych, ktre daj do mylenia tym
wicej, e nie notowalimy epidemii grypy czy czego podobnego. Nikt nie zachce na serio
dowodzi, e nasza zaoga jest na choroby wraliwsza ni pracownicy innych zakadw. Nie
ma wic wtpliwoci, e wypaty z tytuu absencji chorobowej byy w duym stopniu
naduyciem! Potwierdza to przypuszczenie fakt, e i w obrbie naszego zakadu przecitna
liczba chorych nie tylko wrd pracownikw umysowych, ale - i to szczeglnie - wrd
majstrw a take specjalistw wynosi, jak wynika z dowiadcze, niewiele ponad 5%,
aczkolwiek pracuj oni w takich samych lub podobnych warunkach, a czsto nawet w jeszcze
uciliwszych.

W porwnaniu z danymi Powszechnej Kasy Chorych w Schweinfurcie tak wysoka liczba

chorych w naszym zakadzie oznacza w przeliczeniu na liczb naszych pacobiorcw, e
w ubiegym roku trzeba byo wypaci na gow okoo 400 marek chorobowego wicej, ni
wynosi przecitna gratyfikacja gwiazdkowa jednego pracownika; wydatek, ktrego zasadno
budzi wtpliwoci.
Prosimy, abycie nas le nie zrozumieli i dlatego jeszcze raz podkrelamy, e sowa te nie
odnosz si do tych wsppracownikw, ktrzy rzeczywicie byli chorzy i zgodnie
z postanowieniami prawnymi nie powinni ucierpie na zarobkach. Ale akurat w czasie, gdy
musimy szczeglnie dba o nasze zdolnoci konkurencyjne, a tym samym i o nasze miejsca
pracy; w ktrym jestemy jednoczenie zmuszeni stwierdzi, e liczba chorych pacobiorcw
w zakadzie w Schweinfurcie w okresie pierwszych piciu miesicy 1971 roku, wynoszca
rednio 10,24%, jest znacznie wysza od redniej za analogiczny okres roku ubiegego, kiedy
to wynosia 8,8 procent - przeciwstawiamy si wszelkimi siami naduywaniu prawa do pacy
w czasie absencji chorobowej.
Prosimy zatem wszystkich naszych wsppracownikw, aby zapoznali si z zawartymi w tym
pimie danymi, sami przeprowadzili rachunek, a nade wszystko przyczynili si do tego, eby
zlikwidowa nieusprawiedliwione korzystanie ze rodkw przeznaczonych na pace dla
nieobecnych.
Schweinfurt, czerwiec 1971.
Fichtel & Sachs Towarzystwo Akcyjne
podpisa: Hlck
podpisa: dr Elck
No tak, przez chwil czuem si znw lepiej. Prozeller zawoa nastawiaczy i powiedzia: S. zejdzie na
d i wszystko uporzdkuje, biada, jeli zrobicie znw baagan i nie bdziecie uwaa; inaczej bd
z wami wwczas rozmawia. Gdy odszed, powiedziaem im: A wic wiecie dokadnie, znacie go
przecie wszyscy; bierzmy to wszystko jako do kupy, eby porzdnie wygldao. To go zadowoli.
Potem zabraem si do roboty, to w jednym kcie, to w drugim. Przyszed jeszcze jeden nastawiacz,
te zabra si do porzdkowania. Powiedziaem do ktrego: Jak masz czas, to chod, zestawimy to
jako. Ustawialimy skrzynki, jedn na drug. Musiaem naturalnie wci wchodzi na drabin, aby
sprawdzi, co jest w poszczeglnych skrzynkach i kred wypisywaem na nich numery. Nagle - bums,
co mnie chwycio. Bya za kwadrans sidma, wybiegem z magazynu na wiee powietrze, troch
odpoczem i znw wrciem na d, aby wzi si do roboty. W duchu zorzeczyem sobie: ty durniu,
id przecie do domu, chopie. Powiedziaem sobie, e tak zrobi, po czym poszedem na gr do
majstra, przysiadem koo niego i odezwaem si: Ty, jak wchodziem na gr, przez ten wysiek
znw mnie chwyciy ble. Bl troch zela, ale na chwil. Bo naraz, bach, znw mnie chwycio. Bez
sowa, bo nie byem zdolny cokolwiek powiedzie, wstaem i puciem si schodami w d. Bl
w ogle ju nie ustawa. Biegem przed siebie, do sanitariusza. Na ostatnich metrach kto mnie
podtrzyma. W ogle nie wiem, jak si tam dostaem. Poprzednio byem ju przecie u portiera
i powiedziaem mu, e wydaje si mi, i bd mia zawa serca. Widocznie powiedzia o tym
sanitariuszowi, bo natychmiast mnie pooono i wezwano karetk pogotowia. Na jej przyjazd trzeba
byo czeka ponad p godziny. W szpitalu dali mi natychmiast tlen.
Swoje stanowisko pracy najpewniej ju straciem, bd musieli je obsadzi kim innym, to przecie
jasne.
Na koniec S. dodaje jeszcze, e powinien by tak postpowa, jak postpowa jeden z jego kolegw
rwienikw - nie chcc podpa kierownictwu firmy: Za kadym razem, gdy czu, e z jego sercem

jest co nie w porzdku, bra kilka dni urlopu. Dziki temu nie dosta si na czarn list tych, ktrzy
czsto choruj.
(Odwiedzam piciu robotnikw spord tych, ktrzy w ostatnich miesicach ulegli wypadkom przy
pracy. Rany cite palcw jako skutek hecy akordowej czy skaleczenia zdaj si by wypadkami z gry
wkalkulowanymi w ryzyko pracy. Wszyscy oni powiedzieli mi, e kadego robotnika musi to raz lub
dwa razy do roku dopa. Wszyscy te bardzo podobnie oceniaj przyczyny wypadkw, dlatego te
tu przytaczam - tytuem przykadu - tylko jedn wypowied).
Herbert D., lat 22, od piciu lat u Sachsa:
Przedtem praca nie bya tak mordercza, od czasu, gdy jestemy tam, w Zakadach Poudnie,
wszystko wali si na eb, na szyj. Kierownik Prozeller te jest w istocie tylko narzdziem:
czowiekiem, nad ktrym wisi miecz. W cigu dnia musimy zrobi 3000 sztuk, wwczas dochodzimy
do mniej wicej 110%. Ale jest to te ju wszystko, co mona zrobi, aby wycign 750-800 marek
miesicznie. To oznacza prac na najwyszych obrotach i adnej przerwy na papierosa.
Dotychczas miaem cztery wypadki przy maszynie, nieuniknione w pracy systemem MTM. Albowiem
system ten nie uwzgldnia czasu potrzebnego na zapewnienie odpowiednich warunkw pracy. Na
rurach poddawanych maszynowej obrbce bez przerwy gromadz si opiki. Przepisy dotyczce
ochrony przed wypadkami wymagaj zatrzymywania maszyny i usuwania opikw, ale czasu w ten
sposb straconego nikt nam nie zapaci. Wic nie zatrzymuje si maszyny, lecz w penym jej biegu
usuwa opiki rk. I wtedy wanie najczciej dochodzi do wypadku. Ucicie palca przy tym zajciu,
to nie pierwszyzna. Ten kikut czuj jeszcze dzi, skra zesza a do koci. Przytrafio mi si to przed
kilku laty, ale jeszcze dzi - gdy chwytam cokolwiek midzy palce - czuj bl. Prawdopodobnie jakie
cigno zostao naderwane.
Taka rana goi si dopiero po czternastu dniach albo nawet po trzech tygodniach. Przez ten okres nie
mona pracowa - z powodu niebezpieczestwa jtrzenia si rany. Mnie, jak rwnie kilku kolegw,
wzywano ju do biura fabrycznego. Powiedziano nam tam, e za duo chorujemy. Byo nas wtedy na
grze chyba z dwudziestu, kadego wpuszczano z osobna i prawiono kazanie. Po jakich czternastu
dniach kady dosta karteczk: Jeli stan Paskiego zdrowia si nie polepszy, bdzie Pan musia liczy
si ze zwolnieniem.
Dowiedzielimy si te, e nasz lekarz fabryczny rozesa do lekarzy w caym Schweinfurcie pismo
oglne, w ktrym prosi, aby przy wypisywaniu zawiadcze chorobowych postpowali bardzo
ostronie z uwagi na interesy gospodarcze naszej firmy.
Przepisy dotyczce ochrony przed wypadkami maj wobec tej caej hecy akordowej warto
iluzoryczn. Kady musi radzi sobie sam. Na przykad: przy pracach szlifierskich dochodzi czsto do
niebezpiecznych skalecze oczu, mamy co prawda okulary ochronne, ale ich nie uywamy, poniewa
stale s zabrudzone. Nikt ich nie czyci, trzeba by bowiem to robi kosztem akordowego czasu, a wic
- kosztem zarobkw. Firma powinna waciwie kogo do czyszczenia tych okularw zatrudnia, ale
poniewa chodzi tu o zajcie, ktre bezporednio produkcji nie suy, wic nikogo takiego si nie
zatrudnia, w zwizku z czym okulary pozostaj brudne i nie s uywane.
Ci tam z gry cigle chc jeszcze bardziej skrci czas wykonania poszczeglnych czynnoci, aby
wycisn z nas ostatnie siy. Przychodzi wic taki jeden z drugim, naturalnie nieoficjalnie. Gdy ci faceci
wchodz na hal i widzimy, e trzymaj rce w wypchanych kieszeniach, wiemy, e maj tam stopery.
Takie nieoficjalne mierzenie czasu jest zabronione, ale ju nieraz tak z nami postpowano.

Zapytany o Guntera Sachsa, odpowiada: Wiem, e obaj bracia wycigaj z tych zakadw 10
milionw marek rocznie. Ale co mnie obchodzi Gunter Sachs. Mam swoj prac, to mi wystarcza.
Wycig z poufnego protokou narady kierownictwa firmy.
(Rozmowa midzy przewodniczcym rady zakadowej, Leyem, j oraz - ze strony dyrekcji Schraderem, Gallem, Wildem).
Protok z narady w dniu 10.VIII.1971. Dotyczy: Reklamacji Oddziau C (monta sprzgie)
w sprawie nowego systemu pracy akordowej. Obecni byli panowie: z ramienia rady
zakadowej - pan Ley, pan Seuffert, pan Handschuh, pan Ress, pan Leisner; z ramienia
dyrekcji - pan Schrader, pan Galle, pan Wild. Data sporzdzenia protokou: 18.VIII.1971.
Protok otrzymuj: pan Hlck, pan Himmer, pan Paulik, pan Schrader z dyrekcji, i Na
pocztku narady pan Ley zada, aby zaniecha stosowania nowych norm czasowych na for
i przywrci poprzednie normy czasowe. Skrytykowa rwnie to, e poddanych obserwacji
pracownikw nie zapoznano z tabel wskanikw wydajnoci, a studia dotyczce
poszczeglnych czynnoci w rozbiciu na czas przeprowadzono dopiero po podaniu do
wiadomoci nowych norm czasowych na for. W dalszym cigu pan Ley wyrazi zastrzeenia co
do wielkoci tych nowo ustalonych jednostek czasowych, ktre wprowadzone zostay
i zreszt przez Dzia Kontroli, a obecnie s egzekwowane przez robotnikw montau. Zwrci
on rwnie uwag na to, e robotnicy z powodu zbyt duego ciaru detali nadweryli ju
sobie przeguby rk i cierpi na ble w krzyu, a niektrzy z nich znajduj si pod stal opiek
lekarsk. Kwestionowa on prawo do nowego ustalania czasw i skrytykowa
niewprowadzenie przerwy na rekreacj.
Pan Schrader replikowa, e prawo do ustalania nowych czasw wynika z wprowadzenia
zmian w trybie pracy, ktrych zaistnienie przewodniczcy rady sam w swoim wystpieniu
potwierdzi. Owiadczy on ponadto, e po tej regulacji w firmie w nowym rozkadzie czasu
pracy zawiera si rwnie czas na rekreacj.
Pan Ley domaga si aby wprowadzone zmiany znalazy wyraz w pomiarze czasu. Jeszcze raz
ponowi on danie przywrcenia poprzednich czasw dawanych na for. Jeli tak si nie
stanie, to zgodnie z 29a ramowego ukadu taryfowego odwoa si do placwki rozjemczej.
Stwierdzi on, e w zakadzie grano znaczonymi kartami, jako e panowie Lssig i Seuffert
mieli podobno kontrolowa czasy przy pomocy ukrytych w kieszeniach stoperw.
Pan Schrader zastrzeg si przeciwko wyraeniu znaczone karty i zagrozi zerwaniem
narady, jeli nadal uywa si bdzie podobnych okrele. Poza tym tematu tego nie mona
kontynuowa z powodu nieobecnoci panw, ktrych to dotyczy.
Po przedoeniu przez przedstawicieli dyrekcji pomiarw czasu, przy czym szczegln uwag
zwrcono na zmiany w trybie pracy i na bardzo pozytywnie ocenion tabel wydajnoci, pan
Ley powiedzia, e tabela ta nic mu nie mwi, i e brak mu w niej czego. Mianowicie tego, e
w odniesieniu do miejsc pracy, ktrych te zmiany dotycz, nic si nie mwi o reorganizacji
stanowisk, ktra by poprawia warunki pracy.
Pan Galle odrzuci zarzut, jakoby z now tabel wydajnoci j nie zaznajomiono pracownikw
i zapewni, e jeli chodzi o przeprowadzone przez niego pomiary czasu, to zapozna ich
z opracowanymi przez siebie wynikami. Pan Plettner, ktry bra udzia w ustalaniu czasw,
nie moe w tej sprawie udziela wyjanie, gdy przebywa na urlopie.
Z okoo 1000 Grekw, zatrudnionych w firmie Fichtel & Sachs na rocznej umowie, wikszo
kwateruje w nalecych do firmy barakach. Kolonia barakw przy Weidmannstrae 8 - trzy otoczone
drucianym parkanem baraki - znajduje si na terenie fabrycznym. U wejcia szyld:
Nieupowanionym wstp wzbroniony. O tym, kto jest upowaniony, a kto nie - decyduje opacany
przez firm dozorca. On, a take tumacz firmy cenzurowali ju nieraz korespondencj podejrzanych

o lewicowe pogldy Grekw. Obaj ostrzegaj rwnie kadego nowo zatrudnionego przed
wstpowaniem do zwizku zawodowego, poniewa w zwizkach dziaaj take komunici.
W trzech podunych barakach przy Weidmannstrae 8 kwateruje okoo 400 Grekw. Tylko jeden
barak cechuje luksus, jeli chodzi o urzdzenia sanitarne; to znaczy, e w baraku tym s prysznice
i toalety, a take kuchnia. W kuchni jest pi sprawnych maszynek do gotowania. Dla 400 ludzi jest
pi toalet i dwie umywalnie. Lodwek firma Fichtel & Sachs robotnikom cudzoziemskim do
dyspozycji nie stawia. Moliwe, e odpowiedzialni panowie uwaaj, i u siebie w domu poudniowcy
musieli zrezygnowa z cakiem jeszcze innych wygd.
Zim Grecy wystawiaj ywno za okna, co przyciga do barakw koty i szczury. Jeli kto chciaby
znale potwierdzenie uprzedze, e cudzoziemscy robotnicy s brudni i cuchn, wystarczy, aby przez
kilka dni zamieszka w takim baraku; sam przesiknie owym zaduchem. W kadej klitce mieszkaj 4
do 6 osb, powierzchnia jednego pomieszczenia wynosi okoo 25 metrw kwadratowych, a wic przy
penej obsadzie na jedn osob przypada okoo 5 do 6 metrw kwadratowych. Nawet psy s
w lepszej sytuacji, bo zgodnie z przepisami o ochronie zwierzt, minimalna powierzchnia wybiegu dla
owczarka alzackiego jest trzy razy wiksza od tej, ktr firma Fichtel & Sachs oferuje Grekom.
Zbutwiae drewniane baraki s obite wewntrz pap, cianki dziaowe s z prasowanego papieru.
Tynk patami odpada z sufitu na podog, dziuraw i pen szczelin. Za jedno legowisko w tym
przybytku firma inkasuje 30 marek miesicznie. A poniewa tylko w obrbie Zakadw Poudnie s
jeszcze dwie takie kolonie, firma wzbogaca si miesicznie o okoo 14 tysicy marek.
Gunter Sachs (o swojej rezydencji w St. Moritz): Zaczo j si od wanny kpielowej.
Chciaem, eby mi j wykoczy Roy Lichtenstein, poniewa bardzo dobrze maluje na blasze
technik emaliow. Pojechaem wic do Nowego Jorku i przedstawiem mu swoj
koncepcj.
Dwa lata trwao ostateczne wykoczenie rezydencji w St. Moritz. Jedna ciana okazaa si
zbyteczna, Gunter Sachs kaza j rozebra, aby mona byo we wntrzu zainstalowa
ogromn kurtyn z pleksiglasu, ktr do St. Moritz przytransportowa helikopter. W taki sam
sposb sprowadzono owe osawione kuloodporne drzwi, ktre Gnter Sachs kaza
zamontowa w zabytkowym Palace Hotel (zbudowanym w roku 1866)
(Stern, 22 lutego 1970)
Zakwaterowani w barakach Grecy podlegaj ostrej kontroli. Nie tylko ewidencjonuje si ludzi
o lewicowych przekonaniach oraz ich dziaalno; stosuje si wobec nich rwnie inne ograniczenia.
Tak na przykad 19 lipca 1971 kierownictwo firmy przeprowadzio w obozie greckim kontrol.
Wszyscy figurujcy w rejestrze chorych, ktrzy do godziny 20 nie wrcili do barakw, otrzymali
natychmiastowe zwolnienie z pracy.
Akcja terrorystyczna i obawa, pozbawione jakiejkolwiek podstawy prawnej. Po pierwsze: dotkna
ona takie osoby, ktre z tytuu swojej niezdolnoci do pracy (np. rany cite palcw) nie musiay
bynajmniej lee w ku; po wtre: ciasne, duszne pomieszczenia nie najlepiej su ludziom w
ogle, a chorujcym w szczeglnoci. W kadym jednak razie w wyniku owej kontroli zwolniono ze
skutkiem natychmiastowym z pracy wszystkich 35 Grekw, ktrych w trakcie przeprowadzania
kontroli w barakach nie zastano. Otrzymali oni pisma nastpujcej treci:
Dnia 19 lipca 1971 przeprowadzilimy w pomieszczeniach zamieszkaych przez robotnikw
cudzoziemskich kontrol po godzinie 20 i stwierdzilimy, e jest Pan nieobecny, aczkolwiek w rejestrze
figuruje Pan jako chory. Postanowienia Kasy Chorych orzekaj, e w godzinach od 19 do 8 rano
choremu nie wolno oddala si z miejsca zamieszkania. Paskie postpowanie jest powanym bdem
i uchybieniem wobec zobowiza, wynikajcych z umowy o prac. W tych okolicznociach, mimo caej

naszej yczliwoci, nie widzimy moliwoci dalszego zatrudniania Pana w naszej firmie. Ku naszemu
ubolewaniu jestemy zmuszeni ze skutkiem natychmiastowym rozwiza z Panem stosunek pracy.
Poza tym musi Pan opuci zajmowane dotychczas pomieszczenie w terminie do 31 lipca 1971.
Fichtel & Sachs S-ka Akc.
Niektrzy adresaci tych pism wystpili przeciwko samowolnej decyzji firmy na drog sdow i swoje
procesy wygrali.
Grek Konstantyn C. opowiada: Pewien mj kolega pracowa rwnie na umowie u Sachsa. Byo to
krtko przed Gwiazdk. Z powodu zego stanu zdrowia chcia wzi urlop i zwrci si w tej sprawie
do swojego majstra. Ten odpowiedzia, e to niemoliwe, gdy zbyt wielu pojechao na wita do
domu. Mj kolega faktycznie by chory, poszed wic do lekarza, ktry da mu zwolnienie. Kolega
jednak, w obawie, aby go nie wpisano na czarn list, wrci do zakadu. Akurat pracowaa nocna
zmiana. Jeszcze raz zapyta majstra, czy moe dosta urlop: ten znw mu odpar, e nie moe. Kolega
zabra si wic do roboty. O 7. rano dosta torsji, poszed do nastawiacza, powiedzia, e czuje si le i
e nie moe dalej pracowa. Nastawiacz zadzwoni po karetk sanitarn, ktra zawioza go do
sanitariusza. Ten da mu tabletki i powiedzia: Jutro pjdziesz do dr. K. Sanitariusz powiedzia tak,
poniewa wikszo Grekw rzeczywicie chodzi do dr. K., nie mg on wiedzie, e lekarz ten nie jest
lekarzem domowym tego wanie Greka. Nastpnego dnia kolega poszed do dr. K. Mia wprawdzie
wtpliwoci, ale poniewa sanitariusz go tam skierowa... Dr K. wystawi koledze kilkudniowe
zwolnienie, ale w firmie wrczono mu natychmiastowe zwolnienie z pracy. Firma rozumowaa
bowiem tak: poniewa nie dosta urlopu, poszed do lekarza, ale poniewa lekarz domowy zwolnienia
chorobowego da mu nie chcia, uda si wic do dr. K... w kolega, Dimitrious Bellos, poszed z tym
zwolnieniem do zwizku zawodowego, ktry go potem reprezentowa przed sdem pracy. Sd
przyzna racj koledze. Ale niewiele mu to pomogo. Wrci wprawdzie do roboty u Sachsa, lecz
wkrtce upyn termin jego umowy. Umowy mu ju nie przeduono i zwrcono wszystkie papiery.
Inny zwolniony u Sachsa kolega usiowa dosta prac w firmie Star nie orientujc si, e jest to filia
Sachsa. Najpierw powiedziano mu, e moe zacz, potem - e musz jeszcze popyta w poprzednim
jego miejscu zatrudnienia, to taka zwyka formalno. Po czym mu powiedziano: zaczerpnlimy
informacji i nie moemy pana zatrudni.

Philippos Z. opowiada o swojej onie:

Pracuje w Zakadach Poudnie na wydziale montaowym. To cika praca. Kiedy pracowali tam
tylko mczyni, teraz pracuj rwnie cudzoziemskie robotnice. Ale kobiety zarabiaj mniej ni
mczyni, cho wykonuj dokadnie t sam prac. Akord jest ciki, adna kobieta nie moe mu
podoa.
Moja ona zasza w ci, mimo to musiaa nadal pracowa na akord, cho wedug przepisw jest to
zabronione. Nastawiacz codziennie podchodzi do niej i atakowa: dlaczego nie pracujesz tak, eby
si zmiecia w czasie?!
Jeszcze w sidmym miesicu musiaa cay dzie sta przy pracy. Zwracaa si do nastawiacza
i tumaczya mu, e nie jest w stanie w tym tempie pracowa. A on jej na to: musisz da sobie jako
rad, potrzebujemy czci, to pilne. ona pakaa.

Przez ostatnie tygodnie przed rozwizaniem postawili j przy maszynie. Przez cay dzie opieraa
brzuch o wibrujce urzdzenie. Zarabiaa 150 marek miesicznie mniej, bo nie moga sobie poradzi
z akordem, cho takie restrykcje s prawnie zakazane.
W kocu ona zachorowaa, teraz nie moe wychodzi z ka. Lekarz mwi, e ma obsunit macic
i wstawanie grozi poronieniem.
U Fichtela & Sachsa najczciej przytrafiaj si wypadki cudzoziemcom. Dla koncernu nie jest to jaka
szczeglna strata. Zgodnie bowiem z dugoletnimi ju przepisami dotyczcymi robotnikw greckich,
zuytych robotnikw wymienia si na wieych. Tam gdzie zniechcenie, niepewno i strach s
najwiksze, tam rwnie najczciej zdarzaj si wypadki. Pewien niemiecki robotnik mwi o swoim
cudzoziemskim koledze:
Pewna cz maszyny si zacina, jest tam jaki Grek, kciukiem chce t cz przesun. Ale w tym
momencie opada rami maszyny i przygniata mu kawaek palca. Nacisk - 15 atmosfer. Grek woa
mnie. Podchodz i natychmiast wyczam cinienie. Chodzi o to, eby nacisk ustpi, aby mona byo
wycign rk spod maszyny. Grek wyciga rk i oglda zmiadony palec. Gadki jak znaczek
pocztowy. Ale czy mylisz, e chcia i do lekarza? ciska ten palec na rne sposoby, a znw
przybra on mniej wicej pierwotny ksztat. Grek jednak pojkiwa. Radziem mu, eby chocia
poszed do ambulatorium, ale i o tym nie chcia sysze. Powiedzia: Nie chc straci pracy, nie chc
jeszcze wraca do Grecji No to ja poszedem do majstra i powiedziaem mu, co si stao. Si
musielimy potem wpycha Greka do karetki, ktra odwioza go do szpitala.

Robotnik grecki K. pracuje u Sachsa ju cztery lata. W styczniu mia wypadek, do ktrego nie musiao
doj. Dzisiaj K. jest kalek. Kilka dni temu wyszed ze szpitala. Odwiedzam go w mieszkaniu
zakadowym, ktre przez pewien czas bdzie mg jeszcze zajmowa z rodzin.
ona K. opowiada: Ta maszyna, to prasa. Ju dwa dni wczeniej si zepsua. M im wci powtarza,
e maszyna jest niesprawna, ale oni mu na to odpowiadali: Robi dalej, robi dalej. Nie byam przy
tym, m mi o tym opowiada. Po wypadku m spotka na ulicy pewnego Niemca, ktry kiedy
pracowa przy tej maszynie. Niemiec powiedzia: e te musia si przytrafi taki wypadek! Jak
pracowaem przy tej maszynie, a czuem, e zaczyna nawala, po prostu wyczyem j i zabieraem
si do roboty dopiero wwczas, gdy j znw naprawili. Dlaczego nieszczcie musiao spotka
mojego ma? Dlaczego nie mg on powiedzie: koniec z tym, nie pracuj duej. Dlatego, e jest
cudzoziemcem?
Robotnik K.: Co kwadrans, co p godziny meldowaem, e maszyna nie jest w peni sprawna. Raz
rami prasy zatrzymywao si zbyt wysoko, innym razem opadao zbyt nisko. Na takiej maszynie nie
wolno pracowa. Dwa dni wczeniej pracowa przy niej pewien Niemiec. Gdy tylko ruch ramienia
prasy cho troch odbiega od normy, przychodzi nastawiacz, zatrzymywa maszyn i regulowa...
Stao si to, czego przez cay czas si obawiaem. Rami maszyny zupenie opado i przycisno mi
palec; prbowaem go uwolni, ale bez skutku. Maszyna zacia si ciskajc mi do nieco powyej
stawu przegubowego. Caa do zostaa zmiadona. Krzyknem do kolegi: Sprowad lusarza
i nastawiacza, byem zupenie spokojny, nie straciem przytomnoci. Przyszli ci dwaj i pytaj: Co si
stao? Co si stao? Mwi, eby popatrzyli i podcignli rami prasy. Ale nastawiacz zrobi to le
i maszyna jeszcze bardziej cisna mi do. Powiedziaem, trzeba pokrci odwrotnie, ale oni nic nie
zauwayli i gdybym nie krzykn, maszyna zmiadyaby mi ca rk. Po prostu krcili nie w t stron.
Dopiero gdy zaczem wrzeszcze, podnieli maszyn i mogem uwolni rk spod prasy. Ja tego nie
rozumiem, trzy inne maszyny, takie same maszyny, a przy tym w peni sprawne, stay nieczynne,

mnie za zmuszono do pracy przy tym zepsutym gracie. Czyby chcieli, eby doszo do wypadku?
Mieli akurat za duo Grekw?
Ze zmiadonej doni nie spyna ani jedna kropla krwi. Poszedem do ambulatorium, lekarz zawiz
mnie zaraz karetk do szpitala im. Jzefa. Tam najpierw zabrano mnie do rentgena, potem musiaem
czeka dwie godziny na wyniki przewietlenia. Pytaem lekarzy, co z moj rk, ale nie powiedzieli mi.
Okoo godziny 13 podszed do mnie jaki miody lekarz z klisz rentgenowsk. Zapytaem go, czy na tej
kliszy to moja rka, i co bdzie dalej? Spokojnie, nie denerwowa si! Kazali mi pozosta
w szpitalu. Dopiero po dwch dniach zorientowaem si, e nie mam ju doni. Dlaczego lekarze
zrobili to, nie pytajc o zgod mnie czy moj on, ktra przecie czekaa na korytarzu? Czybym by
niewolnikiem? Pojechaem pniej do specjalistw do Frankfurtu. Powiedzieli, e przy tego rodzaju
kontuzjach doni w ogle si nie amputuje.
Znam innych Grekw, ktrym w szpitalu Jzefa te ju chcieli amputowa kontuzjowane przy pracy
palce, ale ci powiedzieli nie, poszli gdzie indziej i uratowali swoje palce. Ale tych Grekw
przynajmniej pytano, czy zgadzaj si na amputacj. Czowiek czuje si jak na froncie. Tam rwnie
nie pytaj rannego onierza o zdanie, nie prbuj wykorzysta wszystkich moliwoci, lecz po prostu
ucinaj rk czy nog.
ona K.: Ja te pracuj u Sachsa. Zachorowaam na nerwy, gdy m mia ten wypadek. Pomylaam
sobie: mj m nie ma ju doni, a przecie on gra na gitarze, nie mg bez tego y. To byo jego
hobby i to mogo sta si rwnie jego zawodem.
Robotnik K.: Opanowaem dobrze flamenco na gitarze. Uczyem si w Grecji przez dwanacie lat gry
na tym instrumencie, mam dyplomy wyszych szk muzycznych, przez pi lat wystpowaem
w radio. W styczniu chciaem skoczy z prac u Sachsa, poniewa przy obsugiwaniu prasy
zniszczyem sobie rce, a adnej innej pracy nie chcieli mi da. Zamierzalimy z dwoma innymi
kolegami utworzy trio. Theodorakis zaprosi nas do Parya. Chciaem tu zosta tylko do koca
stycznia, ebym nie musia zwraca premii jubileuszowej, to byo 560 marek; bo gdybym papiery
wycofa w pocztkach stycznia, musiabym t premi odda.
ona K.: Ciko chorowaam po wypadku ma. Nie mogam spa, je. Najpierw chorowaam przez
cztery tygodnie, a potem jeszcze przez czternacie dni. Z firmowego biura ubezpiecze otrzymaam
trzy listy. Pisali, ebym posza do ubezpieczalni, gdzie mnie pytali, na co choruj. Powiedziaam im, na
co. I potem dostaam drugi list, w ktrym pisano, e chorzy tak duo Sachsa kosztuj. A w trzecim
licie uprzedzono mnie, e pracownikw czsto i dugo chorujcych bdzie si zwalnia.
Robotnik K.: Nie napisaem do matki, co mi si tu przytrafio. W czasie wojny straciem brata
w obozie koncentracyjnym w Dachau. Pomylaaby, e najpierw jeden syn w Dachau, a teraz drugi...
Szpital im. Jzefa odmawia mi udostpnienia zdj rentgenowskich zmiadonej doni Greka.
Protok powypadkowy w firmie Fichtel & Sachs jest bardzo lakoniczny: Prawa rka, powane
zmiadenie. Ani sowa o skutkach.

Guttenberg
Stauffenberg

Bernt Engelmann
Wadca niemal wszystkich Frankw: Baron von und zu Guttenberg
Jest dentelmenem, i to nie tylko ze wzgldu na swoje maniery. Jest rwnie zapalonym myliwym,
troch zna si na koniach, nie obce mu s kopoty zwizane z posiadaniem lasw i ziemi, ale za
najwiksze swoje hobby uwaa polityk, gwnie polityk zagraniczn. Obok tego szczeglnie jeszcze
interesuje si tradycjami feudalnymi, zwaszcza tradycjami wasnej rodziny. Jeli do tego doda, e
jest znawc win, ktry o zbiorach szlachetnych owocw (i to naturalnie w trakcie samych zbiorw)
potrafi gawdzi tyle rzeczowo co ciepo, to mamy tu ju waciwie krg tematw, mogcych
stanowi przedmiot rozmowy z tym szlachetnie urodzonym starej daty ziemianinem. Do tematw
z nim nie nale natomiast takie sprawy, jak dochody czy utrzymanie. On sam zreszt nie uwaa si za
czowieka bogatego. Bierze si to zapewne std, i nie porwnuje si on rzecz jasna z ogem, z - jak
powiada - ludmi; skal porwnawcz stanowi dla niego raczej szczliwa sytuacja majtkowa
poniektrych multimiliarderw. Przy czym jednak wyranie dystansuje si rwnie od superbogaczy,
powoujc si na przykad na sowa Franza Josefa Straua, ktry o swoich przyjacioach Flicku i
Quandtcie mia si wyrazi, i stanowi cen stale wzrastajcego dobrobytu caego spoeczestwa...
On, baron, te przepada za tak milusi skromnoci i dlatego powiada o sobie, i jest z zawodu...
rolnikiem (co ma o tyle pokrycie w rzeczywistoci, e istotnie wada wielkimi obszarami uytkw
rolnych we Frankonii). Na tej samej zasadzie mgby on zreszt o sobie powiedzie, e jest rwnie,
jak to si dawniej okrelao, winogrodnikiem, naley bowiem do niego take rozlega i dziki wysokiej
jakoci wyrobw znana w wiecie winnica Reichsrat von Buhl w Deidesheim w Palatynacie. Tak,
mgby on nawet uwaa si za uzdrowiciela, gdy bdc wacicielem rde leczniczych,
sanatoriw i innych urzdze kuracyjnych w Bad Neustadt nad Sal zajmuje si leczeniem, czy te
cilej rzecz okrelajc: zezwala Baronowskiej Gwnej Administracji Poczonych Urzdze Rolnych,
Lenych, Winnych i Kuracyjnych zajmowa si kurowaniem mieszkacw Republiki Federalnej.
Nazwisko owego rwnie bogatego, co skromnie swoje bogactwa przemilczajcego szlachcica,
zapalonego myliwego i zamiowanego polityka brzmi: Karl Theodor Maria Georg Achatz Eberhard
Joseph baron von und zu Guttenberg...
Na wiat przyszed baron w roku pierwszorzdnych zbiorw wina, anno 1921, na zamku rodowym
Weisendorf, jako syn wielkiego waciciela ziemskiego, tajnego radcy papieskiego, cesarskiego
niemieckiego komandora porucznika w stanie spoczynku i dawnego dziedzicznego radcy Rzeszy na
dworze bawarskiej korony. Zamieszkuje on rwnie w innym zamku rodowym w Guttenberg koo
Stadtsteinach, jak rwnie w reprezentacyjnej willi w Bonn przy Zitelmannstrae. Ale do swojej
dyspozycji ma jeszcze kilka innych piknych zamkw i paacw, stanowicych bd to jego osobist
wasno, bd wasno jego bliskich krewnych, gdy - o czym warto pamita - baron jest
powizany bliskimi wizami pokrewiestwa i powinowactwa ze wszystkimi godnymi katolickimi
domami magnackimi, od Schwarzenbergw i Wredw a po Habsburgw, a przy tym za on ma Jej
Janie Owiecon Wysoko - jak zgodnie z zapisem gotajskim brzmi jej tytu - Rose Sophie urodzon
ksiniczk i ksin von Arenberg. Jej rodzina, dysponujca cikimi miliardami, naley do
posiadaczy najrozleglejszych i najwartociowszych latyfundiw rodkowo- i zachodnioeuropejskich (z
Zagbiem Ruhry jako punktem cikoci tego majtku).
Sam zreszt baron Guttenberg moe si rwnie pochwali (co te czsto i przy kadej nadarzajcej
si okazji czyni) tym, i jego janie owieceni przodkowie - bez wtpienia od roku 1148 wadcy na
zamku Plassen koo Kulmbach - panowali nad ludnoci wiejsk w Grnej i rodkowej Frankonii.
Naturalnie - z aski boej, ale przy stosowaniu tej surowej ziemskiej sprawiedliwoci, ktrej nie
mona byo nie stosowa, jeli zaczynajc jako zwyky rozbjnik pragno si zaskarbi dla siebie

szacunek naleny wadcom. Jeszcze do dzi zachowa si w Oberndorf, w powiecie Hchstadt, bogaty
zbir dokumentw ilustrujcych niedol wieniacz, wyzysk ludu i nieludzkie wykorzystanie
poddastwa i paszczyzny przez von und zu guttenbergowslsich przodkw, oraz zbir uywanych
w tych celach przez von und zu guttenbergowskich katw rozmaitych narzdzi tortur: szubienicy,
toporw i noy. Zachowa si tam do dzi rwnie pewien rachunek - oczywicie dawno uregulowany
i zgodnie z wczesnym porzdkiem powiadczony - wystawiony przez mistrza imieniem Augustin,
ktry bdc dzielnym katem, w jednym dniu zdj gowy 80 buntownikom, a 69 innym wyduba oczy
i odrba rce...
Wspomnienie tej ponurej epoki, w czasie ktrej wszelako baroskie guttenbergowskie woci
zaokrglay si przecie poprzez zabr konfiskowanych chopskich gospodarstw, stracio tymczasem,
jak si wydaje, swj blask. Albowiem w trakcie wyborw do Bundestagu w roku 1957, kiedy to baron
Karl Theodor kandydowa do parlamentu z ramienia CSU, otrzyma on w swoim okrgu a 86%
gosw, w tym - jak to z dum podkreli - rwnie gosy niektrych socjaldemokratw, poniewa u
nas - wedug tego Guttenberga - czarni i czerwoni tworz ju tradycyjnie rwnowag. Z czego
wynika, e rycerze-rozbjnicy nie musieli si najgorzej w ostatnich wiekach sprawowa....
Co si za tyczy osobistego rozwoju barona Karla Theodora, zasiadajcego od roku 1957 w
Bundestagu z ramienia partii Franza Josefa Straua, to ju w szesnastym roku ycia zrobi on matur
w gimnazjum w Wrzburgu, po czym zasmakowa w studiach prowadzonych przez przewielebnych
ojcw przenajwitszego Towarzystwa Jezusowego - najpierw w kolegium jezuickim w
Feldkirch/Voralberg, a nastpnie w St. Blasien w Schwarzwaldzie, po czym wstpi do uwaanego za
feudalny 17. puku kawalerii w Bambergu, jako podchory.
W czasie drugiej wojny wiatowej kawalerzysta bamberski dosuy si stopnia podporucznika oraz
kilku odznacze, ktrych kolekcj wzbogaci pniej o nowe symbole zasug cywilnych i duchownych:
baron jest rycerzem Zakonu witego Grobu w Jerozolimie, kawalerem Bawarskiego Krzya Zasugi,
jak rwnie posiadaczem Honorowej Odznaki Zniewolonych Narodw Europy. (Chodzi tu tylko
o niektre wybrane narody, z punktu widzenia barona jednak reprezentatywne. Wybr ten nie
uwzgldnia, ma si rozumie, narodu hiszpaskiego ani te paccych jeszcze do dzi czynsz
dzierawny i odrabiajcych rne posugi potomkw byych baroskich guttenbergowskich chopw
paszczynianych). W wyniku szczliwego zbiegu okolicznoci wstydliwie dzi przez politycznych
przyjaci przemilczanych - jako e chodzi tu o wspprac wzitego w 1944 roku do niewoli
porucznika von und zu Guttenberga z brytyjsk radiostacj propagandow Rozgonia onierska
Calais15 - wrci on zaraz w roku 1945 na widowni jako osobnik bez politycznych obcie. Dziki
temu zosta wsporganizatorem CSU i starost w rodzinnym Stadtsteinach. Pniej, jako
deputowany CSU do Bundestagu, sta si kim w rodzaju ideowego przywdcy bawarskich
ultrasw. W tej roli wystpujc, przysporzy sobie oczywicie nie tylko zwolennikw. wczesny
dziaacz SPD, Helmut Schmidt, polemizujc kiedy z baronem von Guttenbergiem, wyrazi si
nastpujco: Trudno nie aowa, e w Niemczech nigdy nie byo takiej rewolucji, ktra by wacicieli
ziemskich tej skali pozbawia ich materialnej podstawy... A gdy Guttenberg zaj w gabinecie
kanclerza Kiesingera miejsce zaufanego Adenauera, Hansa Marii Globkego16, i zosta sekretarzem
stanu w Urzdzie Kanclerskim, jak rwnie szefem wszystkich tajnych sub pastwowych, jacy
zoliwcy, aby zapaskudzi demokratyczny wizerunek barona, odgrzebali pewn star histori.
Przypomnieli mianowicie, e baron by w swoim czasie karany. Kara wynosia co prawda tylko 300
15

Dywersyjna rozgonia brytyjska, nadawaa programy, majce na celu sianie defetyzmu wrd onierzy
niemieckich, wzywajce ich do poddania si wojskom alianckim (przyp. tum.)
16
H.M. Globke, w okresie Trzeciej Rzeszy komentator rasistowskich ustaw norymberskich, zyska po wojnie
przydomek biurokraty mierci (przyp. tum.)

marek, ale baron zosta ni oboony za uycie obiegowego we frankoskiej gwarze pojcia wiski
yd wobec pewnego innowiercy.
No c, po pierwsze - incydent mia miejsce zaraz po wojnie, kiedy to niektrzy ludzie reagowali
jeszcze bardzo nieczule; po drugie - kar ju dawno wytarto z rejestru, w zwizku z czym nie wolno jej
ju wypomina; po trzecie - ta odrobina antysemityzmu w postawie wczesnego sekretarza stanu w
Urzdzie Kanclerskim znaczya przecie tyle co nic w porwnaniu z pisemn ochron krwi aryjskiej,
przeprowadzon przez jego poprzednika Globkego, czy - tym bardziej - w zestawieniu
z propagandowymi dokonaniami jego szefa, Kiesingera, w Trzeciej Rzeszy. Nie mwic ju o tym, e
z uwagi na ogromny majtek i niezwykle wysok pozycj spoeczn barona von und zu Guttenberga,
zwyczajny czowiek powinien waciwie czu si zaszczycony tym, e baron go w ogle dostrzega,
a nawet mniej czy bardziej askawie si do niego zwraca. Tak uwaaa nie tylko opinia publiczna, tak
uwaa rwnie pewien ydowski przyjaciel barona, Friedrich Torberg z Wiednia, ktry zacytowa
jakby specjalnie z myl o Guttenbergu napisany wers ydowskiego trubadura Ssskinda z Trimbergu:
Kto prowadzi si szlachetnie, tego uznaj za czowieka szlachetnego!
Ale dentelmen-polityk uprawia polityk szczeglnego stylu: Zimna wojna trwa bdzie dopty pozwoli sobie kiedy zauway - dopki Zwizek Radziecki bdzie komunistyczny! Innym razem
wrcz owiadczy: Nie waham si powiedzie, e istnieje rwnie nasza odpowiedzialno za Europ
wschodni. I dlatego musimy przeciwstawi si temu, co powiedzia prezydent Kennedy w kociele
w. Pawa. Powiedzia on, e powinnimy zapracowa na ten dzie, w ktrym zapanuje prawdziwy
pokj midzy nami i komunistami(...). My w swoich wymaganiach idziemy dalej. Chcemy umocni
nasz wolno i przywrci j naszym (wschodnim) ssiadom...
Ta niezwykle subtelna aluzja do zbrojnego ataku pozwala wnioskowa, e baron jest bezczelnym,
maniakalnym typem podegacza wojennego. Ale nic z tych rzeczy! Guttenberg - jeli nawet
przedkada zbrojn konfrontacj ze Wschodem nad kad rozsdn koncepcj politycznego
porozumienia - w adnym wypadku nie jest czowiekiem pozbawionym inteligencji. Jest on natomiast
wyposaony w co, czego zupenie brakuje szerokim masom ludzi w Republice Federalnej.
Mianowicie ma wiadomo klasow i waciwe rozeznanie pooenia wasnej klasy. A co si tyczy
jego demokratycznych przekona, to w tym punkcie mona si zgodzi z socjologiem Mitscherlichem,
ktry napisa kiedy w licie do barona: Myl, e Paskie wyobraenia o demokracji odpowiadaj
wyobraeniom konserwatywnego deputowanego do parlamentu pruskiego z jego trzystopniowym
systemem wyborczym...
Jesieni 1970 roku Guttenberg, ze wzgldw zdrowotnych, zrezygnowa z mandatu w swoim okrgu
wyborczym. Przy tej okazji urzdzono uroczysto ku jego czci i wybrano go na honorowego czonka
CSU. Wrczyli mi dyplom, zawierajcy wiele zaszczytnych i pochlebnych wyrazw uznania powiedzia po uroczystoci wrczenia dyplomu. - Ale z pewnoci nie przeczuwali, e najbardziej
uradoway mnie inne uyte w tym pimie sowa. Mianowicie: Naszemu Baronowi....

Bernt Engelmann
Portret ultrakonserwatywnego polityka modego pokolenia: Franz Ludwig Schenk Graf von
Stauffenberg
Ostatni w Republice Federalnej rycerz krzyowy, Karl Theodor baron von und zu Guttenberg, zmar
w roku 1972 po dugiej cikiej chorobie. Mona by pomyle, e wraz z nim spoczo w grobie
wszystko, co baron, jak nikt inny, ucielenia: ugarnirowane tradycj Zachodu, a wysoce agresywne

mylenie kategoriami bastionu przeciwko Wschodowi, chrzecijaskie, a w istocie reakcyjnoklerykalne ujmowanie kategorii stanowych i wasnociowych, jak rwnie pieczoowite kultywowanie
innych spoecznych i politycznych anachronizmw. Byoby to jednak pomyk. Baron znalaz bowiem
w jednym ze swych ziciw godnego nastpc, ktry sposobi si nie tylko do maszerowania tropami
baroskich von und zu guttenberskich myli i ideaw, ale w swoim konserwatyzmie pragnie nawet
przecign tecia.
w mody nastpca z rocznika 1938 nazywa si Franz Ludwig Gustaw Maria Schenk hrabia von
Stauffenberg i oeni si w 1965 roku z niespena dwudziestoletni Elisabeth baronow Rzeszy von
und zu Guttenberg, ktra bya osobist sekretark swojego ojca i ktr trzy lata wczeniej pozna na
prywatnym balu, zorganizowanym z okazji osiemnastej rocznicy jej urodzin.
Pan mody, nazywany w rodzinnym krgu Luffel, nie mia jeszcze skoczonych studiw
prawniczych; jego moda ona uzyskaa rok wczeniej dyplom ukoczenia szkoy wyszej. Owo
studenckie maestwo okazao si zupenie niewraliwe na ferment, ktry zacz wwczas wstrzsa
modzie akademick. Wiza to naley by moe z tym, e oboje maonkowie wyrastali
i wychowywali si w paacach. A wiadomo tam nabyta le znosi idee reformatorskie, a tym
bardziej rewolucyjne, dotyczce na przykad wielkiej wasnoci ziemskiej. Jeli zsumowa ziemi, jak
trzy rodziny: rodzina modego maonka, rodzina jego tecia i rodzina jego teciowej, urodzonej
ksiniczki i ksiny von Arenberg, posiadaj w obrbie Republiki Federalnej, to uzyska si
nastpujcy wynik: 50 tysicy hektarw lub 500 milionw metrw kwadratowych. Wystarczy tej
ziemi, aby kadej ze zwykych rodzin zamieszkaych w Monachium, we Frankfurcie i w Kolonii
wydzieli po 500 metrw kwadratowych (nie mwic ju o wartoci tej wielkiej wasnoci).
Na bardzo solidnym wic podou rozpocz mody hrabia swoj karier zawodow i polityczn.
Zosta on asystentem dyrektora jednego z przedsibiorstw nalecych do koncernu Flicka,
mianowicie firmy Krauss-Maffei, produkujcej gwnie czogi Leopardy. Tej okolicznoci
zawdzicza chyba naley fakt, e baron zu Guttenberg pozbawiony - w wyniku dojcia w roku 1969
do wadzy Willi Brandta - stanowiska sekretarza stanu w Urzdzie Kanclerskim, gorliwie zacz
zabiega o przysporzenie firmie Krauss-Maffei piknego zamwienia na dostaw 200 Leopardw
(1,3 miliona marek za sztuk) bliskiemu jego sercu reimowi generaa Franco w Madrycie. To za, e
transakcja na tak du skal nie dosza ostatecznie do skutku, nie zaleao bynajmniej od dobrej czy
zej woli zainteresowanych stron, lecz wynikao z faktu, i Hiszpania zamierzaa cz Leopardw na
wasn rk odsprzeda niektrym pastwom arabskim.
W tym samym czasie, w roku 1970, hrabia Franz Ludwig Stauffenberg po raz pierwszy da o sobie
zna publicznie. Wstpi on mianowicie do utworzonego wanie ultrakonserwatywnego Zwizku
Wolnoci dla Nauki, do ktrego przystpili obok prawicowych akademikw rwnie panowie
reprezentujcy przemys metalowy, koncerny chemiczne i wiat finansjery - w celu przeciwstawienia
si wprowadzeniu jakichkolwiek rozsdnych reform w szkolnictwie wyszym.
Tymczasem hrabia Stauffenberg zosta rwnie wiceprzewodniczcym federalnego zarzdu Jung
Union17 i wyprofilowa si na przywdc prawego jej skrzyda. Aby okreli si jeszcze wyraniej,
napisa broszur pt. Igranie z wolnoci, ktr wyda w roku 1971. Z tym rodzajem przyjaci, ktrzy
bezrefleksyjnie rozprawiaj o reformach socjalnych, o wspdecydowaniu w fabrykach i o
demokratyzacji - pisa w swojej ksice - musz si oczywicie upora take partie chrzecijaskie. S
to ci, ktrzy swoje rowo-fioletowe paszcze skwapliwie wystawiaj na wiatr problematycznego
aplauzu, i chtnie nazywaj siebie sol w chrzecijasko-demokratycznej zupie (...). CDU i CSU
17

Jung Union - chadecka organizacja modzieowa iprzyp. tum.)

powinny jednak pilnie baczy, aby nie dopuci do przesolenia swojej zupy. A w ogle tendencje
rowo-fioletowe s tylko sol bydlc, ktrej ludzie nie powinni spoywa. Zapytany, czy w
rowo-fioletowy paszcz nosi rwnie Norbert Blm, jeden z filarw komisji socjalnych CDU,
hrabia Stauffenberg bez wahania powiedzia: Tak!. Dziki czemu rok pniej powierzono mu okrg
wyborczy CDU, Miesbach-Wolfratshausen. Od 19 listopada 1972 hrabia Stauffenberg jest
deputowanym do Bundestagu, a od niedawna rwnie czonkiem chadeckiej Komisji Wschodniej,
nazywanej te gwardi pretoriask zimnej wojny. Krtko mwic, w stosunkowo niedugim czasie
zupenie ju niemal zapomnia, i jest najmodszym synem tego hrabiego Stauffenberga, ktry
w krgu spiskowcw z 20 lipca 1944 uchodzi za jednego z nielicznych marzycieli nie o dyktaturze
wojskowej, pastwie stanowym i powrocie Hohenzollernw, lecz o demokratycznej wsppracy
z partiami socjalistycznymi i wolnych zwizkach zawodowych.

Gnter Wallraff
Interesy barona Guttenberga
Polityka to fascynujcy interes
(Baron von und zu Guttenberg, grudzie 1962)
W liczcej 10 tysicy hektarw baroskiej posiadoci ziemskiej, Bad Neustadt nad Sal stanowi tylko
jeden z jego klejnotw. Kuracjusze, ktrych do tego orodka kieruj ubezpieczalnie krajowe, nie maj
przewanie pojcia, komu ich skadki wychodz na zdrowie. Baron Rzeszy i zarazem baron von und zu
Guttenberg jest niewidzialnym, ale wszechwadnym panem miasta. Nikt nie moe dokadnie
powiedzie, co wszystko w Bad Neustadt do niego naley. Gdy prosz o udostpnienie mi ksig
wasnoci, w ktrych mgbym si doliczy wszystkich jego posiadoci, urzdnik miejski odpowiada,
e moja proba nie wyraa uprawnionego interesu.
Pewien starszy mieszkaniec wylicza mi nieruchomoci, ktre w tym miecie z ca pewnoci nale
do barona: hotele Kpielowy, Kuracyjny i Zamkowy z will Els, trzy kompleksy budynkw
sanatoryjnych wraz z domami Aumhle i Frst. Oprcz tego ma on w swoich rkach
Administracj Orodka Kuracyjnego, co pozwala mu wpywa rwnie na dziaalno innych,
pomniejszych pensjonatw. Administracja Orodka zajmuje si bowiem przydziaem kwater dla
zjedajcych do Bad Neustadt kuracjuszy oraz ciganiem opat z krajowych ubezpieczalni chorych
(przy czym ma ona prawo rozlicza si z owymi pomniejszymi pensjonatami w terminie do dwch
miesicy po wywiadczeniu usug, a take potrca sobie okrelone kwoty za porednictwo i z tytuu
kosztw administracyjnych). Ale baron od dawna nie kontentuje si tylko tym, co ma. Rwnie
planuje. Planuje mianowicie podwoi przepustowo swojego prywatnego orodka kuracyjnego
(dysponujcego ponad 1500 kami) poprzez wybudowanie Centrum Kuracyjno-Terapeutycznego.
Koszty tej inwestycji, ktre maj zamkn si kwot 131 milionw marek, zostan pokryte midzy
innymi z pienidzy podatnika zachodnioniemieckiego. Po pierwsze - dziki ulgom podatkowym
przewidzianym dla dziaalnoci inwestycyjnej w Zonenrandgebiete; po drugie - dziki pewnej luce
w ustawodawstwie podatkowym, ktr Bundestag ma dopiero usun, a ktr baroski deputowany
do Bundestagu chce jeszcze wykorzysta, luce, umoliwiajcej dofinansowanie kapitau wasnego
rodkami podatkowymi.
Syszaem, co powiedzia pewien trzewo mylcy czowiek: Cen systematycznego i stale
rosncego dobrobytu mas ludzi jest istnienie kilku Flickw i Quandtow. Nic dziwnego, e ten
trzewy czowiek sta si celem nr 1 atakw wszelkiego rodzaju naprawiaczy wiata,
rewolucjonistw i progresistw. Czowiekiem tym jest Franz Josef Strau.

(von und zu Guttenberg, 1969)

Rozmawiaem w obecnoci wiadkw - z trzydziestoma czonkami liczcego okoo 400 osb
personelu, obsugujcego guttenbergowsk machin kuracyjn. Sytuacja, na ktr s oni skazani,
czyli to, co odczuwaj na swojej skrze, jest bezporednim wyrazem polityki, ktr uprawia
i wspreprezentuje Guttenberg, i z ktrej lukratywnych owocw sam tylko korzysta.
Szczeglnie wyrniajcymi si podmiotami baroskiego wyzysku s uczniowie odbywajcy
praktyczne szkolenie na terenie jego obiektw kuracyjnych. Na przykad w hotelu Kpielowym
w jednym pokoiku z niewielk wnk ulokowanych zostao piciu uczniw. W celu optymalnego
wykorzystania pomieszczenia nie wstawiono nawet jednej szafy; uczniowie ze wzgldu na niskie
zarobki, za ktre nie mog sobie niczego sprawi, nie maj i tak adnych problemw z ulokowaniem
swojego osobistego dobytku. Postawiono do ich dyspozycji szaf wojskow na korytarzu. A poniewa
nie powinni mie niczego do ukrycia, drzwi ich pokoju pozbawione s zamka. Hojnie natomiast
oboono ich obowizkami. I tak na przykad pewien 17-letni ucze mg w ubiegym roku w cigu
jednego miesica - oprcz swojej normalnej pracy, wykonywanej codziennie w godzinach 8-14 i 17-22
- przepracowa dodatkowo 43 godziny, za ktre miast dni czy dnia wolnego otrzyma po 1,5 marki.
Przez cztery miesice nie mia ani jednej wolnej soboty. Rwnie uczniom 1. i 2. roku wolno pracowa
w nadgodzinach, wszelako bez jakiegokolwiek wynagrodzenia. W jednym z domw
guttenbergowskiej Administracji Orodka Kuracyjnego, w willi Els, przydzielono uczniom
wspaniaomylnie pomieszczenia przeznaczone na chwilowy wypoczynek: komrki o powierzchni
okoo 1 metra kwadratowego. Subie nie powinno przeszkadza, e wentylacja, jeli to mona tak
nazwa, odbywa si za porednictwem otworw przebitych w cianach, odgradzajcych te
pomieszczenia od ustpw.
W Administracji Orodka Kuracyjnego pracuje dwch sucych. Wiosn 1971 roku jeden z nich
pozwoli sobie przez kilka tygodni chorowa. W konsekwencji obowizkami nieobecnego obarczono
drugiego sucego. Ale za t dodatkow prac, ktr musia wykonywa rwnie w nadgodzinach,
nie otrzyma adnego wynagrodzenia. Uzasadniono to nastpujco (mwi kierownik personalny,
Bene): Trudno za to paci, trzeba si bowiem liczy z tym, e i pan moe kiedy zachorowa, co
spowoduje, e z kolei paski kolega bdzie musia pracowa za pana. I te w nadgodzinach, za ktre
rwnie musielibymy paci. Sucy nie odway si zaprotestowa przeciwko baronowskiej logice
posiadacza. Prawo pozostawi prawu, pomyla bowiem o swoim podeszym wieku (ponad 65 lat) i o
tym, e trudno by mu byo znale prac gdzie indziej. Kierownik personalny orodka myla zapewne
to samo.
Prac w godzinach nadliczbowych reguluje si w hotelach barona na zasadach stanowych. Co uchodzi
za oczekiwan od poddanych barona powinno - w dodatku nieraz wykonywan niezgodnie
z prawem (gdy bardzo czsto nie opacan) - zapewnia si im oficjalnie w formie aski. Jeli na
przykad trzeba pracowa w nadgodzinach, zainteresowany pracownik musi wypeni i podpisa
nastpujcy druczek: Prosz o pozwolenie mi na prac w godzinach nadliczbowych w dniu ... od
godz. ... do ok. godz.
Jest to perfidne odwrcenie rzeczywistego stanu rzeczy; nie Administracja Orodka Kuracyjnego prosi
swoich pracownikw, czy byliby skonni pracowa dla przedsibiorstwa w godzinach wykraczajcych
poza okrelony umow czas, ale przeciwnie - personel ma przyda swojej rezygnacji z prawa do
taryfowo uregulowanego czasu pracy form proby.
Co oznacza sowo: szlachetny? Co oznacza inne cho pokrewne sowo: arystokracja? Nie
zaprzeczam, e z tymi pojciami rozpoznawczymi wie si take okrelona i pikna
konwencja: swoisty fason, mdro, a take pewna okrzepa w cigu stuleci forma (...). Co

prawda by elit - a arystokracja przecie ni jest - nigdy nie oznacza wynoszenia siebie nad
innych (...). Do elity nale jedynie ci, ktrzy dziaaj i sprawdzaj si wspczenie i wrd
wspczesnych. Nosi szacowne nazwisko nie oznacza niczego innego jak spenia pewn
misj.
(Z przemwienia barona von und zu Guttenberga w dniu 14.II.1971 na przyjciu z okazji
zarczyn jego syna Enocha z Christiane, hrabin zu Eltz)
Pewien zatrudniony u Guttenberga elektryk przypomina sobie: Przed trzema czy czterema laty
mielimy tu na gwiazdk wielk powd. W wigili oderwano mnie od rodziny i wezwano do hotelu.
Tego wieczoru o godzinie 22. musiaem zabra si do roboty. Naprawiaem przewody, pracowaem
bez przerwy do 6. rano, po czym na krtko poszedem do domu. W poudnie znw musiaem wrci.
Nie otrzymaem zapaty za nadgodziny ani feniga, ani nawet podzikowania.
Mwi sprztaczka (45 lat): Pewnego razu zaprosili personel na powicenie hotelu Parkowego.
Kady dosta jedn czy dwie kiebaski, a baron rozsiad si i na oczach wszystkich ar piecze
z sarniny. Personel, ktry dzie i noc haruje, dosta mizerne kiebaski. Przed tym powiceniem
pracowalimy wiele nadgodzin, aby wszystko byo na czas gotowe.
Inny pracownik, w czasie uroczystoci otwarcia hotelu rwnie karmiony kiebask: Co mnie
najbardziej wtedy wkurzyo: o ile sobie przypominam, baron rozprawia - jak to zreszt on o chrzecijaskich wartociach i powinnociach, i o tym, e hotel zbudowa po to, eby suy blinim.
A kiedymy potem zajrzeli w cennik i zobaczyli, ile kosztuj pokoje w tym hotelu...! Jednoosobowy
pokj od 25 marek wzwy... To dla nas absolutnie nieosigalne... Potem mwi jeszcze o sobie jako
polityku; powiedzia, e polityka to jego hobby. Na to ja sobie w duchu powiedziaem: w takim razie
jeste, baronie, niebezpieczny dla ogu, gdy ta sprawa jest zbyt powana, aby j uprawia ubocznie,
jako hobby. Politycy powinni odda swj czas i swoj aktywno ludowi, a nie robi interesy, jeden za
drugim, polityk za wykorzystywa po to, eby pastwo te interesy jeszcze dofinansowywao.
Pewnego razu przychodzi do mnie przewodniczcy powiatowych wadz SPD, pniejszy
burmistrz ssiedniej miejscowoci. Widz, e czuje si niezbyt pewnie; obawia si, e w tych
okolicach nie wychodzi si poza wasne interesy partyjne. Ma piln prob: rozpocz
skromn budow i wanie wyda wszystkie pienidze. Czy mog mu pomc postara si
o kredyt?
Oczywicie, e mog mu pomc i chtnie to uczyni (...). Od tego czasu mam dobrego
osobistego przyjaciela po drugiej stronie barykady. Ktry nie pozwoli na swojego barona
nic zego powiedzie, gdy politykuje si na tematy gospodarcze; ktrego pytam o rad, i ktry
u mnie zasiga rady.
(z Guttenberga Przypisw, wyd. Seewald 1971)
Kelner jednego z guttenbergowskich hoteli: W zeszym roku urzdzilimy wycieczk pracownicz do
jego rozlewni win w Deidesheim przy Weinstrae. Tam najpierw musielimy wysucha
przemwienia, w ktrym tumaczono nam, e jest to najwiksza rozlewnia win w Republice
Federalnej; pewnie w tym celu, ebymy mogli by dumni z tego, i moemy u niego pracowa.
Potem prowadzono nas przez piwnice. To dla niego chyba drobiazg, eby wcisn kademu do rki po
butelczynie. Ale nie. Musiaem zrobi list i zebra pienidze, aby kady mg sobie kupi na
pamitk butelk wina.
Pewien niewykwalifikowany robotnik: W sobotnie wieczory gdy w sali kinowej hotelu Parkowego
urzdzano tace, trzeba byo wystawia na zewntrz krzesa i inny sprzt, w niedziel za wieczorem
sala musiaa by znw przygotowana na seans filmowy. Wic kadego niedzielnego ranka
pracowalimy przy tym przemeblowaniu. Trwao to zawsze do dwch godzin, za co nie pacono nam

ani feniga. A pracowa przy tym cay personel pomocniczy. Nic za to nie dostalimy. Nawet pienidze
na dojazdy musielimy wyciga z wasnej kieszeni.
To samo jest z owietleniem parku. Raz do roku dla kuracjuszy park uroczycie si iluminuje. Musimy
stawia specjalne rusztowanie, rozmieszcza na nich wiece, potem je zapala. Przedtem jednak
puszcza si w obieg list, na ktr kady z pracujcych przy iluminacji musi wpisa swoje nazwisko.
A na licie jest napisane: Zgadzacie si na to, e za t prac nie otrzymacie adnego wynagrodzenia.
I czowiek chcc nie chcc podpisywa si, bo kto chciaby uchodzi za bumelanta! W nagrod za
prac w parku moglimy za darmo przyglda si przygotowanej przez siebie iluminacji. Natomiast
nasze ony i inni czonkowie rodziny musieli paci za ten widok po okoo 3,5 marki wstpu do parku.
Bardzo nas te zirytowao, e gdy baron zdecydowa si na rozbudow hotelu Parkowego, to oni
oknami wyrzucali stare meble i rne inne przedmioty, tak e wszystko si rozbio. Nie znieli ich na
d, nie postawili na podwrzu i nie powiedzieli: Kady moe sobie tu wybra, co mu si podoba...
A byy tam bardzo adne meble, jakich nie jestemy w stanie sobie kupi.
Mwi pewien kelner, ktry wanie przeszed na emerytur: Czasami wydawao si, e jestemy
czym w rodzaju lokajw. Karano tam publicznie karami dyscyplinarnymi. Dawniej nazywao si to:
stawianie pod prgierzem (w okresie wojen chopskich, gdy przodkowie naszego barona, ktrymi si
tak szczyci, wydzierali to, co dzi skada si na jego wasno drobnym rolnikom i komasowali, wtedy
krnbrnych chopw torturowali i stawiali pod prgierz, aby zama ich opr).
Dzisiaj robi to w subtelniejszy sposb, ale zasada jest ta sama. Administracja Orodka czsto
wywieszaa pisemne ostrzeenia i zwolnienia na widocznych dla wszystkich miejscach, tak e pisma
owe mogli czyta nie tylko pracownicy, ale i gocie oraz inni przypadkowi ludzie. Nawet na
uroczystym obchodzie gwiazdkowym przed dwoma laty pady publicznie sowa potpienia. W czasie
uroczystoci w hali miejskiej przemwienie wygosi dyrektor orodka kuracyjnego, Fritsch, jeden
z najbliszych wsppracownikw barona, majcy rwnie swoje udziay w realizowanym wanie
projekcie inwestycyjnym, wartoci 31 milionw marek. Fritsch mwi o inwestycjach, o renowacjach
budowlanych i rozbudowie rnych obiektw. A take o tym, ile to wszystko bdzie kosztowa,
podajc w penym wyrzutw tonie przypuszczalny wzrost kosztw osobowych. Na zakoczenie
publicznie zmiesza z botem pewnego od dawna pracujcego koleg, starego i troch ju
roztrzsionego kelnera Russa, ktry mia nieszczcie upuci nieraz co z drogocennej porcelany na
podog, i ktry po prostu nie moe ju tak pracowa jak dawniej. Wszystkich to oburzyo, ale nikt nie
odway si przerwa dyrektorowi orodka kuracyjnego. Waciwie powinnimy gremialnie opuci
sal, kto jednak omieli si rzuci wyzwanie i zrobi pocztek?
Guttenberg idzie po trupach, jeli widzi w tym dla siebie jaki poytek. Choby jeden tylko przykad:
stary pan Hofer, ktry prowadzi jego interesy w hotelu Zamkowym i mia tam subowe
mieszkanie, jeszcze nie by pochowany; gdy jego ona otrzymaa zawiadomienie, e musi wynie si
z mieszkania. Pani Hofer, rwnie pracujca u Guttenberga, postanowia jednak nie opuszcza
mieszkania. Wwczas oni wyrubowali czynsz, z gry wiedzc, e nie bdzie w stanie go paci.
Zamierzali zmieni personel w Zamkowym, a subowe mieszkanie zajmowane przez Hoferow
wydzierawi kuracjuszom. Hoferowa w wyniku tych przej bezporednio po mierci ma zaamaa
si nerwowo i znalaza si w szpitalu. Ma okoo 66 lat, jest bardzo chora, przede wszystkim cierpi na
nerwy. A w ogle z tym mieszkaniem byo tak: Hofer otrzyma je jako mieszkanie subowe, ale
poniewa znajdowao si w nie najlepszym stanie, przeprowadzi remont na wasny koszt. Mieli trzy
pokoje, a obok - dalsze trzy pokoje, ktre zamierzali wydzierawi gociom hotelowym, aby mie
dodatek do renty. Po powrocie ze szpitala przyznano Hoferowej z miejsca dwa mae pomieszczenia
w innym budynku, zamieszkaym przez personel obsugi. Bdzie tam mieszka doywotnio za darmo.
Otrzymuje te dodatek do renty, z funduszw, ktre si uzbieray z miesicznych potrce od

poborw. Ale po dwch-trzech latach przestanie ten dodatek otrzymywa. Mieszka ona
w pomieszczeniach nad dwoma garaami, jest tam bardzo zimno i haaliwie.
Inny kelner stwierdza: Oni cigle mwi o przywizaniu do firmy, a myl o tym, ebymy si
cakowicie im podporzdkowali. Natomiast sami, jeli do czego przyjdzie, nie robi sobie wiele
z wiernoci. Mona si byo o tym przekona w okresie recesji, kiedymy wszyscy wyldowali na
zielonej trawce. Nas, dugoletnich pracownikw, po prostu wyrzucono za drzwi, na dziesi dni.
Robota skoczya si okoo 22 grudnia, do pierwszych dni stycznia szlifowalimy bruki. Pozwoliem
sobie wtedy w czasie jakiego zebrania pracownikw na zapytanie: Panie dyrektorze, czy warto
wyrzuca nas na te kilka dni za drzwi? Odpowiedzia: Musiabym wyda 20 tysicy marek na
opacenie wam tego czasu. Pomylaem sobie wtedy: Co znaczy 20 tysicy marek w porwnaniu
z tymi wielomilionowej wartoci obiektami i z ca t ogromn fortun Guttenberga! I co tu mwi o
przywizaniu do firmy?
Opowiada pewien palacz: Musielimy harowa jak paszczyniani chopi. Pracowalimy trzy
tygodnie pod rzd, bez jednego dnia wolnego. Dziennie ponad 8 godzin, zim z reguy 11-12 godzin.
Za te dni, w ktrych pracowalimy duej, nie otrzymalimy oddzielnej zapaty. To wszystko zawiera
si w normalnych poborach, powiedziano nam, gdy zadalimy dopaty za nadgodziny. A przy tym
nasze zarobki wynosz miesicznie ponad 800 marek brutto. Niektrzy z palaczy przepracowali w ten
sposb w roku dodatkowo okoo 90 dni roboczych. Wyobraa pan to sobie?
Prosz sobie da powiedzie, e w tej oto Republice Federalnej istniej wszelkie szanse dla
wolnoci; e ten oto nasz pastwowy porzdek kademu z nas daje moliwoci ksztatowania
wolnoci. Prosz rwnie przyj do wiadomoci, e naszym zdaniem to pastwo susznie
nazywa si wolnym pastwem, poniewa nie przeszkadza ono nam nada pojciu wolnoci
realnego wyrazu i treci; poniewa to pastwo zapewnia nam wszystkim moliwo
ksztatowania naszego ycia w wolnoci.
(Baron zu Guttenberg - fragment przemwienia w dniu 18 listopada 1959 na forum
Bundestagu, zatytuowanego Kto dzieli wolno, zabija j)
Wiosn 1970 roku feudalne stosunki panujce w sanatoriach barona stay si po raz pierwszy
przedmiotem publicznej uwagi. Trzej modzi ludzie, uchylajcy si od penienia suby wojskowej
i przydzieleni baronowi do penienia suby zastpczej, w powielanej gazetce zakadowej zwrcili
uwag na nieznone stosunki panujce w sanatoriach i przypomnieli swoim od dawna tu zasiedziaym
kolegom, e maj prawo do powoania rady zakadowej, ktra reprezentowaaby ich interesy.
Zachcali ich te do wstpienia w szeregi zwizkw zawodowych. Dyrektor Orodka Kuracyjnego,
Fritsch, wezwa trjk miakw do raportu i zabroni im kontynuowania dziaalnoci na rzecz
pracownikw placwek kuracyjnych. Po trzymiesicznej subie zastpczej, ktr trjka uchylajcych
si od suby w Bundeswehrze penia w kuchni przy brudnych naczyniach, baroska Administracja
Orodka Kuracyjnego raptem owiadczya, e nie widzi dla tych ludzi dalszych moliwoci pracy.
Rozrabiaczy chciano spawi. Ale w odpowiedzi na to modzi ludzie rozpoczli w dniu 14 kwietnia
strajkowa. Federalny Urzd Administracyjny powiadomi ich, e wszczte zostanie przeciwko nim
postpowanie administracyjne i e zostan ukarani. Jednoczenie wielu robotnikw okazao im
solidarno. Mwili: Gdybycie mogli pozosta tu na zawsze. Wy moecie pozwoli sobie na wicej
ni my. Was nie mona tak po prostu wyrzuci jak nas. Poparli ich uczniowie gimnazjum
neoklasycznego oraz modzi czonkowie DGB18 z miasta Bad Neustadt, ktrzy swj protest przeciwko
szykanowaniu autorw gazetki spointowali nastpujcym pytaniem skierowanym do dyrektora

18

DGB (Deutscher Gewerkschaftsbund) - Niemiecka Federacja Zwizkw Zawodowych w RFN (przyp. tum)

Orodka Kuracyjnego, Fritscha: Gdzie jest powiedziane, e penicym sub zastpcz nie wolno
wystpowa w roli rzecznikw uprawnionych interesw robotnikw?
Szedziesiciu pracownikw wstpio do TV19. Przy pomocy listy wyborczej (zatytuowanej:
Przyja i Sprawiedliwo) starali si doprowadzi do wybrania w skad rady zakadowej swoich
kandydatw. Administracja Orodka Kuracyjnego wystawia kontrkandydatw pod przewodnictwem
szwagra dyrektora Orodka, Fritscha. Tekst kontr-ulotki (kolportowanej pod hasami: Sonecznik i
Wiosna) wyranie zdradza charakter pisma kierownika firmy: Dokonajcie waciwego wyboru!
Zadanie rady zakadowej polega na ufnej wsppracy z pracodawc dla dobra zakadu i pracobiorcw.
Dokonajcie waciwego wyboru! Listy wyborcze z takimi hasami jak Przyja i Sprawiedliwo,
hasami wybranymi z komunistycznego argonu, niczego Wam nie gwarantuj. Niejeden kandyduje
z listy zwizkw zawodowych tylko dla wasnych korzyci. Wasze interesy s tam le
reprezentowane.
W odpowiedzi kandydaci zwizkowi rozkolportowali ulotk polemiczn: Widocznie autorzy ulotki nie
znaj poj sprawiedliwo i przyja, w przeciwnym razie nie twierdziliby, e pochodz one ze
sownictwa komunistycznego.
Zaufanie wikszoci kolegw zdobywaj kandydaci z listy zwizkowej i zostaj wybrani do rady
zakadowej. Na to guttenbergowskie zakady kuracyjne podejmuj dziaania, zmierzajce przy
pomocy zarzdze dyscyplinarnych do osabienia wpyww rady zakadowej i zaamania jej
bojowoci, co si te czciowo udaje.
Przewodniczcy rady zakadowej otrzymuje od kierownictwa firmy ostrzeenie (pismo z 29
padziernika 1970):
Dnia 16 padziernika 1970 kierownictwo firmy zostao poinformowane, e 12 padziernika 1970
w godzinach pracy wyrazi si Pan wobec wsppracownikw w tym sensie, e swoj si robocz
powinni sprzedawa jak najdroej, nawet gdyby to miao doprowadzi zakad do ruiny. Prac mona
dosta wszdzie... Takiej treci wypowiedzi nie daj si pogodzi z zasadami owocnej wsppracy rady
zakadowej i pracodawcy. Paskie wypowiedzi - tak jako przewodniczcego rady zakadowej, ktry
musi mie na uwadze rwnie dobro zakadu, jak rwnie jako wsppracownika, ktry zobowizany
jest do wiernoci wobec swojego pracodawcy - nie mog pozosta bez odpowiedzi (...). Wypowiedzi
Paskie daleko wykraczaj poza dopuszczaln miar (...). Udzielamy wic Panu ostrzeenia z powodu
zakcenia swoimi wypowiedziami atmosfery pracy w zakadzie.
Odpowied rady zakadowej: (...) Zwracam uwag, i wyraenie: si robocz naley sprzedawa jak
najdroej nie daje adnej podstawy do sformuowania takiego ostrzeenia. Pracobiorcy nie maj
bowiem niczego innego na sprzeda, jak tylko swoj si robocz, a ona powinna by sprzedawana jak
najdroej. Ostrzeenie zostao wycofane z akt personalnych.
W pimie z Bonn (z nagwkiem Bundestagu i godem pastwowym) deputowany CSU osobicie
udzieli ostrej nagany (w pimie z 13 marca 1971) nowo wybranej radzie zakadowej w swoich
sanatoriach: (...) Za porednictwem pana Fritscha otrzymaem take protok z 15 zwyczajnego
zebrania rady zakadowej, ktre si odbyo w dniu 21 stycznia 1971. W zdumienie wprawia mnie
uzyskana poprzez pana Fritscha wiadomo, e rada zakadowa podejmuje tematy wczeniej
z kierownictwem zakadu nie uzgodnione - tak, e jego stanowisko nie moe by w ogle
wysuchane...

19

TV (Gewerkschaft - ffentliche Dienste, Transport und Verkehr) - Zwizek Zawodowy Sub Publicznych,
Transportu i Komunikacji (przyp. tum.)

Dwaj czonkowie rady zakadowej zostali pod rnymi pretekstami zwolnieni z pracy, jednoczenie
ostrzeono wszystkich zatrudnionych, aby swoich interesw nie zaatwiali za porednictwem rady.
(Prasa miejscowa zachowuje si bardziej ni wstrzemiliwie. Gdy DGB zwraca si do redakcji lokalnej
gazety, aby w kalendarzyku zebra umiecia rwnie komunikat o organizowaniu zebra
solidarnociowych w sprawie zwolnionych przez orodek kuracyjny pracownikw, przedstawiciel
redakcji odmawia, usprawiedliwiajc si nastpujco: Jeli komunikat ten zamieszcz, Administracja
Orodka Kuracyjnego wstrzyma mi dopyw ogosze i bd zmuszony zwolni z pracy jednego
z waszych drukarzy).
Administracja Orodka zwalnia z pracy elektryka, a zarazem wiceprzewodniczcego rady zakadowej,
Genslera (gwatownie zareagowa on w gronie kolegw na prowokacj pewnego czonka CSU, ktry
powiedzia, e Brandta trzeba postawi pod murem, a wraz z nim wszystkich czerwonych).
(Pismo z 29 padziernika 1970): W dniu 16 padziernika 1970 kierownictwo zakadu dowiedziao si,
e 10 i 12 padziernika 1970 w czasie pracy i na terenie zakadu wyraa si Pan w nastpujcym
sensie:
Do ostatniej rozmowy z baronem Guttenbergiem iv sprawie Kiliana Griebela byem jeszcze troch
naiwny, ale od tego czasu koniec z tamtym moim pogldem. Wypowiedziaem walk tym ludziom.
Wszyscy czarni20 powinni by wytpieni i powieszeni. Jak wybudujemy budynek nowej kotowni
centralnego ogrzewania, w ciany trzeba bdzie zaraz wbetonowa haki, na ktrych bdzie mona
wiesza czarnych.
Te agresywne wypowiedzi uniemoliwiaj kontynuowanie stosunku pracy, gdy zakcaj atmosfer
w zakadzie i stanowi niewybredn napa na osob i pogldy polityczne Paskiego pracodawcy, jak
rwnie na wielu innych, inaczej mylcych czonkw zaogi.
Zwolnienie podpisa dyrektor Orodka Kuracyjnego, Fritsch, ktry sam przyznaje, e jest czarny,
politycznie zaangaowany w CSU.
Elektryk Gensler opowiada o okolicznociach pierwszej z wymienionych w pimie Fritscha przyczyn
zwolnienia: Rozmawiaem z Guttenbergiem osobicie, gdy kolega Kilian Griebel otrzyma zwolnienie.
Przewodniczcy rady zakadowej akurat by na urlopie, w zwizku z czym ja, jako jego zastpca,
udaem si w tej sprawie do dyrektora Fritscha.
Powiedzia mi, e w ogle nie ma o czym mwi. Poszedem wic do barona Guttenberga. O co
chodzio w sprawie Griebela? Ten czowiek wywozi mu. Trzeba go adowa na taczk; jest wic tego
od 7. rano do 11. do poudnia zawsze jakie 10-15 ton, a wic jeden wagon kolejowy, zaadowany
rcznie. A trzeba ten mu jeszcze potem zrzuci opatami do wysypiska. We wtorek pada deszcz,
Griebel przemk do nitki; to przecie starszy czowiek; a potem, w poudnie, mia jeszcze oczyci
basen w saunie. Oczyci go i po tej robocie zasn. I za to wanie zosta zwolniony. Zapytaem
barona: Jak to moliwe, e takiego czowieka wyrzuca si po prostu za drzwi? Przecie on by
w porzdku; zawsze, gdy trzeba si byo do czego zaangaowa w zakadzie, by na miejscu;
pracowa te cigle bezpatnie w nadgodzinach; pracowa tu ju sidmy rok. Powiedziaem
Guttenbergowi, e to jest dobry czowiek, i e mogo mu si zdarzy to zanicie, by zupenie
wyczerpany. Na to baron dosownie: To wcale nie jest tak ciko wywie 15 ton muu (...). Dawniej
sam robiem co takiego. Sprawiao mi przyjemno, gdy mogem fizycznie pracowa w ogrodzie.

20

Potoczne okrelenie reprezentantw skrajnej prawicy (przyp. tum.)

Std te to moje owiadczenie, e wypowiadam wojn czarnym. Od tego czasu postawa barona
bya dla mnie jasna, przejrzaem ca jego gr. Do tego czasu sam gosowaem na CSU.
Nie, panie kanclerzu federalny (Brandt). Mnie nie potrzeba nawet konstytucji, mnie
wystarczy moje sumienie, ktre mwi, e jako deputowany dwigam na sobie ciar
odpowiedzialnoci za cay mj lud. Take i przede wszystkim za tych, ktrzy s skazani na
milczenie.
(Von und zu Guttenberg w swoim ostatnim wystpieniu na forum Bundestagu w czerwcu
1970, ktre wzruszyo czonkw jego frakcji)
Drugi ze zwolnionych pracownikw - czonkw rady zakadowej - Gaertig, mwi o okolicznociach,
ktre do tego doprowadziy.
(Pismo w sprawie zwolnienia, z 11 marca 1971): Mamy dowody na to, e niedawno w ani Kneippa
opowiada Pan kuracjuszom, i Pan, a take cay personel ani, jest le opacany. Mwi Pan na
przykad, e zarabia 550 marek brutto. Poza tym co najmniej jednego kuracjusza zachca Pan, aby
o tym spokojnie dalej rozpowiada (...). Wypowiadamy Panu prac z wanego powodu (...).
Ci z gry zaczli rozgasza - tak mi przynajmniej doniesiono - e nie uchodzi, aeby w zakadzie
nalecym do barona Guttenberga pracowali ludzie wrogo usposobieni do CSU, a tym bardziej tacy,
ktrzy nale do SPD. Nie mona byo otworzy ust, w przeciwnym razie w cigu 24 godzin znikao si
z powierzchni. Dyrektor Orodka Kuracyjnego powiedzia mi dosownie, e jeli czego szuka, zawsze
to znajdzie. Cigle powtarza, e w swoim przemwieniu na obchodzie wita Boego Narodzenia
wyrazi yczenie, aby powstaa tu rada zakadowa. Kiedy powiedzia do mnie: - Panie Gaertig, pan
chciaby mie tu rad zakadow, ale chtnych nie wida. - A gdy ju wiedziaem, e zostan wybrany
do rady zakadowej, poszedem do niego i owiadczyem: - Panie dyrektorze, mam wraenie, e
wejd w skad rady, ale nim zostan wybrany, chciabym wiedzie, czy bdzie to panu odpowiadao. Panie Gaertig - odpowiedzia na to dyrektor Fritsch - nie znam nikogo, kto by mi bardziej odpowiada.
- Na co ja do niego: - S przecie ludzie, ktrzy tu duej pracuj ni ja. - A Fritsch: - Szmaty nie
potrzebuj.
Potem powiedziaem, e bdzie na pewno wiele zatargw, sysz bowiem o takich rnych sprawach,
ktre wywouj niezadowolenie ludzi. - Ach, co tam, panie Gaertig - Fritsch na to - niech pan si nie
przejmuje; nic i tak si nie zmieni, i zoci te nie bdzie. - Wtedy sobie pomylaem: no, bracie,
zrobisz ty wielkie oczy. Powiedzia mi, e yczy sobie, aby w radzie zakadowej znaleli si najwiksi
pyskacze i buntownicy, dosownie tak si wyrazi. On sobie to wszystko zupenie inaczej wyobraa,
albo jak mi si dzisiaj wydaje, chcia sobie ich wszystkich ustawi do strzau. Wezwa mnie potem do
siebie rwnie szwagier dyrektora Orodka i zapyta: - Panie Gaertig, nie chciaby pan z nami
wspdziaa? Tu ma pan, niech pan podpisze nasz list. - Na co ja do niego: - Jak pan moe
oczekiwa ode mnie podpisania tej listy, pan, ktry jest zwizany z przeciwn stron? Musz t
propozycj odrzuci. - Zwolnienie uzasadniono tym, e rzekomo powiedziaem, i zarabiam 550
marek brutto. Nie powiedziaem tak, przecie zarabiam 800 marek. Powiedziaem natomiast, e tyle
zarabiaj u nas azienni (...)
Osiem lat tam pracowaem. Przez siedem lat cigle syszaem, jak bardzo s ze mnie zadowoleni.
W szstym roku pracy dyrektor Orodka Kuracyjnego powiedzia mi: - Panie Gaertig, bardzo jestemy
z pana zadowoleni, musimy pana koniecznie awansowa... - W smym roku zostaem czonkiem rady
zakadowej i nagle okazuje si, e nie jestem ju wicej dobry. Po zwolnieniu mnie ze stanowiska
starszego kpielowego w ani Kneippa przez kilka miesicy nie miaem pracy. Bardzo zabiegaem tu
i w okolicy o robot, ale niczego nie dostaem. Do niego naley tu przecie wszystko, a w tym, co do
niego nie naley, macza rwnie palce. W kocu zaczem pracowa u Siemensa, byem tam

czternacie dni, po czym zostaem zwolniony. Bonzowie od Siemensa maj bliskie kontakty
z tamtymi z Orodka Kuracyjnego (...). Zwolniono mnie bez szczeglnego powodu. Zakomunikowano
mi tylko: - Musimy pana zwolni, to na odgrne polecenie, nic pan na to nie poradzi, polecenie
wydaa sama gra. - Gdy mnie zwolniono u Guttenberga, nie mogem nawet zabra swoich rzeczy
z szafy, gdy jednoczenie zakazano mi wstpowania w obrb nieruchomoci barona. Zakaz ten
rozciga si na wszystkie nalece do barona posiadoci. Aby unikn groby oskarenia mnie na
policji o zakcanie spokoju domowego, nie mogem si porusza na obszarze co najmniej poowy
miasta, tyle bowiem jest tu jego wasnoci; wszystkie nalece do Orodka Kuracyjnego lub
wydzierawione budynki, cznie z gruntami i ze wszystkim innym (...).
Obecnie, po dugich poszukiwaniach, pracuj w charakterze aziennego w ani nalecej do heskiej
ubezpieczalni krajowej. Pracuj od czterech tygodni, a wic jeszcze w okresie prbnym, i przez t
spraw z baronem musz y z dala od rodziny. Mieszkam w Hexenheim w Hesji, 120 kilometrw
std, i pod koniec tygodnia musz telepa si tam i z powrotem. To dodatkowe straty, rwnie
finansowe (...). Mieszkanie subowe musiaem opuci i zapaci 1500 marek kosztw
przeprowadzki. Opuciem mieszkanie subowe przed szecioma tygodniami, a teraz znw musz
myle o nastpnej przeprowadzce, gdy po zakoczeniu okresu prbnego chciabym cign do
siebie rodzin. Jaka to mitrga! A wszystko z winy barona von und zu Guttenberga. Wedug moich
oblicze narazi on mnie na wydatki w wysokoci co najmniej 10 tysicy marek. Bd mu to
wypomina przy kadej okazji przez cae ycie. Wyrzdzi on nam najwiksz krzywd tym, e
przyjmuje do wiadomoci faszywe informacje od denuncjatorw i nastpnie wykorzystuje je dla
swoich kapitalistycznych celw.
Chtnie bym tu nadal pracowa, tutaj przecie czowiek wyrasta. Praktycznie zostaje si waciwie
wypdzonym z ojczystej ziemi. A on wci podkrela, e wstawia si za wypdzonymi z ojczyzny.
W zakadzie, po tych wszystkich zwolnieniach, panuje bardzo przygnbiajca atmosfera. Ludzie nie
maj do siebie zaufania(...).
Prawo byo zawsze broni sabych i ustpliwych
(von und zu Guttenberg w swojej ostatniej mowie w Bundestagu)
Przez cztery dni pracuj na dniwk, w nalecej do barona winnicy Reichsrat von Buhl, w
Deidesheim. Ponad 700 tysicy krzeww winnej latoroli - w tej najwikszej w Republice Federalnej
winnicy - znajduje si w posiadaniu barona, w Deidesheim i okolicy. W ostatnich latach wybudowa tu
dwa hotele (hotel Haardt, okoo 300 ek i hotel Reichsrat von Buhl, okoo 40 ek), poza tym
naley tu do niego 400 domw.
Kwateruj w luksusowym guttenbergowskim zajedzie - w hotelu Haardt. Koszt jednego noclegu
przekracza wysoko caodziennego zarobku, jaki otrzymuj tu za cik fizyczn prac tragarza.
Przed winnic Buhl staj w kolejce wyczekujcych na deszczu robotnikw sezonowych. S to
w wikszoci mieszkacy okolicznych wiosek. Gwnie kobiety i dzieci. Najmodsze ma chyba z osiem
lat. Ale jest tu te kilku mczyzn. Przewanie tak rozoyli sobie urlop, e przypada na czas
winobrania, aby mogli w winnicy dodatkowo zarobi.
Dzisiaj stoimy w deszczu nadaremnie. Po jakich trzydziestu minutach, gdy jestemy ju zupenie
przemoknici i przemarznici, podjeda wozem administrator winnicy, na chwil zatrzymuje si przy
krawniku, opuszcza szyb i mwi: Dzisiaj nic z tego, wracajcie do domu. Jeli o godzinie 14 nie
bdzie padao, moecie jeszcze raz przyj. O 14. deszcz jeszcze pada, cho ju nie tak silnie. Nie

dostajemy pracy. Tym razem przychodzi nas mniej, ale nikt do nas nie podjeda. Zatrudnia si nas na
dniwk, nie otrzymujemy wynagrodzenia, gdy z jakich powodw nie pracujemy.
W nastpnych dniach aura jest askawsza, wyruszamy wic do sawnej winnicy (z reklamowego
prospektu hotelu Haardt) barona. W koszu na plecach przenosz owoc, ktry zrywaj inni, do
toczni znajdujcej si przy ulicy. Starsi tragarze - wielu z nich ma schorowane krgosupy - potrafi,
stojc na drabinie, we waciwym momencie tak skrci grn cz tuowia, e centnarowy kosz nad
ich gow odwraca si dnem do gry i jego zawarto sama wpada wprost do prasy. Stoj tak, pewni
i zrczni, na najwyszych szczeblach drabiny; robi to wraenie na gociach guttenbergowskich hoteli,
ktrzy przerywaj na chwil spacery, aby popatrze na to widowisko. Po pracy - spoceni, brudni
i lepcy - nie mamy si gdzie umy ani w co przebra. Nie pracujemy tu przecie na stae, wic nie
wolno nam wchodzi do budynkw w winnicy. Wielu sezonowych buntowao si przeciwko temu;
niektrzy musz autobusami wraca do odleglejszych wsi. Pewien 70-letni starzec, ktry ma si
utrzyma z 250 marek miesicznej renty i dlatego przez wrzesie i padziernik pracuje w winnicy, aby
sobie dorobi, mwi: Mam wraenie, e dzieci pracuj tu po to, aby nas, starych, podpdza, gdy
pracuj one szybciej od nas i musimy si podciga.
Inny starzec, rwnie waciciel winnicy, ktry dawniej mg si z niej utrzyma, a teraz musi sobie
dorabia na utrzymanie prac u barona, zarabiajcy 3,5 marki na godzin: On nas, drobnych,
wszystkich wyniszczy, on uchodzi we wsi za Pana Boga. A zaczyna si to wszystko od melioracji pl. Za
kiepski, zapuszczony kawa ziemi dostaje dobry pooony przy szosie. Naszym kosztem, bo nam
dostaje si w zamian za to jego mniej wydajna ziemia. Baron zajmuje si tylko generalnymi sprawami.
Wszystko mu jedno, jakie jest wino, on zbiera tylko plony. W przeciwiestwie do naszych, jego pola
s zapuszczone, pleni si na nich chwasty, nazywamy go wic osetowym baronem. Ale wskutek tego
my musimy jeszcze raz tyle z siebie da, eby t ziemi odchwaci. Jego wino, to najgorsze wino.
Tubylcy nie kupuj go. A wszystko przez to cae nowoczesne leakowanie wina, betonowe
i plastykowe pojemniki. Jest ono tak preparowane, e uzyskuje si z niego zwyke konsumpcyjne
wino, cho wskutek tej caej wyrafinowanej reklamy dociera ono do konsumenta jako niby bardzo
wyszukany napj(...). W swoich winnicach w czasie winobrania mozolnie usuwamy ciemne plamy na
gronach. On tego od dawna ju nie praktykuje. Ciemne plamy wyrwnuj szlacheckie nalepki, na
ktre ludzie daj si nabra.
Inny robotnik opowiada, jak to kiedy ciska do barona, gdy ten przyjecha na inspekcj swoich
woci. Mieszkam w domu zajmowanym przez dwadziecia rodzin. Staem przed drzwiami, gdy
baron przechodzi ze swoim administratorem, ktrym by wtedy genera von Rintelen, ongi attach
generalny przy rzdzie Mussoliniego. Tego sobie Guttenberg po wojnie sprowadzi do siebie,
aczkolwiek wci mwi, e z nazistami nigdy nie mia do czynienia. Administrator powiedzia do
barona: - Panie baronie, ta posiado naley do pana. - Na co baron: - Ach, ta posiado naley do
mnie? - Pamitam to tak dobrze, jakby to byo dzisiaj; on w ogle nie wiedzia, co wszystko do niego
naley. Baron poda mi rk, powiedzia: - No, jak leci? - i tyle go byo wida. On w ogle nie pamita
mnie, cho pracowaem u niego trzydzieci lat. Do czasu, a pewnego dnia jaka szkapa zwalia si na
ziemi i wicej ju o wasnych siach nie moga si podnie. Wwczas administrator majtku
sprowadzi mnie i jeszcze jednego. Powiedzia: - Chwycie j tylko i postawcie na nogi, szkoda j
ubija. - Jak mymy si wtedy namordowali! Ale udao si nam postawi j znw na nogi. Od tego
jednak czasu co mi wlazo w krzy i nie mogem ju dwiga niczego cikiego. Lekarz wyda mi
zawiadczenie, e mog wykonywa tylko lekkie prace, w piwnicy czy w obejciu gospodarczym. Ale
ja si ju wysuyem. Powiedzieli, e poza dwiganiem koszy w winnicy i prac w polu nie maj dla
mnie innego zajcia. To nieprawda. Oni chcieli tylko modszych, z ktrych mona wycisn wicej.
Siadem, a zy spyway po policzkach, przecie przepracowaem w tym domu trzydzieci lat. To bya

moja wina, e imaem si najciszych robt. A si wykoczyem i musiaem chodzi o lasce.

Poniewa nie rzuciem pracy bezporednio po wypadku, nie zosta on uznany za wypadek przy pracy
i w zwizku z tym otrzymuj nisz rent.
Demokracja nie jest artykuem eksportowym ani cudownym rodkiem na wszystkie
problemy naszego skomplikowanego wiata.
(Baron von und zu Guttenberg, jesie 1963)
Przypominaj mi si sowa Lutra: A gdybym nawet wiedzia, e jutro wiat obrci si
w perzyn, jeszcze dzi sadzibym swoj jabo.
(Ulubiony cytat Guttenberga, ktry baron dla wasnych celw nieco zmodyfikowa. U Lutra
mowa jest po prostu o tym, i eby sadzi jabo, ale niekoniecznie wasn)
Cytaty pochodz z Przypisw von und zu Guttenberga, wyd. w roku 1971 nakadem wydawnictwa
Seewald. W ksice tej jednym z najczciej uywanych sw jest wolno, pod ktrym to sowem
baron ma na myli przede wszystkim swoj wasn wolno.

Flick
Bernt Engelmann
Czowiek, ktry sam do czego doszed: Friedrich Flick
To, e bdzie kiedy jednym z najwikszych kapitalistw starego wiata, nie zostao mu wypiewane
w koysce. Staa ona zreszt w gniedzie siegerlandzkim, w Kreuzetal-Ferndorf, w domu rednio
zamonego rolnika tudzie handlarza drewnem kopalnianym. Tam, 10 lipca 1883, Friedrich Flick
przyszed na wiat.
Byy to pocztki imperializmu. Rzesza Niemiecka, rzdzona wwczas jeszcze przez dziadka ostatniego
cesarza, Wilhelma I, sposobia si wanie do podbojw kolonialnych. Anglicy przywaszczyli sobie ju
Egipt, Francuzi wypadami z Hue zdobyli tereny Annamu, sam rodek dzisiejszego Wietnamu.
Byy to rwnie czasy, w ktrych zacz si burzliwy rozwj techniki. Wtedy to wanie Gottfried
Daimler zbudowa swj pierwszy szybkoobrotowy silnik spalinowy - osignicie, ktre urodzonemu
wanie dzieciciu handlarza drewnem kopalnianym miao pniej przynosi due zyski. Ale
w tamtych czasach jeszcze nikt o tym nie myla.
Fritz od Flickw, jak nazywano chopca, mia dziecistwo podobne do dziecistwa innych dzieci
wiejskich, ale pniej mg uczszcza do szkoy redniej w Siegen, gdzie tez zakwalifikowano go do
jednoroczniakw, co ju oznaczao godny uwagi awans spoeczny. Mody Flick nie musia bowiem,
jak wikszo modziecw w jego wieku, suy w wojsku przez trzy lata, lecz jedynie przez
dwanacie miesicy; i sam mg sobie wybra garnizon. Wybra garnizon w Kassel, jako e w miecie
tym mia krewnych.
W czasie swojej suby wojskowej jednoroczniak Friedrich Flick stoowa si u oberysty Kaletscha,
swego wuja, co opacio si pniej jego kuzynowi, pitnacie lat modszemu Konradowi Kaletschowi,
dzisiejszemu seniorowi w gremium kierowniczym koncernu Flicka. W owych czasach jednak Friedrich
Flick by tak biedny, e - jak prawdziwy cios - przey zniknicie z szafy w ostatnim dniu swojej suby

wojskowej kupionych dopiero przed rokiem spodni wyjciowych, ktre zamierza dugo nosi. Jeszcze
jako osiemdziesicioletni starzec bolenie wspomina t strat.
Anno 1906 - w roku konferencji w Algeciras i powsta tubylcw w niemieckich koloniach w Afryce Friedrich Flick zda w Kolonii z wyrnieniem egzamin na kupca dyplomowanego. Nauk finansowa
sobie sam, czciowo dziki udzielaniu korepetycji, czciowo dziki drobnym artykuom pisanym dla
dziau gospodarczego Klnische Zeitung. Byy to chude lata, ale teraz Flick postanowi to szybko
i gruntownie zmieni. Istotnie, niebawem zosta prokurentem w Hucie Bremeskiej w Geisweid,
redniej wielkoci zakadzie, w ktrym odbywa ju praktyk handlow. W roku 1913 przeszed do
Przemysu elaznego Menden und Schwerte Tow. Akc., gdzie w wieku niespena trzydziestu lat
zosta dyrektorem i czonkiem zarzdu. Bardzo oszczdny, dysponujcy ju pewnymi zasobami, a przy
tym wytworny i majcy ponad 1,80 m wzrostu, mg dyrektor Flick myle o maestwie. Wybr
pad na crk rajcy miejskiego w Siegen, Mari Schup, ktra wniosa mu w posagu 30 tysicy marek.
Rok pniej wybucha pierwsza wojna wiatowa. Dyrektor Flick, podwachmistrz rezerwy, na front i
nie musia. Jako szef wanego zakadu, produkujcego materia wojenny, by niezbdny na miejscu.
Ale znw nie tak bardzo, skoro w rok pniej, korzystajc z pontnej propozycji firmy konkurencyjnej,
przeszed do huty Charlotte, gdzie w roku 1917 piastowa ju stanowisko dyrektora generalnego.
Mody, wytworny genera frontu gospodarczego toczy nie mniej twarde i zacite boje ni frontowi
onierze w okopach strzeleckich. Dziki wasnemu maemu kapitaowi, posagowi ony i poyczce
bankowej kupi tyle akcji huty Charlotte, znajdujcych si dotychczas w rkach rozsianych po kraju
akcjonariuszy, e niebawem kontrolowa finanse caego zakadu. A dziki temu, e skupywa
rwnoczenie akcje innych przedsibiorstw, co przynioso mu dodatkowe profity, zdobywa kapita,
ktry stopniowo inwestowa w systematyczn rozbudow huty Charlotte, tak e staa si on
redniej wielkoci koncernem. Ogromne zyski wojenne inwestowa natomiast czciowo
w obowizkowy wykup poyczki wojennej, a niema reszt - w posiadajcy ustabilizowan warto
zom. Gdy za stao si jasne, e klska Niemiec jest ju tylko kwesti dni, spiesznie wymieni
wszystkie pastwowe papiery wartociowe na akcje grnolskich koncernw wglowych - oglnej
wartoci okoo 17 milionw marek. W ten sposb koncern Charlotte wyszed z przegranej wojny
wiatowej nie tylko obronn rk, ale - co wicej - powanie wzmocniony. A jego dyrektor generalny,
Flick, w ktrego posiadaniu znalaza si tymczasem wikszo akcji huty Charlotte, okaza si na
koniec wojny - w przeciwiestwie do przytaczajcej wikszoci swoich rodakw - kilkaset razy
bogatszy ni by no pocztku wojny.
W nastpnych latach, latach cigej dewaluacji pienidza, Friedrich Flick robi to samo, co inni wielcy
przemysowcy: gardzi mianowicie rynkiem papierw wartociowych i sprzedawa swoje wyroby
wycznie za tward walut, albo te wymienia je na ustabilizowanej wartoci akcje.
Poza tym zaciga te w tym okresie cigle nowe wysokie kredyty bankowe i za te pienidze nabywa
kolejne akcie; osigane w ten sposb profity przeznacza z kolei na spat swych bankowych
zadue. W styczniu 1924 roku, gdy skoczy si wreszcie obdny taniec inflacyjny, Friedrich Flick,
ukoczywszy akurat 41 lat, dysponowa ju majtkiem wartoci wieluset milionw nowych, twardych
marek, ulokowanych w szeroko rozgazionych aktywach koncernu.
W pocztkach roku 1926 niemiecki przemys wglowy popad w cikie tarapaty gospodarcze,
i poszczeglne koncerny wglowe musiay czy si w tymczasowe wsplnoty wgla i stali.
Najwiksz z tych wsplnot stanowiy Zjednoczone Zakady Stalowe Tow. Akc., zwane w skrcie
Stahlverein. Flick, wprowadzajc do Stahlverein rne zakady filialne swojego koncernu,
otrzyma 20% kapitau akcyjnego tego olbrzymiego przedsibiorstwa, produkujcego wwczas niemal
poow stali w Rzeszy i wydobywajcego trzeci cz niemieckiego wgla. By to ju ogromny ks.

Ale nie dla Flicka! Bo oto w cztery lata pniej, w szczytowym okresie wiatowego kryzysu
gospodarczego, gdy wszyscy zbiednieli i miliony bezrobotnych poszukiway pracy, w jego rku
znalaza si raptem wikszo udziaw Stahlverein, przy czym nie kosztowao go to zamanego
feniga!
Sztuka ta udaa si Flickowi dziki temu, e przenikn do gruntu specyficzny ukad organizacyjny
Stahlverein i potrafi t wiedz zdyskontowa. Co byo tym atwiejsze, e cieszy si wielkim
zaufaniem swoich partnerw, i umia je rwnie wykorzysta.
Gdyby co niektrzy potentaci przemysowi trzymali lepiej rk na pulsie, wpadliby rwnie na to, na
co wpad Flick:
Jdrem Stahlverein byy Gelsenkirchenowskie Kopalnie Wgla Tow. Akc., w argonie giedowym
zwane Gelsenberg, ktrym - jako gwnej bazie wglowej Stahlverein - przydzielono 51% kapitau
akcyjnego tego olbrzymiego koncernu. Dziki swojemu majorytetowi akcyjnemu koncern
Gelsenberg zajmowa dominujc pozycj w ramach caego Stahlverein. Flick zacz si
stopniowo pozbywa akcji Stahlverein, ktrymi dysponowa za porednictwem opanowanej przez
siebie huty Charlotte, skupujc w zamian akcje Gelsenberg. Dziki posiadaniu 20% kapitau
Stahlverein bez trudu przej wikszo kapitau Gelsenberg, a tym samym i kontrol nad
majorytetem akcyjnym Stahlverein. Inaczej mwic: dziki przewadze finansowej posiadanej
w stosunkowo maym koncernie huty Charlotte zdoby kontrol nad Gelsenberg, a tym samym
nad caym Stahlverein, ktry z kolei - jak si rzeko - zajmowa dominujc pozycj w skali caego
przemysu wydobywczego Rzeszy. Ale na tym nie koniec flickowskiej zapobiegliwoci. Przeciwnie,
dopiero teraz Friedrich Flick dokona najwikszego swojego posunicia:
Pod koniec 1931 roku na giedach zaczy szerzy si pogoski, z ktrych wynikao, e Francuzi chc
wykorzysta kopoty niemieckiej gospodarki i niskie w tym kraju kursy akcji, wtargn do
niemieckiego przemysu wglowego, e nosz si z zamiarem kupna Gelsenberg, a nawet mieli
oferowa Flickowi za przejcie jego majorytetu podobno piciokrotnie wicej pienidzy ni wynosi
cao kursu giedowego akcji koncernu.
Pary zdementowa te pogoski, ale nic to nie poskutkowao. Prasa narodowa szalaa, piszc o
wyprzeday niemieckich interesw i o zakuciu niemieckiego przemysu wglowego w kajdany.
W kocu do interwencji poczu si zmuszony rzd Rzeszy: zaoferowa on panu Flickowi wykup jego
akcji w Gelsenberg za ponad czterokrotn warto ich kursu giedowego.
Bya to wielkoduszna oferta, jeli si zway, e kasy Rzeszy wieciy pustkami, a wszelkie uposaenia
urzdnicze, pensje i renty zostay wanie drastycznie obcite. Z drugiej strony oferta wasnego rzdu
nie rwnowaya w peni tego, co by podobno skonny wyasygnowa francuski wrg. A mimo to
Flick przyj propozycj Berlina. Nie tyle ze wzgldw patriotycznych, o ktrych szeroko si
rozpisywano, ile z uwagi na fakt, e w rzeczywistoci adnej francuskiej oferty nie byo. Bya tylko
absolutnie nieuzasadniona plotka, inspirowana przez zainteresowan stron....
Gdy szydo wyszo z worka, zacza szumie prasa, i to bynajmniej nie tylko lewicowa. Jedna z gazet
zblionych do k rzdowych pisaa: Jedyna moliwa odpowied, to natychmiastowe
upastwowienie koncernu przez rzd. Flick mgby w takim przypadku otrzyma ewentualnie
odszkodowanie na podstawie kursu giedowego, patne w ratach dugoterminowych (...). Faktyczny
stan rzeczy stanowi dostateczny powd, aby wywaszczy pana Flicka, jako szkodnika interesw
Rzeszy Niemieckiej (...).

(Autorem tych penych oburzenia sw by prof. Friedrich Zimmermann alias Ferdinand Fried, po
wojnie przez wiele lat czoowy komentator gospodarczy renomowanej gazety Axela Springera Die
Welt...). Po roku 1932 Friedrich Flick - ktry zainkasowa z kas Rzeszy okrge 90 milionw marek za
co, co warte byo okoo 25 milionw marek, a zostao przez niego nabyte za co najwyej 5 milionw
marek - majcy niespena 50 lat spekulant i makler giedowy przeobrazi si w koncernowego
stratega. Tak go przynajmniej oceniaj najbardziej yczliwi biografowie.
Po sprzedaniu Gelsenberg pozostay Flickowi kopalnie i stalownie na Grnym lsku i w Bawarii,
a take akcje Reskiego Tow. Akc. dla Grnictwa Wgla Brunatnego i Produkcji Brykietu, zwanego
w skrcie Rheinbraun. Mniejsz cz akcji posiada ju od wielu lat, reszt za, i to wiksz - przej
od Gelsenberg, zanim odstpi swj tamtejszy majorytet Rzeszy. Tyle, e termin patnoci udao mu
si przesun na pniej.
Angaujc si w akcje Rheinbraun, Flick zmierza do przejcia kopal wgla nalecych do
Harpener Bergbau Tow. Akc., co spotkao si jednak ze zdecydowanym oporem koncernu.
W rezultacie pozyska innego partnera: Resko-Westfalskie Zakady Elektrotechniczne (RWE),
z ktrymi atwo znalaz wsplny jzyk. Przekaza koncernowi RWE wszystkie swoje akcje
Rheinbraun, w zamian za co wszed w posiadanie upragnionych akcji Harpener-Bergbau Tow.
Akc.. Do osignicia majorytetu w tym przedsibiorstwie brakowao mu jeszcze 4,5% akcji, ale i te
potrafi zdoby, nie sigajc do wasnej kieszeni. W roku 1935 na fali gwatownie przybierajcej
koniunktury zbrojeniowej, Flick majc wasny koncern oraz koncern Harpenerowski, dysponowa
odpowiednio rozbudowan baz produkcji wgla kamiennego i mg ufnie spoglda w przyszo.
W okresie poprzedzajcym wybuch drugiej wojny wiatowej Flick nadal rozbudowywa swoje
imperium, czciowo poprzez aryzacj wasnoci ydowskiej21, czciowo przez przejcie
koncernw w anektowanym Protektoracie Czech i Moraw. Po wojnie, w czasie procesu zbrodniarzy
hitlerowskich w Norymberdze, Flick, ktremu zarzucano to i tamto, na przykad zatrudnianie
robotnikw przymusowych, czonkostwo w tak zwanym Krgu Przyjaci Reichsfhrera SS, Heinricha
Himmlera i udzia w pldrowaniu okupowanych przez Trzeci Rzesz pastw - skromnie zauway:
Jeli przyrost mojego majtku mia nastpi w latach 1933-1945, to staoby si to nawet wwczas,
gdybym lata te spdzi wycznie na spacerach.
Ale Flick nie tylko spacerowa i dlatego skazano go na siedem lat wizienia, z ktrych jednak tylko
pi rzeczywicie spdzi w odosobnieniu. W sierpniu 1950 roku, na podstawie amnestii, znalaz si
znw na wolnoci.
W wizieniu trudni si on oficjalnie obieraniem ziemniakw, reperowaniem obuwia i ataniem
spodni; pniej awansowa na bibliotekarza. Nieoficjalnie jednak kierowa zza krat losami swojego
koncernu, z ktrego pozostao tyle, ile zdoao ocale ze zniszcze wojennych, wywaszcze,
demontay i rekwizycji.
Wizienie dla zbrodniarzy wojennych opuci majc lat 67, twardy, jak dawniej krzepki, peen energii
i zdecydowany na odbudow swojego gospodarczego krlestwa. Co nieco mu przecie pozostao:
huta Max, 82% udziaw w Fabryce Wysokich Piecw w Lubece, nieco ponad 60% udziaw
Harpener Bergbau Tow. Akc. i nieco poniej 60% udziaw Kopal Grnictwa Kamiennego Tow.
Akc. w Essen. Zgodnie z alianckimi zarzdzeniami w sprawie dekoncentracji gigantw
gospodarczych, powinien by zrezygnowa albo z wgla, albo z elaza i stali. Zdecydowa si
zrezygnowa z wgla. Nie wpad w rozterk jak inni, na przykad Alfried Krupp, i nie bi si z mylami:
21

Zgodnie z hitlerowskimi ustawami rasistowskimi, odbierane ydom aktywa gospodarcze przechodziy w rce
Niemcw czystej krwi (przyp. tum.)

sprzeda czy nie sprzeda kopalni, lecz od razu nawiza kontakt z zainteresowanymi koncernami
francuskimi - tym razem rzeczywicie zainteresowanymi! - i przekaza im pakiet swoich
harpenerowskich akcji za 180 milionw marek, niemal za trzykrotn warto ich giedowego kursu!
Kopalnie w Essen sprzeda koncernowi Mannesmanna za okrge 50 milionw marek, i w ten sposb po opuszczeniu wizienia - mia do dyspozycji niemal wier miliarda rodkw obrotowych na swoj
resocjalizacj. Kwota okazaa, jeli pomyle, e by to rok 1950 i e dekoncentracja jego imperium
dopiero si rozpocza.
Za te ogromne pienidze wkupi si - zgodnie z planami, opracowanymi jeszcze we wizieniu w przedsibiorstwa brany samochodowej, tworzyw sztucznych, celulozy i chemii, ktre - jak uwaa rokuj na przyszo najlepsze widoki. Tomy ksig mona by wypeni opisami tych transakcji,
w wyniku ktrych dokonywa swoich zakupw po bardzo korzystnych cenach i na niezmiernie
dogodnych warunkach. Ograniczmy si tu jedynie do krtkiego zbilansowania ostatecznego rezultatu,
ktry dwadziecia lat pniej, po mierci Friedricha Flicka w roku 1972, jawi si zdumionemu
obserwatorowi nastpujco:
A wic waciwa Grupa Flicka, z obrotem towarowym wynoszcym w roku 1971 5,6 miliarda marek,
zatrudniajca ponad 68 tysicy pracownikw - skada si z: Feldmhle Tow. Akc. (papier), Dynamit
Nobel Tow. Akc. (chemia), trzy huty i stalownie, Fabryka Lokomotyw Krauss-Maffei (jeden
z najwaniejszych producentw czogw dla armii pastw NATO). A obok Grupy Flicka jeszcze: 40%
udziaw w koncernie Daimier-Benz Tow. Akc. (samochody) - 12 miliardw marek rocznego obrotu,
147 tysicy zatrudnionych.
Z tym wszystkim - a take z powanymi aktywami za granic - by Friedrich Flick picio-, a moe nawet
szeciokrotnym miliarderem, jednym z najbogatszych ludzi w wiecie i dominujc postaci
w przemyle zachodnioniemieckim.
A jak y w finansowy potentat? Jak dalece sigay jego ambicje, gdy ukoczy 80. rok ycia? Jak
zabezpieczy ten majtek na wypadek swojej mierci?
Oto pytania, ktre pod koniec lat szedziesitych stawiao sobie bardzo wielu ludzi, i na ktre mniej
czy bardziej kompetentni znawcy odpowiadali rnie, ale przewanie niezgodnie z prawd.
A wic przede wszystkim jak wyglda styl ycia tego superbogacza, ktry - gdyby chcia - mgby
mie i zaspokaja superkaprysy? Flick przepada za tak zwanym prostym yciem: piwo butelkowane
zamiast szampana, na obiad zamiast homarw, kapuniak jadany z miseczki z uszkami, kanapki
z kiebas zamiast z kawiorem. Nigdy nie by w operze, ani razu w kinie. Pali najtasze cygara. Nie
obraca si w salonach i nie nalea do mietanki towarzyskiej, a kady garnitur czy krawat nosi co
najmniej przez dziesi lat. Z Mercedesa 600, ktrego swojemu wielkiemu akcjonariuszowi
podarowa koncern Daimler-Benz Tow. Akc. - Flick przez cae ycie nie mia wasnego samochodu kaza zaraz usun wszystkie listwy ozdobne i inne chromowane elementy, tak e pojazd by podobny
do wozu pogrzebowego. Krtko mwic, nie zaleao mu na tym, by ku w oczy bogactwem, czy te
ostentacyjnie je konsumowa.
Zadowolenie dawaa Friedrichowi Flickowi wiadomo posiadanej potgi, a jej dynastyczne
zabezpieczenie byo dla jedn z najwaniejszych spraw, zwaszcza w ostatnich latach ycia.
Wieleset milionw marek kosztowao go zaspokajanie zachcianek, a w kocu spawienie swojego
najstarszego syna, Otto-Ernsta. Na krtko za przed sw mierci, drug swoj latorol FriedrichaKarola, desygnowanego na nastpc tronu zaskoczy tym, i wprawdzie mu swj tron przekaza, ale

zarazem narzuci rad koronn, w skad ktrej mia rwnie wej Eberhard von Brauchitsch22,
rocznik 1926, mimo i w upatrzony na penomocnika generalnego potomek znanego rodu
wojskowych przenis si tymczasem od Flicka do Axela Springera. Rwnie trzecie pokolenie
Flickw, zgodnie z wol starego, ma prawo dotyka sterw rzdowych w rnych flickowskich
koncernach: Gerd-Rudolf i Friedrich-Christian, z przezwiskami Mick i Muck, synowie spawionego
pierworodnego, zostali przez dziadka wyposaeni w pokany pakiet akcji, z ktrych bd mogli robi
uytek po ukoczeniu 28 roku ycia.
w stary selfmademan, ktry do swego krlestwa gospodarczego doszed w tym samym czasie, gdy
na wiecie toczyy si dwie wojny wiatowe, a w samych Niemczech miay miejsce dwie totalne
dewaluacje pienidza, ktry stworzy to krlestwo przepychajc si okciami przy minimum
skrupuw, i ktry potem, gdy obrcio si ono w gruzy, odbudowa je i uczyni z niego
przedsiwzicie jeszcze silniejsze i potniejsze - postara si o godnych siebie kontynuatorw. Jeli
sam przez cae ycie interesowa si polityk jedynie w takim stopniu, w jakim byo mu to akurat
potrzebne do prowadzenia interesw, to przecie czonkom kierowniczych gremiw swoich
koncernw zezwala na aktywno w tej dziedzinie, oczywicie w sensie dziaania na rzecz tego
systemu, ktremu zawdzicza swj rozwj i swoj wielko. Wspakcjonariusze i generalni
penomocnicy Flicka zaliczaj si, bd zaliczali, do protektorw Chrzecijaskiej Unii Demokratycznej
i Chrzecijaskiej Unii Socjalnej, wchodz lub wchodzili w skad chadeckiej Rady Gospodarczej,
a take - jak na przykad zmary niedawno Wolfgang Pohle - byli i s deputowanymi do Bundestagu
z ramienia CDU i CSU. Dziki temu wpywy Flicka s jeszcze wiksze.
Naturalnie mogo si tak dzia tylko i jedynie za wiedz i wol wadcy koncernu, ktrego
autokratyczny styl rzdzenia wyraa si midzy innymi w sposobie mwienia o sobie. Mwi my,
gdy mia na myli ja. Nie by wic to jednak przejaw ducha kolektywnego dziaania, Flick wyraa si
o sobie w formie pluralis majestatis - niczym krl z aski Boej, ktry swoje decyzje wprawdzie
podejmuje sam, ale podaje je do wiadomoci publicznej w liczbie mnogiej.
Gdy w charakterze oskaronego stan przed alianckim trybunaem w Norymberdze, zaraz na
pocztku procesu wywiza si midzy przewodniczcym trybunau a chwilowo odsunitym od
rzdw wadc koncernu znamienny dialog:
- Chwileczk - przerwa sdzia zeznania Flicka - pan cigle uywa zaimka my...
Na co Flick: - Mwic my, mam na myli nas!
- Znaczy to: tych wszystkich, ktrzy mieli z tym przemysem co wsplnego? - chcia si upewni
przewodniczcy. Na co zdumiony oskarony: - Nie. Nie to. Mwic my, mam na myli swoj grup
firm...

Horten
Bernt Engelmann
Krl konsumpcji: Helmut Horten

22

Syn hitlerowskiego generaa, zajmujcego wysokie stanowisko w sztabie dowodzenia armi niemieck (przyp.
tum.)

Naley on co prawda do tych, ktrzy do wszystkiego doszli sami, ale w adnym wypadku nie mona
o nim powiedzie, eby z zimn krwi zgarnia pienidze. Nie jest te kim, kto pi si w gr
z samego dou. O zimnej krwi nie mona mwi w jego przypadku ju choby dlatego, e jest
nerwowy niczym rasowy ko wycigowy i z trudem utrzymuje si na wodzy. I jak to w przypadku
takich szlachetnych penokrwistych istot zazwyczaj bywa, pochodzi z bardzo dobrej stajni. Papa by
przewodniczcym senatu w wyszym sdzie krajowym w Kolonii, dziadek - nawet radc najwyszego
sdu Rzeszy, a jeden z braci ojca - przeorem u dominikanw, a take generalnym prokuratorem.
Krtko mwic - niemal cay rd skada si z akademikw, zwaszcza za z wysokiej rangi sdziw
i katolickich teologw. A to, e wszyscy oni mogli si ksztaci, zawdziczaj jednemu ze swych
antenatw, ktry yjc sobie nad Dolnym Renem, z pobudek tyle patriotycznych co interesownych
szmuglowa jedwabie przez napoleosk barier celn i w ten sposb doszed do znacznego
bogactwa.
I waciwie jasne byo jak na doni, e rwnie syn przewodniczcego senatu i bratanek przeora,
urodzony w 1909 roku, po zdaniu matury w roku 1928 zostanie studentem prawa lub teologii.
Zamiast jednak studiowa, potomek dugiego acuszka prawnikw i spowiednikw, ku przeraeniu
rodziny, zatrudni si w charakterze chopca sklepowego w oddziale spodniej bielizny mskiej,
wierzchnich koszul i skarpet, w domu towarowym Tietza, o tyle szczliwie z punktu widzenia
zawiedzionej i wiadomej swojej przynalenoci stanowej rodziny, e despekt ten spotka j nie
w rodzinnej Kolonii, lecz w Dsseldorfie. Tam dosuy si kolejnych stanowisk: ekspedienta, zastpcy
kierownika oddziau, kierownika oddziau, w kocu kupca hurtowego. A po omiu latach, w maju
1936, kupi sobie wasny dom towarowy w Duisburgu, ktry to obiekt nosi ju odtd jego imi
i nazwisko: Helmut Horten. (O tym, e 27-letni pracownik dochodzi do czego wycznie dziki
niestrudzonej pracy i swoim oszczdnociom, nie mona przeczyta nawet w bajkach. Ale trzeba tu
przecie zaznaczy, i poprzedni waciciele pierwszego domu towarowego Hortena musieli ten dom
sprzeda, jako e byli ydami, i musieli si zgodzi na t transakcj na warunkach okrelonych przez
Commerzbank, ktrego dyrektor, Reinold, by przyjacielem domu Hortenw...).
To wtargnicie w wiat handlu stanowio jednak dopiero pocztek aktywnoci Helmuta Hortena. Do
roku 1939 kupi on jeszcze sze innych domw towarowych na prowincji, trzy w Prusach
Wschodnich i trzy w Westfalii. Potem wybucha wojna i rozpocza si polityka racjonowania; take
tekstylia mona byo nabywa jedynie w ograniczonych ilociach i na kartki. Byo to fatalne dla
modego przedsibiorcy kupieckiego; nie musiao by jednak cakiem beznadziejne, skoro obarczono
go zadaniem rozdzielania tyche kontyngentw tekstylnych na obszarze dolnoreskim. A jeli chodzi
o jego sub wojskow, to uznano go za jednostk niezbdn na tyach. Nieprzyjemne strony tego
tak przyjemnego dla modego waciciela domw towarowych urzdu ujawniy si dopiero po klsce
hitlerowskich Niemiec. Helmut Horten zosta osadzony w budzcym groz - w krgach jemu
podobnych osobnikw - obozie dla internowanych nazistw w Recklinghausen, ktry opuci mu
pozwolono dopiero w styczniu 1948 roku. Byy to gorzkie czasy dla modego przedsibiorcy, ktry
obawia si, e wskutek odosobnienia przegapi najstosowniejszy moment startu do powojennych
interesw. W kocu, gdy ju nie widzia innej rady, rozpocz godwk i dziki temu odzyska
wreszcie wolno. A wtedy z tak energi zabra si do dziaania, e wkrtce nadrobi stracony czas;
jeszcze tego samego roku, w grudniu, tu przed pierwsz zachodnioniemieck gwiazdk z tward
mark, Horten otworzy w Duisburgu, urzdzony w rekordowym czasie stu dni, dom towarowy. By to
sensacyjny sukces! Dom szturmoway takie masy klientw, e trzeba si byo zwrci o pomoc do
konnej wwczas jeszcze policji i do stray poarnej. Tekstylia, ktrych tak dugo brakowao, a ktre
Horten wyczarowa ze swoich kryjwek, klienci dosownie wydzierali sprzedawcom z rk, a kasy
pczniay od pienidzy.

W taki to bardzo obiecujcy sposb rozpocza si powojenna kariera Helmuta Hortena. Niebawem
te otworzy on filie domu towarowego w Gevelsbergu i Wattenscheidzie, gdzie zgarnia pienidze
z podobnym powodzeniem jak w Duisburgu. Zacz te gorczkowo szuka wyomu w bastionie
koncernw wielkich domw towarowych, poprzez ktry mgby dosta si na szeroki rynek
masowego konsumenta. Do tej pory bowiem by zaledwie krasnoludkiem w zestawieniu z takimi
gigantami jak Karstadt, Kaufhof czy Hertie. Krasnoludek rzeczywicie si rozrs, i to raptownie,
w 1953 roku, gdy Horten, dziki pomocy pewnego konsorcjum bankowego, kierowanego przez
znanego nam ju przyjaciela rodziny, Reinolda, przej jedenacie zachodnioniemieckich domw
handlowych nalecych do koncernu Merkury, ktry przesta przynosi zyski swoim
dotychczasowym, ydowskim wacicielom. Ptora roku pniej Horten wyduy acuch swoich
domw towarowych - ponownie dziki pomocy bankowej - o nalece do koncernu Kster-Defaka
obiekty handlowe. Naby je zreszt na bardzo korzystnych warunkach, cho kwota, ktrej od niego
zadano, moga si na pierwszy rzut oka wydawa zawrotna: 60 milionw marek! W ten sposb
w pierwszej poowie lat pidziesitych wada on 36 domami towarowymi w 35 miastach. Jeszcze
nie olbrzym, ale na najlepszej drodze, eby nim zosta, jako e wci rozbudowywa, modernizowa
i racjonalizowa swj koncern. Central koncernu zlokalizowa w Dsseldorfie, urzdzi j z wszelkimi
szykanami i wyposay w elektroniczny system obliczeniowy. Po czym przy pomocy domw
towarowych wasnego stylu i nazwanych jego nazwiskiem, rozpocz atak na czoow grup
miliarderw handlu detalicznego.
Tyle w najwikszym skrcie o najwaniejszych etapach rozwoju interesw Helmuta Hortena do roku
1967, kiedy to posiada p setki domw towarowych, o oglnym obrocie 2 miliardw marek rocznie.
A jaki jest Horten jako osoba prywatna? Jak yje czowiek, ktry tak wietnie prosperuje na
systematycznym podsycaniu apetytw konsumentw?
Gdy spotkaem go po raz pierwszy, rezydowa jeszcze w wielkiej willi w Dsseldorfie, niedaleko
lotniska, przy Leuchtenberger Kirchweg; w willi, do ktrej mona byo si dosta szerokim asfaltowym
podjazdem, o ile oczywicie otworzyy si przed gociem cikie, wyposaone w elektryczny zamek
drzwi, ozdobione reliefem z brzu. wiat, ktry roztacza si za bram, cakowicie rni si od wiata
wielomilionowej klienteli Hortena. W samym rodku niewiarygodnie starannie przez znawcw
architektury ogrodowej pielgnowanej zieleni znajdowa si dom, ktry najkrcej mona okreli jako
krlewski zamek letni z XXI wieku. Budynek ultranowoczesny, o wyrafinowanie prostym wystroju i z
ogromnymi oknami, otwierajcymi nieograniczony widok na rozlege tereny parkowe, z kosztownymi
podzwrotnikowymi zagajnikami, azaliami i palmami, z malowniczo usytuowanym stawem, wok
ktrego majestatycznie przesuwaj si flamingi, pawie i krlewskie urawie z zadartymi czubami...
Poza ptakami yy sobie w tym 6-hektarowym parku jeszcze inne zwierzta: kucyki i szynszyle, caa
sfora wielkich psw, a do bernardyna wcznie, w stajni kilka najszlachetniejszej krwi koni, a w domu
mnstwo papug w specjalnie dla nich przeznaczonym pokoju. Jedna z papug oraz dwa medalowe
boksery, Ajax i Heike, cieszyy si przywilejem naleenia do rodziny...
Wntrze domu cakowicie odpowiadao wzbudzajcemu podziw i respekt parkowi. Bya tam na
przykad 180 metrw kwadratowych liczca sala kolumnowa z bibliotek i znakomicie wyposaonym
barem, pokj gocinny z bardzo wygodnymi fotelami. Pokj ten, po naciniciu odpowiednich
guzikw, zamienia si w wyposaon w stereofoniczne urzdzenia sal koncertow, w kino
o szerokim ekranie lub ma sal teatraln z kompletnie urzdzon scen. Na cianach jasnych
korytarzy znajdoway si malowida najprzedniejszych mistrzw: Chagalla, Degasa, Corintha,
Noldego, Czannea, a take dwa portrety pana domu, ktre malowa prof. Mathias Padua. Za nad
drogocennym biurkiem w gabinecie krezusa domw towarowych wisia sawny portret Bismarcka,

pdzla Lenbacha. (Horten zasugerowa si by moe przykadem Friedricha Flicka, nad ktrego
biurkiem rwnie znajdowa si portret elaznego kanclerza, tego zreszt Lenbacha, tyle e inny...)
Pan domu pokazujc mi te i inne cudownoci nie omieszka jednak podkrela, e waciwie yje
interesami. Rano punktualnie o godzinie 7 uwalniam ten dom od mojej osoby - zapewnia mnie
Horten. A mimo to ju w owym okresie potrafi znale czas na oddawanie si swoim zamiowaniom,
przede wszystkim mylistwu. W Styrii mia wasny, utrzymywany przez siedmiu leniczych rewir,
z zamkiem Neuburg, dawniejszym cesarsko-holenderskim paacem myliwskim. W Jugosawii polowa
(w zamian za twarde dolary) na specjalnie dla niego hodowane najpyszniejsze okazy niedwiedzi.
A nalecy do koncernu odrzutowiec, mogcy zabra na pokad 34 osoby, nieraz wylatywa w rejony
Afryki centralnej, gdzie Horten zwyk polowa na sonie i nosoroce....
Drugie hobby krezusa to eglowanie wasnym motorowym jachtem, najszybszym i najbardziej
luksusowym wrd jachtw eglujcych po Morzu rdziemnym. Baza wypadowa jachtu znajduje si
w pobliu bajecznej willi, kupionej przez Hortena od krla aperitifu, Dubonneta, na Cap dAntibes,
gdzie od czasu do czasu icie po ksicemu podejmuje okoo tuzina osb - czonkw elity
towarzyskiej. Albowiem krezus w jest - przynajmniej prywatnie - niesychanie wspaniaomylny.
Przede wszystkim naturalnie wobec swojej ony, o 32 lata od niego modszej Heidi z domu Jelinek,
urodzonej w Wiedniu. Ale take wobec swoich przyjaci, i nie na kocu bynajmniej rwnie wobec
siebie samego. C by mi przyszo z takich pienidzy, gdybym ich nie mia wydawa? - brzmiao jego
retoryczne raczej pytanie, ktre miao zarazem wyjani, dlaczego para ta sprawia sobie tuzin super
luksusowych wozw, w tym a dwa specjalnie zbudowane rolls-roycey, a speniajce rol niejako
statkw flagowych waciciela koncernu, jak rwnie - dlaczego posiada rezydencje w Dsseldorfie, w
Antibes oraz w Styrii i wydaje mnstwo pienidzy na swoje prywatne cele, w pierwszym rzdzie na
wzbogacenie kolekcji kosztownoci Heidi Horten, ktre to wydatki sigaj wielu milionw marek
rocznie... Wtedy jeszcze zdecydowanie odrzuca ewentualno, e pewnego dnia mgby mie
wszystkiego do i wycofa si z czynnej dziaalnoci w koncernie... To by mnie przecie zapchno
na margines! - wykrzykn przeraony tak perspektyw.
C, niebawem istotnie wypad na margines, pozbywajc si 75% udziaw przeksztaconego
tymczasem w towarzystwo akcyjne imperium domw towarowych, zachowujc dla siebie tylko 25%
blokujcej mniejszoci akcji, co zapewnio mu prezesur w radzie nadzorczej. Z pienidzmi
uzyskanymi z tej transakcji - a przyniosa mu ona okrge 800 milionw marek - osiad w sonecznym
Tessinie. W ten sposb zaoszczdzi co najmniej 250 milionw marek, ktrych dziki przeniesieniu si
do Szwajcarii nie musia zapaci dsseldorfskiemu fiskusowi - jako e wadze finansowe nie zgosiy
adnych roszcze podatkowych z tytuu tej gigantycznej transakcji.
W szwajcarskim Tessinie, koo Madonna del Piano w pobliu Lugano, Horten kupi najpierw 16 tysicy
metrw kwadratowych ziemi, a nastpnie dokupi jeszcze 100 tysicy metrw kwadratowych
i nakadem okoo 12 milionw marek przeksztaci wszystkie znajdujce si na niej nieruchomoci
w odpowiadajc jego potrzebom i upodobaniom rezydencj. A gdy ju uzyska doywotnie
pozwolenie na stay pobyt w Szwajcarii (gdy tymczasem robotnicy cudzoziemscy musz co najmniej
przez dziesi lat oprnia pojemniki, aby uzyska to samo - pisaa w zwizku z tym bazylejska
National-Zeitung), wadze w Tessinie przystay na to, by paci minimalny podatek zryczatowany,
wysokoci miliona frankw rocznie, obliczony - ku oburzeniu wielu szwajcarskich obywateli - nie
wedug wysokoci majtku i dochodw Hortena, lecz wedug jego wydatkw, szacowanych na okoo
5,5 miliona frankw rocznie. Emmenthaler Blatt, jedna z tamtejszych gazet, zauwaya w zwizku
z tym: Wikszo spoeczestwa szwajcarskiego nie moe pogodzi si z tym, eby przez
cudzoziemsk oligarchi finansow oraz jej szwajcarskich poplecznikw da sobie wycign niejako
spod tyka praworzdne pastwo.

A poniewa w Republice Federalnej te napsuo to troch krwi, Helmut Horten sprzeda reszt swoich
udziaw w domach towarowych i zbudowa dla siebie i dla swojego majtku now przysta, omijajc
obie rafy. Mianowicie kupi w bahamskim raju podatkowym wysp. Niewielk, ale wyposaon
w budynki mieszkalne, port jachtowy i lotnisko.
W tym samym mniej wicej czasie ze stoczni spywa nowy hortenowski superluksusowy jacht
penomorski, nazwany Carinthia V. Zbudowany kosztem 8 milionw marek jacht, o dugoci 68
metrw, rozwijajcy szybko do 28 wzw, wyposaony w 8 gocinnych apartamentw, z ktrych
kady mia wasn azienk, obsugiwany przez 16-osobow zaog, pozostawi w cieniu nawet
osawion Christine pana Onassisa, dopki kilka tygodni pniej nie zaton w pobliu jednej
z greckich wysp i nie zosta zastpiony now, jeszcze okazalsz jednostk tego typu nazwan
Carinthia VI.
Moe on sobie pozwoli na to i na wiele jeszcze wicej bez koniecznoci oszczdzania na czymkolwiek
innym. Aktywa, ktre wycofa z Republiki Federalnej, przynosz mu rocznie ponad 100 milionw
marek dochodu - netto! Mwi on w zwizku z tym jakby z odcieniem melancholii: Nic na to nie
poradz, e staj si coraz bogatszy....
A mimo to i on ma zmartwienia, ktre - Bogu dziki - moe agodzi swoimi pienidzmi. Przedmiotem
tych zmartwie jest przede wszystkim zdrowie, jego i jego ony. Nie ma chyba na wiecie drugiego
czowieka, ktry dbaby o swoje zdrowie tak jak on. Lekarz przyboczny, wyposaony
w najnowoczeniejszy sprzt i rodki, chodzi za nim jak cie, mieszka oczywicie na stae
w najbliszym ssiedztwie, aby na wypadek choroby - nawet jeli to bdzie tylko lekka grypa natychmiast alarmowa specjalistw i zwoywa konsylium.
Z rwnie wielk trosk Helmut Horten ledzi od lat stan zdrowotny - czytaj: polityczny - swojej
ukochanej zachodnioniemieckiej ojczyzny, ktr opuci jedynie ze wzgldu na stan zdrowia, a nie,
jakby si komu wydawao, ze wzgldw podatkowych. Sam nawet niekiedy usiowa by niejako
lekarzem Republiki Federalnej, cho aplikowane przez niego zastrzyki mniej wychodziy na zdrowie
pastwu czy narodowi, bardziej natomiast okrelonym partiom i poszczeglnym politykom.
A zwaszcza tym politykom, ktrzy wystpowali przeciwko najsabszym nawet przejawom idei
socjalistycznych. W trakcie rozmowy ze mn stara si skorygowa mj zarzut, i nalea do tych,
ktry w roku 1961 skonili wczesne kierownictwo FDP, z Mendem na czele, do sprzeniewierzenia si
swoim wyborczym deklaracjom i kontynuowania koalicji z adenauerowsk chrzecijask
demokracj. To za, e w swoim dsseldorfskim domu zaaranowa spotkanie Mendego ze Strauem,
przedstawia mi jako akt gocinnoci. A moe pragn da mi w ten sposb jedynie do zrozumienia, i
swoje sympatie bardziej ni z prawicowymi radykaami wie z konserwatywnymi chadekami (z
ramienia ktrych zreszt zasiada od roku 1965 w Bundestagu jego kuzyn, Alphons Horten, waciciel
wspieranej finansowo przez Helmuta Horten fabryki szkie Wecka)?
Ale o swoim dotychczasowym faworycie, Franzu Josefie Strauie, Horten nie wyraa si ostatnio
dobrze. Moe to dziwne, ale powody s cakiem niepolitycznej natury. Helmut Horten, ktry sam
wyglda jak z urnala wycity i w kadym momencie robi wraenie, jak gdyby dopiero co opuci okno
wystawowe jakiego domu towarowego, ma za ze Strauowi gwnie jego powierzchowno:
wypchane (od noszenia broni) spodnie, marynark fadujc si pod pachami, a przede wszystkim le
lece koszule.
Horten zaproponowa nawet swojemu bawarskiemu przyjacielowi - cho bezskutecznie - pokrycie
z wasnej kieszeni kosztw uszycia kilku miarowych koszul dla niego.

Heidi Horten ma wikszy powd ku temu, by czu antypati do Franza Straua: boss CSU podczas
taca na wiedeskim balu operowym tak bolenie nadepn jej na nog, i zepsuo to cay w
podniecajcy wieczr, ktry maonek podarowa jej wraz ze 110-karatowym brylantem oraz ze
specjalnie wynajtym stranikiem. A poniewa Heidi ma nie tylko wielki wpyw na swojego maonka,
lecz rwnie doskona pami, Strauowi nie wolno zapewne ju wicej puka do drzwi rezydencji
przebywajcego na emigracji przyjaciela. Okoliczno, ktra dla wewntrznej polityki w Republice
Federalnej moe nie by zupenie bez znaczenia.

Gnter Wallraff
Relacje sprzedawczy i sprzedawcw pracujcych u Hortena
Erika H., lat 52, ekspedientka u Hortena w Duisburgu
(Pani H. zajmuje z mem jednopokojowe mieszkanie z wnk, czynsz 260 marek miesicznie.
Umwiem si z ni na wieczr w jej mieszkaniu. Ale powitaa mnie przed domem, proszc, bymy
poszli do restauracji, poniewa w domu ma chorego ma).
Nauk zawodu pani H. odbya w ydowskim domu towarowym braci Alsbergw, gdzie pod koniec
prawie nic nie kupowano, jako e partyjni komiltoni obecnego waciciela, Hortena, wystawiali przed
ydowskim sklepem pikiety. Przypominam sobie, pikietujcy nazici z oburzeniem zapytywali moj
matk, czy nie wstyd jej wchodzi do ydowskiego domu towarowego. Na co ona odpowiedziaa, i
jeli ten ydowski dom towarowy jest na tyle dobry, eby dawa prac jej dwom crkom, to jest on
rwnie na tyle dobry, eby w nim kupowaa. Po wywaszczeniu braci Alsbergw dom towarowy
przypad panu Hortenowi, ktry kierowa nim najpierw jako powiernik.
Pani H. przypomina te sobie, e od 1944 roku Horten gromadzi tekstylia i inne towary w nieczynnej
suchej sztolni huty August-Thyssen w Hambornie. Znaam kierowc ciarwki - mwi pani H. ktry co tydzie jedzi do sztolni II w Duisburgu-Hambornie, gdzie w dugich, liczcych setki metrw
chodnikach podziemnych skada na pierwszym lub drugim spgu przywieziony towar. Przypuszczam,
e pan Horten po prostu nie zasypia gruszek w popiele, jako e po wojnie, kiedy to wikszo
zaczynaa startowa na nowo z mniej wicej takimi samymi skromnymi zasobami, Horten mia
zarwno pene magazyny towarw, jak te pienidze, zapewne w bankach szwajcarskich, na
stawianie nowych budynkw. W swojej centrali da prac byym hitlerowcom. Jakiego eks-czonka
SA zaangaowa w charakterze detektywa, patrzcego na rce kupujcych; za usunitego po wojnie
nazistowskiego szefa policji duisburskiej, Wisokyego, mianowa szefem stray zakadowej. Pamitam,
i czytaam wwczas w jakiej gazecie, e Horten zabiega u wadz o pozwolenie na bro dla
Wisokyego.
Gdy czowiek u Hortena starzeje si - mwi pani H. - jest ju jakby w poowie przekrelony. Przenosi
si go do takiego dziau - na przykad artykuw gospodarstwa domowego - gdzie musi wicej biega
i czciej si schyla. Wiele kobiet, szczeglnie tych, ktre od dugoletniego stania choruj na nogi,
nie wytrzymuje i zwalnia si. Na ich miejsce przychodz modsze sprzedawczynie, zdrowe jeszcze i za
marniejsz pac. Horten nazywa to racjonalizacj. Pidziesicioletnie ekspedientki maj
schorowane nogi, ylaki, zakrzepy, wod w stawach. U modszych oznaki schorze pojawiaj si
w wieku dwudziestu piciu lat: s to niebieskie yki na nogach - od cigego stania. Wydano co
prawda zarzdzenie pozwalajce sprzedawcom na chwilowy odpoczynek w czasie pracy - Horten niby
zado czyni zarzdzeniu - ale praktycznie wszystko pozostao po staremu. Kaza on zrobi kosze na
papiery - z pokrywami, aby byo na czym siada. Ale kosze s tak wysokie i w dodatku stoj na rodku

sklepw, e czowiek siedzc na nich czuje si jak klown w cyrku. Rzadko kiedy wic z nich
korzystamy. W ten sposb Horten, praktycznie biorc, zarzdzenie obszed.
Niewiarygodny popiech w pracy... W miejsce ekspedienta, ktry zwolni si z pracy lub zosta
zwolniony, nie zawsze przychodzi nowa sia. Obroty z roku na rok rosn, liczba personelu zmniejsza
si. W latach 1966/1967, kiedy mielimy wysok liczb bezrobotnych, prbowali nam jeszcze mocniej
cign wdzida. Wprowadzono listy, do ktrych trzeba byo si wpisywa, gdy opuszczao si swj
oddzia i szo do magazynu lub do toalety, i gdy si wracao. Toaleta to jedyne miejsce, gdzie czowiek
nie jest jeszcze pod kontrol, gdzie moe sobie zapali papierosa, albo - jeli jest ju zmczony porzdnie sobie ziewn bez naraenia si na bur ze strony kierownika oddziau.
Rada zakadowa od lat domaga si urzdzenia pomieszcze wypoczynkowych, w ktrych podczas
przerw mona by si odpry, wyprostowa nogi. Teraz dyrekcja wysza z pomysem, eby w nowo
wybudowanych domach towarowych wykorzysta na ten cel pomieszczenia sanitarne. Ale one s
zbyt ciasne, to zupeny nonsens.
Jedzenie kosztuje w kantynie mark; do ubiegego roku firma dopacaa do kadego posiku 35
fenigw. To miesznie mao, i jedzenie nie jest zbyt posilne. Po dugich pertraktacjach udao si radzie
zakadowej zobowiza firm do tego, eby sze razy w miesicu podawano dania misne, co ju
stanowi pewn popraw w stosunku do poprzedniej sytuacji.
Oszczdza si na wszystkim, nawet kosztem naszego zdrowia. Chorych mona przecie zastpi,
najwaniejsze, eby obroty rosy. W jednym oddziale, w pobliu drzwi wyjciowych, by taki przecig,
e zim ekspedientki narzekay wci na nerki i na pcherz. Pi lat trzeba byo walczy, eby firma
wreszcie zainstalowaa wydajniejszy silnik do rozprowadzania po sklepie ciepego powietrza. Zdarza
si, e ludzi czciej lub jednorazowo duej chorujcych zwalnia si z tego powodu z pracy. Wysya
si im pisma: Poniewa nie jest Pani w stanie wypenia swoich obowizkw, jestemy zmuszeni
obsadzi Pani miejsce pracy kim innym. Starsze koleanki, pragnce skorzysta z nalenego im prawa
do odwiedzin lekarza w czasie pracy, s naraone na rne przykroci ze strony kierownika oddziau.
Ma pani jeszcze przecie do wybrania wolne dni, odliczymy wic to pani.
W trakcie reorganizacji doszo do tego, e starszym nadekspedientkom wysano serdeczne w tonie
listy, wymieniajce ich zasugi, przypominajce o przyznanych premiach za wierno, ale ktre
ostatecznie nic innego nie zawieray, jak decyzj o zaszeregowaniu do grupy zwykych ekspedientek.
Po reorganizacji trzeba byo pracowa wedug nowych zasad. Koleanki w pierwszych tygodniach
nawet nie spostrzegy, e dostaj po uszach, tak to byo sprytnie pomylane. A wszystko pod
paszczykiem zarzdze oszczdnociowych i racjonalizacji. Niektrzy u nas powiadaj: No c,
Helmut musi oszczdza na zakup nastpnej wyspy.
Najbardziej poszkodowane s te koleanki, ktre maj umowy o prac na czas okrelony. Wciska si
takie umowy przede wszystkim starszym kobietom. Sprowadza si je za lad, jeli si je akurat
potrzebuje. Mielimy ostatnio taki przypadek, e kobiety, ktre rokrocznie wzywano na dwa do
trzech tygodni do pracy w czasie posezonowej wyprzeday, tym razem zostay odprawione ju po
dwch dniach; nie miano dla nich adnego zajcia. Tak samo postpiono z tymi, ktre latami byy
dobre do wystawania za lad w sezonie przedgwiazdkowym, i ktrym obiecano prac przez okres
czterech tygodni... Tym razem nagle, po trzech dniach odesano je do domu, poniewa
przedgwiazdkowy interes nie rozwin si tak, jak w danym oddziale przewidywano. Faktycznie s
one kozami ofiarnymi firmy, gdy w tak krtkim czasie trudno znale inn prac. S kobiety, ktre
miesicami i latami zwodzi si takimi umowami. Horten oszczdza sobie w ten sposb pacenia za dni
witeczne i wypacania premii gwiazdkowej, obchodzi ustawowe przepisy chronice pracownika,
uchyla si od pacenia za urlop, od wiadcze socjalnych i od wypacania szeciotygodniowych

poborw na wypadek choroby, a jednoczenie moe si on w kadej chwili pozby tych - niby
wyjtych spod prawa - pracownikw.
Uczniowie nie s tutaj gwnie po to, eby si czego nauczy, lecz po to, eby pracowa jak wszyscy
inni; uzupeni brakujcy towar, uporzdkowa magazyn, dostpu nie maj jeszcze jedynie do
kasy. Uczniowie II roku nie mieli jeszcze nigdy praktycznych zaj z towaroznawstwa. Horten
pozbywa si ich z najbahszych powodw - ku przestrodze innym. Na przykad, z tego powodu, e
kto wzi sobie ciastko. Ostatnio na podstawie wyroku sdu pracy Horten musia przyj z powrotem
na praktyk pewnego ucznia, ktry zosta zwolniony za zjedzenie czekoladowego w. Mikoaja,
uszkodzonego zreszt, a wic i tak nie nadajcego si do sprzeday. Innego ucznia, ktry to widzia,
usiowano zmusi do zoenia zezna przed sdem. A gdy odpowiedzia, e nikogo nie zdradzi,
groono mu zwolnieniem z praktyki.
Panuje tu swoista moralno kupiecka. Jako ekspedienci jestemy zduszeni poleca i zachwala
klientowi nie tyle to, co jemu odpowiada, ale to, co odpowiada Hortenowi. To znaczy: przede
wszystkim artykuy trudno zbywalne, w tym czsto ju niemodne; za obrt tymi artykuami
otrzymujemy pewien procent, i dlatego jest chyba jasne, e mwimy: W tym pani do twarzy lub:
To jest w tej chwili najbardziej pokupne, cho to nieprawda.
Cigle syszymy, e Horten to firma patriarchalna; wydaje si, e ich to napawa nawet dum.
Wszystko jest tu uporzdkowane wedug rang. Na przykad: najniszy rabat 15% (a przy zakupie
artykuw ywnociowych nawet tylko 10%) uzyskuj ci, ktrzy zarabiaj najmniej. Kierownikom
oddziaw naley si natomiast 20-procentowy rabat. Musi by zachowany dystans.
Moe moglibymy wytargowa sobie wiksze uprawnienia, gdybymy byli solidarni. Ci tam na grze
s sprytniejsi, oni potrafi stworzy jednolity front. Nieraz wchodz do rady nadzorczej w wieku,
w ktrym nas wyrzuca si na zom.
Jeli chodzi o mnie i moje koleanki, o najniszy personel, to potrafi oni nas nawzajem skca. Robi
to po to, abymy si nie zorientowali, e cz nas waciwie pewne wsplne sprawy. wiadomo
tego mogaby nam przecie pomc przeksztaci si w jak bardziej zwart grup. Maj swoje
metody. Na przykad wzywaj nas pojedynczo na gr i mwi do kadego z osobna: Niech pani
posucha, panno Mller... Albo: Pani Schmidt, cieszymy si, e moemy pani powiadomi, i po
naradzie postanowilimy da pani podwyk. Ale pod adnym pozorem prosimy o tym nie mwi tam
na dole. Wci wywouj napicia pomidzy personelem, aby jedna nie wiedziaa, ile zarabia druga.
Kadej daj do zrozumienia, e jest uprzywilejowana w stosunku do pozostaych, a przecie
w rzeczywistoci wszyscy siedzimy na tym samym wozie.

Rita T., lat 50, cztery lata temu, po rozwodzie, podja prac u Hortena w Duisburgu
Zaczam od 346 marek. Tyle udao mi si wytargowa u Hortena. Z tego odchodzio 100 marek na
dzieraw, 40 marek na przejazdy tramwajowe, 10 marek za wiato i 10 marek za ogrzewanie. Na to,
co si nazywa yciem, nie pozostawao mi nawet 200 marek. Niczego nie mogam sobie kupi,
wszystko szo na jedzenie, ale czasem i na jedzenie nie starczao. Czsto na dwa dni przed pierwszym
nie miaam czego woy do ust.
Teraz, dwudziestego pitego, minyby cztery lata pracy u Hortena.
(Pani T. pokazuje mi opuchnite i pene blizn rce). Tego wszystkiego nabawiam si u Hortena.
Pracowaam w stoisku z drobiem, musiaam wyprawia kurczaki i piec je na ruszcie. To samo

z kaczkami. Ale rbaam jeszcze kotlety i golonk. Od cigych skokw temperatury ciepo-zimno,
ciepo-zimno, dostaam zapalenia staww, rce mi spuchy. Przy tej pracy miaam wci mokre
donie, musiaam wkada je do gorcego pieca z rusztem, a jeszcze co poniedziaek czyci
specjalnymi rodkami ostre krawdzie rusztu. To okropna praca; trzeba do poowy tuowia wpezn
do pieca. W poniedziaki czsto miaam pokancerowane rce od tej roboty. To s ruszty Wiwag,
kolosy; trzeba wyj cikie drzwi, a we wntrzu, na dole jest wielka wanna. Kobiecie bardzo trudno
takiej robocie podoa.
Ostatnio ju, pod koniec tygodnia, miaam rce do niczego. W domu nie mogam pra, my naczy,
nie byam w stanie niczego porzdnie uchwyci. Zaczam owija rce bandaem, ktry wilgotnia
w czasie wyprawiania drobiu. Potem wywizao si zapalenie, czasem tworzyy si ropienie, pod
skr dostaway si przecie sl i pieprz...
Kierownik oddziau w supermarkecie, Nowak, to czowiek mody i dynamiczny. Prosiam go nieraz,
eby mnie przenis do innej pracy; schorowane rce cigle mnie bolay. Nie byo mu to w nos,
odpowiada mi: - C, pani T., jeli nie moe pani pracowa przy ruszcie, to musz powiedzie, e nie
mam dla pani innej pracy w supermarkecie, trzeba wic bdzie zabra swoje papiery. - Mwi tak,
aczkolwiek we wszystkich dziaach brakowao personelu; w stoisku z pieczywem, z owocami... Pi
czy sze razy w ogle nie stawiam si w pracy z powodu tych rk. Pewnego razu do rusztu,
w rozpalony tuszcz, wpad mi metalowy uchwyt do drobiu. W gr prysa fontanna tuszczu.
Sparzyam sobie cae rce. Zawieziono mnie do szpitala, gdzie miaam pozosta, ale nie byo wolnego
ka. Opatrzyli mnie wic tylko i usztywnili szyn jedn rk. Po dwch tygodniach poszam znw do
pracy; gdy podchodziam do gorcego pieca, rce potwornie pieky.
Dostaam zawiadczenie lekarskie; doktor Jansen stwierdzi, e w adnym wypadku nie mog tej
pracy nadal wykonywa. Doktor Jansen powiedzia do mnie: - Nie rozumiem, dlaczego pani szef nie
zatrudnia pani bardziej produktywnie. Przy obecnej pracy, z powodu tych rk, bdzie si pani cigle
zwalnia. - Ale mojego kierownika, Nowaka, nic to wszystko nie obchodzio. Uwaa mnie chyba za
gupi g; robiam przecie wszystko i nie domagaam si jakiegokolwiek dodatku za prac w takich
warunkach. Kiedy przydzielono mi do pracy jakiego modego mczyzn, zdaje si, e kucharza
z zawodu; jako mczyzna zarabia o wiele wicej ode mnie, ale narobi tyle gnoju przez cztery
tygodnie... I straty przez ten czas byy wiksze, ni miaam przez prawie cztery lata. Nie chc si
chwali, ale drugiej takiej gupiej gsi prdko nie znajd.
Przez tego Nowaka pakaam nieraz przy klientach. Krzycza na mnie w ich obecnoci, po czym bez
sowa odchodzi - nie zdradzajc adnych ludzkich odruchw.
Jeli si pjdzie na gr, nie przyznaj tam czowiekowi racji. Oni przecie wszyscy dm w t sam
trb. Rozmawiaam kiedy z jednym takim z rady zakadowej. Powiedzia: - Nie trzeba odchodzi,
pani T. Oni pani po prostu szykanuj. eby w tak wielkiej firmie nie byo dla pani innej pracy... Oni
tak zawsze ze starszymi... Ale my si pani spraw zajmiemy. - Na co ja: Nieee, nie chc si tu nikomu
naprzykrza. - Koleanki s wprawdzie bardzo mie, ale blisza koszula ciau. Kady boi si, e moe
dosta gorsz robot lub mniej zarobi. Tam jeden nie wie, ile zarabia drugi. Kto si odway wystpi
przeciwko takiemu koncernowi? Przecie nie szary czowieczek! Oni maj pienidze, a pienidze to
wadza. Wycignam waciwe konsekwencje, zwolniam si. Wie pan, to co powiem, nie jest adn
tajemnic: U Hortena kady moe sta si prawdziwym komunist.
(Pani T. po licznych staraniach zaznaa rzadko spotykanego w jej wieku szczcia; zostaa
zatrudniona w jakiej fabryce w charakterze robotnicy. Pracuje na akord).
Herbert F., lat 47, 90-procentowy inwalida wojenny, bez lewej rki

Pracuj w firmie Hortena w Duisburgu dokadnie od 27 wrzenia 1958, czyli od dwunastu lat. Przyjto
mnie tu do pracy w charakterze portiera przy wejciu dla personelu. Nigdy jednak tej pracy nie
wykonywaem, poniewa faktycznie przydzielono mnie do grupy zamiataczy. Pniej zostaem
skierowany do magazynu. Musiaem ciko pracowa fizycznie, a wic robi to, czego jako inwalida
wojenny nie powinienem by robi. Pchaem taczki z workami, cignem na wzkach dwigowych
cetnarowe adunki, czsto zupenie sam musiaem transportowa towar do magazynu i z magazynu
do sklepu, rozbijajc sobie nieraz przy tym rami. Wszystko to robiem i znosiem bez szemrania,
powiedziaem sobie: Jeste przecie mczyzn, a firma ci kiedy za to podzikuje. Tylko raz w cigu
tych dwunastu lat nie przyszedem do pracy z powodu choroby. Nawet jeli mi czasem co dolegao
i czuem si chory, zaguszaem to w sobie. Kady moe potwierdzi, e mimo kalectwa regularnie
przychodziem do pracy. Czasem rami tak mnie boli, e przez ca noc nie pi; mimo to rano
wstawaem i udawaem si do roboty. Pojechaem do Walsum, gdzie kierowaem wyprzeda starych
urzdze domu towarowego. Czuem si jednak tak piesko, e poszedem do lekarza. Zrobi mi dwa
zastrzyki i powiedzia: - Panie F., w tym stanie nie wolno panu prowadzi wozu. - Zadzwoniem wic
do szwagra, ktry mnie zabra z Walsum do domu. Pooyem si na tapczan, ale pomylaem sobie:
czowieku, musisz by przy pracy, nie moesz tak ludzi zostawi, oni w ogle nie wiedz, co i jak maj
robi. Po p godzinie zwlokem si z tapczanu, wsiadem do wozu i wrciem do Walsum, aby dalej
kierowa sprzeda.
Najbardziej boli mnie to, e nikt nie docenia tych wysikw. Jeli pcham wzek dwigowy
z cementem, jeli to robi cay dzie, to wieczorem jestem taki zmczony, e czasami nie mog
podnie nawet kodry - tak mnie boli rka. Oddzia artykuw gospodarstwa domowego... Oni tam
maj palety obadowane towarem, czasem po 10-12 cetnarw, a ja musz je cign po nierwnym
fundamencie. Mam tylko jedn rk, ktrej nie chciabym straci dla Hortena.
Obecnie, po dugim czasie, jestem tak chory, e nie mog i do roboty. Mam biegunk, dostaem
zawiadczenie lekarskie. Moja crka zaraz w pierwszym dniu choroby zaniosa zawiadczenie do
firmy, eby mnie tam nie uznali za symulanta. Referentem personalnym jest Grosshans - syn znanego
adwokata i czonka rady nadzorczej u Hortena. Ma okoo 30 lat i chce w jakikolwiek sposb zrobi
karier, usiujc robi j na naszych gnatach. W pierwszym dniu choroby dwa razy przychodzi do
domu, aby mnie skontrolowa. Za pierwszym razem akurat byem w aptece. Za drugim razem
w domu bya moja ona. Zachowywa si wobec niej tak, e potem dostaa prawie szoku.
Podejrzewaa nawet, e musiaem co przeskroba, bowiem w pewnej chwili tak si wyrazi: Skorzystam z wszelkich wewntrznych zarzdze firmy dla wyegzekwowania naszych praw. - A jakim
prawem pan Grosshans przekracza progi mojego mieszkania i naprzykrza si mojej rodzinie? Moja
crka tak si przestraszya, e powiedziaa do mnie: - Tato, id tylko do roboty, on rozmawia z nami
takim pewnym siebie tonem. - Oni powiadaj, e odwiedzaj chorych, a w rzeczywistoci s to
kontrole. Ciko chorym na przykad, ktrzy przebywaj w szpitalu, wizyt nigdy nie skadaj. Nie maj
w tym adnego interesu.
Gdy po tygodniu wrciem do roboty, powiedzieli mi, e sporzdzili notatk i zaczyli j do moich akt.
Notatka do akt moe oznacza wstrzymanie podwyki poborw, a wiksza ilo takich notatek zwolnienie. - Panie Grosshans - odezwaem si - chciaem panu jedno powiedzie: pracuj u Hortena
dwanacie lat, niech pan przejrzy moje akta, s tam notatki, lecz wycznie z wyrazami uznania za
moj robot, i nie dopuszcz do tego, co pan chce zrobi, niech pan bdzie tego pewny. - Na to on: To, co pan mwi, nie jest dla nas miarodajne. - Na moje wyjanienie, e podczas jego drugiej wizyty
byem w domu, tylko e moja ona, ktra akurat wrcia z pracy o tym nie wiedziaa, zareagowa
takimi sowami: - Panie F., to mieszne operowa argumentem, e pan by w domu, a zapytana
przeze mnie ona paska o tym nie wiedziaa. Gdyby co takiego zdarzyo si w moim domu,

w ktrym jest wiele pokoi... U mnie mona si gdziekolwiek pooy i nikt z domownikw
rzeczywicie moe o tym nie wiedzie. Ale w paskim domku?! - W pierwszej chwili chciaem mu
powiedzie, eby sobie najpierw taki domek wybudowa; tak jak ja go wybudowaem, przy pomocy
jednej tylko rki, wasnymi siami, odejmujc sobie wiele od ust; nie yj tak jak on, na koszt swojego
ojca. Ale zmilczaem, jestem tu zreszt spalony i zapewne niedugo ju bd mia nad czym paka.
W istocie nic z tego wszystkiego nie rozumiem. Jestem pracownikiem zasuonym dla firmy. Na
przykad dziki swoim zabiegom sprzedaem im w roku 1966 wyposaenie caego domu towarowego,
ktry by przeznaczony do rozbirki. P roku koo tego chodziem, sam jeden, ale udao mi si za te
graty wycisn jeszcze adny pienidz: 4 miliony marek. Sami nawet potem mwili: Jest pan
pierwszym handlarzem tych starych gratw, za ktrym nie musielimy wysya policji. Pochwalili
mnie za t robot i dali 100 marek premii. Ja ju przestaem si w tym wszystkim orientowa.
W istocie nie mamy w ogle adnych praw.

Melitta
Gnter Wallraff
Kawowe interesy
Higieniczne i czyste cigi produkcyjne i administracyjne wprawiaj naszych goci krajowych
i zagranicznych w zdumienie. Tegomy si za nazw Melitta nie spodziewali! - syszymy wci
od nowa. Melitta nie naley do tych zakadw, ktre s czyste tylko na zewntrz. Brudu
i baaganu u nas nie znajdziesz
(Z gazety zakadowej Rund um Melitta, grudzie 1969).
O tym chciaem si wanie przekona, jednak nie jako zwiedzajcy, lecz jako pracownik. Poyczyem
od pewnego robotnika jego dokumenty i pojechaem do Minden. Na tablicy z ogoszeniem
o poszukiwaniu pracownikw, wiszcej koo fabrycznej bramy, widniao tylko stanowisko strw
nocnych. Postanowiem jednak sprbowa.
Koncern Melitta, zatrudniajcy ogem 8500 pracownikw, zalicza si do stu najwikszych firm w
Republice Federalnej. Grupa Melitty w kraju: gwna fabryka w Minden; filie: Rahling und Uchte;
Carl Ronning, Brema; August Blase, Lubeka; Gustaw Geber, Hamburg; D. Hansen, Hamburg; Deutsche
Granini, Bielefeld; Altlnder Gold w Buxtehude, Krefeld, Bissingen; Wein Ellermann, Faber Kaffe,
Brema; Vox-Kaffee, Monastyr. Fabryki i wytwrnie za granic w: Szwecji, Danii, Holandii, Belgii,
Francji, Szwajcarii, Austrii, Wielkiej Brytanii, Kanadzie, Stanach Zjednoczonych, Brazylii, Kolumbii i
Meksyku. Grupa Melitty eksportuje swoje produkty do ponad 90 krajw. Roczne jej obroty
wynosz okoo 650 milionw marek.
Gdy si patrzy od zewntrz, budynki firmy wcale nie tworz ponurego pejzau przemysowego.
Dwumetrowej wysokoci parkan z siatki drucianej ogradza jedynie obiekt produkcyjny; budynek
administracyjny jest otoczony starannie utrzymanym ywopotem. Na pierwszy rzut oka trudno
nawet odgadn, e jest to fabryka. Obiekt ten mgby rwnie dobrze uchodzi za przytuek dla
starcw, czy te za nowo wybudowan cz Domu pod Owczarzem w Aachen (przytuek dla tzw.
trudnych dziewczt).
Pytam stranika przy bramie o oddzia personalny, ale str nie rozumie, o czym mwi. Wyjaniam
mu wic, e poszukuj pracy. Stranik kieruje mnie do oddziau socjalnego. Pani w oddziale

socjalnym wyjawiam, e chciabym si tu zatrudni w charakterze robotnika. Odpowiada, e

najatwiej zacz jako pomocnik, gdy po 10-letniej pracy w Melitcie mona zosta staym
robotnikiem.
Nim mnie jednak przyjmie, musz i nazajutrz do lekarza, ktrego zakad zatrudnia na umowie.
Dopiero gdy okae si, e jestem zdrowy, bdzie mona mwi, co dalej. Lekarz kontraktowy bada
mnie w takim tempie, jak gdyby pracowa na akord. Zaglda mi w gb, dotyka mini i sprawdza, czy
ukad kostny jest w porzdku. Potem wpycha mnie do aparatu rentgenowskiego. W cigu kilku minut
ustala, e nadaj si do pracy w Melitcie. adnych zastrzee - mwi, i odsya mnie z powrotem do
oddziau socjalnego.
Pani z oddziau socjalnego mwi: 50 marek kosztuj nas takie badania. Kilka wolnych miejsc jest
jeszcze w ekspedycji. Dama wzywa przez gonik kierownika ekspedycji, pana nazwiskiem
Ostermeyer, aby mnie obejrza. Kierownik chce wiedzie, co dotychczas robiem. Mwi, e
studiowaem sztuki pikne, ale z malowania obrazw nie mog utrzyma rodziny, wic chciabym si
przerzuci do jakiego solidniejszego zawodu. Kierownik ekspedycji potrzsa gow i robi sceptyczn
min: Znam to, znam to. Malarze, murarze i marynarze s najgorsi. Przychodz i obiecuj, e tu
pozostan, a gdy nadchodzi wiosna i robi si cieplej, znw daj drapaka. Ma zatem powane
zastrzeenia rwnie przeciwko mojej ofercie. Ale gdy mu przyrzekam, e chc tu naprawd
pracowa na stae, decyduje si przyj mnie na prb. Paca godzinowa 4,71 marek - mwi jeszcze
i dodaje: Jutro pocztek na porannej zmianie, godzina 6.
Pracujc w Melitcie musz podporzdkowa si przepisom, zatytuowanym Prawo i porzdek.
Autor przepisw obwieszcza na wstpie, i zostay one zbudowane na wasnych, szczeglnych
zasadach, by wszystko jeszcze spryciej uksztatowa. da, by wszyscy pracownicy
cakowicie opanowali te przepisy i zawsze zgodnie z nimi postpowali. W przepisach wyjaniajcych
mwi si o nakazie przestrzegania porzdku i dyscypliny, o wychowaniu i gruntownym robieniu
porzdkw, o zblianiu si w marszu, i o drogach maszerowania a take o specjalnym apelu,
ktry naley kierowa do kadego nowo zatrudnionego.
Spord czasownikw najczciej powtarzaj si sowa: zmusza oraz kontrolowa, czsto uywa
si rwnie kombinacji sw: koniecznie kontrolowa.
W kilku wariantach wystpuje meldowanie si; na przykad musi si meldowa, skada
meldunek - a do dania: niczego samemu nie wprowadza, lecz meldowa.
W jzyku tych przepisw znajduj si rwnie nastpujce sowa i zwroty: ostro egzaminowa,
nakazywa spokj, bez wzgldu na..., adnego kompromisu, po koleesku, nienagannie,
nietykalny, czsto, gruntownie, porzdnie, surowo, zaangaowanie w pracy,
odkomenderowani, czuwa (take ze wzmocnieniem: stale czuwa), by ukaranym.
Od pracownikw wymaga si, aby wykonywali wszystko cile wedug polece. I jeszcze bardziej
zrozumiale: Kade polecenie cile wykonywa! Nikomu nie wolno z wasnej inicjatywy zmienia
polece - nawet jeli wydaj si zupenie bezsensowne.
Przepisy wymagaj, aby kady by zawsze na swoim miejscu. Jeli zdarzy si inaczej, przeoony ma
obowizek zapyta podwadnego, ktrego spotka na drodze, to znaczy nie na miejscu, dlaczego i z
czyjego polecenia opuci swoje stanowisko pracy. Dziki zainstalowanym w Melitcie gonikom
kady pracownik powinien by w kadej chwili osigalny: We wszystkich pomieszczeniach
produkcyjnych, w wietlicach, na skwerach i na dziedzicach znajduj si zakadowe goniki, aby
mona byo w kadej chwili ze wszystkimi pracownikami omwi jak piln akurat spraw.

Kierownictwo fabryki zwraca swoim podwadnym uwag, e tak jak wszystko, kontrolujemy
rwnie rozmowy telefoniczne. Robimy to za porednictwem urzdze podsuchowych,
zainstalowanych w niektrych pomieszczeniach. Nie czujemy si w obowizku uprzedza o tym przed
kad rozmow.
Wielokrotnie zwraca si podwadnym uwag, e przepisy sporzdzono po to, by podnie si
i sprysto fabryki.
Przepustki su celom kontrolnym, eby nie byo adnych luk w pilnowaniu pracownikw. Ponadto
portier ma pilnie uwaa (...), aby nikt bez meldowania si nie opuszcza terenu fabryki.
Regulamin wydany w 1970 roku obowizuje 8500 pracownikw koncernu Melitta w Minden.
Odpowiedzialny: wadca koncernu Horst Bentz, lat 66, wyczny waciciel grupy przedsibiorstw
Melitta.
Moemy by wszyscy dumni z tego, e dziki tym poleceniom organizacyjnym (Prawo i porzdek)
osignlimy nie tylko znakomity porzdek w naszej fabryce, lecz rwnie niezwyk prno
organizacyjn. Przepisom tym zawdziczamy w znacznej mierze nasze osignicia gospodarcze,
(Horst Bentz w gazecie zakadowej Rund um Melitta, 15 padziernika 1970).
Przez pierwsze dwa tygodnie transportuj wzkiem (z pomoc dwch innych robotnikw) zapasy
wyprodukowanego towaru z piwnicy na dziedziniec. Po tygodniu uwiadamiam sobie, e ta praca
wie si z zapowiedzian przez Melitt na pocztek roku podwyk cen, ktr motywuje si
wzrostem kosztw produkcji i pac. Towar wyprodukowany na dotychczasowych warunkach
produkcji i pac przewozimy na plac zbiorczy, skd - po zaopatrzeniu kadego opakowania w now
cen - odwozimy go z powrotem do magazynu.
Przez dugi czas Bentz werbowa do swojej cigle rozwijajcej si fabryki nowych pracownikw
pozornie nccymi propozycjami, domagajc si w zamian oczywicie rwnie nadzwyczajnej
wydajnoci. Pobudza do bardzo wysokiej wydajnoci przy pomocy specjalnego systemu punktowego,
jeszcze bardziej obniy i tak ju zanion granic brakw i zmniejszy absencj chorobow. Wpoi
w swoich pracownikw przekonanie, e uczestnicz w zyskach; e wytwarzana przez nich warto
dodatkowa przynosi korzyci rwnie im samym, co jest prawd, ale w bardzo mikroskopijnej skali.
Lwi cz osiganej przy pomocy tych metod wartoci dodatkowej poera on sam, a chorujcy
robotnicy zastanawiaj si, czy nie wyrzuci zawiadczenia lekarskiego do kosza: zwolnienie
chorobowe powoduje bowiem zwolnienie z udziau w dodatkowym dochodzie, wynoszcym
miesicznie okoo 150 marek. Ale to nie wszystko. Taki sam okres jak ten, przez ktry robotnik
omieli si chorowa, musi on nastpnie przepracowa za goe pobory, nie otrzymujc owego
dodatkowego dochodu.
Kady Niemiec, mczyzna czy kobieta, ma obowizek by zdrowym. (Z Echa Melitty, 1940).
Tylko najwiksza dyscyplina wobec siebie, swoich bliskich, swoich wsppracownikw, moe
doprowadzi do podniesienia wydajnoci lub do uniknicia spadku produkcji (Dodatek do Rund um
Melitta, 1965). Zatem choroba moe by dla melittanowca rodzajem kary.
Opowiada pewna robotnica: Lekarz wystawia mi powiadczenie, e jestem chora. - Niech pan tego
nie robi - mwi. A powiedziaa tak, poniewa wanie odmwiono jej bezpatnego urlopu. Obawiaa
si, e w tej sytuacji zawiadczenie o niezdolnoci do pracy moe by jej poczytane za
bumelanctwo. Lekarz mimo to zawiadczenie o zwolnieniu wystawi, i jej obawy rzeczywicie si
sprawdziy: Nie przychodz do pani, jako do chorej - owiadczy jej w czasie swojej wizyty kontroler
zakadowy - lecz z polecenia kierownika zmiany. Nie dostaa pani urlopu i dlatego teraz w biurze

kierownika zmiany podejrzewa si, e pani bumeluje. Kiepski stan zdrowia kobiety jest jednak tak
bardzo widoczny, e w kocu sam kontroler miknie: Wierz, e jest pani chora; gdybym tylko mg
o tym przekona rwnie tych w firmie...
Po powrocie do pracy robotnica czuje, e jest przez kierownika zmiany szykanowana. Zamiast do
swojej poprzedniej pracy, w pozycji siedzcej przy maszynie, z chwil powrotu - a wic w okresie
pochorobowego osabienia - zostaje skierowana do pracy akordowej, przy pakowaniu towaru, gdzie
pracuje si na stojco. Gdy zaczto przebkiwa, e w biurze znw sortuje si: e wyrzuca bd
tych, ktrzy duo chorowali - opowiada robotnica - pomylaam sobie: Teraz kolej na ciebie, jeli ich
nie wyprzedzisz i sama si nie zwolnisz. Istotnie przysza kolej na ni. Z powodw technicznych brzmiaa formua pisemnego zwolnienia.
Zakoczenie okresu niezdolnoci do pracy nie powinno zalee od tego, e komu wolny z powodu
choroby czas na dusz met si znudzi. (...) Fakt pobierania w okresie choroby poborw nie
powinien prowadzi do popuszczania sobie cugli. (Z Rund um Melitta, dodatek: Odwiedzajcy
chorych prosi o uwag.).
Poniewa Melitta jest przedsibiorstwem patriarchalnym, kobiety stanowice 70% oglnego stanu
zatrudnienia w koncernie otrzymuj czsto za tak sam prac jak mczyni mniejsze od nich
wynagrodzenie. Rnica wynosi do 50 fenigw na godzin. W zamian jednak kobietom umoliwia si
12-godzinn prac na nocnej zmianie: od 6. wieczorem do 6. rana, s wrd nich zarwno 17-letnie
dziewczta, jak i kobiety w podeszym ju wieku. W tym maratonowym rytmie pracuj codziennie,
przez trzy kolejne tygodnie. (Ustawa chronica kobiety przed prac na nocnej zmianie obchodzona
bya w Melitcie przez wiele lat. Praktyki te przecia dopiero interwencja Urzdu Kontroli Zawodowej,
ktry po wielokrotnym molestowaniu przez zwizki zawodowe zagrozi koncernowi sankcjami
finansowymi).
Szef Melitty, Bentz, lubi si czasem stroi w pirka mecenasa. Jako byy pikarz i zapalony kibic,
wspiera kluby sportowe, zatrudnia take na bardzo korzystnych warunkach kilku sportowcw. I tak
na przykad u pewnego czynnego pikarza pracujcego w Melitcie na skromnym stanowisku
pomocnika robotnika, znaleziono kwitek z wypisan na nim kwot miesicznej wypaty. Wysoko tej
kwoty zasuguje na uwag: 1750 marek (o okoo 1000 marek wicej ni wynosz wypaty zwykych
pomocnikw).
Jeszcze do niedawna pracowa w Melitcie czonek narodowej reprezentacji piki rcznej, Lbking,
najbardziej bramkostrzelny zawodnik w popieranym przez Bentza ligowym klubie Grnweiss
Dankersen. Pracowa tam mianowicie do chwili, gdy zdecydowa si na zmian przynalenoci
klubowej. Bentz uzna to za osobisty afront. Urlopowa go bezterminowo, zabraniajc mu zarazem
wchodzenia na teren firmy, aczkolwiek jako pracownikowi Melitty nie mona byo Lbkingowi nic
zarzuci.
Jeden za wszystkich, wszyscy za jednego - odwouje si do swoich pracownikw i apeluje
o ofiarno, jeli mu na czym zaley. Gdy budowano kpielisko Melitty, Bentz apelowa, aby
wszyscy pracownicy uczestniczyli w tym dziele, ofiarowujc datek w wysokoci jednogodzinnego
zarobku. Kto nie chcia nic da, mia to pisemnie umotywowa. Robotnik Wilhelm P. ktry nie da nic,
bo akurat si budowa i musia liczy si z kadym fenigiem, wnet odczu konsekwencje swojej
niespoecznej postawy. W czasie obchodu jego 25-lecia pracy jubel by o poow skromniejszy ni
to zazwyczaj bywa podczas tego rodzaju uroczystoci. O poow mniejsz warto miaa te
wypacana w takich przypadkach 700-markowa gratyfikacja.

(...) Na terenach zakadowych, w budynkach, na otwartej przestrzeni i we wszystkich

pomieszczeniach, z toaletami cznie, palenie jest surowo zabronione. Kade naruszenie tego zakazu,
bez wzgldu na osob sprawcy, bdzie karane natychmiastowym zwolnieniem bez wypowiedzenia.
(Z regulaminu porzdkowego Melitty).
Nawet na drzwiach zakadowych ustpw namitny wrg nikotyny, Bentz, kaza zawiesi szyldy
z nastpujcym napisem: Take tu palenie jest wzbronione!, czego ju jednak nie mona byo
uzasadni niebezpieczestwem poaru. W Rund um Melitta z padziernika 1970 szef firmy
jeszcze raz powraca do tego tematu: Pomijajc ju to, syszaem o tuzinach, moe nawet setkach
namitnych palaczy, ktrzy wdziczni s dzi za to, e wskutek wprowadzenia na terenie fabryki
zakazu palenia papierosw, odzwyczaili si od tego naogu.
(...) jako namitny wrg nikotyny, szef Melitty sign po cygara. By rok 1965. Zdumienie w brany.
Bentz kupi wytwrni cygar Augusta Blasego (gona marka: Erntekrone), zainstalowa w Lubece
najnowoczeniejsze na kontynencie urzdzenie do zaprawiania tytoniu, w cigu niemal jednej nocy
sta si jednym z najwikszych wytwrcw w tej trudnej brany naszej gospodarki. (Westdeutsche
Wirtschaft und ihre fhrenden Mnner, t. 1; w ksidze tej reklamuj si przemysowcy; cena 1stronicowej reklamy - 2400 marek; reklama Bentza - 6 stron).
(...) poza tym ci, ktrzy nie pal (w Melitcie) s wdziczni za ten zakaz palenia, gdy nie musz znosi
dymu palaczy. (Z Rund um Melitta, padziernik 1970, Horst Bentz zabiera gos).
Zapach delikatnych cygar lubi take niepalcy. Dym cygar oczarowuje. (Slogan reklamowy z
Kalendarza Melitty dla klientw na rok 1971).
Moja praca jest do mczca. Zdarza si, e przy gwatownym podciganiu wzek z filtrami lub
z papierem do filtrw przewraca si. Jest tam pewien Hiszpan, z ktrym razem pracuj. Mwi do
mnie: Mnie pocztkowo te tak szo i pomaga mi pozbiera filtry na wzek. Ostrzega mnie te przed
wypadkami, jakie gro przy posugiwaniu si wzkami o elaznych koach.
Mam troch sicw na nogach, ale wikszo zatrudnionych w ekspedycji miaa ju pokaleczone
palce u ng, gdy wzki, bardzo nieraz obcione, przetoczyy si im po stopach. Butw ochronnych
z metalowymi noskami, ktre by to uniemoliwiay, niestety si nie dostaje. Wszdzie natomiast s
wywieszki, w ktrych firma uskara si na wzrost wypadkw i przed nimi przestrzega: amanie
oglnych przepisw ochrony przed wypadkami przez pracodawcw i pracobiorcw powoduje
zastosowanie sankcji karnych z paragrafu 710...
Kary porzdkowe mog wynie do 10 tysicy marek...
Zwizek zawodowy Druk i Papier w dwch pismach zwrci uwag na konieczno noszenia przez
pracownikw solidnego obuwia. Mona chyba oczekiwa, e w czasie pracy bdzie si nosi buty
o twardych wierzchach. Ale praktyka dowodzi, e buty o twardych wierzchach nie s w stanie
skutecznie zastpi obuwia ochronnego z prawdziwego zdarzenia.
Hiszpan, nazywany przez jednych amigo, przez innych otrem, pracuje ju siedem lat w Melitcie.
Jego ona te. I chocia mieszkaj razem, faktycznie s ze sob razem jedynie w niedziel. Gdy on ma
rann zmian, ona pracuje na zmianie popoudniowej. Gdy noc, o wp dwunastej amigo wraca ze
zmiany popoudniowej, musi si zachowywa bardzo cicho, aby nie obudzi ony, ktra wstaje
o pitej, eby zdy punktualnie na rann zmian. Ich problem: nie mog znale dla swego maego
dziecka miejsca w przedszkolu, musz pracowa na rnych zmianach, aby mc si nim opiekowa.

Wielu, przede wszystkim modych robotnikw, traktuje Hiszpana jak swoich niemieckich kolegw. S
jednak tacy, ktrzy nie przepuszcz adnej okazji do zaczepki z otrem. Niektrzy z uciech w gosie
mwi do niego: Niedugo nadejdzie dzie, w ktrym Bentz odele was wszystkich z powrotem do
domu - dajc w ten sposb upust swojej wasnej niepewnoci. (Przed kilku laty wadca koncernu
usiowa przemwi swoim niemieckim pracownikom do sumienia: Gdyby kady Niemiec pracowa
tygodniowo dwie godziny duej, moglibymy zrezygnowa z zatrudnienia cudzoziemcw). Inni
rozadowuj swoje agresywne uczucia wymylaniem Hiszpanowi od komunistw, cho on uwielbia
papiea. Jaki starszy robotnik kiedy podczas pracy podszed do niego i z pasj zrobi rk gest
podcinania garda: Wszystkich was powybijamy, jeli naszemu konsulowi spadnie z gowy choby
jeden wos. (W Hiszpanii rewolucyjni Baskowie akurat uprowadzili konsula RFN).
W takich sytuacjach Hiszpan przewanie usiuje artami uagodzi antagonist. Jeli mu si to uda,
obaj si miej, ale jeli docinki, zoliwoci i zorzeczenia trwaj nadal, zdarza si, e Hiszpan wiadomy swojej bezradnoci i wiszcej nad nim groby wydalenia z granic RFN - chowa si midzy
paczkami, zaciskajc zby i drc na caym ciele. Jest bowiem bardzo nerwowy, co przypisuje temu,
e mao pi - z reguy pi godzin w cigu doby - oraz obowizkowym sobotom, kiedy to trzeba
pracowa, nieraz nawet nadgodzinowo.
Na cianach wszystkich toalet dla robotnikw wisz kartonowe arkusze z napisami w szeciu
jzykach: Po skorzystaniu z toalety naley bezwzgldnie umy rce. W jednej z toalet kto
przekreli sowo bezwzgldnie i dopisa czerwonym owkiem: Nie trzeba, i tak ju jestemy
winiami. W innym obligatoryjnym napisie, na drzwiach toalety: Take tu palenie jest wzbronione!
kto zastpi palenie sowem mylenie.
Obowizek, to sowo, ktre w Melitcie pisze si duymi literami. Dewiza wojskowa, goszca, e
dobry onierz przedkada obowizki nad prawa, wydaje si tu wici pene triumfy. Na przykad
pewien starszy robotnik obsugujcy pras przychodzi do roboty codziennie godzin wczeniej, aby
jeszcze przed prac oczyci i zakonserwowa maszyn. Robi to bezpatnie. W roku 1970 Bentz
wypaci melittanowcom po okoo 230 marek premii gwiazdkowej. Podobno reszta tej premii zawiera
si w normalnych, miesicznych poborach, ktre bez tych ekstrapienidzy prezentowayby si bardzo
aonie. Robotnicy, ktrzy wskutek choroby przez duszy czas nie pracuj, pac za nieobecno
swoimi premiami gwiazdkowymi. Najgorzej wychodz na tym starsi robotnicy, ktrzy przez kilka
miesicy chorowali lub przebywali na kuracji - musieli si zadowoli premiami 50-markowymi.
(...) Oto co powiedzia Hans Keil w odczycie wygoszonym na wielkiej konferencji przemysowcw,
zorganizowanej z okazji jubileuszu firmy Ronninga w Bremie: Chorujcy na nogi, kulawi i niepewnie
poruszajcy si s niepodani (Rund um Melitta, nr 12/1969).
Nie wiedziaem, co to urlop. W czasie swojej 50-letniej dziaalnoci, ktr przerwaa jedynie suba
wojskowa, nie opuciem ani jednego dnia pracy - powiedzia i doda, zmruywszy oczy: - Niechaj
bd jednak raz zupenie szczery: zwolniem si kiedy na p dnia. Byo to w dniu mojego lubu.
(Rund um Melitta, sierpie 1970, czowka na pierwszej stronie z okazji jubileuszu 50-lecia pracy
robotnika Friedricha Dirksmeiera).
Przysugujce robotnikom uprawnienia s w Melitcie ujmowane rwnie w aspekcie socjalnym. Kto
chce std odej, nie moe po prostu zoy wypowiedzenia, jak to si normalnie robi, lecz musi
sporzdzi wniosek w sprawie zwolnienia. Dzia, ktry gdzie indziej nazywa si dziaem
personalnym czy zatrudnienia, w Melitcie nosi nazw dziau socjalnego. Z drugiej strony ankieta,
ktr wypenia kady kandydat do pracy w tej firmie, zawiera pytania zwizane ze sub wojskow
i ewentualnym pobytem w niewoli oraz ze stosunkiem do zwizkw zawodowych. Kobiety za musz
jeszcze poda dat ostatniej menstruacji.

Aczkolwiek w tej brany od dawna obowizuje 40-godzinny tydzie pracy (z penym ekwiwalentem
finansowym, paconym jak za 42 godziny pracy), Bentz zachowuje u siebie nadal 42-godzinny tydzie
pracy. Szef koncernu w pimie do zwizku zawodowego Druk i Papier (z 25 sierpnia 1970): Nie
widz praktycznie w najbliszym czasie adnej moliwoci zmiany czegokolwiek w tym zakresie;
skrcenie pracy o 2 godziny, czyli o 5%, oznaczaoby przy tej liczbie pracownikw dodatkowe
zatrudnianie kilkuset osb, o czym nie moe by w ogle mowy.
Nieliczni, majcy odwag nalee jeszcze do zwizku pracownicy nazywaj kliwie rad zakadow w
Melitcie rad kierownictwa. Naley do niej midzy innymi kierowniczka oddziau socjalnego,
notabene kuzynka Bentza, oraz kilku wyszej rangi pracownikw koncernu. Dwa razy w tygodniu po
dwie godziny czonkowie owej rady przyjmuj zainteresowanych w bibliotece oddziau socjalnego.
W wywiadzie opublikowanym w Rund um Mellita, z 21 grudnia 1970, jeden z czonkw rady
niewiadomie przyznaje si do bezradnoci: Od czasu mojego wyboru do rady, w maju biecego
roku, byo u mnie ogem pi osb. Uwaa, e wszystko jest w porzdku, i wychwala oddzia
socjalny za to, e spenia rzekomo wiele zada, ktre w innych zakadach speniaj rady zakadowe.
W jednym z wczeniejszych numerw pisma z dum si obwieszcza: Na przewodniczcego rady
zakadowej wybrano jednogonie Fritza Sinocka. Jednogonie przechodz w radzie rwnie inne
postanowienia; otwarta jest tylko sprawa, czy chodzi tu o jednogono, czy te o jeden gos pana
Bentza. Pracujca przy maszynie pani S. opowiada, w jaki sposb osignito ow jednogono
zaogi, gdy taryfowy czas pracy tygodniowej zosta skrcony do 40 godzin, a Bentz nie chcia pozbawi
melittanowcw dobrodziejstwa 42-godzinnego tygodnia pracy. Zaoga miaa si w tej sprawie
wypowiedzie poprzez gosowanie. Szefowie wydziaw przechodzili przez poszczeglne wydziay
z bia kartk w rku. Na jednej byo napisane Tak to znaczy, e chc utrzymania 42-godzinnego
tygodnia pracy, na drugiej Nie. Wiem dokadnie, na naszym wydziale byo tylko kilku
cudzoziemcw, ktrzy postawili krzyyk na Tak. Inni powiedzieli, e nie dadz sobie przecie
odebra wolnej soboty. Na owej kartce, specjalnie na ni zerknam, by dugi szereg Nie i tylko
kilka Tak. Pniej zawieszono na tablicy ogosze kartk, na ktrej pan Bentz dzikowa nam za to,
e wykazalimy tyle zrozumienia i dobrowolnie chcemy pracowa przez 42 godziny na tydzie. Na
innych wydziaach syszaam, jak mwili, e ich w ogle o zdanie nie pytano. Oglnie nazywao si za,
e pracownicy koncernu niemal jednogonie wypowiedzieli si na rzecz utrzymania
dotychczasowego rozkadu i czasu pracy.
Bentz stara si pewnego rodzaju plagi utrzyma moliwie jak najdalej od swoich pracownikw.
Ktrego dnia, gdy zwizek zawodowy kolportowa przed bramami fabrycznymi ulotki, szef koncernu
wyszed do robotnikw z lepszymi argumentami, obdarzajc swoich ludzi podarkami. Poleci on
ustawi przed wszystkimi bramami sterty rnego rodzaju wyrobw Melitty, tyle e II gatunku. Kady
mg sobie wzi, ile by w stanie udwign. Wikszo miaa tak pene rce, e trudno je byo
wycign jeszcze po ulotki.
Ale wadca koncernu strzee swj personel nie tylko przed stratami duchowymi, lecz i materialnymi.
(Z przemwienia wygoszonego w ubiegym roku do kochanych wsppracownikw): I powinnicie
sobie zada rwnie pytanie, za co waciwie pacicie skadki zwizkowe. Przeanalizowaem umowy
i wszystko. I musz stwierdzi, e wysoko skadek nie pozostaje w adnym stosunku do wynikw
dziaania rady. Sami musicie to sobie jednak wyliczy, i sami te potem zdecydowa, czy nie warto
rozwaniej wydawa swoich pienidzy.
O ile wyniki gospodarcze byy w tym roku do pocieszajce, o tyle niepocieszajce byy pospolite
ataki, wymierzone przeciwko naszej firmie oraz mnie osobicie. Ile byo przy tym zoliwoci

i kamstw... Przekracza to wszelkie wyobraalne granice. Nieraz zadaj sobie pytanie, jacy aoni
i bezmylni musz by ci ludzie, ktrzy robi wszystko, aby przy pomocy nienawici i podoci sia
niepokj i rujnowa. (Horst Bentz w: Rund um Melitta, 21 grudnia 1970).
Rodziny Bentzw i Winklerw przeniosy si wsplnie z Drezna do Niemiec Zachodnich. W roku 1970
zaczy robi wsplne interesy. Przyjaciel Bentza, Winkler, dostarcza Melitcie papier. Interes kwit.
Winkler: Bentz powiedzia mi, e potrzebuje jeszcze wicej papieru, kad ilo. Winkler zwiksza
moce produkcyjne - w Koppenheim koo Rastatt zbudowa nowy zakad. Bentz zachca mnie do
jego budowy. A w roku 1958, nagle i bez jakiegokolwiek uprzedzenia zostawi mnie z moj
wybudowan papierni i z papierem na lodzie. W cigu jednej nocy Melitta wybudowaa we
wschodniej Fryzji wasn wytwrni papieru, Winkler zbankrutowa. W Liebenzell w Schwarzwaldzie
zahaczy si w kocu w brany producentw filtrw do parzenia kawy. Nazwa je od imienia swojej
ony filtrami Brigitte. Ale gdy tylko nowy produkt znalaz si na rynku, Bentz wytoczy Winklerowi
proces. Winkler: W swoim czasie, o czym nie mielimy zielonego pojcia, wykupi on okoo 120
znakw firmowych, w tym rwnie mark Brigitte. Odda spraw do sdu, zmierza do tego, aby
zakazano mi wypuszczania filtrw o nazwie Brigitte. Sd przychyli si do wniosku Bentza. W toku
postpowania pojednawczego Winklerowi nie pozostao nic innego, jak zgodzi si na wypacenie
Bentzowi odszkodowania (w wysokoci 5000 marek). Byy producent papieru Winkler: Ze strony
Bentza mona si wszystkiego spodziewa. Podobnie jak mnie, poszo na przykad wytwrni ceramiki
w Porta, ktra w swoim czasie rwnie pracowaa na potrzeby Melitty. Wacicielowi wytwrni Bentz
te najpierw doradza, eby postawi wikszy piec do wypalania wyrobw ceramicznych. A potem,
gdy taki piec zosta zbudowany, Melitta przestaa korzysta z wyrobw tej wytwrni. Firma
zbankrutowaa i Bentz naby w drodze licytacji, po bardzo korzystnych cenach, jej urzdzenia. Gdy
chodzi o pienidze, jest on bezwzgldny.
Historia pierwszych 50 lat naszego zakadu dowodzi, e wielkie sukcesy osignlimy nie dziki
szczciu, przypadkowi czy jakim trikom, ale dziki temu, e mamy jak ide. (Horst Bentz z okazji
50-lecia istnienia firmy).
Na przeomie lat 1970/1971 Grupa Melitta umacnia swoj pozycj w brany kawy palonej; po
wchoniciu firmy Ronning, produkujcej kaw Faber, poera wielkie przedsibiorstwo rodzinne
Vox-Kaffee Groneweg und Meintrup w Monastyrze, ktre akurat miao obchodzi rwnie jubileusz
50-lecia swego istnienia. Mimo wzrastajcych obrotw (65 milionw marek w roku 1970) firma ta nie
bya w stanie uchroni si przed wchoniciem przez Grup Melitta. Ten przejaw bezwzgldnej walki
konkurencyjnej, w toku ktrej silniejszy dyktuje warunki sabszemu, Bentz usiowa ukry przed opini
publiczn przy pomocy wstrzemiliwych a wytwornych sw, sprowadzajcych w akt fuzji do
korzystnej wsppracy. Serwis prasowy Melitty z 30 grudnia 1970: Koncentracja w brany
kawowej. W nadchodzcym roku firmy Melitta-Werke Bentz & Sohn oraz Vox-Kaffee Groneweg
und Meintrup w Monastyrze postanowiy ze sob cile wsppracowa w dziedzinie organizacji
zbytu produkowanej przez obie firmy kawy palonej... Celowy marketing oraz wspdziaanie na polu
reklamy zmierzaj do zadouczynienia zasadom wspczesnego planowania zbytu. Pracownicy
suby zewntrznej Voxa, ktrzy mieli w swoim rku sie kontaktw ze wiatem interesw, zostali
przejci przez Bentza. Wiksza cz 220 robotnikw musiaa si rozglda za innym miejscem pracy.
Szef koncernu Melitty w odpowiedzi na doniesienia prasy: A wic prawnie biorc, nie kupilimy tej
firmy (...). Wsppraca, to moe troch za mao powiedziane. My mamy, eby tak powiedzie,
waniejszy gos (...). Byo te tak, e pan Groneweg (...), to czowiek, ktry budowa swj zakad przez
p wieku i jest teraz po drugim zawale serca. Ten czowiek ma 68 lat. Powiedzie mu wprost:
Suchaj, ten zakad chyli si ku upadkowi... Nie, tak nie moemy powiedzie, a to jest szczera
prawda (...). On przecie jeszcze co nadal robi, swoj namiastk kawy... Pod koniec 1970 roku Horst

Bentz wyrzuci rwnie na bruk (amic przepisy prawa dotyczce masowych akcji zwolnie) 250
pracownikw wchonitej przed piciu laty wytwrni porcelany w Rehau w Grnej Frankonii. Ani nie
opracowano odpowiedniego planu dziaalnoci socjalnej, ani te nie konsultowano si z rad
zakadow w sprawie tak masowej redukcji. Porozumienie pomidzy pracobiorcami, a pracodawc
w kwestii rekompensaty strat z tytuu zwolnienia uzna Bentz za zupenie niecelowe. Zadbano
natomiast o dalsze wykorzystanie maszyn. Zostay one przejte przez fili Rahlin w Oldenburgu.
Jednoczenie z unieruchomieniem wytwrni w Rehau wydatnie zwikszono zdolno produkcyjn
zakadu porcelany Rahlin Oldenburg stanowicego fili Melitty.
Ten bezprzykadny rozwj sta si udziaem Bentza dziki zastosowaniu zupenie nieortodoksyjnych
rodkw (...). Ale przeciwnikw szefa Melitty oburzaj nie tyle jego, w swoim zasadniczym zrbie ju
40 lat liczce zasady, ile racjonalizatorskie pomysy - poniewa s wspczesne. (Panegiryk w BildZeitung z 11 grudnia 1970 pt. Co si dzieje w Melitcie?). W tym samym numerze reprodukowano
zdjcie, pod ktrym widnieje nastpujcy podpis: Odprenie przy skacie; szef Melitty, Horst Bentz,
gra ze swoimi pracownikami. Zdjcie ma dokumentowa harmoni midzy pracodawc
a pracobiorcami, ale w rzeczywistoci jest to fasz. Prawda jest bowiem taka: Bentz gra w karty
jedynie z sobie rwnymi: z wacicielem piekar, Buchheisterem, z szefem administracji budownictwa
miejskiego, Dessauerem, i z byym administratorem redakcji Melitta Echo z czasw hitlerowskich,
swoim starym kompanem, Walterem Herfurthem, ktremu Melitta paci rent w wysokoci okoo
1000 marek miesicznie.
Dowd wiernoci - pani F.E. obchodzi w dniu dzisiejszym 10-lecie pracy w firmie Bentz & Sohn. Bya
wierna naszej firmie w dobrych i zych czasach. Serdecznie gratulujemy jej z okazji tego jubileuszu i w
dowd naszej wdzicznoci przyjmujemy j do krgu naszych staych wsppracownikw. Zakady
Melitta Bentz & Sohn, 1958. Kobieta, ktra ze skupion nabonoci pokazuje mi ten dokument,
pracuje tymczasem w Melitcie ju 23 lata. W tym okresie awansowaa z pakowaczki na pracownic
dziau sprzeday. Zapytana, czy to prawda, e Bentz ofiarowa na NLA23 14 tysicy marek, odpowiada
lojalnie: Wcale w to nie wierz, skoro szef da sowo honoru. Jedna z koleanek powiedziaa: - Jeli
on wrzuci pienidze nawet do ustpu, to nikogo to nie powinno nic obchodzi. - Szef prowadzi bardzo
skromny tryb ycia. Kiedy przy obiedzie zapyta: - Dlaczego nie dostaj tego, co jedz inni? Podsunito mu bowiem co lepszego. Tak jest, to bya saatka. Ale on domaga si obiadu
jednodaniowego. Nie pali te i nie pije.
Pani E. opowiada o pewnym osobistym dowiadczeniu, jakie miaa ze swoim szefem. Zawinia, a szef
jej wybaczy:
Nale do wsplnoty Adwentystw Dnia Sidmego. Gdy w 1948 roku przyszam do Melitty, nie
pracowao si tam w soboty. Ale pniej trzeba byo pracowa rwnie w tym dniu. Zwrciam si
wic do rady zakadowej o zwolnienie mnie z pracy w soboty, poniewa my, czonkowie wsplnoty
Adwentystw Dnia Sidmego, wicimy ten dzie jako dzie stworzenia. Rada zakadowa
i przewodniczcy rady nie zgodzili si, ebym w soboty nie przychodzia do pracy. Wtedy pomylaam
sobie: pozostaje mi tylko jedno wyjcie - i do pana Bentza. W radzie zakadowej powiedziano mi,
ebym tego nie robia; pan Bentz nie zajmuje si takimi drobnostkami. Cho wszyscy mi odradzali,
zebraam si jednak na odwag i poszam do niego. Zameldowaam si na dole, po czym zostaam
poproszona na gr. Mczyzna w sekretariacie zapisa moje nazwisko, zanis szefowi kartk, a pan
Bentz powiedzia: - Prosz, niech wejdzie. - By bardzo uprzejmy. Podnis si zza biurka i poda mi
23

Nowe prawicowe ugrupowanie pn. Nationalliberale Aktion (Akcja Narodowo-Liberalna), tymczasem

przeksztacona w Deutsche Union (Unia Niemiecka), jest pozabawarsk agend strauowskiej CSU (przyp.
tum.)

rk. - Niech pani zajmie miejsce, niech pani usidzie - powiedzia. I wtedy ja powiedziaam: - Panie
Bentz, przychodz do pana z wielk prob. - Powiedziaam mu o moich przekonaniach religijnych,
o tym, e wicimy sobot, jak nakazuje Pismo wite. Z kolei pan Bentz wypytywa mnie o stosunki
rodzinne, skd pochodz itd. A ja mu powiedziaam: - Pan jako nasz pracodawca i szef oczekuje od
nas punktualnoci, uczciwoci i posuszestwa, co jest zreszt podstawowym warunkiem wsppracy.
Dokadnie tego samego oczekuje od nas Bg, ebymy przestrzegali jego przykaza. - Bardzo go to
wzruszyo, tak. Powiedzia, e postara si, ebym miaa swoje wolne soboty. Nigdy nie zapomn, e
mnie tak grzecznie potraktowa. Nigdy. I byo mi go al, gdy wystpowa w telewizji i musia si
usprawiedliwia. Leaam wanie na tapczanie, nie czuam si wtedy dobrze, pakaam.
Natomiast robotnik H.S. popad w nieask, gdy w ankiecie wypowiedzia si przeciwko
wprowadzeniu pracy na rnych zmianach. I to mimo e od lat nalea do krgw szachistw
grywajcych z samym Horstem Bentzem. Krtko i wzowato powiedziano mi - mwi - musi pan
pracowa na rnych zmianach, albo przejdzie pan do pracy w grupie pracujcej na wolnym
powietrzu. Jest to najgorsza grupa - mwi - jej czonkowie musz robi wszystko, jak w kompanii
karnej! Prbowa jeszcze raz w dziale socjalnym: Pytaem, czy nie mgbym jednak dosta innej
pracy. - Nie pozostaje panu nic innego - odpowiedziano mi - jak zwolni si z pracy. Na pytanie,
dlaczego nie zwrci si do rady zakadowej: To s przecie marionetki!
Nie ukrywajcie Waszych pomysw. Nasza propozycja miesica: Ciekawymi projektami zwracajcie na
siebie uwag przeoonych. Wci potrzebujemy kwalifikowanych wsppracownikw. A wic:
przekazujcie nam Wasze pomysy nowatorskie. (Rund um Melitta, grudzie 1967).
W styczniu 1968 robotnik R. przedstawi firmie now metod produkcji filtrw do kawy, dziki ktrej
mona znacznie podnie ich jako. Now ide, nad ktr R. pracowa przez ptora miesica
w wolnych popoudniach, kierownik wydziau przedstawi szefowi firmy. Inynier Wilking powiedzia
mi - opowiada R. - e to mona by opatentowa. Powiedzia te, e na t ide nikt jeszcze nie wpad.
Po piciu miesicach kierownik wydziau i radca prawny firmy oznajmili mu, e jego pomys nadaje si
niewtpliwie do opatentowania, ale realizacja pomysu naraziaby Melitt na due koszty. Gdyby za
on sam, na wasn rk zamierza stara si o opatentowanie swego pomysu, trzeba by najpierw
sprawdzi w archiwach Melitty, czy firma ju kiedy czego podobnego sama nie rozwina. R.: W
kocu zaproponowano mi, abym sprzeda pomys firmie za 400 marek. I pniej, gdyby go
wprowadzono do produkcji, otrzymabym jaki udzia w zyskach. Sprawa bya dla mnie jasna. Po kilku
tygodniach zoyem wypowiedzenie. Melitta zapewne nigdy nie zrealizowaaby pomysu robotnika
R., gdy wymagaoby to pewnych nakadw na zakup kilku nowych urzdze produkcyjnych. Chodzio
jedynie o to, eby pomys, ktry wietnie nadawa si dla jakiej nowej fabryki, gdzie dopiero kupuje
si park maszynowy, albo dla fabryki zmierzajcej do generalnej modernizacji (pomys R. oznacza
przewrt w technice produkcji papierowych filtrw do kawy) - za cen rwn napiwkowi
zamarynowa i zabezpieczy przed ewentualnym wykorzystaniem go przez konkurencj.
Robotnik A. rwnie przedstawi bardzo uyteczny projekt racjonalizatorski, dziki ktremu firma
mogaby zaoszczdzi na kosztach produkcji okoo 3-4 tysice marek miesicznie. Dosta za to 150
marek, ktrymi musiaby si jeszcze podzieli ze swoim koleg. A., ktry uzna, e to za mao, na znak
protestu zwrci te pienidze firmie. W konsekwencji wykluczono go z udziau w losowaniu nagrd,
ktre zakad urzdzi dla racjonalizatorw i nowatorw.
W trakcie losowania osobliwie toczyo si koo fortuny; przypadek chcia, e gwne nagrody - urlop
za granic, Volkswagen, telewizor - trafiy do rk wycznie pracownikw o najwyszych poborach.
Maszynk do mielenia kawy, aparatem fotograficznym, wiertark i ronem elektrycznym los obdarzy

majstrw i kierownikw zmian. Nie pomin te zupenie robotnikw i pomocnikw - niektrzy z nich
wylosowali bowiem nagrody pocieszenia w postaci serwisw do kawy.
Obersturmbannfhrer Bentz przej po zakoczeniu wojny na swj od kilkunastu SS-manw,
z ktrymi czy go wsplna przeszo. I jeli nawet ci trunkowi weterani wojenni ustpuj pod
wzgldem inteligencji i wydajnoci modszym siom, przez ktre czciowo zostali ju zepchnici ze
swych wysokich stanowisk, to dziki swojej wojskowej postawie zapewniaj w Melitcie dyscyplin
i porzdek. Byy Obersturmbannfhrer Tarneden, dla przykadu, kierownik zakadowego oddziau
wartowniczego, nic nie straci ze swego dawnego drylu. Zdarza si, e kroczc dziarsko przez hal
produkcyjn zatrzymuje si i beszta nagle jakiego modszego pracownika: Niech pan si wpierw
wypry.
Inny dawny SS-man w chwilach nostalgii pokazuje towarzyszom pracy (ulubiony zwrot Bentza)
umiowany klejnot: ofiarowany mu przez Heinricha Himmlera piercie z trupi gwk i napisem: Za
szczeglne zasugi.
Sam Bentz, atakowany publicznie za swj onierski regulamin dla pracownikw (Prawo i porzdek),
powouje si na opini prof. Reinharda Hhna, kierownika Akademii dla Kierowniczych Kadr w
Niemieckiej Gospodarce w Bad Harzburg, wpajajcego zachodnioniemieckim managerom te same
zasady, ktre przyswaja sobie kadra kierownicza Melitty na specjalnie organizowanych przez Bentza
kursach. Bentz: Dobrze go znam, czsto do nas przyjeda i jest oczarowany Prawem
i porzdkiem.
Z programu szkoleniowego prof. Hhna: Wielk fabryk mona porwna do korpusu armijnego,
redni - do batalionu. Poniewa zarwno dowdca wojskowy jak i kierownik fabryki maj do
czynienia z przeciwnikiem - pierwszy z nieprzyjacielem, drugi z konkurencj - istniej podobne
warunki organizacyjnego dziaania, i ryzyko, ktrego nie mona w peni skalkulowa.
Hhn, w Trzeciej Rzeszy doradca Himmlera, genera dywizji Wafen SS odznaczony honorow
szpad reichsfhrera SS, pisa w 1944 roku, w tygodniku goebbelsowskim Das Reich: Przysiga
zoona fhrerowi obowizuje nie tylko za ycia fhrera, lecz rwnie po jego mierci, do wiernoci
i posuszestwa wobec nowego, przez nasz ruch wybranego wodza.
Wasna biografia Bentza jest rwnie, jeli chodzi o tamt przeszo, bardzo bogata. By on, jak si
rzeko, oberstrumbannfhrerem SS, a jego zakad - jako szczeglnie sprycie zorganizowany
i wzorowy - otrzyma odznak Zotego Sztandaru. Melitta produkowaa na potrzeby wojenne:
niektre elementy filtrw do masek przeciwgazowych, czci do skrzy na amunicj, tamy do
nabojw do karabinw maszynowych. Bentz zatrudnia rwnie przymusowych robotnikw, Polakw
i Rosjan. Po klsce Trzeciej Rzeszy przebywa on 2,5 roku w angielskim obozie dla internowanych,
zanim w roku 1948 znw przej swoj firm.
Podobnie jak prof. Hhn, rwnie Bentz czu si zwizany przysig wobec fhrera. Wodzu,
naleymy do Ciebie! (Melitta-Echo, 1941).
Pan Horst Bentz zakoczy swoje przemwienie sowami lubowania, oddajcego nasz zakad do
dyspozycji fhrera. (Melitta-Echo, 1939).
1 maja 1941 roku kierownictwo partii hitlerowskiej nadao Melitcie tak podane w owych czasach
odznaczenie: Narodowosocjalistyczny Zakad Wzorcowy, ktrym w Gau Westfalen-Nord mogy si
poszczyci do tej pory jedynie zakady Oetkera. Z melittask pieni na ustach: Wsplna myl
przynosi zwycistwo, pokonuje te najwiksze gry. Jedno po wsze czasy, niech yj zakady
Melitta sprowadzano w triumfalnym pochodzie hitlerowski Zoty Sztandar z Augsburga do Minden.

Zaoga w rwnym szeregu staa przed dworcem, aby przej Zoty Sztandar. Kilka energicznych
komend wydanych przez kierownika naszego zakadu (Horsta Bentza), ktre przyniosyby zaszczyt
kademu staremu onierzowi - i pochd, z fanfarami na czele, ruszy w kierunku miasta. (MelittaEcho, 1941). W owym czasie pozwolono dziaajcemu na gospodarczym froncie ojczynianym
Horstowi Bentzowi pokn dwie fabryki: ceramiki w Karlsbad i papieru w Dren.
Przepojona nazistowskimi hasami nienawici i podegajcymi apelami wczesna melittaska gazeta
zakadowa miaa nie tylko konsolidowa zaog. Zakadowe pismo bojwkowe Bentza nie
ograniczao si do reprezentowania interesw i spraw zakadu. Tak na przykad czowka na
pierwszej stronie jednego z numerw Melitta-Echo powicona bya biednym ydom; (...)
w kwestii ydowskiej serce musi milcze. Nie pocigaj nas rwnie sowa, ktre czasem syszymy:
mylcie o biednych dzieciach. Kady ydowski obuziak wyronie przecie kiedy na dorosego yda...
(Melitta-Echo, 1938).
W artykule tym mowa jest rwnie o ydowskim pomiocie i o bestiach, a na apelu zaogi Horst
Bentz jeszcze przed noc krysztaow nawoywa do bojkotu sklepw ydowskich: Mwienie
o kwestii ydowskiej wydaje si dzi zbyteczne, a jednak zbyteczne nie jest. Ostatnio przyapalimy
jedn z naszych pracownic na przekraczaniu progu sklepu ydowskiego. Tumaczya si pniej, e
odwiedzia jedn z zatrudnionych tam ekspedientek. Czy to polega na prawdzie, trudno sprawdzi.
W gazecie zakadowej nr 5 podalimy do wiadomoci, e kady, kto bdzie kupowa u ydw,
zostanie natychmiast zwolniony. Wspomniany przypadek wymaga jeszcze dokadniejszego
sprecyzowania zakazu. W przyszoci kady, kto przekroczy progi sklepu ydowskiego, obojtnie czy
po to, eby co kupi, czy te w jakim innym celu, przestanie do nas nalee i zostanie natychmiast
zwolniony. Melitta-Echo, nr 5: Aeby nikt nie mg si tumaczy, e nie wiedzia itd., podajemy
nazwiska wszystkich ydw, ktrzy prowadz jakie interesy. Nastpuje 30 nazwisk z podaniem
bran i adresw. aden z tej trzydziestki nie przey Trzeciej Rzeszy.
Bentz dzisiaj - w odpowiedzi na zarzut, e oprcz swoich kompanw z SS zatrudnia u siebie rwnie
pewnego zbrodniarza wojennego (na stanowisku kierownika oddziau): Ten czowiek zosta przecie
uaskawiony, w przeciwnym razie zawisby na szubienicy w Landsbergu (...). Ja zawsze, a nie tylko
w takich przypadkach, pomagaem ludziom. Pomogem tuzinom ludzi. Istnieje rwnie specjalna
organizacja, ktra takim ludziom pomaga. Zawsze miaem skonnoci do niesienia ludziom pomocy.
U Bentza od dawna postpowano zgodnie z dewiz: Wodzu rozkazuj, bdziemy ci posuszni!
Podobnie jak w latach pidziesitych, wikszo zaogi za namow Bentza wystpia ze zwizku i bez
oporw zwrcia swoje legitymacje czonkowskie radzie zakadowej (odtd zwanej rad interesw),
podobnie w latach trzydziestych na rozkaz swojego szefa - dla odmiany - wstpia do pewnej
organizacji. Mianowicie do partii narodowosocjalistycznej. Opaty z tytuu wstpienia do partii oraz
skadki czonkowskie pokrywa Bentz z wasnej kieszeni. Jeden z robotnikw, Otto Haar, ktry
sprzeciwi si poleceniu Bentza i do partii hitlerowskiej nie wstpi, musia opuci Melitt.
Emeryt K.H., wwczas zecer w Melitcie i zdeklarowany socjaldemokrata, podporzdkowa si
dyktatowi Bentza: My, drukarze, tradycyjnie lewicowi, w oczach Benza uchodzilimy i tak ju za
czarne owce. Pacono nam zreszt 2 fenigi poniej taryfy na godzin. Niech pan sobie wyobrazi, e
trzeba pracowa na utrzymanie rodziny, a tu czowiekowi przystawiaj pistolet do piersi.
To, e melittaski duch narodowosocjalistyczny nie jest zjawiskiem wyjtkowym, lecz czym
w zachodnioniemieckim przemyle na wskro zwyczajnym, mona wnosi midzy innymi z oceny
znanego doradcy gospodarczego, M. Schubarta: Nie mog naturalnie operowa nazwiskami (...). Ale
stwierdziem istnienie kilku elitarnych ugrupowa, ktre wprawdzie niewidocznie, lecz ewidentnie dziaaj faktycznie do dzi. Istnieje na przykad grupa Marsa-Merkurego, skupiajca byych

sztabowcw generalnych, ktra odgrywa do istotn rol w naszej gospodarce. Nastpnie wychowankowie szk Adolfa Hitlera, elitarnych szk SS i Waffen SS. miem twierdzi, e
w przedziale wiekowym 45-60 lat, okoo 65-70% dzisiejszej kadry kierowniczej w naszym przemyle
przesza przez takie szkoy. A przewaajca liczba, powiedzmy 98% managerw tej kategorii wieku
czerpaa swoj wiedz w szkoach Trzeciej Rzeszy.
Gdy przewodniczcy rady starszych Bundestagu, William Borm (FDP), poinformowa opini publiczn
o finansach oraz poplecznikach nowego prawicowego ruchu NLA i powoa si na znajdujce si
w jego posiadaniu dokumenty, pado wtedy midzy innymi nazwisko pewnego znanego producenta
filtrw do kawy w Minden.
Gdy nastpnie magazyn telewizyjny Monitor, podobnie jak nieco wczeniej prasa, wyrazi
podejrzenie, e Bentz ofiarowa na NLA 14 tysicy marek i e naley do kierownictwa tej organizacji
(Monitor: To twierdzenie oparte jest na utrwalonych na wizji i w fonii wypowiedziach notariusza
Franza Madera. Mader jest czonkiem federalnego zarzdu NLA i deputowanym do parlamentu
krajowego. Zoy on to owiadczenie w obecnoci innego deputowanego do Landtagu, Wilhelma
Maasa) - a poza tym zarzuci mu aspoeczny stosunek do robotnikw i tumienie dziaalnoci
zwizkowej w zakadzie, Bentz zacz si ba a swoje interesy. Dawna dobra klientela wycofaa swoje
zamwienia - jak na przykad kantyny Drrkoppwerke w Bielefeld i Zakady Miejskie w Berlinie
Zachodnim. Helmut Brade, czonek rady zakadowej w zachodnioberliskich Zakadach Oczyszczania
Miasta: Dotychczas zakupilimy w Melitcie kawy i filtrw do kawy za 500 tysicy marek. Teraz to si
skoczy.
Setki telewidzw w pismach skierowanych do autorw programu telewizyjnego owiadczyo, e
przestaj odtd kupowa jakiekolwiek artykuy produkowane przez Melitt. Szef Melitty, wedug
wasnych owiadcze, otrzyma kilk tysicy listw, w ktrych dotychczasowi odbiorcy jego
produktw komunikuj mu to samo. Przystpi wic do dziaania.
W przewiadczeniu, e opinia publiczna i tak nie orientuje w szczeglnej funkcji - albo lepiej
powiedziawszy: bezfunkcyjnoci - istniejcej w Melitcie rady zakadowej, pozwoli jej istnie po to,
aby w szeroko zakrojonej kampanii ogoszeniowej moga prostowa rzekomo nieprawdziwe
twierdzenia Monitora. Koszty - 350 tysicy marek caostronicowych ogosze, drukowanych
midzy innymi w Bild-Zeitung, pokry z wasnych funduszy Bentz.
Ju po pierwszych enuncjacjach prasowych dotyczcych jego powiza z NLA, Bentz ostrzega, e
odeprze ataki, jeli si okae, e przynosz szkod naszemu zakadowi. Ten przypadek wanie
nastpi. Bentz wraz ze swoimi doradcami prawnymi zwrci si do WDR24, konferowa z dyrektorem
telewizji, Scholl-Latourem, i szefem Monitora, Casdorffem, groc wytoczeniem procesu
o odszkodowanie, ktry mgby kosztowa miliony. Redakcja Monitora, ktra przygotowaa ju do
emisji nastpny program o Melitcie, zawierajcy jeszcze drastyczniejsze zarzuty i dowody (w
programie miano udzieli gosu midzy innymi byym pracownikom Melitty, szykanowanym przez
Bentza za dziaalno zwizkow), zostaa przez zdecydowanego na wszczcie procesu miliardera
zmuszona do ustpienia.
Przygotowany program schowano do szuflady, natomiast w kolejnym wydaniu Monitora pojawi si
sam Bentz, ktry dugo i szeroko rozwodzi si o zdrowych stosunkach w Melitcie i tak bardzo te
stosunki chwali, e nastpnego dnia w pracy nawet wierni zazwyczaj szefowi melittanie nie mogli

24

WDR - Westdeutscher Rundfunk (Zachodnioniemieckie Radio i Telewizja w Kolonii), emitujca w I programie

telewizyjnym cykliczny magazyn publicystyczny Monitor (przyp. tum.)

powstrzyma si od krytyki pod jego adresem. Niektrzy mwili, e odnieli wraenie, i Bentz sam
nie wierzy w to, co mwi.
Na zebraniu zaogi Melitty opini t wyraano o kilka tonacji agodniej. Pracownicy mwili:
Niepokoimy si o nasz zakad, mno si bowiem cofnicia zamwie - i domagali si wgldu
w ksigi firmy, co Bentz z oburzeniem odrzuci. A jeli nawet nale do NLA?! Jeeli Rosenthal
angauje si w okrelonym kierunku politycznym, mog udziela si rwnie ja w innym kierunku
politycznym.
I udziela si. Przynajmniej poprzez stosunki handlowe utrzymuje kontakty z krgami NLA.
Dzwoni na chybi trafi do wytwrni papieru Antona Beyera w Lippborn, przedstawiajc si jako
pracownik dziau zamwie Melitty. W trakcie rozmowy z pracownikiem dziau zamwie wytwrni
papieru dowiaduj si, e midzy Melitt a firm Beyera od dawna istniej kontakty handlowe.
Pracownik dziau zamwie wytwrni Beyera: (...) Mamy przecie od was subwencj na wyrb 20
milionw sztuk detali do podrcznych toreb. Poza tym mamy jeszcze dostarczy na wasz wasny
uytek 300 tysicy toreb. Fabrykant Beyer, jak wiadomo, usiowa ostatnio, proponujc dwie tzw.
umowy o poradnictwo - wartoci 400 tysicy marek - skoni deputowanego do Bundestagu, Fritza
Geldnera, do przejcia z FDP do CSU (...). Gdy informacja o tym fakcie staa si publiczn tajemnic
powtpiewano, czy ten stosunkowo niewielki przedsibiorca by w stanie wyoy tak du kwot
z wasnej kieszeni. Moe rzeczywicie nie by w stanie; moe wanie Bentz, ktrego koncern naley
do setki najwikszych przedsibiorstw w RFN, dziaajc przy pomocy subwencji lub na przykad
sfingowanych zamwie jest porednio ofiarodawc owych pienidzy? Trudno przypuszcza, aby
kontakty handlowe Bentz-Beyer miay czysto handlowy charakter. W Republice Federalnej istniej
przecie setki producentw papieru...
Istniej te setki agencji reklamowych. Czy to rwnie przypadek, e Horst Bentz utrzymuje dobre
stosunki akurat z agencj reklamow Interpunkt, nalec do byego hauptbannfhrera SS
i obecnego przewodniczcego NLA, Siegfrieda Zoglmanna, ktrego nazywa swoim przyjacielem?
Z min poczciwca Bentz zaprzeczy w programie Monitora, jakoby kiedykolwiek groono
zwizkowcom w jego zakadzie represjami. Gdyby to rzeczywicie miao by prawd, musiabym
postawi pytanie: Dlaczego zwizek zawodowy do dnia dzisiejszego nie wymieni ani jednego
nazwiska?...
Rzeczywisto przedstawia si w Melitcie nastpujco: Niech pan uwaa, mamy pana na oku! zagrozi prokurent Herziger modelarzowi Gnterowi Benderowi. Znam ju pana troch, przychodzi
tu pan ju trzeci raz! - wrzasn kierownik zakadu, Runte, na modelarza za to, e ten poskary si na
obnienie zarobkw, spowodowane przeniesieniem do innej pracy bez uprzedzenia o zmianie
warunkw pacy.
Zwizkowiec Bender uzna to za szykan i zoy wypowiedzenie: Stao si dla mnie jasne, e mj
stosunek do zwizkw zawodowych nie odpowiada tym panom, ktrzy postawili na mnie krzyyk.
Bez uprzedzenia o zmianie warunkw pacy przeniesiono rwnie do innej pracy zecera Bauera.
Strata na zarobkach: 40 fenigw na godzin. Bauer by zwizkowym mem zaufania, a jednoczenie
zachca kolegw do wstpienia w szeregi zwizku. On oraz jego kolega Rdiger Schellhase
wycignli konsekwencje z dyskryminacyjnych posuni firmy i zoyli wymwienia. Byo dla nas
jasne, e firma za wszelk cen chce nas ukara.
Uywajc siy fizycznej kierownik wydziau, Schmidt, wydali z zakadu zwizkowca Fischera. Lekarz
stwierdzi u niego liczne rany od zadrapa, ktrych przysporzy Fischerowi jego przeoony. Tokarz

Fischer: Zaczli si do mnie dobiera od czasu, gdy poszedem na zebranie zwizkowe, na ktre
kierownictwo firmy wysao zapewne swoich zausznikw. Mogem nie wiadomo jak si stara,
pracowaem od sidmej rana do pi po szstej wieczorem, a kadej soboty od szstej do za
dwadziecia trzecia... nic na tym nie zyskaem. Koledzy, ktrzy dopiero niedawno przyszli do mojego
dziau i nie pracowali w nadgodzinach, dostali nagle 20 fenigw na godzin wicej. Gdy
przedstawiciele zwizku zawodowego kolportowali przed bramami firmy ulotki, popeniem jeszcze
jeden bd; mianowicie przewodniczcemu okrgu zwizku, ktry rwnie kolportowa ulotki,
podaem wwczas rk. I to zawayo na decyzji kierownictwa zakadu. Cho pniej - gdy zwizki
zawodowe organizoway jakie akcje, odwracaem si do nich plecami - nadal traktowano mnie
w firmie jak zy szelg. Ju wczeniej otrzymaem od kierownictwa wydziau pismo z ostrzeeniem, e
poniewa zakcam atmosfer pracy i cigle sporzdzam jakie notatki, moe si to dla mnie le
skoczy. I wreszcie doszo do tego, e kierownik wydziau Schmidt chwyci mnie za kark i wrzasn,
ebym natychmiast si wynosi. - Gdy cign mnie do wyjcia, niektrzy koledzy podchlebiali si mu,
krzyczc za mn: zdrajca i otr. Miaem zamiar z powodu tej napaci zadzwoni z portierni na
policj. Ale Schmidt, ktry szed za mn jak cie, wyrwa mi z rki suchawk i powiedzia: Musi pan
tam jednak pofatygowa si osobicie.
Mona jedynie ywi nadziej, e te nieuzasadnione ataki nie zostan poparte przez drug stron i
e znw w naszym zakadzie zapanuje spokj, ktry przez 40 lat ani razu nie by zakcony. (Horst
Bentz: Podzikowanie z okazji zakoczenia roku, w: Rund um Melitta, grudzie 1970).
W samym zakadzie nie sposb rozmawia z robotnikami o firmie. Rozgldaj si wokoo, czy
przypadkiem nikt nie podsuchuje, a jeli w ogle wdaj si w jakie rozmowy, to tylko wwczas, gdy
w pobliu nikt si nie krci. Odnosz wraenie, jak gdyby kady widzia w drugim potencjalnego
szpicla kierownictwa firmy. Niektrzy mwi wrcz: Tu nigdy nie wiadomo, kiedy i u kogo jest si na
cenzurowanym.
Po dwumiesicznej pracy w Melitcie moje nazwisko zostaje nagle wywoane przez goniki: Pan G.
do oddziau socjalnego.
W oddziale socjalnym czeka na mnie grono osb; co w rodzaju zakadowego sdu. Kuzynka Horsta
Bentza, pani Melitta Feistkorn, kierowniczka oddziau socjalnego, przyglda mi si z dezaprobat. Jest
w tym gremium rwnie pan Ostermeyer, ktry przyj mnie na swj wydzia, a take jaki modszy
mczyzna w szarym kitlu, ze znudzeniem wertujcy stronice ksieczki zatytuowanej
Ustawodawstwo zakadowe. Jaki drobny bystrooki mczyzna o ostrym, przywykym do wydawania
rozkazw gosie ruchem rki wskazuje mi krzeso stojce przed rzdem wpatrzonych we mnie oczu.
Po czym zwraca si do zebranych: Zaraz wam to przedstawi. I zwracajc si znw ku mnie,
rozpoczyna co w rodzaju przesuchania. Nikt mi si nie przedstawi; to wydaje si zupenie
naturalne. Sd stanowy.
Przesuchaniem kieruje may bystrooki czowieczek - kierownik zakadu, Runte - jak si pniej
dowiaduj. Zarzuca mi niezdyscyplinowanie i niskie morale pracy. Powodem tych oskare jest
pewnie to, e omieliem si wzi kilkudniowy bezpatny urlop. Dwa dni byem chory, miaem
wysok temperatur i leaem w ku. Nie skorzystaem ze zwolnienia lekarskiego, by nie obcia
firmy i wziem sobie po prostu bezpatny urlop. Postpiem tak zreszt za rad kolegw, ktrzy mi
tumaczyli, e witowanie choroby - nawet jeli choroba powiadczona jest przez lekarza - moe
si skoczy, w okresie prbnym, nawet zwolnieniem z pracy. Dni wolne wziem pod pretekstem
rzekomej przeprowadzki z Kolonii do Minden i zwizanym z ni remontem mieszkania. Bezporedni
przeoeni, dwaj kierownicy zmiany, rozumieli sytuacj i zgodzili si na moj kilkudniow
nieobecno, pod warunkiem, e zrezygnuj z zapaty za te dni. Kierownik zakadu, Runte, ktrego

obowizkiem jest pedantycznie strzec wszelkich interesw firmy, robi wraenie, jak gdybym t swoj
nieobecnoci ukrad Melitcie nalen jej z tytuu mojej pracy warto dodatkow. Powiada, e ju
chociaby ze wzgldu na niedobry przykad, jaki daem innym pracownikom, musz natychmiast
rozsta si z Melitt. Jestem bumelantem; czeg mona oczekiwa w przyszoci od pracownika,
ktry w ten sposb zaczyna? Usiuj si usprawiedliwi, mwi, e gdzie jak gdzie, ale w firmie, ktra
zwie si zakadem socjalnym mona chyba liczy na zrozumienie trudnoci zwizanych
z przeniesieniem si do pracy w innym miecie i z przeprowadzk. Czonkowie siedzcego
naprzeciwko mnie gremium miej si ze mnie. Pana Runtego moje tumaczenie te nie przekonuje;
przeciwnie, przyjmuje je jako potwierdzenie swego sdu o mnie jako bumelancie i czowieku
niezdyscyplinowanym.
Sprawnie stawia pytanie mczynie z ma ksieczk, ktry w czasie caego tego przesuchania nie
odezwa si ani sowem, a ktry, jak si dowiedziaem ju po moim wyrzuceniu, jest
przewodniczcym rady zakadowej: Czy z tej strony s jakie sprzeciwy lub zastrzeenia? Jak
nieobecny odpowiada przewodniczcy rady zakadowej przeczcym ruchem gowy.
Na koniec pan Runte dodaje jeszcze, e w Melitcie jest si twardym, ale sprawiedliwym... Nikogo nie
wyrzuca si na ulic przed Gwiazdk, a wic i ja bd jeszcze pracowa do 28 grudnia. Wytyka mi te,
e nie podzikowaem za wspaniaomylno firmy; bd co bd dostaem przecie nawet premi
gwiazdkow. Gdy mwi, e niczego takiego nie otrzymaem, pan Runte przystpuje do akcji,
demonstrujc obecnym swoj wadz. Chwyta za suchawk i napada przez telefony na kierownika
oddziau pac: Co to jest? Co to za baagan, e nalena kademu 50-markowa premia gwiazdkowa nie
zostaa mi wypacona?! Niech pan natychmiast wypaci te pienidze panu G. A majstrowi
Ostermeyerowi poleca towarzyszy mi do kasy. Widzi pan, tacy my tu jestemy. Nawet premi
gwiazdkow panu dajemy - dodaje Runte z wyrzutem. Trac rezon, jestem niemal wzruszony i nie
mog si powstrzyma, aby mu nie podzikowa. W zdumienie wprawia mnie jednak fakt, gdy przy
odbiorze kocowej wypaty widz, e w rozliczeniu zostaa mi potrcona kwota 50 marek... owa
gwiazdkowa premia. A wic dla Runtego caa ta scena bya czcz demonstracj wadzy oraz
potwierdzeniem czego, co odnosi si nie tylko do Melitty: aska nie jest prawem!

Naturalnie, miasto moe by dumne z tego, e wyroby Melitty rozsawiy i codziennie rozsawiaj
nazw Minden po caym wiecie. Z pewnoci istotnym czynnikiem popularnoci Melitty jest to, e
spord 8-tysicznej zaogi ponad 3600 osb mieszka w Minden i jego okolicach! Jeli doliczy do
tego jeszcze czonkw rodzin pracownikw Melitty, to okae si, e czwarta cz mieszkacw
Minden jest bezporednio zwizana z nasz firm. (Z prospektu reklamowego Melitty pt. Minden i
Melitta).
Niech pan, na mio bosk, nikomu nie zdradzi, e udzieliem panu informacji o Horcie Bentzu.
Bybym tu raz na zawsze zaatwiony. (Jeden z czoowych dziaaczy SPD w Minden, czonek rady
miejskiej. SPD jest najsilniejsz parti w tym miecie).

Uzupenienie
Horst Bentz jest generaem w Melitcie. On wydaje rozkazy, a wykonuje je 8-tysiczna armia
pracownikw. Wykoncypowany przez niego elementarz organizacyjny Prawo i porzdek
przypomina miejscami regulamin wojskowy. Sprzeciwu si nie toleruje. Ta zasada dotyczy

zarwno szeregowych pracownikw, jak i czonkw kadry kierowniczej. Pewien byy czonek
kierownictwa, ktry po pierwszym wydaniu tej ksiki zwrci si do mnie, owiadczy:
Koncern jest cakowicie przykrojony do zasad, mentalnoci i upodoba Horsta Bentza.
Rzdzi w nim po dyktatorsku. Gdy przychodzi na zebrania krgu kierowniczego, wszyscy
podnosili si z miejsc i wyprali pier, jak za dawnych czasw - gdy szef nosi mundur SS.
Z tamtego okresu ma on jeszcze wielu starych kompanw, kilku z nich jest jego
wsppracownikami lub partnerami w interesach. Gdy Bentz mwi: Trzeba to zrobi tak
i tak, wszyscy odpowiadali: Tak jest.
Niedobrze jest tu mie wiadomo istnienia problemw, a jeszcze gorzej - podejmowa,
choby cichaczem, nawet najbardziej niemiae zmiany. Skutki tego odczu na wasnej skrze
midzy innymi pewien nowicjusz, gdy chcia puci w obieg ide goszc, e organizacja
jest dla ludzi, a nie odwrotnie, jak gosi wielu managerw. Krtko przed zakoczeniem okresu
prbnego pan Bentz wezwa owego nowicjusza do siebie. Na pytanie modego czowieka, czy
jest zadowolony z jego pracy, Bentz odpowiedzia: Pan nie jest jeszcze w peni na mojej
linii.
A linia Bentza to: wierno, cakowite podporzdkowanie si jemu, adnych decyzji
podjtych na wasn rk. Miano rozpocz budow nowej hali produkcyjnej. W jaki
sposb? T kwesti pan Bentz ju sam rozstrzygn. Zapytaem go, czy nie naleaoby
najpierw przeprowadzi analizy funkcji pomieszczenia pod ktem przyszych stanowisk pracy,
ktr trzeba bdzie tam zorganizowa. Odpowiedzia mi kategorycznie: Nie. Mimo to
postanowiem zaryzykowa i rozesaem po wydziaach pismo oklne, polecajc kierownikom
poszczeglnych wydziaw opracowanie odpowiednich studiw. Prace te wpady mu w rce.
Dwie godziny przed moim wyjazdem na seminarium Bentz wezwa mnie do siebie i oznajmi,
e musimy si rozsta. To byo wszystko, co powiedzia. Nie poda adnych powodw ani nie
dopuci do dyskusji (...). Poszedem do domu. Gdy niebawem wrciem, moje biurko byo ju
oczyszczone, a moje prywatne rzeczy leay na kupce. Tak to jest. Kto nie da si zepchn
do roli tuby pana Bentza, ten nie ma tam czego szuka. W ten sposb kierownictwo koncernu
kawowego przystosowao si maksymalnie: czonkw najwyszego kierownictwa cechuje
pewnego rodzaju determinacja, redni kadr kierownicz mona porwna do korpusu
podoficerskiego, rzdzcego si dewiz: Stuli gb, pracowa, zarabia pienidze.
Dawniej w Minden znajdoway si zakady naprawcze taboru kolejowego, bya te firma
budujca meble ze stali - istniaa wic moliwo uniku. Ale dzisiaj sytuacja wyglda inaczej.
Wolnych rk do pracy jest tu bardzo duo, wskutek czego pan Bentz moe rwnie dyktowa
wysoko zarobkw i da pracy w godzinach wykraczajcych poza taryfowe ustalenia.
W pobliu nie ma przecie adnego wikszego zakadu. Trzeba by dojeda a do Bielefeld.
Pan Bentz potrafi w kadym przypadku wykorzysta t wyjtkow sytuacj. Gdy na przykad
obarczy robotnikw dodatkowymi zadaniami, zostay one wykonane. Ja sam latem - gdy
wielu robotnikw byo na urlopie - pracowaem na zmianie dziennej z okoo stu
pracownikami, a zaraz potem jeszcze na zmianie nocnej, aby jako zatka luki osobowe na
wydziale produkcji filtrw. Pracowaem tak niemal przez trzy pene tygodnie. Praca nocna, po
godzinie 22, bya czym powszechnie przyjtym. Z Urzdu Kontroli Przemysowej nikogo w
Melitcie nie widziaem. A gdyby nawet kto od nich przyszed, zostaby przyjty przez pana
Bentza i poproszony na niadanko. W rezultacie okazaoby si zapewne, e wszystko jest
w najlepszym porzdku.
Horst Bentz postpuje wedug zasady: dziel i rzd. Zaprojektowany przez niego system
pacy i mierzenia wydajnoci zosta wykombinowany bardzo sprytnie. Za kady dzie
obecnoci otrzymuje si jeden punkt plusowy; chorujcemu lub przebywajcemu na urlopie
wpisuje si minus. W konsekwencji niektrzy robotnicy nawet przez dwa lata nie korzystaj

z urlopu. Paca zasadnicza jest bardzo niska, jeli wic kto chce zarobi wicej, moe to
osign dziki premiom - przede wszystkim za owe plusowe punkty. To bardzo
wyrafinowana metoda podnoszenia produktywnoci.
Twrcze samourzeczywistnianie si w obrbie hierarchii zakadowej... wedug ujcia
waciciela koncernu, Horsta Bentza:
Zasadnicza praca kierownictwa ma charakter twrczy. Kierownik zakadu potrzebuje 75%
swego czasu pracy na zadania o takim charakterze. Panowie z kierownictwa zakadu - 50%,
kierownicy wydziaw 25%, a mistrzowie 10%... Robotnicy: 0,0%!
To, co dziao si w Melitcie, byo czsto nielegalne. Naleao to ukry. Po to zorganizowano
stra zakadow; jej czonkowie to wysueni pracownicy, cakowicie zaleni od szefa
koncernu. Niektrzy majstrowie i brygadzici naleeli rwnie do secret-service. Zadaniem
tych ludzi byo nie tylko strzeenie zakadu od zewntrz; musieli oni take wyawia kolegw
nieposusznych czy krnbrnych; po czym decydowano, czy naley na nich wywrze
odpowiedni nacisk, czy te po prostu si ich pozby.
Prby zastraszenia byy wielorakie, szpiclostwo dobrze zorganizowane. W ten sposb
uniemoliwia si solidaryzowanie si zaogi. Jednych wygrywa si przeciwko drugim. Nie tylko
grozi si, groby si take urzeczywistnia. Nie wolno gromadzi si robotnikom w grupach,
aby nie zorientowali si, jak si stanowi zbiorowo.
Poniewa dzie wyborw by zawsze dla przedsibiorcw rwnie dniem wypaty, Horst
Bentz tradycyjnym zwyczajem zaprasza do swojego zakadu chadeckich kandydatw na
kolejnych kanclerzy: Adenauera, Erharda, Kiesingera. Zebrani w wietlicy robotnicy musieli
wysuchiwa ich przemwie: W czasie tych spotka nie byo adnej dyskusji.
Gdy Mende by jeszcze przewodniczcym FDP, Horst Bentz utrzymywa z nim bliskie
kontakty.
Od czasu do czasu szef lubi by tzw. swoim chopem. Grywa wtedy z robotnikami w karty, co
na niektrych robio wraenie i zarazem dodawao blasku jego duchowemu portretowi.
Przede wszystkim jednak chciano tymi gestami zamkn ludziom gby. Bentz nie cierpia
krytyki. Krytykw - mona powiedzie - kupi sobie. Kady dziennikarz otrzymywa 20% rabatu
na wszystkie wyroby Melitty. Adwokatw i innych dostojnikw regularnie spraszano na
spotkania; wolno im byo oglda zakad i na poegnanie zabra sobie serwis do kawy czy
jaki inny artyku.
Tak ubezpieczone na zewntrz, strzeone przed opini publiczn i wci wzmacniajce swoje
wewntrzne siy przedsibiorstwo mogo znakomicie prosperowa: 600 milionw marek
rocznych obrotw, filia w Stanach Zjednoczonych, ekspozytura w Brazylii, gdzie jeszcze jest
tania sia robocza, oraz - aktualnie - zdobywanie rynku poudniowoafrykaskiego.
Rada zakadowa nie bya dawniej niczym wicej ni mem zaufania kierownictwa zakadu,
tub szefa. Obecnie po ukazaniu si pierwszego wydania moich reportay, ktre zaniepokoiy
opini publiczn, stosunki si nieco zmieniy. Spord 27 czonkw rady, 4 - wrd nich jedna
kobieta - nale do zwizku zawodowego Druk i Papier. W ostatnich wyborach pada na
nich wikszo gosw. Zwizek zawodowy tak dugo przez Bentza zwalczany, zdoby wreszcie
w Melitcie przyczek. Koledzy organizuj si, nie pozwalaj ju sobie gra na nosie. Zaczynaj
rozumie zachodzcy w zakadzie proces: Jest nas coraz wicej - mwi kto, dobrze
zorientowany. Regularnie odbywaj si zebrania zaogi, w ktrych uczestniczy rwnie Horst
Bentz, pragncy uchodzi za ojca swoich pracownikw. Musi on tam nieraz przekn
zdanie w rodzaju: Rnice klasowe i sprzecznoci interesw bd istnie dopty, dopki
bdzie istnia taki gatunek wolnych przedsibiorcw.

Reakcje po pierwszej publikacji reportau. Jzyk, ktry rozumiej przedsibiorcy:

Waciciel koncernu, Horst Bentz: Wpyny tysice listw, w ktrych odbiorcy produktw
Melitty informuj, e od jutra nie bd ju ich wicej kupowa. Napisao rwnie 20-30 rad
zakadowych wielkich przedsibiorstw: Pascy akwizytorzy nie maj ju si u nas po co
pokazywa. Za tymi sowami kryje si kilka milionw marek strat.
Pocztek zosta zrobiony. Z ankiet, ktre musz wypeni nowo przyjmowani, znikno
dyskryminujce pytanie: Czy jest Pan (Pani) czonkiem zwizku zawodowego?, zniesiony zosta
stary system pracy i pacy, wstrzymano samowolne zwolnienia, cile przestrzega si taryfowego
czasu pracy.
Recydywista:
Gdybym mia ponownie wybiera, zrobibym wszystko jeszcze raz tak samo, jestem bowiem
zadowolony z mojego ycia i z cicych na mnie obowizkw.
Szef koncernu, Horst Bentz

Oetker
Bernt Engelmann
Puddingowy ksi
Rudolfa Augusta Oetkera, pana domu Oetkerw, urodzonego w 1916 roku, wci jeszcze nazywa si
puddingowym ksiciem, aczkolwiek od dawna jest on ksiciem pastwa, zbudowanego nie tylko
z ambrozji oraz proszku do pieczenia, lecz opartego na rnego rodzaju solidnych podporach, takich
jak: rybowstwo, handel, transport, banki i towarzystwa asekuracyjne, wasna flota morska, liczne
browary oraz wytwrnie bran pokrewnych. Obroty jego przedsibiorstw w roku 1971: 2,1 miliarda
marek; liczba zatrudnionych: 23 tysice osb. Jak powstao to pastwo?
Za oficjaln dat powstania przyjto 1 stycznia 1891, kiedy to dziadek, dr August Oetker, za
poyczone pienidze otworzy aptek w Bielefeld. Wasny kapita wyksztaconego na aptekarza
zaoyciela firmy - zdobyty dziki wielkim finansowym wyrzeczeniom jego rodzicw, prostych
piekarzy z schaumburskiej miejscowoci Obernkirchen - stanowi doktorat, uzyskany za dysertacj pt.
Czy pyek kwiatowy w podziale rodziny rolin wykazuje charakterystyczne rnice? Mody
doktorant i czowiek interesu w jednej osobie szuka sposobw zmniejszenia ciaru zadue. Bdc
synem piekarza pamita o proszkach dosypywanych do ciasta, aby placek lepiej rs, a poniewa
i jego klientki od czasu do czasu pytay o natron i winnik, usprawiedliwiajc si przy tym: No c,
panie doktorze, ciasto z takim dodatkiem dobrze si podnosi!, dokonawszy wielu eksperymentw
doszed do tego, e w jego aptece mona byo kupowa owe miesznie tanie skadniki - ale ju nie
luzem, lecz paczkowane, w ilociach potrzebnych na jeden funt mki, zaopatrzone w przepis uycia
i pod markow nazw Backin, sprzedawane po 10 fenigw za torebk.
Bya to na owe czasy bardzo wysoka cena. Ale klientki chtnie paciy, unikay bowiem dziki
Backinowi niebezpieczestwa, jakie stanowi nieudany niedzielny placek, oraz konsekwencji tego
faktu dla spokojnego maestwa. A jednoczenie miay t krzepic wielce satysfakcj, e oto
prawdziwy pan doktor pomaga im w rozwizywaniu ich domowych kopotw. Doktora Augusta
Oetkera Backin (ktrego cena do dnia dzisiejszego w istotny sposb si nie podniosa, co pozwala

mwi o przesadnie wygrowanych marach zarobkowych w tamtych latach) sta si imponujcym

sukcesem i sign daleko poza Bielefeld, a pniej take poza granice Rzeszy Niemieckiej. Niebawem
te dr Oetker zrezygnowa z prowadzenia apteki i cakowicie odda si wytwarzaniu swoich rodkw
do pieczenia i gotowania, budujc fabryk, uruchamiajc jej filie i odkadajc po niedugim czasie
pierwszy milion marek w zocie. Zwrci si wwczas do pewnej drukarni, aby mu wydrukowaa
kilkaset kartek. Napis na kartkach obwieszcza: Pienidzy nie poyczam, cudze sprawy mnie nie
obchodz, jako e moje wasne dostatecznie mnie absorbuj. Prosz mi oszczdzi bezcelowych
prb. Z powaaniem! dr August Oetker.
Mimo takich i innych rodkw ostronoci dotkny t pocztkowo kwitnc firm cikie ciosy:
Pierwsza wojna wiatowa spowodowaa zastj w zbycie; w latach godu recepty Oetkera (Bierze si
funta masa, 8 jajek...) brzmiay jak gryzce szyderstwo. W 1916 roku poleg pod Verdun jedyny
jego syn i spadkobierca. A gdy w roku 1918 zmar rwnie sam dr Rudolf August, wydawao si, e
nadszed oto koniec firmy.
Stao si jednak inaczej. Owdowiaa synowa zaoyciela firmy, matka dwojga maych dzieci, Urszuli i
Rudolfa, przeja cikie dziedzictwo po teciu i niebawem ponownie wysza za m za przyjaciela
rodziny, dr. Richarda Kaselowskyego, ktry zabra si energicznie za tymczasem niemal zupenie
zrujnowane przedsibiorstwo. Dziki intensywnej reklamie, rygorystycznemu strzeeniu markowego
charakteru produktw i starannemu pielgnowaniu yciodajnych stosunkw z gospodyniami
domowymi, Kaselowsky postawi znw firm Oetker na nogi, a przy pomocy wielkich kampanii
reklamowych, prowadzonych pospou z producentem Persilu, Henklem, pozby si wszelkiej
konkurencji. Firm Reese w Hameln, niebezpieczn, bo podrabiajc wyroby Oetkera, wyczy
jeszcze stary doktor skupujc cichaczem znajdujce si w rkach jej spadkobiercw akcje - ostatnie
zreszt taniej ni pierwsze, jako e majc ju wikszo akcji w swoim rku, atwiej mg dyktowa
warunki. Gdy w roku 1935 - a wic ju po powstaniu Trzeciej Rzeszy, a przed przyczeniem do niej
Austrii - pewna bya pracownica Oetkera, Austriaczka, Malwine Fortomarovic, zacza na wasn rk
produkowa proszek do pieczenia, i pod budzc zaufanie nazw Pomoc kuchenna cioci Fory
wprowadzia go na opanowany przez Oetkera rynek, dr Kaselowsky zwrci si do Referenta
Moralnoci Zawodowej przy zastpcy Hitlera, i producentka Cioci Fory, jako cudzoziemka, zostaa
z miejsca wydalona z obszaru Niemiec, a jej wytwrnia zamknita.
Panowanie Hitlera okazao si rwnie z innych wzgldw wielkim dobrodziejstwem dla firmy
Oetkera. W tym okresie wzmocnia si i rozszerzya jego monopolistyczna pozycja na rynku. Firma nie
musiaa podnosi niskich zarobkw pracownikw, nie miaa te kopotw z niedostatkiem siy
roboczej czy ze zbytem swoich wyrobw. Sam za dr Richard Kaselowsky, rzdzcy - w imieniu
maoletniego jeszcze Rudolfa Augusta - namiestnik w pastwie Oetkera, bdc czonkiem elitarnego
Krgu Przyjaci Reichsfhrera SS, Heinricha Himmlera, podnis rodzin Oetkerw do rangi
najbardziej wpywowych (a niebawem te najbogatszych) rodw w kraju.
Oczywicie, nawet wwczas nie mona byo tylko bra; trzeba byo rwnie dawa. Ostatnia pozycja
w ksidze wydatkw, pochodzca z grudnia 1944: dr Kaselowsky wyasygnowa 40 tysicy marek
w prezencie gwiazdkowym dla Himmlera. Ale reichsfhrer nie mia ju moliwoci podzikowa mu
za to, albowiem ojczym dzisiejszego szefa koncernu, razem ze swoj on i dwiema crkami, krtko
przed zakoczeniem wojny padli ofiar bombardowania.
W ten sposb stanowisko szefa koncernu Oetkera zwolnio si dla nastpcy tronu, Rudolfa
Augusta; mody przedsibiorca liczy wwczas 28 lat i by przygotowany do przejcia dziedzictwa
dziki pracy w Vereinsbank w Hamburgu, w ktrym rodzina miaa zreszt sporo udziaw. Zosta
tam wysany po wyjciu z gimnazjum - ze sucym i szoferem. Majc lat 20 musia odby sub w

Arbeitsdienst, gdzie wyda wiele pienidzy na organizacj czasu wolnego swoich przeoonych;
bywao, e czasem sprowadza autobusami do Hamburga cae transporty modych robotnic ze swojej
bielefeldzkiej fabryki. Nastpnie przez jaki czas odbywa sub wojskow w pewnej kultywujcej
feudalne tradycje jednostce, wskutek choroby jednak przedterminowo wrci do domu. Rwnie
w czasie drugiej wojny wiatowej Rudolf Oetker pocztkowo nie musia i do wojska, a gdy ju duej
nie mona byo tego unikn, dosta si do aprowizacyjnej jednostki SS w Berlinie, w rezultacie czego
odbywa lekk sub w tamtejszej filii swojego koncernu. Tym dotkliwiej poczu si ugodzony, gdy
wiosn 1945 roku ledwo zdywszy przej wadz na koncernem, zosta przez aliantw aresztowany
i osadzony w obozie. Byo mu tam bardzo niedobrze pod dozorem stranikw - niedawnych
robotnikw przymusowych.
Ale te gorzkie lata los mu niebawem hojnie wynagrodzi, przy czym w los posuy si w tym celu
paragrafem 7. prawa o podatku dochodowym, ktre to prawo weszo w ycie za czasw kanclerstwa
przewodniczcego CDU, dr. Konrada Adenauera, i byo przykrojone do potrzeb i moliwoci takich
akurat koncernw i przedsibiorstw jak fabryka Oetkera. Gdy mianowicie przez wygodniae Niemcy
Zachodnie przetoczya si - jako zapowied nadchodzcego cudu gospodarczego - fala obarstwa,
przysparzajc kasom koncernu Oetkera zupenie przyzwoitych zyskw, owych zyskw nie musia on wanie dziki paragrafowi 7. - opodatkowywa. Dwigajca pastwo grna warstwa bogaczy moga
nieopodatkowane profity lokowa w inwestycje, a osignity z takich inwestycji zysk - znw
nieopodatkowany - ponownie korzystnie inwestowa w nastpnych nowych przedsiwziciach.
Poniewa na szczeglnie korzystnych warunkach otrzymywao si poyczki inwestycyjne na cele
budownictwa okrtowego, Oetker chtniej ni fiskusowi przekazywa przedsibiorstwom
eglugowym zyski pynce ze sprzeday budyniw i proszkw do pieczenia. A poniewa zyski chtniej
zatrzymuje si sobie ni rozdaje innym, sam sta si armatorem budujcym wasne statki z dochodw
uzyskiwanych z produkcji artykuw ywnociowych. Rozmiowa si w budownictwie okrtowym,
gdy na ten rodzaj inwestycji otrzymywao si powane subwencje pastwowe oraz diabelnie
korzystne kredyty ze rodkw publicznych. Poniewa za statki i fracht musz by ubezpieczone,
i poniewa kosztuje to niemae pienidze, ktre chtniej by si zatrzymywao u siebie ni wydawao,
utworzy wasne towarzystwo ubezpiecze pod nazw Kondor. Kondor by jednak za saby, eby
samodzielnie utrzyma si przy yciu, wic Oetker wkupi si rwnie do towarzystwa ubezpiecze
ycia i nieruchomoci Deutscher Ring, dziki czemu jego krlestwo asekuracyjne uniewraliwio si
na kryzysy. Aby zaoszczdzi sobie nerww - i pienidzy - z powodu zbyt wysokich odsetek od
kredytw oraz z tytuu opat manipulacyjnych, naby te na wasno dom bankowy Lampe
i przeksztaci go w swj firmowy bank. To samo - eby unikn zbyt wysokich kosztw na reklam,
nieuniknionych w sferze produkcji i zbytu artykuw markowych: bardzo wydatnie je obniy dziki
wejciu w posiadanie pewnej agencji reklamowej oraz wytwrni wyrabiajcej reklamowe plakaty
i opakowania.
Sta si Oetker rwnie piwowarem - nie dlatego jednak, by zaoszczdzi sobie pienidze, lecz po to,
by lukratywn lokat majtku uodporni si na ewentualne kryzysy gospodarcze. Stworzy te wasn
instytucj kredytow dla wsparcia swoich browarw - Bank Brau Industrie AG we Frankfurcie i naley dzisiaj do najwikszych producentw piwa w Europie.
W parze z tworzeniem majtku szo zdobywanie i umacnianie prestiu. W tym zakresie Rudolf August
Oetker osign wprost znakomite rezultaty, szczeglnie na tak trudnym terenie jak hanzeatyckie
miasto Hamburg. Oetkerowie od dawna zreszt krlowali na terenie Bielefeld, gdzie jego siostra,
Urszula, rezyduje w starej rycerskiej posiadoci, a on sam, wraz z on - we wspaniaym paskim
domu, otoczonym 75-morgowym parkiem. W Baden-Baden, gdzie stale ma zarezerwowane pokoje
w eleganckiej amfiladzie starego, wykwintnego Hotelu Parkowego, bielefeldczycy ju od czasw

cesarskich zaliczaj si do mietanki towarzyskiej. A wszdzie tam, gdzie waciciel browarw, winnic,
wytwrni szampana czy fabryk wkracza na swoje suwerenne tereny, przyjmowany jest oczywicie
z ogromnym szacunkiem - nawet w Londynie, gdzie naley do niego wielki, majcy utrwalon renom
dom handlowy w city oraz bardzo elegancki staroangielski paac arystokratyczny przy Eton Square.
Jedynie w Hamburgu zdobywanie prestiu przychodzio mu pocztkowo z wielkim trudem, jako e
bielefeldzki krl proszku do pieczenia zbyt gwatownie, jak na hanzeatycki gust, zabiega
o towarzyskie uznanie. W celu kierowania swoj budyniow flot - jak j przezwali lekcewaco
hamburscy armatorzy - wybudowa wieowiec administracyjny o dyskretnej elegancji; szefem
przedsibiorstwa eglugowego mianowa swojego obytego w wiecie kuzyna, Johna Henryego de la
Trobea, a swoim statkom nie nadawa ju, jak na pocztku, nazw z dynastii bielefeldzkich
fabrykantw proszkw do pieczenia, lecz imiona wie zabytkowych kociow hamburskich.
Ufundowa rwnie nagrod na zawody hippiczne i kaza wybudowa domy akademickie. Wszystko
nadaremnie! Hamburska snob-elita, ktra skada si z niespena pidziesiciu rodzin (wraz z kilku
nadwornymi baznami i maskotkami), i z ktrych kada twierdzi, e pozostae rodziny do elity nie
nale nie zwracaa uwagi na Rudolfa Augusta Oetkera; w kadym razie - nie zwracaa naleytej
uwagi. Wtargn do jej szeregw udao mu si dopiero wwczas, gdy swoj sub domow zacz
uzupenia o importowanych z Anglii sucych, wieczc t akcj zatrudnieniem autentycznego
angielskiego lokaja. Dopracowa si wreszcie tego, e czonkowie elity zaczli nawet przyjmowa
zaproszenia na doroczne derby-garden-party, urzdzane w jego pooonej nad ab posiadoci Die
Boost...
Pozostaje jeszcze pytanie o wiatopogldowe i polityczne zakotwiczenie Rudolfa Augusta Oetkera, od
1963 onatego po raz trzeci - tym razem z siostrzenic prezesa banku, Mnchmeyera, imieniem
Maya, urodzon von Malais. Czy hoduje on tym samym zakurzonym, klerykalnym,
nacjonalistycznym lub wrcz faszystowskim ideom, ktre wyznaje wikszo pozostaych czonkw
zachodnioniemieckiej elity pienidza i wadzy?
Z oburzeniem odrzuca Oetker pogoski, jakoby popiera NPD. Wyjania nawet, jak do tego faszywego
podejrzenia doszo. A wic przede wszystkim: w wyniku dawnej polityki firmy, prowadzonej przez
jego ojczyma, Kaselowskyego, za ktr to polityk on, Rudolf August Oetker, nie jest odpowiedzialny
i odpowiada nie moe. Po wtre, fakt niewart wzmianki: hamburski armator Schweiner, stary
znajomy, kumpel z niwy sportowej i od czasu do czasu go Oetkera, by przewodniczcym
hamburskiej NPD. Trzeci, jeszcze sabsz poszlak moe by jego spotkanie na przyjciu w listopadzie 1966 - z ksiciem Karolem zu Salm-Horstmar, wwczas co prawda czoowym dziaaczem
NPD, ale po pierwsze: z partii tej ksi ju wystpi; po drugie: jest onaty z jedn z byych on
Oetkera, i - jak to jest w zwyczaju w lepszych sferach - jest z poprzednim jej mem zaprzyjaniony.
Nie, w tych pogoskach nie ma sowa prawdy! Abstrahujc od zwizkw przyjacielskich i familijnych nie byo i nie ma adnych powiza Oetkera z NPD, a tym bardziej adnych z jego strony na jej cele
wiadcze pieninych. Albo, jak to wyraa sam Oetker: Ludzie uwaaj, e u Oetkera rozdaje si
pienidze!
yciowa mdroci miliardera:
Zapytany w pewnym wywiadzie o najmilsze mu ludzkie waciwoci, Oetker odpowiedzia:
To, e kto jest zadowolony; e czowiek jest wewntrznie i zewntrznie skromny.
Na pytanie, czego najbardziej si w yciu obawia, odpowiedzia jak wszyscy czonkowie jego
klasy: Obawiam si waciwie tylko jednego; e ad, w ktrym my yjemy, mgby si
zmieni. (...). Jestem zwolennikiem tego adu i gdyby uleg on zmianie, nie byoby to mie.

Najbogatszy?
Bernt Engelmann
Kto jest najbogatszy w caym kraju?
Wci powraca to samo pytanie: Jak to si dzieje, e w Republice Federalnej z wielk dokadnoci
ustala si i w dostpnych kademu publikacjach wyszczeglnia, ile maszyn do szycia, z podziaem na
mechaniczne i elektryczne uywa si w gospodarstwach domowych, a take - ile tych, maszyn
przypada na okrgi miejskie, a ile na wiejskie; w jakim stopniu rozwina si uprawa ziemiopodw
w ogle, a przemysowo nie przerabianego buraka pastewnego w szczeglnoci w poszczeglnych
krajach zwizkowych; co jeszcze - obok rowerw, tranzystorw, radioodbiornikw i adapterw mona zaliczy do artykuw podnoszcych standard yciowy, bo majcych podobno charakter
artykuw trwaego uytku wrd szerokich mas spoeczestwa; i jak ma si stan omiotygodniowych
prosit do stanu powyej omiotygodniowych a poniej szeciomiesicznych wieprzkw - w ogle,
a take w rozbiciu na poszczeglne regiony, jak rwnie w porwnaniu do danych trzech ostatnich
spisw dorocznych oraz ostatniego spisu generalnego; natomiast z drugiej strony urzdowe dane
mwi tyle co nic o daleko waniejszej sprawie, mianowicie o rozmiarach koncentracji potencjau
gospodarczego, a tym samym wadzy politycznej w rkach bardzo niewielkiej mniejszoci?
C, na to pytanie wcale nietrudno odpowiedzie. Poniewa posiadaczom w tym kraju wci jeszcze
udaje si przycina prawa i reguy gry do wasnych potrzeb i gustu, jest prawie samo przez si
zrozumiae, e rwnie urzdowe statystyki strzeg z podan przez rekinw finansowych dyskrecj
wszelkich danych dotyczcych skali superbogactwa w ogle, a ju przede wszystkim tego, co dotyczy
kadego z osobna gigantycznego majtku.
Wprawdzie suma rocznych obrotw w przedsibiorstwach nalecych do poszczeglnych rodzin
nierzadko przewysza oglny budet redniej wielkoci kraju zwizkowego, prywatna wasno
ziemska przewysza nieraz pod wzgldem areau powierzchni kilku powiatw, i nawet wysoko
prywatnej konsumpcji sporej liczby gigantw finansowych jest znaczniejsza od rocznego budetu
niejednej bogatej gminy, nie mwic ju o tym, e oglna liczba ludnoci zalenej od tych gigantw
odpowiada stanowi ilociowemu mieszkacw zachodnioniemieckich metropolii. Ale moe wanie
dlatego giganci finansowi boj si jawnoci jak kot wody. W kadym razie, jak do tej pory, potrafi oni
ukry przed opini publiczn dokadniejsze dane o rzeczywistych rozmiarach swoich bogactw
i zasigu swoich wpyww.
I dlatego ponnym marzeniem jest pragnienie uchwycenia dokadnych danych o najbogatszym czy
najbogatszych w tym kraju. Nawet w przyblieniu nie wiemy, ilu jest u nas miliarderw, a wielu ich
zupenie nie znamy, nawet z nazwiska. Jestemy raczej skazani na przypuszczenia, ale i te mog si
przecie okaza bardzo uyteczne. Albowiem jeli - zrezygnowawszy z systematycznej analizy oraz
z precyzyjnego materiau statystycznego, ktrym i tak nie dysponujemy - rozejrzymy si po kraju,
szybko spostrzeemy, e - po pierwsze - mamy o wiele wicej superbogaczy ni mylelimy; e po
drugie - istnieje o wiele wicej bogactwa nalecego do starej arystokracji ni na og
przypuszczalimy, i e - po trzecie - liczba reprezentantw owej arystokracji nie tylko nie jest w tej
ksice zawyona, ani nawet nie tylko nie odpowiada rzeczywistym proporcjom (w stosunku do
bogaczy mieszczaskiej proweniencji), ale jest raczej jeszcze zaniona...
Rwnie bogaci jak multimiliarderzy von Waldburg-Zeil i Thurn und Taxis s nie tylko ksita von
Arensberg, ktrych pobienie poznalimy tu jako teciw barona von und zu Guttenberga, a ktrych

zachodnioniemieckie latyfundia mona szacowa na 300 milionw metrw kwadratowych, przy czym
punkt cikoci tych latyfundiw stanowi Zagbie Ruhry, gdy s oni, niejako przy okazji, rwnie
ksitami Recklinghausen; obok nich istnieje w Republice Federalnej co najmniej tuzin domw
ksicych i hrabiowskich, legitymujcych si podobnej skali latyfundiami: ksi Otto von Bismarck,
wnuk i spadkobierca elaznego kanclerza, dziki samej tylko posiadoci Sachsenwald, pooonej
w pobliu wielkich miast, jest ju miliarderem; hrabiowie von Brandenstein-Zeppelin, wielcy
waciciele ziemscy w Badenii-Wirtembergii i w Hesji, posiadaj wikszo akcji Fabryk K Zbatych
Friedrichshafen Tow. Akc. (18 tysicy zatrudnionych; obrt roczny: 1 mld marek) i Zakadw
Metalowych Zeppelin (2300 zatrudnionych; obrt roczny: 300 mln marek); do hrabiw von FaberCastell naley, obok 5 tysicy hektarw gruntw rolnych i licznych parcel budowlanych oraz domw
czynszowych, renomowana w wiesie firma A. W. Faber-Castell, zatrudniajca 4 tysice
pracownikw; poza tym wadaj oni jeszcze grup towarzystw asekuracyjnych Nrnberger; ksita
z Frstenberg s nie tylko najwikszymi prywatnymi posesorami ziemskimi w poudniowej czci
Republiki Federalnej, lecz take przemysowcami, do ktrych naley midzy innymi renomowany
browar Frstenberg w Donaueschingen; ksita zu Hohenlohe posiadaj okoo 15 tysicy
hektarw ziemi, a oprcz tego udziay w Handels- und Gewerbebank w Heilbronn; co najmniej 18
tysicy hektarw gruntw ornych, oraz huta, fabryka tworzyw sztucznych i kilka zakadw przerbki
metalu, zatrudniajcych ogem 4 tysice osb, podnosz rwnie ksit zu HohenzollernSigmaringen do rangi miliarderw; ksita zu Lwenstein-Wertheim s nie tylko wielkimi
posiadaczami ziemskimi, ale take wielkimi akcjonariuszami koncernu Held & Franckel Bau Tow.
Akc., wacicielami znaczcej fabryki maszyn, jak rwnie udziaowcami dwch prywatnych bankw;
ksita zu Oettingen nale do najznaczniejszych bawarskich wacicieli ziemskich i s znaczcymi
akcjonariuszami grupy bankw Bayerische Vereinsbank-Staatsbank; wielcy ksita von Oldenburg
maj oprcz 15 tysicy hektarw liczcej posiadoci ziemskiej w Szlezwiku-Holsztynie i w okolicach
samego Oldenburgu rwnie trzeci cz akcji koncernu Glckauf-Bau Tow. Akc. w Dortmundzie;
ksita zu Sayn und Wittgenstein dysponuj wynoszcymi ponad 26 tysicy hektarw
posiadociami w Nadrenii-Westfalii i w Dolnej Saksonii, a take wikszoci akcji Hannoversche
Papierfabriken (roczny obrt: ponad 110 mln marek); onegdajsi magnaci lscy, hrabiowie von
Schaffgotsch, wadaj przedsibiorstwami przemysowymi, majcymi okoo 650 milionw marek
rocznego obrotu, a take prywatnym bankiem Bass & Herz we Frankfurcie; do hrabiego Rzeszy, von
Spee, naley ponad 8 tysicy hektarw pnocno-westfalskich gruntw, w tym bardzo intratne tereny
budowlane w Dsseldorfie i wok miasta; hrabiowie zu Toerring-Jettenbach dysponuj 4 tysicami
hektarw gruntw w Bawarii, dwoma znaczcymi browarami oraz znan fabryk magnetofonw
Uher; przodkowie ksit zu Waldeck und Pyrmont pobogosawili ich liczcymi ponad 14 tysicy
hektarw posiadociami ziemskimi w Nadrenii-Westfalii i w Hesji; baronowie von Westphalen maj
ponad 13 tysicy hektarw ziemi; ksita von Wrttemberg maj ponad 18 tysicy hektarw,
a ksita zu Ysenburg und Bdingen - ponad 10 tysicy hektarw, a ponadto rozlege interesy
w przemyle, w piwowarstwie oraz w bankach.
Aby mie wyobraenie o rozmiarach posiadoci ziemskich tych siedemnastu rodzin magnackich
(reprezentujcych jedynie skromny wybr wielkich posesorw ziemskich, moe dziesit cz
magnackiej wasnoci ziemskiej w Republice Federalnej): ich oglna wielko, wynoszca w sumie
200 tysicy hektarw (czyli: 2 miliardy metrw kwadratowych), wystarczyaby do wyposaenia 2
milionw rodzin - a wic wicej rodzin, ni aktualnie mieszka w Hamburgu, Monachium. Essen,
Kolonii i we Frankfurcie - w dziak wielkoci 1000 metrw kwadratowych!
W rzdzie wielkoci pomidzy Henklem i Flickem yje w Republice Federalnej jeszcze cay szereg
przemysowcw o starym, czciowo bardzo starym rodowodzie; po czci znanych, po czci niemal
zupenie nie znanych:

Zacznijmy od spadkobiercw Bertelsmanna, od rodziny Mohnw, ktra zaoonej w 1835 roku firmie
- dziki midzy innymi przyjciu wikszoci udziaw grupy wydawniczej Gruner & Jahr - nadaa
bardzo wysokie obroty, wynoszce rocznie ponad miliard marek; zacznijmy od von Boch-Galhausw,
wycznych wacicieli koncernu ceramicznego Villeroy Boch, utworzonego w roku 1748
i zatrudniajcego dzi blisko 20 tysicy pracownikw; od wacicieli C. H. Boehringer w Ingelheim,
wielkiej wytwrni rodkw farmaceutycznych, zatrudniajcej 15 tysicy pracownikw i obracajcej
rocznie miliardow kwot, a nalecej do rodziny Boehringer i Liebrecht; od rodziny Blohmw,
posiadajcej 18% akcji Stoczni Blohm & Voss w Hamburgu, zaoonej w roku 1877, oraz 25% akcji
Fabryki Samolotw Messerschmitt-Blkow-Blohm (obroty: okoo miliarda marek; ponad 20 tysicy
zatrudnionych); od rodziny Boschw, posiadajcej zaoony w roku 1885 Koncern Elektryczny Robert
Bosch S-ka z ograniczon odpowiedzialnoci, ktry z obrotami wynoszcymi ponad 5,5 miliarda
marek i liczb zatrudnionych wynoszc ponad 119 tysicy osb stanowi jedno z najwikszych
przedsibiorstw w Republice Federalnej - a poza tym Deutsche Verlagsanstalt, wydawnictwo
dziennika Stuttgarter Zeitung, jak rwnie cz udziaw w Handels- und Gewerbebank w
Heilbronn.
August von Finck - czynny nie tylko na niwie przemysowej, a to mianowicie jako posiadacz wielkich
i po czci dominujcych akcji Lwenbru Tow. Akc., Zakadw Isar-Amper, Koncernu Hochtief,
Zakadu Stali Szlachetnej w Witten i Zakadw Stalowych w Sdwestfalen, lecz take jako wielki
posesor ziemski w Monachium i jego okolicach, jak rwnie jako bankier firmy Merck, Finck & Co naley do najbogatszych z bogatych w caej Republice Federalnej.
Spadkobiercy Haniela wadaj od 1758 roku koncernem Gutehoffnungshtte (96 tysicy
zatrudnionych, ponad 6 miliardw marek rocznych obrotw), a od roku 1756 s wycznymi
wacicielami jednego z najwikszych w tym kraju przedsibiorstw handlowych - firmy Haniel & Co.
Rodzina Henle utworzya w roku 1906 Koncern Klcknera, dziedziczy go z pokolenia na pokolenie,
a obecnie wsplnie z firm handlow Klckner & Co (obroty: 4.4 miliarda marek rocznie) handluje
hurtowo stal i zomem, metalami nieszlachetnymi, wszelkiego rodzaju materiaami budowlanymi,
napdowymi i opaowymi. Rodziny von Malais i von Maffei, ktre s blisko ze sob skoligacone,
wadaj w Bawarii koncernem Heldt & Francke Bau Tow. Akc., najwikszym bawarskim bankiem
hipotecznym i bankiem wymiany, a take co niektrymi innymi przedsibiorstwami; rodzina von
Opel, obok rozlegych i bardzo wartociowych gruntw, posiada przede wszystkim 30% akcji
koncernu Karstadt, a dalej - pakiet akcji Zakadw Gumowych Continental Tow. Akc. w
Hanowerze; z kolei spadkobiercy Quandta ponownie nas prowadz w najwysze rewiry, do krgu
multimiliarderw, jako e naley do nich nie tylko Grupa Quandta (obroty: ponad 2 miliardy marek;
niemal 30 tysicy zatrudnionych z fabryk VARTA, IWKA i wielu innymi, lecz take sidma cz
ogromnego koncernu Daimler-Benz (11 miliardw marek rocznych obrotw, 144 tysice
zatrudnionych) oraz ponad 70% udziaw w Bayerische Motorenwerke Tow. Akc. w Monachium,
zakadw samochodowych znanych pod skrtem BMW.
A oto dalsze p tuzina przemysowcw dawnej starszej daty, nalecych do klasy miliarderw:
spadkobiercy Rchchlinga. ktrzy w swoim wasnym koncernie, zatrudniajcym 36 tysicy
pracownikw, osigaj rocznie blisko 2 miliardy marek obrotw, a poza tym niemal w 80% s
udziaowcami koncernu Rheinmetall; rodzina von Siemensw - jedyny wielki akcjonariusz
z dominujcym gosem w Koncernie Siemensa (301 tysicy zatrudnionych, blisko 12 miliardw
marek rocznych obrotw); spadkobiercy Stumma, ktrym przewodzi baron Knut von KhlmannStumm z Ramholz, posiadaj utworzony w roku 1715 koncern, legitymujcy si obrotami
wynoszcymi rocznie 1,5 miliarda marek (25 tysicy zatrudnionych); spadkobiercy Thyssena,
spord ktrych hrabina Anita de Zichy-Thyssen wada koncernem August-Thyssen-Htte (ponad 7

miliardw marek obrotu, prawie 90 tysicy zatrudnionych), a poprzez ten koncern jest wacicielk
33% akcji Zakadw Mannesmann, ponad 65% akcji Blohm & Voss i okoo 50% akcji Rasselstein,
podczas gdy baron Heinrich von Thyssen-Bornemisza traktuje swoje zachodnioniemieckie krlestwo
koncernowe jako dodatek do pewnego holendersko-szwajcarskiego trustu towarw mieszanych;
rodzina Voith z Heidenheim, ktrej rodowe przedsibiorstwo, zaoone w roku 1867 liczy wprawdzie
tylko okoo 7 tysicy zatrudnionych i osiga rocznie okoo 500 milionw marek obrotw, ma
szeroko rozgazione w innych dziedzinach i bardzo znaczce udziay, jak na przykad tak zwan
mniejszo blokujc (akcji) w Deutsche Conti-Gas-Gesellschaft (obroty koncernu: ponad 600
milionw marek; 12 tysicy zatrudnionych), blisko poow kapitau akcyjnego EffektenbankWarburg Tow. Akc. czy te czwart cz akcji Warenkreditbank we Frankfurcie; Otto Wolff von
Amerongen, ktrego Otto Wolff Tow. Akc., zaoone w roku 1904, obraca rocznie niemal 3
miliardami marek, i ktry posiada od 38% do 74% udziaw Rasselstein Tow. Akc. w Neuwied,
Zakadw Metalowych Tow. Akc. w Neunkirchen i Huty nad Wezer (razem: 1 miliard marek
obrotw, 15 tysicy zatrudnionych), ma rwnie udziay koncernu Werhahnsw, poprzez ktry z kolei
dysponuje 10% akcji Koncernu RWE (3,5 miliarda marek obrotw, 17 tysicy zatrudnionych), jak te
koncernu Hoescha (blisko 7 miliardw marek obrotw, 53 tysice zatrudnionych), Mnchener
Lwenbru, Commerzbank Tow. Akc. i wielu, wielu jeszcze innych firm.
Ale wszystkie te nazwiska dugo jeszcze nie wyczerpuj listy gigantw finansowych Republiki
Federalnej. Na przykad: w Kolonii mieszka rodzina Mlhensow, posiadajca od roku 1792 wycznie
w swych rkach Koncern 4711, a jednoczenie dysponujca co najmniej 10 tysicami hektarw
najcenniejszych gruntw. W Kolonii mieszka rwnie bankierska rodzina miliarderw barona von
Oppenheima, panujca te w koloskiej Grupie Ubezpiecze. W i wok Mettingen koo Monastyru
osiedli w licznych i licznych posiadociach ziemskich znani opinii publicznej jedynie jako C & A
krlowie koncernu domw towarowych Brenninkmeyer, zatrudniajcy 12 tysicy pracownikw
i osigajcy w handlu detalicznym 2 do 3 miliardw marek obrotw rocznie.
Maonkowie Erivan Haub i Elbieta z domu Schmitz-Scholl w Mlheim (nad Ruhr) wadaj niemal
tysicem supermarketw, posiadaj 100% udziaw sieci sklepw z kaw Tengelmann i 75%
udziaw sieci sklepw z kaw Kaiser, poza tym odziedziczyli koncern Wissoll, obracajcy rocznie
miliardem marek.
Stara firma handlowa Terfloth & Snoek w Monastyrze, ktrej pocztki sigaj 1774 roku, naley w
76% - wraz z firm Ratio, osigajc rocznie miliard marek obrotw - do Egberta Snoeka, bdcego
poza tym spadkobierc firmy Terfloth.
A w Dsseldorf-Oberkassel dziaa od roku 1907 firma C. Spaeter & W. v. Oswald, do ktrej naley
rwnie spka Carl Spaeter w Duisburgu. Przedsibiorstwo to, obracajce ponad miliardem marek
rocznie, handluje elazem i stal. Stanowi w stu procentach wasno rodziny.
Inny, mao znany klan, robicy miliardowe obroty, to rodzina Kargw, bdca wycznym
wacicielem sieci domw towarowych Hertie, a take sieci sklepw Wertheim, bilka i
KaDeWe. A rodzina Schickedanzw, wyczna wacicielka koncernu Quelle, dysponuje oprcz
tego jednym z piciu najwikszych browarw bawarskich, jak rwnie Zjednoczonymi Fabrykami
Papieru. O jeden numer mniejszy od wacicieli koncernu Quelle jest krl domw sprzeday
wysykowej, Josef Neckermann, ale i on jest wycznym wadc tego krlestwa, obracajcego rocznie
sum 1,5 miliarda marek.
Niechaj w przegld, majcy jeszcze spore luki, zamkn trzy rodziny miliarderw, zajmujce
dominujc pozycj w trzech rnych dziedzinach: koncern papierosowy Reemtsma, imperium
gazetowe Axela Caesara Spingera i rd spedytorw Khne, posiadajcy firm Khne & Nagel

(zaoon w roku 1890; obroty - okoo 1 miliarda marek). Wydaje si, e ten przegld, cho
niekompletny, speni swj cel. A celem tym byo wykazanie, e sportretowane w tej ksice rody nie
s rzadkimi wyjtkami, lecz tylko mniej lub bardziej typowymi przykadami. Podobnie ci tam, na
dole wystpuj w tej ksice tylko jako reprezentanci milionw robotnikw i pracownikw,
zatrudnionych przez naszych gigantw przemysowych i finansowych. To za, e w przeciwiestwie
do swoich chlebodawcw musieli tu wystpowa przewanie anonimowo, jest chyba w tym
wszystkim okolicznoci najbardziej wymown.

Gerling
Bernt Engelmann
Asekuracyjny gigant
Z ojcowskiego bogosawiestwa powstaj domy dla potomstwa - mona przeczyta ju u Jezusa
Siracha, rozdz. 3. wers. 11. Ale nawet ten prorok nie by w stanie przewidzie, do jakich wypacze
moe doj w dziedzinie budownictwa dla potomstwa, nawet bez bezporedniego bogosawiestwa
ojcowskiego. Stanby on bowiem jak wryty - gdyby przyszo mu nagle znale si we wspczesnej
Kolonii - na widok monumentalnego szkaradziestwa, ktre w samym centrum katedralnego miasta
ustawi w roku 1958 podwczas 43-letni spadkobierca koncernu asekuracyjnego; a ustawi to
z potnych klocw, aby ku pamici zmarego w 1935 roku w St. Moritz papy stworzy
odpowiadajcy jego wielkoci i z dala widoczny pomnik. Mimo i bogosawiestwo ojcowskie oraz
spadek przeznaczone byy dla innego zgoa potomka...
Ale o tym taktownie milczao si, gdy jesieni 1958 roku uroczycie powicano gigantyczny
kompleks paacowy. Bya to uroczysto zorganizowana z tak pomp i takim nakadem rodkw, e
przewyszaa wszystko, co dotd to stare miasto Rzeszy w swojej 1900-letniej historii w tym zakresie
przeyo. Punktem kulminacyjnym, a jednoczenie finaowym bya galowa wieczornica na wolnym
powietrzu. Jaskrawe feerie sztucznych wiate rozpalanych przez ywo krztajcych si lokajw
rozjaniy niemal ca dzielnic, w ktrej centrum znajduje si nowo wybudowana siedziba koncernu.
Rozbyskujcy co chwil ogromny-galowy-superluksusowy fajerwerk iluminowa wci na nowo
w coraz to barwniejszy sposb rozlege place zewntrzne i wewntrzne gotowej do objcia warowni.
Grzmiay strzay z modzierzy, z fontann tryska burgund i opada w kute w brzie misy, sawna
orkiestra symfoniczna graa uwertur do Muzyki sztucznych ogni Hndla. Nastpnie rozlegy si
chralne pienia - wykonywano oratorium Haydna Stworzenie, a na koniec nadworny poeta
koncernu, Wolf von Niebelschtz, odczyta swoje najnowsze, specjalnie na to wito napisane dzieo
pt. Gdzie byy ruiny, wyrosy marzenia. Gorliwie oklaskiway go rozgrzane trybuny, na ktrych
gocie - wyfraczeni panowie z medalami w klapach i otulone w nurki damy - pokrzepiali si
szampanem i kanapkami z kawiorem, serwowanymi przez odzianych w liberie lokajw. Zwykli
mieszkacy Kolonii, przed ktrymi cay teren paacowy odgradzano ju od wczesnych godzin rannych,
przywarli do wysokiej na trzy metry palisady z tworzyw sztucznych, w nadziei, e moe jednak uda si
im rzuci okiem na ten przepych.
Koncepcja architektoniczna tej tak wystawnie chrzczonej wityni ubezpiecze, jak rwnie
ogromne reliefy na jej murach byy dzieem prof. Arno Brekera, onegdajszego nadwornego rzebiarza
fhrera, a cao tak udzco przypominaa gigantomani i neoklasycyzm architektury Trzeciej Rzeszy,
e koloczycy, jeszcze zanim zamykajcy uroczysto chr dziecicy odpiewa swoj pie Panie,

Twoja dobro siga tak szeroko, nadali temu monumentalnemu kompleksowi gmachw koncernu
nazw Nowej Kancelarii Rzeszy.
Rodzina, ktra wybudowaa sobie ten kompleks wity i ktrej zdobiony zotem herb
podtrzymywany przez par ryczcych lww byszczy dzi nad wyoonymi marmurem portalami,
jeszcze p wieku temu bya prawie nie znana. Nawet w samej Kolonii, jej ojczynie z wyboru,
nazwisko Gerling znali przed rokiem 1914 jedynie nieliczni osobnicy - nazywani w tamtych czasach
akwizytorami - pracownicy ubezpiecze i poktni agenci asekuracyjni.
Awans Gerlingw z tego rodowiska do crme de la crme europejskiej arystokracji finansowej
dokona si niezwykle szybko: Robert Gerling, najpierw ucze w jakim sklepie tekstylnym,
a nastpnie akwizytor w maej agencji ubezpieczeniowej, usamodzielni si w roku 1904 majc lat 26.
Swoje Assekuranz-Burreau zu Cln nazwa pompatycznie Central Ubezpiecze Roberta Gerlinga
& Co spka z ograniczon odpowiedzialnoci.
Centrala dysponowaa kapitaem zakadowym w wysokoci a 4 tysicy marek. Do tego kapitau,
ktry odpowiada najniszej kwocie potrzebnej do uruchomienia takiego przedsibiorstwa, trzeba
doliczy rwnie urzdzenia Burreau, w tym jeden piec grzejny, jeden piec naftowy, dwa stojaki na
parasole - dobro, ktrego warto wyceniono na 1114,57 marek. Mody Gerling by w stanie w to
przedsiwzicie woy tylko tysic marek wasnych oszczdnoci, ale znalaz sobie wsplnikw,
ktrzy dooyli reszt potrzebn do zaoenia firmy. Nie warto im tu jednak powica wikszej
uwagi, gdy wszyscy oni bez wyjtku zostali w bardziej czy mniej grzeczny sposb przez niego
spawieni, jak tylko firma zacza rozkwita.
A rozkwitaa tak znakomicie, e po dwch dziesicioleciach uksztatowaa si w skomplikowanie
skonstruowany koncern, lokujcy si w czowce niemieckich firm ubezpieczeniowych.
Sposb, w jaki do tego cudu doszo, opisa gerlingowski poeta nadworny, Wolf von Niebelschtz,
parafrazujc sowa Jakuba Burckhardta: eby mc rozwija si na ziemi, trzeba opaci co ciemnym
siom. Mody Gerling ucieka si do rnych trikw i intryg, wskutek czego rozgniewana konkurencja
nazywaa go pocztkowo przestpc w asekuracyjnym gszczu. Pniej, gdy zacz wyrasta ponad
ich gowy, nazywali go hien asekuracyjn i dali jego gowy.
Ale wanie ta gowa, jak rwnie geniusz i okcie byy, zdaniem Gerlinga, jego najwikszym
kapitaem. Wiedzia, jak ten kapita wykorzysta. Pocztkowo nie by przecie niczym wicej jak
myszk poln pomidzy frontami zwalczajcych si wzajemnie najrozmaitszymi sposobami karteli
ubezpieczeniowych, na ktr owe strony poloway raczej dla artu. Pniej, szczeglnie w latach
inflacji po pierwszej wojnie wiatowej, zacz szybko pi si w gr, po trupach upadych
olbrzymw, swoich byych wrogw. Wreszcie sam sta si takim olbrzymem, e nawet Urzd Nadzoru
Ubezpiecze w Berlinie nie by ju w stanie mu zaszkodzi.
Po dojciu Hitlera do wadzy, Robert Gerling, cho popiera uprzednio umiarkowanie prawicow
Deutsche Volkspartei, powoany zosta do Akademii Prawa Niemieckiego, do czego doszo - jeli
zawierzy nadwornemu biografowi, Niebelschtzowi - wbrew jego woli. Wspomniana Akademia
miaa za zadanie uksztatowa niemieckie ycie prawnicze na fundamencie ideologii
narodowosocjalistycznej, a do dorobku tej ostatniej nalea rwnie frazes, goszcy, e wsplne
dobro jest nadrzdne wobec wasnego dobra. Frazes ten musia napawa obrzydzeniem kadego
wadc koncernu, rwnie koncernu ubezpieczeniowego. Jako wielokrotny milioner, ktrym si
tymczasem sta, mg sobie pozwoli na to, by swoje dotychczasowe miejsce zamieszkania najwspanialsz siedzib pask w koloskiej dzielnicy willowej Marienburg zamieni na amfilad

w nobliwym hotelu Palace w St. Moritz. Tam zmar, jak si rzeko, w roku 1935, w wieku zaledwie
50 lat, nie pozostawiajc naleycie sporzdzonego testamentu.
Z trudem znajdzie si drugiego takiego czowieka - pisa jego nadworny poeta, Niebelschtz o ktrym kolportowano by tak rne prawdziwe i nieprawdziwe wiadomoci. Ale w jednym punkcie
panowaa zgodno opinii: Robert Gerling by pod koniec swego ycia jednym z najwikszych bogaczy
w Rzeszy i dlatego nie mogo nie doj do walki o nie uregulowane testamentem dziedzictwo po nim.
Wprawdzie na kilka miesicy przed mierci Gerling wzi si w gar i zabra do spisania umowy,
moc ktrej przenis na swego najstarszego syna, 20-letniego Roberta juniora wszelkie prawa do
akcji Gerling Konzern Rheinische Versicherungsgruppe Tow. Akc., ktry to koncern - jako nadrzdny
- kierowa rwnie wszystkimi innymi przedsibiorstwami Gerlinga. Jednake realizacj aktu
przeniesienia wasnoci papa Gerling wyranie sobie zastrzeg; dopiero po jego mierci miao
wszystko przej na Roberta juniora, przy czym otwarta pozostaa kwestia partycypowania w spadku
dwch jego modszych braci, Hansa i Waltera, ktrzy wwczas chodzili jeszcze do szkoy.
C, modsi synowie Gerlinga potrafili sami o siebie zadba. Po przeniesieniu si ich starszego brata
w roku 1939 do USA, gdzie jako entuzjasta jazzu czu si lepiej ni w dudnicej od muzyki marszowej
Trzeciej Rzeszy, napisali do niego, e firmie grozi niebezpieczestwo; e gestapo zamierza
zarekwirowa jego majtek, czyli koncern. By to co prawda zupenie bezpodstawny alarm, wywoa
jednak podany skutek: Robert junior przesa starszemu z dwch modszych braci, Hansowi,
penomocnictwo generalne, przy pomocy ktrego Hans mia pro forma, i naturalnie jedynie
przejciowo - jak si wzajemnie zapewniano - kierowa tym wielomilionowym dziedzictwem wedug
wasnego uznania.
Hans Gerling dopiero w 1947 roku, i to po wielu upomnieniach, a w kocu nawet i grobach, zwrci
pakiety akcji swojemu bratu, ktry tymczasem sta si obywatelem amerykaskim. Po
dokadniejszym rozejrzeniu si w zwrconych mu akcjach Robert zorientowa si, e wprawdzie
otrzyma zwrot caego kapitau akcyjnego Rhein-Gruppe, co w peni odpowiadao zawartemu przez
braci porozumieniu, ale kapita ten nie mia ju wikszej wartoci. Rhein-Gruppe staa si bowiem
tymczasem czyst fasad, za ktr niewiele si kryo. Hans i Walter, dziki radom sprytnych
adwokatw, wydryli Rhein-Gruppe niczym arbuz, jego powok pozostawiajc bratu, a cay
misz obracajc w reorganizacj koncernu, w wyniku ktrej stworzyli nowe firmy, zastrzegajc
wycznie sobie prawo ich wasnoci.
Robert junior czu si oszukany, modsi bracia, przynajmniej formalnie, mieli za sob prawo. Tak
zacz si korowd procesw, przy ktrych utuczyli si liczni adwokaci, jako e warto spornej
majtnoci cigle rosa i w kocu osigna zawrotn sum 40 milionw marek. Po dziesiciu latach,
w roku 1958 zakoczy si ugod braterski spr o najwiksze rodzinne przedsiwzicie
w europejskiej brany asekuracyjnej. Robert junior, 44-letni ju wwczas mczyzna, otrzyma 30
milionw marek odprawy i przej szwajcarskie oraz amerykaskie firmy koncernu, natomiast
ogromna zachodnioniemiecka wasno pozostaa w rkach podwczas 42-letniego Hansa i 39letniego Waltera. Oni to wanie zbudowali sobie potem ow Now Kancelari Rzeszy, ktrej
powicenie uwietnio jednoczenie ich triumf nad Robertem.
Ale rado, przynajmniej najmodszego Waltera, nie trwaa dugo, jako e i on nie by w stanie na
dusz met przeciwstawi si genialnym posuniciom taktycznym swego brata, Hansa (oraz jego
brutalnie rozpychajcym si okciom). W prawdzie Walter by pocztkowo drugim czowiekiem na
szczytach koncernu i jednoczenie piastowa liczne funkcje i funkcyjki, ale w nastpnych latach
podwoia si i potroia lista zajmowanych przez dr. Hansa Gerlinga czoowych stanowisk w zarzdach,
radach administracyjnych i nadzorczych, w zwizku z czym wpywy Waltera systematycznie si

kurczyy. Dzisiaj sprawuje on funkcje ju tylko doradcy zarzdu familijnego koncernu (przy czym
mona spokojnie przyj, e jego rad ani nikt nie pragnie, ani tym bardziej nie respektuje; zreszt
Walter nie ma szczliwej rki rwnie w swoich prywatnych sprawach).
Tak wic krlewsko-szwedzki konsul generalny, dr Hans Gerling wada dzi zupenie samodzielnie
koncernem Gerlinga, ktry zreszt po wikszej czci naley do niego (podobnie jak znany
Privatbankhaus I.D. Herstatt w Kolonii). Jest on najwyszym szefem 7713 pracownikw
najwikszego rodzinnego przedsibiorstwa tej brany w Europie; posiada te 10% kapitau akcyjnego
BMW, podczas gdy gwny akcjonariusz tego koncernu, Herbert Quandt, partycypuje w troch
mniejszym stopniu w nalecym do Gerlinga Herstatt-Bank. Istnieje jeszcze cay szereg
powinowactw z wyboru, ktre niedwuznacznie potwierdzaj, i Hans Gerling naley do
zachodnioniemieckiej elity pienidza i wadzy. Niezbyt chwalebne pocztki dzisiejszego giganta
asekuracyjnego zostay ostatecznie wymazane z pamici.
Ten, kogo Hans Gerling i jego ona, Irene (ktra w utrzymaniu domu na najwyszej stopie konkuruje z
Gabriele Henkel, a dla jego upikszenia urzdzia w sali o gigantycznych rozmiarach, w jakich si ta
rodzina lubuje, galeri sztuki) zaprosz na przyjcie do swojej feudalnej marienburskiej posiadoci,
zrobi dobrze, jeli bdzie przestrzega surowej etykiety salonowej i nie zechce docieka, na czym
polega w haracz, ktry gospodarz przyjcia - zgodnie ze sowami nadwornego poety - zapaci
ciemnym mocom.

Gnter Wallraff
Jako portier i posaniec w koncernie Gerlinga
Do powodzenia potrzeba gowy, geniuszu i okci
(zaoyciel koncernu, Robert Gerling)
Mczyzna z biura personalnego mwi przez telefon, e w tej chwili waciwie nie poszukuj
portierw czy posacw. Mog jednak przyj, jeli speniam odpowiednie warunki, moe znajdzie
si dla mnie praca.
Wyposaony w odpowiednie papiery oraz yciorys, czekam na smym pitrze wieowca Gerlinga.
Zrobiem wszystko, aby wzbudzi zaufanie, akcenty w swoim yciorysie rozoyem tak, e
powinienem nadawa si do objcia stanowiska portiera czy posaca.
Ju z samego charakteru pisma w tym rcznie napisanym yciorysie moe grafolog wywnioskowa, e
autora cechuje wysoki stopie samozaparcia i przystosowania, jak rwnie ulego, a wic cechy
bardzo potrzebne ludziom zatrudnionym przez ten koncern. Akuratne proste pismo, literki nie
zachodzce na siebie, lecz stawiane osobno, gwarantuj wysok sprawno wykonawcz oraz brak
wasnej inicjatywy, czyli najwaciwsz mieszanin cech, jakich wymaga si tu od pracownikw
podrzdnego szczebla.
Moje imiona: Friedrich Wilhelm - wiadomie zreszt przybrane - wzbudzaj nastrj familijny.
Przyjmujcy mnie w biurze personalnym mczyzna stwierdza z uznaniem: Firma Friedrich
Wilhelm jest naszym centralnym towarzystwem ubezpieczeniowym; jeli zostanie pan przyjty,
bdzie pan tam wanie siedzia przy wejciu. I rk wskazuje mi przez okno wejcie do
przeciwlegego wieowca. Friedrich-Wilhelm Magdeburger - odczytuj wykonany z pozacanych
liter napis nad wejciem.

Rozmowa na temat motyww podjcia tej pracy oraz okolicznoci, ktre pchny mnie do szukania
zatrudnienia w charakterze posaca czy portiera, nie przebiega jednak tak sprawnie.
Gdy ujawniam, e dotychczas byem malarzem, nigdzie nie zatrudnionym na stae, i e mam nadziej,
i dziki podjciu pracy portiera bd mia nie tylko stay zarobek, ale take wicej spokoju, co
pozwoli mi w wolne wieczory i weekendy powici si sztuce - mj rozmwca wpada mi w sowo:
Na to nie bdzie pan mg tu sobie pozwoli. Bdzie pan cakowicie do naszej dyspozycji. Tu trzeba
odda si wszystkimi siami. A wic musi pan wybiera... Ale w trakcie czytania yciorysu przyjmuje
znw postaw bardziej pojednawcz, przy niektrych partiach mojej wymylonej biografii potakuje
z uznaniem gow, a gdy dochodzi do miejsca, w ktrym pisz, e byem wzorowym uczniem,
prowokuje go to do gonej uwagi: Mj szacunek!
Po odoeniu yciorysu zaczyna mnie badawczo taksowa wzrokiem, tak jakby ywi jakie
podejrzenie: Czy jest jeszcze co, co pan przed nami przemilcza, a co, jeli w przyszoci wyjdzie na
jaw, obrci si przeciwko panu? Ocigam si z odpowiedzi, wic stara si doda mi otuchy: Niech
pan miao mwi, to jedyna okazja, eby bez naraania si na konsekwencje wyrzuci z siebie
najgorsze. Pniej mgby pan mie przykroci. Staram si robi wraenie czowieka, ktry
zastanawia si i przenika swoje sumienie a do najodleglejszych zakamarkw. Wreszcie odpowiadam:
Nie, jestem przekonany, e w moim yciorysie nie ma niczego, czego nie mgby pan zna.
Mczyzna informuje mnie, i mj miesiczny zarobek - oczywicie, jeli zostan przyjty - wynosi
bdzie 1160 marek brutto. Ale, jak si pniej okazuje, na rk bd dostawa, po wszystkich
potrceniach, jako onaty, z jednym dzieckiem - 749,16 marek. Pracownicy samodzielni, inkasujcy
picio-, dziesiciokrotnie wicej ni wynosi godowa paca goca, pac z reguy o wiele nisze
podatki. A przy tym mog z prac czy swoje prywatne przyjemnoci, poczwszy od wychodzenia
czy udawania si na obiad z ludmi, z ktrymi robi interesy dla koncernu, a po wyjazdy
wypoczynkowe, markowane jako jazdy w interesach lub z tymi interesami poczone. A poniewa
wszystko, co robi, czy si w jaki sposb z ich zawodem i nastawione jest na maksymalizacj
zyskw koncernu, mog si oczywicie urywa w dowolnej chwili.
Spostrzegszy, e wysoko uposaenia nie wprawia mnie w najwyszy zachwyt, penomocnik stara
si roztoczy przede mn inne jeszcze perspektywy: Tak, wiem, uposaenie nie jest najwysze, tyle
przewiduje taryfa i nie mona go podnie. Ale wanie dlatego damy panu moliwo dodatkowych
zaj. Bdzie pan mg wypracowa sobie cakiem przyzwoity dodatek za nadgodziny, jeli bdzie pan
regularnie peni sub pomocnicz. (Owa suba pomocnicza oznacza 11-godzinne penienie
stray przy bramie w soboty i inne wolne od pracy dni. Na t dodatkow prac skazana jest wikszo
gocw i portierw. A do ostatniego dnia mojej pracy u Gerlinga nikt nie umia mi wyjani,
dlaczego nazywa si to sub pomocnicz. Ja bym to pojcie uzna za synonim pomocy dla tych
pracownikw, ktrzy tak mao zarabiaj, e s skazani na t icie maratosk sub, byle wiza
jako koniec z kocem).
Penomocnik personalny dodaje na pocieszenie: W zasadzie wszystko jedno, na jakim stanowisku
bdzie pan u nas pracowa. Wszyscy przecie wspdziaamy - kady na swoim odcinku i zgodnie ze
swoimi zdolnociami - dla oglnego dobra naszego koncernu. Czy wic jest si u nas gocem, czy
dyrektorem, kada praca wymaga penego zaangaowania i kada daje satysfakcj. Take goniec
moe uczyni ze swojej pracy co nadzwyczajnego. Tumi w sobie ch zareagowania na to
metafizyczne pocieszenie (goca lub na przykad zamiatacza ulic moe cieszy jego praca dopiero
wtedy, gdy znajdzie nalene uznanie otoczenia. Przecie nawet artysta gorzknieje, jeli jego geniusz
nie zostanie rozpoznany i uznany). Postanawiam, umiecha si do niego akceptujco i z
wdzicznoci, i nie ujawnia swoich myli, w kocu staram si przecie o prac.

Zdaje si, e zrobiem na penomocniku dobre wraenie, kilka dni pniej bowiem otrzymuj pismo z
Dziau Personalnego i Socjalnego z zawiadomieniem: Mio nam, e niebawem znajdzie si Pan
w krgu naszych wsppracownikw i jestemy przekonani, e stosunki subowe uo si ku
obustronnemu zadowoleniu. W nagwku listu - graficzny symbol koncernu Gerlinga G,
oplatajce (by nie powiedzie: uwierajce) kul ziemsk.
W pocztkowym okresie mam siedzie przy wejciu do GKF (Gerling - Konzern - Friedrich - Wilhelm
- Magdeburger). Wraz z dwoma kolegami po fachu siedz w tak zwanej loy, jak nazywa si kabin
przy wejciu. Naszym zadaniem jest wskazywanie klientom drogi do waciwych dziaw i sekcji,
zapisywanie nazwisk pracownikw spniajcych si i roznoszenie poczty wewntrznej. Bdc
portierem czy posacem stanowi si czstk ywego inwentarza koncernu. Wchodzc z poczt do
jakiego pokoju jest si proszonym o niepukanie, aby nie przerywa toku pracy czy myli znajdujcych
si tam pracownikw.
W wewntrznej Instrukcji subowej dla portierw, gocw i suby pomocniczej, w punkcie
zatytuowanym Oglne reguy postpowania w czasie penienia suby podkrela si, e: Zadanie
portiera polega na tym, aby widzia, sysza i wiedzia wszystko, co dzieje si w zasigu jego
obowizkw subowych. Powinien zachowywa si poprawnie, by uprzejmy i uwany.
W teje instrukcji znajduje si charakterystyczny passus: Byym pracownikiem koncernu nie wolno
porusza si w obrbie jego budynkw bez towarzystwa goca. W przypadku, jeli byy pracownik nie
uprzedzi o swym przyjciu ktrego z czonkw zarzdu lub kierownika dziau, portier ma obowizek
zawiadomi o jego przybyciu odpowiedzialnego kierownika dziau.
Jeden z moich nowych kolegw wyjania mi cel tego zarzdzenia nastpujco: Koncern pragnie
w ten sposb uniemoliwi byym pracownikom (ktrzy zostali spawieni, lub stanwszy okoniem, po
prostu wyrzuceni) kontakt z pracujcymi kolegami, a szczeglnie rozmowy na temat podstaw
zwolnienia i zbieranie materiau dowodowego potrzebnego do wytoczenia firmie ewentualnego
procesu w sdzie pracy. Poza tym byy pracownik moe bardziej swobodnie krytykowa tutejsze
stosunki, a to z kolei mogoby oczywicie wywoa jakie zaraliwe niepokoje wrd personelu.
Portierzy i gocy maj czas rozmyla i rozmawia o takich sprawach. Spotykajc si, wymieniaj
wraenia i dowiadczenia. W pokoju goca odbywa si co w rodzaju giedy informacji. Zdaje si, e
kierownictwo firmy poapao si w tym. Moe o tym wiadczy fakt, e zniesiono wspln dla
wszystkich gocw i portierw przerw niadaniow, podczas ktrej mieli oni okazj codziennie
przez par minut by razem. Jeden z kolegw na ten temat: Kierownictwo robi wszystko, aby nie
dopuci do tworzenia si grup. Gocy i portierzy - ogem chyba z 30 do 40 osb - podzieleni s na
dwie klasy, rni si od siebie nawet ubiorem. Gocy, do ktrych i ja nale, maj brzowe
uniformy, portierzy nosz uniformy niebieskie, i - jeli si wyka - mog z czasem awansowa do
wyszej grupy uposaenia.
Wszystko w koncernie nastawione jest na wywieranie wraenia. Cay styl architektoniczny tego
kompleksu biurowcw, owego neoklasycystycznego zamku warownego, stanowicego co w rodzaju
prywatnego miasta w miecie, symbolizuje skamienia wadz i mani wielkoci. Now Kancelari
Rzeszy nazywaj pracownicy rwnie palazzo protzo (paacem fanfarona).
Te pomieszczenia, w ktrych pracuje si najwicej, a w ktrych pracownicy dusz si jak szprotki, s
najmniejsze i najskromniej wyposaone. Te za pomieszczenia pracy, w ktrych tylko si rezyduje
i reprezentuje, s wielkie jak sale taneczne (same przedpokoje prowadzce do nich s wiksze od
pokoi, w ktrych pracuje zwyky personel), mimo i najwyej dwa razy w miesicu co si w nich
dzieje.

Nasza loa portierska w GKF jest w taki sposb ustawiona, e rozsierdzony na firm klient
wchodzc do gmachu, w miar zbliania si do portierni traci w tym uroczystym otoczeniu rezon - i z
czowieka, ktry przychodzi z pretensjami, przeksztaca si w pokornego petenta. Styl tych budowli
ma jednoznacznie sakralny charakter. Podobnie jak witynie z czasw pogaskich nie byy
nastawione na to, by suy za przytuek i schronienie czowiekowi, ktry je zbudowa, a jedynie na
to, by w nich oddawa cze bokom i skada im ofiary, tak samo Gerling urzdzi tu sobie swoj
prywatn wityni ofiar, w ktrej uzalenieni od niego ludzie skadaj jemu i Bokowi Dochodu
danin. Na wyoonych czarnym marmurem cianach dugiego, prowadzcego do rezydencji Gerlinga
korytarza, wisz mosine czary, z ktrych niczym z czar ofiarnych sczy si dyskretne, elektryczne
wiato. Wejcia do samego gabinetu-sanktuarium strzee naturalnej wielkoci lew, rzebiony w tej
manierze, co lew z hollywoodzkiej wytwrni Metro-Goldwyn-Meyer.
Wyborne wyposaenie wntrza domu pomylane jest tak, aby harmonizoway z nim nie
tylko smoking i suknie koktajlowe, ale rwnie frak oraz suknia wieczorowa; wspgra winny
z nim te garnitury spacerowe, w ktrych gocie wystpuj na skromniejszych przyjciach
(...).
Miejsce wieckich i duchownych ksit zajmuj obecnie feudaowie ze wiata przemysu
i finansjery (...).
Biuro rejestratora nie jest biurem prokurenta, loa portierw - przedpokojem dyrektora,
jest jednak pierwsz wizytwk tego domu.
(Cytaty z artykuu napisanego przez domowego i nadwornego poet, Wolfa von Niebelschtza,
a wydrukowanego w sfinansowanym przez on Gerlinga - pani Irene z d. Uhrmacher wydawnictwie albumowym Interieurs. ona Gerlinga nie chce by gorsza od swojego nadwornego
poety i pod pseudonimem Irene von Tibus rysuje dla magazynu Architektura wntrz. Irena
Gerling alias Uhrmacher alias Tibus kieruje firm Baukunst, zajmujc si architektonicznym
i artystycznym urzdzaniem wntrz. Z kolei gwnym klientem firmy jest koncern ubezpieczeniowy
Gerlinga, ktry zaopatruje si tu we wszelkie nieruchomoci i to po najkorzystniejszych cenach, tak e
wszystko pozostaje w rodzinie).

Niezalenie od respektu, jaki w klientach koncernu wzburza nasza loa portierska - wrd
modszych czasem tylko drwicy umiech - fakt pozostaje faktem, e architekci i budowlani efekciarze
wcale przy tym nie pomyleli o ludziach, penicych w niej sub do 11 godzin na dob. Zim, jak
uskaraj si koledzy, wiatr rozsuwa szklane drzwi wejciowe i wpadajc do loy siecze ich po
nogach, tak e cierpi na chroniczne przezibienie, a jeden nawet na reumatyzm. Jakby dla
rozgrzewki musz oni w momencie zbliania si Gerlinga czy ktrego z dyrektorw zarzdu
podskakiwa do drzwi wejciowych i z nalen tym panom rewerencj otwiera je przed nimi. Obok
Gerlinga najwiksz wag przywizuje do tego rytuau dyrektor personalny, Marschall, zreszt bardzo
rzeki pidziesiciolatek; rzadko kiedy ma on zajte rce i pdzi przez hall, jak polujcy na grubego
zwierza myliwy, ktry ju dawno nie mia na muszce adnego okazu.
Stara i dobrze znana bajka, rozpowszechniana przez tych na grze, gosi, e istniejca hierarchia
spoeczna jest konsekwencj pilnoci, wiedzy i umiejtnoci. Mit ten podsycaj stale ci, ktrzy
zajmuj wysokie stanowiska dziki swojemu pochodzeniu lub rodzinnym czy spoecznym koneksjom
i stosunkom. Podsycaj go za po to, by z jednej strony potwierdza przed sob i przed innymi swoj
niezastpiono i wyjtkowo, z drugiej - aby tych wszystkich, ktrych kosztem i na ktrych plecach
zbudowali swoj pozycj, i j umacniaj, trzyma dziki temu zakamaniu na wodzy. U niektrych
dyrektorw zarzdu firmy Gerlinga wida to wyjtkowo jaskrawo. Otrzymane w spadku pienidze,

odpowiednia doza przebiegoci, ustawiczna orientacja na wasne korzyci, nadty w swojej tpocie
sposb bycia - daj im wadz i urzdy, umoliwiajce zawiadywanie i zbieranie dla siebie tego, co
inni twrcz prac dla nich wypracowali i nadal wypracowuj. Jeden z portierw opowiada mi, jak to
u Gerlinga policzono mu za ze co, co powinno mu przynosi korzyci. Pracuje tu ju pitnacie lat,
wykonujc zajcie w najmniejszy stopniu nie odpowiadajce jego intelektualnym moliwociom, ale
poniewa pochodzi z rodziny wielodzietnej i jego ojca nie sta byo po wojnie na posyanie go do
szk, wczenie zacz zarobkowa. Majc zaledwie cztery lata, umia ju gra w szachy. W wolnych
chwilach rozwizuje matematyczne i techniczne problemy, ktrych rozwiza nie potrafi niejeden
dyplomowany inynier.
Jego umiejtnoci zwrciy uwag kierownika centrum obliczeniowego. Kierownik w czsto z nim
rozmawia i w kocu zaproponowa, e po kilkumiesicznym przeszkoleniu przyjmie go do swego
orodka. Pod warunkiem jednak, e zgod na ten awans wyrazi dyrektor personalny. Ten kaza mu
przyj do siebie, dugo przeglda jego akta, po czym wytkn mu... niezbyt waciwy stosunek do
koncernu. Uzasadnienie zarzutu: portier, mimo e tyle lat tu pracuje, nie jest jeszcze czonkiem
Gerlingowskiej Kasy Zaopatrzenia, cho przecie Regulamin Zakadowy wyranie w paragrafie 2.
ustala, e kady zaangaowany na stae pracownik jest zobowizany wystpi z wnioskiem
o przyjcie do Kasy. Portier odpowiedzia, e mia powody, eby tego nie robi. Zada sobie
bowiem kiedy trud przeanalizowania zalet i wad sposobu ubezpiecze, wykoncypowanego dla
ponad 8 tysicy pracownikw koncernu. Z analizy tej wynika, e umowy ubezpieczeniowe klientw
z zewntrz s korzystniejsze od Kasy Zaopatrzenia dla wsppracownikw, ktrym potrca si na
cele Kasy 5% poborw. W przypadku mierci ubezpieczonego wsppracownika, a dotyczy to statystycznie biorc - okoo 30% ubezpieczonych, firma wypaca onie zmarego jedynie 50% kwoty
ubezpieczenia; w przeciwiestwie do niej ona klienta z zewntrz otrzymuje pene 100% tej sumy;
w przypadku mierci spowodowanej nieszczliwym wypadkiem wypaca si spadkobiercy
ubezpieczonego nawet poczwrn wysoko tego, co otrzymuje spadkobierca ubezpieczonego
wsppracownika. Poza tym nie widzi powodu, aby w ten sposb fundowa Gerlingowi poyczk na
bardzo niekorzystnych zreszt warunkach, gdy na wypadek przedwczesnego rozstania si
z koncernem ubezpieczony pracownik otrzymuje zaledwie 4% odsetek od znajdujcej si na jego
koncie kwoty ubezpieczeniowej, aczkolwiek urzdowa stopa procentowa przy tego rodzaju
dugoterminowych wkadach podniesiona zostaa tymczasem przecie do 8%. Postanowi wic nie
zapisywa si do Kasy Zaopatrzenia i korzysta z ubezpieczenia innej firmy.
Dyrektor personalny wycign ze sprytnej postawy portiera odpowiednie wnioski. Kategorycznie
sprzeciwi si propozycji przejcia portiera do pracy w centrum obliczeniowym, a na zakoczenie
rozmowy udzieli mu nawet pochway: rwnie inteligentnego i matematycznie uzdolnionego portiera
tak szybko si nie znajdzie; jest on przy bramie, przy ktrej dotychczas siedzi, po prostu niezbdny.
Inny kolega opowiada o incydencie, ktry przytrafi si pewnemu wieo zaangaowanemu
posacowi. Chopak dokadnie przestrzega instrukcji subowej: Pod koniec tygodnia peni on
sub pomocnicz przy wejciu. W pewnej chwili jaki mczyzna szybkim krokiem wszed do
gmachu i wanie mia przej obok loy, gdy w goniec zagrodzi mu drog, dajc okazania
przepustki. Spieszcy si mczyzna wrzasn: Co go optao? Czyby go nie zna? Chopak
powiedzia, e istotnie go nie zna i wyjani przybyemu e pracuje tu dopiero od paru dni i e
instrukcja subowa pod grob zwolnienia nakazuje da okazania wanej przepustki od kadego,
kto w dniach wolnych od pracy chce wej do gmachu. Mczyzna znw wrzasn, e nikt nie jest
w stanie przeszkodzi mu w wejciu na teren swojego koncernu o kadej porze dnia i nocy, jest
w kocu dyrektorem zarzdu. Ale kolega nie ustpi i zada okazania dowodu osobistego; kady
przecie moe tak mwi i wchodzi. Wwczas mczyzna odepchn go i wszed.

Gdy chopak w poniedziaek przyszed do pracy, powiedziano mu, eby wraca do domu, bo nie ma tu
dla niego adnej pracy. A poniewa by jeszcze w okresie prbnym, nie mg na to nic poradzi. Tak to
tutaj jest. Mona nie wiadomo jak trzyma si przepisw, ale jeli trafi kosa na kamie, zawsze ma
racj ten, kto zajmuje wysze stanowisko. Gdyby panoway tu demokratyczne porzdki, wyrzucony
powinien zosta dyrektor, a goniec zasuyby sobie na pochwa.
Pewien byy czonek rady zakadowej opowiada, jak to musiaa interweniowa rada zakadowa, aby
nie dopuci dc zwolnienia portiera z dugoletnim staem. A powodem zwolnienia miao by
niesychane zachowanie si portiera, ktry z podenerwowania zapomnia odoy cygaro, gdy
otwiera drzwi samochodu przed on Gerlinga. Dziki interwencji rady zakadowej osignito to, e
zwolnienie zamienione na karne przeniesienie do centrum obliczeniowego na tyach koncernu, tak e
ani askawa pani, ani inni dostojni gocie ju wicej nie ujrz go na oczy.
W koncernie opowiada si rwnie o innym przypadku ktry pokazuje, jak pracownik, zobowizany
przecie do mwienia prawdy, zostaje zwolniony wanie za mwienie prawdy. (Aby nie uton
w morzu faktw, ktre brzmi jak dykteryjki, opowiadam tu tylko o przypadkach znanych
relacjonujcym z autopsji). Pewien zatrudniony w koncernie architekt wntrz obchodzi kiedy u
Gerlinga gmach. Na jednej ze cian byy lady kilku mani pdzlem - prbki kolorw farb, z ktrych
miano wybra jedn dla pomalowania caego wntrza. Gerling pyta: Co za idiota tak zapaskudzi
ciany? Architekt odpowiada zgodnie z prawd: Paska ona, panie doktorze. Bezecnik z miejsca
zosta zwolniony. Tyle e wypacono mu odpowiednie odszkodowanie, aby unikn procesu w sdzie
pracy.
Inny przypadek ukazuje, e zdecydowan postaw mona czasem skutecznie przeciwstawi si
samowoli i naciskowi. Pewien portier zwrci si do koncernu z prob o poyczk i obcienie ni
hipoteki swej nieruchomoci, znajdowa si bowiem w krytycznej sytuacji finansowej. Koncern
skonny by prob jego speni, pod warunkiem wszelako, e on z kolei zobowie si peni odtd
regularnie sub pomocnicz. Portier, ktry i bez tego pracowa codziennie od godziny 7 do 18, nie
mia zamiaru rezygnowa z ycia rodzinnego jeszcze w soboty i w niedziele. Powiedzia, e przystanie
na ten warunek, jeli najpierw otrzyma pienidze. Poniewa jednak koncern domaga si, aby portier
wpierw zacz peni sub pomocnicz, ten rzeczywicie pierwszej soboty i niedzieli przyszed
czuwa przy bramie. Ale jak tylko otrzyma pienidze, zrezygnowa z penienia tej suby. Wezwany
do kierownika, aby wyjani, co mu nagle strzelio do gowy, eby ama przyrzeczenia, odpar:
Umowy i przyrzeczenia dochodzce do skutku w wyniku sytuacji przymusowej stanowi przymus,
a wic s niewane. Dla zachowania reputacji koncernu postanowiono nie wyciga z tego faktu
adnych konsekwencji.
Do suby specjalnej jestem po raz pierwszy angaowany z okazji konferencji powiconej ochronie
rodowiska naturalnego, ktr Gerling organizuje z waciw sobie pomp i haasem. Zaproszono
okoo 150 goci, przedstawicieli przemysu oraz ministerstw, aby wysuchali i wzili sobie do serca to,
co maj im do powiedzenia panowie Gerling i Peter von Zahn25. Hala stulecia, czyli kantyna
przeznaczona dla zwykego personelu, zostaa specjalnie na t okazj udekorowana.. Na ulicy
policjanci rnych rang ubezpieczaj podjedajce a na chodnik limuzyny goci. Na kadym kroku
flagi i proporczyki z oplatajc glob liter G. Przypuszczam, e Gerling wietrzy w ochronie
rodowiska naturalnego nowy rynek ubezpiecze, ktry poprzez organizowanie tego rodzaju imprez
chce zabezpieczy przed konkurentami.

25

Znany prawicowy publicysta zachodnioniemiecki (przyp. tum.)

Policjanci daj rk zna kierowcom zwykych samochodw, aby si nie zatrzymywali i nie tamowali
ruchu przy Nowej Kancelarii Rzeszy. Zbliaj si pierwsi gocie, a tu na podjedzie do
wewntrznego dziedzica - oparty o mur rower jednej ze sprztaczek, ktry nikomu w tym nie
przeszkadza. Konsternacja. Jaki a duszcy si ze wzburzenia przeoony wydaje mi polecenie, abym
w nieszczsny rower, zamknity w dodatku na acuch, wzi na plecy i znis do piwnicy. Zmagajc
si z elastwem sysz za sob jego uniesiony gos: Gdyby pan Gerling to widzia, dopiero byaby
awantura.
Gerling cierpi widocznie na co w rodzaju alergii rowerowej. By moe widok roweru przywodzi mu
na myl czasy; gdy tu po wojnie, w baskijskim berecie na gowie, sam codziennie pedaowa do
wczesnej siedziby koncernu. (Istnieje nawet specjalna instrukcja subowa, dotyczca planu
kursowania goca na rowerze w obrbie budynkw koncernu. Przewiduje ona usunicie roweru
subowego z widocznego miejsca w porze przyjazdu Gerlinga do koncernu: O godz. 11 a do
przybycia dr. Gerlinga, penicy przy wejciu sub portier usuwa rower...).
Moje zadanie w czasie trwania konferencji powiconej ochronie rodowiska naturalnego polega
na tym, aby w czasie przerw w obradach podprowadza dostojnych goci do toalet i tak tym ruchem
kierowa, eby nie wchodzili sobie wzajemnie w parad. Musz powiedzie, e bardzo sobie
komplikuj wykonanie tej naturalnej czynnoci. Mimo moich zachcajcych zaprosze do korzystania
rwnie z damskich toalet, niechtnie i z ociganiem tam wchodz. Sprztaczek, ktre przychodz
sprzta ubikacje, nie uprzedzam, e wanie okupuj je przedsibiorcy i managerowie. W rezultacie
toalety staj si miejscem zaskakujcych spotka.
Jeden z moich kolegw-gocw, ktry mieszka poza miastem i w zwizku z tym wstaje codziennie
o godzinie 4.30, aby zdy pocigiem do pracy, otrzymuje zadanie sprowadzenia pijanych
uczestnikw konferencji do ich limuzyn. Ostatnich goci wyprowadza na d o godzinie 2.30. Nie
wraca ju wic do domu, lecz pi gdzie ktem w gmachu koncernu, aby punktualnie o godzinie 6
obj sub.
Z czasem poznaj bliej kilku moich towarzyszy pracy.
Jeden z posacw, mczyzna okoo 40-letni, dawniej by kierowc takswki. Po mierci brata, ktry
zgin w wypadku samochodowym, musia zarabia rwnie na utrzymanie jego rodziny, jako e nie
bya ona ubezpieczona. Skutek: czsto siedzia za kkiem do dwudziestu godzin na dob bez
przerwy, odsypiajc swoje zmczenie na raty - w kolejce na postoju takswek. Wskutek tego
podwjnego obcienia zdarzay mu si nieraz drobne wypadki, ktre policja jednak zarejestrowaa.
W kocu odebrano mu prawo jazdy. Zamiast 2400 marek, ktre zarabia na takswce, zarabia teraz
okoo 1000 marek. Waciciel koncesji, u ktrego pracowa i ktremu przysporzy swoimi
maratoskimi kursami podwjnych i potrjnych dochodw, nie ponis adnych konsekwencji.
Inny, nieco modszy goniec do swoich mizernych dochodw regularnie co dorabia. Co 6-7 tygodni
oddaje krew w szpitalu Lindenberg. Zrobi to ju okoo trzydziestu razy. Cena zakupu jednego litra
krwi wynosi obecnie 40-50 marek (szpital za pobiera od kasy chorych oraz nieubezpieczonych
pacjentw 90 marek za t sam ilo).
Jeszcze inny goniec, onaty, dwoje dzieci, tylko trzy razy do roku pozwala sobie na jedzenie misa; za
kadym razem, gdy w koncernie odbywaj si zebrania zarzdu, gocy pracujcy w nadgodzinach
otrzymuj talony, ktre mog zrealizowa w okolicznych restauracjach i sklepach rzenickich.
Pewien starszy wiekiem portier, ktremu choruje ona, zawiesi na pocieszenie nastpujcy napis na
cianie swojego pokoju: I jeli nawet los Ci bardzo dotkliwie uderzy, zawsze jeszcze pozostaje Ci

postawa, ktra pozwala go znosi. Powiedzia mi jednak kiedy: Gdybym nie mia w domu chorej
ony i by jeszcze kawalerem, nie pozwolibym, aby mnie tu tak traktowano.

Do rk wasnych. Tajne.
Przemwienie dr. Hansa Gerlinga z okazji oglnego posiedzenia rad nadzorczych, komitetw
doradczych i rady zarzdzajcej koncernu Gerlinga w pitek, 27 padziernika 1972
Skonsolidowany koncern Gerlinga
(...) Obecny udzia rynkowy koncernu Gerlinga, jeli chodzi o ubezpieczenia obiektw
przemysowych od ognia i od rnego rodzaju awarii, wynosi okoo 15%, podczas gdy inne
typy ubezpieczenia przesuny si wyranie na drugie miejsce i wynosz okoo 10% ogu
ubezpiecze w swoich branach. Uwzgldniajc zasig naszych interesw w dziedzinie
ubezpiecze od ognia i awarii oraz cay nieprzemysowy i prywatny sektor ubezpiecze,
udzia rynkowy koncernu Gerlinga wynosi niemal 9%, a wic rwnie wicej ni udzia
w innych sektorach ubezpiecze, ktry siga okoo 8%. Z danych tych moemy wysnu
pewien wniosek: interesw z indywidualnymi klientami, owych masowych interesw z uwagi zarwno na ich zasig jak i wielko wynikw - nie powinnimy w naszych wysikach
organizacyjnych wysuwa na plan pierwszy. Przeciwnie, w przypadku naszego koncernu
suszna, bo przynoszca najwiksze dochody, jest taka droga postpowania, ktra pozwoli
nam wystpowa jako najwikszy koncern asekuracyjny zachodnioniemieckiego przemysu
(...). Cigle rozwijaj si interesy zagraniczne, realizowane za granic przez Gerling-WeltService i Gerling-Service-Bro oraz rne towarzystwa. W samych tylko ubezpieczeniach
przemysowych wzrosy w roku 1972 dochody o 35% (poza ubezpieczeniami na ycie). Po
tych wszystkich stwierdzeniach nie dziwi fakt, e sytuacja finansowa koncernu polepszya si,
i najgorszy dla zachodnioniemieckich firm ubezpieczeniowych rok, jakim by rok 1970,
moemy uzna za ostatecznie przezwyciony, a rednie wyniki osignite w roku 1971
nale do przeszoci (...). Gerling jako koncern zajmujcy si dziaalnoci asekuracyjn
w przemyle sta si tymczasem znany w caym wiecie. Cieszymy si zaufaniem przemysu
w naszym kraju i na tym zaufaniu powinnimy silniej budowa nasz przyszo. Jedynie
wwczas, gdyby nam tej bazy zabrako, koncern Gerlinga byby zagroony. Ale zagroenie to
jeszcze nie upadek, lecz podnieta do podwyszenia stanu gotowoci bojowej (...). Dziki
naszym dotychczasowym dowiadczeniom bdziemy w stanie rwnie w przyszoci
zwiksza i wzmacnia zasig dziaania, bezpieczestwo i dynamik tego wiatowej rangi
przedsibiorstwa. Pod koniec biecego roku koncern nasz bdzie si i legitymowa dobrym
bilansem - o czym chciabym Was na kocu zapewni, jednoczenie dzikujc wszystkim za
wydatne poparcie i zaufanie.
Po kilku tygodniach przenosz mnie do punktu pocztowego; dostaj mundur brzowego koloru;
stopniowo mam przej przez wszystkie dziay. Trzy razy dziennie cign may wzek przez korytarze,
jedn poczt rozdaj, inn przyjmuj. W przerwach midzy tymi kursami - mae wypady z poczt,
zalenie od potrzeb. W czasie drugiego kursu dziennego dorczam korespondencj midzy innymi
kilku dyrektorom zarzdu oraz sekretarce samego Gerlinga. Na wielu adresowanych do niego listach
widnieje napis: tajne lub cile tajne. e te jedna osoba ma tyle do ukrycia!
Im grubsze dywany, im wiksze gabinety, im bardziej pompatyczne symbole stanu posiadania, tym
z reguy bardziej schematyczne, nudne i przystosowane do otoczenia s sekretarki. Niektre wydaj
si by tak przesiknite wytwornoci swego otoczenia, e z trudem podnosz gow, gdy przynosz
im poczt. Na pozdrowienia goca w ogle nie reaguj lub odwzajemniaj je z wyran niechci.

Pewien kolega mwi kiedy na ten temat: Dziewczta, ktre przychodz tu do pracy w charakterze
sekretarek szefw, przewanie nie maj adnych uprzedze, zachowuj si naturalnie i do gowy im
nie wpadnie, eby nie odwzajemnia pozdrowienia goca czy te z nim nie porozmawia. Bardzo
szybko jednak si zmieniaj. Myl, e wpywa na nie tutejszy klimat. Im si wydaje, e s kim
lepszym.
Rzuca si w oczy, e w wikszoci gabinetw na pitrach, zajmowanych przez czonkw zarzdu,
o tyle mniej si pracuje, o ile si wicej reprezentuje.
Wyczuwam to ju przy wejciu do takiego gabinetu: w powietrzu unosi si aromat przedniego
koniaku. Dla nas, posacw i portierw picie alkoholu w czasie suby oznacza zwolnienie. Jeli
w gabinecie akurat nikogo nie ma, przegldam czasem kopie dziennej poczty, zoone w teczce.
Jeden z dyrektorw, przewodniczcy reakcyjnego zwizku studenckiego Corps Markomannia,
uprawia w tym gabinecie obfit twrczo epistolarn zwizan ze swoj spoeczn funkcj;
przekazujc podopiecznym ofiary pienine na dziaalno organizacyjn i przesyajc im wierne
pozdrowienia markomaskie, zachca: Mam nadziej, e bdziecie rozwija dziaalno
werbunkow rwnie intensywnie jak w cigu ostatnich semestrw. ycz Wam penego sukcesu.
Z kolei pewien czonek zarzdu bardzo si w czasie pracy oddaje swojemu hobby, mianowicie sztuce.
Pisze co w rodzaju recenzji z wystaw plastycznych, ktre oglda na caym wiecie przy okazji swoich
subowych wyjazdw. Nie sposb zreszt takiemu hobby czegokolwiek zarzuci - poza tym, e w
subista-hobbysta inkasuje rocznie 100 tysicy marek a nawet wicej, co powinno prowokowa do
zerwania z przesdem, jakoby gay takiej odpowiaday dokonania w pracy. Warunki pracy
i moliwoci zarobkowe takich panw powinny pozostawa w jakim proporcjonalnym stosunku do
warunkw i moliwoci tych kategorii ludzi pracy, ktrych kosztem swe sumy zarabiaj.
W korespondencji innego czonka zarzdu koncernu do pewnego fabrykanta trafiam na wyznanie,
ktre mogoby wzburzy tak zwanych szarych pracownikw: Radoci napawa dalszy wzrost
obrotw, i co jeszcze waniejsze, niszy przyrost kosztw z tytuu podwyki pac.
24 kwietnia 1973 otrzymuj zadanie przygotowania do wysyki skrzynki butelek szampana, ktr
Gerling wysya byemu federalnemu ministrowi gospodarki, Alexowi Molierowi26, z okazji rocznicy
urodzin. Prezenty podtrzymuj przyja lub - co po rezygnacji Moliera ze stanowiska ministra
wydaje si trafniejsze - rwnie u wadcw koncernw wielkoci Gerlinga rodz si takie ludzkie
uczucia jak wdziczno.
Gerling z natury rzeczy utrzymuje kontakty z politykami, z ktrych jedni w peni odpowiadaj jego
linii, innym z kolei taka przyja schlebia, albo te obiecuj sobie po niej jakie korzyci, skoro owe
zwizki mniej czy bardziej dyskretnie podtrzymuj.
Z Adenauerem Gerling przyjani si jeszcze w latach swojej modoci, a dawny budynek
administracyjny koncernu w jzyku wtajemniczonych nazywa si domem Adenauera. U Gerlinga
bywa obecny minister spraw wewntrznych, Genscher, za wsplnie ze Strauem przedsiwzi szef
koncernu podr do Szwecji. Notabene jest on konsulem generalnym tego kraju w Republice
Federalnej, z czego pyn oczywicie okrelone korzyci.
Do rk wasnych. Tajne.

26

Alex Molier, bankowiec, reprezentant prawicy SPD, minister w pierwszej ekipie rzdowej Brandta-Scheela
(1969-1972) (przyp. tum.)

Przemwienie dr. Hansa Gerlinga z okazji oglnego posiedzenia rad nadzorczych, komitetw
doradczych i rady zarzdzajcej koncernu Gerlinga w pitek, 27 padziernika 1972 r.
Wolna gospodarka na czerwonej nitce.
(...) Akurat przy ocenie osignitego w naszym kraju dobrobytu ma si skonnoci do
przeoczenia trudnoci oraz bdw konstrukcyjnych w okrelonych dziedzinach naszej
gospodarki, ukrytych za pikn, ale i pkajc ju fasad. We wntrzu imponujcego
powojennego dziea budowlanego, zwanego niemieck gospodark dziaaj ju liczne siy,
ktre majc na wzgldzie rne cele zmierzaj do cakowitej przebudowy rozmaitych dziedzin
gospodarki. Wielu architektw naszej gospodarki i naszych finansw usiowao zaprowadzi
ad w tych sferach, a przynajmniej nie dopuci do tego, by zbudowana najwikszym
wysikiem budowla, nagle wydrona, nie rozpada si. Wszelako zorganizowani robotnicy
budowlani, optani myl, aby t budowl jak najszybciej przekonstruowa po swojemu
i wszystkie jej elementy skadowe podda daleko idcej reformie ustrojowej, ju po
pierwszych prbach wypracowania nowego planu budowlanego zrezygnowali z pomocy
owych architektw i postanowili przeprowadzi na wasn rk reform budowlan (...). Ju
sam tylko spr o wasno paraliuje pracujcych, przedsibiorcw i twrcw we wszystkich
dziedzinach ycia. Zachowanie ycia i wasnoci, a w jeszcze wikszym stopniu ratowanie
osobistej wolnoci kadego dziaajcego czowieka przed inwazj kolektywizmu, absorbuje
cakowicie wszystkie umysy, osabiajc denia do dziaania i zwikszania realnego produktu
socjalnego - zanim jeszcze tak naprawd rozpocz si dugi marsz rzecznikw zmian
ustrojowych przez nasze instytucje. (...) Koo historii si zamyka, poniewa - jak si wydaje droga oddalania si od narodowego socjalizmu wioda nas jakby we mgle w kko, przed
zamknit jeszcze bram socjalizmu demokratycznego. Czyby rzeczywicie byo tak, eby
obywatele Niemiec Zachodnich dreptali w kko? Czy to moliwe, jak twierdz niektrzy
obserwatorzy, e to dowiadczone przez wojny i inflacje spoeczestwo daje si wodzi za
nos i stracio orientacj?...
A wic Gerling jako faszerz historii. Rozprawiajcy w kko o inflacji i wojnie, bez wskazania,
w czyim imieniu bya prowadzona i kto na niej zarobi. Przyjmujcy w zamian jednak
bezkrytycznie prawicow tez o totalitaryzmie. Reform, ktra w naszym kraju w zasadzie nie
jest niczym wicej ni odnow, nazywa si rewolucj, eby szerzy strach. Wszyscy maj
uwaa za podane i waciwe to, co jest. Tego oczekuje patron rwnie od swojego
personelu. Dobre stopnie wystawia si Schillerowi, Molierowi i Strauowi, z ktrym Gerling
wydaje si by j najbliej politycznie spokrewniony. Obszczekuje si rzd Brandta-Scheela.
Wolno oznacza tu prawo mniejszoci do uczynienia ze swojej woli miary rzeczy take dla
wikszoci. W ten sposb usiuje si przesoni sprzeczno midzy demokratycznym
porzdkiem ustrojowym a panowaniem przemysowcw.
(...) Groba przejawiajcego si w rozmaitych formach kolektywizmu, zamaskowanego jako
wspdecydowanie, uspoecznienie wasnoci, albo oglniej, jako demokratyzacja, wyciska
pitno na woli dziaania naszej wsplnoty i prowadzi wprost do wyranego spadku
wydajnoci, a tym samym do rozziewu pomidzy spadajc produktywnoci pracy z jednej
strony i przybierajc zwyk zarobkw i pac z drugiej. Istotna cz niemieckiej choroby,
nazywanej stagflacj wyrasta z tego rda: inflacja zarobkw i pac, stagnacja wydajnoci
pracy, a wic w konsekwencji - relatywnie zmniejszajcy si produkt socjalny przy
wzrastajcych dochodach konsumentw (...).

Rzd nie mia tyle woli, a przedsibiorcy tyle siy, aby utrzyma w ryzach wygrowane
dania zwizkw zawodowych. Postulaty stawiane przez organizacje robotnicze,
prowadzce w skutkach do inflacji, dotycz nie tylko sfery dochodw z tytuu pracy. dania
przywdcw zwizkw zawodowych coraz bardziej rozcigaj si na inne dziedziny naszego
adu spoecznego - od urlopw dla pracownikw ksztaccych si po wspdecydowanie, od
wpyww na polityk a po okrelanie jakoci ycia (...). Doprowadzio to do inflacji da
w wielu dziedzinach naszego ycia (...). Ten stan nie spenionych, i w chwili obecnej
niespenialnych da czowieka z ulicy rodzi niezadowolenie i arogancj; do tego dochodzi
jeszcze niech do wykonywania rnych wiadcze, odwracanie si od drugiego czowieka
w ogle, co zatruwa w kocu stosunki midzyludzkie nkajc krytyk wraliwej struktury
wolnego porzdku spoecznego (...). Bakcyl mentalnoci inflacyjnej ma t waciwo, e
najpierw mocno zakorzenia si w umyle, a nastpnie atakuje cae wewntrzne ycie
czowieka i jako zaraliwa choroba rozwija si do rozmiarw epidemii, ktra dotd zawsze
prowadzia do zbiorowych zapaci - przynajmniej u nas gdzie przesadny rozwj tego typu
destrukcyjnych zjawisk zawsze znajdowa w organizmie narodowym doskona poywk.
Ludowe sownictwo. Zdradliwe. Konstruuje si oglniki, aby z gw pracobiorcw wyprze
myli o rnicach klasowych.
Z punktu widzenia przedsibiorcw idealnym typem jest bezsilny, ale dobrze usposobiony
podwadny, miewajcy czasem pseudodojrzae wtpliwoci co do jakich tam szczegw,
w zasadzie jednak opowiadajcy si za kapitalizmem. Jego idee znajduj uznanie tylko wtedy,
jeli przyczyniaj si do mnoenia zyskw. Odpowiedzialnoci za spoeczno-gospodarcze
pooenie obarcza si zwizki zawodowe, dobrze wiedzc, e wzrost cen wyprzedza wzrost
pac i e przemys wkalkulowuje w swoje dochody zyski z tytuu inflacji.
Aczkolwiek ulubiony przez Gerlinga styl budowlany kojarzy si z architektur Trzeciej Rzeszy,
a rnych klientw odwiedzajcych siedzib koncernu wprawia w zdumienie fakt, e pozwoli on
sobie, ju po wojnie, na postawienie kamiennego symbolu tamtych czasw, sam szef koncernu,
z dobrze przemylanych wzgldw, skania si dzi raczej ku krajom neutralnym, takim jak Szwecja
czy Szwajcaria. W okresie kryzysu kubaskiego, kiedy to nad wiatem zawisa groba wybuchu wojny,
Gerling wraz z rodzin uda si na urlop do Szwecji.
W Allensbach, nad Jeziorem Bodeskim, utrzymuje wspania feudaln siedzib mieszkaln,
wyposaon nawet w odzie i garae wodne. Stamtd w cigu dwudziestu minut jazdy odzi moe -jeli mu bdzie spieszno - dotrze do zbawczych brzegw Szwajcarii. Tam miaby teoretycznie
moliwo osi na emigracji w swojej szwajcarskiej posiadoci w Mannenbach
z najniezbdniejszym dobytkiem, jeli do tej pory nie urzdzi jej z odpowiednim przepychem, na
ktrego istnienie wskazuje wymiana cile tajnej korespondencji z pewnym szwajcarskim biurem
adwokackim.
W okresie mojej dwumiesicznej pracy w charakterze goca ani razu nie widziaem Gerlinga na
wasne oczy. Pewna sprztaczka, ktra utrzymuje w czystoci korytarz prowadzcy do jego gabinetu
i troszczy si o to, by na jego biurku codziennie byy wiee kwiaty (cho wstpuje on do tej sali
z reguy tylko raz na dwa tygodnie), mwi: Cho pracuj tu ju trzy lata, nigdy jeszcze nie widziaem
dr. Gerlinga. Gdy ma tu przyby, jego lokaj uprzedza o tym telefonicznie portiera. Wwczas ciga si
w d wind i blokuje j dla niego. Przejcia zostaj obstawione, tak eby aden zwyky miertelnik
nie wszed mu w drog. W kadym razie nikt taki jak ja czy pan. Mgby si przecie czu dotknity
naszym widokiem. Choby si byo w trakcie pracy, trzeba wszystko rzuci i oddali si. A moe on
ju od dawna nie yje? - powiadam. - Moe zadysponowa w swoim testamencie, eby wszystko robi

tak, jak gdyby nadal y, jako e chtnie przecie chciaby by niemiertelny. Mymy ju te tak
myleli - wpada mi w ton sprztaczka - poniewa na jego biurku wszystko ley zawsze tak, jakby byo
nie tknite. Zote pira le dzi dokadnie w tej samej pozycji jak przed laty...
Cae czternaste pitro wieowca z doskonale urzdzonymi pokojami jest od lat nie wykorzystane,
poniewa rezydowa tu kiedy Gerling. (A tam gdzie rezydowa Bg, aden zwyky miertelnik nie
moe przecie stpa).
Ogromne, nie wykorzystane czternaste pitro z roztaczajcymi si std piknymi widokami na
Koloni, z bardzo wygodnymi fotelami klubowymi, doskonale nadawaoby si na pomieszczenia dla
200 uczniw koncernu. Mogoby wic suy sensownemu celowi, tym bardziej e przyszli pracownicy
maj do dyspozycji jedynie ndznie wyposaone ciasne pomieszczenie, w ktrym od biedy moe
przebywa jednoczenie najwyej z dwadziecia osb. Rwnie gocy mieliby tu pokj, stosowniejszy
od owego lochu, w ktrym my - chopcy od poczty - zmuszeni jestemy przebywa w oczekiwaniu na
dwik dzwonka, stanowicego wezwanie do wdrwki po korytarzach i pitrach wieowca. w loch,
liczcy niespena 4 metry kwadratowe powierzchni, spenia ma rol pokoju subowego dla omiu
osb. Gdy wic jestemy w komplecie, dwie osoby nie maj ju gdzie si. Na nie wykorzystanym
czternastym pitrze mona by poza tym urzdzi basen kpielowy oraz saun, albo te przedszkole
dla dzieci eskiej czci personelu, ktry stanowi przecie 60% ogu pracownikw koncernu.
Jake wiele mona by zrobi w tym koncernie, gdyby urzeczywistniano yczenia i dania
spdzajcych tu poow ycia pracownikw, nie za szalestwa jednego czowieka, optanego mani
wadzy i otoczonego posuszn mu klik.
W miecie tym nigdy wadza kapitau nie znalaza tak ostentacyjnego akcentu architektonicznego jak
w przypadku koncernu Gerlinga - oto zdanie pewnego koloskiego architekta.
Ale Gerlingowi to nie wystarcza. Zamierza on swoje imperium jeszcze rozszerzy. W tym celu planuje
budow nowych biurowcw w pobliu obecnego kompleksu, tam gdzie dotychczas ludzie mieszkaj
w znonych warunkach, w domach stanowicych organiczn cz jednej z dzielnic mieszkaniowych
miasta. W poowie lat szedziesitych koncern Gerlinga rozpocz celowy wykup parcel i domw
pooonych w bezporednim ssiedztwie Nowej Kancelarii Rzeszy. Rugi lokatorw rozpocz od
podniesienia czynszw w nowo wykupionych przez siebie domach, oraz od zakazu przeprowadzania
w mieszkaniach jakichkolwiek powaniejszych prac renowacyjnych i adaptacyjnych. A gdy udao mu
si przepdzi wikszo z dawna zasiedziaych lokatorw, zakwaterowa w ich miejsce robotnikw
cudzoziemskich, z ktrych - jak wiadomo - mona cign due zyski, korzystajc z tego, e s oni
w sytuacji przymusowej.
Pewien byy lokator kamienicy wykupionej przez Gerlinga opowiada: Pacilimy wtedy 250 marek za
22 metry kwadratowe, to byo cznie z ogrzewaniem, cho ogrzewanie nie dziaao. Toalet
dzielilimy z kilku cudzoziemcami, ktrzy mieszkali w tym domu. Poza tym mieszkanie znajdowao si
w fatalnym stanie. Napisalimy wic do Gerlinga, eby przysa tu kogo, kto obejrzaby sobie to
mieszkanie. Rzeczywicie, przyszed kto, ogldn mieszkanie i obieca, e Gerling kae wszystko
naprawi. Ale to nie nastpio, wic jeszcze raz do niego napisaem i zagroziem skarg za uprawianie
lichwy. Kilka dni pniej dostaem wymwienie. Jak tylko si wyprowadzilimy, dom zosta
rozebrany.
Z poufnego przemwienia Gerlinga na posiedzeniu kierownictwa koncernu, w marcu 1972.
Temat: System Gerlinga w rozwoju.
(...) Kady jest wiadom obecnej inflacji; dlatego te nie powiecie klientowi niczego nowego,
jeli bdziecie zwraca jego uwag na to, e ycie podroao (...). Tak patrzc na sytuacj,

trzeba powiedzie, e straszenie jest w obecnym stanie rozwoju gospodarczego recept

prawomocn i dopuszczaln, ba, nawet konieczn (...). Chodzi cigle o to samo, i mianowicie
o inflacj (...) owa inflacja we wszystkich dziedzinach (...) powinnimy rozmawia z klientem
o wszelkich przejawach inflacji (...). Moemy si cieszy, e mamy taki punkt zaczepienia
w rozmowach z naszymi klientami (...) yjemy z inflacji, od niej bowiem zale nasze
rozmowy z klientami (...). Tymi uwagami chciabym zakoczy moje wystpienie, i to
zebranie, w nadziei, e uda si Wam prezentowa Gerlinga jako gwaranta realizacji motta:
Gerling prowadzi w pewniejsz przyszo. Dzikuj Wam!...
Nie ma niczego, czego nie mona by zamieni w pienidz, czy to bdzie konkretna osoba,
ktra ma jakie istotne Kopoty bytowe, czy te draliwa sytuacja oglnogospodarcza.
Rwnie kryzys walutowy trzeba umie wczy w koncepcj optymalizacji zyskw koncernu.
Na pytania I ludzi o finansowe zapewnienie przyszoci naley odpowiada ofertami
ubezpieczeniowymi. Strach przed przyszoci, w produkt kapitalizmu, nie jest
neutralizowany przez rozmaite organizacje ekonomiczne, lecz wykorzystywany komercjalnie.
Psychik potencjalnego klienta tak dugo nka si prowokujcym terminem inflacja, a
klient w sypnie groszem. Ten cynizm nie jest naturalnie przejawem saboci charakterw
uczniw Machiavellego, ile raczej konsekwencj okrelonego pogldu przedsibiorcw na
ludzi i na spoeczestwo.
Pewna stara kobieta, wacicielka i mieszkanka jednego z domw przy Friesenstrae, znajdujcej si
w obrbie wynoszcego 43 tysice kilometrw kwadratowych terenu nowej ekspansji Gerlinga,
wspomina: Pocztkowo nie godziam si na sprzeda domu. Wwczas odwiedzi mnie penomocnik
koncernu Gerlinga i otumani nastpujc perspektyw: jeli teraz nie sprzedam domu Gerlingowi, to
za dwa lata i tak bd musiaa si std wynie, miasto bowiem zamierza poszerzy ulic, to ju
przesdzone, a wtedy mj dom zostanie przymusowo rozebrany; od miasta otrzymam tylko poow
tej ceny, jak dzi proponuje mi Gerling... Wic ulegam i sprzedaam.
Na nowo zakupionych terenach Gerling wybudowa kilka budynkw mieszkalnych, przeznaczonych
dla pracownikw projektowanego przez siebie nowego osiedla biurowego. Zarzd miasta
dowiedzia si podobno o planach Gerlinga dopiero w maju 1971, gdy Gerling skupia ju w swym
rku prawie poow terenw przewidzianych na rozbudow koncernu. Zamiast jednak wkroczy
i ratowa to, co jeszcze uratowa byo mona, zostawi Gerlingowi praktycznie woln rk. Udzielono
mu bowiem pozwolenia na wybudowanie prowizorycznych biur z prefabrykatw. Po piciu latach,
gdy wskutek dalszych rugw lokatorskich aktywna dotychczas inicjatywa obywatelska mieszkacw
tego rejonu osabnie, bo nie bdzie tu ju po prostu adnych lokatorw, a mieszkaniec Kolonii
otrzaska si z owym prowizorium, Gerling bdzie mg obszar zasigu swego imperium spokojnie
rozszerzy do zaplanowanych rozmiarw.
Pewien radny miejski, czonek FDP, z oburzeniem: W ten sposb za plecami rady miejskiej zapada
brzemienna w skutki decyzja. Za jednym pocigniciem pira zarzd miasta skaza nas na Gerlinga.
Stadt-Anzeiger: Gdyby Kolonia kierowaa si ustaw o rozbudowie miast, musiaaby mieszkacw
tej dzielnicy otoczy odpowiedni opiek.
Mohnen: Tak. Nie wiem jednak, jak pan doszed do wniosku, e owi przesiedleni, to znaczy ci,
ktrych przesiedli Gerling, zostali owych przywilejw pozbawieni. Otoczono ich przecie
odpowiedni opiek.
Stadt- Anzeiger: Otoczono ich opiek o tyle, e najpierw wrczono im wezwanie do opuszczenia
swych mieszka, a nastpnie wysano do nich penomocnika koncernu. Zakomunikowa im, e ma dla

nich mieszkania. Na przykad w Porz-Eil. Koszta przeprowadzki pokryje koncern. Firan mona nawet
nie zdejmowa - Gerling zapaci za nowe.
Mohnen: Pyta pan tych ludzi w Porz, czy przenieli si tam wbrew swej woli? e zostali tam moe
si przesiedleni przez osob prywatn - takich faktw nie ma przecie w naszym miecie. Ci ludzie
przenieli si tam dobrowolnie. By moe zreszt, e okolice Friesenstrae i bez tego przestay si im
podoba. By moe zncia ich oferta Gerlinga.
Stadt-Anzeiger: Naturalnie, nikt nie zosta si wyekspediowany do Porz (okoo 10 km od centrum
miasta - uwaga autora). Ale przypuszczalnie niektrzy z tych ludzi bardzo gruntownie przemyleliby
sobie swoje przyzwolenie, gdyby nie odnieli wraenia, e musz by radzi z tego, i kto im w ogle
jeszcze pomaga. e nowy waciciel pomaga im chociaby znikn tylko z tych domw. (Klner
Stadt-Anzeiger, 7 sierpnia 1971).
Zbyt proste i powierzchowne byoby uzasadnianie inwazji Gerlinga w rejonie Friesenstrae oraz
branie go w obron przez naddyrektora miasta faktem, e zi Mohnena piastowa stanowisko
kierownika filii koncernu Gerlinga w Akwizgranie. Take zapraszanie Mohnena na rne uroczystoci
organizowane przez Gerlinga nie powinno wpywa, w kadym razie nie powinno w sposb istotny
wpyn na stanowisko naddyrektora zarzdu miasta. Jako prawicowy biurokrata SPD wie on
najlepiej, po czyjej stronie sta i czyje interesy reprezentowa!
Jeli wobec inicjatywy mieszkacw Friesenstrae prof. Mohnen zachowa si biernie, to wobec innej
inicjatywy mia on okazj sprawdzi si jako naddyrektor zarzdu miasta i okaza serce
mieszkacom: w petycji skierowanej do naszego naddyrektora 652 mieszkacw wystpio
przeciwko coraz intensywniejszej zabudowie ich dzielnicy budynkami mieszkalnymi
i administracyjnymi. Domagali si w niej zachowania specyficznego charakteru ich dzielnicy. Petycj
podpisali mieszkacy dzielnicy, m.in.: Katzer (CDU)27, bankier baron von Oppenheim, Otto Wolf von
Amerongen - przewodniczcy Izby Przemysowej i Handlowej a jednoczenie honorowy prezes rady
nadzorczej koncernu Gerlinga, oraz - bynajmniej nie na kocu - dr Hans Gerling - konsul generalny
Szwecji i szef koncernu Gerlinga. Ich zaangaowanie dotyczyo dzielnicy Marienburg, najbardziej
ekskluzywnej willowej dzielnicy podmiejskiej Kolonii. Waciciele marienburskich will maj nadziej
na korzystn dla nich decyzj rady. Mog liczy na to, e miasto zrozumie ich kopoty.
Od roku Gerling coraz rzadziej pokazuje si w koncernie. Pewien portier tumaczy to nastpujco: Im
jest bogatszy, silniejszy i starszy, tym wikszy w nim strach, e pewnego dnia moe si to wszystko
skoczy katastrof. Od czasu, gdy z okna biura administracji domw pado kilka strzaw, ktre - jak
mu si wydawao - byy przeznaczone dla niego, stara si moliwie jak najwicej spraw zaatwia
w domu. Eksperci ministerstwa obrony wyposayli jego prywatn posiado w najbardziej wymylny
system bezpieczestwa chronicy przed intruzami. Zaprojektowano rwnie tunel pod gmachem
koncernu. Tunelem tym bdzie mg dotrze bezporednio do windy, prowadzcej do jego gabinetu.
Dopki tunel nie zostanie zbudowany, Gerling rzadko bdzie nas zaszczyca swoj obecnoci.
Osobicie uwaam, e nie trzeba byo a owych strzaw, aby wywoa w Gerlingu symptomy
pewnego stanu psychicznego, ktry, powierzchownie biorc, mona nazwa mani przeladowcz.
Tego typu lki, dostrzeone u goca czy zwykego pracownika koncernu, mogoby si kwalifikowa do
klinicznego potraktowania. W przypadku tego potentata gospodarczego mona je uzna za zwyke
kaprysy. Gerling jawnie nie znosi kontaktw. Czuje si on zagroony nie tylko przez ludzi, ale i przez
rzeczy, a nawet powietrze. Szoferzy Gerlinga w poszukiwaniu przyczyn tych lkw i fobii opowiadaj,
jak to niekiedy ich szef kae si wozi przez okolice w rodku najbardziej upalnego lata. Gerling siedzi
27

Jeden z czoowych politykw CDU szczebla federalnego (Przyp. tum.)

z tyu, w garniturze, jego kolana okrywa koc. Szoferowi, ubranemu obowizkowo w kompletny
uniform, z czapk na gowie i ze cinit krawatem szyj, nie wolno ani na milimetr opuci szyby.
Znany jest wypadek przeciwstawienia si kierowcy osobliwemu stylowi podrowania Gerlinga. Wz
gna z szefem koncernu do Bonn. Byo ciepo i pada deszcz. Gerling nie pozwoli opuci szyby.
W pewnej chwili kierowca odwrci si i odway si przeciwstawi zakazowi szefa: Musz uchyli
nieco szyby, jeli mam dowie pana, panie doktorze, caego i ywego na miejsce. Nie wiadomo, jak
Gerling zareagowa na ten niesychany wybryk. Wiadomo natomiast, e kierowca przesta by jego
osobistym szoferem.
Pan K. przeprowadzi si ze Stuttgartu do Kolonii, poniewa mia tu korzystniejsze warunki dla
ksztacenia synw. Zabiega o posad goca w koncernie Gerlinga, gdzie zosta przyjty, z
pocaowaniem w rk. Dziki znakomitym referencjom z poprzedniego miejsca pracy awansowa
wkrtce na lokaja w prywatnej rezydencji Gerlinga. W wiadectwie pracy pana K. wystawionym przez
jeden ze stuttgarskich automobilklubw, gdzie przez dziesi lat by barmanem, mona przeczyta:
Solidna znajomo fachu, poczona ze szczerym charakterem i pogodnym usposobieniem, sprawiy,
e w krtkim czasie sta si on wsppracownikiem lubianym i chtnie widzianym. Pan K., nazywany
przez wszystkich Charli, sta si te, jeli tak mona powiedzie, czci naszego klubu. Jest on
czowiekiem godnym najwyszego zaufania, pracownikiem pilnym, punktualnym i akuratnym.
Powierzono mu take obowizek konserwowania wszelkich urzdze w barze oraz zlecano
zamawianie spirytualiw i papierosw oraz rozliczanie si z dostaw i pienidzy. Wszystkie naoone
na niego zadania wykonywa ku najwyszemu naszemu zadowoleniu. Po dugim, dziesicioletnim
okresie pracy u nas pan K. na wasne yczenie opuszcza klub, ktry niechtnie si z nim rozstaje.
Jestemy przekonani, e z tak sam pilnoci i gotowoci bdzie on wykonywa kade nowe
zadanie. I dlatego bardzo gorco go polecamy. yczymy panu K. na dalszej drodze zawodowej
wszystkiego dobrego i jeszcze raz dzikujemy mu za dugoletni nienagann sub.
Pan K. opowiada Miaem 43 lata, adnej staej pracy w Kolonii, pracowaem tylko dorywczo jako
kelner w hotelu Excelsior. Wanie wtedy Gerling urzdza jak wielk fet i razem z personelem
Excelsioru pracowaem na tym przyjciu. Serwowaem, a jednoczenie uwanie si rozgldaem.
Wygldao to wszystko bardzo ncco, pomylaem sobie; staraj si tam wcisn... niech by to bya
twoja odskocznia... moe kiedy otworz si przed tob jakie drzwi (...).
Pracowaem u Gerlinga dwa i p roku w charakterze lokaja w Marienburgu, w liberii i w biaych
rkawiczkach obsugiwaem jego, jego rodzin i jego goci. Do moich obowizkw naleao rwnie
konserwowanie srebrnej zastawy stoowej. Ma on srebrn i zot zastaw na szedziesit osb.
Rozpoczynaem prac o 6. rano, a koczyem o 9. wieczorem; pracowaem rwnie w soboty i w
niedziele, nie miaem wic waciwie w ogle ycia prywatnego; ale zarabiaem dobrze, dziki
nadgodzinom miaem okoo 2 tysice marek.
Waciwie nigdy na dobre tam si nie zadomowiem, w domu tym panowaa jaka przygnbiajca
atmosfera. Doktor Gerling ma jaki dziwny sposb patrzenia na czowieka, z gry i z zabjcz ironi.
Gdy rozpoczem prac, jego gwny lokaj, Sckler, ktry suy w tym domu ju 38 lat, uprzedzi
mnie: Tylko, na mio bosk, nie patrz na niego, gdy mu usugujesz! Staje si tak wcieky, e
wychodzi wprost ze skry. Gerling jest bardzo uciliwym typem; kto nie umie przystosowa si do
jego nastrojw, nie ma si co mia. Gdy wraca z koncernu - jego powrt by mi zawsze telefonicznie
anonsowany - stawaem na podjedzie w odpowiedniej pozycji, gotowy do skoku; gdy wz zwalnia,
momentalnie doskakiwaem do drzwi, otwieraem je energicznym ruchem i kaniaem si,
pozdrawiajc go sowami: Dobry wieczr, panie doktorze. Jeli nie byo odpowiedzi, wiedziaem
ju: oj, le - i gotowaem si na najgorsze.

Potrafi by bardzo przykry na punkcie nakrywania do stou. Ja ju nawet braem miar, eby
dokadnie ustali odstpy midzy nakryciami oraz odlego nakry do gwnej fady od prasowania
na obrusie. Wazon z kwiatami musia sta na rodku stou, dokadnie pod lamp sufitow. Wazon
mia cztery nki, z ktrych dwie przeciwlege musiay sta na linii fady od prasowania. Trzeba byo
rwnie pilnowa, eby kwiaty w wazonie rozkaday si symetrycznie. On mia do tego oko!
Wszystko musiao gra co do milimetra. Jeli co byo nie tak, poprawia ze zoci. Ja sam, dla
sprawdzenia przysiadaem na miejscu szefa przy stole, aby spojrze krytycznie na cao niejako jego
oczami i z tej perspektywy jeszcze raz wszystko dokadnie sprawdzaem; nie raz jeszcze musiaem
poprawia, co tak mudnie poustawiaem. Gerling mia nie tylko swoje stae miejsce przy stole, ale
take swoje krzeso. Mymy je nawet dyskretnie naznaczyli, eby si nie pomyli. Jestem pewny, e
gdybymy zamienili krzesa, zauwayby to.
Rzadko zwraca si do mnie wprost, a jeli ju - to mwi gosem bardzo cichym, jakby od niechcenia,
patrzc przy tym na mnie, jakbym by powietrzem, Z pocztku nie mogem si do tego przyzwyczai,
moe czasem nie byem tak dalece skoncentrowany, eby usysze, e on do mnie mwi, czasem
moe nawet w ogle tego sobie nie uwiadamiaem, a wic i nie odpowiadaem. Wwczas szefowa,
askawa pani, zwracaa mi uwag, Pan nie zrozumia mego ma.
Takie i temu podobne historie zrobiy ze mnie czowieka nerwowego i lkliwego.
Denerwowao go ju gdy czowiek odpowiada obszerniej ni wymagao tego pytanie. Po kolacji
przychodz na sub nocni portierzy. Kiedy jeden z nich mia dzie wolny. Doktor Gerling otworzy
drzwi i pyta mnie: - Czy jest pan H.? - Na co odpowiadam: - Nie, panie doktorze, pan H. jest dzi
nieobecny, ma wolny dzie, ale do pana dyspozycji jest pan F. - Powiedziaem za wiele, zupenie
niepotrzebnie dodaem: Do pana dyspozycji jest pan F. Na pytanie doktora Gerlinga powinienem
by odpowiedzie tylko Nie, pana H. nie ma. Moja zbyt duga odpowied rozjuszya go tak, e rykn
na mnie: - Nie pytaem o pana F.!
W garderobie zawsze musiaem mu pomaga przy zaoeniu paszcza. Mia dwadziecia garniturw
i sze paszczy, stosownie do kadej pogody i pory roku.
Odwraca si do mnie plecami, sztywno opuszczajc ramiona. Ja jestem niskiego wzrostu, a on do
wysoki. Nigdy jednak si nie schyli, musiaem wspina si na palce i cay si wypry, eby mc
wcign paszcz na te sztywne ramiona.
Pewnego razu by jaki szczeglnie usztywniony i ubieranie go w paszcz nie szo mi zbyt sprawnie.
Odezwa si: - Niech pan da temu spokj, pan nie nadaje si do przytrzymania paszcza. - Na co ja: Tak jest, panie doktorze. (A w duchu pomylaem sobie: Jeli on chce mnie tresowa, to i ja dam mu
nauczk). Nastpnego dnia, gdy wybiera w garderobie stosowny paszcz, stanem bezczynnie
z boku. Odwrci si sztywno i odezwa: - Nie chce mi pan pomc? - Ja: - Ale naturalnie, panie
doktorze.
Nigdy si nie wiedziao, czego mona si po nim spodziewa. Z jednej strony do wciekoci
doprowadza go u suby najmniejszy przejaw wasnej inicjatywy, z drugiej mogo go rwnie dobrze
rozdrani cise przestrzeganie polece.
Pastwo leeli na leakach w ogrodzie koo basenu kpielowego. W pewnej chwili zadzwoni telefon.
To profesor Breker (ktry jest z nimi na ty) chcia rozmawia z askaw pani. Pobiegem do
ogrodu i oznajmiem: - askawa pani, telefon do pani. - Wwczas doktor Gerling pouczy mnie, e
w przyszoci, jeli zadzwoni telefon, a oni bd akurat w ogrodzie, nie ma do nich przychodzi, tylko
nacisn znajdujcy si koo aparatu telefonicznego klakson: oni bd ju wiedzie, o co chodzi. No

wic, bior sobie to do serca i gdy pewnej niedzieli dzwoni ze Szwajcarii askawa pani, aby
porozmawia z mem, myl sobie: dobrze, nacinij teraz klakson. Uruchamiam klakson, ktry
wydaje bekliwe dwiki, podobne do dwikw rogu mgowego. Doktor Gerling siedzi z jakimi
zagranicznymi gomi w ogrodzie. Dopad mnie i okropnie zbeszta. Pomylaem sobie, e zaraz
wylec... - Niech pan std znika, biegiem! - wrzeszcza. Nie wiedziaem, co si stao, co si dzieje.
Zapytaem wic, o co chodzi, ale on wrzasn jeszcze goniej: - Jazda std, niech si pan wynosi! Stanem jak wryty, a on krzykn jeszcze raz: - Niech pan znika natychmiast! - Wtedy uciekem...
Widocznie ponioso go, e uyem klaksonu, a przecie postpiem zgodnie z jego instrukcj.
Czuem si coraz gorzej w tym domu, a ten incydent jeszcze dugo lea mi kamieniem na odku.
Rwnie inni czonkowie personelu robili czasem wraenie jakby przybitych. Pracowaa tam kiedy
pewna kucharka, ktra otwarcie mu si przeciwstawiaa. wietnie gotowaa, znaa kuchni francusk
i inne, ale i ona nie zawsze umiaa mu dogodzi. Pewnego dnia przestaa nad sob panowa, to bya
starsza kobiet. - To jaki diabe - krzyczaa. - Potwr! Nie jestem tu przecie niewolnic! - W kocu
zrezygnowano z jej usug. Nie kady potrafi wszystko przekn, czy ze wszystkiego si otrzsn.
Po dwch latach suby w domu Gerlingw zaczem niedomaga i lekarz powiedzia, e musz si
leczy. Moe to brao si z tego, e nie jestem zbyt silnej konstytucji, a musiaem podawa do stou
dania na tacach wacych po dwadziecia funtw, i to pod czujnym spojrzeniem biesiadnikw, co
dziaa przecie na czowieka deprymujco. Gerlingowie zgodzili si na mj wyjazd na kuracj,
powiedzieli, e poradz sobie jako beze mnie. Byem cztery tygodnie na leczeniu, po moim powrocie
sprawili wraenie ucieszonych, aczkolwiek wszystko ju byo ukartowane. Nawet sam pan Gerling
zapyta, czy kuracja dobrze mi zrobia i czy nie czuj ju dolegliwoci. Ucieszy mnie ten przejaw
zainteresowania, Gerling rzadko bowiem ze mn rozmawia. Pewnego ranka, po jakich dwch
tygodniach przyszed nowy czowiek i przedstawi si. By modszy ode mnie, od razu wyczuem, e to
mj nastpca. Gerling pozna go w Lufthansie, gdzie pracowa jako steward. Mnie nikt o tym nie
uprzedzi; nawet wwczas, gdy ten mody czowiek zacz przychodzi do pracy, nikt mi nic nie
powiedzia. Dopiero po jakich omiu dniach, pewnego popoudnia, gdy podawaem do stou
szefowej, powiedziaa uprzejmie: - Zabieram pana do siebie, do Baukunst. To przedsibiorstwo
naley do mnie. Tam bdzie panu dobrze. Bdzie pan mia do czynienia tylko z moimi gomi.
Urzdz panu bar, a uposaenie pana bdzie takie samo jak tu. - Pomylaem, e to moe i dobrze.
Przeszedem do Baukunst ju nastpnego tygodnia. Ale na miejscu otworzyy si mi oczy. Wszystko
wypado inaczej ni to przedstawia askawa pani. Kazano mi rozpakowywa cikie paczki
i skrzynki. Brudna robota w magazynie, cho askawa pani wyranie zaznaczya, e z magazynem
nie bd mia nic do czynienia. Trzeba byo zdj czarny garnitur, bia koszul i krawat, poniewa
bya to zbyt brudzca praca. Bya to te praca bardzo cika. Zostaem kim w rodzaju dziewczyny do
wszystkiego. To niezadowolenie i rozczarowanie zwalio mnie w kocu z ng, tak e musiaem znw
jecha na kuracj, w niespena dwa lata po poprzedniej. Po powrocie z leczenia spad na mnie drugi
wielki cios. Jeszcze w czasie pobytu w sanatorium zadzwonia do mnie ona, mwic, e nadszed
z firmy list, w ktrym komunikowano mi, e po powrocie do domu nie mam ju wraca do
Baukunst, lecz stawi si w biurze personalnym koncernu. Tam dowiedziaem si, e zostaem
znw zdegradowany. Oferowano mi prac zwykego goca. le zrobiem, bowiem przed odejciem z
Marienburga powinienem by zada pisemnej umowy o prac. Ale ja zawsze miaem zaufanie do
ludzi. Na ofert odpowiedziaem: Nie. Przecie jako goniec zarabiabym o wiele mniej.
Jednoczenie prbowaem interweniowa u askawej pani, ale w ogle mnie nie przyja.
Powiedziano mi, e jej nie ma, aczkolwiek jej wz sta przed gmachem Baukunst. W kocu szef
personalny zaproponowa mi, e upchnie mnie w archiwum. Miaem tam - za marn pensj,
wynoszc 960 marek na miesic - porzdkowa, wydawa i przyjmowa akta. Staem przed

problemem albo - albo, i w kocu przystaem na propozycj. Mam przecie rodzin i trzeba byo
co robi.
W archiwum cierpliwie znosiem rozmaite szykany pracownikw. Opracowywaem i segregowaem
akta, ktrych tam byo okoo tysica. Nie dano mi czasu, ebym si wpracowa i na kadym kroku
wci mi co wytykano. Myl, e oni chcieli si mnie pozby. Za dugo byem na leczeniu, poza tym
sprawiaem na nich wraenie czowieka schorowanego, cho przecie nie ja byem temu winien.
W kocu zdecydowaem si rzuci t prac, miaem jej po dziurki w nosie. Poprosiem o swoje
papiery. Wtedy zadano mi trzeci, najwikszy cios: najwaniejszy okres mojej pracy, owe dwa i p lat
przepracowane w charakterze lokaja nie zostay w wiadectwie pracy w ogle ujte. Tak jakbym
w tym okresie wcale nie istnia! Przemilczano to, co mogoby mi pomc w znalezieniu odpowiadajcej
moim kwalifikacjom pracy!
Interweniowaem w biurze personalnym, powiedziaem panu Graefowi, e nie jestem z tego
wiadectwa zadowolony.
On: - Hm, a dlaczeg nie?
Ja: - Bo wynika z niego, e pracowaem jedynie w Baukunst, praca za w Marienburg zostaa
pominita.
On: - C my moemy wiedzie o paskiej pracy w prywatnej rezydencji pana doktora Gerlinga?
Ja: - Wobec tego niech pan bdzie tak uprzejmy i tam zadzwoni.
Zostawiem mu na biurku to wiadectwo i wyszedem. Kilka dni pniej odesali mi je poczt do
domu, zaznaczajc w pimie towarzyszcym, e wiadectwo wystawione jest prawidowo, ujmuje
wszystkie moje zajcia wykonywane w koncernie. Po tym, co si stao, zadaj sobie czasem pytanie:
Czy rzeczywicie pracowaem w Marienburgu, czy te to wszystko mi si tylko nio? Gerlingowie nie
chc si przyzna, e u nich pracowaem, bo wiedz, e mogoby to by dla nich nieprzyjemne, wic
moje wiadectwo pracy czyni ten okres po prostu niebyym.
Wystawione przez biuro personalne koncernu wiadectwo pracy pana K. brzmi nastpujco:
(...) Pan K. zajmowa si rozdziaem listw i akt w obrbie koncernu, poza tym peni sub
pomocnicz w czasie posiedze mniejszych gremiw. W latach 1966-1969 pan K. pracowa w jednym
z prywatnych przedsibiorstw naszego koncernu, sprawujc dozr nad domem, penic obowizki
goca, rozdzielajc korespondencj, pomagajc przy pracach w magazynie. W tym okresie pan K.
peni te funkcj kelnera na okazjonalnych przyjciach i wieczorach, dobrze wywizujc si ze swych
obowizkw. Przez ostatnie siedem miesicy przed rozstaniem si z nami pan K. pracowa w dziale
administracyjnym naszego Towarzystwa Ubezpiecze na ycie, gdzie zajmowa si
porzdkowaniem akt i dowodw wpaty, wpywajcych z poszczeglnych dziaw, jak rwnie
wydawaniem akt. Pan K. by pilnym, godnym zaufania i chtnym wsppracownikiem; powierzone mu
zadania wykonywa ku naszemu najwyszemu zadowoleniu. Szczeglnego podkrelenia wymaga jego
uczciwo i umiejtno wspycia w zespole. Pan K. rozstaje si z nami na wasn prob. yczymy
mu wszystkiego najlepszego w dalszej pracy zawodowej.
Poniewa pominito w jego wiadectwie pracy sub w prywatnej rezydencji Gerlinga, nie udao mu
si ju dosta posady lokaja. Aktualnie pracuje w charakterze kierowcy.
Bdc gocem w koncernie, miaem czasami sposobno zajrze w tajne lub cile tajne
dokumenty. Z czasem zaczem si orientowa, gdzie trzeba szuka teczek zawierajcych

korespondencj z tego rodzaju napisami. Tajne i cile tajne pisma dotyczyy przewanie
pracownikw koncernu, zawieray rnego rodzaju insynuacje i godziy w ich interesy; z zasady nie
byo moliwoci obrony, gdy pracownicy byli niewiadomi tego, co si wypisuje za ich plecami.
Charakterystyczn ilustracj tych praktyk moe by choby taka notatka, zaopatrzona w cile tajn
klauzul:
Notka dla pana Haupta z wydziau personalnego i socjalnego. Dotyczy: personelu kasyna.
O pracujcej od 1 lutego 1973 kelnerce, pani Rosemarie F., zatrudnionej w naszym kasynie,
mona powiedzie, e nie nadaje si na stanowisko w kasynie dyrektorskim. A to przede
wszystkim dlatego, e uchyla si od wykonywania jakichkolwiek prac nie majcych
bezporedniego zwizku z podawaniem do stow. Poza tym pracownicy nadzoru w kasynie
zameldowali nam, e pani F. swoim zachowaniem wywiera niekorzystny wpyw na atmosfer
pracy, wzbudzajc niezadowolenie pozostaych pracownikw kasyna.
Mona przewidzie, e z chwil zatrudnienia pani F. na stae, te trudnoci si pogbi.
Administracja zakadu
(podpis nieczytelny)
Pani F. tymczasem ju odesza z koncernu. Odnajduj jej adres i skadam jej wizyt w mieszkaniu,
przekazujc rwnie kopi cytowanego pisma, o ktrego istnieniu nie miaa pojcia.
Pani F. opowiada:
Do kasyna trafiam z ogoszenia. W gazecie znalazam anons, w ktrym przeczytaam: Marzenie...
To wcale nie marzenie dla kelnerki pracowa w tak pretensjonalnym otoczeniu. W anonsie byo dalej,
e praca kelnerki w kasynie Gerlinga jest jedyna w swoim rodzaju i bardzo przyjemna. Zgosiam si
u szefa kasyna. Zobaczyam samo kasyno. Zrobio na mnie wraenie: bardzo eleganckie, bardzo
wytworne, bardzo luksusowe. Powiedziano mi, e moja praca bdzie polega na podawaniu do stou
panom dyrektorom, nakrywaniu stow i ich sprztaniu.
Ale gdy rozpoczam prac, znikn cay blask. Praca od godziny 8 do 18. Rano kazano nam zakada
kitle i wciskano do rki rodki do czyszczenia. Musiaymy czyci pomieszczenia kasyna. Potem
dostawaymy gumowe rkawiczki, zapdzano nas do czyszczenia sreber. Wreszcie wolno nam byo
przebra si w czarne jedwabne suknie. Od tej chwili wszystko szo w zabjczym szyku, dla
uwietnienia obsugi panw dyrektorw. Po skoczeniu serwowania trzeba si byo zabra do mycia
naczy stoowych. To jednak nie wszystko, bo goniono nas jeszcze do mycia i szorowania kuchni,
wynoszenia pojemnikw ze mieciami na dziedziniec. Przez pewien czas pracowaam z innymi, potem
przyjrzaam si tej robocie blinich i wreszcie powiedziaam, e to nie ma nic wsplnego
z serwowaniem; e chtnie zajm si odkurzaniem tych cennych obrazw i antycznych zegarw, ale
to ju wszystko, na co mona z mojej strony liczy. Zreszt nie tylko ja byam niezadowolona,
niezadowoleni byli wszyscy, tylko nikt nie odway si otworzy ust. W wikszoci byy to mode,
niemiae dziewczta. Ale bya te pewna kobieta w rednim wieku, ktra nami kierowaa. To
prawdziwa jdza, chodzia za nami jak kapral. W kad szpark wciskaa palec, a jeli znalaza kurz,
podsuwaa czowiekowi zakurzony paluch pod nos. Istna dozorczyni w wizieniu. A w ogle czowiek
czu si tam jak w wizieniu. Gdy si przychodzio do pracy, z chwil zamknicia drzwi i przejcia koo
portiera wchodzio si jakby pod klosz, pod ktrym w dodatku byo si przez cay dzie ledzonym.
W cigu dnia nie wolno byo na chwil wyj z gmachu, nawet w czasie przerwy.
A do tego jeszcze ta rozrzutno i marnotrawstwo! Pracowaam w niejednym dobrym domu, ale tam
byy specjalne pojemniki na odpadki. Resztki te zbierano do karmienia byda. A jeli zostao co z

ywnoci nietknite, dawano to do przytukw dla dzieci. Tutaj za wszystko szo na mietnik: taakie
steki, czysta mietana, wiee poziomki. Co pitek bya wspaniaa zupa jak z kuchni domowej; zup t
podawano panom jak ju mieli do stekw i cordon bleu. Cae litry nietknitej zupy wylewano do
cieku. W pitek, bo potem by weekend, wyrzucano warzywa, przerne saatki... Powiedziaam, e
tu nie powinny wisie obrazy Rembrandta i Renoira, tylko napisy: Chleb dla ludzi. Mieli mi
naturalnie za ze, e mwi im to w nos.
Jadalnie w koncernie s zrnicowane wedug klas pracownikw: Sala stulecia dla zwykych
pracownikw, kasyno ogrodowe dla prokurentw i penomocnikw. Ale nawet kasyno dla czonkw
zarzdu dzieli si jeszcze wewntrznie na mniej i bardziej wytworne pomieszczenia. Rnice wyraaj
si nawet w stopniowaniu gatunku tapet w poszczeglnych pomieszczeniach: od tapety zwykej,
poprzez jedwabn do mahoniowej wykadziny. Gerling ma oczywicie wasn jadalni, urzdzon
w stylu XVI-XVII-wiecznym. Usugiwa moe mu sam szef kasyna, w biaym smokingu. Dyrektorzy
wzywaj obsug kasyna za pomoc dzwonkw, ktre uruchamiaj palcem rki, Gerling ma natomiast
dzwonek na pododze, uruchamiany naciniciem stopy.
Czowiek odnosi wraenie, jakby si czas tu zatrzyma... te obudne ukony i tak dalej. Ilekro
zaczynaam o tym mwi, odpowiadano mi: - Zawsze tak byo i tak zostanie. Jest pani nowicjuszk,
nie trzeba sobie tym zawraca gowy. My tu wszyscy rozumiemy, e musi tak by jak jest. - Jeden
czowiek decyduje, a wszyscy inni musz go sucha, nie mog pozwoli sobie na luksus goszenia
wasnego zdania. Ja nie umiem trzyma jzyka za zbami, szczerze mwiam, co mnie oburza.
Miaymy koleank, bardzo mi, ktrej ojciec chorowa na raka. Ktrego dnia musiaa go zawie
do lekarza. Wic nie przysza do pracy; z tego zmartwienia zapomniaa si usprawiedliwi. Dostao si
jej za to od szefa kasyna. Wrzeszcza, e nie cierpi takiego postpowania, a jeli jej to nie odpowiada,
moe sobie i. Dziewczyna odpowiedziaa: - W takim razie pjd do sdu pracy. - Na co otrzymaa
w odpowiedzi, e to nie ma dla nas adnego znaczenia, nawet jeli w pierwszej instancji przegramy,
mamy przecie do pienidzy. Takich incydentw nigdy nie taiam, przeciwnie, celowo o nich
rozpowiadaam, gdy im wicej bdzie ludzi wiadomych sytuacji, tym wiksze zrodzi si potem
oburzenie, ktre moe przeobrazi si w jednolit, zbiorow samoobron i ch wsplnego dziaania.
Wyczuam, e ci z gry, z kierownictwa kasyna, zaczynaj traktowa mnie jak czarn owc. Zaczto
ledzi kady mj krok. Nie mogam tego duej wytrzyma i zwolniam si. W tym klimacie mona
byo si udusi. Jeden nie ufa drugiemu, nie byo swobodnych rozmw, kady widzia w drugim
szpicla, poniewa wiadomo, e strach rodzi zdrajcw.
O ile Gerling stroni od ludzi, unika wszelkich kontaktw i stara si odizolowa tak, eby aden zwyky
pracownik nie wszed mu w drog, o tyle fatalnie i bardziej we znaki da si mog skutki
nieoczekiwanych kontaktw midzy nim a jego podwadnymi, jeli ju do tego mimo wszystko
dojdzie.
Bya telefonistka z centrali telefonicznej koncernu Gerlinga wspomina o pewnym charakterystycznym
incydencie ze swoim najwyszym szefem: Mia zwyczaj nie przedstawia si, mielimy obowizek
poznawa go po gosie... Przez jaki czas jego telefon domowy w Allensbach nie by jeszcze
podczony do sieci bezporedniej i wszystkie rozmowy odbyway si przez cznic pocztow.
Pracowaam w koncernie okoo roku, byo to pierwszego dnia po moim powrocie z urlopu, krtko
przed pit, a wic przed kocem pracy. W pewnej chwili poczta poczya mnie z kim - na drugim
kocu linii by doktor Gerling: - Kto chcia ze mn rozmawia? - usyszaam w suchawce jego cichy
gos. Gerling w ogle mwi prawie szeptem, tak e trzeba byo dobrze si skoncentrowa, eby go
zrozumie. Przestraszyam si, bo nie miaam pojcia, ktry z dyrektorw zamawia z nim rozmow.
Widocznie powiadomia go o tym ktra z koleanek, a ja tego nie syszaam. Odpowiedziaam wic: -

Nie wiem, panie doktorze, ale chwileczk, zapytam. - On znw tym samym tonem: - Kto chcia ze mn
rozmawia? - Zmieszaam si, czuam si jak mae, zastraszone dziecko. Chciaam sign po bloczek,
w ktrym odnotowujemy zamwione rozmowy. Ale Gerling osadzi mnie w miejscu: - Kto chcia ze
mn rozmawia? - jeszcze raz powtrzy z naciskiem, a jego gos brzmia ju groniej. Musia wyczu
moj niepewno i strach, bo zacz tak okropnie drze si i wrzeszcze, e a mu si gos zaama,
taki by wysoki i przenikliwy. W kocu zada, abym przywoaa do telefonu nadzorczyni centralki,
mnie za owiadczy, e jestem zwolniona i mam si natychmiast wynosi. Telefonicznie zwolni mnie
ze skutkiem natychmiastowym. Staam caa zdruzgotana, biaa jak kreda, nie umiaam porzdnie
zebra myli, powiedziaam tylko do nadzorczym: - Tu, prosz przyj, doktor Gerling. - Potem zrobio
mi si sabo, ledwo dowlokam si jako do domu. Nastpnego dnia wrciam jednak do pracy;
miaam nadziej, e zapomnia ju o tym incydencie, jestem dla niego przecie tyle co nic... Jako
pracowaam nadal. Ale chyba przez miesic draam, gdy miaam go na linii. Staraam si zmieni
gos, eby mnie tylko nie pozna.
Po omiu i p latach pracy telefonistka zostaa zwolniona. Oto jak z ni postpiono: Dostalimy
now central telefoniczn, cakowicie zautomatyzowan, jedn z najnowoczeniejszych wwczas
w caej Europie. Pewnego dnia podszed do mnie kierownik i bez ogrdek owiadczy, e w zwizku
z zainstalowaniem tego nowoczesnego urzdzenia musi zmniejszy ilo personelu; zdecydowa, e
zacznie ode mnie. Daam mu do zrozumienia, e jestem przecie jedn z najduej pracujcych
telefonistek, i e s tu koleanki, ktre pracuj dopiero rok czy dwa, dlaczego akurat ja... Dzisiaj
domylam si, e przyczynia si do tego nasza nadzorczym. Chciaa si mnie pozby, bo - jak si jej
wydawao - zbyt duo wiedziaam o jej stosunkach z jednym z dyrektorw zarzdu... Dziki temu
zreszt zostaa nadzorczyni i miaa wadz, ktr na kadym kroku dawaa nam odczu. W ostatnim
czasie nawet kierownik jej si podporzdkowa... W kocu przypomniano sobie, e kiedy kilka razy
si spniam i tym zaczto uzasadnia decyzj o pozbyciu si mnie. Rzeczywicie zim mj pocig
kilka razy mia spnienie, niewiele minut. Przestraszona, pokonywaam wtedy biegiem drog
z dworca do pracy. Zreszt w tym okresie rwnie inni, z powodu pogorszenia si sytuacji
komunikacyjnej, zjawiali si w pracy z opnieniem, ale nikt im tego teraz nie wytyka. Po prostu na
gwat szukano jakiego pretekstu, eby si mnie pozby. Zorientowaem si, e nie mam tam ju
czego szuka i niemal z ulg chwyciam si propozycji przyjcia odszkodowania (w wysokoci
trzymiesicznego uposaenia) za zwolnienie. Byam szczliwa, gdy opuszczaam ten kram.
Interesujce jest, co powiedzia pewien zaprzyjaniony z moim mem szef personalny, gdy
pokazaam mu kiedy moje wiadectwo pracy. Zapyta: - Czy byy jakie problemy z punktualnym
przychodzeniem do pracy? Czsto si spniaa? - Zdziwio mnie jego pytanie, bo wiadectwo nie
zawierao ani jednego zdania na ten temat. Jak on to wyczyta? Wytumaczy mi, e przy redagowaniu
tego typu dokumentw stosuje si pewne, niedostrzegalne dla zainteresowanego triki i chwyty
sowne, ktre pozwalaj szefom personalnym porozumie si ze sob i ostrzec, bez koniecznoci
sigania po suchawk telefoniczn. Pracownik zostaje wystrychnity na dudka; myli sobie: wietnie,
masz takie dobre wiadectwo pracy, ktre pozwoli ci wszdzie si zaczepi. W rzeczywistoci biega on
ze swoim wasnym wilczym biletem ukrywajcym rnego rodzaju aluzje i zoliwoci. A przecie
prawo powiada, e wiadectwo pracy nie powinno zawiera niczego, co mogoby przynie
czowiekowi szkod.
O tym, e nie chodzi tu bynajmniej o jaki wyjtkowo drastyczny i odosobniony przypadek, ale e ju
to metoda powszechnie stosowana, wiadczy przypadek innej telefonistki:
Zdarzyo si to w dniu uruchomienia nowej, zautomatyzowanej centralki telefonicznej. Poniewa nie
mielimy jeszcze dowiadczenia w obsudze tego urzdzenia, byo troch omyek... W pewnej chwili
przyjam rozmow zewntrzn, biegnc starymi czami. Zameldowaam si jako centrala numer

1. W trakcie tego rodzaju pocze telefonistki maj obowizek zgasza si sowami: Koncern
Gerlinga, dzie dobry. Na linii by sam Gerling. Rozzoszczony pyta: - Jak to, centrala numer 1?
Dzwoni z zewntrz, wybraem numer koncernu Gerlinga! - Udaam gupi i pytam: - Kto mwi? Wrzasn: - Tu Gerling! - Ja: - Musi mi pan wybaczy, to jaki bd techniczny. - On: - Prosz mnie
czy z moim sekretariatem. - Staram si mu wyjani, e jest to w tej chwili technicznie niemoliwe,
ale on wci nalega, eby go czy z sekretariatem, jak uparty dzieciak, ktry wbi sobie co do
gowy. Prosz, eby odoy suchawk i jeszcze raz wybra numer tej nowej centralki. Na co on
z wrzaskiem, e nie rozumie, o co chodzi, i e chce natychmiast mwi ze swoim sekretariatem.
Staraam si zachowa spokj i odezwaam si bardzo agodnie, ale stanowczo: - Mwiam ju panu,
panie doktorze, e jest to niestety w tej chwili niemoliwe. - Odwiesi suchawk. Po chwili odebraam
jaki telefon. To by znw Gerling. Pozna mnie oczywicie i dosta napadu wciekoci: - Pani znowu
przy suchawce?! - Odezwaam si: - Bardzo mi przykro, panie doktorze - i znw musiaam wyjania
mu to samo, co poprzednio. Wrzasn na mnie i powiedzia, ebym zamkna gb. Nadzorczym,
ktra przez cay czas staa przy mnie, dawaa rk znak, ebym przestaa mwi. Gerling sapic
z wciekoci rzuci w suchawk: -- Jest pani zwolniona! Niech mi pani da do telefonu pana Kolba.
(By to zwierzchnik dyurnych, odpowiedzialny za sprawne dziaanie nowego urzdzenia centrali). Pan
Kolb - mczyzna midzy pidziesitk a szedziesitk - jak tylko przyoy suchawk do ucha,
prawie zemdla. Osun si na krzeso, ktre mu szybko podstawilimy. Gerling te go zwolni, ze
skutkiem natychmiastowym, przez telefon. Kolb zblad a po szyj, po czym wolno odoy suchawk
i znieruchomia. Zaczlimy go pociesza i tumaczy, e nie musi bra serio zwolnienia z takiego
powodu, i e Gerling przed sdem pracy przegra spraw. Mymy ju zreszt przestali uwaa Gerlinga
za cakiem normalnego. Tylko: kto odway si to gono powiedzie!
Pewien byy przewodniczcy rady zakadowej, teraz ju na emeryturze, przypomina swoje czasy u
Gerlinga. Byo to jeszcze w okresie jego urzdowania we wieowcu. Kaza wanie zaoy urzdzenie
klimatyzacyjne w swoim gabinecie. Temperatura tam musiaa wynosi 22 stopnie, ani mniej, ani
wicej. W tym celu zainstalowano bezporednie poczenie, 56 metrw przewodw, z piwnicy, od
kota centralnego ogrzewania, a do kaloryferw w gabinecie. Przechodzc kiedy koo gabinetu,
zauwayem, e jaki prokurent rozdziela cygara. Zapytaem: - Co, bdziemy otrzymywali racje cygar?
- Nie, nie, one s dla tego tam - i wskaza palcem na drzwi gabinetu Gerlinga. - Jak to? On przecie nie
pali! - Nie. Zarzdzi, aby do jego gabinetu przyszo dziesiciu pracownikw. Piciu dostanie po
cygarze, a piciu po papierosie. Bd musieli wypali je w jego gabinecie. Potem kae wczy
urzdzenie wentylacyjne, aby sprawdzi, jak szybko zniknie dym.
Widzi pan, jakie ten czowiek mia zmartwienie. Zim rezydowa u gry, we wiey, latem siedzia na
dole. Z chwil oddania do uytku Friedricha Wilhelma zaj dla siebie cae pierwsze pitro, majce
wysoko dwch kondygnacji - specjalnie tak dla niego tak zbudowane, eby mia wraenie
nieskoczonoci swoich pomieszcze. Lampy neonowe w jego gabinecie s przez dwadziecia
cztery godziny na dob pod prdem, tak e gdy nacinie wcznik, nie ma w ogle migotania, od razu
si pal. Co pan, on nie moe przecie czeka nawet kilku sekund! Na oknach wisz ogromne
zasony, jedno nacinicie guzika i ju s rozsunite. To wszystko jest bardzo rafinowanie pomylane.
Czowiek, ktry zostaje dopuszczony przed jego oblicze, wchodzc do gabinetu czuje si zupenie
may w tym olbrzymim pomieszczeniu i przy tych ogromnych meblach, a zwaszcza wobec
gigantycznego biurka. Widziaem takich, ktrzy po wyjciu z jego gabinetu byli na skraju wyczerpania.
Robi z ludzi szmaty, bo on si nigdy nie bawi w adne delikatnoci. Byem raz wiadkiem nastpujcej
sceny: Gerling w napadzie wciekoci rzuci jednemu ze swych dyrektorw stos akt pod nogi, a ten
dure uklk i starannie wszystko zebra z podogi.

Nam, radzie zakadowej, nie by w stanie nic zrobi; wiedzia, e mgby poama sobie zby. Rada
zakadowa miaa w Kasie Oszczdnoci swoje konto. Konto byo puste. Pewnego razu otrzymuje
zawiadomienie, e przelano na nie 600 marek. Kto to zrobi, ale kto? Pocztkowo mylelimy, e to
jaka pomyka, ktra si wkrtce wyjani. Ale nie, pienidze tkwiy na naszym koncie jak sonina
w myszoapce. I tak to trwao przez pi czy sze lat. W kocu zwrcilimy si do szefa wydziau
personalnego i zadalimy, aby wszcz dochodzenie w celu wyjanienia, od kogo s te pienidze,
bowiem w adnym oddziale koncernu nie umiano nam tego powiedzie. Szef dziau personalnego
orzek, e to na pewno jaka pomyka, przykro mu, ale dokumentacja znajduje si ju w piwnicy;
postara si jednak, eby odszukano akta i wyjaniono spraw. Ale tak jak przypuszczalimy, nie stao
si nic, co doprowadzioby do rozwizania tej zagadki. Domylalimy si, e szef personalny wpad na
genialn myl poinformowania o tym zagadkowym przelewie samego Gerlinga, i tam postanowiono
zapewne: niech te pienidze pozostan na ich koncie, zobaczymy, co zrobi z nimi owa trjka dziaaczy
z rady zakadowej, majca prawo podpisywania czekw; na pewno rozdziel je midzy siebie...
W przeciwiestwie do obecnej rady zakadowej bylimy wwczas o wiele mniej skonni do
kompromisw i w ogle nie szukalimy w kierownictwie firmy wsparcia czy pomocy. Czonka rady
zakadowej mona zwolni z pracy tylko wwczas, jeli zamie on w sposb racy zasad zaufania lub
dopuci si czynu kryminalnego. Gdybymy podjli te pienidze, byoby to sprzeniewierzeniem,
mylano zapewne, e tymi 600 markami zwabi si nas w puapk... Poddano mnie te innej prbie.
Krtko przed wyborami do rady zakadowej zaproponowano mi awans z odpowiedni podwyk
uposaenia. Przyjcie w takiej chwili propozycji kierownictwa koncernu pogryoby mnie w oczach
kolegw, ktrzy mieliby przecie prawo myle o mnie, e jestem czowiekiem przekupnym. Ale o to
chyba wanie koncernowi chodzio, gdy po odrzuceniu przeze mnie oferty i po wyborach do rady,
propozycji ju nie ponowiono.
Praktykanta Kurta F. zncio nastpujcej treci ogoszenie koncernu:
Sprawa to oglnie znana, e w koncernie Gerlinga szkolenie ma szczeglnie gruntowny i nowoczesny
charakter, jest wszechstronne. Dodatkowa nauka organizowana w koncernie daje dodatkow wiedz,
a tym samym daj praktykantowi owo znane wyprzedzenie o dugo nosa, otwierajce przed nim
szybciej nowe moliwoci.
Kurt F. opowiada: Szkolenie nie jest wcale lepsze ni gdzie indziej, natomiast wiksza ni gdzie
indziej jest zarozumiao i arogancja. Jeli za chodzi o owo wyprzedzenie o dugo nosa,
zapewne miano na myli to, e niektrzy pracownicy koncernu, przesiknici feudalnym stylem
Gerlinga, uwaaj, i s uprawnieni do wodzenia nas za nos. W pierwszych dniach pracy byem tak
tym wszystkim zaszokowany, e chciaem zrezygnowa, zwrciem si ju nawet do biura
personalnego pewnej innej firmy ubezpieczeniowej. Czuem si tu nieprzyjemnie skrpowany;
chciaem w obiad wyj troch na wiee powietrze i kupi sobie pomaracz czy jabko, jeli
jedzenie byo gorsze... ale to nie takie proste. Trzeba wymyli jaki nadzwyczajny powd i biega od
Annasza do Kajfasza, eby dosta przepustk. A jeli chciao si wyj drugi raz w cigu tego samego
dnia, tumaczono czowiekowi, e tak nie mona, to nie jest w zwyczaju tej firmy... Nie mogem
zrozumie, dlaczego mam ebra o przepustk u sekretarek i za kadym razem wypisywa specjaln
kartk: nazwisko, cel wyjcia... Przepustki nie wydawano zaraz, trzeba byo po ni przyj
bezporednio przed podan w karcie godzin wyjcia. Ale nie zawsze j otrzymywano, jedynie
wwczas, jeli czowiekowi szczcie dopisao... Nastpnego ranka, zaraz po przyjciu do pracy,
zwracao si przepustk. Oni maj tam swoje zasady... Ale prawdziwe widowisko grozy byo wwczas,
jeli komu chciao si po prostu wyj, ot tak, bo akurat soce go skusio. Traktowano to nieledwie
jak przestpstwo kryminalne. Byem jeszcze w okresie prbnym i uciekaem si w takich przypadkach
do typowo uczniowskich wykrtw. Mwiem, e musz wyj po kanapki, ktre zostawiem

w samochodzie, albo e stuky mi si okulary i musz i do optyka... Dzisiaj chce mi si z tego mia.
Ale byo okropnie, zanim czowiek z tego nie wyrs, nie rozszyfrowa wsppracownikw i pozna nie
tylko rne triki, ale i nalene mu prawa pracownicze....
Rita F., rwnie praktykantka, a zarazem bya przedstawicielka modych pracownikw: W koncernie
Gerlinga, jako przedsibiorstwie typowo patriarchalnym, zainteresowane w zdobyciu zawodu
dziewczta usiuje si - w porwnaniu do modych mczyzn - zepchn na gorsze pozycje. Wiem
z wasnego dowiadczenia oraz z dowiadczenia wielu moich koleanek, e w trakcie wstpnych
rozmw stara si tu odwie dziewczta od nauki w zawodzie agenta ubezpieczeniowego i wmawia
si im, e odpowiedniejsza jest dla nich praca w charakterze pomocy biurowej, stenotypistki,
maszynistki itp. Wiele dziewczt daje si na to nabra; nie zdaj sobie sprawy, e bd miay gorsze
moliwoci awansu i e zarobi o wiele mniej ni wykonujcy podobn prac mczyni.
Dyskryminujca jest rwnie inna stosowana tu praktyka: modych mczyzn przyjmuje si na nauk
niezalenie od stopni na wiadectwie ukoczenia szkoy, natomiast dziewczta, ktre chciayby by
czym wicej ni maszynistkami czy stenotypistkami, musz wykaza si co najmniej dobrym
z niemieckiego i matematyki.
Nieraz zauwayem, e w rnych oddziaach koncernu praktykanci i modzi pracownicy zwracaj si
do siebie per pani i pan. To stwarza dystans i nie sprzyja tworzeniu si zespou, ktry
wystpowaby wobec przeoonych jako zwarty kolektyw.
Pewien mody pracownik tumaczy mi: Gra bardzo na to uwaa, abymy zwracali si do siebie
w formie pan i pani. Kiedymy tu przyszli, stanowilimy waciwie jedn grup ludzi w tym
samym wieku, wic zwracalimy si do siebie per ty. Ale ci z gry zaczli nam perswadowa, e to
nie jest w stylu tej firmy, i e taki bezporedni sposb zwracania si personelu do siebie mgby
wywrze niekorzystne wraenie na klientach. Wtedy uylimy sprytnego chwytu i udao si nam
postawi na swoim. Mianowicie przekonalimy ich, e bezporedni sposb zwracania si do siebie
jest wyrazem nowego teamwork, a przeamanie barier w rodzaju pan i pani prowadzi do
zwikszenia wydajnoci pracy.
Wiem te, e zespoy sportowe, do ktrych naleeli zarwno zwykli pracownicy, jak i wysi przeoeni,
a nawet dyrektorzy, nagle byway rozwizywane, albo te odwoywano z nich ni std ni zowd
wyszych rang pracownikw, jako e w takich zespoach wytwarzay si zbyt kolegialne formy
wspycia, ktre potem do trudno odrzuci tak nagle w biurze, w toku pracy.
Pewien 40-letni pracownik: Jeli atmosfera w jakim zespole (pracowniczym) staje si zbyt
harmonijna i rodz si takie czy inne formy zayoci, wwczas nastpuj przeniesienia i
przeprowadzki. W kadym pomieszczeniu jest zawsze kto, kto peni rol ma zaufania
kierownictwa koncernu. Naturalnie, z reguy wiadomo, kto nim jest i czowiek ma si przed takim na
bacznoci. Ale obecno takiego ma zaufania nie cementuje przecie zespou... A do tego jeszcze
ta rywalizacja midzy pracownikami, podsycana przez stosowanie zrnicowanych pac za t sam
prac. Przy kadej podwyce pac bya zawsze proba, abymy o wysokoci zarobkw nie
rozpowiadali na prawo i na lewo. Kademu wydaje si, e jest bardziej uprzywilejowany ni inni. Ale
gdyby rzecz dokadnie zbada, okazaoby si, e wszyscy jestemy oszukani. W naszym pokoju pracuje
nas dziewiciu, a skala uposae waha si od grupy trzeciej do szstej. W wielu przypadkach rnice
w pacach uwarunkowane s wiekiem pracownikw, ale nie we wszystkich. U nas najstarszy wiekiem
kolega ma czwart grup uposaenia, ale m zaufania kierownictwa, kobieta dopiero 24-letnia,
dostaa ju grup pit. Rnica tylko pozornie drobna. To przecie 180 marek miesicznie wicej.
Pewien funkcjonariusz zwizkowy: Gerling skonstruowa swj koncern w ten sposb, e na zewntrz
sprawia on wraenie niezalenych od siebie towarzystw ubezpieczeniowych i adne z nich nie

zatrudnia powyej 500 pracownikw. Jeli ktre raptem powikszy si do 800 czy do 1000
pracownikw, Gerling albo tworzy nowe towarzystwo, albo te cz personelu przesuwa, oczywicie
formalnie, przypisujc ludzi tym towarzystwom, ktre nie osigny jeszcze 500-osobowego
puapu. Dochodzi do tego, e ludzie pracujcy w tej samej czci gmachu, ba, czsto nawet w tym
samym pomieszczeniu i wykonujcy t sam prac, otrzymuj wynagrodzenie od rnych towarzystw
ubezpieczeniowych, a w wyborach do rady zakadowej musz czsto oddawa gos na kandydata
z innego towarzystwa, i to na czowieka, ktrego nieraz nie znaj ani z widzenia, ani z nazwiska.
Przyczyna tego rozrostu przez pczkowanie tkwi w tym, e wedug prawa adne przedsibiorstwo
nalece do jednej rodziny nie moe zatrudnia powyej p tysica osb. Jeli zatrudnia ich wicej,
wwczas reprezentanci pracownikw maj prawo by wybierani do rady nadzorczej i mog stanowi
jedn trzeci tego kierowniczego ciaa. Gerling jest jedynym w brany ubezpiecze wacicielem,
ktry przez stosowanie wspomnianego triku nie dopuszcza pracownikw do rady nadzorczej.
Wskutek mnoenia owych jednostek organizacyjnych ponosi on zapewne wysze koszty
administracyjne, ale chtnie si na nie godzi, byle tylko by wycznym -panem w swoim domu.
Rzecznicy modych pracownikw koncernu interweniowali w kierownictwie, argumentujc, e skoro
Gerling wci podkrela fakt prawnej samodzielnoci poszczeglnych towarzystw, powinien wydzieli
do dyspozycji pracownikw kadego towarzystwa oddzielne pomieszczenia na spdzanie przerw
w pracy, gdy dotychczasowe, jedyne tego rodzaju pomieszczenie, przeznaczone dla pracownikw
wszystkich towarzystw jest zbyt oddalone od biur niektrych towarzystw, aby mogo spenia swoje
funkcje. Gerling nie przyzna im oddzielnych pomieszcze i posuy si odwrotnym argumentem,
mianowicie, e trzeba te patrze na koncern jako na pewn cao. On zawsze obrci kota ogonem
tak, jak mu to w danej chwili najwygodniej.
Do rk wasnych. Tajne.
Przemwienie dr. Hansa Gerlinga i na oglnym posiedzeniu rad nadzorczych, komitetw
doradczych i rady zarzdzajcej koncernu Gerlinga w pitek, 27 padziernika 1972
Wolna gospodarka na czerwonej nitce.
(...) Ci czterej wrogowie stabilizacji (...), po pierwsze - pastwo jako organizacja
biurokratyczna, po drugie - demokracja jako organizacja parlamentarna, po trzecie - partie
jako organizacje spoeczno-polityczne, po czwarte - zwizki pracownikw jako organizacje
socjalistyczne (...)
Tam, gdzie konfliktw socjalnych w kapitalizmie nie mona ju rozwiza, pseudodemokraci
domagaj si interwencjonizmu. Ma si rozumie: interwencji pastwa na swoj korzy.
Domagaj si zmian, ale zmian oznaczajcych status quo minus. Ich wyobraenia
o rzeczywistoci s antydemokratyczne, wrogie parlamentaryzmowi i systemowi partyjnemu,
autorytatywne, hierarchiczne. Lansuj oni stare teorie Erharda o spoeczestwie
uformowanym.
(...) Zakres autonomii przedsibiorstw wci si kurczy, w zwizku z czym grozi nam sytuacja
- jeli owa autonomia zostanie podcita przez socjalizm i kolektyw - e przedsibiorczo
w prawdziwym tego sowa znaczeniu nie bdzie moga w przyszoci skutecznie dziaa
i egzystowa (...) Przedsibiorczo to synonim si twrczych (...). Wolne Niemcy dysponuj
jeszcze duym potencjaem takiej przedsibiorczoci. Naley j wykorzysta i rozwija, a nie
niepokoi, rzuca jej kody pod nogi i niszczy (...).

Polityka nie ma suy narodowi, lecz przede wszystkim przedsibiorcom. Tylko oni buduj,
tworz, inicjuj. Tak widzi siebie wielu patriarchw, i tak chcieliby oni by widziani przez cae
spoeczestwo.
Wolna gospodarka nie bdzie moga tka jedwabnej nitki dla swego krla-konsumenta, jeli
uniemoliwi si jej skuteczn przerbk owej czerwonej nitki, ktr tak wielu przdzie i z
ktrej mona w kocu zrobi stryczek dla przedsibiorcw i ich na niej powiesi (...). Walki
o stabilizacj nie mona wygra, jeli nie stworzy si odpowiednich ku temu przesanek
politycznych (...) Spord wszystkich bredni zwizanych z poszukiwaniem sprawiedliwej
polityki gospodarczej i socjalnej najbardziej niebezpieczna i najbardziej bdna jest teza
o ubogim pastwie. Pastwo - sprawca numer jeden inflacji w naszym kraju - jest co prawda
ubogie duchem, i to stanowi w dzisiejszej sytuacji fakt bezsporny. To ubstwo ujawnio si
rwnie w zamierzonych reformach, spaliy one na panewce nie tyle ze wzgldw
finansowych, ile z niedowadu umysw, ktre reformowaniem si zajy (...). Prawda zasadza
si na tym, e w obecnych warunkach pastwo, aparat i system rzdzenia nale chyba do
najgorzej kierowanych instytucji w dzisiejszych Niemczech (...). Tu wchodz w gr
parlamenty, a tym samym partie. A wic znw wracamy do sprawcw caego za. Dopki ster
sprawami pastwowymi bdzie znajdowa si w rkach dyletantw (...), dopty nie mona
oczekiwa, e skomplikowany mechanizm nowoczesnej gospodarki bdzie waciwie
obsugiwany (...). Nie jestem tak zarozumiay, aby uy w tym miejscu sowa rozsdek.
Zostao ono w toku obecnych kontrowersji politycznych zdeprecjonowane ju choby przez
fakt, i roci sobie do niego wyczne prawo partia, ktrej kierownictwo jawnie jeszcze
wierzy, e liberalny socjalizm jest rwnoznaczny z rozsdkiem. Odnosz jednak wraenie, e
szalestwo jest tutaj metod (...). Haso: Wicej demokracji, przy ktrego pomocy siy
socjalistyczne chc narzuci swoj wadz, jest od chwili przejcia wadzy przez ostatniego
kanclerza28 wci naduywane; oznacza ono bowiem w tym wypadku, e wikszo
spoeczestwa, kierowana przez zwizki zawodowe lub inne kolektywy, moe jedne dziaania
uatwia, a inne utrudnia nie tylko w sferze polityki, lecz take wanie w sferze gospodarki
(...). Zgodnie z tym demokratyzacja to nie tworzenie odpowiedzialnych zespow, lecz
nieodpowiedzialnego kolektywu, kierowanego przez centrum wadzy, jak zwizki zawodowe
czy pastwo o systemie i jednopartyjnym, sterowane porednio wol mniejszoci (...). Kady,
kto pomaga im (socjalistom - przyp. autora) w zdobywaniu wadzy musi by przygotowany na
to, e zostanie oskarony o wspdziaanie w ograniczaniu wolnoci; niezalenie od tego, czy
dziaa wiadomie, czy niewiadomie.
Kary nie ponios sprawcy, a wic partie i ich przywdcy, lecz sami pozbawieni wolnoci
czonkowie mas spoecznych, i czyli nard niemiecki, a wraz z nim inne narody europejskie,
jeli tama zostanie raz przerwana, a wezbrane wody zabarwi si czerwieni (...). Dlatego
nasz kraj dwiga wielk odpowiedzialno za los Europy, dwa mocarstwa wiatowe stawiaj
na siln i zjednoczon Europ: Ameryka i Chiny Moemy wybiera midzy Wschodem i
Zachodem, midzy materialistycznym kolektywizmem a wolnoci dla kadego. To jest dla
tego, dla kogo wolno ludzka jest rwnoznaczna z humanitarnym yciem, chodzi tu o wybr
na ycie i mier.
Na postawy sceptyczne i wiadome problemw reaguje si biologicznie uzasadnionymi
prawami do wadzy. Bezgraniczna megalomania. Paszczyzna ycia gospodarczego
zaprezentowana jest jako pole speniania si wulgarnie pojtego procesu darwinistycznej
28

Chodzi o Willy Brandta, ktry w 1972 ponownie zosta kanclerzem RFN (przyp. tum.)

selekcji. Jej katalizator - bezwzgldna walka konkurencyjna. Kto tego nie czuje, jeszcze
poczuje. Najmniejsza zmiana, powodujca popraw pooenia mas jawi si jako przewrt.
Nadal da si koncentracji majtku w powizaniu z wadz polityczn. Nie chodzi, jak si
czsto zaklina, o sprawiedliwo dla wszystkich, ale przede wszystkim o prawo stojce na
stray worka z pienidzmi. (Oferuje si polityk socjaln jako rodek kosmetyczny - po to, aby
nie dopuci do czego gorszego: do socjalizmu.) I jeszcze jedno, co uderza: owo mylenie
kategoriami bastionw, owo niemal patologiczne operowanie kontrastem przyjaciel - wrg.
Przeciwnik jest zawsze zy, pozytywne s wasne cele. Caa tyrada zostaa tak ujta, e
spokojnie mona powiedzie: Tutaj koczy si krytyka, tutaj rozpoczyna si walka klasowa.
I to odgrnie.
Tutaj, wrd suchaczy Gerlinga, w krgu zaufanych mona przyzna si do istnienia walki
klasowej, ktr oficjalnie si neguje i przedstawia jako proces ju przezwyciony. Tutaj,
wrd swoich, mona bez ogrdek propagowa i wpaja walk klasow. Walk z masami
pracujcymi, ktrym to pojcie pragnie si - poprzez ataki i oszczerstwa - wybi z gowy.
Po dwumiesicznej pracy w charakterze portiera i posaca w koncernie Gerlinga, i po subie
pomocniczej, ktr w tym czasie peniem w sobot i niedziel wielkanocn (od 7. do 18.) pilnujc
gmachu koncernu przed ewentualnymi intruzami - robi co bardzo banalnego i oczywistego, czym
jednak wywouj bardzo gwatowne reakcje...
(Wraliwo i sabo pozornie nietykalnego, bo autorytatywnie zbudowanego orodka wadzy jest na
og wiksza, ni si na pierwszy rzut oka wydaje. Nawet drobne uderzenia, niespodziewanie
wymierzone w newralgiczne punkty, mog nagle unaoczni sprzecznoci i anachronizmy tkwice
w istniejcych strukturach wadzy. Tytani akt, honorowi czonkowie zarzdu, ci wierni egzekutorzy
woli swego pana, pilnie bacz i niemal wstydliwie kryj si z tym, eby nie patrze w oczy ludziom,
ktrzy od ich decyzji zale i na ktrych produktywnoci zasadzaj si ich wasne rangi i stanowiska.
Chciaem ich sprowokowa do dziaania, doprowadzi do tego, aby mwili; zmusi do zdjcia maski
i w ten sposb odkry narzucone przez nich formy postpowania i reguy gry, ktre utartej ju
niesprawiedliwoci nadaj charakter zayych stosunkw. Jako rodka wybuchowego mona uy
ironii. A jeli nawet przy pomocy tego rodka nie da si wykurzy panujcych z ich gadkich skorup, to
przynajmniej bd si oni czuli mniej pewnie w swoich fotelach.
Zaskoczeni, gdy s akurat sami wrd siebie, reaguj niepewnoci; mona ich omieszy. W ten
sposb na uamek sekundy staj si w oczach ciemionych przez siebie ludzi tym, kim s naprawd).
Jednym z wyrazw klasowej struktury koncernu Gerlinga jest zrnicowanie posikw w kantynach,
wedug rangi i stanowiska. Zwyky lud ma do dyspozycji efektown i pompatyczn sal jadaln, tak
zwan Sal stulecia, w ktrej - wskutek staego rozwoju koncernu - stoliki s ustawiane coraz
cianiej. Jeli szuka si w toku wolnego miejsca, trzeba zarazem pilnie baczy, aby swojej zupy nie
wyla koledze na plecy. Tutaj kady sam si obsuguje. Trzeba sta do dziesiciu minut w ogonku,
zanim dostanie si swj talerz zupy.
Penomocnicy i prokurenci maj wasn kantyn w suterenie, a oprcz tego kasyno ogrodowe.
Dyrektorzy zarzdu jadaj natomiast w oddzielnej, ekskluzywno-feudalnej jadalni. Siadaj do
wytwornie nakrytych stow i zamawiaj dania, na jakie maj ochot.
Do nich wanie przyczam si w czasie przerwy obiadowej. Jestem wprawdzie w mundurze goca,
ale przynajmniej raz chc sobie tu porzdnie zje. Wchodz do jadalni, z tuzin bossw Gerlinga siedzi
przy stolikach. Jest tyle wolnej przestrzeni, e mogliby tu wygodnie usadowi si jeszcze moi koledzy
z punktu pocztowego; nawet wwczas panowie nie musieliby si cienia. Kieruj si do jednego ze

stolikw na samym rodku sali. Czuj lekkie bicie serca, bo niektrzy z tych panw podnosz ju
wzrok. Zapewne myl, e musiao co nadzwyczajnego zaj, skoro jaki goniec szuka ktrego z nich
w tym miejscu i w czasie tak intymnego zajcia. Nie mam jednak przy sobie adnej depeszy czy
pilnego dalekopisu, ktrym mgbym im suy. Przysiadam si natomiast do stou, przy ktrym siedzi
trzech dyrektorw. - Smacznego - mwi. Najmodszy zatopiony w mylach, odruchowo odpowiada: Dzikuj. - I wpada w popoch, widzc wok siebie twarze zaniepokojone i przeraone. Rozmowy
przy najbliszych stolikach powoli milkn, cho jeszcze przed chwil paday rne liczby i dane,
panowa peen podniecenia nastrj; teraz sytuacja wymaga od panw zachowania fasonu; eby tylko
nie straci twarzy; pokaza, e si doroso do owej nadzwyczajnej sytuacji. Niektrzy znw podejmuj
przerwany wtek i po cichu rozmawiaj, nie przestajc jednak ukradkiem obrzuca mnie
niecierpliwym spojrzeniem. Sdz, e na najbardziej owieconych i godnych kierownikach moje
wtargnicie sprawia wraenie, jak gdyby sygnalizowao nastanie nowych czasw: a wic ju do tego
doszo, tamy zostay przerwane, lud toczy si do naszych stow i koryt. Nikt nie ma odwagi wsta
i osobicie wyprosi mnie z sali, do tego ma si swoich ludzi. Przywoany przez kogo wyfraczony
modszy kelner dostaje zadanie przywrcenia starego adu. On rwnie dziaa dyskretnie, aby nie
wywoa jakiego goniejszego incydentu. A poza tym: nie wiadomo, czy - w mojej osobie - chodzi
o jakiego beztroskiego naiwnego gupca, ktry zbyt wzi sobie do serca t ca ostatni gadanin o
demokracji, jakoci ycia i tym podobnych hasach i na swj sposb chciaby je zrealizowa, czy
te o niebezpiecznego dla otoczenia wariata, w ktrym jakie niebacznie wypowiedziane sowo czy
zbyt gwatowna interwencja mogaby rozpta sza mordowania i niszczenia?! W kadym razie nie
spuszcza si goca z oka; wszyscy jak urzeczeni wpatruj si we mnie niczym w jakie zjawisko.
Modszy kelner pochyla si, aby szepn mi co do ucha, wtedy ja, wskazujc na talerz siedzcego
obok mnie dyrektora, odzywam si gono, tak aby wszyscy syszeli: - To wyglda apetycznie, prosz
mi te co takiego poda. I prosz rwnie o szampan. - Mody kelner, stumionym i nieledwie
bagajcym gosem szepcze mi do ucha: - Pan si pomyli, tutaj podaje si tylko dyrektorom... - Nie
ma adnej pomyki - przerywam mu. - A teraz prosz mi przynie zamwione dania, nie mam zbyt
wiele czasu. - Modemu kelnerowi cigle si wydaje, e po prostu pomyliem sale: - Z ca pewnoci,
niech mi pan wierzy, pomyli pan drzwi. Prosz i za mn, poka panu... - Patrz na niego bez sowa.
- Prosz, niech pan idzie za mn do kuchni - nalega kelner. Wydaje mi si, e powinienem wyrazi si
janiej, by nie da powodu do nieporozumie. Wskazujc na dyrektorw mwi: - Co to ma znaczy?
Ich si przecie te obsuguje! Czy s czym lepszym?! - Kelner wykonuje rk gest, jakby chcia
powiedzie siedzcym wok dyrektorom: - Zrobiem co do mnie naleao, nie wiem co robi dalej i szybko odchodzi.
A wic wzbraniaj si mnie obsuy. Przezornie zabraem ze sob kanapki i pooyem na krzele
obok siebie. Z zawinitka wyjmuj niadanie, wykadam na st chleb razowy z masem i szynk oraz
jedno jabko. Gdy wyjmuj z kieszeni n, dostrzegam w oczach dyrektorw bysk najwyszej
czujnoci. Obieram jednak tylko przyniesione ze sob jabko. Wycigam z kieszeni swj wasny
kieliszek i stawiam go na stole.
Mino tymczasem kilka minut. Dyrektorzy, w trosce o zachowanie twarzy, tkwi na swoich
miejscach. Pocztkowo byem troch podniecony i podenerwowany. W grupie, ktra jednego
jedynego nieproszonego gocia przyjmuje jak intruza, nieatwo zachowa spokj i obojtno. Im
bardziej jednak irytuj si i denerwuj panowie z zarzdu, tym wikszy spokj i opanowanie ogarniaj
mnie.
W drzwiach jadalni ukazuje si pan Klein, i prawie bez tchu, sprystym krokiem zblia si do mnie,
pozdrawiajc po drodze lekkim ukonem panw dyrektorw. Pan Klein, byy urzdnik policji
kryminalnej, jest moim przeoonym. Z tytuu swej funkcji odpowiada za portierw i gocw oraz za

bezpieczestwo w koncernie. Przykro mi, e wpdzam go w zakopotanie i tarapaty, by bowiem

waciwie zawsze wyrozumiaym przeoonym; nie tylko nie szykanowa swoich ludzi, ale powanie
traktowa ich kopoty i problemy. Pan Klein ma w rku miniaturow krtkofalwk, ktra wydaje
ustawiczne piski, jakby bya zirytowana. Za jej porednictwem otrzymuje wskazwki w trakcie
rozmowy ze mn.
Proponuj mu wolny obok mnie fotel. I rzeczywicie, przysiada na jego brzeku, jakby chcia
zademonstrowa obecnym, e nie wypada mu rozpiera si wygodnie w fotelach przeznaczonych dla
gry koncernu, i e to zbyt wysokie miejsce zajmuje jedynie w tym celu, aby lepiej mnie mie na
oku, a potem chytrze podej i zniewolonego wyprowadzi.
Pan Klein odwouje si wpierw do przepisw, eby mnie std wycign: - Panie G., to kasyno jest dla
czonkw zarzdu. Pan nie moe sobie pozwoli na jedzenie w tym tu kasynie... - Wycigam
portmonetk i mwi: - Nie chc za darmo, mog przecie zapaci. - Pan Klein (uspokajajco): - Tutaj
si niczego nie sprzedaje, panie G., mamy przecie swoj wasn jadalni, w ktrej i ja jadam. Niech
pan popatrzy, w koncernie pracuje trzy tysice osb i kada ma swoje miejsce, w ktrym moe je.
Pan tu nie moe je, mamy przecie swoje talony konsumpcyjne. Niech pan wybaczy, panie G., ale
kto pana na ten pomys namwi? - Dyrektorzy strzyg uszami. Odpowiadam: - Nikt nie musia mnie
do tego namawia, sam na to wpadem. To jest przecie zupenie co oczywistego, tyle e troch
pno... - Klein: - Panie G., pracuj w koncernie ju trzynacie lat, ale czego podobnego nigdy... - Ja: Kto jednak w kocu musi zrobi pocztek.
Pan Klein staje si coraz bardziej nerwowy. Ujmuje mnie delikatnie za rami i patrzy na dyrektorw
takim wzrokiem, jakby oczekiwa od nich pomocy. - Prosz, niech pan idzie za mn, panie G. Nieche
mi pan zrobi t przyjemno. Mymy przecie zawsze umieli si ze sob dogada. - Ja (nie ruszajc si
z miejsca): - Tak, ale najpierw poczekam na zamwione danie. Nie mog przecie wrci do roboty
z pustym odkiem. - Klein (bezradny): - Niech pan mi szczerze powie, panie G., pi pan dzi rano
alkohol? - Ja: - Nie. Dlaczego? Jestem trzewy jak pie. - Napeniam przyniesiony kieliszek ytniwk
i podsuwam go panu Kleinowi. - Niech pan sobie najpierw wypije, jeden yk nie zaszkodzi. Niech pan
wypije, to dobrze robi. To pana uspokoi. - Po chwili oczekiwania sam bior kieliszek i wychylam go za
zdrowie mojego rozmwcy. Pan Klein traci panowanie nad sob: - To powd do zwolnienia, panie G.
Pan przecie wie, e w czasie suby nie wolno nam pi alkoholu. - Oceniam, e nadesza waciwa
chwila, aby - wskazujc na dyrektorw - zwrci uwag na sprzecznoci. - A to co ma znaczy? pytam. - Przecie oni tu wszyscy pij szampan, i jak mi si wydaje, nie musz si bynajmniej z tego
powodu ba o swoje miejsca pracy. - Jeden z dyrektorw, ktry akurat podnosi lampk do ust,
przestraszony odstawia j znw na st; zapewne dlatego, eby mnie nie prowokowa. Karccym
spojrzeniem obrzuca modszego koleg, ktry ironicznym umieszkiem zareagowa na jego ruch.
Klein jeszcze raz prbuje atakowa: - Panie G., pan zosta zaangaowany w charakterze goca, ale nie
potrafi pan peni swojej suby tak, jak tego wymagamy... Niech pan si przyjrzy tym panom. Oni
chc tu w kocu omawia rwnie wewntrze sprawy koncernu...
Ja (tak, aby wszyscy syszeli): - Oni nie maj chyba nic do ukrycia! Dlaczego wic kady nie moe
sysze ich rozmw?
Zjawia si szef kasyna, pan Rssel. Pan Klein zrywa si z miejsca. I aby oderwa mnie od fotela, do
ktrego jakbym przyrs, mwi: - Panie G., pozwoli pan, e przedstawi mu szefa kasyna, pana
Russela. - Podnosz si, jak tego wymaga uprzejmo, podaj mu rk, mwi: - Bardzo mi
przyjemnie. - i znw zapadam w fotel.

- Czy nie moe pan spowodowa - zwracam si do szefa kasyna - aby podano mi wreszcie jedzenie? I, aby uprzedzi jego sowa, dodaj: - Mam mianowicie tylko 40-minutow przerw, potem musz si
znw zabra do roznoszenia poczty. Jeli tego nie zrobi, cay tok pracy w koncernie moe ulec
zakceniu. Jedno wynika z drugiego.
Szef kasyna stoi przede mn zmieszany, nie bardzo wie, co robi. Jaki dyrektor daje im rk znak,
eby si oddalili. Zapewne zrozumiano, e te argumenty nie tylko mnie nie przekonuj, ale jeszcze
utwierdzaj w uporze. Zdaje si, e poprbuj teraz taktyki pozostawienia rzeczy swojemu biegowi.
Moi ssiedzi - dyrektorzy wstaj od stou i bez sowa opuszczaj jadalni.
Przez pewien czas siedz i jeszcze czekam. Nic si nie dzieje. Wreszcie wstaj, id ku wyjciu. Ulga
w oczach tych, ktrzy wytrwali przy swoich stolikach. Mwi: - Smacznego. - Dwch mruczy pod
nosem co niezrozumiaego. W pobliu drzwi wyjciowych odwracam si, zmierzajc ku stolikowi,
przy ktrym jakich trzech dyrektorw z oywieniem rozprawia - zapewne o powstaej sytuacji.
Wskazuj na czwarty, nie zajty fotel, pytam: - Czy panowie pozwol zaj to miejsce? - Z ust, chyba
najstarszego rang, sysz zdecydowan odmow: - Nie, jest zarezerwowane. Zaraz tu si kto
przysidzie. - Ale w tej chwili miejsce jest wolne - odpowiadam i skinwszy im uprzejmie, siadam
w fotelu. I dla udobruchania: - Jak przyjdzie kolega panw, ustpi mu miejsca. - Milcz, a ja staram
si ich wcign w rozmow. - Czy rozumiecie to panowie, e mnie si tu po prostu nie obsuguje?
Panowie otrzymali przecie swoje danie bez trudnoci. - Spogldam w jadospis - ros z kury
z wkadk albo sok pomaraczowy, sztuka misa, wiea saata i saatka z selerw, kremy, kawa
potem mwi: - Jestecie, panowie, z jedzenia zadowoleni? - Widz, e modszy z nich ma zamiar
otworzy usta, ale pozostali daj mu znak do odejcia i caa trjka opuszcza plac boju. Pozostawili
nietknite lampki z szampanem, w zwizku z czym ja - przyjazny krgowi pozostaych - mwi gono:
- Na zdrowie - i przeykam szlachetny trunek.
Ale znw jestem sam przy stole. Poza mn siedzi tu jeszcze chyba z sze osb, w oczekiwaniu
zapewne na dalszy cig wydarze. W drzwiach pojawia si dwch panw; zmierzaj prosto w moj
stron. Modszy z nich robi wraenie czowieka dnego czynu, starszy wydaje si jaki spokojny
wewntrznie czy te zrezygnowany; zapewne zna cierpienia wiata, ale jest wiadom swojej wobec
nich bezradnoci. Modszy postaw i tonem gosu daje do zrozumienia, e zosta upowaniony do
dziaania, starszy, e nie ma wiele do gadania.
Pierwszy mwi o sobie, e jest wysannikiem dyrektora personalnego, a o swoim starszym towarzyszu
- e reprezentuje rad zakadow. (Pniej dowiedziaem si, e w czonek rady zakadowej zosta
przysany z innej czci gmachu, z innego towarzystwa ubezpieczeniowego, w zwizku z czym nie by
w ogle kompetentny do wystpowania w mojej sprawie. Delegowano go zapewne dlatego, e nie
oczekiwano z jego strony adnego sprzeciwu).
Modszy: - Nie wiem, co panem kierowao, eby si tu rozsiada?!
Ja: - Istnieje ku temu wiele powodw. Nie ma za adnego, dla ktrego by mi tego nie byo wolno.
Jednym z nich moe by na przykad zalecenie mojego lekarza. Radzi mi on unika tego parowanego
jedzenia, jakie podaj w Sali stulecia. Jestem na diecie, mam nerwic odka i waciwsze dla mnie
jest to jedzenie, ktre tu si serwuje.
Modszy: - Niech pan si rozejrzy. Kady w tym koncernie ma swoje okrelone miejsce pracy, swoje
biuro, swj zakres kompetencji. Pan te przecie nie moe tak bez wszystkiego nagle pracowa na
innym stanowisku i powiedzie: Bd pracowa tu, bo ta praca bardziej mi odpowiada. Chc siedzie
tu, a nie tam.

Czonek rady zakadowej: - ... atwo powiedzie: ta praca bardziej mi odpowiada.

Ja: - Ale to przecie zupenie co innego! To nie ma nic wsplnego z kwalifikacjami zawodowymi,
z wpracowywaniem si, i tak dalej... Je kady chyba potrafi. Po to, by wypi lampk szampana, nie
trzeba przecie adnego szczeglnego przygotowania!
Czonek rady zakadowej: - Jedno z drugim nie ma nic wsplnego.
Modszy: - Wiadomo, e jeeli dyrekcja pije do obiadu szampan, nic to jej nie zaszkodzi... W kadej
firmie panuj okrelone wyobraenia o porzdku i o rnicach. Maj one swj sens i speniaj
okrelony cel. A w tej jadalni prowadzi si rozmowy, ktre - ze wzgldu na rang rozmwcw dotycz najwaniejszych spraw koncernu. I dlatego niechtnie widzi si tu ludzi, ktrzy do grona tego
nie nale.
Ja: - Ju raz powiedziaem, e chyba nie rozprawiaj oni tu o niczym zakazanym, albo te...? Poza tym
uwaam, e cige przebywanie dyrektorw wycznie w swoim gronie nie wychodzi dyrekcji na
dobre. Gdyby dyrektorzy mieli kontakt ze zwykymi pracownikami, z pewnoci dowiedzieliby si
niejednego, czego jeszcze nie wiedz... Mylaem, e oni uciesz si, i kto wreszcie przeama
barier i pomaga przezwyciy t ich izolacj.
Czonek rady zakadowej: - Niech pan popatrzy na tego modego pana, z ktrym przyszedem. Doktor
U. jest prokurentem i nigdy by si nie odway przekroczy progw tego pomieszczenia, gdyby nie
otrzyma od dyrekcji wyranego polecenia. Tak to jest. Te miejsca tutaj zastrzeone s dla
okrelonych ludzi w okrelonym celu. I ja nie mog tani po prostu i, powiedziawszy sobie: tak, id
tam, eby si do nich przysi i przeama dotychczasowy porzdek!
Modszy: - Rnice istniej wszdzie. A zaczynaj si ju przy okienku z wypatami. Pan wykonuje
swoj prac, pan S. swoj, ja swoj... Dlaczego kady z nas zarabia inne pienidze?
Ja: - Tak. W tym miejscu zaczyna si niesprawiedliwo, ma pan racj. Ja otrzymuj 744 marki, cho
mam on i dziecko. Czy pan by za to wyy?
Modszy: - Trzeba wic wybra sobie inny zawd, gdzie wicej si zarobi, jeli panu ten zawd tutaj
nie odpowiada.
Ja: - Przecie robi si tu wiele, aby na zewntrz stworzy pozory, e jest to przedsibiorstwo
socjalne...
Czonek rady zakadowej: - Co ma jedno z drugim wsplnego?! Pan chyba rozumie, e musz istnie
czynniki reprezentacyjne, rwnie tu. Porzdku nie mona przecie ama, dokd by nas to
zaprowadzio!
Modszy: - Niech pan si zastanowi, to s struktury adu, a take zasady, ktre licz sobie ju setki
i tysice lat. S niejako tworem organicznym, nie mona ich tak po prostu wyrzuci na mietnik.
Hierarchia istnieje nawet w wiecie zwierzt. Najpierw re lew, a dopiero tym, co zostawi, karmi si
lwica ze swoimi modymi, potem kolej na szakale... Chc przez to powiedzie, e w porzdek
stworzya sama przyroda...
Ja: - A my mamy przyj na siebie rol szakali? O ile sobie przypominam zoologi ze szkoy, to wanie
pana wywody nie maj nic wsplnego z prawami obowizujcymi w wiecie zwierzt. Jeli jest
potomstwo, najpierw otrzymuj swoje lwica i lwitka. Ale to nie pasuje do paskiego konceptu.
W istocie zgadza si tylko to, co powiedzia pan od siebie. Postpowanie w tym koncernie chce pan
uzasadni dzikimi prawami dungli...

Modszy: - Ale pan tego nie zmieni swoj dzik demonstracj, raczej skrci pan sobie kark. Niech pan
pomyli: czonkowie dyrekcji nie maj umw o prac, maj umowy z tytuu swego czonkostwa
w zarzdzie. Ale posuwam si za daleko, tumaczc panu...
Ja: - No, dobrze, wobec tego powinnimy rwnie mie takie umowy.
Modszy: - Niech pan si o to stara w spoeczestwie bezklasowym. Tylko e na to bdzie pan musia
jeszcze dugo czeka. W kadym razie pracujc u nas, znajduje si pan na zupenie niewaciwym
miejscu!
Ja: - Zgadzam si z panem. Ale kto wie, czy nie doczeka si pan jeszcze takiego bezklasowego
spoeczestwa. Wtedy moe pan sobie przypomni dzisiejszy dzie. Wtedy nie bdzie pan uwaa
mojej tu obecnoci za co niesamowitego. Wtedy niejedno si zmieni, nie tylko w zakresie jedzenia.
Wwczas pan i pascy przeoeni bdziecie musieli pogodzi si z utrat waszych przywilejw,
w naszym natomiast yciu wiele zmieni si na lepsze.
Jak byskawica rozchodzi si po koncernie wiadomo o zbezczeszczeniu i okupowaniu przeze mnie
dyrektorskiego kasyna. Tych, ktrzy si z tego miej, mam po swojej stronie. Rozprawiajcy
w grupkach pracownicy wybuchaj miechem na widok dyrektorw. Kierownictwo koncernu nie ma
odwagi jeszcze tego samego dnia da mi wymwienia, miech mgby si przecie obrci w gniew
i oburzenie. Jeszcze si mnie wic nie wyrzuca, ale kto chodzi za mn i ledzi kady mj krok.
Zostaj powiadomiony, ebym jutro zgosi si u dyrektora personalnego. Zanim jednak do tego
dojdzie, mam zamiar zaj miejsce w najwitszym przybytku, w gabinecie dr. Gerlinga.
Nastpnego ranka szef kasyna przychodzi do mnie i ostrzega przed prb ewentualnego powtrzenia
tego, co wczoraj zaszo. Tym razem nie bd bowiem perswadowa, lecz sign po inne rodki.
Odpowiadam mu, e mnie rwnie nie zaley na zapoznaniu si z owymi innymi rodkami i e
jeszcze czuj w odku wrogo, ktr mi wczoraj okazano. ycz sobie jedynie, aby on sam dzi
poda mi obiad do gabinetu dr. Gerlinga. Tam nikomu nie bd zawadza, a i mnie nikt nie bdzie
przeszkadza.
Zostawiam go z tym kopotliwym poleceniem i okrn drog, obchodzc loe strw, docieram
do rezydencji dr. Gerlinga. Spotkanemu po drodze koledze rzucam tylko w przelocie: Gdyby mnie
kto szuka, zastanie mnie w przerwie obiadowej w gabinecie dr. Gerlinga. Czas, eby to
pomieszczenie suyo wreszcie jakiemu sensownemu celowi, bo dotd jako jest ono przewanie
puste. Koledzy z punktu pocztowego mog pniej do mnie wpa.
Gabinet Gerlinga jest wielki jak salon. Na takiej powierzchni gdzie indziej mieszcz si cae biura. Sufit
jeszcze raz tak wysoko jak w pomieszczeniach dla pracownikw na pozostaych pitrach wieowca.
Biurko i fotele obite skr. Na podwyszeniu brzowe odlewy gw Gerlinga i jego ojca. Na biurku
wadcy koncernu symbol zasigu wadzy, wykonany w dwch wariantach: globus pozacany i globus
krysztaowy. Zote pira oraz dugopisy le w rwnym szeregu. Na blacie biurka wytoczona zotymi
literami najblisza sercu Gerlinga sentencja: Fortes fortuna adjuvat (Silnym szczcie sprzyja). Na
kartce, ktr kad obok, pisz: Ale ju niedugo! Na biurku wizanka wieych czerwonych
godzikw. Wycigam z wazonu jeden kwiat i przypinam go sobie do uniformu.
Siedz w fotelu Gerlinga za jego biurkiem, gdy do gabinetu wpadaj dwaj penomocnicy. Jem wanie
jabko. Wyprowadzaj mnie do poczekalni na parterze, usiuj wydoby ze mnie jakie wyznanie na
temat motyww mojego postpowania. Jeden z moich aniow strw czstuje mnie nawet
papierosem. Powtarzam to samo, co powiedziaem wczoraj w dyrektorskim kasynie: e to co robi,
jest najbardziej oczywiste pod socem, i e pniej docz si do mnie jeszcze moi koledzy. Musicie

po prostu pogodzi si z tym, e ludzie zaczynaj myle po nowemu, a to co robi, jest tylko
zewntrznym przejawem rozpoczynajcego si uspoecznienia przedsibiorstw w rodzaju tego
koncernu.
Penomocnicy prowadz mnie do tego samego biura, w ktrym przyjmowano mnie do pracy. Jeden
z nich ujawnia swoje spostrzeenie; mianowicie, e w ostatnim czasie dostrzeg na mojej twarzy
zmiany, z czego wynika, e nadesza pora, abym sobie dobrze wypocz, a przedtem jeszcze poradzi
si jakiego lekarza. Mwi, ebym wraca zaraz prosto do domu, oni ju dadz mi o sobie zna.
Tak to ju bywa, e kto w nienormalnym systemie zachowuje si zupenie normalnie, zostaje uznany
za nienormalnego, aby system mg nadal uchodzi za normalny.
Nastpnego ranka goniec koncernu dostarcza mi pod podany w moich dokumentach adres pismo
powiadamiajce, e zostaem zwolniony. Powoujc si na warunki umowy o prac - pisze si
ostronie i uprzejmie - musimy Panu niestety zakomunikowa, i po upywie okresu prbnego nie
bdziemy kontynuowa z Panem wsppracy. Jednoczenie korzystajc z przysugujcych nam
uprawnie, wypowiadamy Panu prac w terminie do 31 maja 1973 r. Zreszt w porozumieniu
z naszym prokurentem, panem H., jest Pan ju od dzi zwolniony z obowizku penienia suby.
Z uprzejmym pozdrowieniami - Koncern Gerlinga.
P.S. W miejscowej bulwarwce Express wydrukowano nastpnego dnia chwytajc za serce
histori o pewnym gocu, ktry chcia raz je razem ze swoimi szefami.

Posowie
Za porednictwem telewizji szwedzkiej29 udao mi si tak poprowadzi autodemaskacj, e wie
o moim prawdziwym nazwisku, zawodzie i celu, jaki chciaem przez podjcie tej pracy osign,
dotara do samego Gerlinga. O swoich przeyciach w firmie szwedzkiego konsula generalnego miaem
mono opowiedzie w czasie pgodzinnego programu telewizyjnego. Szwedzkie ministerstwo
spraw zagranicznych zadao raportu o tym faszyzujco podbarwionym reprezentancie, za
szwedzka prasa rozpisywaa si o naszym czowieku w Niemczech Zachodnich.
Koncern Gerlinga wysa do Sztokholmu przedstawiciela swojego centrum prasowego z zadaniem
sprowadzenia owego filmu. Daremnie. Dziennikarze szwedzcy nie byli tak skorzy do rozmw
z penomocnikiem koncernu, jak ich zachodnioniemieccy koledzy. W zwizku z zapowiedzianym przez
telewizj kolosk reportaem o mojej pracy w koncernie, Gerling usiowa jeszcze przed emisj
programu wysondowa, czy i w jakim stopniu moje wypowiedzi w tym programie mog stanowi
zagroenie dla interesw koncernu. Zrobi to oczywicie dlatego, aby ewentualnie w por
interweniowa i nie dopuci do emisji reportau. Jeden z dziennikarzy - notabene ze mn
zaprzyjaniony - zosta poproszony o przeprowadzenie zwiadu w tej materii. Jednoczenie
zapowiedziano mu, e na jego konto przelana zostanie wiksza kwota.
Rozptaa si gorczkowa, po trosze bezradna i bezmylna akcja. Zwoywano zebrania zarzdu dla
ustalenia najskuteczniejszych sposobw reakcji na anonsowany reporta telewizyjny.
29

Wallraff korzystajc z okolicznoci, e Gerling jest konsulem generalnym Szwecji w RFN, zaprosi do Kolonii
ekip szwedzkiej telewizji, ujawniajc przed kamerami swoj tosamo oraz cele, ktrymi kierowa si
aranujc t mistyfikacj, a take rezultaty, jakie dziki niej osign. W trakcie owego wywiadu, ktry zyska
pniej w RFN podobny rozgos jak jego reporta, Wallraff poinformowa opini publiczn o skandalicznych
machinacjach i stosunkach w koncernie (przyp. tum.)

Porozumiewano si z innymi koncernami, aby w najgorszym przypadku zaaranowa

skoncentrowan akcj przeciwko autorowi. Niektre koncerny, jak na przykad Koncern VEBA,
byy temu przeciwne, bo obawiay si, e akcje tego rodzaju mog wywrze odwrotny skutek.
Dziennikarze indagowali mnie telefonicznie, kiedy opublikuj reporta o koncernie Gerlinga i jakimi
faktami dysponuj. Kiedy dzwoniem pod wskazane mi adresy gazet, w ktrych rzekomo mieli
pracowa, okazao si, e nikt ich tam nie zna. W trakcie pewnego zebrania podszed do mnie jaki
fotograf i powiedzia, e chciaby mi zrobi kilka zdj, gdy te, ktrymi dysponuje, nie s zbyt
wyrane; obfotografowa mnie ze wszystkich stron i na pytanie o swego zleceniodawc wymieni
wydawnictwo Bertelsmanna. W rzeczywistoci zdjcia znalazy si w kilka dni pniej w archiwum
koncernu Gerlinga.
W kocu koncern sprbowa nasa na mnie swojego szpicla; kogo obracajcego si w krgach
artystycznych i w grupach lewicowych, a pracujcego od czasu do czasu na zlecenie koncernu. Ale
i tutaj aparat wadzy okaza si bardziej nieporadny, ni to si na pozr wydaje. W por ostrzeony
przez jednego z moich licznych informatorw od Gerlinga, udzieliem szpiclowi, z ktrym siedem razy
si spotkaem, odpowiednio spreparowanych informacji. Podaem mu na przykad (myln)
wiadomo, jakoby mj reporta o firmie Gerlinga miaa nada wkrtce telewizja holenderska. Skutek
by taki, e w koncernie sporzdzono list programw telewizyjnych, ktre w zwizku z tym mogyby
wchodzi w rachub, oraz nazwisk dziennikarzy, ktrzy w tych programach mogliby macza palce.
W kocu koncern zdecydowa si cakowicie odsoni rzeczywisty motyw swoich zabiegw i wystpi
przeciwko mnie w sposb jednoznacznie nielegalny. Kierownik orodka prasowego koncernu wrczy
szpiclowi miniaturowy magnetofon (marki Sony), aby dyskretnie utrwala na tamie tre
prowadzonych ze mn rozmw. wiadom tego, robiem wszystko, aby w toku tych rozmw
zaprezentowa si dokadnie w taki sposb, jaki odpowiada stereotypowi poj szefw koncernu
o ludziach mego pokroju, po czym zoyem u notariusza pisemne owiadczenie, w ktrym ujawniem
motywy swojego postpowania: robiem to, aby jak najduej by przynt dla szpicla, a tym
samym - jak najwszechstronniej rozszyfrowa metody dziaania koncernu. Owemu szpiclowi zostay
zreszt wypacone honoraria za informacje, przekazane przez jeden z bankw Gerlinga, i to
przekazane za pokwitowaniem, cho pod pseudonimem. Jestem w posiadaniu kopii tych
pokwitowa. Za sam tylko tam za nasz rozmow otrzyma on 2 tysice marek. Aby
spodziewanemu przeze mnie procesowi ze strony koncernu Gerlinga nada odpowiedni wag, nie
wykorzystaem w reportau wszystkich istotnych faktw. Proces sdowy byby dla mnie
najwaciwszym forum, na ktrym z obwinionego mgby si przeksztaci w oskaryciela.

Arzberger
Gnter Wallraff30
Wolna gospodarka rynkowa na przykadzie najwikszego w Europie domu sprzeday wysykowej mebli
Kiedy ma si duo pienidzy, malej moliwoci dalszego podnoszenia stopy yciowej,
a kupowanie przestaje sprawia przyjemno.
(Gnter Arzberger, milioner yjcy ze sprzedawania, 1966)

30

Przy wsppracy z Klausem Antesem - (przyp. autora)

Krl mebli Gnter Arzberger, lat 44, lubi szybkie wozy, ma prywatny samolot, will z saun i basenem
kpielowym.
Mwic o pocztkach swojej firmy, opowiada bajk z pionierskich czasw pierwszych
przedsibiorcw: Zaczyna przed dziewitnastu laty z obadowan Dekawk i 3,50 markami
w kieszeni. Tajemnica jego sukcesu: bezporednia droga od producenta do klienta. W tamtych
czasach zakad jednoosobowy, dzi zatrudnia tysice pracownikw. Siedziba firmy: Herrsching nad
Ammersee.
Biuro firmy cechuje chodny luksus: hol koncernu wyoony czarnym woskim marmurem, w sali
przyj i na klatce schodowej surowe meble, nowoczesne krysztaowe lampy. Zapytany, dlaczego
osiad w tym piknym pejzau alpejskim, szef koncernu prezentuje si jako rzecznik walorw
naturalnego rodowiska: Jest tu czyste powietrze, adna okolica.
Pewien dawny pracownik dziau reklamy o swoim byym szefie. Gdy jaki wytwrca mebli spnia
si z dostaw, szef wsiada do samochodu albo do samolotu, po kilku godzinach pojawia si
w krytycznym miejscu, zbiera winnych w jednym pokoju i wtedy nie byo adnego jeli i ale,
adnego proszenia, byo osawione arbzergerowskie pranie mzgw.
Milioner sam o sobie: - Myl, e pienidze jako do mnie nale, to przecie zupenie jasne, jeli kto
dzisiaj si wzbogaci, to dziaa na kobiety tak samo, jak dawniej ten, co mia krzy rycerski. - Na
pytanie, czyby wic sdzi, e pienidze przydaj czowiekowi zmysowoci, Arzberger odpar: - Tak,
tak to si dzi okrela, pienidz to seks mczyzny.
Dziaalno Arzbergera to tylko jeden z przykadw pewnych praktyk stosowanych
w przedsibiorstwie, ktre coraz bardziej si rozpowszechniaj. Rozpoczynajc do skromnie, firma
w okresie od roku 1952 do dzi wyrubowaa obroty do ponad 250 milionw marek. Przykad ten
ukazuje bezmiar moliwoci koncernw w systemie kapitalistycznym. Propagatorzy wolnej
gospodarki rynkowej cigle powouj si na to, e silna konkurencja suy konsumentowi. Jest to
jeden z tych argumentw obronnych, ktrych arsenay bossw przemysu s wci pene. Z metod
stosowanych przez Arzbergera wynika jednoznacznie, e to nie firmy odbijaj sobie nawzajem
zdobycz, lecz e faktyczn ofiar jest klient. Tak rzecz ujmujc, mamy rynek nie konsumentw, lecz
sprzedawcw, jako e ci ostatni wanie na nim panuj.
Zaangaowaem si w charakterze akwizytora firmy, albo te - jak Arzberger oszukaczo zwie swoich
mistrzw od zaskakiwania klientw - doradcy w zakresie meblowania wntrz. Ukoczyem
szkolenie wewntrzne, w wyniku ktrego nie znajcy brany kandydaci na pracownikw w cigu
dwch dni staj si twrcami zabudowy przestrzeni lub architektami wntrz. W tym
przyspieszonym szkoleniu prawie zupenie nie chodzi o fachow wiedz. Kandydatw tresuje si
w stosowaniu rnych trikw oraz uzbraja w odpowiedni doz pogardy dla ludzi, aby przy pomocy
rnych rodkw i za wszelk cen byli w sianie wymusi na klientach podpis pod umow.
Nie odegraem swojej roli do koca, to znaczy -- zrezygnowaem z namawiania ludzi do kupna mebli,
bo to ich finansowo wie, a tym samym uzalenia. Przez kilka tygodni naleaem do sztabu
akwizytorw Arzbergera. W tym okresie miaem stay kontakt z miejscowym kierownikiem dziau
sprzeday. Kady akwizytor musia mu przedkada umowy zawarte z klientami; dyskutowano,
dlaczego ta czy owa transakcja nie dosza do skutku, przy czym kierownik dziau sprzeday korygowa
bdy popenione przez akwizytorw, omawia pewne sytuacje, w ktrych mog si oni znale i
pobudza ich do zwikszenia wydajnoci. Albowiem tylko wwczas, jeli oni duo zarobi, sporo
zarobi rwnie on, poniewa otrzymuje pewien procent od obrotw swoich akwizytorw.

Aeby odsoni, co przed opini publiczn z tak powag si kamufluje, wziem adresy
interesantw i odwiedziem ich nie po to, eby im cokolwiek sprzeda, lecz eby ich ostrzec.
Nastpujce cytaty, objanienia, owiadczenia i autodeklaracje nie s wytworami wyobrani, lecz
autentycznymi wypowiedziami, ktre w kadym calu mona udokumentowa.

Tutaj pomylano w pierwszym rzdzie o wolnoci kadego obywatela naszego pastwa, wolnoci
ksztatowania ycia oraz konsumowania tego, co mieci si w ramach finansowych moliwoci, oraz
odpowiada osobistym yczeniom i wyobraeniom poszczeglnego obywatela. Ta podstawowa
demokratyczna zasada wolnoci konsumowania powinna mie swoje logiczne dopenienie
w wolnoci produkowania lub zbywania przez przedsibiorc tego, co na podstawie sytuacji
rynkowej, to znaczy w oparciu o potrzeby przejawiane przez kad jednostk uznaje on za konieczne
i obiecujce mu powodzenie. Wolno konsumowania i wolno dziaalnoci gospodarczej musz
uchodzi w wiadomoci kadego obywatela naszego pastwa za nietykalne prawa zasadnicze.
Naruszanie ich powinno by karane jako zamach na nasz ad spoeczny.
(Eks-kanclerz federalny Ludwig Erhard w ksice Dobrobyt dla wszystkich, 1962).

Slogan reklamowy firmy Arzberger:

Co roku wyposaamy w meble jedno wielkie miasto w naszym kraju.

Z wystpienia dyrektora firmy Arzberger w czasie dwudniowego szkolenia w Kolonii:

W roku 1972 obroty firmy wyniosy okoo wier miliarda marek. Jest to ogromna suma, a jednak
jest to za mao. Rocznie w RFN sprzedaje si mebli za 10 miliardw marek. Chcemy podbi rynek
i mamy w zwizku z tym pewne pomysy. Mamy rynek w rku i powiedzielimy sobie, e tkwi w nim
jeszcze wiksze moliwoci. Reklama nigdy przecie nie przestanie funkcjonowa. Reklama istnieje od
chwili powstania wiata i bdzie istniaa jeszcze wtedy, gdy zniszczy nas ostatnia bomba atomowa.
Przede wszystkim sprzedajemy sami siebie, a potem sprzedajmy meble.
Przychodzicie do nas z rnych wzgldw. Jeden mwi, e tam gdzie dotychczas pracowa, nie byo
odpowiedniego klimatu. Inny powiada, e szef z ktrym pracowa... jeszcze inny: chc si
wyprbowa jako akwizytor, poniewa nie mam zamiaru do koca ycia pracowa zamknity
w czterech cianach. Rano rozpoczyna o smej... podbija kart pracy... to nie byo to, mwi jeden,
inny za... umiem lepiej obchodzi si z ludmi ni z maszynami....

Wyznanie byego akwizytora firmy Arzberger:

Byem u Arzbergera kilka lat. Nawet wierzyem w spraw. Zaangaowaem si. Pracowaem czasem
szesnacie godzin na dob. Czsto wyjedaem nawet w soboty, eby odwiedzi na prowincji
jakiego klienta. Mwi szczerze, byem fanatyczny. Mianowicie nie mog znie, gdy inni s lepsi
ode mnie. Zawsze chc by pierwszy. I rzeczywicie dokonaem potem tego. Spord tysica
akwizytorw ja miaem najwysze obroty. Miesicznie ponad 50 tysicy marek. Tak przeamaem
barier dwiku. Zostaem za to odznaczony. Trzykrotnie - sztabka zota, 585.

Z ogoszenia, przy ktrego pomocy Arzberger werbuje swoich przedstawicieli:

(...) Wysoko kwalifikowani wsppracownicy, jakich poszukujemy, musz mie wyksztacenie oglne.
Nie powinni oni tak zwanego zotego cicia utosamia z technik operacji chirurgicznej, a
Myliciela duta Rodina myli z czowiekiem, ktry anonimowo pisze teksty na cudze zamwienie.
Oczywicie, powinni dobrze orientowa si we wszystkich dziedzinach wiedzy o stylach i historii
sztuki, zna si na sposobach produkowania mebli i owietlania wntrz, oraz na rodzajach drewna,
a take mie inne niezbdne warunki do podjcia tej pracy.

Poddajmy si raz sami sprawdzianowi. Komu z nas si nie schlebi, jeli si mu zasugeruje, e jako
klient jest krlem? Jak atwo moe poechtany w taki sposb czowiek zapomnie o zrobieniu uytku
ze swojego rozumu. I to jest dla podstpnych kusicieli najstosowniejszy moment do kadzenia
uczuciom i nadziejom kupujcego. Teraz prospekty - te zamaskowane w istocie rzeczy bodce dokonuj swego w umyle klienta. W tym momencie moecie powiedzie, e to z pewnoci
przesada; e jeli o was chodzi, nie byoby to takie proste. Dobrze. Dowiadczenie uczy jednak, e
wikszo ludzi wcale tego nie spostrzega. Zbyt doskonale pracuj technicy manipulowania
odruchami, gdy steruj oczekiwaniami klientw, zmieniaj ich nastawienie, wymuszaj na nich
postanowienia. Reklama to sztuka prezentowania im da i woli przedsibiorcy jako rzeczywistoci
pozbawionej alternatywy.
Skd przychodz, kim faktycznie byli ludzie, ktrzy ubiegaj si tu o prac? Byli rzenikami, majstrami
w przemyle wkienniczym, inynierami, wykwalifikowanymi agentami reklamowymi,
przedstawicielami handlowymi, narzdziowcami, w jednym przypadku ubiega si tu o prac
waciciela splajtowanego interesu.
Oto komentarz pewnego pracownika Wsplnoty Pracy Zwizkw Konsumentw w Bonn, ktra
z wikszym czy mniejszym powodzeniem usiuje broni interesw klientw:
Werbowani dzi przez poszczeglne firmy akwizytorzy nie dysponuj w zasadzie adnymi
kwalifikacjami. Poza tym s to ludzie wedug mojego mniemania nadzwyczaj nieudolni, ale nie
chciabym tu wszystkich podciga pod jeden mianownik. Wielu z nich wci zmienia brane, w tej
dziedzinie jest bardzo dua fluktuacja. Nastpnie - firmy, dla ktrych pracuj, bardzo czsto
uzaleniaj tych ludzi od uzyskanych efektw sprzeday, wynagradzajc ich mianowicie wedug
systemu prowizyjnego. To znaczy, e wynagrodzenie wypaca si im tylko wtedy, gdy mog si
wykaza odpowiednimi wynikami w interesach.

Z wystpienia dyrektora firmy Arzberger w czasie dwudniowego szkolenia akwizytorw w Kolonii:

Zarabia pienidze. Podwjnie, potrjnie, tak jakbymy cay dzie pracowali w fabryce. W tym celu
musicie jednak naprawd bardzo gorliwie si udziela... do tego dochodz jeszcze zdolnoci. A wic
mamy trzy cnoty: pierwsza - sympatia, druga - pilno, trzecia - zdolnoci. Chcemy, abycie nam
powiedzieli, co macie do zaoferowania. Jedno jest bowiem jasne: kto chce zarabia pienidze i zrobi
karier, kto chciaby sobie zabezpieczy przyszo, a do tego jeszcze pozosta wolnym czowiekiem,
musi jednak dysponowa pewnymi wstpnymi warunkami. Spjrzcie zatem w lustro i powiedzcie
sobie, czy dysponujecie tym, czym dzi musi si wykaza dynamicznie postpowy czowiek.
Mamy tu na myli ludzi, ktrzy przystosowali si do nowoczesnego spoeczestwa przemysowego
i wci od nowa poddaj si jego przemianom. Taki czowiek jest rzeczywicie postpowym, Wernher

von Braun31 rozszerzy skal naszego mylenia i dziaania, wprowadzi cakiem nowe miary, dziki
niemu powstay nowe gazie przemysu, po to angaowa si on wszelkimi siami przez wiele
dziesitkw lat. Co to ma wsplnego z nami i z wami? No c, take my wprowadzilimy nowe miary
w naszej brany i take my, jako firma, stalimy si czym jedynie dziki tym wsppracownikom,
ktrzy w rezultacie swego niezachwianego zaufania do wasnych si oraz do firmy wysunli si na
czoo. Jeli nie macie temperamentu, jeli chcecie jedynie zarabia, jeli pragniecie tylko spokojnego
ycia, moecie zaraz wsta. Bowiem dla takich ludzi jest nasz czas zbyt cenny. Taka moda firma jak
nasza otwiera wszystkie swoje moliwoci tylko przed zdolnymi, dzielnymi jednostkami... Poraki,
ktre zawsze s przecie moliwe, trzeba przyjmowa jako probierz swoich dobrych chci oraz
wasnej sprawnoci. Kto po pierwszym ciosie podnosi rce, nie ma w sobie tej stabilnoci, ktra jest
niezbdna w wolnych zawodach.

Autoreklama firmy Arzberger:

Nasi wsppracownicy nie potrzebuj godzinami wyczekiwa w przedpokojach, zanim zostan
przyjci, a ju w ogle nie odprawia si ich od drzwi. Przychodz oni przecie tylko tam, gdzie si ich
wyranie prosi o zoenie wizyty.

Jako klientw, dziwi to was zapewne. I wpadacie w zo. Zamawialicie przecie tylko katalog, a nie
akwizytora, ktry oto stoi przed waszymi drzwiami. Obawiacie si, e w przyszoci kady moe
przyj. Ale nie wystarczy tylko si obawia, musicie si broni. Albowiem w uzyskaniu danych
personalnych handel jest operatywny: nazwisko, data urodzenia, adres, stan cywilny, zawd z urzdowych rde informacji towarzystwa reklamowe czerpi o was wiele danych, takich, ktre im
s potrzebne! Rwnie inne fakty, jak utrata prawa jazdy czy nadzr policyjny, nie stanowi dla nich
adnej tajemnicy. Wcale was o takie dane nie pytaj. W ich kartotekach tkwi wiedza, ktra umoliwia
zawadnicie wami; wiedza, ktra zalenie od potrzeb moe by wykorzystana przeciwko wam. Takiej
wanie wiedzy, przy pomocy ktrej mona wedrze si do waszej podwiadomoci i do waszych
domw, nikt oczywicie nie okreli mianem gwatu...

Fragment wykadu wygoszonego przez dyrektora w czasie dwudniowego szkolenia akwizytorw

firmy Arzberger w Kolonii:
Interesant ma swoje wyobraenia, a wy - swoje. On boi si kupowa, a wy chcecie jego obawy
umierzy. W momencie, gdy stoicie przed jego drzwiami, ma on zawsze jeszcze szans pozbycia si
was. Musicie si jednak sami zorientowa, w ktrym momencie trzeba mu zrcznie wyperswadowa,
e nie zamierzacie mu niczego sprzedawa, lecz e chcecie mu tylko doradzi. Ale moe si te
zdarzy, e interesant czy interesantka powiedz: - Niech pan zwrci, prosz, uwag, e nie prosiam
o przybycie akwizytora! - Akwizytor - jest to sowo, ktre niechtnie syszymy. Wic w tym momencie
mwi: - Niech pani posucha, my nie jestemy akwizytorami. Jestem doradc w zakresie urzdzania
wntrz, a moim zadaniem jest pani doradzi. Albo poinformowa. - Po czym przewanie nastpuje
taka odpowied: - Tak, ale ja nie zamierzam w ogle czegokolwiek kupowa. - Na co ja: - Wiem
przecie, e pani nie zamierza jeszcze niczego kupowa, nie mam te zamiaru niczego pani oferowa.
Pragn pani tylko doradzi, a na to moe pani chyba powici z pi minut, albowiem jeli za rok czy
31

Konstruktor broni V-1, V-2 w Trzeciej Rzeszy; po klsce hitlerowskich Niemiec przenis si do USA,
kontynuujc prace nad rakietami (przyp. tum.)

za dwa zechce pani co kupi, dobrze bdzie orientowa si w naszych cenach. W przeciwnym razie
nie ma pani adnych moliwoci porwnania. - Tak, tak, i to trafia klientowi do przekonania. Trzeba
operowa takimi argumentami, eby trafiay do przekonania. W tym wszystkim najwaniejsze jest,
eby teraz w tym momencie, nie wspominajc o sprzeday, dosta si do interesanta.

Agenci kapitau zachowuj si w rozmowach z wami jak automaty. Wypluwaj zdania, ktrymi firma
w czasie szkolenia ich nafaszerowaa. S uprzejmi, dowcipni, czasem szarmanccy. Tacy, jacy si
najbardziej podobaj. Ich umiech to co w rodzaju zadatku tytuem przyszej transakcji. Za darmo si
nim nikogo nie obdarza. Sprzedajcy bawi si z wami w chowanego. Ukrywa co. Mianowicie swj
cel. Albowiem ty, nabywca, musisz mu zawierzy. To ju poowa przyszej transakcji. System ten
stworzyli naukowcy, ktrzy potrafi dzi ju nie tylko usypia ludzi, ale stworzy im jednoczenie
zudzenie, e s wolni. Wiele milionw razy wyprbowano ju ten manewr dziaania przez
zaskoczenie.

Wskazwki, jakich udziela mi kierownik dziau sprzeday firmy Arzberger w czasie pierwszej naszej
rozmowy:
Wane jest jedno: aby osign sukces, trzeba utosami si z klientem; to jest czynnik
rozstrzygajcy. Powiedzmy to w ten sposb: jeli ma pan do czynienia ze lusarzem Schmitzem, musi
pan si nastawi na lusarza Schmitza, czyli: mwi takim samym argonem jak on, czasem bdzie
pan mia do czynienia z takimi osobnikami, do ktrych mona zwraca si per ty, odpowiednio te
trzeba z takimi rozmawia. Miaem ju wielu akwizytorw, ktrzy legitymowali si specjalistycznym
przygotowaniem, ale jak sobie o takim jednym przypomn! Czowieku, myl sobie, e wszystkich ten
jest najbardziej bombowy. Na pewno mu si powiedzie. Pan si umieje: niczego nie pokaza.
A prosty czowiek, ktry przeszed dopiero przeszkolenie, taki, ktry przedtem, bo ja wiem, by
lusarzem? Mamy w nim takiego, co robi bombowe obroty. Dlaczego? Dlatego, e szybko siebie
sprzedaje... a tamci wyspecjalizowani przedstawiciele nie byli ju tacy bezporedni, nie umieli ju
nawiza kontaktu z klientem. W samej rzeczy jest to przecie zwyky klient, zwyky Kowalski.
I jeszcze wane, aby spotka si z nim na tej samej paszczynie.

Wyznania byego akwizytora firmy Arzberger:

Moi klienci rekrutowali si ze wszystkich warstw. Dopadaem kogo si dao: pracownikw,
urzdnikw, nowobogackich. Najwicej sprzedawaem w osiedlach robotniczych. Wielu robotnikw
usiuje skompensowa swoje kompleksy ekstrawaganckimi meblami. Jest to taki punkt, ktrego
trzeba si uczepi. Ludzi naturalnie peszyo moje nage pojawienie si przed nimi. No c, trwao to
chwil, po czym byem ju w mieszkaniu. Wszystko jest kwesti umiejtnoci przekonywania. Tak i teraz ja byem reyserem, dyktowaem, co ma by grane. Najpierw wyczenie telewizora, potem,
jeli w mieszkaniu byli jeszcze babka i dziadek lub ssiedzi, uprzejmie, ale stanowczo ich
wypraszaem. Tak, i teraz miaem przed sob ju tylko ow par. Dziaaem zalenie od tego, kto
z nich by silniejszy, ona czy on. Lepiej byo, jeli ona miaa decydujcy gos. Mczyni czsto robi
trudnoci. Ale ja tam si dugo nie namylaem, pytaem takiego rozmwc, no co, czyby pan skpi
swojej onie nowych mebli? Pan przecie kocha swoj on? Czy nie tak? Chce pan wiecznie tak
mieszka? Bez piknie urzdzonego ogniska domowego nie ma przecie zadowolenia, nie ma
szczcia. - To takie sowa, ktre zawsze wywieraj wraenie. Trzeba tylko by przy gosie. Wszystkie

wielkie interesy z najlepszymi klientami zaatwiaem w hotelu lub w restauracji. Moe mi pan wierzy,
oprawa gra tu wielk rol.

Wolna gospodarka rynkowa. Wywouje ona w wiadomoci klienta faszywe i zbyteczne potrzeby,
ktre nastpnie zaspokaja, albowiem w przeciwnym razie mogyby doj do gosu dania zmiany
stosunkw. Poza tym produkcja ze wzgldu na sw istot produkowania domaga si wci nowych
klientw. Ukryty cel osiga raczej z Wami, ni przeciwko Wam. Otwarte groby i naciski byy
faszywymi rodkami. A wic trzeba Was omota. Co, prosz? Beze mnie? Ale Wasza indywidualno
chroni Was rwnie mao skutecznie jak Wasza zuniformizowana egzystencja.
Jestecie prowadzeni. Psycholodzy zysku prowadz Was za rk drog usan obietnicami i pokusami.
Oni bowiem wiedz, jak wyzyskiwa popyt i rozbudza apetyty. Opr jest dlatego tak trudny, bo
przeciwnik sprzeda Wam rwnie swoj ideologi. ebycie mieli ch na to, czego chc
przedsibiorcy.

Dyrektor firmy Arzberger na dwudniowym szkoleniu w Kolonii:

Tendencje inflacyjne zachodz w kadym pastwie. Kade pastwo ma z nimi do czynienia... Tak
musi by, jeli gospodarka ma si rozwija, poniewa wzrasta produkt socjalny brutto; a co do
produktu socjalnego brutto si zalicza, wiemy take, zalicza si do niego stopa yciowa. Nikt ju nie
pracuje dzisiaj za te same pienidze ni powiedzmy przed dwoma laty, i jeli zarabia choby tylko dwa
fenigi wicej, to jest to normalne zjawisko w kadym kraju. I mimo i nie mielibymy tego, co mamy
dzisiaj, ceny i tak by wzrastay, cho naturalnie nie w tak szybkim tempie, w kadym razie w jaki
sposb musiayby wzrasta. Inaczej by nie moe, chyba e nagle wybuchaby wojna lub co
podobnego, jakie mordowanie i zabijanie albo wojna domowa. Wwczas naturalnie nastpuje
spadek produktu socjalnego brutto, za ktrym idzie te odpowiednia obnika naszych wymaga
yciowych. Ale w normalnych warunkach, w jakich teraz yjemy, to nie ma znaczenia; musimy
uwzgldni ten rozwj gospodarczy, a wic z nim razem praktycznie, take sprzeda rataln.

Reklama firmy Arzberger (tekst z katalogu): Meble dla panw na zamkach? Tak, w dawniejszych
czasach mogli sobie pozwoli na takie meble tylko hrabiowie i ksita, dzisiaj kademu stwarzamy
moliwo nabycia wspaniaych okazw z tamtych czasw po przystpnych cenach. Barok - sowo
okrelajce epok, ktra czerpaa z penego. wczesna sztuka wykonywania mebli przetrwaa setki
lat, dlatego nabywane przez Was dzisiaj meble barokowe nie strac na wartoci. Wykonywali je
rzemielnicy, ktrzy nie zadowalaj si czym dobrym, ktrzy pragn najlepszego.
Wpaja si w Was dz niepohamowanej konsumpcji. Wasza wolno kurczy si do rozmiarw
powierzchni supermarketu. Czy rzeczywicie nabywacie wraz z towarem przepustk do raju, czy te
jedynie uszminkowane kamstwo? Zadowolenie moe sta si Waszym udziaem jedynie w drodze
wspdziaania z innymi ludmi. Rnice klasowe chce si zniwelowa przy pomocy propagandowych
frazesw. Chciaoby si zapomnie o istnieniu gry i dou, rozkazujcych i suchajcych, mocnych
i bezsilnych. Czy i Wy naleycie do tych, ktrzy nie chc, aby tak pozostao, ale boj si nowego? Czy
sam ju tylko strach przed nieznanym nie sprawia, e znane staje si dla Was znoniejsze?
Komentarz pewnego pracownika Wsplnoty Pracy Zwizkw Konsumentw: Powiedziabym, e
jako obroca interesw konsumenta dostrzegam ustawiczne podupadanie etyki w gospodarce. Bo

socjalnie sabe grupy traktowane s w sposb, ktry graniczy po prostu z wyzyskiem. Naley to tutaj
powiedzie z ca ostroci. Praktyki rynkowe stosowane przez firmy s coraz bardziej rygorystyczne.
Usiuje si robi interesy za wszelk cen. Klienta nie bierze si w ogle pod uwag!

Dyrektor firmy Arzberger na dwudniowym szkoleniu w Kolonii: Macie swoich interesantw,

powiedzmy, dziesi lub osiem sztuk w cigu trzech, czterech dni. I normalnie dobrze na tym
wychodzicie. I macie jeszcze wielu innych interesantw na pewniaka, czyli ludzi, ktrzy na serio s
zainteresowani urzdzeniem swoich mieszka. I teraz chodzi tylko o to, czy kupi, czy nie kupi.
Jasne, bd kupowa, rzecz polega jedynie na tym, czy kupi od was, czy od tego, ktry przyjdzie do
nich jutro wieczorem. Myl, e caa rzecz w tym, czy jestecie dostatecznie silni, aby interesanta
przekona dzi wieczorem! Albowiem jeli go nie przekonalicie, on ju nie kupi. Przewanie
argumentuj oni w ten sposb: to rzeczywicie bardzo adne, co pan nam pokaza, ale my sobie
jeszcze raz to przemylimy. Do tego naturalnie nie wolno dopuci.

Reklama firmy Arzberger (tekst z katalogu): Oto eczko, w ktrym nawet rozpieszczona
ksiniczka czuje si dobrze. Ale poniewa rwnie ksiniczka musi gdzie przechowywa swoje
suknie, nasz program wysokiej jakoci Westside przewiduje dostarczenie szaf do wbudowania,
ktre mona zestawia na dowoln szeroko, i w ktrych zmieci si wszystko, ale to wszystko, czym
dysponuje ksiniczka, jeli chodzi o garderob. Przenony barek, ktry sprawia, e jego waciciel
staje si gwnym orodkiem wszelkich rozmw w gronie przyjaci. Jest to przykad marki
preferowanej wycznie przez tych, ktrzy przywykli do kupowania na midzynarodowym rynku tylko
najdroszych towarw, i ktrych zdumiewa, e co takiego mona naby po naszych cenach.
Zdrowy, drogi wiat. Bez problemw. Jeli jednak macie jakie, wtedy na Wasze pytania odpowiedzi
s produkty. Powinnicie zrozumie, e akwizytor pragnie Wam co sprzeda. Chcielibycie z nim
porozmawia, a jego interesuj tylko Wasze pienidze. By moe, nie powinien on w ogle si z
Wami zapozna, bo istnieje ryzyko, e nie bdzie wtedy mia sumienia zrobi tego, co zrobi musi:
prezentowa towary, nalega, kusi. Dla Was polor, dla Arzbergera pienidze.

Wypowied byego akwizytora brany odkurzaczy, ktry dzi pracuje dla Arzbergera: Albo ja mam
pod koniec miesica swoje pienidze, a klient nie ma co re, albo klient ma co do arcia, a ja nie
mam pienidzy.

Z instrukcji kierownika Dziau Sprzeday: I wtedy podchodz do klienta. W tym momencie musz
mie jaki frapujcy punkt, ktry moe by przedmiotem rozmowy z nim. Odzywam si: Aha,
miabym pytanie. Skd pan wytrzasn ten abaur? Fantastycznie dobrany do przedpokoju. Od dawna
ju szukam czego w tym rodzaju. Klienta ogarnia najpierw zdumienie, e kto podziwia jego lamp,
ktra wisi tam ju chyba z dziesi lat. Albo moe inne pytanie: Gdzie pan kupi te tapety? Prosz mi
wierzy, osiem dni biegaem po miecie i nie mam pojcia, gdzie mona kupi tapety o takim wzorze.
To samo z podog: Ach, widz wanie, e tu rwnie pooy pan pytki. To jest przecie bardzo
praktyczne. Jeli jaka pytka si zniszczy, mona j wymieni. - Tak, ma pan racj. A pan ma u siebie
rwnie co takiego? - Tak, oczywicie!!! Po czym naley zapyta: Czy zastaem pask on (lub: pani
ma)? - Tak, naturalnie jest tam dalej w pokoju. - Ach tak, to wietnie! Przewanie ley na tapczanie,

zrywa si na nogi, moe akurat uci sobie drzemk: Panie Meier, niech pan sobie spokojnie ley,
prosz si nie krpowa. Po czym wcigam go do rozmowy.

Komentarz pewnego pracownika Wsplnoty Pracy Zwizkw Konsumentw: Naszym zdaniem

w rnych sektorach zaostrza si konkurencja. Ma to swoje rdo przede wszystkim w tym, e dzi
trudniej wmwi towar klientowi. Po prostu dlatego, e zaraz po wojnie by wielki popyt. Popyt ten
dzi jest niemal zupenie zaspokojony. Obecnie istnieje wic taka sytuacja, e ludziom trzeba
niejednokrotnie narzuca co, co waciwie w ogle nie jest im potrzebne; co, z czym w istocie nie
wiedz, co zrobi. Trzeba zabiega o to, eby konsumenci kupowali rne dodatkowe towary. Bardzo
czsto s to po prostu fidrygaki, ktre pragnie si narzuci kupujcemu, wmawiajc mu, e
posiadanie ich jest warunkiem wzrostu prestiu czy czego podobnego, a co rzekomo przejawia si
w konsumpcji takich towarw. Obnia to naturalnie poziom praktyk handlowych.
Wasza gowa jest placem przeadunkowym dla idei. Jednych myli si dostarcza, inne zostaj
zablokowane. O tym, wedug jakich kryteriw to si dzieje, decyduj ci, ktrzy ucz ludzi, jak
panowa nad ludmi. Przyswoili sobie oni sztuk wywaszczania wiadomoci. Przearty hipokryzj
interes pragnie doprowadzi do tego, ebycie inwestowali. Wyrafinowanie w dziaaniu ma
doprowadzi do sparaliowania Waszego oporu. Miejcie si na bacznoci, ebycie na tym le nie
wyszli.

Tekst ogoszenia z katalogu firmy Arzberger: Westside Exlusiv-Programm! Nie ma wielu takich,
ktrzy pierwsi nadaj ton. W modzie, w architekturze, w zakresie nowego stylu ycia. Masy dopiero
pniej id w ich lady. Czasami ju po kilku miesicach, czsto dopiero po latach. Na dalszych tu
stronach widzicie program mieszkaniowy tej elity. Meble, ktre dzisiaj jedynie w wytwornych
domach midzynarodowego towarzystwa stwarzaj klimat wysokiej kultury mieszkaniowej.
Zaprojektowali je czoowi twrcy mebli naszych czasw. Ich idee nasza firma uczynia swoimi
wasnymi ideami. Nabylimy ich projekty, aby pojedyncze egzemplarze tych mebli mc udostpni
szerszemu krgowi ekskluzywnej niemieckiej klienteli. Wybralimy najlepsze spord dobrych
i rozwinlimy produkcj seryjn. A mimo to strzeemy si przed uczynieniem z tych wybornych
pojedynczych sztuk towaru masowego. Wiemy, e krg ludzi nadajcych ton zawsze bdzie niewielki.
A przedkadamy ten ekskluzywny program wanie Wam, poniewa, by moe, wanie Wy naleycie
do tych nielicznych.

Hans Martin Schleyer, prezes Federalnego Zrzeszenia Niemieckich Zwizkw Pracodawcw

i czonek zarzdu koncernu Daimler-Benz Tow. Akc.
Jestem najgbiej o tym przekonany, e w interesie wszystkich, a wic nie tylko samych
przedsibiorcw, konieczne jest utrzymanie naszego wolnego porzdku oraz e spoeczna
gospodarka rynkowa - w tym ujciu, w jakim zostaa ona po wojnie rozwinita przez Ludwiga
Erharda - daje wszystkim najlepsze moliwoci. Ochrona tego systemu przed rnorodnymi
atakami stanowi, moim zdaniem, powinno obywatelsk, do ktrej speniania czuj si
zobowizany. Przypatrzcie si mojej wasnej pozycji, osobicie jestem pracownikiem
okrelonego przedsibiorstwa, a nie jego wacicielem, i gdybym pracowa nawet w innej
brany lub w innym zakadzie, nie wpynoby to na zmian moich zasad.

Ostronie! Tutaj staje si Waszym rzecznikiem kto, kogocie w ogle do tej roli nie wybrali. Mwi o
nas, ale moe mie na myli jedynie mniejszo. Kto z takiej pozycji ucieka w ideologi wsplnoty,
ma w zanadrzu zawsze wasne korzyci.

Co 2 godziny umiera jeden robotnik przy stanowisku pracy.

Co 7 minut kto zostaje tak ciko poszkodowany, e na trwae traci zdolno do pracy na
penych obrotach.
Co 13 sekund nastpuje wypadek przy pracy.
Pismo reklamowe, przy pomocy ktrego firma Arzberger usiuje pozyska nowych akwizytorw:
Nasi panowie znaj swoj warto: s autorytetami w zakresie urzdzania wntrz!
Dzisiejszemu klientowi potrzebny jest taki autorytet... Nasi wsppracownicy s jednoczenie czym
wicej ni sprzedawcami. Wywieraj oni wpyw na ksztatowanie smaku tych mas, z ktrych sami
wydwignli si wasnymi siami. Przy czym mymy im w tym pomogli z wszystkich si i wszystkimi
rodkami, jakimi dysponujemy.

Wyznania pewnego byego akwizytora firmy Arzberger:

Moim kluczem do drzwi wszystkich mieszka bya gwarancja ceny. Zapewne owa gwarancja miaa
czsto warto wistka papieru, ale ludzie daj si na to nabra. Jeli nie chcieli kupowa, wwczas
mwiem, e wpisz ich na list nabywcw, ktrym gwarantuje si nabycie mebli po dotychczasowej
cenie; w cigu dwch lat mog odwoa zlecenie. To przecie tylko propozycja. Po czym wpacali 25%
a conto oglnej ceny kupna, ktr musieli zapaci od razu lub najpniej w cigu czterech miesicy.
Od wpaconej przez nich kwoty dostawaem prowizj 10%. Od wpaconych pienidzy nie otrzymywali
ani feniga odsetkw. Firma obracaa ich pienidzmi, moga bez ryzyka dugofalowo kupowa
surowiec i produkowa. Tak, po dwch latach zgasza si klient. Ale zamwiony przez niego model
mebli czsto ju nie by produkowany. Musia wic aktualizowa swoje zamwienie. Tego wymaga
podpisana przez niego umowa. Ale wikszo klientw nie zwraca na ten szczeglny wymg uwagi.
Musieli teraz wybra sobie nowe meble, co innego.
Byy przewanie drosze. Albowiem tymczasem firma wprowadzia inny katalog. Wysze ceny.
Gwarancja nie miaa wic adnego znaczenia. Jeli kto si upar i powiedzia: chc takie meble, ktre
wwczas zamwiem albo nie bior adnych, wwczas przepadaa mu zaliczka.
Klient otrzyma od firmy nastpujcej treci list, ktrego kocowe zdanie to czysta kpina, jako e
dodatkowy zysk inkasuje Arzberger. My, akwizytorzy, musielimy robi wszystko, aby klient zawiera
umow na wysz cen, w przeciwnym wypadku nie otrzymywalimy feniga prowizji.

Arzberger - Towarzystwo Komandytowe.

Najwikszy niemiecki dom fachowej sprzeday wysykowej mebli.
Dzia sprzeday.
Do Pana...
Wielce Szanowny Kliencie!

W wyniku postpu oraz zmieniajcych si z biegiem czasu gustw, cakowicie zmienilimy

nasz wielk ofert meblow.
Z ustale naszego komputera wynika, e zmieniony program produkcyjny dotyczy rwnie
Paskiego zamwienia. Zamwiony w swoim czasie model mebli musi by wedug naszego
najnowszego katalogu wymieniony na inny. W zwizku z tym pracownik naszej suby
zewntrznej zoy Panu wizyt.
Jestemy pewni, e zmiana zamwienia bdzie dla Pana stanowi dodatkowy zysk. yczymy
Panu przyjemnoci w dokonywaniu wyboru.
czymy pozdrowienia Arzberger - Towarzystwo Komandytowe
Wskazwka dla aktywizytorw!
Prosimy zwrci uwag, aby nowa umowa opiewaa na cen nie nisz od starej umowy i
eby termin dostawy ustalony by na okres 12 miesicy.
Dzikujemy!

Z listu pewnego klienta firmy Arzberger:

Znalazem si, niestety, w bardzo trudnej sytuacji. Mianowicie odwiedzi nas, mnie i moj on,
akwizytor firmy. W obecnoci moich teciw zwrciem mu uwag na to, e mam nielubne dziecko
oraz powane zaduenie spowodowane kosztami utrzymania, wynoszce okoo 3 tysicy marek.
Powiedziaem te, i uwikaem si kiedy w bjk i z tego tytuu rwnie zalegam z zapat 277
marek. Na to akwizytor powiedzia, e to nie problem; e zna on pewien bank w Karlsruhe, ktry
przejmie moje zaduenie. W rezultacie zawarem z nim umow na kupno mebli wartoci ponad 8
tysicy marek. Dwa dni pniej odwiedzi mnie przedstawiciel banku, ktremu opowiedziaem
o mojej sytuacji finansowej. Zada ode mnie zabezpieczenia lub porczyciela. Jako e nie sta mnie
ani na jedno, ani na drugie, musia odej z niczym. Teraz firma da ode mnie, abym - zgodnie
z umow - albo j zrealizowa, albo zapaci jedn czwart sumy umownej tytuem odszkodowania.
Jak mam to zrobi? Czy moecie mi pomc? Pilnie potrzebuj informacji, poniewa ju cakiem
straciem gow.

W Republice Federalnej Niemiec prywatne gospodarstwa domowe s zaduone na 43

miliony marek, to znaczy, e co j trzecia rodzina jest obciona dugiem w wysokoci 6 tysicy
marek.
Dyrektor firmy Arzberger na dwudniowym szkoleniu w Kolonii:
Macie si tylko dobrze sprzedawa. I swoj rol doradcy spenia tak skutecznie, eby od razu doj
do duych pienidzy. Jak ju zaatwicie jedn czy dwie umowy, liznlicie krew. Kady za, kto raz
lizn krwi, staje si apczywy. To tak samo, wiecie, jak z psem. Jeli raz zdziczeje i pozna smak krwi,
ju mu to nie przejdzie.

Wyznanie byego akwizytora firmy Arzberger:

Na czym polegaa nasza przewaga? Nie wiedzielimy, co to godziny otwarcia i zamknicia sklepu.
Potrafiem czasami zaglda do klienta nawet o godzinie dziewitej wieczorem. Jeli gdera,

odpowiadaem: brak czasu, tyle terminw, dzie powinien mie 25 godzin. To robi wraenie. Nasze
meble nie byy tasze ni u handlarza za rogiem, ale operowalimy w naszej pracy tym argumentem.
Sprawdzi tego raczej i tak nikt nie mg, gdy zestawy mebli zbytnio si rniy. Jeli sytuacja stawaa
si kopotliwa, jeli ludzie zdecydowanie odmawiali, zarzucaem przynt: oferta specjalna; wwczas
mwiem: tylko dla urzdnikw i ludzi w tym rodzaju. Na co klient zazwyczaj odpowiada: nie jestem
urzdnikiem, jestem tym i tym; wwczas ja: nic nie szkodzi, zrobi panu t przyjemno. Wywoao to
promienny umiech na jego twarzy. Sukces musi si przecie skd bra. Firma jedno wiedziaa
dobrze. Na klienta nie naley czeka. Trzeba wyj mu na przeciw, po czym pozostaje ju tylko jedno:
jak wzbudzi w nim upodobanie? Nie ma na to patentowego przepisu. Kady ma swoje wasne
metody. Wszystko, co nie jest zabronione, jest dozwolone. A czeg nie wolno? Czsto mczyzna by
zmczony, wykoczony. Kobieta chciaa kupi, wic okrelaem, co i za ile kupi. Mczyzna,
wyczerpany prac akordow, nie mia adnych szans obrony; gdyby powiedzia nie, zakciby
spokj domowy; jeli kupi meble ciko buli spacajc raty i odsetki.

Z wydawanego przez firm Arzberger czasopisma dla klientw Mbelfreude

Urzdzanie mieszka w stylu wiejskich wntrz staje si coraz bardziej popularne, i co znamienne,
dzieje si tak wanie w wielkich miastach, gdzie coraz wicej ludzi tkwicych w zimnym betonie
i szkle tskni do przytulnego ciepa wieniaczego domu. Jest to wntrze mieszkalne, w ktrym
zagoniony mieszkaniec wielkiego miasta szybko staje si znw czowiekiem, gdzie po solidnym
posiku i piwie skonsumowanym w takiej atmosferze, czuje si od nowa pogodzony ze wiatem.
Kady z nas odbiera dziennie 6-12 tysicy impulsw reklamowych, emanujcych z rozwieszonych na
cianach plakatw, z radia i telewizji, z ulotek, gazet, reklam wietlnych i opakowa, a nawet
z rozmw z osobami trzecimi. Nikt nie jest odporny na to zmasowane promieniowanie, nawet gdyby
nie wiadomo jak bardzo si opiera. Wasza podwiadomo jest skaona pisanymi i mwionymi
informacjami. Nasza epoka, z mnstwem materialnych dbr, jest moe w stanie wyprowadzi
czowieka z ndzy spoecznej. Ale za to wzrasta duchowa zaleno czowieka od nich.

Ze szkolenia w firmie Arzberger:

Teraz zaczynam, ostro, bo kada sekunda to pienidz. Kada sekunda jest droga. Tak, teraz nikt nie
jest w stanie wybi mnie z pantayku, to ja narzucam tok rozmowy. Przedstawiem si bardzo
grzecznie, ale teraz jestem stanowczy. I teraz si zaczyna. A wic!!!
Panie (Pani) Meier, jaki termin wchodziby w rachub?
No wic, jak ju mwiem, jeli w ogle - to jesie.
Aha, jesie, ale widzi Pan (Pani), kwota 4832 marki aktualna jest moe jeszcze tylko dzi, trudno mi
powiedzie co naprzd; moe by rwnie i tak, e bdzie ona obowizywa jeszcze jutro i pojutrze.
Ale lepiej na to nie liczmy. Mam dla Pastwa nastpujc propozycj. Powiedziaem ju, e jestem nie
tylko po to, eby Pastwu doradzi, jak urzdzi mieszkanie, ale take, eby Pastwu doradzi, jak
zaoszczdzi pienidze. Jeeli, zamy, przyjd do Pastwa za rok, a meble obecnie kosztuj 4800
marek, bd wtedy ju kosztowa 6000 marek, to wwczas z pewnoci powiecie: Panie Kramer, czy
pan zwariowa, mg pan nam o tym powiedzie przed rokiem! - Ale my, jak widzicie, tak nie
postpujemy.

I dlatego id i uzgadniam kontrakt na danie, to znaczy: nie ustalamy konkretnego terminu dostawy,
lecz zobowizuj Pastwa jedynie do nabycia mebli pod warunkiem, e zostan dostarczone na
danie, wpisuj Pastwa na list klientw - wszystko jedno, jak to nazwiecie. - Czy to nie pikna
rzecz, panie Meier? Pan gwarantuje nam odbir, a firma gwarantuje panu cen. Jest to interes dla
obu stron; naturalnie, to zupenie jasne, e jest to sprawa jedynie dla takich ludzi, ktrzy potrafi
myle. - To wszystko musi i szybko i gadko. Panie Meier, to byo tutaj; tak? - Zachowywa si przez
cay czas w ten sposb, jak gdybycie dokadnie nie widzieli. I potem raz za razem. Jeli teraz na
chwil przerwiecie, zaczniecie co opowiada, albo zapalicie papierosa, moe co innego wpa do
gowy: Musisz przecie jeszcze w tym roku kupi nowy samochd. Niech pan mi powie, panie Krmer,
czy ja bd musia kupi te meble? - Jeli kto postawi takie pytanie, znaczy to, e zrobilicie bd.
Trzeba i za ciosem.

Dyrektor firmy Arzberger na dwudniowym szkoleniu w Kolonii: Sprzedawca to najlepiej opacalny

zawd na wiecie... jeli si to potrafi robi. I dlatego jest on tak dobrze opacany. Zawsze mwi:
Bogu dziki, e nie wszyscy ludzie to potrafi, dokd bowiem bymy zaszli; gdyby kady to potrafi,
nie potrzebowalibymy si awizowa, nie musielibymy si na tym zna, wwczas powiedziabym do
pana X czy pana Y: niech pan posucha, mamy przecie dobrych przyjaci, lub mamy przecie braci,
ma pan tu katalog, niech pan go odda i w ten sposb sam zarobi pienidze... Gdyby tak rzeczywicie
byo, wwczas prowizja, wzgldnie w ogle pienidze byyby... zbyt szeroko rozdzielone. A przecie
nie o to nam chodzi, w naszej firmie pragniemy z zawodu sprzedawcy uczyni czoowy zawd,
i chcemy zarabia grube pienidze.
Akwizytor - czy czuje do siebie obrzydzenie? Nie. Albo rzadko. Dlaczego nie? Bo jest czstk
mechanizmu. Musi go obsugiwa. Tego si od niego oczekuje. To trudne zadanie. Musi doprowadza
do czowieka rzeczy, take wwczas, jeli ich nikt nie chce. Musi przepycha si okciami, gdy inni
robi to samo. Tak robi si konkurencj.. Coraz wicej, coraz wyej. Tymi kategoriami myli
akwizytor. Marzy o awansie. Boi si o siebie, kopocze si o jutro. Dokadnie tak samo jak Wy.
Wykonuje tylko swoj powinno lub to, co za ni uwaa. Postp - ten mona odczyta z jego listy
sprzeday. (Najemnik koniunktury).

Reklama firmy Arzberger:

Oferujemy nasz niezwyko. Rzemielnikw, ktrzy z ca pewnoci do Was przyjd. I to niejako
automatycznie, mianowicie ju w kilka dni po otrzymaniu przez Was mebli. Nie ponosicie adnych
dodatkowych kosztw. Albo: Nasz stolarz zjawia si nie tylko wwczas, gdy si go wzywa. Wykonuje
on roboty rzemielnicze nawet w zakresie najbardziej skomplikowanych przerbek, bdce sam
przez si zrozumia usug; wszystko to s wiadczenia dla klienteli, ktre kosztuj nas niemao.

Z listu pewnego klienta firmy Arzberger:

7 stycznia zamwiem w firmie meble oglnej wartoci 2610 marek, przy czym wpaciem 660
marek, Reszt tej kwoty, 1950 marek, musiaa uici moja ona przy dostawie, ktra nastpia
pnym wieczorem. Niestety, wkrtce stwierdziem, e wszystkie meble trzeba reklamowa. Oto
wykaz niektrych usterek. Szafa cienna, wartoci 1892 marek, jest w caoci bardzo niestarannie
wykonana. W fornirze s gbokie rysy, oraz jedna, wywiercona w niewaciwym miejscu dziura, ktr
po prostu zatkano kitem. Urzdzenie do pukania, wartoci 323 marek, nie nadaje si do uytku,

poniewa zupenie si rozkleio. St kuchenny, wartoci 107 marek, ma gbok rys w drzewie. We
waciwym terminie reklamowaem te usterki u akwizytora, ale w ogle nie otrzymaem odpowiedzi.
Po zoeniu drugiej reklamacji w dniu 24.2.1972 akwizytor poinformowa mnie, e ju pierwsz moj
reklamacj przekaza firmie. Zwrciem si wic bezporednio do firmy, skd znw nie otrzymaem
adnej odpowiedzi. Dopiero pismo mojego adwokata skonio firm w dniu 29.5.1972 do wysania mu
listu, w ktrym zapowiedziano, e odwiedzi mnie przedstawiciel obsugi fabrycznej. w
przedstawiciel istotnie wkrtce si zjawi i chcia troch powierzchownie naprawi meble. Nie
zgodziem si jednak na to, jako e zapaciem przecie za penowartociowe sprzty. W rezultacie
obiecali mi, e zjawi si u mnie jaki wyej postawiony przedstawiciel firmy, na ktrego czekam
daremnie do dzi.

Klienci firmy Arzberger atwo gubi si w gszczu paragrafw. Nie mog zorientowa si
w przepisach. Nie czytaj ustpw drukowanych w umowach drobnymi literkami. A tam s wanie
owe puapki, ktre zastawiaj na nich spekulanci od interesw.

Komentarz pracownika Wsplnoty Pracy Zwizkw Konsumentw: Nie mamy przecie prawa do
wnoszenia skarg. Moemy jedynie zaleca konsumentom, eby zwracali si do adwokata. Moemy to
robi w przypadku amania UWG (przepisy przeciwko niedozwolonej konkurencji) lub w razie
przestpstw publicznych, gdzie mamy czciowo moliwo wystpowania z bezwzgldnymi
monitami; moemy im wwczas powiedzie: Z t spraw musimy zapozna prokuratur. I wtedy
prokuratura zobowizana jest do cigania. Celowo stosujemy teraz takie postpowanie. Zgodnie
z dowiadczeniem, celowy jest w takich przypadkach wyjazd do miejscowoci zamieszkania
poszkodowanego. Istnieje mnstwo przykadw. Na przykad domniemane skutki prawne skargi,
jakie spadn na konsumenta, ilustruje si przy pomocy zdj. Pokazuje mu si fotografie
prokuratorw, sdziw - z nastpujc uwag: tych ludzi bdzie pan musia opaci, jeli nie jest pan
gotw teraz dopeni swoich ratalnych zobowiza, itd.
Pracownik Wsplnoty Pracy Zwizkw Konsumentw wymienia jeszcze inne przykady: Operuje
si te rysunkami. Znany mi jest pewien przypadek; by tam narysowany czowieczek z cik elazn
kul u nogi, to znaczy, e odbiorcy pisma z takim rysunkiem chce si zasugerowa, e wylduje we
wizieniu, jeli nie bdzie postpowa w duchu zasad firmy, ktra to pismo wysaa.

Wyznania byego akwizytora firmy Arzberger:

Gdy si dzisiaj ogldam wstecz, mam teraz wikszy dystans do tego caego kramu; widz, e nie
byem dostatecznie mdry. Wprawdzie le nie zarabiaem, dziesi procent za jedno zlecenie, ale
Arzberger zbiera zupenie inne sumy. Szef jest dzisiaj wielokrotnym milionerem. A dlaczego, e boi
si wszelkiego ryzyka. Wszystko zrzuca na plecy swoich wsppracownikw. Jeli na przykad jaki
klient nie chcia czy nie mg paci, najbliszego pierwszego potrcano mi prowizj. Trzeba si byo
samemu krzta wok sprawy. A jeli kto zwraca si do sdu, co zdarzao si czciej, jako e czu
si wykiwany, albo powiada, e nie mia zamiaru niczego kupowa i e dziaa pod naciskiem, kto
musia wygryza? My. Dochodzenie prowadzono przeciwko nam. Firma zachowywaa si tak, jak
gdyby nie miaa z tym nic wsplnego. Zrcznie si wywikaa.

Komentarz pracownika Wsplnoty Pracy Konsumentw: Znamy mnstwo argumentw, ktre s

nastawione na coraz wiksz mentalno inflacyjn. Kupujcego usiuje si nakoni do zawarcia
umowy, uywajc argumentu: jeli bdziesz duej zwleka z kupnem, to pniej towar bdzie
droszy. To za, co dla kupujcego jest istotnie wane - jak na przykad fakt, e za te zakupy, ktrych
bardzo czsto dokonuje na zasadzie sprzeday ratalnej, musi paci bardzo wysokie odsetki pozostaje poza zasigiem uwagi. Mao, jeszcze wkada si wiele wysiku w to, aby za drobnym
drukiem systematycznie ukrywa rzeczywiste obcienie odsetkami, jakie spada na kupujcego po
podpisaniu takiej umowy.

Ze szkolenia w firmie Arzberger:

,.A wic kontakt to wszystko. Wemy chociaby najprostszy przykad: aby osign skutek, jeli
chcecie zapozna si z jak kobiet, nie robicie niczego innego, jak przede wszystkim prbujecie
nawiza z ni kontakt; i przewanie dopiero wtedy dochodzi rzecz do skutku. A kto chce sprzedawa,
musi by wszechstronny. Czsto tak robiem, stojc wobec klienta: Pani Schmitz, skd ja pani znam?
- Pan mnie? Skd wic? - Nie mam co prawda w tej chwili cakowitej pewnoci, ale skdsi pani
znam. Nieche wic pan wejdzie, skd mnie pan zna? - Wie pani, mieszkaem tam. - Tak, ale ja tam
nie mieszkaam. - C, moe myl pani z kim innym,. Ale w takim przypadku ma pani niezwykle
podobnego sobowtra. - I tak dalej i tak dalej, w ten sposb nawizaem znw kontakt z klientem.
I nigdy tego nie zapomn: Jaka pielgniarka - gdzie to byo? - C, pracowaem tam i tam w szpitalu.
- No tak - mwi: Kobieto, znam przecie ten szpital. Tam leaa kiedy moja matka. - Kiedy to byo? -W szedziesitym szstym, szedziesitym sidmym. - Zgadza si! - A wic widzi pani, e pani
znam. - To interesujce. Tak to byo, tak rozwija si rozmowa i w taki sposb nawizuje si kontakt...
Dobiera si trzeba troch bardziej stanowczo, z odpowiedni dynamik, nie tak lamazarnie! I wtedy
si co osiga, tak, wtedy s wyniki. Byle nie czeka. Sami musicie co z siebie w to woy. Potrzeba
istnieje, ale - jak wspomniaem - wy musicie co robi, eby j rozbudzi.

Nie wszystko, czego si nie ma, jest czowiekowi potrzebne. Wicej kupowa, oznacza wicej
zarabia. W tym celu musicie wicej pracowa. Prdzej si zuyjecie. Nie wszystko, co si produkuje,
jest konieczne. Ale kady produkt chce by sprzedany.

Dyrektor firmy Arzberger podczas dwudniowego szkolenia w Kolonii:

Z wizyty na wizyt (u klienta) bdziecie stawa si twardsi. I bardziej pewni siebie. To zupenie jasne,
tej pewnoci siebie nikt nie ma od pocztku. Nabiera jej zazwyczaj ten, kto szybko si w t prac
wgryzie - po pierwszym tustym ksku. Tak, to przed wszystkim innym. Im szybciej zdobdziecie
pierwsze zlecenie, tym pewniej bdziecie potem szli od klienta do klienta. Im za pniej uzyskane
pierwsze zlecenie, tym bardziej wydu si wam twarze. To niesamowicie wane z psychologicznego
punktu widzenia: moliwie jak najprdzej zdoby pierwsze zlecenie. Jeeli nawet mielibycie potem
trzy dni biega bezowocnie, jedno ju wiecie dokadnie: czowieku, to si przecie udaje. W ogle
trzeba przede wszystkim najpierw wiedzie, czy to si powiedzie. Musz mie najpierw w sukces,
w pierwszy sukces. Potem ju za kadym razem poprawia si wasze samopoczucie. I potem musicie
sta si tacy twardzi, e klient ju tylko cicho siedzi, dziwi si i przytakuje: Zrobimy tak. W porzdku.

Potrzebny jest nam taki porzdek? Czy te ten porzdek potrzebuje takich ludzi jak my? Na naszym
wychowaniu wywary pitno pewne normy spoeczne. Ale czy i my, gdy stajemy si dorosymi,
rwnie wywieramy wpyw na te normy? Czy rzeczywicie kady moe by, kim pragnie, albo czy te
musi pragn tylko tego, co mu wolno? Czy utosamiacie si z firmami tak bardzo dlatego, e nie
maj one tosamoci? Czy suszne jest co ju tylko przez to, e rzeczywicie istnieje?

Wolno, o jakiej myl przedsibiorcy: Prawdziwa wolno, to mc robi to, co si powinno

robi.
(Ideolog przedsibiorcw i fabrykant, Klingsporn).
Kierowa, oznacza: osiga wyniki przez innych. Pozwoli im robi, co czsto niechtnie robi, albo
robi musz, poniewa dla swojej egzystencji potrzebuj rodkw do ycia. Uprywatniamy zyski
i uspoeczniamy straty. Tutaj dobrobyt nielicznych, tam publiczne ubstwo. Klasyczny konflikt
interesw i sumienia. Niedostatek szk, szpitali, obkw, kolei podziemnych. Nasze miasta dusz si
w betonie. A przy tym jednak wypracowujemy, co jest nam potrzebne. Kto dokonuje rozdziau?
W czyim imieniu? Czy nie s potrzebne nowe formy kierowania i sterowania gospodark, a take
kontrola inwestycji, i eby zahamowa egoistyczne wyskoki nielicznych? Aby sensownie uksztatowa
wszystko to, co pleni si dziko?

Dyrektor firmy Arzberger na dwudniowym szkoleniu w Kolonii:

Mamy Zot Gwiazd, trzy Gwiazdy ma kierownik sprzeday, cztery Gwiazdy - dyrektor handlowy;
a oprcz tego mamy jeszcze Szpilki. Normaln Szpilk nosi rwnie doradca fachowy, kady moe j
dosta. Istnieje Zota Szpilka, to zaley od wynikw, otrzymuje j ten, kto pierwszy raz sprzeda
najprdzej za 30 tysicy... Emblemat, krawat i Zot Szpilk oraz marynark klubow i do tego
spodnie kady kupuje sam, w swoim czasie bylimy bardzo dumni, e moemy to nosi. Jeszcze dzi
jest taki zwyczaj, e na zebraniach wszyscy zjawiamy si w tym uniformie, to jest zawsze bardzo
przyjemne i bardzo przyjemnie wyglda... Zota Szpilka z jednym brylantem, dwoma, trzema,
czterema, picioma, do piciu brylantw. Jeden brylant otrzymuje si po osigniciu sze razy po 30
tysicy... Szpilk, ktr nosz, otrzymaem w styczniu 1972, w lutym zostaem dyrektorem....
Ideologia klanu Arzbergera. Milioner uniformizuje swoich wsppracownikw, aby do perfekcji
uksztatowa ich konformizm grupowy i wpoi w nich przekonanie, e nale do rodziny.
Przynajmniej w czasie spotka wystpuj w marynarkach sportowych (ciemnoniebieskie blezery)
z godem Arzbergera oraz szarych spodniach. Istniej te odznaki dla rang, jedna Gwiazda dla doradcy
w sprawach urzdzania wntrz, cztery Gwiazdy dla dyrektora handlowego. Kto przysparza wysokich
obrotw, dostaje Zot Szpilk Honorow, kto legitymuje si najlepszymi dokonaniami - Zot Szpilk
z brylantami. Arzberger w zwizku z tym pomysem: Zdarzaj si osignicia, ktrych nie mona
honorowa samymi tylko pienidzmi.

W cigu pierwszych szeciu miesicy roku 1973 dochody netto z dziaalnoci przedsibiorstw
oraz z majtkw wzrosy o 17%. Podwyki pac: o 9%!
Na drugie procze eksperci ekonomiki zapowiadaj: dochody netto z dziaalnoci
przedsibiorstw oraz z majtkw wzrosn o 24,5%.

Jzyk ludowy: zdradzony i sprzedany.

Sprzedawa: szyfr o podwjnym znaczeniu: z jednej strony wytworzy w kim nieodpart
potrzeb czego, co ma si akurat na zbyt. Nie musz to by konieczne dobra materialne,
czyli towary. Wy macie swoj wydajno sprzeda jak najlepiej.
I w kocu: Wy macie si sami sprzedawa, szeroko si oferujc i jak najdroej cenic.
Stosunki midzyludzkie nabieraj charakteru towaru. Nie robi nic wbrew woli. Da z siebie
co tylko wwczas, jeli mona jednoczenie co dla siebie zyska. Sprzedawa: w znaczeniu
namawia, wmawia, radonie wykrzykiwa; doprowadzi do tego, eby konsumenci uznali
za dobre co, co w rzeczywistoci jest niepotrzebne i uciliwe, a moe nawet w pewnych
wypadkach nieodpowiednie i szkodliwe.

Apel
Przedstawione przypadki nie stanowi wyjtku. Ujawniaj one podstawowy wzorzec systemu, ktry
wanie w sferze produkcji pragnie utrzyma autorytet i hierarchi oraz nie dopuci do demokracji.
Podobne przypadki zdarzaj si codziennie rwnie w innych przedsibiorstwach. Starajcie si i Wy,
aby ujawnione zostao to, co chce si zatuszowa. Jawno to rodek do pohamowania wadzy
i panowania, samowolnych przepisw i niesprawiedliwych decyzji przedstawicieli kapitau. Zwaajcie
na to, jeli na Waszym miejscu pracy, w Waszym zakadzie, amie si prawa. Kontrolujcie
kontrolerw!
Jeli moecie przedstawi podobne przypadki, dysponujecie odpowiedni dokumentacj lub opisami
Waszych przey, poinformujcie mnie o tym, prosz. W ten sposb zrobicie pierwszy krok w kierunku
zmiany stosunkw. Materia przesyajcie pod adresem: Gnter Wallraff, 5 Kln 30, Theberstrae 20.

Przeoy Henryk Wandowski

Przedmow napisa Wilhelm Szewczyk
Wydawnictwo Poznaskie Pozna 1976
Tytu oryginau: Ihr da oben - wir da unten Verlag Kiepenheuer & Witsch, Kln 1973
Obwolut i okadk projektowa: Tadeusz Piskorski
Redaktor: Maria Jasnosz
Redaktor techniczny: Zbigniew Noyski
Korektor: Janina Doda
Printed in Poland
WYDAWNICTWO POZNASKIE - POZNA 1976
Wydanie I. Nakad 5000 + 290 egz.
Ark. wyd. 21,1; ark. druk. 24,5
Oddano do skadu 26 IX 1975 r.
Podpisano do druku 28 IV 1976 r.
Druk ukoczono w maju 1976 r.
Papier druk. - mat. kl. IV, 65 g, 82X104
Zam. nr 3242/75 H-2/76 Cena z 35,POZNASKIE ZAKADY GRAFICZNE IM. MARCINA KASPRZAKA W POZNANIU