1

ZBIGNIEW OSISKI

NAUCZANIE HISTORII
W SZKOACH PODSTAWOWYCH W POLSCE
W LATACH 1944-1989.
UWARUNKOWANIA ORGANIZACYJNE ORAZ
IDEOLOGICZNO-POLITYCZNE.

LUBLIN 2010

Wydanie drugie, poprawione i rozszerzone.

Wydanie pierwsze ukazao si w roku 2006 nakadem Wydawnictwa DUET z Torunia.
ISBN 83-89706-66-0
ISBN 978-83-89706-66-9
Recenzenci wydania pierwszego:
Prof. dr hab. Tadeusz Radzik
Prof. dr hab. Alojzy Zielecki

Spis treci

Spis treci.......................................................................................................................................4
Wstp .............................................................................................................................................6
Rozdzia I. Charakterystyka przemian w szkolnictwie podstawowym w latach 1944-1989. ......14
1. Przemiany w szkolnictwie podstawowym w okresie walki o wadz w latach 1944-1947.14
1.1. Poszukiwanie nowego modelu owiaty i edukacji historycznej. .................................14
1.2. Pocztki ideologizacji pracy nauczycieli i dziaalnoci szk. .....................................20
2. Przemiany w szkolnictwie podstawowym w okresie stalinowskim w latach 1948-1956....28
2.1. Wdroenie jedenastoletniej szkoy redniej. ...............................................................28
2.2. Stalinizm w owiacie. ...................................................................................................31
3. Przemiany w szkolnictwie podstawowym w Polsce w latach 1957-1970. .........................45
3.1. Od jedenastoletniej szkoy redniej do omioklasowej szkoy podstawowej. ............45
3.2. Nowe oblicze ideologizacji pracy nauczycieli..............................................................49
4. Przemiany w szkolnictwie podstawowym w Polsce w latach 1971-1980. .........................61
4.1. Przemiany organizacyjne w owiacie i edukacji historycznej. ....................................61
4.2. Ideologiczne uwarunkowania pracy nauczycieli. ........................................................66
5. Przemiany w szkolnictwie podstawowym w okresie rozpadu ustroju socjalistycznego
w Polsce w latach 1980-1989..................................................................................................75
5.1. Przemiany organizacyjne w owiacie i edukacji historycznej. ....................................75
5.2. Ideologiczne uwarunkowania pracy nauczycieli. ........................................................78
Rozdzia II. Cele nauczania historii w szkoach podstawowych w Polsce w latach 1944-1989.91
1. Poszukiwanie nowych celw nauczania 1944-1947. .........................................................91
2. Ideologizacja celw nauczania historii w latach 1948-1956...............................................96
3. Ksztatowanie celw nauczania historii w latach 1957-1970........................................... 103
4. Cele nauczania historii w latach 1971-1980. ................................................................... 115
5. Cele nauczania historii w latach 1981-1989. ................................................................... 126
Rozdzia III. Programy nauczania historii w szkoach podstawowych w latach 1944-1989.... 140
4

1. Poszukiwania programowe z lat 1944-1948.................................................................... 140

2. Program jedenastoletniej szkoy oglnoksztaccej. ....................................................... 158
3. Program omioklasowej szkoy podstawowej.................................................................. 181
4. Prace nad programem dziesicioletniej szkoy oglnoksztaccej.................................. 193
5. Programy nauczania historii w latach osiemdziesitych. ................................................ 210
Rozdzia IV. Podrczniki do nauczania historii w szkoach podstawowych w latach 1944-1989.
................................................................................................................................................... 222
1. Podrczniki z lat 1944-1948............................................................................................. 222
2. Podrczniki dla szczebla podstawowego jedenastoletniej szkoy redniej..................... 232
3. Podrczniki dla omioklasowej szkoy podstawowej....................................................... 248
Rozdzia V. Indoktrynacja i propaganda w edukacji historycznej gwne motywy oraz skutki.
................................................................................................................................................... 265
Zakoczenie .............................................................................................................................. 293
Bibliografia................................................................................................................................. 296
Indeks osobowy ........................................................................................................................ 326

Wstp
Celem pracy jest ukazanie warunkw organizacyjnych i ideologiczno-politycznych,
w jakich nauczano historii w szkoach podstawowych w okresie funkcjonowania ustroju
socjalistycznego w Polsce. Zamiarem autora byo take wskazanie porednich i bezporednich
przyczyn oraz skutkw funkcjonowania badanego modelu edukacji historycznej.
Zakres chronologiczny rozprawy pokrywa si z wydarzeniami zapocztkowanymi
narzuceniem nowego ustroju spoeczno-politycznego w Polsce w lipcu 1944 r., a zakoczonymi
jego upadkiem w 1989 r.
Do warunkw organizacyjnych pracy nauczycieli zaliczono umiejscowienie nauczania
historii w planie pracy szkoy podstawowej wraz z przydziaem okrelonej liczby godzin oraz
zawarto obowizujcych programw i podrcznikw do historii. Do warunkw ideologicznopolitycznych zaliczono, postawione przez wadze partyjno-pastwowe, cele nauczania historii,
a take cae otoczenie ideologiczno-polityczne pracy nauczycieli w postaci dodatkowych
obowizkw nakadanych przez wadze oraz pogldy pedagogw, dydaktykw i przedstawicieli
wadz na temat roli historii w propagowaniu socjalistycznego modelu wychowania i zasad ideologii
marksistowsko-leninowskiej, ktre pojawiay si w publikacjach przeznaczonych dla nauczycieli.
Powysze zagadnienia badane byy pod ktem zalece, nakazw i obowizkw nakadanych
przez wadze na szkoy podstawowe i nauczycieli oraz pod ktem pogldw goszonych przez
pedagogw, dydaktykw i przedstawicieli wadz. W systemie totalitarnym miay one charakter
instruktau obowizujcego zarwno nauczycieli, jaki i twrcw programw i podrcznikw do
nauczania historii .
Zakres pracy nie obejmuje analizy codziennej pracy szk, metod pracy nauczycieli oraz
szczegowych rezultatw pracy dydaktyczno-wychowawczej. Uwarunkowane jest to specyfik
materiaw rdowych. Dzienniki lekcyjne, protokoy z posiedze rad pedagogicznych, plany
pracy i sprawozdania z ich wykonania oraz materiay pokontrolne rzadko oddaj prawdziwy obraz
pracy szkoy. Nauczyciele, w wytwarzanych przez siebie dokumentach, starali si pokaza stan
rzeczy zgodny z oczekiwaniami wadz, jak najkorzystniejszy dla siebie. Wadze szkolne rnych
szczebli w trakcie okazjonalnych wizytacji szk nie byy w stanie dogbnie zbada metod
i rezultatw pracy nauczycieli, zwaszcza, e w duym stopniu opieray si na dokumentach
wytworzonych w szkole. Analizujc dokumentacj powsta w trakcie pracy typowej szkoy mona
doj do wniosku, e nauczyciele pracowali zgodnie z wytycznymi wadz i z roku na rok osigali

coraz lepsze rezultaty. O tym, e rzeczywisto bya inna wie kady, kto mia do czynienia
z socjalistyczn szko.
Badania zostay ograniczone do edukacji historycznej tak zwanej edukacji oficjalnej odbywajcej si w ramach podstawowego szczebla nauczania. Przedmiotem bada byy te kanay
transmisji wiedzy o przeszoci, ktre kontrolowao pastwo. Ponadto, konieczno ograniczenia
rozmiarw rozprawy do rozsdnych granic, wpyna na wyczenie z zakresu bada szkolnictwa
podstawowego dla dorosych oraz innych form doksztacania w zakresie szkoy podstawowej.
Podstaw metodologiczn bada bya strategia jakociowa, w ramach ktrej dokonywane
byy wyjanienia idiograficzne i genetyczne. Metod prowadzenia bada bya analiza i krytyka
rde historycznych.
Rozprawa ma struktur problemowo-chronologiczn. Skada si z piciu rozdziaw (z tym,
e pity dodany zosta w drugim wydaniu ksiki). W rozdziale pierwszym pt. Charakterystyka
przemian w szkolnictwie podstawowym na tle przemian politycznych w pastwie zastosowano
podzia na pi okresw: 1944-1947, 1948-1956, 1957-1970, 1971-1980 i 1980-1989, wicych
si z przemianami politycznymi w Polsce. Podzia ten wynika z tego, e polska
edukacja historyczna okresu powojennego bya pod silnym wpywem czynnikw politycznych
i ideologicznych, a jej rozwj przebiega w rytm zmian dokonujcych si w tych dziedzinach. Okres
pierwszy - odbudowa polskiej edukacji z jednoczesnym przystosowywaniem jej do nowych
warunkw politycznych panujcych w Polsce. Jest to okres cierania si rnych wizji owiaty
i rnych wizji przeszoci. Okres drugi - czasy stalinizacji polskiego ycia umysowego,
a zwaszcza historiografii i edukacji historycznej. To okres zniewolenia owiaty przez ideologi
i polityk. Okres trzeci charakteryzowa si pocztkowym odrodzeniem szkolnej edukacji
historycznej, a nastpnie powrotem do jej propagandowo-politycznego wykorzystywania. Okres
czwarty by kontynuacj poprzedniego. Ostatni charakteryzowa si powolnym rezygnowaniem
przez wadze z podporzdkowywania pracy szkoy racjom politycznym i ideologicznym. Dziao si
to m.in. pod wpywem rozwoju edukacji nieoficjalnej, ktrej podpor bya dziaalno opozycyjna
i drugi obieg literatury.
W ramach kadego okresu omwione s dwie grupy zagadnie:
- ksztat organizacyjny szkolnictwa podstawowego ze szczeglnym uwzgldnieniem miejsca
historii w planie nauczania,
- ideologizacja i upolitycznienie pracy nauczycieli tzn. dodatkowe obowizki nakadane przez
wadze na t grup zawodow oraz pogldy pedagogw, dydaktykw i przedstawicieli wadz na
temat roli szkoy i nauczania historii w propagowaniu socjalistycznego ideau wychowawczego
i zasad ideologii marksistowsko-leninowskiej.

Rozdzia drugi Cele nauczania historii posiada taki sam podzia na okresy jak rozdzia
pierwszy. W ramach kadego okresu przedstawiono oglne i ideowo-wychowawcze cele nauczania
historii stawiane szkoom przez wadze pastwowe. Omwiono take pogldy na ten temat
goszone przez pedagogw, dydaktykw i przedstawicieli wadz. W zakres rozdziau nie wchodz
szczegowe cele nauczania, wice si z konkretnymi tematami lekcji. Ukad taki podyktowany
zosta rezultatami bada, z ktrych wynika, e wadze preferoway realizowanie w pracy szk
celw

zwanych

ideowo-wychowawczymi,

bdcych

faktycznie

celami

ideologiczno-

politycznymi. Mona odnie wraenie, e w rozprawie przesadnie uwypuklono cele wychowawcze

i sprowadzono zarzdzanie owiat do narzucania szkole dyrektyw politycznych, ideologicznych
i wiatopogldowych. Jednake nie jest to faszowanie rzeczywistoci. Wrcz przeciwnie,
analizujc cele stawiane przed edukacj historyczn starano si zachowa proporcje stosowane
przez wadze owiatowe w programach nauczania i rnych zarzdzeniach. Cele wychowawcze
zdecydowanie dominuj w tych dokumentach nad celami poznawczymi i ksztaccymi.
W rozdziale trzecim Programy nauczania omwiono poszukiwania programowe z lat
1944-1948, programy jedenastoletniej szkoy oglnoksztaccej, programy omioklasowej szkoy
podstawowej, prace nad programem dziesicioletniej szkoy oglnoksztaccej oraz programy z lat
osiemdziesitych. Przedstawiono zawarto treciow poszczeglnych programw oraz omwiono
dyskusje nad programami prowadzone na amach prasy nauczycielskiej. W zakres bada nie wesza
analiza przekazywanego przez szko obrazu dziejw, poniewa jest to temat na oddzieln,
obszern prac.
Tematyka rozdziau czwartego Podrczniki do nauczania historii dotyczy podrcznikw,
z ktrych korzystano w trakcie szkolnych lekcji historii. Obejmuje ona pierwsze podrczniki
powojenne z lat 1944-1948, podrczniki dla jedenastoletniej szkoy oglnoksztaccej, podrczniki
dla omioklasowej szkoy podstawowej, podrczniki z lat osiemdziesitych. Omawiajc
poszczeglne podrczniki przedstawiono okresy w jakich byy uytkowane oraz zawarto
treciow i obudow metodyczn. Ponadto, w rozdziale tym uwzgldniono rwnie pogldy
pedagogw i dydaktykw na temat ksztatu podrcznikw historii, a take oceny wystawiane
podrcznikom przez nauczycieli.
Ostatni, pity rozdzia, jest efektem bada na indoktrynacyjnym wykorzystaniem edukacji
historycznej, ktre autor prowadzi po opublikowaniu pierwszego wydania tej ksiki. Zawiera
analiz gwnych motyww propagandowych wystpujcych w programach i podrcznikach, oraz
prb przyblienia skutkw takiego modelu edukacji, ktry funkcjonowa w PRL.
Badania przydatne do niniejszej pracy prowadzone byy w oparciu o archiwalia
Ministerstwa Owiaty, Polskiej Partii Robotniczej oraz zesp Centralnego Archiwum Komitetu

Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej znajdujce si w Archiwum Akt Nowych

w Warszawie, dokumenty Kuratorium Okrgu Szkolnego Lubelskiego i Inspektoratu Szkolnego
Lubelskiego znajdujce si w Archiwum Pastwowym w Lublinie, dokumenty z Archiwum
Zakadowego Szkoy Podstawowej w Radzicinie, rda drukowane, takie jak: zarzdzenia
ministra owiaty publikowane w Dzienniku Urzdowym Ministerstwa Owiaty, programy
nauczania historii i podrczniki. Pomocne okazay si rwnie artykuy zamieszczane w prasie
nauczycielskiej oraz publikacje ksikowe skierowane do tej grupy zawodowej. Ponadto,
uwzgldniono dotychczas opublikowane wyniki bada nad przemianami w owiacie w okresie
powojennym.
W Archiwum Akt Nowych w Warszawie kwerend objto materiay Resortu Owiaty
PKWN z 1944 r., Ministerstwa Owiaty z lat 1945-1966, Polskiej Partii Robotniczej z lat 19441948 i Centralnego Archiwum KC PZPR z lat 1948-1966. Natrafiono w nich m.in. na protokoy
posiedze Komisji Oceny Podrcznikw, Komisji Oceny Wydawnictw Szkolnych, Komisji
Historycznej do Spraw Pomocy Naukowych, protokoy komisji programowych odnoszce si do
spraw nauczania historii, maszynopisy podrcznikw, komentarze metodyczne oraz opracowania
i wytyczne ministerstwa w sprawie ideologicznego wychowania modziey, popularyzacji dziejw
ruchw rewolucyjnych i lewicowych, propagowania w szkoach reformy rolnej i innych
ustrojowych posuni wadz, protokoy i sprawozdania z konferencji nauczycieli czonkw
PPR/PZPR, sprawozdania z wyjazdw instruktorw partyjnych w teren, referaty i notatki
urzdnikw Ministerstwa Owiaty oraz protokoy z posiedze rnych organw kolegialnych.
W niniejszej rozprawie nie przytoczono opinii komisji ministerialnych, ogniw ZNP i zebra
nauczycielskich na temat projektw programw nauczania i podrcznikw historii gdy badano
wycznie produkt finalny, w wersji dostpnej dla nauczycieli.
W Archiwum Pastwowym w Lublinie korzystano z zespou Kuratorium Okrgu
Szkolnego Lubelskiego, zawierajcego materiay z lat 1944-1950, zespou Inspektoratu Szkolnego
Lubelskiego, zawierajcego materiay z lat 1944-1952 oraz zespou Prezydium Wojewdzkiej Rady
Narodowej - Wydzia Owiaty, zawierajcego materiay z lat 1951-1973, z ktrego udostpniono do
bada jedynie archiwalia wytworzone do poowy lat szedziesitych. W udostpnionych aktach
znaleziono nie publikowane oklniki i instrukcje ministra owiaty, materiay z konferencji
nauczycielskich, zjazdw kuratorw i inspektorw szkolnych oraz sprawozdania z uroczystoci
szkolnych.
Archiwum

Zakadowe

Szkoy

Podstawowej

Radzicinie

zawiera

szcztkowe

i nieuporzdkowane materiay, spord ktrych interesujce byy te, ktre dotyczyy okresu stanu
wojennego.

Archiwalia zgromadzone w Lublinie i Radzicinie potraktowano jako przykadowe

i reprezentatywne dla caej owiaty, zdajc sobie spraw z tego, e w pastwie totalitarnym wadze
owiatowe niszego szczebla realizoway wytyczne wadz wyszego szczebla i odbywao si to
jednakowo na terenie caego kraju. Suszno takiego zaoenia potwierdza kwerenda jak
przeprowadzia Mariola Hoszowska w archiwach w Rzeszowie, Tarnowie i Przemylu.
Zgromadzone tam zespoy akt kuratoriw owiaty, prezydiw wojewdzkich rad narodowych,
okrgowych orodkw metodycznych i niektrych szk rednich zawieraj materiay prawie
identyczne do tych, ktre znajduj si w archiwum lubelskim.
Wymienione archiwa pastwowe oraz Kuratorium Owiaty w Zamociu odmwiy
udostpnienia materiaw wytworzonych od poowy lat szedziesitych. Fakt ten niewtpliwie
utrudni badania, jednake nie przyczyni si do ich zuboenia. Materiay zgromadzone
w archiwach byy przydatne gwnie przy analizowaniu ideologizacji pracy szk. Wystpowanie
tego problemu w ostatnim dwudziestopicioleciu PRL mona byo zbada na podstawie materiaw
zamieszczonych w Dzienniku Urzdowym Ministerstwa Owiaty, w prasie nauczycielskiej
i w licznych publikacjach ksikowych skierowanych do tej grupy zawodowej. Okazao si to
moliwe, poniewa ideologizacja owiaty badana bya wycznie od strony wymaga stawianych
szkoom przez wadze. Oparto si, przede wszystkim, na dokumentach, ktre dziki temu, e
zostay opublikowane, realnie wpyny na ksztat szkolnej edukacji historycznej.
W trakcie bada dokadnie przeanalizowano zarzdzenia i wytyczne ministra owiaty
zamieszczone w resortowym dzienniku urzdowym, programy nauczania, podrczniki, poradniki
dla nauczycieli oraz publikacje skierowane do nauczycieli, zamieszczane w prasie owiatowej.
Szczeglnie dokadnie zapoznano si z kolejnymi rocznikami Wiadomoci Historycznych. Jest to
podstawowe czasopismo metodyczne dla nauczycieli historii. Ukazuje si od 1948 roku
z inicjatywy Departamentu Reformy Szkolnej Ministerstwa Owiaty. W latach 1953-1957, po
poczeniu z czasopismem Polska i wiat Wspczesny, wychodzio pod tytuem Historia
i Nauka o Konstytucji. Zamieszczane w nim artykuy, z jednej strony odzwierciedlay pogldy
wadz owiatowych na temat nauczania historii, a z drugiej ksztatoway codzienn praktyk
szkoln.
Pomocn okazaa si take specyficzna literatura przedmiotu, ktr stanowi ksikowe
wypowiedzi twrcw kolejnych reform szkolnych lub raportw o stanie owiaty oraz decydentw

10

owiatowych.1 Pozwalaj one lepiej pozna mechanizm reform owiatowych oraz ideologizacji
pracy szkoy.
Obecny stan bada nad dziejami edukacji historycznej w Polsce po drugiej wojnie
wiatowej jest niezadowalajcy. W wikszoci s to publikacje pochodzce sprzed 1989 roku
i w niewielkim stopniu majce punkty styczne z niniejsz rozpraw. Dotycz one, przede
wszystkim, rnych aspektw reform szkolnych, organizacji owiaty i pracy wychowawczej.2
Dostarczaj duej iloci wiedzy, jednake niektre problemy omawiaj w sposb jednostronny,
charakterystyczny dla historiografii pastwa niedemokratycznego.
Niektre publikacje poruszaj w sposb wolny od naleciaoci ideologicznych tematyk,
ktra szerzej przedstawiona zostaa w niniejszej rozprawie. W 1985 r. ukazaa si praca zbiorowa
pod redakcj Tadeusza Wrbla Idee przewodnie w programach szkoy oglnoksztaccej w latach
1918-1978. Mona w niej znale opis reform owiatowych, analiz koncepcji wyksztacenia
oglnego i ideau wychowawczego oraz zestawienie celw nauczania z poszczeglnych programw
nauczania. Z kolei Anna Glimos-Nadgrska zajmowaa si podrcznikami. W swoich artykuach
zamieszczonych w Wiadomociach Historycznych (Krytyczna analiza koncepcji dydaktycznej
podrcznikw szkolnych historii dla szkoy podstawowej obowizujcych w Polsce Ludowej
w latach 1945-1980, 1984, nr 1 i Treci podrcznikw do historii z lat 1945-1980 a wiadomo
historyczna uczniw, 1989, nr 2) przedstawia obudow metodyczn podrcznikw, zmiany

Wadysaw Biekowski, Drogi przebudowy owiaty w Polsce, Warszawa 1957; Stanisaw Dobosiewicz, Reforma
szkoy podstawowej, Warszawa 1971; Stanisaw Frycie, Nauczanie historii w 10-letniej szkole redniej (Prace nad
projektem programu), Kalisz 1976; Henryk Jaboski, Szkoa, nauczyciele, wychowanie, Warszawa 1962; Henryk
Jaboski, Uwagi o polskim systemie szkolnictwa podstawowego i redniego, Warszawa 1971; Jerzy Kuberski,
Aktualne i perspektywiczne problemy polityki owiatowej, Warszawa 1974; Eustachy Kuroczko, Na trudnej drodze
nauczyciela, Warszawa 1962, Eustachy Kuroczko, O postaw ideologiczn nauczyciela, Warszawa 1947; Stanisaw
Skrzeszewski, Podstawowe zadania owiatowe, Warszawa 1948; Bogdan Suchodolski, Aktualne zagadnienia owiaty
i wychowania, Warszawa 1959; Bogdan Suchodolski, Edukacja narodu 1918 1968, Warszawa 1970; Bogdan
Suchodolski, Szkoa podstawowa w spoeczestwie socjalistycznym, Wrocaw 1963; Bogdan Suchodolski,
Wychowanie dla przyszoci, Warszawa 1959; Wacaw Tuodziecki, Zaoenia reformy szkoy podstawowej,
Warszawa 1965; Czesaw Wycech, Podstawowe problemy polityki owiatowej, Warszawa 1946.
2
Mona tu wspomnie o nastpujcych pracach: Historia wychowania. Wiek XX, red. Jzef Miso, Warszawa 1984;
Wiktor Czerniewski, Rozwj dydaktyki polskiej w latach 1918-1954,Warszawa 1963; Antoni Gadysz, Owiatakultura-nauka w latach 1947-1959. Wzowe problemy polityczne, Warszawa - Krakw 1981; Antoni Gadysz,
Owiata, kultura i nauka w Polsce w latach szedziesitych, Warszawa-Krakw 1987; Jzef Jakubowski, Polityka
owiatowa Polskiej Partii Robotniczej 1944-1948, Warszawa1975; Jzef Jakubowski, Z problemw polityki
owiatowej PZPR w latach 1948 1960, Z Pola Walki, 1980, nr 1; Maksymilian Maciaszek, Treci ksztacenia
i wychowania w reformach szkolnych PRL, Warszawa 1980; Stanisaw Mauersberg, Reforma szkolnictwa w Polsce
w latach 1944-1948, Wrocaw-Warszawa-Krakw-Gdask 1974; Wincenty Oko, Owiata i wychowanie w Polsce
Ludowej, Warszawa 1968; Osignicia i problemy rozwoju owiaty i wychowania w XX-leciu Polski Ludowej, red.
Bogdan Suchodolski, Warszawa 1966; Mieczysaw Pcherski, Szkoa oglnoksztacca w Polsce Ludowej, WarszawaWrocaw-Krakw 1970; Mieczysaw Pcherski, Mirosaw witek, Organizacja owiaty w Polsce w latach 1917-1977.
Podstawowe akty prawne, Warszawa 1978; Wojciech Pomykao, Ksztatowanie ideau wychowawczego w Polskiej
Rzeczypospolitej Ludowej w latach 1944-1976,Warszawa 1977; Bolesaw Potyraa, Szkoa podstawowa w Polsce
1944-1984, Warszawa 1987; Andrzej wiecki, Owiata i szkolnictwo w XXX-leciu PRL, Warszawa 1975; Klemens
Trzebiatowski, Organizacja szkolnictwa w Polsce Ludowej, Warszawa 1972.

11

w nazewnictwie faktw i zjawisk oraz w stosunku autorw do poszczeglnych zagadnie i postaci

historycznych. Problemem ideologizacji i upolitycznienia podrcznikw dla szkoy podstawowej
zaja si take Joanna Wojdon.3 Hanna Kostrzyska, na amach Wiadomoci Historycznych
(Nauczanie historii na stopniu propedeutycznym w wietle programw szkolnych w Polsce
Ludowej, 1980, nr 3) scharakteryzowaa programy dla klasy III i IV szczebla podstawowego,
obowizujce w latach 1946-1963. O zmianach w programach nauczania w latach 1977-1991 pisa
Stanisaw Frycie w ksice Przemiany w treciach ksztacenia oglnego. Kompleksowa
modernizacja programw w latach 1977-1991, wydanej w 1989 r. Z kolei Janusz Gsicki,
w wydanej w 1993 roku ksice Gra o now szko, przedstawi rys historyczny reform
owiatowych w PRL.
W ostatnich latach problematyk dziejw nauczania historii w Polsce powojennej
zajmowaa si Barbara Jakubowska i Bolesaw Potyraa. Barbara Jakubowska w ksice
Przeobraenia w szkolnej edukacji historycznej w Polsce w latach 1944-1956, Warszawa 1986,
jak te w cyklu artykuw opublikowanych w Wiadomociach Historycznych (Nauczanie historii
w latach 1944-1948, 1988, nr 5, Szkolna wizja dziejw narodowych i powszechnych w Polsce
w latach 1948-1950, 1989, nr 2, Przeobraenia nauczania historii w okresie <szturmu
ideologicznego> w Polsce w latach 1950-1956, 1989, nr 3) przedstawia zmiany struktury szkoy,
przemiany programowe, ksztatowanie si celw wychowawczych oraz ideau wychowawczego,
a take uzalenienie owiaty od polityki. Ponadto przeanalizowaa treci nauczania zawarte
w programach i podrcznikach. Jej prace dotycz wycznie okresu 1944-1956 i obejmuj oprcz
szkolnictwa podstawowego, take rednie oglnoksztacce.
Bolesaw Potyraa w pracy Owiata w Polsce 1949-56 opublikowanej w Acta
Universitais Wratislaviensis, Prace Pedagogiczne, 1992, nr 1229 zaprezentowa zmiany
organizacyjne jakie nastpoway w szkolnictwie w okresie stalinowskim oraz model wychowawczy
wczesnej szkoy. Przeanalizowa take, w sposb pobieny, kolejne programy i podrczniki,
codzienn prac szk oraz ksztacenie i doksztacanie nauczycieli. Publikacja ta rni si od
niniejszej rozprawy nie tylko wszym zakresem chronologicznym, ale take tym, e B. Potyraa na
nauczanie historii nie zwrci szczeglnej uwagi.
Kompleksowy obraz polskiego szkolnictwa z lat 1944-1956 zawiera praca Stanisawa
Mauersberga i Mariana Walczaka, Szkolnictwo polskie po drugiej wojnie wiatowej (1944-

Joanna Wojdon, Propaganda polityczna w podrcznikach dla szk podstawowych Polski Ludowej (1944-1989),
Toru 2001.

12

1956).4 Z najnowszych bada dotyczcych nauczania historii w szkole na uwag zasuguje take
rozprawa doktorska Marioli Hoszowskiej Metody nauczania historii w oglnoksztaccej szkole
redniej w latach 1944 1966.5 Autorka przedstawia w niej dzieje nauczania historii od strony
codziennej pracy szk i nauczycieli. Omwia wytyczne programowe zwizane z edukacj
historyczn oraz ich recepcj przez uczcych i uczniw, system ksztacenia przyszych nauczycieli
i doksztacania ju pracujcych oraz stosowanie metod i form nauczania historii w szkoach
rednich.
Oprcz tego w ostatnich latach ukazao si szereg publikacji z zakresu historii wychowania
traktujcych gwnie o ideologizacji owiaty w okresie 1944-1956.6 Na szczegln uwag zasuguje
praca Magorzaty Kosiorek, Pedagogika autorytarna. Geneza, modele, przemiany7, w ktrej
zaprezentowana zostaa teoria wychowania autorytarnego, bdca podstaw funkcjonowania
polskiej owiaty w latach 1948-1989.

Stanisaw Mauersberg, Marian Walczak, Szkolnictwo polskie po drugiej wojnie wiatowej (1944-1956), Warszawa
2005.
5
Fragment pracy wydany pod tytuem: Praktyka nauczania historii w Polsce 1944-1956, Rzeszw 2002.
6
Edukacja polityczna w nowej Europie, red. Cz. Mojsiewicz. Toru 1992; Teresa Hejnicka-Bezwiska, Zarys historii
wychowania (1944-1989). Owiata i pedagogika pomidzy dwoma kryzysami, Kielce 1996; Krzysztof Kosiski,
O now mentalno. ycie codzienne w szkoach 1945-1956, Warszawa 2000; Elwira J. Kryska, Indoktrynacja
modziey szkolnej w Polsce w latach 1945-1956, Biaystok 2003; Czesaw Lewandowski, Kierunki tak zwanej
ofensywy ideologicznej w polskiej owiacie, nauce i szkoach wyszych w latach 1944-1948, Wrocaw 1993;
Ferdynand Mielczarek, Ideologiczno-polityczna indoktrynacja nauczycieli w Polsce w latach 1945-1956, Opole 1997;
Oblicze ideologiczne szkoy polskiej 1944-1956, red. Edward Walewander, Lublin 2002; Polacy wobec przemocy
1944-1956, red. B. Otwinowska, J. aryn, Warszawa 1996.
7
Magorzata Kosiorek, Pedagogika autorytarna. Geneza, modele, przemiany, Krakw 2007.

13

Rozdzia I. Charakterystyka przemian w szkolnictwie podstawowym w latach

1944-1989.
1. Przemiany w szkolnictwie podstawowym w okresie walki o wadz w latach
1944-1947.

1.1. Poszukiwanie nowego modelu owiaty i edukacji historycznej.

Po wyzwoleniu Lubelszczyzny, Biaostockiego i Rzeszowskiego obz polityczny skupiony

wok Krajowej Rady Narodowej i Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, ktry
przejmowa wadz z rk Armii Czerwonej, zacz organizowa szkolnictwo wszystkich rodzajw
i szczebli. Nowym wadzom zaleao na jak najszybszym otwarciu szk, wic nie miay czasu na
opracowywanie i wdraanie wasnego modelu owiaty w roku szkolnym 1944-1945. Musiay
oprze si na przedwojennej strukturze szkolnictwa, nie oznaczao to jednak aprobaty dla niej.
Perspektywicznym celem nowej wadzy bya nie tylko zmiana poprzedniego systemu szkolnego,
lecz take pene opanowanie owiaty, sterowanie jej rozwojem zgodnie z potrzebami rzdzcej
partii i ustroju. Szkoy miay sta si najwaniejszym czynnikiem budowania nowej mentalnoci
i nowego czowieka oraz ksztatowania modych ludzi na budowniczych socjalizmu. Koncepcja
taka wyrastaa z podstawowych zaoe pastwa totalitarnego, dcego do panowania nie tylko
nad rzeczywistoci spoeczno-polityczn i ekonomiczn, lecz take nad wiadomoci jednostki
i caego spoeczestwa.
Ustawa o szkolnictwie z marca 1932 r. powoywaa siedmioletni szko powszechn
i wyrniaa trzy jej rodzaje: szko I stopnia, realizujc elementarny zakres wyksztacenia
oglnego oraz podstawowe elementy przysposobienia spoeczno-obywatelskiego i gospodarczego,
szko II stopnia bdc rozszerzeniem i pogbieniem szkoy I stopnia oraz szko III stopnia, czyli
pen, siedmioletni szko powszechn realizujc peny program nauczania. Ostatnia, sidma
klasa w szkole powszechnej przeznaczona bya dla uczniw, ktrzy nie podejm nauki
w gimnazjum. Jej zadaniem byo przysposobienie modziey do udziau w yciu spoecznoobywatelskim. Po ukoczeniu klasy szstej szkoy powszechnej mody czowiek mia do wyboru
gimnazjum oglnoksztacce lub zawodowe oraz szerok gam szk zawodowych (zasadnicze

14

szkoy zawodowe stopnia niszego, szkoy przysposobienia zawodowego, szkoy mistrzw

i nadzorcw, kursy zawodowe).8
Nauczanie historii w szkole I i II stopnia byo bardzo uproszczone. Normalny program
realizowaa tylko szkoa III stopnia. Zakada on nauczanie historii od klasy V do VII. W klasie V
i VI plan nauczania przewidywa 3 lekcje historii tygodniowo. Plan klasy VII zakada nauczanie
tego przedmiotu tylko w drugim semestrze w wymiarze 4 godzin tygodniowo.9
Taki system nauczania uznawany by przez lewic za niesprawiedliwy i krzywdzcy,
gwnie dzieci wiejskie. Poddawany by krytyce przed wojn i w czasie wojny. Poza tym, ze
wzgldw ideologicznych po wojnie nie by akceptowany aden z dominujcych w okresie
midzywojennym modeli wychowawczych ani wychowanie pastwowe, ani narodowe. Lewica
wysuwaa projekty innego systemu szkolnego. W deklaracji programowej PPR O co walczymy
mowa bya o szkole opartej na zasadach demokratycznych, bezpatnej, dostpnej dla dzieci z rodzin
robotniczych i chopskich na wszystkich szczeblach nauki oraz powszechnej i obowizkowej dla
dzieci do 16 roku ycia.10 O bezpatnej, powszechnej i obowizkowej szkole mwi take Manifest
PKWN. Do tych koncepcji nawizywa program owiatowy KRN opublikowany w poowie lipca
1944 r. w czasopimie Rada Narodowa. Przewidywa on utworzenie jednolitej i bezpatnej,
omioletniej szkoy podstawowej.11 Podobne postulaty wysuwaa Tajna Organizacja Nauczycielska.
Troch odmienn koncepcj prezentowaa w czasie okupacji Robotnicza Partia Polskich
Socjalistw. Opowiadaa si za bezpatn, obowizkow, dziesicioletni szko powszechn,
jednakowo dostpn dla wszystkich warstw spoecznych, likwidujc podzia na inteligencj
i prosty lud.12
Zdajc sobie spraw z tego, e do czasu reformy owiaty, szkoy musz funkcjonowa
wedug ustawy z 1932 roku, nowe wadze owiatowe - Resort Owiaty PKWN, na czele ktrego
sta Stanisaw Skrzeszewski, przybyy z ZSRR czonek Polskiej Partii Robotniczej - staray si
zmieni te postanowienia ustawy, ktre uznano za najbardziej niesprawiedliwe, a zwaszcza
trjstopniowo szkoy powszechnej oraz egzaminy do gimnazjum. Przystpiono te do dziaa
zmierzajcych do stworzenia nowego systemu szkolnego i profilu wychowawczego. W poowie
wrzenia 1944 r. Resort Owiaty wyda Wytyczne organizacji publicznych szk powszechnych

Ustawa z dnia 11.03.1932 r. o ustroju szkolnictwa, Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej (dalej Dz. U.), 1932,
nr 38, poz.389.
9
Rozporzdzenie Ministra Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego z dnia 12.07.1934 r. o nowym programie
nauki w publicznych szkoach powszechnych trzeciego stopnia z polskim jzykiem nauczania, Warszawa b. d.
10
Wojciech Pomykao, Ksztatowanie ideau wychowawczego w PRL w latach 1944-1976, Warszawa 1977, s.53.
11
Jzef Jakubowski, Polityka owiatowa Polskiej Partii Robotniczej 1944-1948, Warszawa 1975, s 32.
12
W. Pomykao, Ksztatowanie ideau ... , s.57.

15

w roku szkolnym 1944-45.13 Umoliwiay one wprowadzenie do szk o rnych stopniach

organizacyjnych jednakowego programu nauczania i jednorocznych klas. Szkoy I stopnia z jednym
nauczycielem przeksztacono w szkoy niepene o 3 lub 4 pocztkowych klasach jednorocznych.
Dzieci starsze zalecano kierowa do pobliskich szk penych. Szkoy I stopnia z dwoma
nauczycielami przeksztacono w szkoy niepene realizujce program 5 lub 6 klas. Klas VII miay
dzieci realizowa w najbliszej szkole penej. Szkoy II stopnia polecono zmieni w pene szkoy
siedmioklasowe. Jak z tego wynika, tylko cz szk moga w roku szkolnym 1944-1945
prowadzi nauczanie historii. Peny program historii mogy realizowa tylko pene, siedmioklasowe
szkoy. Pozostae, ktrych byo zdecydowanie wicej, realizoway tylko fragment programu lub nie
prowadziy nauczania tego przedmiotu.
Nowa wadza ju latem 1944 r. podja prb pozyskania nauczycieli, bez ktrych
niemoliwe byo uruchomienie szk. W dniu 1 sierpnia kierownik Resortu Owiaty PKWN wyda
Wezwanie do nauczycielstwa polskiego, w ktrym oprcz apelu o wzicie udziau w odbudowie
szkolnictwa, znalazy si sowa uznania za tajne nauczanie i zapewnienie o poszanowaniu wolnoci
przekona14. Jednake, wielu nauczycieli i uczniw popierao zbrojne i polityczne podziemie
antykomunistyczne. Niektrzy dziaali w konspiracji, nosili przy sobie bro, kolportowali pisma
i ulotki opozycyjne, a w efekcie tego wielu uczniw i nauczycieli byo aresztowanych przez Urzd
Bezpieczestwa. Wadze zmierzay nie tylko do spacyfikowania rodowiska owiatowego, lecz
take do wprzgnicia go proces ksztatowania nowego czowieka, popierajcego, a nawet
budujcego nowy ustrj. Odbudowywano take terenow administracj szkoln. Owiat
wojewdzk zarzdza w tym czasie kurator okrgu szkolnego, a powiatow, gminn i miejsk
inspektorzy szkolni (organy rzdowej administracji niezespolonej).
Dla opracowania zasad reformy szkolnictwa powoano, w listopadzie 1944 r., Wydzia
Reformy Szkolnej Resortu Owiaty PKWN, na czele ktrego stan Eustachy Kuroczko, przybyy
z ZSRR. W styczniu 1945 r., po przeksztaceniu PKWN w Rzd Tymczasowy, w ramach
Ministerstwa Owiaty utworzono Departament Reformy Szkolnej i Programw, kierowany przez
przyby z ZSRR ann Kormanow (fakt, i kierownictwo resortu owiaty przybyo z ZSRR jest
dosy istotny, wymienione osoby w tamtejszych szkoach nabyy dowiadczenie w zakresie
sowietyzacji dzieci). Pierwsze wyniki prac przedstawiono na sesji KRN, ktra odbya si 5 maja
1945 r.15 Szkoa podstawowa miaa by powszechna, bezpatna i omioletnia. Bya to realizacja

13

Wytyczne organizacji publicznych szk powszechnych w roku szkolnym 1944-45, Dziennik Urzdowy Resortu
Owiaty PKWN, 1944, nr 1-4.
14
Marian Giermakowski, Szkoa im. Hetmana Jana Zamoyskiego w Lublinie w latach 1915-1990, Lublin 1995, s. 135.
15
J. Jakubowski, Polityka owiatowa ... , s.87.

16

koncepcji PPR, popieranej przez Polsk Parti Socjalistyczn i Stronnictwo Ludowe. Partie te
uwaay, e szkoa omioletnia moe by tylko pierwszym etapem na drodze do szkoy
dziesicioletniej. Ministerstwo Owiaty i Komitet Centralny PPR zaproponoway zwoanie zjazdu
nauczycielskiego celem poddania pod dyskusj nowych zasad programowych i organizacyjnych
szkoy.
Zjazd taki odby si w odzi w dniach 18-22 czerwca 1945 r. Koncepcja reformy zostaa
przedstawiona w referatach: Stanisawa Skrzeszewskiego Podstawowe zagadnienia wychowania
i owiecenia publicznego w nowej Polsce, Wadysawa Biekowskiego Zasady reformy ustroju
szkolnego, anny Kormanowej Zasady przebudowy programw szkolnych i Mariana Falskiego
Zagadnienia sieci szk i kadr nauczycielskich w zwizku z realizacj nowego ustroju.16
Dla umoliwienia zdobycia wyksztacenia redniego przez te warstwy spoeczne, ktre do
tej pory byy upoledzone, zaproponowano utworzenie publicznej, powszechnej, bezpatnej
i jednolitej jedenastoletniej szkoy redniej. Miaa ona skada si ze szkoy podstawowej
obejmujcej picioletni kurs podstawowy i trzyletni kurs gimnazjalny oraz trzyletniego liceum.
Pierwsze dwa szczeble obejmujce osiem lat nauki miay by obowizkowe. Skrcenie o rok cyklu
szkoa powszechna - gimnazjum - liceum motywowano chci przyspieszenia wyksztacenia
znacznej grupy inteligencji pochodzenia robotniczego i chopskiego, ktrej pogldy i postawy
zostan uksztatowane ju w nowych warunkach ustrojowych. Byo to waniejsze ni zapewnienie
odpowiedniej jakoci ksztacenia. wiadcz o tym sowa anny Kormanowej wypowiedziane na
konferencji nauczycieli czonkw PPR, w dniach 13-14.05.1945 r.: Nie ma dzi czasu i miejsca na
nowalijki metodyczne(...).Przy budowaniu szkoy masowej musimy zrezygnowa z jakoci(...),
postp wprowadzimy pniej.17
W prasie nauczycielskiej projekt reformy reklamowali Wadysaw Biekowski i Stefan
kiewski. Pisali oni, e zniesiony bdzie podzia na szko powszechn i redni jako przeytek
czasw przedwojennych, gdy szkoa powszechna bya dla mas, a rednia dla elit.18 Do
przedstawionego projektu krytycznie ustosunkowa si Zwizek Nauczycielstwa Polskiego.
Kazimierz Maj, wiceprezes Zwizku, twierdzi, i trudnoci materialne doprowadz do tego, e na
wsi bdzie realizowany tylko pierwszy etap szkoy jedenastoletniej - picioletni kurs podstawowy.
Obawia si utrwalenia podziau na szkoy miejskie - wyej zorganizowane i szkoy wiejskie - niej
zorganizowane i zapewniajce niski poziom nauczania. Zaproponowa omioletni, jednolit szko

16

Historia wychowania. Wiek XX, red. Jzef Miso, Warszawa 1984, s.298-299.
Archiwum Akt Nowych w Warszawie (dalej AAN), Zesp Polskiej Partii Robotniczej (dalej PPR), sygn.295/XVII45, Sprawozdanie z konferencji nauczycieli czonkw PPR odbytej w dn.13, 14 V 1945, s. 4.
17

17

podstawow i czteroletnie liceum.19 Ostatecznie, Zjazd w swojej rezolucji opowiedzia si za

omioletni

i omioklasow,

obowizkow

i jednolit

pod

wzgldem

programowym

i organizacyjnym szko powszechn.20

W czerwcu 1945 r. po powstaniu Tymczasowego Rzdu Jednoci Narodowej, ministrem
owiaty zosta Czesaw Wycech, przedwojenny dziaacz Zwizku Nauczycielstwa Polskiego,
w czasie wojny dyrektor Departamentu Owiaty i Kultury Delegatury Rzdu na Kraj, czonek SL
Roch, po wojnie czonek wadz Polskiego Stronnictwa Ludowego. Mia on inne pogldy na temat
reformy owiaty ni S. Skrzeszewski. Uwaa, e najpierw naley upowszechni szko
siedmioletni, a dopiero pniej przeksztaci j w omioletni. Nie wyda adnych aktw
prawnych wprowadzajcych reform proponowan przez S. Skrzeszewskiego.
Postulaty

dotyczce

jednolitoci,

bezpatnoci,

powszechnoci

i obowizkowoci

szkolnictwa powszechnego uwzgldniaa instrukcja o organizacji nowego, 1945-1946 roku

szkolnego.21 Pooya ona kres trjstopniowoci organizacyjnej szkoy powszechnej, wprowadzaa
zasad klas jednorocznych i jednakowy program dla wszystkich szk danego szczebla.
Zachowywaa

natomiast

przedwojenny podzia na siedmioklasow szko powszechn,

czteroklasowe gimnazjum i dwuklasowe liceum. Do czasu opracowania nowego, mia

obowizywa plan i program nauczania wzorowany na planie i programie przedwojennej szkoy III
stopnia. Zmiany te zostay usankcjonowane Dekretem z dnia 23.11.1945 r. o organizacji
szkolnictwa w okresie przejciowym.22 Dostosowa on Ustaw z dnia 11.03.1932 r. o ustroju
szkolnictwa do nowych warunkw funkcjonowania owiaty.
Nowe plany i programy nauczania pojawiy si ju w trakcie roku szkolnego 1945-1946.23
Uwzgldniajc realia, opracowano oddzielny plan dla szk penych i oddzielny dla niepenych,
w ktrych zachodzia konieczno czenia klas. Plan zasadniczy zakada wdraanie uczniw do
nauki historii w ramach czytanek historycznych na lekcjach jzyka polskiego w klasie III i IV.
Waciwa nauka historii zaplanowana zostaa w klasach V i VI w wymiarze 3 lekcji tygodniowo
i w klasie VII w wymiarze 2 lekcji tygodniowo.

18

Wadysaw Biekowski, O nowy ustrj szkolny, Nowa Szkoa, 1945, nr 1-2, s. 10-12 oraz Stefan kiewski,
Sytuacja na froncie reformy szkolnej, Gos Nauczycielski, 1945, nr 1.
19
Kazimierz Maj, Referat na Zjedzie dzkim. [w:] Oglnopolski Zjazd Owiatowy w odzi, 18-22 czerwiec 1945 r.,
Warszawa 1945, s 99.
20
Rezolucja Oglnopolskiego Zjazdu Owiatowego. [w:] Oglnopolski Zjazd..., s. 247.
21
Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 16. 07. 1945 r. w sprawie organizacji roku szkolnego 1945-46 w szkolnictwie
oglnoksztaccym i zakadach ksztacenia nauczycieli, Dziennik Urzdowy Ministerstwa Owiaty (dalej Dz. Urz.
MO), 1945, nr 2 , poz. 62.
22
Dekret z dnia 23.11.1945 r. o organizacji szkolnictwa w okresie przejciowym, Dz. Urz. MO, 1946, nr 1, poz. 2.
23
Plan godzin i materiay programowe na rok szkolny 1945-46 dla szk powszechnych i I klas gimnazjw, Warszawa
1945.

18

Z chwil powstania TRJN rozpoczto prac nad now ustaw owiatow. Projekt by gotw
w lutym 1946 r. Opracowaa go grupa dziaaczy owiatowych na czele z Wacawem Schayerem,
dziaaczem ZNP. Projekt przewidywa wprowadzenie omioletniej, obowizkowej szkoy
podstawowej i czteroletniego liceum. Byo to powtrzenie postulatw ZNP ze zjazdu owiatowego.
Wstpnie zaplanowano wdroenie tej koncepcji na rok szkolny 1947-1948. Jednake kierownictwo
PPR i Komisja Owiaty KRN zajy nieprzychylne stanowisko wobec tego projektu, co
spowodowao, e zosta odoony do szuflady. Motywowano tak postaw tym, e projekt nie
rozstrzyga wielu istotnych dla owiaty spraw, dopuszcza istnienie szk prywatnych i nic nie
mwi o ideale wychowawczym szkoy.24
Naciski ZNP spowodoway, e wadze owiatowe podjy prb wprowadzenia
omioklasowej szkoy podstawowej mimo braku uregulowa prawnych. Nastpio to z pocztkiem
roku szkolnego 1946-1947. W niektrych powiatach, charakteryzujcych si dobrym stanem bazy
materialnej owiaty i odpowiednim poziomem kadry nauczycielskiej, dodano klas VIII w szkoach
siedmioklasowych. W razie pozytywnego przebiegu tego eksperymentu, podobne posunicie miano
przeprowadzi w caym kraju.25
Plany i programy nauczania na rok szkolny 1946-1947 uwzgldniay klas VIII. Nauczanie
historii rozpoczynao si teraz w klasie III, gdzie z jzyka polskiego wydzielono pogadanki
historyczne, realizowane w drugim proczu w wymiarze 2 godzin tygodniowo. Klasy IV-VII miay
3 godziny historii tygodniowo, a klasa VIII 2 godziny. Nauka do klasy V miaa charakter
propedeutyczny, a w klasach wyszych systematyczny.26
Po wyborach do sejmu w 1947 r. kierownictwo nad Ministerstwem Owiaty niepodzielnie
przeja PPR. Ministrem ponownie zosta S. Skrzeszewski. Ze stanowisk kierowniczych w owiacie
usunito czonkw PSL. Dotyczyo to rwnie stanowisk kuratorw i inspektorw. Minister
Skrzeszewski powrci do swojej koncepcji szkoy omioletniej. W roku szkolnym 1947-1948
zaleci fakultatywne wprowadzenie klasy VIII na obszarze caej Polski, w tych szkoach, ktre
miay do tego odpowiednie warunki.27

24

J. Jakubowski, Polityka owiatowa..., s. 155-157.

Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 11.05.1946 r. w sprawie organizacji roku szkolnego 1946-47 w szkolnictwie
oglnoksztaccym, Dz. Urz. MO, 1946, nr 5, poz. 138.
26
Plany godzin i programy przejciowe na rok szkolny 1946-47 dla szk powszechnych, Warszawa 1946.
27
Instrukcja z dnia 14.05.1947 r. w sprawie organizacji roku szkolnego 1947-48 w szkolnictwie powszechnym,
Dz. Urz. MO, 1947, nr 10, poz. 252.
25

19

1.2. Pocztki ideologizacji pracy nauczycieli i dziaalnoci szk.

W caym okresie 45 lat istnienia Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej wadze partyjnopastwowe wykorzystyway szkoy do propagowania ideologii komunistycznej, swojego programu
spoeczno-politycznego i gospodarczego oraz do zdobywania poparcia dla biecych dziaa
politycznych. Szkoy stay si narzdziem w rku rzdzcej partii, majcym zapewni poparcie
spoeczestwa dla wadzy i ustroju oraz uksztatowa nowy model czowieka akceptujcego
i wspierajcego ustrj oparty na ideologii komunistycznej. Praca dydaktyczno-wychowawcza
szkoy staa si czci propagandy ideowo-politycznej komunistw, a nauczyciele - zwaszcza
historii - mieli prowadzi indoktrynacj modziey. Stopie nasilenia tych zjawisk by rny
w poszczeglnych okresach PRL, najwikszy w latach 1948-1956. Take okres 1944-1947 nie by
wolny od prb ideologizacji szkoy. By wstpem do tego, co dziao si w latach nastpnych.
Ju w listopadzie 1944 r. przedstawiciel Resortu Owiaty PKWN, Eustachy Kuroczko, na
naradzie dyrektorw i inspektorw szk, ktra odbya si w Lublinie, zakwestionowa
apolityczno szkoy. Stwierdzi, e zagadnienia wychowawczo-polityczne musz odgrywa du
rol w yciu szkoy, a take powinna by uwzgldniana nowa sytuacja spoeczno-polityczna
kraju.28
Konsekwencj takich pogldw wadz owiatowych byy zalecenia wydawane szkoom.
Nauczyciele zostali zobowizani do przeprowadzenia na lekcjach pogadanek wyjaniajcych cele
i zasady reformy rolnej. Miay one odbywa si w klasach IV-VII, a ich treci egzekwowano od
uczniw, jak z kadego przedmiotu szkolnego nauczania.29
Oklnikiem Resortu Owiaty PKWN z dnia 3.10.1944 r. szkoy zostay zobowizane do
uroczystego

obchodzenia

wita

pastwowego

Zwizku

Radzieckiego

przypadajcego

w listopadzie.30 Przedwojennemu polskiemu witu pastwowemu, obchodzonemu 11 listopada,

nadano nowe znaczenie. Na uroczystych akademiach nauczyciele musieli powiza rocznic
11 listopada z pokonaniem Niemiec, a na tym tle ukaza zasugi rzdu lubelskiego w walce
z Niemcami oraz porwna donioso listopada 1918 roku z lipcem 1944 roku.31

28

J. Jakubowski, Polityka owiatowa..., s 54-55.

Archiwum Pastwowe w Lublinie (dalej APL), Kuratorium Okrgu Szkolnego Lubelskiego (dalej KOSL), sygn.
1037, Oklnik Resortu Owiaty PKWN z dnia 15.12.1944 r. w sprawie organizacji pogadanek o reformie rolnej.
30
J. Jakubowski, Polityka owiatowa..., s 47.
31
APL, KOSL, sygn. 16, Pismo Kuratora Okrgu Szkolnego Lubelskiego z dnia 25.10.1944 r. do inspektorw
szkolnych w sprawie obchodzenia uroczystych rocznic.
29

20

W roku 1945, oprcz tradycyjnego wita 3 Maja, polecono uroczycie witowa dzie
1 maja. Modzie szkolna miaa bra udzia w uroczystych pochodach oraz akademiach, podczas
ktrych nauczyciele musieli podkrela znaczenie mas ludowych w Polsce.32
Odpowiedzialnymi za przygotowanie wszelkich rocznicowych akademii oraz tematycznych
pogadanek byli najczciej nauczyciele historii - przedmiotu, ktry zosta poddany najwikszemu
naciskowi ideologicznemu ze strony nowych wadz.
Kolejne akcenty ideologiczne pojawiy si w wystpieniach przedstawicieli wadz
owiatowych na Zjedzie Owiatowym, ktry odby si w odzi w 1945 roku. Zapowiedzieli oni,
ze nowe programy nauczania musz zawiera w sobie elementy antyfaszystowskie, ksztatowa
czowieka o nowym obliczu ideowo-moralnym i naukowym pogldzie na wiat oraz pokazywa, e
rdem awansu i miernikiem wartoci czowieka jest jego praca. Poinformowali ponadto
nauczycieli o wprowadzeniu nowych przedmiotw nauczania - jzyka rosyjskiego i innej ni przed
wojn wersji nauki o Polsce i wiecie wspczesnym, ktrych ideologicznego charakteru nie
ukrywano.33
Po utworzeniu Tymczasowego Rzdu Jednoci Narodowej wpyw na owiat zyskali
dziaacze zwizani z Polskim Stronnictwem Ludowym. Mimo to czonkowie Polskiej Partii
Robotniczej zachowali powane wpywy w Ministerstwie Owiaty. Wiceministrem by Wadysaw
Biekowski, a Departamentem Reformy Szkolnej i Programw kierowaa anna Kormanowa.
Przez ptora roku trwaa w owiacie walka ideologiczna i programowa pomidzy dziaaczami obu
partii. Oddanie resortu owiaty ludowcom komunici traktowali jako chwilow konieczno.
Przygotowujc powrt, starali si poszerzy spoeczne zaplecze. . Kormanowa zalecia
skierowanie oddziaywania propagandowego na absolwentw kursw pedagogicznych - przyszych
nauczycieli. Uwaaa, e za otrzyman od nowej wadzy szans awansu spoecznego, zrewanuj
si poparciem polityki partii.34 Jednake, do stycznia 1947 r. wpywy PPR wrd nauczycieli byy
niewielkie. Wikszo nauczycieli nie chciaa angaowa si w prac partyjn. Ci, ktrzy naleeli
do PPR byli w swoich rodowiskach izolowani. Panowa wrd nich nastrj przygnbienia.
Prbowali to zmieni funkcjonariusze centralnego aparatu partyjnego, ktrzy wizytujc
poszczeglne terenowe placwki PPR obiecywali przejcie, w bliskiej przyszoci, wszystkich
stanowisk decyzyjnych. Przygotowywano nawet listy osb zajmujcych kierownicze stanowiska

32

Tame, Pismo Inspektora Szkolnego Lubelskiego z dnia 19.04.1945r. do kierownikw szk.

J. Jakubowski, Polityka owiatowa..., s. 109-110.
34
AAN, PPR, sygn. 295/XVII-45, Protok z II Krajowej Konferencji Nauczycieli PPR-owcw w Warszawie w KC
PPR w dniach 7-8.X.1945, s. 20.
33

21

w strukturach owiatowych, nie bdcych komunistami i przewidzianych do zwolnienia z pracy.35

Ponadto szukano sojusznikw wrd modziey. Urzdy bezpieczestwa wcigay do wsppracy
uczniw szk rednich, ktrzy pewni bezkarnoci, donosili na swoich nauczycieli i kolegw,
informujc organy bezpieczestwa o treciach lekcji i koleeskich rozmw.36
Minister Owiaty, Czesaw Wycech z PSL, nie akceptowa modelu wychowawczego szkoy
preferowanego przez dziaaczy PPR. Jednake, nie wystpowa otwarcie przeciwko postulatom
owiatowym tej partii. Opowiada si jedynie za apartyjnoci szkoy. Motywowa to zymi
dowiadczeniami z okresu przedwojennego, kiedy nauczyciele wcigani do dziaalnoci
Bezpartyjnego Bloku Wsppracy z Rzdem, prowadzili prac partyjn kosztem swoich
obowizkw subowych.37 By take przeciwnikiem ideologizacji owiaty. Na Konferencji
Pedagogicznej, ktra odbya si w odzi 14.02.1946 r. zapowiedzia, e przy opracowywaniu
nowych programw nauczania wadze owiatowe bd si kieroway zasad dostarczania uczniowi
rzetelnej i obiektywnej wiedzy, wychowania w oparciu o wielkie ideay ludzkoci oraz nie
podporzdkowywania pracy szkoy tej czy innej ideologii.38
Ministerstwo Owiaty kierowane przez Cz. Wycecha musiao zmaga si z naciskami
pochodzcymi nie tylko od komunistw. Drug grup domagajc si uwzgldnienia w pracy
szkoy swojej ideologii by Koci katolicki. Koa kocielne bardzo ostro sprzeciwiay si
wszelkim prbom podwaenia uprzywilejowanej pozycji religii katolickiej jako przedmiotu
nauczania. Organizowano akcje protestacyjne przeciwko wprowadzonej przez poprzedniego
ministra - Stanisawa Skrzeszewskiego - zasadzie dobrowolnoci uczszczania na lekcje religii.
W pocztkach 1946 roku na amach prasy katolickiej miaa miejsce burzliwa dyskusja
wok wprowadzenia prehistorii do programw szkolnych. Twierdzono, e nie da si pogodzi
wiadomoci o pochodzeniu czowieka od mapy oraz przyrodniczo-lkowej genezy wierze
z zasadami religii katolickiej.39 Jednake naciski Kocioa i wieckich rodowisk katolickich nie
wpyny w sposb widoczny na ksztat ideowo-wychowawczy pracy szkoy.
Okres kierowania Ministerstwem Owiaty przez

ministra ludowca zaowocowa,

odmiennymi ni na przeomie lat 1944-1945, zaleceniami dotyczcymi rocznic, ktre maj by

35

AAN, PPR, sygn. 295/XVII-3, Sprawozdanie z wyjazdu instruktora Wydziau Propagandy do KW w Rzeszowie od
dnia 20.VI do 26.VI.1946 roku, s. 54-56 oraz Sprawozdanie z wyjazdu delegatki z ramienia Sekcji Owiatowej KC do
Poznania w dn. 28.II 3.III.1947, s. 49-50.
36
Mariola Hoszowska, Metody nauczania historii w oglnoksztaccej szkole redniej w latach 1944-1966, Rzeszw
1997 (maszynopis pracy doktorskiej), s.33.
37
Tame, s.175.
38
Czesaw Wycech, Podstawowe zagadnienia pracy ideowo-wychowawczej szk, Warszawa 1946 , s.19-26.
39
Barbara Jakubowska, Przeobraenia w szkolnej edukacji historycznej w Polsce w latach 1944-1956, Warszawa 1986,
s. 124.

22

witowane w szkoach. W lutym 1946 roku polecono nauczycielom organizowa pogadanki

i uroczystoci z okazji dwusetnej rocznicy urodzin Tadeusza Kociuszki. Na lekcjach historii oraz
na specjalnych apelach nauczyciele musieli przedstawi t posta jako demokrat i patriot
walczcego o niepodlego i postp spoeczny.40 W nastpnym miesicu mieli przeprowadzi
pogadanki na temat powstania krakowskiego w 1846 roku i jego przywdcy Edwarda
Dembowskiego. Uczniowie powinni si z nich dowiedzie, e powstanie byo jednym
z waniejszych etapw walki o wolno i prawa Polakw, a Dembowski odda swoje ycie dla
sprawy wolnoci Polski i ludu polskiego.41 W listopadzie 1946 roku dotary do szk oklniki
mwice o rocznicy powstania listopadowego i wicie narodowym Jugosawii. Z okazji rocznicy
powstania listopadowego miay odby si na lekcjach pogadanki o walce narodu polskiego
z caratem jako uosobieniem ucisku, o serdecznym stosunku innych narodw sowiaskich do
powstania oraz o powizaniu wystpienia Polakw z ruchami wolnociowymi i demokratycznymi
w Europie. Na temat wita narodowego Jugosawii uczniowie powinni dowiedzie si, e zostao
ono ustanowione dla upamitnienia utworzenia Antyfaszystowskiego Zgromadzenia Wyzwolenia
Narodowego Jugosawii, a dla Polakw jest symbolem podobiestwa de obu pastw.42
Przejciowe osabienie nacisku ideologicznego na owiat skoczyo si po wyborach do
sejmu w styczniu 1947 roku i utworzeniu komunistycznego rzdu, w ktrym ministrem owiaty
zosta ponownie Stanisaw Skrzeszewski. W marcu 1947 r. PPR postawia przed Ministerstwem
Owiaty zadanie przebudowy ideologicznej rodowiska nauczycielskiego w przecigu najbliszych
kilku lat.43 Elementem nowej strategii owiatowej staa si specyficzna polityka kadrowa. Ustalono,
e o zajmowaniu stanowisk kierowniczych powinna decydowa postawa polityczna.44
Nowe wadze owiatowe przystpiy do wzmoonego nacisku na wdraanie w szkoach
ideau wychowawczego, zgodnego z ideologi komunistyczn. Przykadem stosunku dziaaczy PPR
do zada szkoy by artyku B. Orowskiego zamieszczony w Gosie Nauczycielskim. Autor
stwierdzi w nim, e powojenna szkoa miaa wprowadza do programu zagadnienia polityczne,
zapoznawa z gospodark planow, wyjania zasady wspycia i wsppracy narodw

40

APL, KOSL, sygn. 1039, Oklnik Ministra Owiaty z dnia 24.01.1946 r. w sprawie uczczenia 200 rocznicy urodzin
Tadeusza Kociuszki.
41
Tame, Oklnik Kuratora Okrgu Szkolnego Lubelskiego z dnia 19.03.1946 r. w sprawie rocznicy powstania z 1846
roku.
42
Tame, Oklnik Ministerstwa Owiaty z dnia 16.11.1946 r. w sprawie rocznicy Powstania Listopadowego i wita
Narodowego Jugosawii.
43
AAN, PPR, sygn. 295/XVII-43, Protok nr 2 z posiedzenia Kolegium Owiatowo-Kulturalnego KC PPR w dn.
7.III.1947 r., s. 10-11.
44
AAN, PPR, sygn. 295/XVII-43, Protok nr 1 z posiedzenia Kolegium Owiatowo-Kulturalnego KC PPR w dn.
27.II.1947 r., s. 7-8.

23

zaprzyjanionych z Polsk. Szkoa powinna odtd, poprzez pokazywanie zjawisk ekonomicznych

i spoecznych, dawa wychowankowi zdrowe podstawy pod budow wiatopogldu.45
KW PPR w Rzeszowie oceni stan ideowy nauczycieli i modziey jako zastraszajcy, czego
przejawem miay by publiczne, antyrzdowe wystpienia i wrogie zachowania si.46 Z kolei Biuro
Polityczne KC PPR za najpilniejsze zadanie w owiacie uznao zmian atmosfery politycznej
i ideowej szkoy. Konieczna do tego ofensywa ideologiczna miaa rwnoczenie suy
podniesieniu poziomu nauczania. Rozpoczto j w kwietniu 1947 roku od masowych szkole
ideologicznych nauczycieli, ktre tylko w okresie wakacji objy blisko 20 tys. osb oraz od
powoania specjalnych zespow recenzentw weryfikujcych, pod ktem przydatnoci
ideologicznej, podrczniki i lektury szkolne. Przeanalizowano okoo 2600 pozycji, zalecajc ich
czciow zmian lub eliminacj.47 Wizytatorzy pooyli nacisk na kontrolowanie realizowania
przez szkoy celw wychowawczych,

a gwnie

ideologiczno-propagandowych.

dali

uwzgldniania, w podawanych przez nauczycieli treciach, aktualnych przemian spoecznopolitycznych i stosowania aktualizacji wiedzy, ktra miaa mie polityczne zabarwienie. Paday
wyrane ostrzeenia: nauczyciel winien dostosowa si do dzisiejszej rzeczywistoci i raczej
ustpi jeli mu ta rzeczywisto nie odpowiada.48 O znaczeniu ideologizacji owiaty dla
kierownictwa PPR najlepiej wiadczy fakt powoania do ycia, w lutym 1947 roku, Komisji
Owiatowo-Kulturalnej Biura Politycznego.49
Rok 1947 by pierwszym rokiem zdecydowanej ofensywy ideologicznej w owiacie,
a zarazem ostatnim ukazywania si publikacji proponujcych szko woln od wpyww
politycznych i ideologicznych partii politycznych (oczywicie dotyczy to pierwszych lat PRL). Do
takich publikacji naley zaliczy ksik Bogdana Suchodolskiego Wychowanie dla
przyszoci.50 Za najwaniejsze zadania szkoy i nauczycieli autor uzna przygotowanie uczniw
do ycia i pracy w nadchodzcych czasach, wyrobienie w nich takich cech jak: bezinteresowno
w postawach, denie do zdobycia wszechstronnego wyksztacenia, traktowanie pracy jako drogi

45

B. Orowski, O upolitycznieniu, Gos Nauczycielski, 1947, nr 8.

AAN, PPR, sygn.295/XVII-37, Wyjtki z protokou Egzekutywy KW PPR w Rzeszowie z 20.III.1947 r., s. 4-6.
47
J. Jakubowski, Polityka owiatowa..., s. 222 i 226 oraz Antoni Gadysz, Owiata kultura nauka w latach 19471959. Wzowe problemy polityczne, Warszawa Krakw 1981, s. 23.
48
Cyt. za M. Hoszowska, Metody nauczania..., s. 33.
49
Po Kongresie Zjednoczeniowym utworzono Wydzia Owiaty KC PZPR, ktry funkcjonowa do stycznia 1957 r.
Potem, do pocztku 1960 r. owiat nadzorowaa Komisja Owiaty KC PZPR. W 1960 r. utworzony zosta Wydzia
Nauki i Owiaty. Sprawy owiaty podlegay konkretnemu sekretarzowi KC, ktry najczciej by take czonkiem
Biura Politycznego. Charakterystyczne jest to, e ten sekretarz najczciej zajmowa si nie tylko owiat, nauk
i kultur, co naturalne, lecz take propagand, pras, wydawnictwami, ideologi i histori partii. Jest to wyrany dowd
na tez, e dla rzdzcej partii edukacja bya elementem ideologicznej nadbudowy, wan sfer indoktrynacji
spoeczestwa.
50
Bogdan Suchodolski, Wychowanie dla przyszoci, Warszawa 1947.
46

24

do uzyskania intelektualnej i spoecznej dojrzaoci oraz wyrobienie motywacji do cigego

aktualizowania wiedzy i kompetencji zawodowych. Jednake takie pogldy nie byy brane pod
uwag przez komunistw. Model wychowawczy wprowadzony przez nich do szk daleko odbiega
od postulatw pedagogw.
Przede wszystkim podjto dziaania zmierzajce do zastraszenia nauczycieli i narzucenia im
ideologii komunistycznej. W kwietniu 1947 roku Biuro Polityczne KC PPR podjo uchwa, ktra
zapowiadaa ofensyw polityczn w szkoach i staa si podstaw weryfikacji kadr owiatowych.
Ten temat rozwin minister S. Skrzeszewski w przemwieniu na rozpoczcie roku szkolnego
1947-1948. Stwierdzi, e w niektrych szkoach panuje wroga atmosfera, e potrzeba wicej
czujnoci, e naley walczy o dusz nauczycielstwa.51 Ponadto wezwa nauczycieli
sprzyjajcych komunistom, by czynnie poparli nowy porzdek. Owiadczy m.in.: Nauczyciele
patrioci, nauczyciele demokraci, musz nadawa ton w szkole. Plotka zoliwa, dowcipy i umieszki
znaczce i podrywajce wiar w now Polsk musz si spotka z natychmiastowym odporem
demokratycznej wikszoci nauczycieli. Koledzy demokraci musz rozwin ideologiczn ofensyw,
przekonywa nierozumiejcych i bdzcych kolegw. 52 Przedstawiciele organw bezpieczestwa
mieli pretensje do nauczycieli, e odmawiaj wsppracy i nie informuj o tym co dzieje si
w szkoach. Odmow wsppracy nazywali zbrodni. Jednoczenie zachcali do donosicielstwa:
Nauczycielstwo (...), uwaa nas za wilkoakw, ktrych zadaniem jest wyrzdzanie krzywdy
modziey. Nie byo wypadku by nauczycielstwo zwrcio si do nas, e w jego szkole le si dzieje.
A przecie to jest jedyna droga by uchroni modzie przed drog wystpku.53
Nauczyciele otwarcie wystpujcy przeciwko nowej ideologii byli usuwani z pracy. Tylko
z ministerstwa owiaty, kuratoriw i inspektoratw do wrzenia 1947 r. zwolniono prawie szeset
osb zwizanych z PSL.54 Peperowcy domagali si obsadzania zwolnionych stanowisk, bez
przestrzegania kryterium wyksztacenia i formalnych kwalifikacji.55
Wikszo musiaa pracowa w atmosferze zastraszenia. Praca zostaa sformalizowana, tak
by poczynania nauczycieli mogy by dokadnie kontrolowane. Wszystkich nauczycieli
obowizywa dokadny konspekt kadej lekcji; szczegowy rozkad materiau - okresowy i roczny;
tygodniowe, kwartalne i roczne plany pracy wychowawczej oraz miesiczne i roczne plany pracy
k zainteresowa. Z realizacji wikszoci planw obowizyway pisemne sprawozdania. Rosa
presja wadz, zmuszajcych nauczycieli do stosowania coraz surowszych kar wobec uczniw, za

51

Anna Radziwi, Ideologia wychowawcza w Polsce w latach 1948-1956, Warszawa 1981, s. 27.
W dniu rozpoczcia roku szkolnego, Rzeczpospolita, 1947, nr 243.
53
Cyt. za M. Hoszowska, Metody nauczania..., s. 35.
54
J. Jakubowski, Polityka owiatowa ..., s. 224-226 oraz A. Gadysz, Owiata kultura nauka ..., s. 23.
52

25

wszelkie przejawy opozycyjnoci. Jednoczenie, przyjmowanie przez t grup zawodow roli

propagandzisty i pomocnika systemu komunistycznego sprawiao, e modzi ludzie poszukiwali
oparcia i wiedzy w Kociele. Inn metod antagonizowania atmosfery w szkoach byo
wykorzystywanie modzieowych organizacji Zwizku Walki Modych i Zwizku Modziey
Wiejskiej Wici do politycznego szantaowania uczniw i nauczycieli niechtnych nowej wadzy
i ustrojowi.56
W wytycznych, jakie otrzymay szkoy na rok 1947-1948, znalazy si obowizkowe
wita w iloci wikszej ni w latach poprzednich. Oprcz 1 i 3 maja, pojawi si Dzie
Zwycistwa - 9 maja, Tydzie Ziem Zachodnich w kwietniu, wito ludowe w maju, rocznica bitwy
pod Lenino w padzierniku oraz, ponownie, wito pastwowe Jugosawii w listopadzie.
Na akademiach z okazji 1 maja uczniowie mieli si dowiedzie, e jest to wito pracy,
obchodzone na caym wiecie jako symbol pokoju i wsppracy midzy narodami. wito
pierwszomajowe naleao ukaza w kontekcie aktualnoci niebezpieczestwa niemieckiego
i znaczenia sojuszu z ZSRR dla Polski.57 Rocznica 3 maja powinna by ukazywana jako symbol
postpowych idei i umacniania pastwa z jednoczesnym zaznaczeniem niedostatkw Konstytucji
3 Maja w sprawie chopskiej.58 W czasie obchodw Tygodnia Ziem Zachodnich nauczyciele na
lekcjach mieli ukazywa historyczne powizania tych ziem z Polsk i ich znaczenie dla
pastwowoci polskiej.59 W oklniku dotyczcym udziau delegacji szk w wicie ludowym
zaznaczono, e mona uczestniczy wycznie w uroczystociach organizowanych przez
Stronnictwo

Ludowe.

Oklnik

zakazywa

uczestniczenia

delegacji

szk

w imprezach

organizowanych przez organizacje spoza Bloku Demokratycznego.60 Obchody czwartej rocznicy

bitwy pod Lenino nakazano zorganizowa w szkoach 11 padziernika z udziaem przedstawicieli
wojska. Z okolicznociowego referatu uczniowie mieli dowiedzie si, jaka bya myl polityczna
obozu organizujcego wojsko polskie w sojuszu z ZSRR, jakie jest znaczenie tego sojuszu,
zwaszcza jako gwaranta granic Polski. Dodatkowo, na lekcjach historii, nauczyciele musieli
omwi szlak bojowy I Armii Wojska Polskiego oraz znaczenie militarne i moralne bitwy pod
Lenino. Sama bitwa powinna by porwnana do bitwy pod Grunwaldem.61 Podczas uroczystoci

55

M. Hoszowska, Metody nauczania..., s. 34.

M. Hoszowska, Metody nauczania..., s. 38-39.
57
APL, KOSL, sygn. 17, Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 16.04.1947 r. w sprawie uroczystych obchodw 1, 3 i 9
maja.
58
Tame.
59
Tame, sygn. 1040, Oklnik Ministra Owiaty z dnia 3.04.1947 r. w sprawie obchodw Tygodnia Ziem Zachodnich
13-20.04.1947.
60
APL, Inspektorat Szkolny Lubelski ( dalej ISL ), sygn. 17, Oklnik Ministra Owiaty z dnia 20.05.1947 r. w sprawie
udziau delegacji modziey w wicie ludowym 25-26.1947 r.
61
Tame, Oklnik Ministra Owiaty z dnia 29.09.1947 r. w sprawie obchodw 4 rocznicy bitwy pod Lenino.
56

26

wita pastwowego Jugosawii, przypadajcego 29 listopada, na lekcjach historii miay odby si

pogadanki o walce narodowo-wyzwoleczej Jugosowian pod przywdztwem J. Tito.62
Dodatkowym zadaniem ideologicznym naoonym na nauczycieli w 1947 roku byo
zorganizowanie pogadanek w starszych klasach o celach i zaoeniach ustawy amnestyjnej.
Nauczyciele mieli przekona swoje rodowiska lokalne, za porednictwem uczniw, o koniecznoci
dobrowolnego ujawnienia si.63

62

APL, KOSL, sygn. 4, Oklnik Ministra Owiaty z dnia 20.11.1947 r. w sprawie obchodw wita Pastwowego
Jugosawii.
63
Tame, sygn.1040, Oklnik Ministra Owiaty z dnia 19.04.1947 r. w sprawie pogadanek o ustawie amnestyjnej.

27

2. Przemiany w szkolnictwie podstawowym w okresie stalinowskim w latach

1948-1956.

2.1. Wdroenie jedenastoletniej szkoy redniej.

W roku szkolnym 1948-1949 wadze owiatowe musiay zrezygnowa z prb wdroenia

omioletniej szkoy podstawowej. Stao si tak na skutek braku warunkw materialnych
i kadrowych w zdecydowanej wikszoci szk. Uwaano, e dodanie do siedmioletniej szkoy
klasy VIII upodobni j do szkoy redniej oraz, e do realizacji takiego pomysu potrzebne s
pracownie przedmiotowe, biblioteki i przygotowani nauczyciele, a tego wszystkiego brakuje.64 Na
wniosek Biura Politycznego KC PPR z marca 1948 r. grupa dziaaczy owiatowych PPR
skupionych wok Wadysawa Biekowskiego przystpia do opracowania nowej reformy
szkolnej. W kwietniu projekt przedstawiono na zjedzie kuratorw okrgw szkolnych, a w maju
kierownictwo PPR podjo decyzj o wdroeniu reformy od 1.09.1948 r. Powoano do ycia
jedenastoletni

szko

redni,

skadajc

si

z siedmioklasowej

szkoy

podstawowej

i czteroletniego liceum oglnoksztaccego. Szkoa podstawowa skadaa si z dwch cykli:

propedeutycznego - klasy I-IV i systematycznego - klasy V-VII. Plany i programy szkoy
omioklasowej miay by dostosowane do potrzeb nowej szkoy w cigu trzech lat. Nauczanie
historii zaczynao si w klasie III od pogadanek historycznych. W klasach IV-VII historia
wystpowaa w wymiarze 3 lekcji tygodniowo.65 Utworzenie takiego modelu szkoy uzasadniano
wzgldami spoecznymi i gospodarczymi. Skrcenie nauki miao by konieczne dla potrzeb
gospodarki, ktrej brakowao wyspecjalizowanych kadr. U podoa tej decyzji leaa take ch
skrcenia czasu nauki w szkoach ponadpodstawowych z takiego oto powodu: Kade wyduenie
choby o rok mwi minister Owiaty Stanisaw Skrzeszewski odpycha od niej dzieci masy
pracujcej. Szkoa dugo trwajca jest szko elitarn.66 Powoywano si take na potrzeby
szkolnictwa zawodowego, traktowanego przez aparat partyjny jako czynnik warunkujcy sprawn
odbudow Polski. Uznano, e pilne i palce potrzeby ycia gospodarczego daj moliwie

64

Stanisaw Skrzeszewski, O realizacj reformy szkolnej w Polsce. Nowa Szkoa nr 9-10 z 1948 r., s.13.
Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 10.06.1948 r. w sprawie przejciowego programu nauczania w jednolitej szkole
redniej na rok szkolny 1948-49. Dz. Urz. MO Nr 7, poz. 127.
66
Cyt. za Jacek Witold Wooszyn, Chroni i kontrolowa. UB wobec rodowisk i organizacji konspiracyjnych
modziey na Lubelszczynie (1944-1956), Warszawa 2007, s. 49.
65

28

i dopuszczalnie najwczeniejszego kierowania modziey do szk zawodowych.67 W zwizku

z tym rozbudowane miao by szkolnictwo zawodowe na podbudowie siedmioklasowej szkoy
podstawowej.
W okresie stalinowskim szkoa podstawowa funkcjonowaa jako siedmiolatka w ramach
jedenastoletniej szkoy oglnoksztaccej. Model taki przetrwa do roku szkolnego 1962-1963. Plan
nauczania uleg w tym czasie kilkakrotnym niewielkim zmianom. W roku szkolnym 1949-1950
nauczanie historii w klasie IV rozszerzono do czterech lekcji tygodniowo, a w klasie VII
ograniczono do dwch lekcji.68
Nastpne zmiany w planie nauczania dokonywane byy w zwizku z dochodzcymi ze szk
sygnaami o przeadowaniu programu. W roku szkolnym 1953-1954 zmniejszono o jedn godzin
tygodniowo wymiar nauczania historii w klasie IV i V.69 Kolejnego skrcenia czasu nauczania
historii w klasie IV dokonano w roku szkolnym 1955-1956. W tej klasie oraz w klasie V pozostao
po dwie godziny tygodniowo, a w klasie VI i VII po trzy godziny.70
Poza deniem do likwidacji nadmiernego obcienia uczniw treciami programowymi
i iloci lekcji, nowy minister owiaty, Witold Jarosiski, doprowadzi do pooenia duego nacisku
na politechnizacj nauczania i przygotowanie uczniw do zada zwizanych z planem
szecioletnim i forsown industrializacj kraju. Ponadto, tworzy warunki do rozwoju takich
przedmiotw jak: matematyka, biologia, chemia i fizyka, poniewa uwaa, e ksztatuj one
wiatopogld naukowy.71
Szkoy nie omina fala bezkrytycznego chwalenia i prb naladowania wszystkiego co
radzieckie. W 1955 roku Mieczysaw Pcherski na amach Nowej Szkoy odwiey pomys
upowszechnienia w Polsce szkoy dziesicioletniej, wzorowanej na szkole radzieckiej.72 Pomys ten
nie zosta podchwycony przez rodowisko nauczycielskie.
Kilkakrotne zmiany w planie i programie nauczania historii spowodoway, e podrczniki
wydawane na przeomie lat czterdziestych i pidziesitych byy sabo skorelowane z programem.
Ten fakt oraz przeadowanie programw nadmiern iloci szczegw i oglna sabo

67

Cyt. za Romuald Grzybowski, Przeomy polityczne jako momenty zwrotne w polityce owiatowej. [w] Owiata,
wychowanie i kultura fizyczna w rzeczywistoci spoeczno-politycznej Polski Ludowej (1945-1989), red.
R. Grzybowski, Toru 2004, s. 51.
68
Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 2.08.1949 r. w sprawie przejciowego programu nauczania w 11-letniej szkole
oglnoksztaccej na rok szkolny 1949-50. Dz. Urz. MO nr 12, poz. 209.
69
Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 23.03.1953 r. w sprawie organizacji roku szkolnego 1953-54. Dz. Urz. MO nr 4,
poz. 30.
70
Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 19.05.1955 r. w sprawie przejciowego planu nauczania w szkoach
podstawowych i liceach oglnoksztaccych na rok szkolny 1955-56. Dz. Urz. MO nr 8, poz. 69.
71
Witold Jarosiski, Realizacja planu szecioletniego w dziedzinie owiaty, Nowa Szkoa, 1951, nr 1-2, s. 129-142.

29

metodyczna programw i podrcznikw, spowodoway, e w 1954 roku rodowiska nauczycielskie

zaczy delikatnie krytykowa polityk wadz owiatowych. Pocztkowo byo to narzekanie na
sabe wyniki nauczania spowodowane wymienionymi czynnikami. Nastpnie, krytykowano
program za niezrozumiae dla uczniw hasa programowe i treci podrcznikowe. Nie atakowano
wprost tzw. susznych treci, lecz ich zbyt naukowe podanie.73 Dyskusja i krytyka odnoszca si
do owiaty, a do 1956 roku, dotyczya gwnie spraw metodycznych i niskiego poziomu
nauczania. Wadze nie reagoway na postulaty nauczycieli i nie dokonay jakichkolwiek zmian
struktury szkoy, nie wymieniy programw ani podrcznikw.
W 1950 roku, na fali likwidowania dualizmu administracyjnego (na szczeblu wojewdztw,
miast i powiatw administracja rzdowa istniaa rwnolegle do administracji samorzdowej)
zlikwidowano odrbno administracji szkolnej w postaci kuratoriw i inspektoratw. Szkoy
podlegay teraz bezporednio wydziaom owiaty przy prezydiach rad narodowych. Wydzielono
te specjalne komrki zajmujce si sprawami osobowymi nauczycieli, ktrych gwnym celem
byo poznanie kadr i studiowanie akt personalnych. Wanym orem w rkach pracownikw
komrek personalnych bya ustawa o socjalistycznej dyscyplinie pracy z 1950 roku, pozwalajca
atwo zaszeregowa wszelkie niedocignicia w pracy do rangi wrogiej roboty oraz instrukcja
w sprawie zabezpieczenia tajemnicy pastwowej z 1951 roku, utajniajca prawie wszystkie
dokumenty wewntrzszkolne. Podstawowym zadaniem dyrekcji szk, nauczycieli i administracji,
w takiej sytuacji, bya ciga mobilizacja i czujno.
Od 1947 roku nadrzdnym, nad administracj owiatow, szczeblem zarzdzania owiat
by aparat partyjny (swoista partia w partii). Wynikao to z typowej dla pastwa totalitarnego
nieformalnej zasady nadrzdnoci wadz rzdzcej partii nad wadzami pastwowymi. Ju
w pocztkach lat pidziesitych struktury partyjne tak zostay rozbudowane, e w praktyce
dubloway administracj pastwa. Kade ministerstwo miao w Komitecie Centralnym PZPR
odpowiadajcy mu wydzia74. Pozycja ministra bya przy tym w hierarchii wadzy nisza ni

72

Mieczysaw Pcherski, Perspektywy rozwojowe szkoy oglnoksztaccej w Polsce Ludowej. Nowa Szkoa, 1955,
nr 5, s. 485-486.
73
List Miecia, Nowa Szkoa, 1954, nr 51-52, s.12.
74
Pierwszymi partyjnymi strukturami powoanymi do strategicznego kierowania owiat bya Komisja OwiatowoKulturalna Biura Politycznego KC PPR (powstaa w lutym 1947 r.) oraz Wydzia Owiaty i Kultury KC PPR
(utworzony w marcu 1947 r.). Wiosn 1947 roku we wszystkich komitetach wojewdzkich zorganizowano sekcje
nauczycielskie oraz komisje kulturalno-owiatowe. Po Kongresie Zjednoczeniowym funkcjonowa Wydzia Owiaty
KC PZPR, ktry w 1956 roku zosta zlikwidowany na fali redukcji aparatu partyjnego. Od 1957 r. sprawami
szkolnictwa zajmowaa si Komisja Owiaty i Nauki skadajca si z partyjnych dziaaczy owiatowych pracujcych
spoecznie. W 1959 r. ponownie zaczto rozbudowywa aparat partyjny i utworzono m.in. Wydzia Owiaty i Nauki
KC PZPR nie likwidujc przy tym Komisji Owiaty i Nauki, ktra staa si organem doradczo-opiniodawczym. Do
zada Wydziau naleao m.in. utrwalanie kierowniczej roli partii oraz kontrolowanie wykonywania uchwa i dyrektyw
partyjnych wadz w owiacie, a take pomoc organizacjom partyjnym w szkoach w ksztatowaniu polityki kadrowej.

30

pozycja kierownika wydziau. Rwnie w terenie partyjni sekretarze wraz w komitetami

odpowiedniego szczebla, a take ich egzekutywami i wydziaami, sprawowali realn wadz.
Wynikaa ona nie tyle z rozwiza prawnych, ile z nieformalnych sieci zalenoci i podlegoci75.

2.2. Stalinizm w owiacie.

Rok 1948 przynis owiacie zdecydowane nasilenie ideologizacji. W Nowej Szkole

(organie

Ministerstwa

Mysakowskiego,

Owiaty)

ktry

bardzo

nauczyciele
lapidarnie,

mogli
lecz

przeczyta
dosadnie

wypowied

okreli

miejsce

Zygmunta
owiaty

w komunistycznym pastwie. Napisa, e wychowanie stanowi odmian polityki, prowadzon

innymi rodkami. Zauway, e o treciach wychowania zawsze decyduj potrzeby ustroju,
poniewa wychowanie musi da ludzi uksztatowanych zgodnie z potrzebami ustroju, ktrzy
umieliby realizowa ten ustrj. Prawo do decydowania o owiacie przyzna politykom ludziom
stojcym najbliej spraw ustrojowych. Tylko oni mieli posiada kompetencje i autorytet
w dziedzinie celw wychowania. Natomiast rola nauczycieli i pedagogw miaa by sprowadzona
do zajmowania si technik pedagogiczn. Podsumowujc napisa, e midzy polityk
a wychowaniem nie moe by sprzecznoci.76
Artyku Z. Mysakowskiego by teoretycznym uzasadnieniem rosncych tendencji do
upolitycznienia pracy szk. Tendencje te znalazy swoje odzwierciedlenie na II Zjedzie delegatw
ZNP, ktry odby si w Poznaniu w maju 1948 roku. Wadysaw Biekowski, reprezentujcy na
zjedzie PPR,

nastpujco sformuowa posannictwo nauczycieli: Wasze zadanie to

przeobraenie wewntrzne, ideologiczne naszej modziey, to szerzenie ewangelii, ktra nazywa si

twrcz prac.77

anna

Kormanowa zaatakowaa przedwojenny

idea wychowawczy,

zorientowany na rozwj osobowoci ucznia, ktremu zarzucia izolowanie od problemw

spoeczno-politycznych. Przeciwstawia mu idea wychowawczy, nacechowany ludowym
patriotyzmem, nowym stosunkiem do pracy, traktowanej jako zaszczyt oraz poczuciem

W 1989 r. ponownie prbowano odej od wydziaowego na rzecz komisyjnego modelu pracy aparatu partyjnego.
Obsug pracy Komisji Nauki i Owiaty zajmowaa si wtedy struktura nazwana wydziaem-sekretariatem. W cigu
caego okresu istnienia PZPR biec prac aparatu partyjnego kierowa Sekretariat KC PZPR. Obowizywa w nim
podzia obowizkw pomidzy poszczeglnych sekretarzy. Podzia ten by dosy pynny, jednake zawsze sprawy
owiaty podlegay konkretnemu sekretarzowi KC, ktry najczciej by take czonkiem Biura Politycznego.
Charakterystyczne jest to, e ten sekretarz najczciej zajmowa si nie tylko owiat, nauk i kultur, co naturalne, lecz
take propagand, pras, wydawnictwami, ideologi i histori partii. Jest to wyrany dowd na tez, e dla rzdzcej
partii edukacja bya elementem ideologicznej nadbudowy, wan sfer indoktrynacji spoeczestwa.
75
Krzysztof Dbek, PZPR retrospektywny portret wasny, Warszawa 2006, s. 114-127.
76
Zygmunt Mysakowski, Spr kompetencyjny o wychowanie, Nowa Szkoa, 1948, nr 1.

31

sowiaskiej jednoci, symbolizowanej przez czerwone gwiazdy na basztach Kremla(...), ku

ktrym zwracaj si utsknione oczy uciemionych ludw(...).78 Realizacja przedstawionego
ideau wymagaa, zdaniem Kormanowej, opracowania nowej teorii pedagogicznej, wykorzystujcej
postpowe tradycje pedagogiki polskiej i przede wszystkim radzieckiej. Innym wanym
zadaniem bya szybka zmiana skadu klasowego uczcej si modziey. Podczas obrad
wspomnianego zjazdu . Kormanowa zapowiedziaa, e modzie do szk rednich i wyszych
przyjmowana bdzie wedug kryteriw klasowych. Podkrelia, e pooy to kres uczniowskim
wystpieniom wobec nowej wadzy i ustroju.79
Prasa nauczycielska duo pisaa w tym czasie o ingerencji kleru w prac szk i jego deniu
do uzyskania dominujcego wpywu na umysy modziey i nauczycieli. Atakowano obecno
religii i ksiy w szkoach. Bardzo ostro zaatakowano Koci na naradzie aktywu nauczycielskiego
PPR, ktra odbya si w Warszawie w maju 1948 roku. Mwiono tam o sojuszu Kocioa
z faszyzmem w walce z demokracj, o sojuszu kleru z warstwami posiadajcymi. Podawano
argumenty, za pomoc ktrych nauczyciele mieli ukazywa uczniom nieprawdziwo religii.80
Nasilenie tendencji antykocielnych nastpio w drugiej poowie 1948 r. przy okazji przetasowa
wewntrz PPR, zwanych walk z odchyleniem prawicowo - nacjonalistycznym oraz przy okazji
kampanii propagandowej przed zjednoczeniem PPR i PPS. Podjto wtedy ofensyw propagandow
zmierzajc do wyprowadzenia religii ze szk i wyeliminowania wpywu kleru na wychowanie
dzieci i modziey. Opracowano specjalne tezy mwice o sposobach walki z Kocioem na terenie
szk.81 Prowadzono siln agitacj, przy pomocy organizacji modzieowych, majc nakoni
uczniw do korzystania z prawa nieuczszczania na lekcje religii. W miejsce modlitw przed i po
lekcjach wprowadzono w 1954 r. poranne apele dla omwienia spraw organizacyjnych
i wychowawczych. Wadzom udao si doprowadzi do tego, e w roku szkolnym 1954-1955 nie
byo lekcji religii ju w 81% szk podstawowych.82
Nasilono presj na nauczycieli. Oceniano, e atmosfera ideologiczno-polityczna w tej grupie
zawodowej jest niezadowalajca. Popraw miaa przynie zmiana postaw nauczycieli osignita
drog masowego szkolenia ideologicznego. W zwizku z tym zmuszano pracownikw owiaty do
brania udziau w kursach ideologicznych organizowanych przez szkolne komrki PPR. Podstaw

77

Historia wychowania..., s. 337.

AAN, Ministerstwo Owiaty (dalej M Ow.), sygn.4212, Polityka owiatowa i teoria pedagogiczna w Polsce
Ludowej referat . Kormanowej na Zjazd ZNP, s. 102-122.
79
AAN, M Ow., sygn.4212, s. 99-101.
80
B. Jakubowska, Przeobraenia w szkolnej..., s. 225.
81
J. Jakubowski, Polityka owiatowa..., s. 237.
82
AAN, Centralne Archiwum KC PZPR (dalej CA KC PZPR), sygn. 237/XVII-343, Dane statystyczne dotyczce nauki
religii w szkoach opracowane przez Komitety Wojewdzkie PZPR, wrzesie 1955 r.
78

32

ksztacenia byy wybrane fragmenty dzie klasykw marksizmu-leninizmu. Wraz z podstawami

materializmu dialektycznego i historycznego, szerzono wrd nauczycieli znajomo podstaw
pedagogiki i psychologii radzieckiej. W roku szkolnym 1947-1948 wzio w nich udzia 25%
nauczycieli.83
Jesieni 1948 roku zreorganizowano system doksztacania nauczycieli, tworzc jednolit
struktur z podziaem na orodki okrgowe i rejonowe. Instytucj nadrzdn by Centralny Orodek
Doskonalenia Kadr Pedagogicznych w Otwocku. Do celw jego dziaania zaliczono m.in.:
doskonalenie nauczycieli pod wzgldem ideowo-politycznym, upowszechnianie osigni
szkolnictwa w ZSRR oraz inspirowanie prac naukowo-badawczych opartych na filozofii
marksistowskiej. Zasady, na ktrych miao opiera si doksztacanie nauczycieli przedstawi
minister Skrzeszewski na oglnokrajowej konferencji kierownikw orodkw dydaktyczno
naukowych w sierpniu 1949 roku. Zaproponowa zmian kryteriw oceny pracy nauczycieli. Ju
nie metody nauczania lecz osiganie wynikw uwarunkowanych waciwym ujciem programu,
stawao si podstawowym wyznacznikiem efektywnoci dziaa podejmowanych przez nauczycieli.
Dlatego te, wrd zada postawionych orodkom dydaktyczno-naukowym znalazo si wpajanie
historykom, a za ich porednictwem uczniom, marksistowskiej interpretacji dziejw oraz
dostarczanie uczcym materiaw historycznych, umoliwiajcych odpowiednie realizowanie hase
programowych.84
Rozbudowany system doskonalenia zawodowego nauczycieli obejmowa konferencje
i kursy centralne dla nadzoru pedagogicznego, szkolenia ideologiczne nauczycieli, konferencje
sierpniowe, odczyty pedagogiczne, rnorodne kursy wakacyjne i zimowe oraz zespoy
metodyczne. Od padziernika 1949 r. szkolenia ideologiczne stay si obowizkowe i koczyy si
egzaminem przeprowadzanym przez Zakadowe Organizacje Zwizkowe. Byy to komrki ZNP
opanowane przez czonkw PZPR, utworzone w roku 1949 dla nadzorowania atmosfery
wychowawczej w szkoach.85 Od uczestniczenia w kursie, zakoczonego pomylnie zdanym
egzaminem, uzaleniona bya dalsza praca w zawodzie.
Praktyczn stron zmiany politycznych postaw nauczycieli i uczniw zajmowali si
spoeczni obserwatorzy, znani z demokratycznych przekona, ktrzy weszli w skad maturalnych
komisji egzaminacyjnych z prawem weta. Oceniali oni przygotowanie uczniw do ycia w Polsce
Ludowej, czego przejawem miaa by znajomo postpowych tradycji walk o demokracj

83

J. Jakubowski, Polityka owiatowa..., s. 246.

K.S., Sprawozdanie z oglnopolskiej konferencji kierownikw orodkw dydaktycznonaukowych, Wiadomoci
Historyczne 1949, nr 5, s. 63-64.
85
A. Radziwi, Ideologia wychowawcza..., s.31.
84

33

i aktualne miejsce Polski w wiecie oraz zrozumienie polityki sojuszu ze Zwizkiem Radzieckim
i zjednoczenia

Bloku

Stronnictw

Demokratycznych

dla

normalizacji

ycia.

Zadaniem

obserwatorw byo zlustrowanie postaw politycznych nauczycieli oraz wywarcie presji na ich
zmian w podanym kierunku. Przedstawiciele resortu owiaty przyznawali, e chodzi
o polityczny nadzr nad szkoami i wgld w ich prac wychowawcz.86
Sprawa odchylenia prawicowo-nacjonalistycznego spowodowaa, e w owiacie
ogoszono walk z obcymi wpywami ideologicznymi. Przed partyjnym aktywem owiatowym
postawiono zadanie oczyszczenia programw z wpyww nacjonalistyczno - prawicowych.
Zalecono przy tym korzystanie z dorobku nauki i dowiadcze owiaty radzieckiej.87 Due
niezadowolenie wadz budziy podrczniki szkolne. Na naradzie aktywu owiatowego PPR, ktra
odbya si 30.10.1948 r. w Warszawie, zarzucano autorom mylne pojmowanie procesu
historycznego, brak znajomoci podstaw marksizmu oraz idealistyczne stanowisko. Uchwalono
konieczno rewizji istniejcych podrcznikw, zwaszcza do przedmiotw humanistycznych.88
Minister Skrzeszewski stwierdzi, e resort owiaty popenia bdy w kierowaniu szkolnictwem.
Oprcz sprawy podrcznikw, zaliczy do nich opieszae zmiany programowe, lekcewaenie
socjalistycznego wychowania oraz tolerowanie wstecznych teorii pedagogicznych.89
Uczestnicy narady krytykowali dotychczasow polityk owiatow za opnianie
przebudowy ideologicznej szk w stosunku do przemian, ktre zaszy w kraju, pobaliwo
wobec faszywych i reakcyjnych teorii naukowych i wychowawczych oraz uginanie si pod
presj ideologii drobnomieszczaskiej. W rezolucji kocowej stwierdzono, e droga do socjalizmu
wiedzie przez zaostrzon walk klasow, ktra w owiacie oznacza powinna wypieranie z treci
nauczania i wychowania elementw obcych klasowo i ideologicznie. Postulowano oparcie systemu
wychowawczego na zasadach marksizmu-leninizmu oraz powizanie pracy wychowawczej z prac
organizacji modzieowych.90
Podobna krytyka, dotyczca owiaty, pojawia si w referatach i dyskusji na Kongresie
Zjednoczeniowym PPR i PPS w grudniu 1948 r. Wielu mwcw podkrelao potrzeb ofensywy
ideologicznej, polegajcej na doprowadzeniu do zmiany postaw ideologicznych nauczycieli oraz
wprowadzeniu do procesu dydaktycznego nowych - marksistowskich treci ideowo politycznych.
Wyjtkowo silnie postulowano potrzeb laicyzacji systemu owiatowego. Domagano si takich

86

W. Michajow, U progu nowego roku szkolnego, Trybuna Wolnoci, 1947, nr 31.

AAN, M Ow., sygn. 108-4, Wytyczne dla pracy nad programami nauczania. Pismo wewntrzne z dnia 16.11.1948 r.
88
AAN, PPR, sygn. 295/XVII-44, Rezolucja narady owiatowej PPR 30 X 1948 r.
89
Stanisaw Mauersberg, Walka o kierunek pracy wychowawczej w szkole polskiej, Rozprawy z Dziejw Owiaty
1972, tom XV, s.182.
90
Historia wychowania..., s.353.
87

34

metod pracy, aby uczniowie zrozumieli donioso dokonujcych si zmian spoecznopolitycznych, rol i znaczenie toczcej si walki klasowej ideologicznej oraz zainteresowali si
biecymi sprawami politycznymi.91
Czasopisma nauczycielskie, takie jak: Gos Nauczycielski i Nowa Szkoa gorco
zachcay nauczycieli do przyswojenia zasad ideologii marksistowsko-leninowskiej, do czerpania
z dorobku pedagogiki radzieckiej. Domagay si przekadania na jzyk polski i wydawania
w duych nakadach ksiek radzieckich z zakresu pedagogiki.
Za swoiste podsumowanie ideologizacyjnych wysikw wadz owiatowych w tym okresie
mona

uzna

przemwienie

Zjednoczeniowym

w grudniu

ministra

S.

1948

Postulowa

r.

Skrzeszewskiego,
on

wygoszone

dokonanie

na

Kongresie

radykalnego

zwrotu

w upolitycznianiu szkoy poprzez eksponowanie spraw politycznych w pracy wychowawczej.

Zapowiedzia oparcie wychowania dzieci na wzorcach dziaaczy rewolucyjnego ruchu
robotniczego, walk z nacjonalizmem i szowinizmem w programach i podrcznikach, ksztatowanie
naukowego wiatopogldu oraz korzystanie z dowiadcze pedagogiki radzieckiej. Twierdzi, e
ucze bdzie musia zrozumie pojcie klasy i walki klasowej, wyzysk w ustroju kapitalistycznym,
istot niebezpieczestwa imperializmu, podstawowe cechy ustroju socjalistycznego i jego przewag
nad kapitalistycznym.92 Podobne zapowiedzi umieci S. Skrzeszewski w ksice Podstawowe
zadania owiatowe, wydanej w 1948 roku. Napisa w niej: Zagadnienie oceny naszej tradycji,
nasilenie walki klasowej, wypieranie elementw kapitalistycznych, problemy wiejskie, zwikszenie
produkcji rolnej, spdzielczo produkcyjna, mechanizacja, agro- i zootechnika, wychowanie
w duchu rewolucyjnego internacjonalizmu i popularyzowanie ZSRR, walka z imperializmem
i nacjonalizmem, wypieranie z programw elementw filozofii idealistycznej, a w szczeglnoci
fideizmu, oto tylko przykady, a nie kompletny spis nowych zada, ktre musz by zrealizowane
w programach szkolnych.93
Inne publikacje pedagogiczne wydawane w 1948 roku podpowiaday nauczycielom podobne
sposoby ideologizacji pracy szkoy. Przykadem moe by ksika Jzefa Chaasiskiego
Spoeczestwo

i wychowanie.

w spoeczestwie wspczesnym.

Socjologiczne
94

zagadnienia

szkolnictwa

wychowania

Autor zawar w niej pochwa wychowania, jakie moe

otrzyma czowiek w organizacji typu komunistycznego. Za wzr postawi model wychowania

lansowany przez modzieow organizacj w ZSRR. W pracy wychowawczej szkoy zaleca

91

Jzef Jakubowski, Z problemw polityki owiatowej PZPR w latach 1948 1960, Z Pola Walki, 1980, nr 1, s. 44.
Przemwienie Ministra Owiaty dr Stanisawa Skrzeszewskiego, Nowa Szkoa, 1949, nr 5-6.
93
Stanisaw Skrzeszewski, Podstawowe zadania owiatowe, Warszawa 1948, s. 22.
92

35

identyfikowanie czowieka z prac, uspoecznienie czowieka w toku pracy i dziaa spoecznych

oraz upowszechnienie cech chopw i robotnikw jako klas spoecznych, a take cech
poszczeglnych dziaaczy chopskich i robotniczych.
Logicznym nastpstwem ofensywy ideologicznej w owiacie byy zmiany w zestawie
rocznic o charakterze ideologicznym, ktre miay by uroczycie obchodzone w szkoach.
Zrezygnowano z obchodw rocznicy 3 maja i 11 listopada, a jednoczenie znacznie rozszerzono
ilo uroczystoci w porwnaniu z rokiem 1947. Dnia 23 lutego w szkoach miay si odbywa
uroczystoci z okazji trzydziestolecia armii radzieckiej. Podczas pogadanek i akademii uczniowie
mieli dowiedzie si, w jaki sposb i w jakich warunkach Polska odzyskaa niepodlego w 1945
roku - oczywicie wycznie dziki armii radzieckiej i LWP, jakie siy i ukady stanowi gwarancj
tej wolnoci oraz jaka bya rola Armii Czerwonej w wyzwalaniu krajw sowiaskich.95 Na
1 kwietnia wyznaczono uroczyste witowanie pierwszej rocznicy mierci gen. Karola
wierczewskiego, przypadajcej na 28 marca. Podczas akademii i pogadanek sylwetka
wierczewskiego miaa by pokazana w sposb nie pozostawiajcy wtpliwoci, e by to wzr
onierza bez skazy, bohater walki o wolno i sprawiedliwo na wszystkich frontach oraz
najbardziej niezomna posta w naszej historii.96 Na wiosennych lekcjach historii nauczyciele byli
zobowizani przeprowadzi pogadanki na temat tradycji i ideaw Wiosny Ludw. Miao to
zwizek z setn rocznic tych wydarze.97 W kwietniu dotar do szk oklnik w sprawie rocznicy
polsko-radzieckiego traktatu o przyjani, wzajemnej pomocy i wsppracy. Dnia 21 kwietnia miay
odby si z tej okazji pogadanki o znaczeniu traktatu dla rozwoju stosunkw polsko-radzieckich.98
Organizowanemu corocznie witu ludowemu nadano nowe znaczenie. Stao si ono symbolem
zbratania ludzi pracy miasta i wsi, symbolem zjednoczenia wszystkich postpowych si wok
dziea budowania Polski Ludowej oraz wyzwolenia ruchu ludowego spod wpyww
mikoajczykowskich.99
Nowy, 1948-1949, rok szkolny rozpocz si od wita narodowego Bugarii. Na lekcjach
9 wrzenia uczniowie mieli dowiedzie si, e jest to rocznica przejcia wadzy w Bugarii przez
Front Ojczysty kierowany przez Dymitrowa, e jest to pocztek budowania socjalizmu w tym

94

Jzef Chaasiski, Spoeczestwo i wychowanie. Socjologiczne zagadnienia szkolnictwa i wychowania

w spoeczestwie wspczesnym, Warszawa 1948.
95
APL, KOSL, sygn. 5, Oklnik Ministra Owiaty z dnia 17.02.1948 r. w sprawie obchodu 30-lecia Armii Radzieckiej.
96
APL, ISL, sygn. 18, Oklnik Ministra Owiaty z dnia 13.03.1948 r. w sprawie uczczenia pierwszej rocznicy mierci
gen. Karola wierczewskiego
97
Tame, sygn. 19, Oklnik Ministra Owiaty z dnia 10.03.1948 r. w sprawie obchodw 100-lecia Wiosny Ludw.
98
APL, KOSL, sygn. 1041, Oklnik Ministra Owiaty z dnia 13.04.1948 r. w sprawie rocznicy polsko-radzieckiego
traktatu o przyjani, wzajemnej pomocy i wsppracy.
99
APL, ISL, sygn. 20, Oklnik Ministra Owiaty z dnia 11.05.1948 r. w sprawie obchodw wita ludowego.

36

pastwie. Mieli take pozna rol Armii Czerwonej w wyzwalaniu Bugarii.100 Od 7 padziernika
do 7 listopada szkoy yy Miesicem Pogbienia Przyjani Polsko-Radzieckiej zorganizowanym
przez Towarzystwo Przyjani Polsko-Radzieckiej. Uroczystoci odbyway si dla upamitnienia
rewolucji padziernikowej. Miay suy zacienieniu wizw przyjani i ugruntowaniu wsppracy
na polu kulturalno-spoecznym oraz wzajemnym poznaniu i zblieniu narodu polskiego z narodami
ZSRR. W szkoach organizowano pogadanki o decydujcej roli ZSRR w odzyskaniu przez Polsk
niepodlegoci i Ziem Zachodnich oraz utrzymaniu pokoju.101 Miesiczne witowanie koczyy
obchody rocznicy rewolucji padziernikowej, nazywanej Wielk Socjalistyczna Rewolucj
Padziernikow. Uroczystoci z tej okazji organizowano w szkoach 6 listopada. Nauczyciele mieli
uwiadomi uczniom, e rewolucja stworzya fundament pod budow socjalizmu w ZSRR i innych
krajach, e umoliwia odzyskanie przez Polsk niepodlegoci w 1918 roku oraz mieli podkreli
pomoc, jakiej Zwizek Radziecki udzieli przy odbudowie ze zniszcze wojennych.102 Wskutek
konfliktu

jugosowiasko-radzieckiego

wito

Jugosawii

nie

znalazo

si

w wykazie

obowizkowych uroczystoci.
Oprcz szczegowego wykazu uroczystoci, ktre nauczyciele musieli zorganizowa
wedug narzuconego przez wadze scenariusza, dodatkowym elementem pracy ideologicznej
w szkoach w 1948 roku byy pogadanki o kongresie zjednoczeniowym PPR i PPS. Na drugi dzie
po otwarciu kongresu, w szkoach na lekcjach historii naleao omwi proces zjednoczenia ruchu
robotniczego i historyczne znaczenie tego faktu. Nauczyciele mieli podkreli korzyci wynikajce
z likwidacji ponad pidziesicioletniego rozbicia ruchu robotniczego w Polsce oraz wpyw
zjednoczenia na spotgowanie sil narodu do szybkiej przebudowy ustroju i budowania
socjalizmu.103
Po kongresie zjednoczeniowym nastpio ostre nasilenie ideologizacji pracy szkoy.
Sygnaem

do

tego

byy

przemwienia

wygoszone

na

kongresie

przez

B.

Bieruta

i S. Skrzeszewskiego, w ktrych mwili o koniecznoci upolitycznienia owiaty. Podobny postulat

zawieraa jedna z kongresowych rezolucji, ktra ponadto nakadaa na szko obowizek szerzenia
naukowego wiatopogldu, ksztatowania braterstwa z narodami ZSRR, czerpania z dorobku
pedagogiki radzieckiej i oparcia procesu wychowania na wzorach dziaaczy ruchu robotniczego.104

100

APL, KOSL, sygn. 1042, Oklnik Ministra Owiaty z dnia 26.08.1948 r. w sprawie pogadanek na dzie wita
Narodowego Bugarii.
101
Tame, Oklnik Ministra Owiaty z dnia 27.09.1948 r. w sprawie Miesica Pogbiania Przyjani PolskoRadzieckiej.
102
APL, ISL, sygn. 20, Oklnik Ministra Owiaty z dnia 26.10.1948 r. w sprawie 31 rocznicy Wielkiej Socjalistycznej
Rewolucji Padziernikowej.
103
Tame, Oklnik Ministra Owiaty z dnia 26.11.1948 r. w sprawie Kongresu Zjednoczeniowego PPR i PPS.
104
B. Jakubowska, Przeobraenia w szkolnej..., s. 198.

37

W prasie nauczycielskiej nasiliy si ataki na powojenne programy i podrczniki. Zarzucano

im obce naleciaoci ideologiczne, obcienie mitem o wyszoci kulturalnej i cywilizacyjnej
Zachodu, oportunistyczny stosunek do ZSRR, a przede wszystkim niezgodno z komunistycznymi
dogmatami ideologicznymi.105 Krytykowane programy i podrczniki z okresu poprzedzajcego
wprowadzenie jedenastolatki zostay zastpione nowymi, zawierajcymi du ilo ideologicznych
hase. Zaoenia ideowe nowych programw przedstawi Jzef Barbag, dyrektor departamentu
w Ministerstwie Owiaty, na I Oglnopolskim Zjedzie Inspektorw Szkolnych, ktry odby si
w maju 1949 roku w Warszawie. Stwierdzi on, e wiatopogldow podstaw wychowania
w szkoach bdzie ideologia marksizmu-leninizmu, a treci programowe bd musiay przekazywa
materialistyczny pogld na wiat i przekonywa, e socjalizm jest wysz form ustroju spoecznogospodarczego. Zapowiedzia cise czenie treci poznawczych i wychowawczych, eksponowanie
budowania socjalizmu, walki klasowej i uspoecznienia rodkw produkcji, przyblienie ZSRR,
ukazywanie destrukcyjnej roli imperializmu oraz pokazywanie na konkretnym przykadzie, jak
nacjonalizm, bdcy narzdziem w rku klas posiadajcych, paraliowa walk wyzwolecz mas
ludowych.106
Rozwaania o nowym modelu wychowawczym szkoy czsto gociy na amach prasy
nauczycielskiej. Pojawiy si nowe pomysy na ideologizacj owiaty. Jzef Kowalczyk, w latach
1949-1953 kierownik Wydziau Owiaty KC PZPR, zaproponowa zapoznanie modziey z yciem
Lenina i Stalina w sposb mogcy nauczy modzie ocenia i kocha tych wielkich przyjaci
narodu polskiego, a przy okazji uwiadomi t podstawow prawd, e odbudow niepodlegoci
dwukrotnie zawdziczamy ZSRR.107 Due oddziaywanie w tym okresie miaa publicystyka
Kazimierza Mariaskiego na amach Nowej Szkoy i Ruchu Pedagogicznego. Pisa on, e
programy nauczania musz wyznacza kierunek, w jakim powinna zmierza interpretacja wiedzy.
Chwali

wyrazisto

sdw

i waciw

interpretacj

zawart

w programach

szkoy

jedenastoletniej.108 Proponowa stosowanie zasady, w myl ktrej szkoy powinny ksztatowa

u uczniw negatywny stosunek do pastw, organizacji i postaci uznanych za wrogw obozu
socjalistycznego.
Od 1949 roku rozpocza si w Polsce szeroka i systematyczna popularyzacja dorobku
szkoy i pedagogiki radzieckiej. Nowa Szkoa prawie w kadym numerze z lat 1949-1956
drukowaa przegld publikacji pedagogicznych z prasy radzieckiej. Na jzyk polski przetumaczono

105

Stanisaw Dobosiewicz, O masow i publiczn krytyk programw, Nowa Szkoa, 1950, nr 3-4.
Jzef Barbag, Zagadnienie programw szkolnych i wynikw nauczania. Referat wygoszony na Oglnopolskim
Zjedzie Inspektorw Szkolnych w Warszawie w maju 1949 r., Warszawa 1949 r.
107
Jzef Kowalczyk, Pilne zadania, Praca Szkolna, 1949, nr 9-19.
106

38

najwaniejsze dziea pedagogw radzieckich - Makarenki, Kairowa i Tiepowa. Polscy pedagodzy

omawiali w swoich publikacjach dorobek szkoy i pedagogiki radzieckiej w bardzo pochlebnym
tonie. Przodowali w tym A. Lewin, W. Oko, B. Suchodolski, T. Tomaszewski i A. Kamiski.
Radzieckie myli i zasady pedagogiczne prbowano przeszczepi do szkoy polskiej. Zalecano je
nauczycielom jako obowizkowe do stosowania w codziennej pracy dydaktyczno-wychowawczej.
Najbardziej popularnym pomysem radzieckim w okresie stalinowskim byo traktowanie
wychowania jako procesu kolektywnego, w myl zasady - przez kolektyw i dla kolektywu.
Ponadto, starano si wypracowa model szkoy, w ktrej czone byoby wyksztacenie oglne
z zawodowym. Silnie akcentowano wychowanie politechniczne, wpajano zasad suby na rzecz
ustroju socjalistycznego, patriotyzm cile

czono z internacjonalizmem,

a organizacj

modzieow uwaano za gwne miejsce i rdo wychowania. Peny model wychowawczy

wedug wzorw radzieckich zawiera podrcznik pod redakcj I. Karowa Pedagogika, wydany
w 1950 roku. Autorzy wyranie napisali, e wychowanie, jego kierunek i ksztat powinno by
wytyczane przez aktualn polityk partii. Zalecali, by czowieka podda wychowaniu umysowemu,
sucemu wyrobieniu umiejtnoci walki i okreleniu przekona; ksztaceniu politechnicznemu
i wychowaniu moralnemu, na ktre skada si patriotyzm, humanizm czyli szacunek dla mas,
kolektywizm, socjalistyczny stosunek do pracy i wasnoci spoecznej, wiadoma dyscyplina
i bolszewickie zalety woli i charakteru Na dalszym planie umiecili wychowanie fizyczne
i estetyczne. Uwaali, e o moralnym obliczu czowieka decyduje ostatecznie jego ideowo, jego
przekonania albo zasady, ktre z kolei zale od warunkw spoecznych, a w kraju radzieckim
wynikaj z oglnopolitycznych zada budownictwa socjalistycznego.109
Praktycznemu poznaniu radzieckich rozwiza owiatowych miay suy kilkutygodniowe
wyjazdy pedagogw, nauczycieli i pracownikw administracji szkolnej do ZSRR, organizowane od
1952 roku przez Ministerstwo Owiaty. W Centralnym Instytucie Doskonalenia Nauczycieli
w Leningradzie mieli oni pozna funkcjonowanie szkolnictwa oglnoksztaccego, metodologi
prac programowych, formy ksztacenia lekcyjnego i pozalekcyjnego, system doksztacania
nauczycieli oraz radzieckie opracowania metodyk szczegowych.110
Po 1948 roku szkoy byy miejscem, gdzie szczeglnie gorliwie szukano wroga klasowego.
Zwalniano z pracy nauczycieli, ktrych pogldy wadze uznay za reakcyjne, ktrzy nie chcieli
agitowa

swojego

rodowiska

za

planem

szecioletnim,

za

spdzielczoci

wiejsk

108

Kazimierz Mariaski, Nowe programy - orem przeomu wychowawczego, Ruch Pedagogiczny, 1949, nr 3.
Pedagogika, red. Iwan Kairow, Warszawa 1950, s.12.
110
AAN, CA KC PZPR, sygn. 237/XVII-10, Wnioski dotyczce wymiany osobowej z ZSRR na rok 1952 w zakresie
Ministerstwa Owiaty, s. 44-45; Tame, Notatka dla Sekretariatu w sprawie wyjazdu do ZSRR, s. 51-52.
109

39

i wspzawodnictwem pracy. Rozliczano ich z tego, czy podczas lekcji stosuj aktualizacj, czy
lekcje maj bojowy i zaangaowany charakter. Nauczyciele musieli walczy z przeytkami
kapitalizmu w wiadomoci modziey oraz z bdnymi pogldami przynoszonymi do szkoy.111
Ponadto, zgodnie z zaleceniami B. Bieruta, powinni dy do zmiany skadu klasowego uczniw
szk, zwaszcza rednich i wyszych. Pomoc mia suy pomys wprowadzenia opat za nauk
dla dzieci ze rodowisk nie pracowniczych.112
Podobnie jak w latach poprzednich, szczegln rol w pracy szk odgryway obchody
odpowiednich rocznic. Ich zestaw zosta w wikszoci ustalony w 1949 roku. W latach nastpnych
dochodziy jedynie okazjonalne rocznice lub uroczystoci zwizane z jak postaci lub
wydarzeniem. Z rocznic obchodzonych w 1948 r. zachowano w latach 1949-1956 rocznic
powstania Armii Czerwonej, obchodzon 23 lutego, rocznic mierci gen. wierczewskiego,
obchodzon 28 marca, rocznic podpisania polsko-radzieckiego ukadu o przyjani, wzajemnej
pomocy i wsppracy, obchodzon 21 kwietnia, wito pracy - 1 maja, Dzie Zwycistwa - 9 maja,
wito ludowe - pod koniec maja, wito narodowe Bugarii, przypadajce 9 wrzenia, rocznic
bitwy pod Lenino, przypadajc w padzierniku oraz Miesic Pogbiania Przyjani PolskoRadzieckiej zakoczony obchodami rocznicy rewolucji padziernikowej, obchodzony od
7 padziernika do 7 listopada.
Nowym, wprowadzonym w 1949 roku, witem bya rocznica wyzwolenia Warszawy,
przypadajca na 17 stycznia. Z tej okazji w szkoach miay odby si uroczyste apele, podczas
ktrych naleao wytumaczy uczniom (zgodnie z interpretacj radzieck), dlaczego nie
wyzwolono Warszawy w sierpniu-wrzeniu 1944 roku. Ponadto, naleao przedstawi Powstanie
Warszawskie jako zbrodni popenion przez obz londyski dla zagarnicia wadzy w stolicy.
Przy tej okazji nauczyciele powinni ukaza w pozytywnym wietle rol Armii Czerwonej
w wyzwoleniu ziem polskich i postaw ludu pracujcego przy odbudowie stolicy.113 W dniach 714 marca obchodzono Tydzie Przyjani Polsko-Czechosowackiej, a w jego ramach rocznic
podpisania umowy o przyjani i wzajemnej pomocy pomidzy Polsk a Czechosowacj,
przypadajc na 10 marca. Uroczystoci te miay by wykorzystane do pokazania podobiestwa
ustrojw obu pastw i ich roli w walce o pokj u boku ZSRR oraz do propagowania budownictwa
socjalistycznego w Czechosowacji.114

111

B. Jakubowska, Przeobraenia w szkolnej...,s.237.

J. Jakubowski, Z problemw polityki..., s.45.
113
APL, KOSL, sygn. 1043, Oklnik Ministra Owiaty z dnia 16.01.1949 r. w sprawie rocznicy wyzwolenia
Warszawy.
114
Tame, Oklnik Ministra Owiaty z dnia 24.02.1949 r. w sprawie Tygodnia Przyjani Polsko-Czechosowackiej.
112

40

Kolejnym nowym witem by Midzynarodowy Dzie Kobiet, obchodzony 8 marca.

Oprcz uroczystych akademii, szkoy miay organizowa pogadanki dla uczniw, w ktrych
naleao przypomnie, e rwno praw dla kobiet i mczyzn postulowali Marks, Engels i Lenin,
e w dziaaniach partii marksistowskich kwestii kobiecej powicano zawsze duo uwagi oraz, e
drog do pomylnoci kobiet jest plan szecioletni. Naleao rwnie podkreli, e wito kobiet
ustanowione zostao w 1910 roku przez Midzynarodowy Kongres Socjalistyczny w Kopenhadze
oraz, e kobiety polskie wsppracuj z radzieckimi w codziennej pracy i walce o pokj.115
W 1950 wprowadzono obchody rocznicy urodzin (w kwietniu) i mierci (w styczniu)
Lenina. Szkoy miay przy tej okazji pogbia wiadomoci modziey o tej postaci, uzmysowi
role jak Lenin odegra w dziejach wiata, przypomnie, e by teoretykiem i przywdc rewolucji
w Rosji, budowniczym pierwszego pastwa socjalistycznego oraz wodzem postpowej ludzkoci
i przyjacielem mas pracujcych w Polsce.116 Oprcz wymienionych wit, w szkoach obchodzono
jeszcze: wito Chin - 1 padziernika, wito NRD - 7 padziernika, Dzie Modziey
10 listopada, wito Albanii - 29 listopada, wito grnika - 4 grudnia, rocznic powstania PZPR 15 grudnia, wito Rumunii - 30 grudnia, rocznic powstania KRN - 1 stycznia, dzie walki
z kolonializmem - 21 lutego, rocznic Komuny Paryskiej - 18 marca, rocznic mierci
Marchlewskiego - 23 marca, wito Wgier - 4 kwietnia, rocznic mierci Miczurina - 7 czerwca.
W szczytowym okresie witowania - w latach 1953-1955 - obchodzono w szkoach okoo
40 rnych rocznic i wit w trakcie jednego roku szkolnego.
Oprcz witowania wielu rocznic, szkoy otrzymyway inne zadania o charakterze
ideologicznym, wynikajce z biecych wydarze w kraju i na wiecie. W 1952 roku Ministerstwo
Owiaty zalecio zaangaowanie uczniw do oglnopolskiej dyskusji nad projektem konstytucji. Na
lekcjach historii nauczyciele mieli nawizywa do zada, jakie pastwo przyjmowao na siebie
w konstytucji oraz do utrwalonych w tym dokumencie osigni i zdobyczy ustrojowych. Przede
wszystkim, mieli podkrela prawa i obowizki obywatela pastwa socjalistycznego. Uczniowie
mieli by zapoznani nie tylko z poszczeglnymi artykuami konstytucji, ale rwnie zwizani
uczuciowo z ustrojem, ktry dekretowaa. Omawianie tego dokumentu naleao wykorzysta do
przypomnienia tradycji komunistycznej, walki o wyzwolenie narodowe i spoeczne, walki
o wykonanie planu szecioletniego, do pogbiania sojuszu robotniczo-chopskiego oraz do
pokazania konkretnych przykadw rewolucyjnych zmian, ktre zaszy w rodowisku lokalnym.

115

Tame, Oklnik Kuratora Okrgu Szkolnego Lubelskiego z dnia 3.03.1949 r. w sprawie Midzynarodowego Dnia
Kobiet.

41

Szczegln uwag polecono zwrci na artykuy 61,62 i 68 projektu konstytucji. Na ich podstawie
uczniowie mieli wskazywa, co im daa Polska Ludowa, co im gwarantuje konstytucja oraz jakie
otwiera przed nimi perspektywy. Rezultatem takiej pracy z uczniami miao by przekonanie, e
projekt konstytucji wyrs z najbardziej postpowych tradycji naszego narodu, z wiekowej tradycji
walk klasowych, a przede wszystkim klasy robotniczej; jest utrwaleniem i podsumowaniem tych
wielkich przemian, jakie zaszy w naszym kraju od chwili wyzwolenia go z faszystowskiej niewoli
przez zwycisk Armi Radzieck i Wojsko Polskie, dziki bohaterskiemu wysikowi narodu
polskiego w oparciu o pomoc i przykad Zwizku Radzieckiego; utrwala ustawowe podstawy
naszego dalszego rozwoju na drodze do socjalizmu; jest wyrazem woli jak najszerzej pojtych
interesw mas pracujcych miast i wsi; zapewnia kademu obywatelowi rozwj i udzia w realizacji
wielkiego dziea budowy socjalizmu w naszym kraju; umacnia siy naszego pastwa, zabezpiecza
nasz suwerenno i niepodlego; zapewnia urzeczywistnienie naszych wielkich planw
gospodarczych i naszego wkadu w walce o utrwalenie pokoju.117
Kolejn okazj do ideologicznych uroczystoci byy takie rocznice jak: dziesiciolecie PPR,
przypadajce w styczniu 1953 r. oraz dziesiciolecie PRL, obchodzone na pocztku roku szkolnego
1954-1955. Obie rocznice wykorzystano do ukazania dorobku PPR-PZPR i klasy robotniczej na
polu gospodarczym, spoecznym i kulturalnym. Podkrelano pomoc ZSRR i rysujce si nadzieje
na przyszo.118
Pogbieniem ideologizacji nauczania byo zastosowanie marksistowskiej terminologii
i periodyzacji dziejw w programach nauczania i podrcznikach wydawanych od 1950 roku oraz
zalecenie, by nauczyciele w pracy dydaktyczno-wychowawczej wykorzystywali dziea Stalina,
a zwaszcza Krtki kurs historii WKP (b)119 Opieranie si na pracach Stalina byo take zalecane
dla nauczycieli historii przy interpretowaniu procesw historycznych, a w szczeglnoci przy
omawianiu procesu ksztatowania si socjalistycznych narodw.120
Na stray prawidowej realizacji ideologicznych zalece stali dyrektorzy szk i inspektorzy
szkolni. Podstawowym zadaniem kadego dyrektora szkoy byo dbanie, aby praca nauczycieli,
tak w zakresie nauczania jak i wychowania, bya realizacj zasadniczego celu szkoy, ktrym jest

116

APL, ISL, sygn. 21, Oklnik Ministra Owiaty z dnia 29.01.1950 r. w sprawie rocznicy mierci W. Lenina oraz
APL, KOSL, sygn. 1044, Oklnik Kuratora Okrgu Szkolnego Lubelskiego z dnia 17.04.1950 r. w sprawie rocznicy
zawarcia polsko-radzieckiego traktatu o przyjani, wsppracy i pomocy wzajemnej oraz 80-lecia urodzin W. I. Lenina.
117
Oklnik nr 4 Ministra Owiaty z dnia 15.02 1952 r. w sprawie udziau modziey szkolnej w oglnonarodowej
dyskusji nad projektem Konstytucji PRL, Dz. Urz. MO nr 2, poz. 20.
118
Oklnik nr 26 Ministra Owiaty z dnia 31.08.1954 w sprawie X-lecia Polski Ludowej, Dz. Urz. MO nr 12, poz. 101.
119
Eustachy Kuroczko, Krtki kurs historii WKP(b), Gos Nauczycielski, 1950, nr 39.
120
Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 16.06.1951 r. w sprawie instrukcji programowej i podrcznikowej dla 11letniej szkoy oglnoksztaccej na rok szkolny 1951-52, Dz. Urz. MO nr 11, poz. 135.

42

wychowanie modziey na budowniczych socjalizmu w Polsce.121 Zadania inspektorw szkolnych

zostay ustalone bardziej szczegowo. Musieli oni ustali, w jakim stopniu w procesie nauczania
i wychowania ksztatuje si podstawy wiatopogldu naukowego i moralnoci socjalistycznej i jak
przygotowuje si modzie do roli budowniczych socjalizmu w Polsce.122 Inspektor szkolny mia
take interesowa si doksztacaniem ideologicznym i zawodowym nauczycieli oraz ich udziaem
w podnoszeniu poziomu ideologiczno-politycznego szkoy.
Polityka kadrowa w owiacie polegaa w tym czasie na awansowaniu ludzi zwizanych
z parti przy jednoczesnym usuwaniu z zawodu nauczycieli, ktrych pogldy uznano za reakcyjne.
Mimo czystek przeprowadzonych w latach 1947-1949, komunici dalej nie byli zadowoleni ze
stanu kadr owiatowych. W 1953 roku

z powodw politycznych zwolniono z zawodu 4100

nauczycieli, a rok pniej kolejnych 1000 osb.123

Partia wymagaa od nauczycieli szczeglnej aktywnoci politycznej i spoecznej. Byli oni
odpowiedzialni za organizacj i przebieg wielu akcji o charakterze ideologicznym, nie tylko na
terenie szk, lecz take w rodowisku lokalnym. Podstaw oceny pracy nauczyciela bya wtedy
jego aktywno spoeczna. Zdecydowanie mniejsz uwag zwracano na poziom wyksztacenia
i jako pracy pedagogicznej.
Opisany ksztat ideologiczny szkoy utrzyma si do koca roku szkolnego 1955-1956.
Powolne odchodzenie od stalinizmu, widoczne w Polsce od 1955 roku, nie miao zauwaalnego
wpywu na owiat. Nie nastpio odejcie od cisej ideologizacji treci nauczania i wychowania,
nie zlikwidowano uzalenienia pracy szkoy od nakazw ideologicznych i biecej polityki.
Zmiany programowe, jakie w tym czasie nastpoway, zwizane byy z koniecznoci
usunicia nadmiaru szczegowych treci. Nie wystpia publiczna krytyka dotychczasowego
modelu wychowawczego szkoy. Pojawiajce si wtpliwoci dotyczyy jedynie sabych wynikw
nauczania, przeadowania programw i duego stopnia trudnoci wiedzy. Reperkusje wydarze
politycznych nie ominy szkoy, jednake nie przybray formy konkretnych dziaa ze strony
nauczycieli lub wadz owiatowych. Wprost przeciwnie, Kazimierz Mariaski ostrzega, e nie
naley lekceway osigni polskiej szkoy, zakca proporcji midzy sukcesami i brakami.
Przestrzega nauczycieli przed krytykanctwem i osabieniem entuzjazmu.124 Nowa Szkoa,
oficjalny organ Ministerstwa Owiaty, komentujc dyskusj, ktra toczya si na amach tego

121

APL, KOSL, sygn. 7, Instrukcja Ministra Owiaty z dnia 12.04.1950 r. w sprawie pracy hospitacyjnej dyrektorw
szk.
122
Tame, Instrukcja Ministra Owiaty z dnia 12.04.1950 r. w sprawie wizytacji szk podstawowych przez
inspektorw szkolnych.
123
AAN, CA KC PZPR, sygn. 237/XVII-311, Notatka w sprawie ruchu subowego w owiacie.
124
Kazimierz Mariaski, O silniejsz wi szkoy z yciem, Nowa Szkoa, 1955, nr 1.

43

czasopisma, pisaa: nie w zaoeniach wychowawczych i nie w systemie naley szuka za, lecz
w niewaciwych formach oddziaywania wychowawczego stosowanych w ramach susznego
systemu. 125

125

Ida Altszuler, Sprawy pedagogiczne na amach prasy polskiej, Nowa Szkoa, 1956, nr 2.

44

3. Przemiany w szkolnictwie podstawowym w Polsce w latach 1957-1970.

3.1. Od jedenastoletniej szkoy redniej do omioklasowej szkoy podstawowej.

Przemiany polityczne, ktre zaszy w Polsce w 1956 roku, przyniosy ze sob dyskusje
o potrzebie reform systemu owiatowego. Miay one miejsce, midzy innymi, w rodowisku
nauczycielskim. Poddawano krytyce gwne wady szkoy jedenastoklasowej: zbyt niski,
w stosunku do potrzeb spoeczestwa, poziom wyksztacenia oglnego, przestarzay, przeadowany
program,

ktry

nie

uwzgldnia

najnowszego

stanu

wiedzy,

wysok

drugoroczno,

niezadowalajc sprawno nauczania, stosowanie werbalnych metod oraz powierzchowno

w opanowaniu wiedzy przez uczniw.126
W pierwszych miesicach 1957 r. toczya si na amach prasy dyskusja nad reform
szkolnictwa przed, zwoanym na maj, zjazdem owiatowym. W przedzjazdowych wnioskach
domagano si wyduenia czasu ksztacenia podstawowego do omiu lat lub upowszechnienia
dziesiciolatki dajcej wyksztacenie rednie

jako podbudow dla dwuletniego liceum

oglnoksztaccego. Postulowano take wyczenie administracji szkolnej spod wpyww rad

narodowych. Najszybciej, bo w kwietniu 1958 r. zrealizowano ten ostatni postulat, przywracajc
funkcjonowanie kuratoriw owiaty. Wadze partyjne uznay, e w Radach Narodowych jest
niesychanie duo ludzi z podstawowym wyksztaceniem, co utrudnia kierowanie owiat.127
Na Oglnopolskim Zjedzie Owiatowym, ktry obradowa w Warszawie w dniach 2-5
maja 1957 r. prezes ZNP Teofil Wojeski powiedzia, e bdna organizacja systemu owiaty daa
rezultat w postaci znacznej liczby modziey w wieku 14-16 lat, ktra znajduje si poza szko i nie
pracuje, gdy szko podstawow opuszcza w wieku 14 lat, a prac mona podj od 16 roku ycia.
Skrytykowa rwnie szko za wyposaenie uczniw w niedostateczny zasb wiedzy,
doprowadzenie do wyczerpania fizycznego prac oraz niewyrobienie postaw ideowych
i moralnych. Win za tak sytuacj obarczy wadze owiatowe, ktre ujmoway problemy szkolne
w paszczynie aktualnych potrzeb politycznych i gospodarczych oraz doprowadziy do
przeadowania programw nauczania przestarzaym materiaem naukowym.128 W sprawozdaniu

126

Stanisaw Dobosiewicz, Reforma szkoy podstawowej, Warszawa 1971, s. 43.

AAN, CA KC PZPR, sygn. 237/XVII-350, Protok nr 2 (24) z posiedzenia Podkomisji Owiaty KC w dniu
26.IX.1957 r., s. 6.
128
Zjazd Owiatowy 2-5 maja 1957 r., Warszawa b. d. s. 14-15.
127

45

z obrad Komisji Ustroju i Organizacji Szkolnictwa wymieniono jeszcze inne wady owiaty:
niedorozwj sieci szkolnej na wsi, niedostosowanie materiau nauczania do rozwoju psychicznego
dzieci, braki materialne, obnienie pozycji i autorytetu nauczyciela.129
W trakcie obrad zjazdu zaproponowano kilka wariantw reformy owiaty. Wikszo
dyskutantw oraz

wadze

ZNP

opowiedziao

si

za

wprowadzeniem dziesicioletniej

oglnoksztaccej szkoy redniej, na podbudowie ktrej uczniowie mogliby kontynuowa nauk

w szkoach zawodowych lub dwuletnim liceum. Minister Owiaty Wadysaw Biekowski by
zwolennikiem omioletniej szkoy podstawowej i czteroletniej szkoy redniej. Proponowano take
dziewicioletni szko podstawow i trzyletni szko redni. Mimo rnorodnoci propozycji
reform, wszyscy byli zgodni co do potrzeby odejcia od siedmioletniej szkoy powszechnej
w kierunku wyduenia obowizku szkolnego.130
Dalsza dyskusja nad tymi projektami miaa miejsce na Krajowej Naradzie Partyjnego
Aktywu Owiatowego, ktra odbya si 24 wrzenia 1958 r. w Warszawie. I sekretarz KC PZPR,
Wadysaw Gomuka, wygosi tam referat, w ktrym uzasadni potrzeb zmian systemowych
w owiacie. Motywowa je koniecznoci dostosowania szkolnictwa do potrzeb budownictwa
socjalistycznego oraz potrzeb zapenienia dwuletniej prni w yciu tej czci absolwentw
szkoy powszechnej, ktra nie podejmuje nauki w oglnoksztaccej lub zawodowej szkole redniej
i nie moe podj pracy ze wzgldu na wiek.131
Wadysaw Gomuka uwaa, e potrzebne jest przeduenie obowizku szkolnego przez
dodanie do siedmioklasowej szkoy powszechnej dwch lat nauczania w zakresie przysposobienia
zawodowego dla uczniw, ktrzy nie kontynuuj nauki w szkoach rednich. Twierdzi, e reforma
owiaty powinna da uczniom lepsze przygotowanie do pracy, wiza szko z yciem, znosi
podziay midzy pracownikami fizycznymi i umysowymi, zapewni szkole nadanie za postpem
technicznym oraz powiza wyksztacenie oglne z prac produkcyjn. Zaleci korzystanie
z dowiadcze radzieckich.132
Powszechne byo wtedy przekonanie, e przy forsownej industrializacji Polakowi nie
wystarczy wyksztacenie otrzymane w szkole siedmioletniej. Pojawiy si propozycje zwikszenia
w programach

nauczania

iloci

wiedzy

matematyczno-przyrodniczej,

w przedmiotach

129

Tame, s. 69.
Bolesaw Potyraa, Szkoa podstawowa w Polsce 1944-1984, Warszawa 1987, s. 80 oraz Antoni Gadysz, Owiata kultura - nauka ... , s.47.
131
Referat Wadysawa Gomuki wygoszony na Krajowej Naradzie Partyjnego Aktywu Owiatowego w Warszawie,
Nowa Szkoa, 1958, nr 10, s. 3-5.
132
ycie dyktuje reformy. Materiay z narady owiatowej 24 IX 1958, Warszawa 1958, s. 8-15.
130

46

humanistycznych pooenia wikszego nacisku na zagadnienia wspczesne oraz te procesy, ktre

bezporednio poprzedziy wspczesno.133
Nastpnymi etapami dyskusji o reformie owiaty byy: XII Plenum KC PZPR w listopadzie
1958 r., III Zjazd PZPR w marcu 1959 r., ktrego uchwaa zalecaa przebudowanie ustroju
szkolnego oraz IV Plenum KC PZPR w 1960 r. Charakterystyczne jest to, e od 1958 r. partia miaa
faktyczny monopol na dyskusje o reformie owiaty. Podjcie ostatecznej decyzji nastpio na VII
Plenum KC PZPR, ktre obradowao w dniach 20-21 stycznia 1961 r. Minister owiaty, Wacaw
Tuodziecki, stwierdzi, e konieczne jest przeduenie obowizku szkolnego o jeden rok dla
dotrzymania kroku krajom przodujcym w postpie nauki i techniki, zwikszenia aktywnoci
spoeczestwa, wzmocnienia wychowania socjalistycznego i stworzenia lepszej podstawy dla
ksztacenia w szkoach rednich.134 Wszyscy dyskutanci byli zgodni, e dotychczasowy system
owiaty nie gwarantuje zaspokojenia kadrowych potrzeb gospodarki i w zwizku z tym naley
przeduy nauk w szkole podstawowej do omiu lat. Dziki temu miaa powsta lepsza podstawa
dla dalszego ksztacenia w caym systemie szkolnictwa.135
Biuro Polityczne KC PZPR take opowiedziao si za omioletni szko podstawow,
w ktrej 48% godzin nauczania przeznaczone zostanie na przedmioty matematyczno-przyrodnicze,
a 26% na zajcia zwizane z wychowaniem estetycznym i fizycznym. Uchwaa VII Plenum
zatwierdzia t propozycj i staa si podstaw dalszych prac nad reformowaniem owiaty.136
Decyzj KC PZPR skrytykowa B. Suchodolski za to, e nie wychodzia naprzeciw
potrzebom

rozwojowym

spoeczestwa.

Zaproponowa

wprowadzenie

powszechnego

wyksztacenia redniego. Postulat ten uznano za nierealny.137 Kolejna krytyka projektu reformy
miaa miejsce na posiedzeniu sejmowej Komisji Owiaty i Nauki podczas prac nad ustaw
wprowadzajc t reform. Tadeusz Mazowiecki, z Koa Znak, krytykowa przymusowe
wychowanie w duchu ideologii marksistowskiej i obowizkowe ksztatowanie wiatopogldu
materialistycznego.138
Ustawa o rozwoju systemu owiaty i wychowania w Polsce Ludowej, uchwalona przez sejm
15.07.1961 r., staa si podstaw prawn przebudowy szkolnictwa w myl zalece VII Plenum.
Podstaw systemu ksztacenia staa si omioklasowa szkoa podstawowa. Obowizek szkolny
zaczyna si w sidmym roku ycia i trwa do ukoczenia szkoy podstawowej, najduej jednak do

133

W. Pomykao, Ksztatowanie ideau..., s. 207.

Wacaw Tuodziecki, Zaoenia reformy szkoy podstawowej, Warszawa 1965, s. 10
135
VII Plenum KC PZPR, Warszawa 1961, s. 21 i 424.
136
S. Dobosiewicz, Reforma szkoy..., s. 51.
137
Antoni Gadysz, Owiata, kultura i nauka w Polsce w latach szedziesitych. Wybrane problemy, Warszawa Krakw 1987, s. 49.
134

47

koca roku szkolnego w tym roku kalendarzowym, w ktrym ucze koczy 17 lat. Ustawodawca
wyraa nadziej, e przyczyni si do lepszego przygotowania ucznia do dalszego ksztacenia, do
zacienienia wizi szkoy z yciem i oglnego podniesienia poziomu wiedzy i kultury.139
Realizacj reformy rozoono na kilka lat. Rozpoczto j w roku szkolnym 1962-1963 od
wprowadzenia nowych programw dla klas I-IV, ktre tworzyy pierwszy szczebel nauczania nauczanie propedeutyczne. W kolejnych latach nowe programy wprowadzano dla coraz wyszych
klas. Klas VIII wprowadzono w roku szkolnym 1966-1967. Program dla klas I-IV nie
przewidywa oddzielnego przedmiotu historia, a tylko pogadanki historyczne w ramach jzyka
polskiego w klasach III-IV. W klasach V-VIII nauczanie historii wystpowao w wymiarze
2 godzin tygodniowo w kadej klasie.140 Taki plan nauczania historii przetrwa a do roku
szkolnego 1980-1981.
Reforma owiaty rozszerzya zakres nauczania przedmiotw matematyczno-przyrodniczych.
Nastpia politechnizacja nauczania kosztem przedmiotw humanistycznych. Z programw
usunito treci przestarzae oraz znacznie rozszerzono tematyk zwizan z teraniejszoci.
Caoksztat nauczania i wychowania otrzyma, wzorem lat ubiegych, wiecki charakter. Szkoa
miaa ksztatowa wiatopogld naukowy. Duy nacisk pooono na wychowanie patriotyczne
cile czone z internacjonalizmem. Wiedza humanistyczna miaa suy wyrobieniu zrozumienia
i akceptacji ustroju socjalistycznego. Treci i metody nauczania byy narzucone nauczycielom
i szkoom, podobnie jak w okresie wczeniejszym, odgrnie przez wadze owiatowe. Prowadzio
to do tego, e uczniw raczej trenowano ni wychowywano i uczono.
Postawa wadz i wielu nauczycieli powodowaa zniechcenie uczniw do nauki i szkoy
na lekcjach nie dopuszczano do dyskusji, zmuszano do akceptowania dogmatw ideologicznych.
Kontrol nad owiat sprawowaa PZPR za pomoc oficjalnej listy mianowa, czyli systemu
nomenklatury. Kierownicze stanowiska obsadzane byy, za aprobat odpowiedniego komitetu
partyjnego, najczciej przez czonkw PZPR, albo przynajmniej ZSL lub SD. Kierownicy
niszego szczebla nie mogli wykazywa si samodzielnoci i inicjatyw. Musieli wykonywa
szczegowe polecenia kierownikw wyszego szczebla.

138

Tame, s. 50.
Ustawa z dnia 15.07.1961 r. o rozwoju systemu owiaty i wychowania w Polsce Ludowej, Dz. U. nr 32, poz. 160.
140
Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 28.05.1962 r. w sprawie organizacji roku szkolnego 1962-63, Dz. Urz. MO
nr 5, poz. 64.
139

48

3.2. Nowe oblicze ideologizacji pracy nauczycieli.

Przeom, ktry nastpi w Polsce w 1956 roku, tylko czciowo zmieni ideologiczne
uwarunkowania

pracy

nauczycieli

szk

podstawowych.

Dydaktyczno-wychowawcze

oddziaywanie na uczniw w dalszym cigu musiao opiera si na zaoeniach ideologii

marksistowsko-leninowskiej, suy tej ideologii, afirmowa ustrj i wadz oraz uzasadnia
biece posunicia polityczne. Zmiana polegaa na zagodzeniu ideologicznego nacisku na owiat
oraz rezygnacji z najbardziej dogmatycznych treci i metod.
Po VIII Plenum KC PZPR (padziernik 1956 r.) w rodowisku owiatowym pojawia si
pierwsza publiczna krytyka ideologizacji i upolitycznienia celw oraz treci nauczania. Nowy
minister owiaty, Wadysaw Biekowski, skrytykowa podporzdkowanie dydaktyki propagandzie.
Do negatywnych zjawisk wystpujcych w owiacie przed 1956 rokiem zaliczy propagandowe
oddziaywanie szkoy na spoeczestwo, ideologiczn indoktrynacj uczniw, wychowanie
konformistw oraz rozmijanie si z prawd przez nauki spoeczno-ekonomiczne.141
Pogldy te, wydrukowane na amach miesicznika Nowa Szkoa - oficjalnego organu
Ministerstwa Owiaty - omieliy wielu nauczycieli do krytyki pracy szkoy w okresie przed 1956
rokiem. Powszechnie potpiano wulgaryzacj procesu wychowawczego i zastpowanie naukowych
metod nauczania i wychowania przez system agitacji i przymusu. Pedagogice powojennej
zarzucano, e traktujc dziaalno wychowawcz jako sfer nadbudowy, zgubia z pola widzenia
wychowanka i jego potrzeby. Postulowano oparcie nauczania na obiektywnych kryteriach
wypywajcych z dorobku nauki oraz odejcie od aktualizacji i przedstawiania wiedzy spoecznopolitycznej w czarno-biaych barwach. Podczas Oglnopolskiego Zjazdu Owiatowego, ktry
obradowa w Warszawie w dniach 2-5 maja 1957 r., domagano si wprowadzenia zasady
apolitycznoci szkoy, negowano dorobek pedagogiki radzieckiej oraz proponowano powrt do
przedwojennego systemu owiatowego.142
Nadziej na uzdrowienie owiaty widziano w koncepcjach francuskiego pedagoga Celestyna
Freineta. Postulowano korzystanie z jego koncepcji pedagogicznych przy tworzeniu nowego
modelu dydaktyczno-wychowawczego szkoy.143
Na przeomie 1956 i 1957 roku wadze owiatowe prboway odchodzi od niektrych,
najbardziej krytykowanych, praktyk z minionych lat. Zniesiono mocno nasycony treciami

141

Wadysaw Biekowski, Droga przebudowy w owiacie, Nowa Szkoa, 1957, nr 1, s. 1-13.

A. Gadysz, Owiata - kultura - nauka..., s. 42 i 44.
143
Stanisaw Dobosiewicz, Maria Oszczepalska, Celestyn Freinet i jego system nauczania i wychowania, Nowa
Szkoa, 1957, nr 1, s. 95-103.
142

49

ideologicznymi przedmiot nauczania - nauk o konstytucji, przywrcono nauczanie religii jako

przedmiotu nadobowizkowego, zaniechano ideologicznych szkole nauczycieli, zamara
dziaalno szkolnych k Zwizku Modziey Polskiej oraz nauczycielskich organizacji partyjnych.
Nie oznaczao to jednak, e wadze i czoowi dydaktycy dopuszczali moliwo
uniezalenienia pracy szk od ideologii i biecej polityki. Na wspomnianym ju Zjedzie
Owiatowym, Bogdan Suchodolski z jednej strony skrytykowa system wychowawczy z minionych
lat za to, e zawiera liczne uproszczenia, by dogmatyczny i sekciarski, przez co nie sta si
chlebem powszednim pracownikw owiaty i drogowskazem ich pracy. Jednake z drugiej strony
mia za ze nauczycielom, e wzrastajca fala prowadzonej przez nich krytyki uderzaa nie tylko
w wypaczenia i bdy obowizujcej do tej pory teorii i praktyki wychowania socjalistycznego, lecz
rwnie w sam istot tego wychowania. Krytykowa take nawizanie do zachodnioeuropejskich
koncepcji wychowawczych. Stwierdzi, e szkoa powinna nauczy patrzenia w przyszo, ktra
bdzie lepsza, przygotowa autentycznych budowniczych socjalizmu - czonkw socjalistycznej
wsplnoty oraz przekada wielkie ideay socjalizmu na codzienne ycie konkretnych ludzi.144
W przemwieniu podsumowujcym obrady zjazdu minister owiaty Wadysaw Biekowski
odrzuci postulaty apolitycznoci szkoy i neutralnoci ideologicznej procesu wychowania.
Jednoczenie zapowiedzia, i yjemy i dziaamy w spoeczestwie socjalistycznym i absurdem jest
mylenie, e moemy wychowa kogo innego, jak czowieka, ktry ten ustrj bdzie rozumia, ktry
bdzie go w przyszoci ksztatowa.145 Oceni, e wszystkie pomysy o jakim takim
bezpartyjnym, apolitycznym wychowaniu to pomysy nie z tej ziemi, to jakie gosy zmartwychwstae
sprzed wojny.146 Stara si przekona nauczycieli, e wychowanie czowieka i wychowanie
komunisty nie jest czym rnym. Powiedzia, e musimy wreszcie przesta przeciwstawia sobie
wychowanie komunisty i wychowanie porzdnego czowieka, poniewa przeciwstawienie to
jest co najmniej niemdre.147
Korzystajc ze wzgldnej liberalizacji, Koci katolicki prbowa odzyska swoje wpywy
w owiacie. W czerwcu 1957 r. episkopat zorganizowa pielgrzymk nauczycieli na Jasn Gr.
W wygoszonych przemwieniach przeor klasztoru i prymas podkrelali przeladowania
nauczycieli w przeszoci, zmuszajce do ycia w kamstwie oraz formuowali program na
przyszo, sprowadzajcy si do walki z zawaem wspczesnego bezbonictwa. Kardyna
Wyszyski apelowa, by po powrocie religii do szk, domaga si oparcia procesu dydaktyczno-

144

Zjazd Owiatowy..., s. 53 i 56.

Tame, s. 120.
146
Tame.
147
Tame, s. 121.
145

50

wychowawczego na pedagogice katolickiej. Wzywa wychowawcw do wykorzystywania

w obronie swoich religijnych przekona, struktur zwizkowych. W zoonym lubowaniu
nauczyciele zobowizali si do wychowywania modziey w duchu religijno-patriotycznym.148
Nadzieje nauczycieli na nieideologiczn przebudow owiaty rozwia ostatecznie
I sekretarz KC PZPR Wadysaw Gomuka. Przystpi on do zdecydowanego powstrzymania,
niekorzystnych dla partii i ustroju, procesw zachodzcych w pastwie, a w tym i owiacie.
Podczas obrad IX Plenum KC PZPR w maju 1957 r. ostro skrytykowa odchodzenie od pedagogiki
marksistowskiej i przeszczepienie do Polski dorobku pedagogw zachodnioeuropejskich.
Zapowiedzia umocnienie roli partii i ideologii marksistowskiej w owiacie. Idea wychowawczy
szkoy utosamia z programem przeobrae, ktry nazwa polsk drog do socjalizmu.
Zapowiedzia, e demokracja socjalistyczna nie bdzie suy do rozprzestrzeniania idei wrogich
socjalizmowi, a na terenie szk nie bdzie tolerowa si wolnej gry si politycznych i tendencji
antyradzieckich. 149
Podobne stwierdzenia paday na naradzie aktywu owiatowego PZPR we wrzeniu 1958 r.,
na XII Plenum KC PZPR w marcu 1959 r. i na II Zjedzie PZPR, obradujcym w 1959 r.
W przemwieniu wygoszonym na naradzie aktywu owiatowego PZPR we wrzeniu 1958 r.
Wadysaw Gomuka stwierdzi, e owiata jest najwaniejszym narzdziem przeksztacania
stosunkw spoecznych i zbudowania socjalizmu, e szkoa tylko w warunkach ustroju
socjalistycznego ma najpeniejsze warunki rozwoju, stajc si jednoczenie podstawowym motorem
tego ustroju. Do podstawowych zada, ktre musi realizowa szkoa zaliczy przyspieszenie
procesu przeksztacania wiadomoci modziey, wychowanie jej w duchu idei socjalistycznych,
wyrobienia przewiadczenia, e stary - kapitalistyczny - wiat chyli si ku upadkowi, przekonanie
uczniw o nieograniczonych moliwociach rozumu ludzkiego oraz opieranie si na zaoeniach
materializmu dialektycznego i zasadach moralno-politycznych socjalizmu. Silnie akcentowa
potrzeb odbudowy organizacji partyjnych w szkoach i aktywnego dziaania nauczycieli czonkw partii. Powiedzia, e organizacje partyjne w szkoach musz zadba o ponowne objcie
szkoleniami ideologicznymi jak najwikszych grup nauczycieli, musz interesowa si jak
przebiega doksztacanie fachowe nauczycieli na rnych kursach, zwaszcza w zakresie treci
ideowych i politycznych. Nauczycielom - czonkom partii zaleci czynne realizowanie linii partii
oraz demaskowanie i zwalczanie infiltracji tendencji obskuranckich i obcych socjalizmowi.150

148

AAN, CA KC PZPR, sygn. 237/XVII-350, Notatka sprawozdawcza z pielgrzymki nauczycieli do Czstochowy dnia
30.VI.1957 roku, s. 40-42.
149
Referat Wadysawa Gomuki na IX Plenum: Wzowe problemy polityki partii, Nowe Drogi,1957, nr 6, s. 3-55.
150
ycie dyktuje reformy. Materiay z narady owiatowej, 24 IX 1958.Warszawa 1958 , s. 5, 18 i 30-31.

51

Okrelenie to odnosio si do aktywnoci szkolnych katechetw. Obecno w szkoach

nadobowizkowego nauczania religii, pozytywny stosunek wikszoci uczniw do tego przedmiotu
oraz aktywno katechetw polegajca na wieszaniu krzyy w salach lekcyjnych i organizowaniu
zbiorowej modlitwy podczas lekcji bya negatywnie przyjmowana przez wadze. Podczas
wspomnianej narady aktywu owiatowego minister Wadysaw Biekowski zaleci nauczycielom
pogbianie pracy wychowawczej, zmierzajcej do wyzwolenia modziey z pozostaoci
redniowiecza oraz prowadzenie walki z klerykalizmem i zacofaniem. Skrytykowa ich za to, e
zamiast walczy z gbokim zacofaniem, atmosfer zaniedziaoci i kotustwa sami jej
ulegaj.151
Przedstawiona postawa wadz partyjnych i owiatowych przyczynia si do upadku,
w 1958 r., dyskusji nad przebudow owiaty oraz zahamowaa proces przemian w szkoach. Po
krtkim okresie wolnoci z lat 1956-1957, szybko powrcio uzalenienie pracy szk od
panujcej ideologii i wymogw biecej polityki. Powrcia take polityka konfrontacji
z Kocioem i religi. Ju w styczniu 1957 r. jako przeciwwag dla wpyww religijnych utworzono
Towarzystwo Szkoy wieckiej, ktre miao walczy o laickie wychowanie modziey. W roku
szkolnym 1958-1959 zdejmowano krzye w salach lekcyjnych, a w roku 1961-1962 zlikwidowano
lekcje religii. Od tej pory nasili si nacisk na nauczycieli, o wyranym ostrzu antyklerykalnym.
Wymagano od nich, by posiadali informacje o uczniach aktywnych religijnie, zwracali uwag na
praktyki religijne mieszkacw internatw, utrudniali bezmisn diet w pitki, ograniczali udzia
uczniw w zajciach organizowanych przez ksiy, a nawet odcigali ich od Kocioa oraz tak
ukadali plany lekcji, by uniemoliwi korzystanie z zaj religijnych przed poudniem.152
Zmiany w programach nauczania, wprowadzone w latach 1956-1957, a zwaszcza odejcie
od ideologicznych i zwulgaryzowanych ocen, korelacja historii powszechnej z histori Polski oraz
szersze uwzgldnienie roli jednostki w dziejach, zostay zaatakowane przez W. Gomuk na XIII
Plenum KC PZPR w lipcu 1963 r. Uzna on, e jest to zamazywanie socjalistycznego oblicza
ideowego szkoy. Skrytykowa jako zgubne i niedopuszczalne wszelkie tendencje do neutralnoci
wiatopogldowej.153
Na krajowej naradzie kuratorw i dyrektorw okrgowych orodkw metodycznych
w padzierniku 1963 r. minister owiaty nawizujc do wystpienia W. Gomuki na XIII Plenum,
powiedzia, e praktyka nauczania i wychowania musi ulec takim przeobraeniom, by suya
umacnianiu wizi modego pokolenia z parti, z wysikiem klasy robotniczej i najlepszych si

151
152

Tame, s. 61-63.
M. Hoszowska, Metody nauczania..., s. 177-178.

52

narodu. Z uwagi na fakt uczenia si modziey przez naladownictwo, podkreli znaczenie

postawy ideowo-politycznej nauczyciela jako wzoru dla ucznia.154 Wystpienia te, z uwagi na rang
ich autorw, tworzyy atmosfer dyspozycyjnoci edukacji w subie ideologii i polityki, znan
z okresu stalinowskiego.
Ustawa o systemie

owiaty i wychowania

wprowadzajca omioklasow szko

podstawow, uchwalona przez sejm 15.07.1961 r., zdecydowanie zapowiadaa, e szkoy i inne
placwki

owiatowo-wychowawcze

wychowuj

w duchu

socjalistycznej

moralnoci

i socjalistycznych zasad wspycia spoecznego, a system ksztacenia i wychowania ma na celu

przygotowanie (...) wiadomych budowniczych socjalizmu.155 W podobnym tonie zostay napisane
programy nauczania dla szkoy omioklasowej. Mona w nich przeczyta, i treci nauczania
i metody pracy musz by podporzdkowane gwnemu celowi szkoy - ksztatowaniu
wiatopogldu materialistycznego, wychowaniu w duchu socjalistycznej moralnoci, zasad
wspycia spoecznego, poczucia obowizku i dyscypliny wobec socjalistycznego pastwa, a take
patriotyzmu czonego z internacjonalizmem oraz braterstwem z pastwami socjalistycznymi.156
Przykadem

wychowania

patriotycznego,

realizowanego

w szkoach

w latach

szedziesitych, moe by propozycja lekcji powiconej ordziu biskupw polskich do

niemieckich, zamieszczona na amach Wiadomoci Historycznych.157 Autor tej propozycji
zaleca, by na lekcjach historii odpowiednio skomentowa ten list i wykorzysta go do
patriotycznej analizy stosunkw polsko-niemieckich. Analiza miaa wykaza wieczn zaborczo
i nienawi Niemcw wobec Polakw i udowodni, e Polacy nie maj za co przeprasza
Niemcw. Lekcja miaa wykaza brak zasadnoci proby o przebaczenie, zawartej w licie
biskupw oraz ich niepatriotyczn postaw.
Typowym elementem pracy szkoy, dziki ktremu mona okreli stopie ideologizacji
oddziaywa dydaktyczno-wychowawczych tej instytucji, byy obowizkowe uroczystoci. Kada
z uroczystoci powicona zostaa rocznicy wydarzenia wanego z punktu widzenia wadzy
i ustroju. W latach 1957-1970 zestaw rocznic by w miar stay i obejmowa: we wrzeniu zaleg
rocznic ogoszenia manifestu PKWN traktowan jako rocznic utworzenia PRL, rocznic agresji
Niemiec na Polsk oraz ogoszenia reformy rolnej, w padzierniku wito wojska i milicji,
w listopadzie rocznica rewolucji padziernikowej, w styczniu upamitniano utworzenie PPR

153

W. Gomuka, O aktualnych problemach ideologicznych partii, Warszawa 1963, s. 63-65.

AAN, M Ow., sygn. 288, Zadania szk i innych placwek owiatowo wychowawczych w wietle wytycznych
XIII Plenum KC PZPR oprac. przez Gabinet Ministra 2.X.1963 r., s. 4, 12.
155
Ustawa z dnia 15.07 1961 r. o rozwoju systemu owiaty...
156
Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 9.07.1962 r. w sprawie wprowadzenia programu nauczania dla klas I-IV w 8klasowej szkole podstawowej, Dz. Urz. MO Nr 8, poz. 93.
154

53

i wyzwolenie Warszawy, w kwietniu Dni Leninowskie i rocznic polsko-radzieckiego traktatu

o przyjani, w maju wito Pracy i Dzie Zwycistwa.
Szczeglnie uroczycie obchodzono tzw. okrge rocznice. W styczniu 1962 roku bya to
dwudziesta rocznica utworzenia PPR. Z tej okazji szkoy miay pogbia wrd uczniw
znajomo roli i znaczenia tej partii w historii Polski. Zalecano, by uroczysto ta bya
wykorzystana dla jak najmocniejszego zwizania uczuciowego modziey z ideami organizatorw,
przywdcw, dziaaczy i bohaterw PPR. W

ich deniach i pragnieniach, w ich yciu

i dziaalnoci dorastajce pokolenie powinno znale wzory patriotyzmu, ofiarnoci dla ojczyzny
i narodu, mdroci politycznej, solidarnoci z midzynarodowym ruchem robotniczym, zwizania
swego ycia z rewolucj socjalistyczn. W PZPR modzie powinna widzie spadkobierc
i kontynuatora dziea PPR, realizatora jej planw spoeczno-politycznych, gospodarczych
i kulturalnych.158
W kwietniu 1960 roku uroczycie obchodzono dziewidziesit rocznic urodzin Lenina
i pitnast rocznic ukadu z ZSRR. Szkoy musiay wykorzysta te rocznice dla popularyzacji
idei

marksizmu-leninizmu,

umocnienia

jednoci,

przyjani

i braterstwa

Polski

z ZSRR,

przedstawiania sukcesw budownictwa socjalistycznego w Polsce, szerokiego zapoznania

z dorobkiem Kraju Rad, pogbienia wiedzy o ZSRR, o tradycjach przyjani i braterstwa midzy
rewolucjonistami polskimi i rosyjskimi oraz dla uwiadomienia znaczenia sojuszu polskoradzieckiego dla bezpieczestwa i pomylnego rozwoju Polski.159
Pitnastolecie powstania PRL szkoy witoway we wrzeniu 1959 roku. Podczas apeli
nauczyciele mieli wskaza osignicia wadzy ludowej we wszystkich dziedzinach ycia
spoecznego, gospodarczego i kulturalnego, podkrelajc e s one wynikiem pracy caego
spoeczestwa, a przede wszystkim klasy robotniczej.160
Obchody dwudziestolecia PRL trway w szkoach znacznie duej, bo przez cay rok 1964
i 1965. W tym czasie nauczyciele musieli ukaza osignicia PRL, popularyzowa ludzi
zasuonych, upowszechnia przewiadczenie, e ochrona i pomnaanie wasnoci spoecznej jest
podstawowym obowizkiem obywatelskim i warunkiem wzrostu dobrobytu, przekonywa, e
propaganda pastw zachodnich jest zakamana i antypolska, umacnia poczucie braterskiej wizi
z ZSRR i innymi pastwami socjalistycznymi, popularyzowa osignicia tych pastw oraz

157

Marian Przeciszewski, Ordzie biskupw na lekcji historii w klasie VI, Wiadomoci Historyczne, 1966, nr 6.
Oklnik nr 23 Ministra Owiaty z dnia 11.09.1961 r. w sprawie obchodw 20-lecia powstania PPR, Dz. Urz. MO
nr 11, poz. 146.
159
Oklnik nr 9 Ministra Owiaty z dnia 14.01.1960 r. w sprawie obchodu Dni Leninowskich i rocznicy ukadu
o przyjani, pomocy i wsppracy polsko-radzieckiej, Dz. Urz. MO nr 1, poz. 11.
160
Oklnik nr 19 Ministra Owiaty z dnia 4.06.1959 r. w sprawie obchodu XV-lecia PRL, Dz. Urz. MO nr 5, poz. 70.
158

54

przekonywa o wyszoci socjalizmu nad kapitalizmem. Zakadano, e obchody Dwudziestolecia

Polski Ludowej powinny przyczyni si do gbszego zrozumienia chlubnych tradycji walki o postp
spoeczny i wyzwolenia narodowe, historycznego dorobku wadzy ludowej i PZPR.161
Pitnastolecie utworzenia Ludowego Wojska Polskiego obchodzono w padzierniku 1958
roku, a dwudziestolecie w padzierniku 1963 roku. Przy tych okazjach szkoy miay pogbia
znajomo u uczniw tradycji LWP, udziau I i II armii LWP w walce z najedc hitlerowskim
oraz umacnia wi spoeczestwa z wojskiem i bratersk przyja z ZSRR. Obchody
dwudziestolecia LWP wczono do obchodw Tysiclecia Pastwa Polskiego.162
W listopadzie 1957 roku przypada czterdziesta rocznica, a w 1967 roku pidziesita
rocznica rewolucji padziernikowej. Z tej okazji szkoom zalecono: w oparciu o materiay
i utwory z tamtego okresu naley ukaza modziey patos rewolucyjnego zrywu mas walczcych
o swoje wyzwolenie. Naley przypomnie modziey, e ludowa, socjalistyczna rewolucja bya
deniem wszystkich wybitnych umysw i gorcych patriotycznych serc w naszym narodzie Mickiewicza, Mochnackiego, Dembowskiego, Kamieskiego i wielu innych, e za socjalistyczne
ideay oddaway ycie tysice bojownikw o narodowe i spoeczne wyzwolenie. Naley wskaza
modziey, i dziki zwycistwu ustroju socjalistycznego Zwizek Radziecki mg z kraju zacofanego
sta si w krtkim czasie krajem o wysoko rozwinitym, potnym przemyle. Tylko dziki temu
stao si moliwe rozgromienie hord hitlerowskich, ocalenie od zagady Polski i Europy. Naley
uwiadomi modziey aktualn sytuacj polityczn w wiecie i rol Zwizku Radzieckiego jako
pastwa stojcego na czele walki o pokj.163
Rocznic najbardziej uroczycie witowan w latach szedziesitych byo Tysiclecie
Pastwa Polskiego Wprawdzie przypadaa w roku 1966, ale w szkoach organizowano rne
imprezy z ni zwizane ju w 1960 roku. Minister owiaty zaleci nauczycielom, by Tysiclecie
Pastwa Polskiego wykorzystali do wzmoonej pracy nad ksztatowaniem patriotyzmu modziey
oraz ugruntowaniem przekonania, e Polska Ludowa jest spadkobierc wszystkich postpowych
i twrczych de polskiej przeszoci. Modzie miaa by zapoznana z osigniciami polskiej
nauki i kultury oraz przyczynami siy i saboci Polski, rdami zwycistw i klsk. Poznanie
przeszoci miao suy zrozumieniu, e Polska Ludowa realizuje najmielsze marzenia

161

Oklnik nr 34 Ministra Owiaty z dnia 16.10.1963 r. w sprawie obchodw XX-lecia Polski Ludowej, Dz. Urz. MO
nr 11, poz. 119.
162
Oklnik nr 29 Ministra Owiaty z dnia 11.08.1958 r. w sprawie obchodw 15-lecia Ludowego Wojska Polskiego,
Dz. Urz. MO nr 10, poz. 142 oraz Oklnik nr 14 Ministra Owiaty z dnia 5.04.1963 r. w sprawie obchodw XX-lecia
powstania Ludowego Wojska Polskiego, Dz. Urz. MO nr 5, poz. 43.
163
APL, Prezydium Wojewdzkiej Rady Narodowej w Lublinie, Wydzia Owiaty (dalej PWRN w L, WO), sygn. 4,
Oklnik Ministra Owiaty z dnia 4.10.1957 r. w sprawie obchodw 40-lecia Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji
Padziernikowej.

55

i najszlachetniejsze denia swych najlepszych synw. Naleao take uwiadomi uczniom, e

rdem tych przemian w yciu narodu jest socjalizm, ktry zapewnia jednoczenie moliwo
dalszego rozwoju.164 Szkoy musiay przekazywa modziey naukow i laick interpretacj
formowania si pastwa polskiego, podkrela znaczenie powrotu piastowskich i pnocnych ziem
do Polski oraz znaczenie przyjaznych stosunkw z ssiadami i sojuszu z ZSRR dla suwerennoci
i nienaruszalnoci granic.165
Czci obchodw Tysiclecia Pastwa Polskiego bya czterdziesta rocznica III Powstania
lskiego, przypadajca w maju 1961 roku. Z tej okazji szkoy miay przypomnie modziey
tradycje czenia walki o wyzwolenie narodowe z walk o wyzwolenie spoeczne, pokaza
codzienny wysiek klasy robotniczej w budowie socjalizmu.166
Duy wpyw na ideologizacj pracy nauczycieli miay niektre publikacje ksikowe
powicone sprawom dydaktyki i wychowania. Jako przykad suy moe, wydana w 1957 r. praca
Bogdana Suchodolskiego U podstaw materialistycznej teorii wychowania.167 Zawarta w niej bya
teza o koniecznoci oparcia pedagogiki na zasadach materializmu dialektycznego i historycznego.
Zasady pedagogiczne miay by cile zwizane z rewolucyjn walk klasy robotniczej
o socjalistyczne spoeczestwo. Proces wychowania poczy autor z udziaem czowieka w walce
z kapitalizmem o ustanowienie socjalizmu, a ksztatowanie si osobowoci czowieka ze
zjawiskami wystpujcymi w jego otoczeniu. B. Suchodolski uzna, e wychowanie nie jest
indywidualnym procesem zalenym gwnie od kompetencji wychowawcy, lecz zjawiskiem
kolektywnym uzalenionym od rozwoju spoecznego. Podkrela przy tym, e pedagogika
zdeterminowana jest rozwojem si i stosunkw spoecznych. Okreli rwnie idea wychowawczy
szkoy

wychowanie

zaangaowanego

bojownika

o zbudowanie

ustroju

socjalistycznego,

w przebudow struktury spoecznej oraz aktywnego

czowieka

w walce o ideay

socjalistyczne.
Problem zada i celw pracy dydaktyczno-wychowawczej szk rozwin Bogdan
Suchodolski w innych ksikach wydanych w latach szedziesitych.168 Pisa, e szkoa powinna
zmniejsza rozbienoci jakie zachodz midzy jakoci samych ludzi, a obiektywnymi warunkami

164

List Ministra Owiaty do nauczycieli w sprawie udziau szk i innych placwek owiatowo-wychowawczych
w obchodach Tysiclecia Pastwa Polskiego, Dz. Urz. MO nr 3 z 1960 r., poz.30.
165
Oklnik nr 2 Ministra Owiaty z dnia 22.02.1966 r. w sprawie obchodw Tysiclecia Pastwa Polskiego, Dz. Urz.
MO nr 2, poz.24.
166
Oklnik nr 7 Ministra Owiaty z dnia 14.04.1961 r. w sprawie udziau szk w obchodach 40 rocznicy III Powstania
lskiego, Dz. Urz. MO nr 4, poz. 42.
167
Bogdan Suchodolski, U podstaw materialistycznej teorii wychowania, Warszawa 1957 r.
168
Bogdan Suchodolski, Rola wychowania w spoeczestwie socjalistycznym, Warszawa 1967 oraz tego autora,
Podstawy wychowania socjalistycznego, Warszawa 1967.

56

ich ycia. Dopomc im w doroniciu do zada jakie stawia im historyczny rozwj cywilizacji, by
wykorzystali wszystkie moliwoci rozwoju i coraz peniejszego ycia, jakie otwiera im socjalizm.
Uwaa, e proces wychowania powinien przygotowa modzie do ycia w spoeczestwie, do
pracy

zawodowej

oraz

uczestniczenia

w yciu

kulturalnym.

Przygotowanie

do

ycia

w spoeczestwie miao polega na wychowaniu patriotycznym w sensie przywizania do ojczyzny,

gotowoci jej obrony, akceptacji ustroju socjalistycznego i politycznej sytuacji pastwa,
umiejtnoci ksztatowania stosunkw midzyludzkich, kultury wspycia i wspdziaania
w zespole, ksztatowania spoecznych postaw i spoecznej aktywnoci oraz przygotowaniu do
zaangaowanego dziaania.
Konieczno ideologizacji wychowania wyjani nauczycielom Jerzy Wiatr w ksice
Ideologia i wychowanie. 169 Napisa on, e od wpojenia modziey socjalistycznych zasad zaley
kontynuacja tego kierunku rozwoju kraju, ktry zosta zapocztkowany po wojnie. Stwierdzi, e
cay proces socjalistycznego wychowania opiera si na zasadach ideologicznych i jest procesem
ksztatowania socjalistycznych postaw ideologicznych. Doradzi, by proces wychowania nie
ogranicza si do wyrabiania cech charakteru, zwanych cechami dobrego czowieka, lecz
ksztatowa take cechy budowniczego socjalizmu.
Uzasadnieniu obecnoci ideologii marksistowsko-leninowskiej w szkoach powiecona bya
publicystyka Wacawa Tuodzieckiego. W artykuach zamieszczonych na amach Nowej Szkoy
w pierwszej poowie lat szedziesitych, a potem zebranych w ksice Zaoenia reformy szkoy
podstawowej170, przekonywa, e szkoa nie moe przedoy uczniowi penego zestawu idei,
pogldw i systemw filozoficznych, zostawiajc niedojrzaemu umysowi przypadkowy wybr
i nie dajc mu adnej busoli dla orientacji.171 W ten sposb opowiedzia si przeciwko
neutralnoci ideologicznej systemu owiatowego. By rwnie przeciwnikiem obecnoci lekcji
religii w szkoach. Pisa, e ze wzgldu na rozbienoci pomidzy wiatem nauki a wiatem wiary,
ze wzgldu na to, e szkoa jest wiecka i ma wychowywa ludzi mylcych racjonalistycznie, dla
prawidowego przebiegu procesu nauczania konieczne jest, by lekcje religii odbyway si poza
szko.172
Wacaw

Tuodziecki

by

zdecydowanym

przeciwnikiem

organizacji

i ruchw

modzieowych niezalenych od wadzy i szkoy. Pisa, e uwadze nauczycieli nie moe uchodzi
negatywne zjawisko ideowe, wystpujce wrd czci modziey, jakim s pozaszkolne kluby

169

Jerzy J. Wiatr, Ideologia i wychowanie, Warszawa 1965.

Wacaw Tuodziecki, Zaoenia reformy szkoy podstawowej, Warszawa 1965.
171
Tame s. 27.
172
Tame s. 28.
170

57

skupiajce modzie. Uwaa, e modzie ta ulega indyferentyzmowi, pustce ideowej i nastrojom

egoistycznym. Za niecelowe uzna istnienie tych klubw. Opowiedzia si za istnieniem wycznie
organizacji oficjalnych, dziaajcych w szkoach.173 Zachwala wychowanie za pomoc prac
uyteczno-spoecznych, ktre jak uwaa, powinny suy wdraaniu modziey do aktywnej
postawy wobec ycia codziennego i wpaja przekonanie, e wszystko co jest niezbdne do ycia
i rozwoju czowieka, daje praca.174
Popularnym nurtem w pedagogice lat szedziesitych bya teoria o wychowaniu dla pracy
i przez prac. Jej propagatorzy, Tadeusz Nowacki i Wiktor Szczerba, twierdzili e gwnym celem
ycia czowieka jest praca. Tylko przez prac czowiek moe realizowa swoje denia. Prac
traktowano jako rdo postpu i najwysze dobro. W zwizku z tym za gwny cel dziaa szkoy
uznawano przygotowanie uczniw do pracy i wszczepienie im odpowiedniego stosunku do niej.175
Wielki spr o idea wychowawczy i model szkoy rozgorza po ukazaniu si ksiki Adama
Schaffa Marksizm a jednostka ludzka.176 Autor lansowa w niej model pastwa i idea
wychowawczy inny ni przyjty przez wadze partyjno-pastwowe. Za utopijn uzna koncepcj
ludowadztwa, bdc podwalin ustroju socjalistycznego. Uwaa, e w zwizku z rozwojem
techniki i cywilizacji, spoeczestwo podzieli si na elit - decydentw i si robocz. W zwizku
z tym, wadz powinien sprawowa nie anonimowy lud poprzez parti, lecz specjalici
licencjonowani dyplomami dobrych szk. Szkoa powinna by miejscem selekcjonowania, a potem
przygotowania do funkcjonowania w ramach tych dwch grup spoecznych.
W zwizku z gorcymi sporami wywoanymi przez t ksik, w padzierniku 1965 roku
redakcja Nowych Drg zorganizowaa dyskusj nad treciami w niej zawartymi. Brali w niej
udzia zarwno zwolennicy pogldw A. Schaffa - S. kiewski, B. Baczko, K. Martel,
J. Jarosawski i inni, jak i jego przeciwnicy ideologiczni - A. Werblan i T. M. Jaroszewski. Ci
ostatni podkrelali, e w socjalizmie praca jest rdem satysfakcji i wszechstronnego rozwoju
czowieka uczestniczcego w procesie wytwarzania. Z tej zasady wywodzili suszno rzdzenia
pastwem nie przez elity, lecz przez przedstawicieli wytwrcw. Przekonanie to byo jednym
z filarw ideau wychowawczego szkoy komunistycznej.177

173

Tame s. 165.
Tame s. 158.
175
Tadeusz Nowacki, Ksztacenie politechniczne, Warszawa 1956 oraz tego autora, Praca produkcyjna uczniw
w Zwizku Radzieckim, Warszawa1960, a take Wiktor Szczerba, O wychowaniu przez prac, Warszawa 1961.
176
Adam Schaff, Marksizm a jednostka ludzka, Warszawa 1965.
177
W. Pomykao, Ksztatowanie ideau..., s. 213-215.
174

58

Jeszcze wiksz dyskusj wywoaa ksika Zbigniewa Zauskiego Siedem polskich

grzechw gwnych.178 Autor przeciwstawi si w niej przedstawianiu historii Polski XIX i XX
wieku jako pasma nieszcz, zachowa nieracjonalnych, a nawet gupoty. Twierdzi, e
wyciganie negatywnych wnioskw o polskich cechach narodowych na podstawie dziejw ora
polskiego w ostatnich 150 latach jest niczym nieuzasadnion krzywd dla Polakw. Spr, jaki
wywoaa ta ksika sta si sporem o wartoci, o ksztat pedagogiki oraz idea wychowawczy
szkoy. Zwolennicy pogldw Zauskiego krytykowali owiat za odwrt od propagowania postawy
bohaterstwa na rzecz wychowania mieszczaskiego, pozytywistycznego oraz szyderstwa z postaw
spoecznych

i zaangaowanych.

Ludzi

o innych

pogldach

nazywano

szydercami

i kosmopolitami. Przodowaa w tym Trybuna Ludu i czasopisma wojskowe.

Przedstawione publikacje ksikowe nie stanowiy dla nauczycieli obowizkowej wykadni
pracy dydaktyczno-wychowawczej, tak jak zarzdzenia wadz owiatowych czy programy
nauczania. Jednake tworzyy ideologiczn atmosfer, ktra niewtpliwie wpywaa na prac szk
i nauczycieli. Propagandowy nacisk tworzony przez niektre ksiki i dyskusje, jakie wywoaa ich
tre,

spowodoway

okrelone

uksztatowanie

si

modelu

wychowawczego,

w ktrym

eksponowano wojny, powstania, bohaterskich onierzy, gdzie duy nacisk pooono na patriotyzm
rozumiany na sposb onierski i socjalistyczno-internacjonalistyczny.
Bezporednimi realizatorami ideologicznych planw PZPR wobec owiaty i modziey
mieli by nauczyciele. Na pocztku lat szedziesitych stanowili najbardziej upartyjnion grup
inteligencji. Liczba nauczycieli, czonkw PZPR wzrosa w latach 1949-1960 z ok. 20000 do
43800.179 Z kocem 1960 roku dokonano w KC PZPR oceny sytuacji w tym rodowisku.
Przyznano, e popularne byy wrd uczcych pogldy rewizjonistyczne, wyraajce si
w przekonaniu, e ideaem jest szkoa wychowujca porzdnych ludzi i wolna od ingerencji tzw.
czynnikw politycznych. Skutecznym rodkiem na zlikwidowanie mitu apolitycznej szkoy miaa
by odpowiednia polityka kadrowa, realizowana wedug nastpujcych kryteriw: Szczeglnie
w zakresie doboru kadry wizytatorw zaostrzone winny by kryteria ideowo-polityczne. Stanowiska
dyrektorw szk, odpowiedzialnych pracownikw administracji nie mog by obsadzane przez
ludzi majcych tylko lojalny stosunek do naszej polityki. [...] Polityka personalna prowadzona przez
wadze musi by przedmiotem szczeglnej troski

i czujnoci poniewa stanowi ona jedno

z zasadniczych narzdzi polityki w ogle. Krytykowano rozpowszechnion w szkoach postaw

nauczyciela bezstronnego obserwatora, wyraajc si w unikaniu kwestii wiatopogldowych,

178
179

Zbigniew Zauski, Siedem polskich grzechw gwnych, Warszawa 1962.

J. Jakubowski, Z problemw polityki..., s. 58.

59

gdy materia nauczania dawa okazj do ich poruszania, utrudniajc modziey dokonywanie
trafnego wyboru moralnego i politycznego. Program wychowania porzdnego czowieka
i lojalnego obywatela nazywano bzdurami buruazyjnej ideologii, ktr winnimy w caej pracy
wychowawczej z elazn konsekwencj zwalcza i eliminowa ze wiadomoci nauczyciela.180
Edukacja bya zbyt wan dla PZPR dziedzin, by partia ta chciaa tolerowa na jej gruncie ostr
krytyk i rne koncepcje dydaktyczno wychowawcze sprzeczne z ideologi marksistowsk.

180

AAN, CA KC PZPR, sygn. 237/XVI-295, Nauczyciele w partii (uwagi oglne) 1960, s. 1-8; Tame, Zadania
Podstawowych Organizacji Partyjnych 30.XII.1960 r., s. 12-21.

60

4. Przemiany w szkolnictwie podstawowym w Polsce w latach 1971-1980.

4.1. Przemiany organizacyjne w owiacie i edukacji historycznej.

Na pocztku lat siedemdziesitych system owiaty, oparty na omioklasowej szkole

podstawowej, by krytykowany za nieefektywno i przeadowanie programw. W zwizku z tym
w styczniu 1971 r. minister owiaty i szkolnictwa wyszego - Henryk Jaboski - powoa Komitet
Ekspertw dla opracowania raportu o stanie owiaty. Przewodniczcym Komitetu zosta Jan
Szczepaski. Do gwnych zada grupy ekspertw naleao przeanalizowanie systemu szkolnego
i innych form owiaty w Polsce, ustalenie propozycji modyfikacji tego systemu oraz opracowanie
projektu przyszego modelu owiaty. Rezultatem prac Komitetu, zakoczonych w 1973 r., by
Raport o stanie owiaty w PRL.181 Jego autorzy uznali, e konieczne jest podniesienie oglnego
poziomu wyksztacenia spoeczestwa poprzez upowszechnienie wyksztacenia redniego.
Zaproponowano

cztery

warianty

powszechnej

szkoy

redniej.

Wariant

1A

zakada

upowszechnienie wyksztacenia redniego w ramach istniejcej struktury szkolnictwa. Nauk

w szkoach rednich mieli by objci wszyscy absolwenci szk podstawowych, ktrzy by tego
chcieli. Wariant 1B proponowa wprowadzenie powszechnego wyksztacenia redniego w ramach
dwunastoletniej szkoy redniej. Zakadano zmian proporcji ksztacenia w rnych typach szk
rednich. Do licew oglnoksztaccych uczszczaoby 50% absolwentw szk podstawowych.
W wariancie IIA proponowano dziesicioletni szko, skadajc si z trzyletniego stopnia
pocztkowego, picioletniego stopnia redniego i dwuletniego kocowego, zrnicowanego na
kilka kierunkw. Szkoa taka dawaaby prawo przyjcia na wstpny rok studiw wyszych. Wariant
IIB zakada wprowadzenie powszechnej i jednolitej szkoy jedenastoletniej. Ukoczenie tej szkoy
dawaoby prawo do uczenia si w szkole dajcej zawd lub do studiw wyszych.
Prace studyjne nad stanem owiaty prowadzia take Gwna Komisja Prognozowania
Resortu Owiaty i Wychowania, powoana przez ministra Henryka Jaboskiego we wrzeniu
1971 r. Rezultatem prac tej Komisji bya Prognoza rozwoju owiaty i wychowania wydana
w maszynopisie w 1973 r.182 Komisja dosza do wniosku, e dziaalno szkoy naley oprze na
zasadzie, i ksztacenie nie jest magazynowaniem wiedzy, lecz przede wszystkim opanowaniem

181
182

Raport o stanie owiaty w PRL, Warszawa 1973.

Andrzej wiecki, Owiata i szkolnictwo w XXX leciu PRL, Warszawa 1975, s. 104-105.

61

metody mylenia pozwalajcej cigle odtwarza i wzbogaca zasb wiedzy. Stwierdzia, e naley
ksztatowa

umiejtno

wspdziaania,

dyscypliny,

intensywnoci

pracy,

rozbudza

wszechstronne zainteresowania humanistyczne, majce stanowi przeciwwag dla ujemnych stron

cywilizacji technicznej oraz pielgnowa wartoci kulturalne wiadczce o identycznoci
kulturalnej narodu. Zalecano rozwijanie wychowania ideologicznego i politycznego, bez ktrego
obywatele nie mogliby w codziennej pracy realizowa zasad ustroju, a take ksztacenie oparte na
osigniciach nauki i techniki, dajce wiedz i metody sprawnej pracy. Do gwnych zada
systemu owiaty Komisja zaliczya zapewnienie dzieciom rwnego startu w zakresie ksztacenia,
stworzenie modelu nauczania zapewniajcego pen drono poziom i pionow, unowoczenienie
metod, rodkw i treci nauczania, wypracowanie takich metod pracy wychowawczej, ktre dadz
realne moliwoci ksztacenia i rozwoju indywidualnych cech osobowoci ucznia. System
owiatowy mia umoliwi dziecku wybr szkoy i kierunku ksztacenia zgodnie z indywidualnymi
moliwociami i aspiracjami, umoliwi rozwj uzdolnie i zamiowa, dziaalno samorzdow,
organizowa rne formy opieki nad uczniem, w tym take nad uczniem specjalnej troski,
przeduy okres ksztacenia na wiek przedszkolny i pocztkowy okres pracy zawodowej.
O wyborze systemu owiaty dyskutowano na VIII Plenum KC PZPR w lutym 1971 r. i na
VI Zjedzie PZPR w grudniu 1971 r. Podczas Zjazdu zadecydowano, e nowy model owiaty musi
uwzgldnia postulat powszechnoci ksztacenia redniego. Problemy te znalazy si rwnie na
VII Plenum KC PZPR w listopadzie 1972 r. okrelono wwczas idea wychowawczy szkoy.
Gremia partyjne opowiedziay si za wprowadzeniem dziesicioletniej oglnoksztaccej
szkoy redniej. Duy wpyw na tak decyzj miao denie do upodobnienia polskiej owiaty do
modelu radzieckiego. Przyzna to minister owiaty i wychowania Jerzy Kuberski na sesji naukowej
zorganizowanej w 1973 r. z okazji pidziesiciolecia ZSRR.183
O innych motywach denia do upowszechnienia wyksztacenia redniego mona
przeczyta w uchwaach VI Zjazdu PZPR. Stwierdzono w nich, e konsekwencj dynamicznego
rozwoju spoeczno-gospodarczego kraju oraz wkraczania do Polski rewolucji naukowotechnicznej musi by podniesienie oglnego poziomu wyksztacenia spoeczestwa. Za jedn
z przyczyn koniecznoci reform w owiacie uznano umacnianie si w Polsce socjalistycznych
stosunkw spoecznych przy jednoczesnym utrzymaniu si konfrontacji ideologicznej dwch
odmiennych ustrojw spoeczno-ekonomicznych.184

183

Jerzy Kuberski, Sowo wstpne. [w:] Rola radzieckiej pedagogiki i owiaty w ksztatowaniu osobowoci
komunistycznej. Materiay sesji naukowej 50-lecia ZSRR, Warszawa 1973, s. 5-10.
184
Kazimierz Parucki, Zarys systemu edukacji narodowej, Nowa Szkoa, 1974, nr 7-8, s. 31.

62

Na amach Nowej Szkoy Jerzy Kuberski, za gwny powd decyzji o wprowadzeniu

powszechnej szkoy redniej, uzna niski stan organizacyjny szkolnictwa na wsi i konieczno
wyrwnania nauki w szkoach miejskich i wiejskich. Uwaa, e przy dotychczasowym modelu
owiaty, w ktrym szkoa podstawowa i rednia tworzyy odrbne caoci, upowszechnienie szkoy
redniej wrd modziey wiejskiej odbywao si za porednictwem miasta. Wychowanie modego
czowieka ze wsi odbywao si w internacie, a nie w rodzinie, co byo przyczyn wielu patologii.
Pobyt ucznia w internacie mia wiele zych konsekwencji. Ponadto, prna intelektualnie modzie
wiejska, po ukoczeniu szkoy redniej, nie wracaa na wie. Doprowadzio to do kryzysu
obecnoci modziey na wsi. Kuberski zakada, e po wprowadzeniu powszechnej szkoy redniej
modzie wiejska bdzie miaa dostp do wyksztacenia redniego u siebie na miejscu. Uzna on, e
taki system jest jedyn moliwoci przyblienia modziey wiejskiej wyksztacenia redniego,
ktre jest niezbdne w nowoczesnym wiecie.185 Decyzja w sprawie dalszego trybu prac nad
reform owiaty zapada 20.02.1973 r. na posiedzeniu Biura Politycznego KC PZPR.186
Formalnym zapocztkowaniem reformy owiaty bya Uchwaa Sejmu PRL z dnia
13.10.1973 r. w sprawie systemu edukacji narodowej.187 Stwierdzaa ona, e konieczno
intensyfikacji produkcji dbr materialnych wymaga podniesienia poziomu wyksztacenia obywateli.
Proces ten dokona si ma poprzez upowszechnienie oglnoksztaccej szkoy redniej, w ktrej
nauka ma trwa 10 lat. W uchwale zapisano, e dotychczasowy system owiatowy jest
niewystarczajcy wobec perspektywy rewolucji naukowo-technicznej, potrzeby przygotowania
modziey do rozwizywania zada wynikajcych z szybko zmieniajcych si warunkw ycia
i pracy oraz koniecznoci wychowania wiadomych i ideowych budowniczych socjalizmu.
Wdroenie reformy zapowiedziano na rok 1978.
Koncepcja dziesiciolatki bya krytykowana przez licznych specjalistw - pedagogw.
Szczeglnie ostro uwidocznio si to podczas Oglnopolskiego Kongresu Pedagogicznego, ktry
obradowa w padzierniku 1977 r. Podobnie byo na spotkaniu specjalistw z zakresu ekonomiki
owiaty i socjologii wychowania, w Tykocinie w czerwcu 1978 r. W. Jacker

i M. Kutyma

zaprezentowali tam wyniki swoich bada socjologicznych, z ktrych wynikao, e reforma rozmija
si z oczekiwaniami spoecznymi.188 Istot reformy skrytykowa rwnie Mikoaj Kozakiewicz
twierdzc, e nie ma sensu upowszechnianie penego wyksztacenia redniego skoro tylko 30%

185

Reforma owiaty - bilans i problemy. Jerzy Kuberski - gos w dyskusji redakcyjnej, Nowa Szkoa, 1978, nr 12,
s. 16.
186
Jerzy Kuberski, Aktualne i perspektywiczne problemy polityki owiatowej, Warszawa 1974, s. 30.
187
Uchwaa Sejmu z dnia 13.10.1973 r. w sprawie systemu edukacji narodowej. Monitor Polski (dalej MP) nr 44, poz.
260.

63

absolwentw obecnych szk rednich ksztaci si dalej na studiach wyszych. Mwi, e

dziesiciolatka nie da uprawnie szkoy redniej, a dla zdobycia zawodu lub prawa do zdawania
egzaminw na studia wysze konieczne bdzie ukoczenie dwuletniej szkoy uzupeniajcej.
Stwierdzi on, e dodanie dodatkowych lat nauki do szkoy podstawowej jest bezcelowe.189 Z kolei
Podolski ostrzega, e upowszechnienie szkoy dziesicioletniej przyczyni si do dewaluacji
zawodw robotniczych, nie wymagajcych takiego obszernego i dugotrwaego wyksztacenia
oglnego. Twierdzi, e mniej osb koczcych tak szko, w porwnaniu z dotychczasow,
bdzie chciao by robotnikami. Ostrzega przed tym, e 25% uczniw moe nie zdoa ukoczy
powszechnej szkoy redniej.190 Podsumowujc dyskusj w Tykocinie W. Niciuski stwierdzi, e
w perspektywie 10-15 lat nie bdzie spoeczno-ekonomicznych i spoeczno-kulturowych przesanek
do realizacji w Polsce powszechnej szkoy redniej.191
Za pozostawieniem omioletniej szkoy podstawowej opowiedzieli si take eksperci PAN,
ktrzy w swej Ekspertyzie zalecali udoskonalenie istniejcego systemu owiatowego poprzez
zwrcenie szczeglnej uwagi na losy absolwentw szkoy podstawowej i odpowiednie ich
uksztatowanie.192
W drugiej poowie lat siedemdziesitych wadze owiatowe staray si zablokowa te
dyskusje i diagnozy, w ktrych zawarta bya krytyka dziesiciolatki. Jednoczenie rozpoczto
intensywne prace nad planami i programami. W 1976 r. ukazay si dwie propozycje: jedna
przygotowana przez Instytut Programw Szkolnych, a druga przez Instytut Historyczny
Uniwersytetu Warszawskiego (dotyczy planu i programu nauczania historii). Obie propozycje
zakaday nauczanie historii od klasy IV do X w wymiarze 2 godzin tygodniowo w klasach IV-IX
i 1 godziny w klasie X.193 W rezultacie krytycznych dyskusji oba projekty stay si podstaw do
ostatecznej wersji programu nauczania, przedstawionej ministrowi owiaty i wychowania do
zatwierdzenia przez IPS. Miejsce historii w planie nauczania nie ulego zmianie.194
W roku szkolnym 1978-1979 nowe programy nauczania wprowadzono do I klasy, ktra
miaa by pierwsz klas szkoy dziesicioletniej. W kolejnych latach reform chciano obj

188

Zbigniew Kwieciski, Konieczno - niepokj - nadzieja. Problemy owiaty w latach siedemdziesitych, Warszawa
1982 , s. 109.
189
Tame s. 133.
190
Tame s. 135.
191
Tame s. 144.
192
Ekspertyza dotyczca sytuacji i rozwoju owiaty w PRL. Warszawa 1979, s. 79-80.
193
Program nauczania historii w klasach IV-X. Wstpna wersja programu dziesicioletniej szkoy redniej opracowana
w Instytucie Programw Szkolnych, Wiadomoci Historyczne, 1976, nr 1 oraz Projekt programu historii dla 10letniej szkoy redniej opracowany przez zesp Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego, Wiadomoci
Historyczne, 1976, nr 2.
194
Program powszechnej szkoy redniej. Historia klasy IV-X, Warszawa 1977.

64

wysze klasy. Jej zakoczenie powinno nastpi w roku szkolnym 1987-1988, kiedy to planowano
wprowadzi klas X.195
Drug reform szkolnictwa z lat siedemdziesitych byo wprowadzenie zbiorczych szk
gminnych. Tworzyy je przedszkola, szkoy podstawowe i inne, z wyjtkiem technikw, pooone
na terenie gminy. Siedzib szkoy gminnej bya ta szkoa podstawowa, w ktrej zatrudniony by
gminny dyrektor szk. Integraln czci ZSG byy szkoy filialne, realizujce program klas I-IV.
Reform t wprowadzono w 1973 r. zarzdzeniem ministra owiaty i wychowania.196 Wadze
owiatowe liczyy, e w ten sposb zapewni uczniom wyszy poziom nauczania, wiksz
moliwo dostania si do szkoy redniej, regularne posiki, moliwo odrabiania prac domowych
pod kierunkiem nauczyciela w wietlicy, lekcje prowadzone wycznie przez nauczycieli
specjalistw w pracowniach przedmiotowych, moliwo korzystania z sal gimnastycznych, boisk
i basenw oraz moliwo peniejszego rozwoju zainteresowa na zajciach pozalekcyjnych.
W praktyce nie udao si zapewni oczekiwanych korzyci. Zbiorcze szkoy gminne zostay
przyjte bardzo nieufnie przez rodowiska wiejskie. W kilkudziesiciu gminach doszo do
okresowego odmawiania posyania dzieci do szkoy zbiorczej. Problem ten zosta nastpnie
zbadany przez grup naukowcw z PAN pod kierunkiem M. Kozakiewicza. Okazao si, e
organizowanie szk zbiorczych naruszao stabilny ukad przestrzenny sieci szkolnej, oddalajc
szko w peni zorganizowan od domu ucznia. Zagrozio to wyrwaniem dorastajcych dzieci ze
rodowiska rodzinnego, na wsi nie tylko wychowawczego, ale i produkcyjnego. Zagrozio to take
stanowi niszego poziomu wymaga szkoy wiejskiej, akceptowanemu przez spoeczno wiejsk.
Rodzice byli przyzwyczajeni do krtkiego pobytu dziecka w szkole, co dawao im moliwo
popoudniowego wykorzystania jego pomocy przy pracach gospodarczych. Ponadto, posiadanie
szkoy penej byo dla wsi wyznacznikiem prestiu.197
Zbiorcze szkoy gminne, podobnie jak koncepcja dziesiciolatki, spotkay si z powszechn
krytyk pedagogw, dydaktykw i rodzicw. Rwnie hierarchia Kocioa katolickiego zaja
negatywne stanowisko w tej sprawie, uwaajc, e reforma ta doprowadzi do rozlunienia wizw
rodzinnych i wzrostu ateizacji. Krytyka zmian w szkolnictwie nie moga ujawni si publicznie
w zwizku z funkcjonowaniem cenzury, ktra nie dopuszczaa do rodkw masowego przekazu
gosw niezgodnych z polityka wadz. Dopiero wydarzenia w latach 1980-1981 pozwoliy na
ujawnienie rzeczywistego stosunku spoeczestwa do reform owiatowych z lat siedemdziesitych.

195

Zarzdzenie Ministra Owiaty i Wychowania z dnia 16.03.1978 r. w sprawie organizacji ksztacenia i wychowania
w roku szkolnym 1979-80, Dz. Urz. MO i W nr 2, poz. 7.
196
Zarzdzenie Ministra Owiaty i Wychowania z dnia 17.03.1973 r. w sprawie organizacji zbiorczej szkoy gminnej,
Dz. Urz. MO i W nr 5, poz. 28.

65

4.2. Ideologiczne uwarunkowania pracy nauczycieli.

Ekipa partyjna rzdzca w Polsce w latach siedemdziesitych staraa si sprawia wraenie

bardziej pragmatycznej, otwartej i nowoczeniejszej od poprzednikw. W niektrych krgach
spoeczestwa mogo to rodzi nadzieje na rozlunienie ideologicznego gorsetu mocno zacinitego
wok takich dziedzin jak kultura, owiata, nauka i rodki masowego przekazu. Jednake,
przygldajc si bliej ideologicznym uwarunkowaniom pracy nauczycieli szk podstawowych,
mona zauway, e - przynajmniej w owiacie - wadze nie miay zamiaru rezygnowa
z ideologicznego monopolu. W dalszym cigu szkoy suyy indoktrynacji spoeczestwa w duchu
ideologii i celw politycznych preferowanych przez PZPR.
Owiata bya silnym bastionem wadzy komunistycznej w Polsce. wiadczy o tym fakt, e
w szkoach dziaao ponad 7 tys. podstawowych organizacji partyjnych, 40% nauczycieli naleao
do partii i stanowili oni jedn z najbardziej aktywnych ideologicznie grup zawodowych.198
Na terenie szk szczeglnie wyranie widoczne byo zjawisko polegajce na tym, e realn
wadz w zakadach pracy i w terenie posiadali sekretarze partyjni i egzekutywy komitetw rnych
szczebli. Zalecenia skierowane przez Sekretariat KC PZPR do instancji partyjnych w szkoach
wyjaniay na czym ma polega sprawowanie kierowniczej roli przez parti. Nauczyciele czonkowie partii - powinni wsplnie ustala opinie o najwaniejszych problemach swojej szkoy.
Ich zadaniem byo wdraanie polityki partii do praktyki szkolnej, intensywne pogbianie
znajomo wiedzy marksistowsko-leninowskiej i polityki partii oraz przekonywanie do niej innych
nauczycieli. Organizacje partyjne miay za zadanie uczestniczenie w planowaniu pracy szk,
w analizie wynikw tej pracy, inspirowanie rad pedagogicznych do realizacji przyjtych zada,
prowadzenie pracy ideowo-wychowawczej zmierzajcej do wdraania socjalistycznego systemu
wychowawczego oraz nadzorowanie zgodnoci pracy szk z tym systemem. Ponadto, instancje
partyjne uczestniczyy w prowadzeniu polityki kadrowej, miay wymaga od swoich czonkw, aby
kady z nich aktywnie opowiada si za partyjnymi racjami ideologicznymi i politycznymi,
eksponowa problemy filozofii i etyki marksistowskiej w konkretnych sytuacjach szkolnych oraz na
okresowych zebraniach prowadziy ocen pogldw i postaw ideowo-moralnych i politycznych
modziey i nauczycieli. Generalnie, wszystkie problemy wewntrzszkolne miay by omawiane na

197
198

Z. Kwieciski, Konieczno - niepokj - nadzieja..., s. 234-236.

Czesaw Banach, Podstawowe problemy polityki owiatowej partii, Warszawa 1976, s. 33.

66

posiedzeniach

Podstawowych

Organizacji Partyjnych. 199

W roku

szkolnym

1973-1974

przywrcono powszechne doksztacanie ideologiczno-polityczne nauczycieli, nie tylko czonkw

PZPR. Przybrao ono charakter szkole partyjno-zwizkowych organizowanych systematycznie
w kadej gminie. Na program skaday si problemy etyki, filozofii i socjologii w ujciu
marksistowsko-leninowskim.200
Pocztek lat siedemdziesitych by okresem dyskusji o potrzebie reform owiatowych.
Rne partyjne gremia wypowiaday si na temat modelu ideologicznego i wychowawczego szkoy.
Pocztkowo duo uwagi powicano celom dydaktyczno-wychowawczym, ktre nie wynikay
wprost z zaoe ideologii marksistowsko-leninowskiej. Przykadem moe by VI Zjazd PZPR,
obradujcy w grudniu 1971 r., ktry zaprezentowa odmienne od dotychczasowego - z lat
szedziesitych - podejcie do celw pracy szkoy. Omawiajc problemy owiaty zwrcono uwag
przede wszystkim na gruntowne przygotowanie ucznia do ycia, rozbudzenie zainteresowa,
wyrabianie umiejtnoci samodzielnego uczenia si oraz dostrzegania i rozwizywania problemw.
Wtki ideologiczne byy mniej widoczne. Mwiono o koniecznoci ksztatowania socjalistycznego
stosunku do pracy i mienia spoecznego oraz socjalistycznej dyscypliny. Wspomniano o wpajaniu
zasad ideologii socjalistycznej, patriotyzmu i internacjonalizmu.201
Rwnie podczas VII Plenum KC PZPR, ktre obradowao w listopadzie 1972 r., cz
wypowiedzi dotyczcych owiaty miaa charakter neutralny ideologicznie. Dotyczyy one
wychowania modziey w duchu propastwowym, przez co rozumiano rozwijanie takich cech jak:
poczucie odpowiedzialnoci za kraj, poszanowanie wadzy i umiejtno codziennego z ni
wspycia, zdyscyplinowanie, respektowanie zasad adu i porzdku oraz denie do sprawnej
organizacji i wyszej wydajnoci pracy. Mwiono take o rozwijaniu w modym pokoleniu
nowatorstwa i innowacji, twrczego mylenia, zwracaniu uwagi na uczniw zdolnych oraz
rozwijaniu takich cech jak: dokadno, solidno, prawdomwno oraz szacunek dla starszych.202
Inna wymow miay oficjalne dokumenty VII Plenum. W Tezach programowych
wymieniono nastpujce cele wychowania modziey: ugruntowanie wiadomoci decydujcego
znaczenia i historycznej susznoci wprowadzenia w Polsce ustroju socjalistycznego, ukazywanie
socjalistycznych perspektyw jako celu, o ktry warto walczy, przekonanie o wyszoci ustrojowej
socjalizmu, przedstawianie patriotyzmu jako mioci do kraju ojczystego niepodzielnie zwizanej
z internacjonalizmem, uodpornienie na obce wpywy ideologiczne, uksztatowanie aktywnej

199

Wytyczne Sekretariatu KC PZPR do pracy podstawowych organizacji partyjnych w szkoach i placwkach

opiekuczo-wychowawczych, Warszawa 1973, s. 144-153.
200
Cz. Banach, Podstawowe problemy..., s. 111.
201
VI Zjazd PZPR. Stenogram. Warszawa 6-11.12.1971 r., Warszawa 1972, s. 600.

67

postawy wobec socjalistycznych przeobrae oraz wychowanie przez prac, wynikajce z istoty
socjalizmu.203
wspczesnego

Rezultatem

takiego

budowniczego

wychowania

socjalizmu.

miao

by

uksztatowanie

Czowiek

ten

mia

si

osobowoci

charakteryzowa

socjalistycznym patriotyzmem, gotowoci suenia sprawie socjalistycznej Polski, umiejtnoci

wartociowania zjawisk i rozumienia wiata w oparciu o zasady naukowego socjalizmu, niezomn
afirmacj socjalizmu, wraliwoci spoeczn oraz znajomoci zasad marksizmu-leninizmu.204
Tezy VII Plenum KC PZPR stay si podstaw uchway sejmu z dnia 12.04.1973 r.
o zadaniach narodu i pastwa w wychowaniu modziey i jej udziale w budowie socjalistycznej
Polski.205 Sejm przyj tezy programowe VII Plenum za podstaw oglnego programu wychowania
modego pokolenia. Uzna, e wychowanie socjalistyczne jest jednym z najwaniejszych zada
polityki owiatowej. W uchwale znalazo si stwierdzenie o potrzebie opracowania i wcielenia
w ycie jednolitego systemu wychowawczego, ktrego fundamentem bd idee wychowawcze
zawarte w dokumentach programowych PZPR. Za gwne zadania systemu wychowawczego
uznano: wyrobienie aktywnoci spoecznej w budowaniu drugiej Polski, wyrobienie postawy
mioci do wasnego kraju, ofiarnej pracy dla ojczyzny, przywizania do kultury narodowej,
rozwijanie poczucia odpowiedzialnoci za przyszo i rozwj ojczyzny, za umacnianie
socjalistycznych stosunkw spoecznych, przygotowanie do rozwijania bezporednich kontaktw
i wsppracy z krajami socjalistycznymi, przygotowanie do odrzucania obcych i wrogich
socjalizmowi wzorw ideologicznych, wyrobienie przekonania, e w socjalizmie praca i jej wyniki
s zasadniczym miernikiem spoecznej wartoci i godnoci czowieka, przeciwstawianie si
postawom konsumpcyjnym oraz przygotowanie do ycia w rodzinie.206
Ministerstwo Owiaty i Wychowania w Programie dziaania na lata 1972-1975
zapowiedziao, e jednolity system wychowania, o ktrym mwia uchwaa sejmowa, zostanie
opracowany przez, specjalnie do tego celu utworzon, Rad do Spraw Wychowania.207 Mia si on
opiera na wsppracy szkoy, rodziny, zakadw pracy, organizacji modzieowych, rodkw
masowego przekazu i innych instytucji wychowawczych. Podstaw systemu miao by wychowanie
przez prac - dla pracy, wychowanie przez nauk i dziaalno spoeczn jako rda perspektyw
yciowych.

202

VII Plenum KC PZPR 27-28.11.1972 r. Podstawowe dokumenty i materiay, Warszawa 1973.

Tame s. 79-91.
204
Tame.
205
Uchwaa sejmu PRL z dnia 12.04.1973 r. o zadaniach narodu i pastwa w wychowaniu modziey i jej udziale
w budowaniu socjalistycznej Polski. [w:] J. Kuberski, Aktualne i perspektywiczne problemy..., s. 285-288.
206
Tame.
207
Ministerstwo Owiaty i Wychowania. Program dziaania na lata 1972-1975, Warszawa 1972, s. 14-16.
203

68

Dokumenty Ministerstwa Owiaty i Wychowania, a zwaszcza zarzdzenia w sprawie

organizacji kolejnych lat szkolnych, tradycyjnie eksponoway ideologiczne aspekty pracy szkoy.
Nakadano na nauczycieli obowizek ksztatowania socjalistycznych postaw ideowo-moralnych,
wdraania jednolitego, socjalistycznego systemu wychowawczego, ksztatowania postaw ideowego
zaangaowania oraz aktywnoci spoecznej, upowszechniania teorii marksizmu-leninizmu, a take
ukazywania osigni PRL i wkadu ZSRR w utrwalanie pokoju.208 Nakazywano szkoom
zaangaowanie si w realizacj przyjtych przez zjazdy i plena PZPR programw, ksztatowanie
u uczniw zaangaowania w budow rozwinitego spoeczestwa socjalistycznego oraz rozwijanie
poczucia wizi i braterstwa z ZSRR.209
Po przyjciu przez ONZ 15.12.1978 r. Deklaracji o wychowaniu spoeczestw w duchu
pokoju, zgoszonej przez I sekretarza KC PZPR, Edwarda Gierka, szkoy musiay uwzgldnia
w pracy dydaktyczno-wychowawczej zawarte w niej treci.210 W publicystyce pedagogicznej
podkrelano, e pokojowe wychowanie polega na stwarzaniu atmosfery przyjani i zrozumienia
midzy narodami, na pokazywaniu modziey tego, co czy narody o rnych ustrojach
gospodarczych

i politycznych,

przy

jednoczesnym

nieukrywaniu

przyczyn

skutkw

niesprawiedliwoci spoecznej. Zalecano wytwarzanie w wiadomoci uczniw negatywnego

stosunku do wszelkiej agresji, a zwaszcza do walk zaborczych i przemocy zbrojnej. W koncepcji
wychowania dla pokoju na pierwszy plan wysuwano dokonywanie pozytywnych zmian
w wiadomoci ludzkiej oraz ksztatowanie takiej postawy spoecznej, w ktrej zabraknie miejsca
na kult przemocy i wojny, na nietolerancj, szowinizm i rasizm. Istotn rol w powodzeniu caej
koncepcji przyznawano nauczaniu historii. Wiedza historyczna miaa dostarcza informacji
o wojnie i pokoju, miaa dawa uzasadnienia, przykady i ostrzeenia.211
Wanym elementem ideologicznej pracy szk byy, jak zawsze w okresie powojennym,
rocznice zwizane z ruchem komunistycznym. W latach siedemdziesitych eksponowano takie
wita jak: 1 maja, 22 lipca, rocznic wybuchu i zakoczenia II wojny wiatowej, Dzie Wojska
Polskiego, rocznic rewolucji padziernikowej, powstania KPP, PPR oraz utworzenia PZPR.
Szczeglnie uroczycie obchodzono w szkoach tzw. okrge rocznice, np.: trzydziesto

208

Zarzdzenie Ministra Owiaty i Wychowania z dnia 1.02.1973 r. w sprawie organizacji ksztacenia i wychowania
w roku szkolnym 1973-74, Dz. Urz. MO i W nr 3, poz. 15.
209
Zarzdzenie Ministra Owiaty i Wychowania z dnia 22.03.1976 r. w sprawie organizacji ksztacenia i wychowania
w roku szkolnym 1976-77, Dz. Urz. MO i W nr 4, poz.24.
210
Zarzdzenie Ministra Owiaty i Wychowania z dnia 20.02.1979 r. w sprawie organizacji ksztacenia i wychowania
w roku szkolnym 1979-80, Dz. Urz. MO i W nr 2, poz.7.
211
S. Dugocki, Wychowanie dla pokoju. Nowa Szkoa, 1979, nr 1; Z. omny, U podstaw pedagogiki pokoju,
Nauczyciel i Wychowanie, 1980, nr 4; J. Buszkowski, B. Ratu, Wychowanie dla pokoju w szkolnictwie PRL,
Nowa Szkoa, 1979, nr 10; Wychowanie dla pokoju w polskich szkoach i placwkach owiatowo-wychowawczych,
Owiata i Wychowanie, 1979, nr 17.

69

i trzydziestopiciolecie

powstania

PRL,

pidziesiciolecie

powstania

ZSRR

oraz

trzydziestopiciolecie utworzenia Ludowego Wojska Polskiego.

Dla podkrelenia wagi uroczystoci rocznicowych i innych o charakterze ideologicznym
organizowanych w szkoach, wadze owiatowe opracoway ceremonia, wedug ktrego musiay
by one przeprowadzane. Scenariusz by tak opracowany, by uroczystoci oddziayway
emocjonalnie na uczniw w duchu wychowania patriotycznego i ksztatoway postaw
socjalistycznego patriotyzmu.212 Szkoy musiay posugiwa si tym ceremoniaem od wiosny
1973 r., a do przemian ustrojowych w 1989 r.
Na terenie szk dziaay rnorodne organizacje modzieowe - Towarzystwo Przyjani
Polsko-Radzieckiej, Zwizek Harcerstwa Polskiego, Zwizek Modziey Socjalistycznej i Zwizek
Modziey Wiejskiej, ktrych zadaniem byo ksztatowanie socjalistycznych postaw modziey.
Dziaalno tych organizacji miaa polega, midzy innymi, na podnoszeniu poziomu wiedzy
ideologicznej i spoeczno-politycznej uczniw, na przygotowywaniu do udziau w yciu kraju
i rozwoju socjalistycznego spoeczestwa oraz na przekonywaniu, e PZPR jest kierownicz si
narodu. Organizacje modzieowe miay prowadzi szkolenia polityczne, wieczory pyta
i odpowiedzi oraz kluby wiedzy o ZSRR.213
Motywy ideologiczne mona zauway w takich przedsiwziciach wadz owiatowych jak
wprowadzenie w 1973 roku obowizku spoecznej pracy fizycznej dla uczniw od klasy V oraz
wdroenie w 1975 roku Kodeksu Ucznia. Praca fizyczna uczniw bya elementem realizacji
socjalistycznej teorii wychowawczej o wychowaniu dla pracy przez prac. Miaa zapozna dzieci
z typowo robotniczym, w domyle - najbardziej wartociowym - rodzajem pracy. Kodeks Ucznia
by elementem ksztatowania w szkoach socjalistycznych stosunkw midzyludzkich oraz
modelowania uczniw na budowniczych rozwinitego spoeczestwa socjalistycznego.
Nad wdraaniem do praktyki szkolnej, m. in. programw partyjnych i ideologicznych
zalece wadz owiatowych, czuwa rozbudowany system nadzoru nad nauczycielami i szkoami.
Na pocztku lat siedemdziesitych system ten skada si z Ministerstwa Owiaty i Wychowania,
kuratoriw okrgw szkolnych (od 1958 r. w ramach prezydiw wojewdzkich rad narodowych, od
1975 r. przy urzdach wojewdzkich,). W czerwcu 1972 r. utworzono Gwn Inspekcj Szkoln
jako niezaleny organ kontrolujcy wszystkie przejawy pracy szkoy i nauczyciela. We wrzeniu
1972 r. przystpiono do tworzenia zespow wizytatorw przedmiotowo-metodycznych

212

Zarzdzenie Ministra Owiaty i Wychowania z dnia 18.06.1973 r. w sprawie zasad organizowania przez szkoy
i inne placwki owiatowo-wychowawcze uroczystoci pastwowych i szkolnych. Dz. Urz. MO i W Nr 11, poz. 90.
213
Komunikat Ministra Owiaty i Szkolnictwa Wyszego z dnia 30.06.1971 r. w sprawie gwnych kierunkw pracy
szkolnych organizacji ZMS, ZMW i ZHP. Dz. Urz. MO i Sz W Nr B-10, poz. 62.

70

podporzdkowanych inspektorom szkolnym, ktrych zadaniem byo wizytowanie kadego

nauczyciela przynajmniej raz na trzy lata. Od wrzenia 1973 roku zaczto organizowa podobne
zespoy na szczeblu kuratorw. W tym samym roku stworzono jeszcze jeden organ nadzoru gminnych dyrektorw szk oraz rozbudowano GIS, tworzc w kadym wojewdztwie okrgowe
inspekcje szkolne.214
O tym, e jednym z najwaniejszych zada wymienionych organw i instytucji byo
czuwanie nad ideologiczn stron pracy szk i nauczycieli, wiadczy charakterystyka pracownika
nadzoru pedagogicznego zamieszczona w ksice Program i metody pracy inspekcji szkolnej.215
Autor tej charakterystyki, Zbigniew Radwan, do podstawowych cech pracownika nadzoru
pedagogicznego zaliczy: wysoki poziom ideowo-polityczny stanowicy podstaw prawidowego
rozumienia celw procesu dydaktyczno-wychowawczego, postaw identyfikacji z polityk partii
oraz poczucie odpowiedzialnoci za socjalistyczn tre pracy w nadzorowanych szkoach.
W tej samej ksice Wincenty Oko instruowa wizytatorw, wyjaniajc im cechy systemu
szkolnego i wychowawczego jakiego maj by podpor. Twierdzi, e ide przewodni systemu
szkolnictwa w Polsce jest zaoenie, i podstawowy typ osobowoci oraz podstawowe typy
zachowa ludzi musz by zgodne ze struktur i wewntrzn logik stosunkw wytwrczospoecznych formacji ekonomiczno-spoecznej, w ktrej ludzie yj. Ustrj socjalistyczny
zwyciy w Polsce zanim u ogu obywateli uksztatowa si typ osobowoci zharmonizowany
z zasadami gospodarki i ideologii socjalistycznej. W zwizku z tym zaleca, by proces edukacji
socjalistycznej doprowadzi do takiego stanu, aby nastpia wewntrzna zgodno midzy
potrzebami gospodarki i zasadami ideologii socjalistycznej a motywacjami i sposobami zachowania
si ludzi. Stwierdzi, e zadaniem systemu owiaty i wychowania jest wic wychowa og
obywateli na ludzi epoki socjalizmu.216 W tekcie Wincentego Okonia znale mona pewn
sugesti, na co maj zwraca uwag wizytatorzy w swojej pracy. Napisa on, e nauczyciele nie
do konsekwentnie uwiadamiaj sobie oczywist prawd, i socjalizm - ze wzgldw
racjonalnych i emocjonalnych - jest ustrojem najbardziej postpowym, najpomylniej realizujcym
zagadnienia pracy, posiadania, praw i obowizkw czowieka wzgldem spoeczestwa. 217
Sugestie dotyczce czujnoci ideologicznej mona spotka rwnie w tym fragmencie
Programu i metod pracy inspekcji szkolnej, ktry zosta napisany przez Andrzeja Szczeniaka.
Opisujc swoje dowiadczenia jako wizytatora nauczycieli historii stwierdzi, e nauczyciele

214

Program i metody pracy inspekcji szkolnej, Warszawa 1974, s. 128-173.

Tame s. 80.
216
Tame s. 35.
217
Tame s. 36.
215

71

prbuj zmieni brzmienie tematw lekcji w ten sposb, i zmienia si idea przewodnia takiego
zapisu, co prowadzi do emocjonalnego angaowania si uczniw po niewaciwej stronie.
Napisa take, e nauczyciele opuszczaj tematy i zagadnienia niosce wielkie wartoci ideowowychowawcze.218
Nacisk na nauczycieli, by w swojej pracy realizowali cele ideologiczne, pochodzi rwnie
ze strony wielu dydaktykw. Partyjne teorie przedstawiali oni jzykiem pedagogiki i adaptowali je
na potrzeby praktyki szkolnej. Heliodor Muszyski, Aleksandra Jasiska i Renata Siemieska
wyjaniali, e podstaw celw i ideaw lansowanych przez szko musi by ideologia
socjalistyczna. Za gwne zadanie owiaty uwaali przygotowanie modych ludzi do czekajcych
ich rl spoecznych w socjalistycznym spoeczestwie, formowanie socjalistycznej osobowoci
oraz preferowanie takich postaw ideowych jak: humanizm, internacjonalizm, egalitaryzm,
spoeczne zaangaowanie, ideowo, umiowanie wolnoci, szacunek dla pracy, patriotyzm,
spoeczna uyteczno, dyscyplina i kolektywizm.219
Czesaw Banach okaza si zwolennikiem leninowskiej koncepcji owiaty, wedug ktrej
funkcjonowanie szkoy musi opiera si na kanonie jednoci ideologii, polityki i pedagogiki.
Napisa, e cele wychowania s pochodn ideologii. Wynikaj z de ideowo-politycznych
i ustrojowych spoeczestwa. Za Heliodorem Muszyskim powtrzy, e cele wychowania s
zawsze odbiciem i konsekwencj przyjtej ideologii spoecznej i s budowane na jej podou.220
Przybliajc nauczycielom model czowieka socjalizmu, Czesaw Banach wymieni nastpujce
jego cechy: twrczy stosunek do rzeczywistoci spoecznej i przyrodniczej, zaangaowanie ideowopolityczne, rozumienie procesw spoeczno-ekonomicznych, aktywne uczestnictwo w yciu
publicznym i spoeczne zaangaowanie, naukowy wiatopogld, postawa zgodna z zasadami
moralnoci socjalistycznej, poczucie tosamoci z socjalistycznym spoeczestwem, patriotyzm
socjalistyczny

poczony

z solidarnoci

z postpowymi

ruchami

spoecznymi

oraz

internacjonalizmem proletariackim, a take prawidowe rozumienie socjalistycznej integracji

pastw Europy rodkowo-Wschodniej. Przestrzega nauczycieli, e w pracy wychowawczej nie
mona traci z pola widzenia obcych socjalizmowi tendencji drobnomieszczaskich, czy prb
zamazywania walki klasowej.221 Wyjania, e gwn paszczyzn walki klasowej jest walka
w sferze ideologii i dlatego te krytyka kapitalizmu powinna stanowi wan cz naszej ofensywy

218

Tame s. 336-337.
Heliodor Muszyski, Idea i cele wychowania, Warszawa 1974; Aleksandra Jasiska, Renata Siemieska, Wzory
osobowe socjalizmu, Warszawa 1975.
220
Cz. Banach, Podstawowe problemy..., s. 38.
221
Tame s. 44.
219

72

ideologicznej.222 Przypomina o koniecznoci walki z przeytkami starego w wiadomoci

spoecznej, o tym, e w walce ideologicznej nie ma zawieszenia broni, dlatego trzeba stworzy
jednolity

system

nauczania

i wychowania

wsplny

front

instytucji

uczestniczcych

w ksztatowaniu oblicza modego pokolenia. 223

Kolejn porcj ideologicznych zalece otrzymali nauczyciele w 1978 roku, gdy
Ministerstwo Owiaty i Wychowania wydao program Wychowanie dla pokoju.224 Realizacja
tego programu miaa suy umocnieniu przekonania, e pokj jest najwyszym dobrem ludzi
i warunkiem wszechstronnego

rozwoju

spoeczestw,

uwiadamianiu zoonoci zjawisk

i problemw wspczesnego wiata, ukazaniu celw socjalizmu oraz warunkw niezbdnych do ich
urzeczywistnienia

i umacniania

przekonania

o doniosej

roli

midzynarodowego

ruchu

robotniczego, jednoci i zawartoci ideologicznej pastw socjalistycznych i midzynarodowego

ruchu komunistycznego dla utrwalania pokoju i postpu. Plany pracy szk miay zakada
rozbudzanie uczucia satysfakcji z pokojowego rozstrzygania konfliktw midzynarodowych,
utrwalania poczucia wizi z ca ludzkoci, ksztatowanie wizi uczuciowej z dorobkiem
kulturalnym ludzkoci oraz rozwijanie gotowoci do wspycia i wsppracy na zasadach
przyjani z innymi narodami. Program wychowania dla pokoju zakada take wyrabianie szacunku
dla postaw patriotycznych, uwiadamianie zgodnoci zasady pokojowego wspistnienia pastw
o rnych ustrojach z zaoeniami ideologii socjalizmu i strategi ruchu komunistycznego, ukazanie
podporzdkowania polityki zagranicznej PRL interesom narodu polskiego, ksztatowanie
przekonania o internacjonalistycznym obowizku narodu polskiego wnoszenia wkadu w dzieo
budowy nowego wiata oraz ksztatowanie przekonania, e wszystkie narody maj rwne prawa,
naley respektowa ich integralno terytorialn i niezawiso polityczn. Wychowanie dla pokoju,
w ujciu Ministerstwa Owiaty i Wychowania PRL, zakadao take przekonywanie uczniw
o koniecznoci stosowania rewolucyjnych rodkw przez siy postpu i socjalizmu dla
urzeczywistnienia swoich doniosych celw.225
Wychowanie dla pokoju miao rwnie wpyn na nauczanie poszczeglnych
przedmiotw. Nauczyciele historii, podczas lekcji powiconych dziejom staroytnego Egiptu
i Rzymu, dziejom Cesarstwa Niemieckiego i Wielkiej Brytanii mieli podkrela nietrwao
mocarstw zbudowanych na ucisku i przemocy oraz niewoli innych narodw. Mieli take
eksponowa dorobek maych narodw - zwaszcza w kulturze i nauce, podkrela cig dno

222

Tame.
Tame, s. 45-46.
224
Eugenia Anna Wesoowska, Wychowanie dla pokoju w pracy szkoy, Warszawa 1989, s. 111-114.
225
Tame.
223

73

ludw i narodw do wyzwolenia si spod ucisku i poddastwa, konsekwentne wyzwalanie si

czowieka z przemocy fizycznej i ekonomicznej oraz ze zniewolenia wiadomoci strachem przed
nieznanym. Na lekcjach historii negatywnej ocenie miay podlega takie zjawiska jak polityka
wobec Indian amerykaskich i plemion afrykaskich, polityka Niemiec hitlerowskich wobec
Polakw, ydw i Cyganw, wojny religijne w Europie i wszelkie przejawy antyhumanizmu,
rasizmu, faszyzmu, nacjonalizmu i szowinizmu. Przeciwiestwem zjawisk negatywnych miay by
przykady pozytywne, zaczerpnite z historii, to jest sylwetki postaci godnych do naladowania,
zasuonych dla rozwoju ludzkoci i idei postpu, mylicieli Renesansu oraz wielkich filozofw
i naukowcw. Pozytywnymi przykadami miay by rwnie niektre zjawiska historyczne, takie
jak tolerancja wyznaniowa w Polsce i udzielanie schronienia ydom w Polsce w XI-XV wieku.226
Cech charakterystyczn pracy nauczycieli i szk w latach siedemdziesitych byo
przeplatanie si celw i zada o charakterze ideologicznym, z celami i zadaniami, ktre odnosiy si
do wartoci szerszych - oglnoludzkich. Jednake praca szk, podobnie jak w latach
wczeniejszych, zdominowana bya przez ideologi i polityk.

226

Tame, s. 147-156.

74

5. Przemiany w szkolnictwie podstawowym w okresie rozpadu ustroju

socjalistycznego w Polsce w latach 1980-1989.

5.1. Przemiany organizacyjne w owiacie i edukacji historycznej.

Na fali wydarze z lat 1980-1981 powrcia krytyka powszechnej szkoy dziesicioletniej

i zbiorczych szkl gminnych. Najwicej zastrzee zgaszali nauczyciele - czonkowie
Solidarnoci. W listopadzie 1980 r. w Gdasku mia miejsce dziesiciodniowy strajk nauczycieli,
skierowany przeciwko dotychczasowej polityce owiatowej. Zakoczy si on podpisaniem
17.11.1980 r. porozumienia z ministrem owiaty Krzysztofem Kruszewskim. Jeden z postulatw
nauczycieli, przyjty przez ministra brzmia: Wobec istotnych brakw kadry nauczycielskiej,
w bazie szkolnej, w wyposaeniu w podrczniki i pomoce naukowe, wstrzyma realizacj reformy
szkolnej i podda jej zasadno dyskusji oglnonarodowej.227 Ponadto, wadze owiatowe
obiecay, e pozostawi dotychczasowy podzia na szko podstawow i redni o cznym czasie
nauki wynoszcym 12 lat. Jednoczenie zapowiedziano kontynuacj reformy programowej.228
Kolejne sygnay o moliwoci zrezygnowania przez wadze z dziesiciolatki nadeszy z IX
Nadzwyczajnego Zjazdu PZPR, ktry obradowa w lipcu 1981 r. Uchwaa zjazdowa mwia o tym,
e odstpienie od reformy strukturalnej owiaty nie moe oznacza zahamowania procesu
upowszechniania

wyksztacenia

redniego.

Jednoczenie

zalecaa

upowszechnienie

tego

wyksztacenia przez doskonalenie wczesnego systemu owiaty.229

Pocztek roku szkolnego 1981-1982 nie wskazywa, by wadze istotnie zrezygnoway
z wprowadzenia dziesiciolatki. Zarzdzeniem ministra owiaty z dnia 10.03.1981 r. reforma
wchodzia do kolejnej, czwartej, klasy. Nowy plan dla tej klasy przewidywa nauczanie historii
w wymiarze dwch godzin tygodniowo. Pozostae klasy miay uczy si tego przedmiotu wedug
dotychczasowych zasad, czyli kada w wymiarze dwch godzin tygodniowo.230
Brak konkretnej decyzji o rezygnacji z reformowania owiaty na wzr radziecki, wywoa
now fale protestw nauczycieli zrzeszonych w Solidarnoci. Krajowa Sekcja Owiaty
i Wychowania NSZZ Solidarno wystosowaa list do Komisji Owiaty i Wychowania Sejmu

227

Teresa Bochwic, Sprawy owiaty, Tygodnik Solidarno, 1980, nr 17, s. 9.

Tame.
229
Czesaw Banach, Gwne kierunki polityki owiatowej w latach 1982-85, Zielona Gra 1983, s. 5.
228

75

PRL, w ktrym zaprotestowaa przeciwko niezrealizowaniu porozumienia z listopada 1980 r.231

Dnia 20.10.1981 r. odbyy si na ten temat rozmowy pomidzy przedstawicielami nauczycielskiej
Solidarnoci a prezydium sejmowej Komisji Owiaty i Wychowania. Nie przyniosy one
konkretnych rezultatw, satysfakcjonujcych nauczycieli. W zwizku z tym, w listopadzie 1981 r.
doszo do kolejnych strajkw nauczycielskich, tym razem na Lubelszczynie. Strajkujcy domagali
si rezygnacji z reformy owiatowej, wdraanej przez wadze od 1978 r.
Dziaania nauczycielskiej Solidarnoci przerwane zostay wprowadzeniem stanu
wojennego. Jednake, wczeniejsze naciski na wadze zaowocoway ju na pocztku 1982 r. Na
jednym z pierwszych wojennych posiedze sejm przyj uchwa o wstrzymaniu reformy
strukturalnej w owiacie. Umotywowano j w sposb podobny do tego, w jaki wczeniej robia
Solidarno. Stwierdzono, e brak jest materialnych warunkw do prawidowego i skutecznego
wdraania reformy.232 Wstrzymanie zmian strukturalnych nie przerwao jednak wprowadzenia
nowych planw i programw nauczania do kolejnych klas szkoy podstawowej. Wdraano plany
i programy przygotowane dla szkoy dziesicioletniej, oczywicie zmodyfikowane i przystosowane
do warunkw organizacyjnych szkoy omioletniej. Nauczanie historii prowadzone byo od klasy
IV do VIII w wymiarze 2 godzin tygodniowo w kadej klasie.233
Rozwizanie takie nie satysfakcjonowao dydaktykw i nauczycieli, poniewa zdawali oni
sobie spraw z tego, e jest to zbyt maa liczba godzin, by prawidowo zrealizowa obszerny
program nauczania. Instytut Pedagogiki i Psychologii WSP w Rzeszowie zaproponowa
rozszerzenie wymiaru godzin nauczania historii do trzech tygodniowo w kadej klasie.234 Wadze
owiatowe nie zdecydoway si ani na zwikszenia liczby godzin nauczania historii, ani na
okrojenie programu nauczania.
Sytuacja taka utrzymaa si do koca lat osiemdziesitych, kiedy to wobec krytyki zbyt
duego obcienia uczniw podjto dziaania polegajce na wykreleniu niektrych zagadnie
z programw i zmniejszeniu iloci godzin przeznaczonych dla poszczeglnych przedmiotw.
W nauczaniu historii zmniejszono wymiar godzin w klasie IV do jednej tygodniowo.

230

Zarzdzenie Ministra Owiaty i Wychowania z dnia 10.03.1981 r. w sprawie ksztacenia i wychowania w roku
szkolnym 1981-82, Dz. Urz. MO i W nr 2, poz. 8.
231
List do Komisji Owiaty i Wychowania Sejmu PRL, Tygodnik Solidarno, 1981, nr 35.
232
Uchwaa Sejmu PRL z dnia 26.01.1982 r. w sprawie wstrzymania reformy strukturalnej w owiacie, MP nr 5, poz.
21.
233
Zarzdzenie Ministra Owiaty i Wychowania z dnia 27.01.1982 r. w sprawie wprowadzenia do szk podstawowych
i licew oglnoksztaccych nowych planw nauczania, Dz. Urz. MO i W nr 3, poz. 23.
234
Raport z dyskusji nad zaoeniami programowo - organizacyjnymi ksztacenia i wychowania w szkole podstawowej.
[w:] Zaoenia programowo-organizacyjne wychowania i ksztacenia oglnego w poszczeglnych typach szk.
Dokumenty i materiay, Warszawa 1984, s. 297.

76

Ostatni znaczc zmian strukturaln w szkolnictwie podstawowym okresu socjalizmu bya

likwidacja zbiorczych szk gminnych.235 W ten sposb, pod koniec 1984 r. model owiaty
podstawowej powrci do stanu z pierwszej poowy lat szedziesitych. Mona powiedzie, e
pierwsza poowa lat osiemdziesitych to dla owiaty okres odchodzenia od eksperymentw
z okresu budowania drugiej Polski.
Fala krytyki owiaty polskiej, ktra narastaa w drugiej poowie lat osiemdziesitych oraz
niepowodzenie eksperymentw z lat siedemdziesitych, zmusiy wadze do utworzenia kolejnej
grupy ekspertw, ktrej zadaniem byo zdiagnozowanie stanu owiaty i opracowanie koncepcji
reform. W lutym 1987 r. Rada Ministrw powoaa do ycia 34 osobowy Komitet Ekspertw do
Spraw Edukacji Narodowej, na czele z Czesawem Kupisiewiczem. 236 Raport opracowany przez
ten zesp ujawni, e od koca lat siedemdziesitych owiata przeywaa widoczny regres.
Przejawia si on takimi zjawiskami jak: tylko 50% dzieci w wieku 3-6 lat objtych byo opiek
przedszkoln, tylko 43% absolwentw szk podstawowych kontynuowao nauk w szkoach
rednich z matur, tylko 10% modziey w wieku 19 lat rekrutowao si do szk wyszych,
wskanik absolwentw szk wyszych na 100 tys. mieszkacw stawia Polsk na kocu pastw
europejskich, w gronie takich pastw jak Rumunia i Albania, 130 tys. nauczycieli miao niskie
kwalifikacje lub nie miao kwalifikacji do pracy w szkole.237 Do kryzysowych zjawisk
wystpujcych w owiacie zaliczono take negatywn selekcj do zawodu nauczyciela,
pauperyzacj szk i nauczycieli, znaczn fluktuacj na stanowiskach kierowniczych, niski poziom
uzyskiwanych przez szkoy wynikw nauczania i wychowania, programy przeadowane wiedz
encyklopedyczn i przestarza, organizacja pracy szk i stosowane metody niezgodne
z wymaganiami nadchodzcych czasw, spadek poziomu opanowania podstawowych umiejtnoci
- czytania, pisania zgodnego z zasadami ortografii i gramatyki, zasobu sownictwa, operacji
matematycznych, brak powizania wiedzy z yciem, program niedostosowany do moliwoci
intelektualnych uczniw oraz ograniczenie iloci i form pracy pozalekcyjnej.238 Komitet ustali, e
kryzys w owiacie spowodowany zosta przez realizowanie koncepcji owiaty uksztatowanej
w 1961 r., ktra nie odpowiadaa potrzebom lat osiemdziesitych. Do innych przyczyn kryzysu
zaliczono niedofinansowanie, nieefektywny system ksztacenia i motywowania nauczycieli oraz

235

Zarzdzenie Ministra Owiaty i Wychowania z dnia 31.12.1984 r. w sprawie uchylenia zarzdzenia o organizacji
zbiorczej szkoy gminnej, Dz. Urz. MO i W nr 11, poz. 70.
236
Edukacja narodowym priorytetem. Raport o stanie i kierunkach rozwoju edukacji narodowej w PRL, Warszawa Krakw 1989, s. 399.
237
Tame, s. 82.
238
Tame, s. 84-85.

77

brak powizania systemu szkolnego z rodzin, rodowiskiem lokalnym i instytucjami ksztacenia

rwnolegego, a take biurokratyczne kierowanie szkoami.239

5.2. Ideologiczne uwarunkowania pracy nauczycieli.

W lata osiemdziesite owiata polska wesza z bagaem ideologizacji treci nauczania

i wychowania oraz uzalenienia od aktualnych potrzeb politycznych wadzy. Przeciwko takiemu
modelowi owiaty zdecydowanie wystpili nauczyciele, ktrzy zaangaowali si w dziaalno
NSZZ

Solidarno.

Krytykowali

oni

uzalenienie

treci

programowych

i dziaa

wychowawczych szkoy od potrzeb i zaoe ideologii marksistowsko-leninowskiej. Zwracali

uwag

na

kamstwa

zawarte

w programach

i podrcznikach

do

historii,

wychowania

obywatelskiego i jzyka polskiego. W uchwale I Zjazdu Delegatw NSZZ Solidarno"

postawiono nastpujc diagnoz: System owiaty i wychowania, zmonopolizowany przez
pastwo, suy dotychczas wycznie interesom politycznym, ideologicznym i ekonomicznym
narzuconej spoeczestwu wadzy. By on obcy aspiracjom i wartociom narodu polskiego.240
W zwizku z tym domagano si przeamania monopolu partyjno-pastwowego w systemie
owiatowym poprzez otwarcie moliwoci tworzenia niezalenych instytucji opiekuczowychowawczych i ksztaccych, respektowania praw dzieci do ycia w prawdzie oraz do penego
umysowego i duchowego rozwoju. dano, by system edukacji narodowej nie suy wicej
doranym i koniunkturalnym interesom wadzy politycznej.241 Program NSZZ Solidarno
uchwalony przez I Zjazd stwierdza, e kultura i owiata nie mog by wykorzystywane dla
narzucania jednolitych przekona oraz ksztatowania postaw ulegoci i biernoci. Zapowiada
poparcie zwizku dla wszelkich niezalenych poczyna zmierzajcych do samorzdnoci
w kulturze i edukacji, wspieranie wszelkich dziaa na rzecz uczenia prawdy o naszych dziejach
i upowszechnianie treci pomijanych lub faszowanych w nauczaniu pastwowym.242
Podczas strajkw nauczycielskich z lat 1980-1981 czsto pojawia si postulat odkamania
historii oraz wymiany dotychczasowych programw i podrcznikw. Krytykowano take uroczyste
obchodzenie w szkoach rocznic o charakterze ideologicznym. Jednym z wikszych by strajk, ktry

239

Tame, s. 86.
Uchwaa nr 51/81 Pierwszego Zjazdu Delegatw NSZZ "Solidarno" o edukacji narodowej, [w] Zeszyty Edukacji
Narodowej, 1982, nr 1, (nielegalne Wydawnictwo Spotkania), s. 5.
241
Tame.
242
Fragmenty programu NSZZ "Solidarno" uchwalonego przez I Krajowy Zjazd Delegatw 07.10.1981 r., [w]
Zeszyty Edukacji Narodowej, 1982, nr 1, (nielegalne Wydawnictwo Spotkania), s. 6.
240

78

mia miejsce w szkoach lubelskich w listopadzie 1981 r. Doszo do niego na skutek

niezrealizowania przez wadze wczeniejszych uzgodnie. Nauczyciele z Solidarnoci domagali
si wydrukowania odkamanych podrcznikw do historii i jzyka polskiego, odwoania ze
stanowisk spoecznie nieakceptowanej, partyjnej kadry kierowniczej szk, zrezygnowania
z polityki owiatowej sprzecznej z interesem spoecznym oraz zgody na rozwj samorzdnoci
nauczycielskiej i uczniowskiej.243
Podkrelano, e spoeczestwo musi mie wpyw na funkcjonowanie owiaty, a uwolnienie
szkolnictwa od panowania biurokracji partyjno-pastwowej moe dokona si jedynie poprzez
rozwj inicjatyw oddolnych, ktrych celem bdzie uspoecznienie owiaty. Zasady takich dziaa,
majcych zreformowa polsk szko przyjto podczas XIII Zjazdu Krajowego Delegatw
Regionalnych Rad Sekcji Owiaty i Wychowania NSZZ "Solidarno" , ktry obradowa
w Gdasku w dniach 24-26.08.1981 r. W trakcie zjazdu przypominano, e do kryzysu w owiacie
doprowadzi monopol pastwowej biurokracji, ktra przez 36 lat podporzdkowywaa prac szkoy
politycznym, ideologicznym i ekonomicznym interesom rzdzcej partii. W rezultacie umacnia
si typ szkoy nieudolnie lub faszywie realizujcej cele ksztacce i wychowawcze, szkoy
propagujcej sprzeczne ze sob normy i wzory zachowa, szkoy uczcej obudy i bezmylnego
posuszestwa. Tworzono system owiaty wymuszony na spoeczestwie, obcy jego aspiracjom
i wartociom pisano w zjazdowych tezach.244 W odezwie "Do Narodu Polskiego" nauczyciele
oskaryli wadze o wieloletnie zaniedbania w zakresie polityki owiatowej, ktre doprowadziy do
zachwiania moralnego stanu spoeczestwa i zagroenia bytu narodowego. Zaapelowali do
spoeczestwa o czynne wczenie si w proces odnowy szkoy i tworzenie rad spoecznych,
ktrych zadaniem bdzie czuwanie nad systemem owiaty.245
Stan wojenny przerwa te reformatorskie denia i zepchn je do inicjatyw i wydawnictw
podziemnych. W poowie 1982 roku powstaa w Warszawie tajna Rada Edukacji Narodowej.246
Apelowaa ona do nauczycieli, by nie poddali si, lansowanej przez wadze, koncepcji nauczyciela urzdnika pastwowego, ktrego pierwsz powinnoci jest realizowanie celw wyznaczonych
przez jego pracodawc - pastwo. Przypomniaa, e szkoa istnieje nie dla pastwa lecz dla uczniw
i musi pomc im uksztatowa charakter i przygotowa do ycia w skomplikowanym wiecie
dorosych. Pisaa: Szkoa jest jednym z miejsc, w ktrym powinien dokonywa si, przede
wszystkim, proces wtajemniczania dzieci i modziey w wiat wartoci, uczenia si szacunku dla

243

Krzysztof Sawicki, O odkamanie historii i jzyka polskiego, Biuletyn Informacyjny Regionu rodkowoWschodniego <Solidarno>, 1981, nr 57, s.5.
244
Bronisaw Kowalski, Uspoecznienie owiaty, Wprost. Biuletyn Zwizkowy, 1981, nr 45, s.5.
245
Tame.

79

swojej i cudzej godnoci, dla prawdy, dla wolnoci mylenia. Wszystkie inne cele jakie szkoa sobie
wyznacza, musz by podporzdkowane temu celowi podstawowemu, jakim jest pomoc
w ksztatowaniu czowieczestwa modych ludzi. Budzenie patriotyzmu, ducha obywatelskiego,
lojalnoci wobec pastwa to take ze wszech miar suszne cele wychowawcze. Ale cele te ulegaj
natychmiast zwyrodnieniu, skoro tylko prbuje si dy do nich poprzez wypaczanie prawdy
i przemilczenia, w pogardzie dla sprawiedliwoci i godnoci ludzkiej, poprzez niedopuszczalne
kompromisy. 247 Cytat ten dobrze oddaje pogldy niezalenych od wadzy rodowisk
nauczycielskich na rol szkoy w nowoczesnym pastwie. Do najwaniejszych zada nauczycieli
w warunkach stanu wojennego zaliczono: suenie wychowankom poprzez suenie wartociom
oglnoludzkim; pomoc w poszukiwaniu przez modych ludzi sposobu na bycie po stronie
wartoci; pomoc w poszukiwaniu prawdy, ale nie prawdy oznaczajcej gotow recept, bdcej
zestawem pogldw jedynie susznych lecz prawdy wynikajcej z obiektywnych wiadomoci
o wiecie; rozwijanie potrzeb poznawczych, budzenie wtpliwoci, ktre s rdem twrczych
poszukiwa; chronienie modziey przed dziaaniami dyktowanymi przez nienawi; rozbudzenie
odwagi cywilnej, zdolnoci do penienia odpowiedzialnej suby spoecznej, umiejtnoci
odwanego przeciwstawiania si zu oraz pokazywanie moliwoci dziaa, ktre bdc
budowaniem, wyrazem postawy konstrukcyjnej - nie bd zarazem kolaboracj z wadz.248
Uwiadamiano nauczycielom, e to od nich zaley, czy na lekcjach nie bd przemilcza prawdy
historycznej, czy nie bd organizowa propagandowych akademii, czy bd broni uczniw
przeladowanych za wiatopogld, przekonania polityczne lub praktyki religijne.
Spoeczny nacisk zmusi wadze owiatowe do dokonania, w 1981 r., niewielkiej
nowelizacji programw nauczania i usunicia tych hase programowych, ktre byy najbardziej
przesiknite ideologi. Wyrany postp w odchodzeniu od ideologizacji treci nauczania nastpi
dopiero podczas wprowadzania programw przeznaczonych pierwotnie dla dziesiciolatki.
Oczywicie, by to postp w porwnaniu z latami siedemdziesitymi. W nowych programach nie
wystpoway ju treci najbardziej krytykowane przez nauczycielsk Solidarno, jednake
wpyw ideologii marksistowsko-leninowskiej by w dalszym cigu widoczny, zwaszcza
w przedmiotach humanistycznych. Podobnie przedstawiaa si sytuacja z podrcznikami. Nowe,
wprowadzone w poowie lat osiemdziesitych, byy bardziej obiektywne i bardziej niezalene od
zaoe ideologicznych, ni podrczniki z lat siedemdziesitych.

246

Owiadczenie. [w] Zeszyty Edukacji Narodowej, 1982, nr 1, (nielegalne Wydawnictwo Spotkania), s. 9.

Apel Rady Edukacji Narodowej do nauczycieli i wychowawcw. [w] Zeszyty Edukacji Narodowej, 1982, nr 1,
(nielegalne Wydawnictwo Spotkania), s. 9 - 10.
248
Tame s. 10-11.
247

80

O ile w sprawie programw nauczania i podrcznikw wadze czciowo ustpiy przed

spoecznym naciskiem, o tyle zaoenia pracy wychowawczej w dalszym cigu podporzdkowane
byy celom ideologicznym i biecym potrzebom politycznym.
Zasady wychowawczej dziaalnoci szk miay opiera si na uchwaach zjazdw i plenw
PZPR, uwzgldnia kierunki polityki owiatowej wadz oraz zaoenia ideologii marksistowskoleninowskiej.

Do

siedemdziesitych,

gwnych celw pracy

ksztatowanie

wychowawczej zaliczono, tak jak w latach

naukowego

wiatopogldu,

zapoznanie

z pokojowymi

inicjatywami Polski, ZSRR i innych krajw socjalistycznych, upowszechnianie idei przyjani

z tymi pastwami, popularyzowanie tradycji i wspczesnej roli ruchu robotniczego i Ludowego
Wojska Polskiego, poszerzanie zainteresowania sub wojskow oraz upowszechnianie potrzeby
umacniania obronnoci pastwa.249
Czsto przypominano nauczycielom, e na lekcjach przedmiotw humanistycznych powinni
wyjania uczniom aktualne problemy spoeczne, w interpretacji podawanej przez wadze. Zalecano
przy tym korzystanie z pomocy dziaaczy partyjnych, oficerw wojska i milicji oraz dziaaczy
takich organizacji jak Towarzystwo Przyjani Polsko-Radzieckiej, Towarzystwo Krzewienia
Kultury wieckiej i Towarzystwo Wiedzy Powszechnej.250 Podkrelano, e wychowanie ma
odbywa si w duchu umiowania ojczyzny jako pastwa socjalistycznego oraz poszanowania
Konstytucji PRL jako konstytucji pastwa socjalistycznego.251
Wobec czstych gosw domagajcych si neutralnoci wiatopogldowej szkoy, wadze
partyjne przypomniay, e owiata jest instytucj pastwa socjalistycznego, dlatego te nigdy nie
zrezygnuje ono z wyznaczenia socjalistycznych celw i programw edukacji. Biuro Polityczne KC
PZPR jednoznacznie owiadczyo, e szkoy nie mog by miejscem wolnej gry si politycznych, e
musi by respektowana zasada wieckoci szkoy, a nauczyciele musz gwarantowa realizacj tej
zasady. Zapowiedziao, e ksztacenie modego pokolenia nie zostanie oddane w rce przeciwnika
ideologicznego, poniewa w adnym pastwie na wiecie nie ma takich praktyk.252
Tradycyjnym elementem indoktrynacji uczniw byo uroczyste witowanie wybranych
rocznic. W latach osiemdziesitych obchodzono systematycznie rocznic wybuchu i zakoczenia

249

Zarzdzenie Ministra Owiaty i Wychowania w sprawie organizacji ksztacenia i wychowania, publikowane

corocznie w Dz. Urz. MO i W, np.: nr 3 z 1982 r., poz. 24, nr 2 z 1984 r., poz. 13, nr 2 z 1985 r., poz.11, nr 2 z 1987 r.,
poz. 10, nr 2 z 1989 r., poz. 12.
250
Zarzdzenie Ministra Owiaty i Wychowania z dnia 10.03.1981 r. w sprawie organizacji ksztacenia i wychowania
w roku szkolnym 1981-82, Dz. Urz. MO i W nr 2, poz.8; oraz Zarzdzenie Ministra Owiaty i Wychowania z dnia
15.02.1983 r. w sprawie organizacji i ksztacenia w roku szkolnym 1983-84, Dz. Urz. MO i W nr 3, poz. 14.
251
Zarzdzenie Ministra Owiaty i Wychowania z dnia 23.02.1982 r. w sprawie organizacji ksztacenia i wychowania
w roku szkolnym 1982-83, Dz. Urz. MO i W nr 3, poz. 24.
252
Sprawy modziey. IX Plenum KC PZPR w 1982 roku, Warszawa 1982, s. 34.

81

II wojny wiatowej, Dzie Wojska Polskiego, rocznic rewolucji padziernikowej i wyzwolenia

Warszawy oraz wito 1 Maja. Corocznie, w kwietniu organizowano uroczystoci zwizane
z Miesicem Pamici Narodowej. Przeciwnicy polityczni rzdzcej partii czyli ten miesic
z rocznic mordu oficerw polskich w Katyniu, ktry to fakt by negowany przez wadze.
W poszczeglnych latach bardzo uroczycie obchodzono okrge rocznice. Rok szkolny
1983-1984 przynis ze sob obchody trzystulecia odsieczy wiedeskiej, czterdziestolecie
powstania KRN i LWP oraz stulecie polskiego ruchu robotniczego.253 W nastpnym roku szkolnym
nakazano nauczycielom eksponowanie czterdziestolecia PRL, czterdziestej pitej rocznicy napaci
Niemiec na Polsk, czterdziestej rocznicy zwycistwa nad faszyzmem, czterdziestolecia ukadu
o przyjani, wsppracy i pomocy wzajemnej z ZSRR oraz trzydziestej rocznicy powstania Ukadu
Warszawskiego.254 Do 1989 roku uroczystoci szkolne dobierane byy wedug takiego samego ideologicznego - kryterium.
W latach osiemdziesitych, tak jak w okresie poprzednim, w szkoach funkcjonoway
organizacje modzieowe. W szkoach podstawowych ideologiczny charakter miao TPRR oraz
ZHP. Wspudzia tych organizacji w wychowaniu uczniw suy mia ksztatowaniu
socjalistycznych wartoci i ideaw, odpowiednich postaw ideowo-moralnych uczniw, rozwijaniu
ich zainteresowa spoeczno-politycznych, rozwijaniu braterstwa i przyjani midzy narodami oraz
pogbianiu wiedzy o ZSRR i osigniciach tego pastwa w walce o pokj i w budownictwie
komunistycznym. Organizacje modzieowe miay mie wpyw na ksztatowanie planw pracy
szk, a dyrektorzy musieli uwzgldnia ich opinie przy podejmowaniu decyzji.255
Duy wpyw na ideologizacj pracy szk, w omawianym okresie, miao wdraanie do
codziennej praktyki programu Gwne kierunki i zadania w pracy wychowawczej szk.256
Dokument ten zosta opracowany przez Ministerstwo Owiaty i Wychowania, a w 1982 roku Rada
Ministrw zaakceptowaa jego wdraanie od wrzenia 1983 r. By on zbiorem wytycznych do pracy
wychowawczej, obowizkowym dla wszystkich szk, na podstawie ktrego miay one tworzy
wasne plany pracy. Obowizywa jeszcze w roku szkolnym 1988-1989. Wymienia cele
wychowania jakie powinny by realizowane w szkoach oraz najwaniejsze zadania pracy
wychowawczej, pogrupowane w nastpujce bloki: przygotowanie do udziau w yciu spoecznopolitycznym, przygotowanie do pracy i obowizkw zawodowych, rozwijanie zainteresowa nauk,

253

Zarzdzenie Ministra Owiaty i Wychowania z dnia 15.02.1983 r. w sprawie organizacji ksztacenia i wychowania
w roku szkolnym 1983-84, Dz. Urz. MO i W nr 3, poz. 14.
254
Zarzdzenie Ministra Owiaty i Wychowania z dnia 20.02.1984 r. w sprawie organizacji ksztacenia i wychowania
w roku szkolnym 1984-85, Dz. Urz. MO i W nr 2, poz. 13.
255
Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 1.02.1984 r. w sprawie wspdziaania szk z modzieowymi organizacjami
ideowo - wychowawczymi i innymi organizacjami spoecznymi. Dz. Urz. MO i W nr 2, poz. 11.

82

technik i ochron przyrody, uczestnictwo w kulturze, rozwj kultury fizycznej i turystyki oraz
wychowanie zdrowotne, opieka psychologiczna nad dziemi i modzie oraz przeciwdziaanie
niedostosowaniu spoecznemu i demoralizacji, rozwj samorzdnej dziaalnoci uczniw oraz
wsppraca

z rodzicami

i rodowiskiem.

Wymienia

take

formy

organizacyjne

pracy

wychowawczej oraz jej metody.

Ideologizacyjna rola programu Gwne kierunki... widoczna jest najbardziej w czci
powiconej celom wychowania szkolnego oraz przygotowaniu do udziau w yciu spoecznopolitycznym. Do pracy wychowawczej miay by wykorzystane treci poszczeglnych
przedmiotw nauczania. Szkoa powinna bya przygotowa uczniw do czynnego udziau w yciu
socjalistycznej Polski. Realizacja tego zadania to przede wszystkim ksztatowanie uczucia mioci
do ojczyzny, uwiadamianie powinnoci patriotycznych, zrozumienie potrzeby umacniania pastwa
jako organizatora ycia narodu, powodowanie poparcia dla inicjatyw sprzyjajcych jednoczeniu si
narodu, a zarazem ksztatowanie dezaprobaty dla wszystkich prb antagonizowania spoeczestwa,
ksztatowanie szacunku dla Konstytucji PRL, zrozumienie suebnej roli organw pastwa wobec
obywateli, zrozumienie roli jak odgrywa PZPR, przekonanie o duym znaczeniu ruchu
zwizkowego i samorzdowego w yciu spoecznym kraju, umiejtne wartociowanie rnych
zjawisk ycia spoecznego w wietle socjalistycznych zasad ideologicznych i moralnych,
zrozumienie istoty wiodcej roli klasy robotniczej w yciu narodu, rozbudzenie szacunku dla ludzi
aktywnych i bezinteresownych, upowszechnianie wiadomoci prawnej i kultury politycznej,
przygotowanie do obrony kraju i suby wojskowej, prezentowanie roli i znaczenia LWP,
rozszerzanie kontaktw z jednostkami wojskowymi i koami ZBoWiD, wykorzystywanie szkolnych
izb pamici do ksztatowania patriotyzmu, poznawanie zasadniczych problemw wspczesnego
wiata, ksztatowanie postaw internacjonalistycznych, zrozumienie znaczenia wizi klasowych
i ideowych oraz wsppracy i przyjani z ZSRR, a take rozwijanie przyjani i solidarnoci
z walczcymi o wyzwolenie narodowe i spoeczne.257 Pozornie neutralny ideologicznie zapis wielu
z tych celw i zada szkoy moe sugerowa odchodzenie wadz od praktyk z lat wczeniejszych.
Jednake, gdy przypomnimy sobie jakie znaczenie nadawali komunici tym sformuowaniom, to
w peni zobaczymy obraz szkoy jako organizacji realizujcej biece cele polityczne wadzy.
Kolejnym dokumentem, ktry narzuca szkole ideologiczne cele pracy byy Zaoenia
programowo-organizacyjne ksztacenia i wychowania w szkole podstawowej, zatwierdzone na
posiedzeniu Prezydium Kolegium MOiW w dniu 14.06.1983 r., obowizujce od roku szkolnego

256
257

Gwne kierunki i zadania w pracy wychowawczej szk, Warszawa 1983.

Tame s. 5-9.

83

1983-1984.258 Dokument ten wskazywa, e dziaania szkoy podstawowej powinny zmierza do

tego, aby jej absolwent suy socjalistycznej ojczynie, by przywizany do postpowych tradycji,
przejawia postaw internacjonalistyczn - rozumian jako szacunek dla innych narodw i ich
dorobku, solidarno i braterska przyja z ZSRR i innymi pastwami socjalistycznymi. Absolwent
szkoy podstawowej powinien take docenia podstawowe wartoci socjalizmu: rwno
i sprawiedliwo spoeczn, ceni i szanowa prac, by zdyscyplinowanym, dostrzega problemy
innego czowieka, przejawia umiejtno wspycia w zespole, by tolerancyjnym, wykazywa
umiejtno dalszego ksztacenia si, by przygotowanym do odbioru dzie kultury, stara si
chroni przyrod, by uczciwym, rzetelnym, lojalnym, dotrzymywa danego sowa oraz mie
uksztatowane zainteresowania. Taki zapis celw pracy szkoy jest typowy dla lat osiemdziesitych
- wymieszanie celw ideologicznych z oglnoludzkimi. Spowodowane to byo z jednej strony coraz
silniejsz

wiadomoci

klski

marksistowsko-leninowskiej,

oddziaywa
z drugiej

wychowawczych,

strony

zadziwiajc

opartych

na

niemonoci

ideologii
rezygnacji

z socjalistycznych sloganw, ktre dla wikszoci spoeczestwa nie miay jakiegokolwiek

pozytywnego znaczenia.
Na stray realizacji programu wychowawczego przesiknitego ideologi socjalistyczn
i uzasadnieniem

polityki

wadz

partyjno-pastwowych

sta,

rozbudowany

w latach

siedemdziesitych, aparat nadzoru pedagogicznego, ktrego podstawowym elementem by dyrektor

szkoy. W latach osiemdziesitych, podobnie jak w okresie wczeniejszym, byo to stanowisko
podlegajce nomenklaturze partyjnej. Kandydat na dyrektora szkoy (w nomenklaturze partyjnej
istniao pojcie rezerwa kadry kierowniczej) musia by czonkiem PZPR lub tzw. partii
sojuszniczej, czynnie akceptowa zasady ustroju socjalistycznego i charakteryzowa si waciw
postaw ideowo-moraln.259
Nauczyciel by nie tylko nadzorowany, pod ktem waciwej realizacji planw
i programw dydaktyczno-wychowawczych. By take szkolony, by waciwie interpretowa te
plany i programy. Od roku szkolnego 1982-1983 Ministerstwo Owiaty i Wychowania przysyao
do szk centralnie przygotowane tematy szkole ideologicznych. Byy one prowadzone na
posiedzeniach

258

rad

pedagogicznych,

ktre

czsto

czono

ze

szkoleniami

partyjnymi

Zaoenia programowo-organizacyjne wychowania i ksztacenia oglnego w poszczeglnych typach szk..., s. 39-

41.
259

Zarzdzenie Ministra Owiaty i Wychowania z dnia 15.02.1983 r. w sprawie organizacji ksztacenia i wychowania
w roku szkolnym 1983-8, Dz. Urz. MO i W nr 3, poz. 14.

84

i zwizkowymi.260 Udzia w takich szkoleniach by obowizkowy dla wszystkich nauczycieli,

nawet tych, ktrzy nie naleeli do PZPR i ZNP.
Szczeglnie silnej presji ideologicznej, popartej presj administracyjn, poddano szkoy
w okresie stanu wojennego. Powstajce w miastach i gminach Obywatelskie Komitety Odrodzenia
Narodowego interesoway si prac szk i wzyway nauczycieli, by ci wraz z rodzicami tworzyli
grupy inicjatywne wspierajce OKON-y i wadze stanu wojennego.261 W sierpniu 1982 r.
dyrektorzy szk otrzymali pisma nakazujce im informowanie wadz owiatowych o wszelkich
nieprawidowociach zwizanych z postaw nauczycieli wobec stanu wojennego i ustroju
socjalistycznego.262 Ponadto, gminni dyrektorzy szk opracowali harmonogramy dziaa
zwizanych ze stanem wojennym. Dokumenty te zalecay dyrektorom szk przeciwstawianie si
wszelkiej dziaalnoci godzcej w interesy spoeczno-gospodarcze pastwa, eliminowanie
niewaciwych

i tendencyjnych

interpretacji

zjawisk

spoecznych

przez

nauczycieli,

nadzorowanie przestrzegania prawa stanu wojennego, stay nadzr nad prac nauczycieli historii
i wiedzy o spoeczestwie w zakresie interpretacji treci programowych oraz powierzanie funkcji
wychowawczych nauczycielom o sprecyzowanej, pro socjalistycznej postawie ideowo-moralnej.263
Po odwoaniu stanu wojennego, gdy dla wszystkich widoczny by brak poparcia wikszoci
spoeczestwa dla PZPR i ustroju socjalistycznego, gdy coraz bardziej wida byo bankructwo
ideologii marksistowsko-leninowskiej i opartej na niej centralistycznej gospodarki, nacisk
ideologizacyjny na owiat stawa si coraz sabszy. W drugiej poowie lat osiemdziesitych szkoa
i nauczyciele mogli prowadzi prac dydaktyczno-wychowawcz niezalenie od wymogw
ideologii i biecych racji politycznych. Mogli wychowywa zgodnie z ideaami oglnoludzkimi.
Taka postawa nie naraaa ich, w przeciwiestwie do okresu stanu wojennego, na represje
i zwolnienie z pracy. Jednake, to czy szkoa wyzwolia si od wpyww ideologii narzuconej
w poowie lat czterdziestych, zaleao od odwagi i osobowoci dyrektorw i nauczycieli.
Podobnie wygldaa sytuacja w publikacjach pedagogiczno-dydaktycznych, ktre zawsze
wywieray wpyw na postawy i prac nauczycieli. Coraz mniej ksiek zawierao w sobie elementy
ideologii socjalistycznej, a coraz wicej byo neutralnych ideologicznie.
Ferdynand Iniewski pisa, e w wychowaniu patriotycznym wane jest przeciwstawianie si
przeytkom tradycji nacjonalistycznej, szowinistycznym mitom mesjanistycznym i narodowej

260

Czesaw Banach, Owiata polska w latach osiemdziesitych, Warszawa 1984, s. 36.

Archiwum Zakadowe Szkoy Podstawowej w Radzicinie (dalej AZ SPR), Pismo Prezydium OKON we Frampolu
z dnia 2.04.1982 r. do nauczycieli.
262
AZ SPR, Pismo gminnego dyrektora szk we Frampolu z dnia 10.08.1982 r. do dyrektorw szk.
261

85

megalomanii. Uwaa, e konieczne jest przezwycienie kosmopolityzmu i nihilizmu narodowego,

kultu cudzoziemszczyzny i kompleksu niszoci wobec innych kultur i krajw. Patriotyzm cile
czy z internacjonalizmem, rozumianym jako poszanowanie prawa innych narodw do wolnoci
i szczcia oraz zrozumienie znaczenia midzynarodowej solidarnoci robotnikw jako warunku
wyzwolenia narodowego i spoecznego. Szkoa, wedug Ferdynanda Iniewskiego, ma umoliwia
uczniowi znalezienie odpowiedzi na pytanie, jakie wnioski wynikaj z naszych dziejw ojczystych
dla rozwoju budownictwa socjalistycznego. Jednym z takich wnioskw powinno by przekonanie,
e anarchia spoeczna zawsze bya czynnikiem, ktry przyczynia si do osabienia pastwa,
a w konsekwencji do utraty wasnej pastwowoci. Jako przykad przydatnoci wiedzy o dziejach
ojczystych dla rozumienia obowizkw obywatelskich podawa wychowawcze oddziaywanie
informacji o prywacie szlachty, ktra doprowadzia do zdrady i dezintegracji pastwowej. Histori
uzna za przedmiot odgrywajcy decydujc rol w ksztatowaniu wiadomoci narodowej
i naukowego wiatopogldu. Realizacja tych celw wymaga gbokiego zrozumienia tego, co
w dziejach byo pikne i postpowe, bo suyo interesom narodu oraz tego, co wyraao
egoistyczne interesy klas wstecznych, hamowao rozwj Polski, prowadzio do klsk i tragedii.
Zaleca, by uczc historii mocno eksponowa to, co pokazuje metody i motywy dziaa
spoecznych, wyranie zaznacza krytyczny stosunek wobec jednych wydarze i afirmujcy wobec
drugich. Uwaa, e dowiadczenia historyczne i tradycje narodowe nie stanowi gotowego wzoru
postpowania, lecz naley je traktowa jako tworzywo, ktre trzeba zmieni na spoecznie
podan dyrektyw praktycznego dziaania. Naley selektywnie eksponowa tradycje narodowe,
rekonstruowa przeszo w taki sposb, aby bya ona wolna od ocen sprzecznych z kryteriami
postpu spoecznego. Ferdynand Iniewski zaleca eksponowanie tych wydarze, ktre
zadecydoway o polskiej wspczesnoci i pokazywanie, e Polska bya czsto krajem
wyrniajcym si gospodarnoci i rozmachem postpowych reform spoecznych.264
Kolejnym pedagogiem piszcym w latach osiemdziesitych o wychowaniu patriotycznym
bya Eugenia Anna Wesoowska.265 Zachcaa ona nauczycieli do ksztatowania krytycznej
i racjonalnej postawy wobec rnorakich hase i wezwa stosowanych w masowych rodkach
informacji i wykorzystywanych nierzadko do antyhumanistycznych i antynarodowych celw.
Wesoowska pisaa, e dla dobra wychowania patriotycznego postacie historyczne nie powinny by

263

AZ SPR, Harmonogram dziaa w zakresie stabilizacji i umacniania dyscypliny pracy, bezpieczestwa, adu
porzdku oraz stwarzania warunkw dla rozwijania szerokiej dziaalnoci wychowawczej w szkoach na terenie gminy
Frampol. Opracowany dnia 11.08.1982 r. przez gminnego dyrektora szk we Frampolu.
264
Ferdynand Iniewski, Oglne prawidowoci wychowania patriotycznego uczniw w szkole, Warszawa 1985, s. 81105.
265
Eugenia Anna Wesoowska, Wychowanie patriotyczne w szkole, Warszawa 1988.

86

przedstawiane bezkrytycznie, z pozycji na klczkach. Przestrzegaa, e nie mona omiesza

przeszoci Polakw, ale jednoczenie, nawet do celw wychowania patriotycznego, nie naley
historii podbarwia faktograficznie lub emocjonalnie. W wychowaniu patriotycznym due
znaczenie ma rzetelne wyjanienie treci historycznych, wyjanianie, e dzieje adnego pastwa nie
posiadaj wycznie stron jasnych, e z wydarze nagannych naley wyciga wnioski dla
ksztatowania dalszych losw narodu. Za wane dla wychowania patriotycznego uznaa
uwiadamianie uczniom, e Polska Ludowa jest aktualnym wcieleniem pastwowoci polskiej
w tysicletniej historii, dziedzictwem i ojczyzn wszystkich Polakw. Historia uksztatowaa dany
ustrj Polski, co nie zmienia faktu, e jest to pastwo Polakw, jedyne jakie maj i ich
obowizkiem moralnym jest umacnia je i doskonali. Wesoowska napisaa, e wanym
wnioskiem, ktry powinien wynika z nauczania historii, Jest uwiadomienie ogromnej zalenoci
losw narodu i pastwa od zjawisk i procesw zachodzcych w bliszym i dalszym otoczeniu,
w zwizku z czym naley uwiadomi uczniom konieczno poszanowania tych uzalenie.
Pozwoli to racjonalnie ocenia wspczesno bez zudze i niepotrzebnych mitw.266
Przytoczone wyej pogldy s charakterystyczne dla drugiej poowy lat osiemdziesitych
lecz ich nie wyczerpuj. Nadal wielu pedagogw i dydaktykw uwaao, i szkoa powinna
ksztatowa u ucznia akceptacj dla ustroju socjalistycznego oraz wadzy PZPR. Jednake jzyk,
w jakim te pogldy wyraano, znacznie odbiega od jzyka publikacji z lat wczeniejszych. Zmieni
si rwnie charakter argumentacji. Na pierwszy plan wysuwano patriotyzm utosamiany z brakiem
denia do zmiany ustroju, z brakiem buntu przeciwko aktualnej wadzy oraz pogodzeniem si
z midzynarodow pozycj Polski - narzucon przez dzieje.

266

Tame, s. 114-128.

87

Tabela 1. Ministrowie owiaty

Okres
sprawowania
funkcji
VII 1944-VI
1945
VI 1945-II
1947

Imi i
nazwisko

Przynaleno Wyksztacenie, zawd

partyjna

Stanisaw
Skrzeszewski
Czesaw
Wycech

PPR

II 1947-VII
1950
VII 1950-VIII
1956
IX 1956-XI
1956

Stanisaw
Skrzeszewski
Witold
Jarosiski
Feliks
Baranowski

PPR/PZPR

XI 1956-X
1959

Wadysaw
Biekowski

PZPR

X 1959-XI
1966
XI 1966-III
1972

Wacaw
Tuodziecki
Henryk
Jaboski

PZPR

PSL

PZPR
PZPR

PZPR

III 1972-II 1979 Jerzy

Kuberski
II 1979-IV
Jzef
1980
Tejchma

PZPR

IV 1980-II
1981

Krzysztof
Kruszewski

PZPR

II 1981-XI
1985

Bolesaw
Faron

PZPR

XI 1985-X
1987

Joanna
Michaowska
- Gumowska
Henryk
Bednarski

PZPR

X 1987-IX
1988

PZPR

doktor filozofii, przedwojenny

nauczyciel, dziaacz partyjny
absolwent Instytutu Nauczycielskiego
w Warszawie, przedwojenny nauczyciel
historyk, dziaacz partyjny
doktor filozofii, przedwojenny
nauczyciel, dziaacz partyjny
wysze polonistyka, przedwojenny
nauczyciel, dziaacz partyjny
rednie, dziaacz partyjny, przed
nominacj przez kilka miesicy by
kierownikiem Wydziau Owiaty KC
wysze - filozofia, publicysta, nauczyciel
we Lwowie w latach 1939-1941, dziaacz
partyjny
wysze pedagogika, przedwojenny
nauczyciel, dziaacz partyjny
profesor historyk, nauczyciel akademicki
na Uniwersytecie Warszawskim, dziaacz
partyjny
profesor nauk humanistycznych,
pedagog, dziaacz partyjny
wysze historyk po Wyszej Szkole
Nauk Spoecznych KC PZPR, dziaacz
partyjny
profesor nauk humanistycznych,
pedagog, nauczyciel akademicki na
Uniwersytecie Warszawskim, dziaacz
partyjny
profesor nauk humanistycznych, historyk
literatury polskiej, nauczyciel akademicki
w WSP w Krakowie, dziaacz partyjny
wysze polonistyka, dziaacz partyjny,

PZPR

profesor nauk humanistycznych,

socjolog, nauczyciel akademicki w WSP
w Bydgoszczy, dziaacz partyjny, ostatni
prezes Towarzystwa Przyjani Polsko Radzieckiej
X 1988-VIII
Jacek Fisiak
PZPR
profesor nauk humanistycznych, anglista,
1989
nauczyciel akademicki na Uniwersytecie
im. A. Mickiewicza w Poznaniu
rdo danych: Tadeusz Modawa, Ludzie wadzy 1944-1991, Warszawa 1991.

88

Tabela 2. Kierownicy struktur KC PPR i KC PZPR odpowiedzialnych za owiat.

Okres

Imi i nazwisko

Nazwa struktury

X 1948-XII
Jerzy Albrecht
Dzia Propagandy, Kultury i Owiaty KC PPR
1948
XII 1948-V
Jerzy Albrecht
Dzia Propagandy, Kultury i Owiaty KC PZPR
1950
XII 1948-VI
Jzef Kowalczyk
Wydzia Owiaty KC PZPR
1953
VIII 1953-I
Pelagia Lewiska
Wydzia Owiaty KC PZPR
1956
I 1956-IX 1956 Feliks Baranowski
Wydzia Owiaty KC PZPR
II 1957-VII
Zofia Zemankowa
Komisja ds. Owiaty, Nauki i Kultury KC PZPR
1957
VII 1957-IV
Zofia Zemankowa
Komisja Owiaty i Nauki KC PZPR
1959
IV 1959-XI
Henryk Garbowski
Komisja Owiaty i Nauki KC PZPR
1959
I 1960-II 1963 Andrzej Werblan
Wydzia Nauki i Owiaty KC PZPR
II 1963-IX
Zenon Wrblewski
Wydzia Nauki i Owiaty KC PZPR
1964
IX 1964-III
Andrzej Werblan
Wydzia Nauki i Owiaty KC PZPR
1971
III 1971-I 1975 Romuald A. Jezierski Wydzia Nauki i Owiaty KC PZPR
I 1975-III 1981 Jarema Maciszewski Wydzia Nauki i Owiaty KC PZPR
III 1981-XI
Eugeniusz
Wydzia Nauki i Owiaty KC PZPR
1983
Duraczyski
II 1984-XII
Bronisaw Ratu
Wydzia Nauki i Owiaty KC PZPR
1985
V 1985-VII
Henryk Bednarski
Komisja Nauki i Owiaty KC PZPR
1986
XII 1985-II
Bogusaw B. Kdzia Wydzia Nauki, Owiaty i Postpu Technicznego
1989
KC PZPR
II 1989-XII
Bogusaw B. Kdzia Wydzia-Sekretariat Komisji Nauki i Owiaty KC
1989
PZPR
rdo danych: Janowski Wodzimierz, Kochaski Aleksander, Informator o strukturze i obsadzie
personalnej centralnego aparatu PZPR 1948-1990, Warszawa 2000.
Tabela 3. Sekretarze KC PZPR odpowiedzialni za owiat.
Okres

Imi i nazwisko, funkcja

III 1950-XII 1952

Edward Ochab, z-ca czonka BP, sekretarz KC

XII 1952-III 1954

Jakub Berman, sekretarz KC

III 1954-I 1955

Edward Ochab, czonek BP, sekretarz KC

I 1955-III 1956

Wadysaw Matwin, sekretarz KC

III 1956-VIII 1956 Jerzy Albrecht, sekretarz KC

89

VIII 1956-X 1956

Jerzy Morawski, sekretarz KC

X 1956-V 1957

Witold Jarosiski, sekretarz KC

V 1957-II 1960

Jerzy Morawski, czonek BP, sekretarz KC

II 1960-XI 1968

Witold Jarosiski, sekretarz KC

XI 1968-XII 1970

Jzef Tejchma, czonek BP, sekretarz KC

XII 1970-XII 1971 Stefan Olszowski, czonek BP, sekretarz KC

XII 1971-VI 1974

Franciszek Szlachcic, czonek BP, sekretarz KC

VI 1974-XII 1980

Andrzej Werblan, czonek BP, sekretarz KC

XII 1980

Roman Ney, z-ca czonka BP, sekretarz KC

XII 1980-VII 1981 Andrzej Werblan, czonek BP, sekretarz KC

VII 1981-XI 1982

Hieronim Kubiak, czonek BP, sekretarz KC

XI 1982-VII 1986

Jzef Czyrek, czonek BP, sekretarz KC

VII 1986-II 1989

Tadeusz Porbski, czonek BP, sekretarz KC

II 1989-VIII 1989

Marian Orzechowski, czonek BP, sekretarz KC

VIII 1989-1990

Sawomir Wiatr, sekretarz KC

rdo danych: Janowski Wodzimierz, Kochaski Aleksander, Informator o strukturze i obsadzie

personalnej centralnego aparatu PZPR 1948-1990, Warszawa 2000.

90

Rozdzia II. Cele nauczania historii w szkoach podstawowych w Polsce w latach

1944-1989.
1. Poszukiwanie nowych celw nauczania 1944-1947.
Nauczyciele rozpoczynajcy nauczanie historii na terenach wyzwolonych spod okupacji
hitlerowskiej mieli do dyspozycji programy, podrczniki i publikacje metodyczne pochodzce
z okresu przedwojennego. wczesna szkoa, zreformowana przez ministra Janusza Jdrzejewicza,
zakadaa prowadzenie pracy, ktrej celem byo wychowanie propastwowe. Miaa ona ksztatowa
twrczych, wiadomych swoich obowizkw obywateli, odpowiedzialnych za wasne czyny
i zdyscyplinowanych. Obywateli zdolnych do ponoszenia ofiar na rzecz spoeczestwa. Ucze mia
otrzyma wiedz o pastwie i uwarunkowaniach ycia spoecznego. Na pierwszy plan wysuwano
posta Jzefa Pisudskiego, ktrego przedstawiano jako wzr cnt obywatelskich i moralnych,
przykad do naladowania. W nauczaniu przedmiotw humanistycznych duy nacisk kadziono na
sprawy spoecznoci lokalnej i regionu. Decydujc rol w programie nauczania historii
przyznawano dziejom Polski. Wydarzenia i zjawiska historyczne rozpatrywano przez pryzmat
interesw polskich.267
Do 1947 roku podstawowe dokumenty szkolne - programy nauczania - nie zawieray
jakichkolwiek celw nauczania historii. Nie oznacza to jednak, e nauczyciele mogli w codziennej
pracy realizowa cele nauczania umieszczone w programie przedwojennym. Na pocztku 1945
roku wadze owiatowe uwiadomiy im, e cele nauczania i wychowania nie mog by sprzeczne
ze wspczesnymi prdami spoeczno-politycznymi i do czasu wydania instrukcji w sprawie
programw nauczania musz odpowiednio zmodyfikowa cele zapisane w przedwojennych
programach. Nowe cele miay uwzgldnia sytuacj wynikajc z przemian ustrojowych
i powojennego stosunku do Niemcw.268
Nowe programy nauczania przygotowywaa Komisja Programowa powoana przez ministra
owiaty w 1945 roku. Komisja otrzymaa dyrektywy do prac programowych. Wymieniono w nich
rwnie cele nauczania historii. Nauczanie tego przedmiotu miao da uczniowi caoksztat wiedzy
historycznej w zakresie dziejw ojczystych i powszechnych. Wyrobi w nim umiejtno wizania

267

Barbara Jakubowska, Przeobraenia polskiej edukacji historycznej w Polsce w latach 1944-1956, Warszawa 1986,
s.23-27.

91

w czasie i przestrzeni dziejw Polski z powszechnymi. Ucze powinien zrozumie, e analogiczne

formy ustrojowe i takie same prdy dziejowe znaczyy granice epok w dziejach wszystkich
narodw.

Nauczanie

historii

miao

wyrobi

umiejtno

dostrzegania

wspzalenoci

poszczeglnych ogniw w chronologicznym acuchu faktw z organizacj pracy wytwrczej,

z waciwym danej epoce zrnicowaniem spoeczestwa. Miao zapewni pojmowanie
przyczynowego uwarunkowania wydarze i ich rozwojowego nastpstwa oraz wyksztaci trwae
dyspozycje historycznego mylenia. Za bardzo wane uznano realizowanie celw wychowawczych,
a zwaszcza ukazanie, w wietle historii walk spoecznych, wiekowej niedoli chopskiej, rde
zastoju i zacofania, bdw polityki zagranicznej szlacheckiej Rzeczypospolitej oraz przekonanie
uczniw, e budowanie ycia polskiego na zdrowych przesankach sprawiedliwoci spoecznej
i postpu kulturalnego jest suszne i konieczne. Historia ojczysta powinna by rdem dumy
narodowej opartej o znajomo polskiego wkadu do dorobku kulturalnego ludzkoci.269
Ministerialne

propozycje

celw

nauczania

przedstawia

nauczycielom

dyrektor

Departamentu Reformy Szkolnictwa Ministerstwa Owiaty, anna Kormanowa, na Oglnopolskim

Zjedzie Owiatowym, ktry odby si w czerwcu 1945 r. w odzi. Zapowiedziaa, e treci i cele
nauczania s funkcj panujcego ukadu spoecznego i nowa rzeczywisto musi znale w nich
odbicie. Cele nauczania powinny uwzgldnia tradycj i kultur ludu polskiego i klasy robotniczej
oraz szerzej ukazywa elementy sowiaskie. Ideologiczny trzon stanowi miay tradycje postpu
i historyczny dorobek demokracji polskiej powizany z nazwiskami Staszica, Kotaja, Lelewela,
Mochnackiego, Worcella, Konarskiego itp.270
Szczegowe cele nauczania historii przedstawio Ministerstwo Owiaty Komisji
Historycznej Zjazdu jako tezy do dyskusji. Zakadano w nich, e poprzez kurs propedeutyczny
i dwustopniow systematyk przekae si uczniowi caoksztat wiedzy historycznej w zakresie
dziejw ojczystych i powszechnych. Zapowiedziano ksztacenie umiejtnoci umieszczania
wydarze w czasie i przestrzeni, powizania dziejw ojczystych z powszechnymi, zrozumienia, e
takie same prdy dziejowe i analogiczne formacje ustrojowe znaczyy granice epok w dziejach
wszystkich narodw. Uczniowie powinni zrozumie bogactwo i wielorako procesu dziejowego,
przyczynowe uwarunkowania wydarze i ich nastpstw, mieli te posi umiejtno dostrzegania
wspzalenoci poszczeglnych ogniw z chronologicznego acucha faktw z organizacj pracy
wytwrczej, ze zrnicowaniem spoeczestwa, z obyczajami, prawem oraz nawykami ycia

268

APL, KOSL, sygn. 1038, Oklnik Kuratora Szkolnego Lubelskiego z dnia 2.01.1945 r. w sprawie akcji
wychowawczej w szkoach.
269
anna Kormanowa, Zaoenia ideowe i naukowe nowego programu historii dla szkoy podstawowej, Wiadomoci
Historyczne, 1848, nr 1, s. 19-20.

92

codziennego. Zakadano wyksztacenie u uczniw trwaych dyspozycji mylenia historycznego oraz

umiejtno dostrzegania perspektywy dziejowej. Miano wytworzy podstawy dla zrozumienia
zoonej wspczesnoci i perspektyw jej rozwoju. Za gwne cele wychowawcze uznano ukazanie
w obiektywnym wietle historii walk spoecznych, wiekowej niedoli chopskiej, rde zastoju
i zacofania Polski przedwojennej, bdw polityki zagranicznej polegajcej na ekspansji na wschd
oraz uwiadomienie koniecznoci budowania ycia spoecznego na sprawiedliwoci i postpie.271
Tezy te byy dokadnym powtrzeniem dyrektyw jakie otrzymaa Komisja Programowa
przygotowujca nowy program nauczania historii.
Wytycznymi do pracy nauczycieli w roku szkolnym 1945-1946 byo zarzdzenie ministra
owiaty z 18.08.1945 r. w sprawie przejciowego programu nauczania w szkoach powszechnych
i I klasie gimnazjum oglnoksztaccego na rok szkolny 1945-1946, ktre wskazywao, e
najwaniejszym celem nauczania historii jest ukazanie walki o prawa ludu pracujcego miast i wsi,
rewolucji padziernikowej i jej skutkw ideologicznych oraz wspomnie z lat wojny i okupacji. Za
bardzo wany cel uznano przeciwstawienie si domowej edukacji historycznej ucznia, zwaszcza
dotyczcej dziejw najnowszych. Uwaano, e wspomnienia zasyszane w domu lub u ssiadw
deformuj prawd historyczn i wypaczaj obraz II wojny wiatowej.272
Dyskusja nad modelem owiaty, w tym celami nauczania, zapocztkowana na Zjedzie
Owiatowym w odzi w 1945 roku, kontynuowana bya na Zjedzie Pedagogicznym ZNP, ktry
odby si w odzi w lutym 1946 roku. W wielu wygoszonych tam referatach mowa bya
o podanych celach nauczania. Czesaw Wycech twierdzi, e na cele nauczania maj wpyw takie
wydarzenia jak ustalenie nowych granic Polski, przyja i wsppraca z ZSRR oraz reforma rolna
i nacjonalizacja przemysu. Kazimierz Maj postulowa, by cele nauczania nie byy przepojone
ideologi, lecz ideami humanistycznymi i demokratycznymi. anna Kormanowa mwia
o koniecznoci takiego formuowania celw, by uwzgldniony by twrczy wkad robotnikw
i chopw do kultury polskiej oraz bohaterskie walki tych klas o powstanie Polski Ludowej.
Rezolucja uchwalona przez Zjazd, w czci dotyczcej nauczania i wychowania, postulowaa, by
idea wychowawczy i cele nauczania uwzgldniay sojusz i przyja z ZSRR oraz dokonujce si
w Polsce reformy.273

270

Oglnopolski Zjazd Owiaty w odzi 18-22 czerwca 1945 r., Warszawa 1945, s. 78.
AAN, M Ow., sygn.4206, Materiay ze Zjazdu Owiatowego w odzi w 1945 r., k. 26, Cele nauczania historii
w szkole. Maszynopis tez do dyskusji przedstawionych Komisji Humanistycznej Zjazdu Owiatowego w odzi w 1945
roku przez Ministerstwo Owiaty.
272
Bolesaw Potyraa, Szkoa podstawowa w Polsce w latach 1944-1984, Warszawa 1987, s. 31 - 32.
273
Stanisaw Mauersberg, Reforma szkolnictwa w Polsce w latach 1944-1948, Warszawa 1974, s. 148-150.
271

93

Pogldy dotyczce celw nauczania historii pojawiy si take na amach prasy

nauczycielskiej. Jzef Syska sugerowa, e historia musi uzupenia jzyk polski w procesie
repolonizacji mieszkacw ziem odzyskanych. Ukazywa im, e Polska wraca na ziemie, ktre
kiedy niebacznie utracia, e jest to sprawiedliwo dziejowa. Przeszo Polski miaa by
przedstawiana w takich obrazach, ktre budziy by poczucie penowartociowoci powracajcych
do niej ziem i ich mieszkacw. J. Syska uwaa, i ciemne strony historii ojczystej powinny by
pokazywane w taki sposb, by nie ksztatowa pesymistycznego wyobraenia

o moralnych

wartociach narodu polskiego, o jego zdolnociach i siach twrczych.274

Peniejszy

zestaw

celw

jakie

powinny

by

realizowane

na

lekcjach

historii

w przeomowym dla narodu okresie zaprezentowa Franciszek Zawadzki na amach Nowej

Szkoy.275 Uwaa on, i szkoa powinna dziaa na rzecz demokracji poprzez:
-ksztatowanie uczciwoci i rzetelnoci intelektualnej,
-rozbudzenie do rzetelnego poszukiwania prawdy,
-zainteresowanie yciem narodu wasnego, ale take i innych narodw,
-zainteresowanie twrczoci i prac w innych epokach,
-wyrobienie mylenie kategoriami spoeczestwa, narodu, pastwa i ludzkoci,
-zainteresowanie procesem opanowywania si przyrody rozumem i wiedz,
-przedstawienie wojen jako siy niszczcej dorobek ludzkoci,
-wyrobienie szacunku dla pracy ludzkiej i przywizania do wasnej ziemi,
-ukazanie pastwa jako czynnika postpu kulturalnego i gospodarczego,
-wpojenie przekonania, e kada jednostka swoim postpowaniem i dziaaniem wpywa dodatnio
lub ujemnie na bieg ycia zbiorowego,
-budzenie odpowiedzialnoci za ycie swojego rodowiska,
-wyrobienie zdolnoci mylenia kategoriami spoecznymi i pastwowymi,
-dostrzeganie

zwizkw

przyczynowo-skutkowych

pomidzy

rnymi

zjawiskami

ycia

spoecznego,
-zrozumienie istoty nowoczesnego pastwa jako organizacji spoeczestwa oraz zalenoci stanu
pastwa od kultury moralnej obywateli,
-uwiadomienie znaczenia wyksztacenia i przygotowania fachowego obywatela dla pastwa,
-obudzenie chci do samoksztacenia,
-wyrobienie poczucia godnoci narodowej i wiary w twrcze siy narodu,

274

Jzef Syska, Historia i geografia Polski jako czynnik repolonizacji, Praca Szkolna, 1946, nr 6, s. 211-213.

94

-poprzez umoliwienie zrozumienia przeszoci, doprowadzenie do zrozumienia teraniejszoci.

Pene wyliczenie celw nauczania historii, zaproponowanych przez F. Zawadzkiego wynika z tego,
e bya to unikalna koncepcja w czasach, gdy nauczanie historii zaczto wykorzystywa dla
ideologicznych i politycznych potrzeb rzdzcej partii.
Dostosowywanie modelu owiaty i celw nauczania do nowej rzeczywistoci ustrojowej
nasilio si w 1947 roku po przejciu peni wadzy w Polsce przez komunistw. Wypowiedzi
posw na sejm, czonkw Biura Politycznego KC PPR oraz przedstawicieli rzdu tworzyy
atmosfer ideologicznego i politycznego nacisku na owiat (szerzej o tym problemie w rozdziale
pierwszym).
Zdopingowane tymi wypowiedziami oraz polityczn atmosfer w kraju, nowe kierownictwo
Ministerstwa Owiaty, na czele z czonkami PPR, rozpoczo ofensyw ideologiczn w dziedzinie
nauczania i wychowania. Pocztkowo byy to tylko wypowiedzi niektrych czonkw kierownictwa
ministerstwa. Pierwsze pochodz z 1947 roku. anna Kormanowa twierdzia, e cele nauczania
i wychowania suy musz umacnianiu fundamentw nowej rzeczywistoci spoeczno-politycznej
- sojuszowi robotniczo-chopskiemu i demokracji ludowej.276 Wodzimierz Michajow nawoywa
do czujnej postawy wobec tego, co w pracy wychowawczej dzieje si w murach szkoy.277
Mimo takich zapowiedzi, pierwszy program nauczania historii, w ktrym sprecyzowano
cele nauczania tego przedmiotu, Program nauki w 8-letniej szkole podstawowej wydany w 1947
roku, wolny by od politycznych i ideologicznych naleciaoci. Rozrnia on cele poznawcze,
w tym ksztacce, a take wychowawcze. Nauczania historii, wedug tego programu, powinno da
uczniowi cise i w miar wyczerpujce wiadomoci w zakresie objtych programem dziejw
ojczystych i powszechnych. Jest to niezbdne, eby umoliwi uczniowi zdobywanie dalszej
wiedzy, wyrobi w nim przyzwyczajenie do wizania kadego faktu historycznego z okrelonym
miejscem i czasem, przygotowa go do waciwego rozumienia faktw w ogle, jak rwnie do
rozumienia podstawowej w dziejach roli stosunkw gospodarczych i ich zwizku z formami ustroju
spoecznego. Nauczanie historii miao wdroy ucznia do szeregowania faktw historycznych
w nastpstwie czasowym oraz da mu podstawy do ustalenia zwizku historycznego pomidzy
faktami. Dziki temu ucze powinien zdoby wiedz o przeszoci moliwie zgodn z wynikami
bada naukowych. Powinien by przygotowany do rozumienia procesu dziejowego i zjawisk ycia
wspczesnego. W dziedzinie ksztacenia formalnego nauczanie historii miao rozwin pami

275

Franciszek Zawadzki, Obecny moment dziejowy a cele nauczania historii w szkole polskiej, Nowa Szkoa, 1946,
nr 3, s. 1-15.
276
anna Kormanowa, Zagadnienie demokratycznej przebudowy szkolnictwa, Nowe Drogi, 1947, nr 4.
277
Wodzimierz Michajow, U progu nowego roku szkolnego, Trybuna Wolnoci, 1947, nr 31.

95

ucznia, rozbudzi i ksztaci krytycyzm w myleniu oraz wdroy do samodzielnej pracy

umysowej. Za gwne cele wychowawcze uznano odpowiednie akcentowanie dziejw ojczystych,
tak by pobudzi i utrwala uczucie przynalenoci do narodu i pastwa, wytworzy zrozumienie dla
walki narodu o swj byt niepodlegy, a wraz z podziwem dla bohaterstwa wzbudzi gotowo do
ponoszenia ofiar dla dobra ojczyzny. Ukazujc uczniowi rnorodne przejawy gwatu i przemocy
z jednej strony, a krzywdy z drugiej, nauczanie historii miao wzbudzi w uczniu szacunek dla
walki w imi ideaw sprawiedliwoci i demokracji. Powinno da mu zrozumienie roli wysiku
zbiorowego w dziejach ludzkoci oraz przyczyni si do wytworzenia w nim wiadomej i czynnej
postawy spoecznej.278
W pierwszych powojennych latach nie podjto prby stworzenia spjnego systemu celw
nauczania historii. Wadze owiatowe skupiy si na eliminowaniu celw pochodzcych z okresu
przedwojennego i wprowadzeniu na ich miejsce celw wynikajcych z aktualnych potrzeb nowego
ustroju i nowej wadzy. Jedynie Program nauki w 8-letniej szkole podstawowej z 1947 roku
korzystnie odbiega od powyszej zasady. Niestety, cele nauczania w nim zapisane nie utrwaliy si
w praktyce szkolnej z powodu zmian politycznych. Komunici przystpili do dziaa zmierzajcych
do wykorzystania owiaty w realizacji swoich celw ideologiczno-politycznych.

2. Ideologizacja celw nauczania historii w latach 1948-1956.

Pocztkiem okresu wyranej ideologizacji i upolitycznienia celw i treci nauczania by rok
szkolny 1948-1949. We wrzeniu 1948 roku, z okazji rozpoczcia nowego roku szkolnego,
wczesny minister owiaty Stanisaw Skrzeszewski powiedzia m.in.: Jeeli nie chcecie, aby na
krwi, zdrowiu i pracy waszych ojcw tuczy si kapitalistyczny czy obszarniczy wyzyskiwacz, jeeli
nie chcecie, aby ziemie waszych ojcw znowu odebra obszarnik, jeeli chcecie, aby Polska bya
silna, zamona i wolna, to musicie zwalcza wszelkimi siami wrogw Polski Ludowej.279
W podobnym tonie utrzymane byo zarzdzenie wprowadzajce przejciowy program
nauczania na rok szkolny 1948-1949. Mowa w nim o tym, e szkoa musi wyksztaci u uczniw
braterstwo wobec narodw miujcych pokj, a zwaszcza wobec narodw sowiaskich, wyrobi
przywizanie do idei postpu i sprawiedliwoci spoecznej, a take opr wobec wszelkich form

278

Program nauki w 8-letniej szkole podstawowej. Projekt. Historia, Warszawa 1947, s. 5-6.
Przemwienie ministra Skrzeszewskiego z okazji rozpoczcia nowego roku szkolnego, Rzeczpospolita, 1947,
nr 242.
279

96

wstecznictwa i wyzysku. Ucze mia kocha ludowe pastwo jako realizatora demokracji
politycznej i spoecznej.280
W trakcie roku szkolnego 1948-1949 czsto pojawiay si dania upolitycznienia owiaty.
Przykadem moe by krajowa rada aktywu owiatowego PPR z padziernika 1948 r., ktrej
przebieg i rezultaty omwione s w rozdziale pierwszym. W podobnym duchu przebiegaa
w listopadzie 1948 r. krajowa konferencja aktywu owiatowego PPS. Zarzucono na niej
szkolnictwu uleganie teorii apolitycznoci owiaty oraz bezkrytyczny stosunek do nauki
buruazyjnej. Jako podstawowy cel wychowawczy wysunito przygotowanie aktywnych
i twrczych budowniczych socjalizmu.281
Rezultaty tej krytyki widoczne byy w pracach nad nowym programem nauczania.
W listopadzie 1948 r. Ministerstwo Owiaty wydao dla autorw pracujcych nad przygotowaniem
tych programw Wytyczne dla pracy nad programami nauczania. Zawieray one m.in. oglne
cele nauczania. Ucze mia poznawa postpowe nurty przeszoci i teraniejszoci, zrozumie, e
naturalnymi sojusznikami Polski jest ZSRR i kraje demokracji ludowej. Naleao go przekona, e
faszywe jest przekonanie o kulturze zachodniej jako przodujcej, a kulturze wschodniej jako
uboszej i zacofanej. Powinien zrozumie, e nauka i sztuka radziecka jest przodujca. Konkretnym
celem nauczania historii miao by zapoznanie z dziejami wedug marksistowskiej periodyzacji.282
Zgodnie z tymi wytycznymi, wprowadzony od roku szkolnego 1949-1950, Program nauki
11-letniej szkole oglnoksztaccej przesycony by treciami i celami ideologicznymi. Celem
nauczania historii stao si moliwie pene i naukowe poznanie przez uczniw przeszoci wiata
i Polski, przede wszystkim od strony poznania pracy ludzkiej, ycia mas ludowych, klas
pracujcych, ich walki o postp i sprawiedliwo spoeczn w oparciu o metod materializmu
historycznego i dialektycznego.283 Nauczanie, oparte na ostatnich osigniciach nauki, miao
ksztaci mylenie historyczne i nasyci proces wychowania elementami socjalizmu. Nauczyciel
historii musia dy do osignicia takich celw jak: ksztatowanie naukowego pogldu na wiat,
opartego na fundamencie osigni materializmu historycznego i dialektycznego; ksztatowanie
moralnoci socjalistycznej; wychowanie w szczerym ludowym patriotyzmie i internacjonalizmie,
w socjalistycznym stosunku do wasnoci spoecznej, do pracy i twrczej myli naukowej jako
instrumentw postpu; w humanizmie socjalistycznym i umiejtnoci wspycia w kolektywie
i wiadomej dyscyplinie; wychowanie uczniw na aktywnych obywateli, wiadomych swoich

280

Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 10.06.1948 r. w sprawie przejciowego programu nauczania w jednolitej szkole
redniej na rok szkolny 1948-49, Dz. Urz. MO nr 7, poz. 127.
281
S. Mauersberg, Reforma szkolnictwa..., s. 236.
282
Tame, s. 238-239.

97

obowizkw wobec ludowej ojczyzny, oddanych pracy nad jej rozwojem i umacnianiem, czujnych
wobec wroga klasowego i gotowych do najwyszych ofiar w jej obronie, dumnych z jej osigni
w budowaniu podstaw socjalizmu, kochajcych kraj rodzinny i mow ojczyst, znajcych
postpowe tradycje narodowe i otaczajcych czci narodowych bohaterw walk o wyzwolenie
spoeczne

i narodowe.

Nauczanie

historii

miao

rozwija

umiowanie

postpowych

i rewolucyjnych tradycji klasy robotniczej caego wiata, postaci wielkich rewolucjonistw

i postpowych twrcw w dziedzinie nauki i sztuki oraz rozwija poczucie solidarnoci z obozem
postpu i socjalizmu walczcym pod przewodnictwem ZSRR o pokj, postp i wolno
z imperializmem nioscym narodom ucisk, wojn i ndz, a take rozwija uczucie mioci
i szacunku dla ZSRR, najlepszego przyjaciela Polski Ludowej, kraju zwyciskiego socjalizmu,
wzoru dla wszystkich krajw i narodw (...), rozwija przekonanie o wyszoci gospodarki
uspoecznionej krajw socjalistycznych nad gospodark kapitalistyczn, opart na wyzysku
i krzywdzie

spoecznej.284

Oprcz

duej

dawki

celw

o charakterze

wychowawczym,

wskazujcych jak interpretowa proces historyczny i poszczeglne fakty, umieszczono w programie

nauczania take cele ksztacce, sformuowane pod ktem potrzeb ideologicznych. Uczniowie mieli
opanowa pamiciowo waniejsze fakty i procesy historyczne tak, aby mogli pozna struktur
gospodarcz poszczeglnych epok i zrozumie oparty na tej podstawie ustrj spoeczny, polityczny,
formy ycia kulturalnego i wzajemn ich wspzaleno. Uczc si historii powinni zrozumie
wspczesn rzeczywisto jako jeden z etapw w procesie dziejowym oraz rewolucyjne
perspektywy jego dalszego rozwoju. Mieli take zrozumie prawa rzdzce procesem dziejowym;
pozna dokadnie dzieje Polski i ich wspzaleno z dziejami powszechnymi, z walk klasow
mas ludowych wiata, a zwaszcza Rosji carskiej, Wielk Rewolucj Socjalistyczn oraz
budownictwem socjalistycznym w ZSRR. Nauczanie historii powinno ksztatowa umiejtno
dialektycznego ujmowania zjawisk historycznych oraz umiejtno precyzowania poj
i posugiwania si waciw terminologi naukow.285
Cele nauczania wymienione w programie szkoy jedenastoletniej przyjmoway jako
wiatopogldowo-wychowawcz i metodologiczn podstaw nauczania marksizm i wymogi
biecej polityki. Miay umoliwi uksztatowanie modziey na wyznawcw materialistycznego
pogldu na wiat, suy wytworzeniu przekonania, e socjalizm oznacza wysz form ustroju
spoecznego i gospodarczego, lepsze i sprawiedliwsze formy wspycia ludzi, przekona, e
gospodarka uspoeczniona jest bardziej efektywna, e spoeczestwa rozwijaj si na drodze walki

283
284

Program nauki w 11-letniej szkole oglnoksztaccej. Projekt. Historia, Warszawa 1950, s. 3-4.
Tame.

98

klasowej, e ZSRR przoduje na wiecie pod kadym wzgldem. Takie zadania przed nowym
programem nauczania postawia Instrukcja programowa na rok szkolny 1949-50.286
Wadze owiatowe du wag przykaday do waciwego zrozumienia przez nauczycieli
nowych celw i treci nauczania. Konferencje sierpniowe w 1949 roku powicone byy omwieniu
zada jakie stoj przed nauczycielami w zwizku z wprowadzeniem nowego programu nauczania.
Otwarcie przyznawano, e w programach wydanych obecnie uwzgldniono przede wszystkim
czysto ideologiczn treci nauczania, pogbiono elementy materializmu historycznego
i dialektycznego w tematyce poszczeglnych przedmiotw, wysunito now ocen i klasyfikacj
wielu faktw. Zdecydowanie zerwano z obiektywizmem i tradycjonalistycznym formuowaniem
tematyki.287 Uczulono nauczycieli historii, e historia w nowej szkole ma ogromne znaczenie,
dlatego program opiera j na metodzie materializmu historycznego, ktry wie cile kady
nieomal fakt historyczny z jego tem spoecznym, obrazem rozgrywajcej si w danym okresie walki
klasowej. Historia bowiem ma by szko ludowego patriotyzmu i zarazem internacjonalizmu. Ma
rozwija poczucie dumy z tego co byo postpowe w przeszoci narodu i suy jego interesom.
Pokazuje dalej historia na konkretnych przykadach jak wybujay nacjonalizm paraliowa dnoci
wyzwolecze mas ludowych, bdcych w ucisku monych czy kapitalistw, a kierowa je przeciw
innym ludom, by odwraca od siebie niebezpieczestwo.288
Nowe cele nauczania byy wyjaniane i omawiane na amach Wiadomoci Historycznych.
W wyjanieniach szczeglny nacisk kadziono na cele wynikajce z metodologii marksistowskiej,
nakazujce

nauczycielowi

przedstawia

dzieje

zgodnie

z marksistowsk

teori

procesu

historycznego i zgodnie z potrzebami politycznymi.289

Kolejny, 1950-1951, rok szkolny by drugim rokiem wprowadzania do praktyki szkolnej
programu szkoy jedensatoletniej i celw nauczania zawartych w tym programie. Dlatego
nauczyciele spotkali si z zaleceniami dotyczcymi realizacji celw nauczania takimi samymi jak
rok wczeniej. Zarwno instrukcja o organizacji roku szkolnego, jak i konferencje sierpniowe
zawieray treci takie, jak omwione powyej.290

285

Tame s. 5.
Instrukcja programowa na rok szkolny 1949-50, Dz. Urz. MO nr 12, poz. 209.
287
APL, Prezydium Wojewdzkiej Rady Narodowej, Wydzia Owiaty (dalej PWRN WO), sygn. 120, Konferencje
sierpniowe 1949-52. Szreniawski, Zaoenia ideologicznej wychowawcze nowych programw na rok szkolny 1949-50.
Referat przedstawiony na konferencji nauczycielskiej w Lublinie 28-30.08.1949 r.
288
Tame.
289
Nowy program historii, Wiadomoci Historyczne, 1949, nr 4, s. 4-10 oraz Program historii na rok szkolny 195051, Wiadomoci Historyczne, 1950, nr 4, s. 29-31.
290
Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 12.04.1950 r. w sprawie organizacji roku szkolnego 1950-51 w szkoach
oglnoksztaccych stopnia podstawowego, Dz. Urz. MO nr 6, poz. 84 oraz APL, PWRN WO, sygn. 120, Konferencje
286

99

W cigu nastpnych lat instrukcje programowe i zarzdzenia o organizacji roku szkolnego

zawieray oglne cele nauczania, wsplne dla wszystkich przedmiotw. Byy to, przede wszystkim,
cele

ideologiczno-polityczne,

wic

obowizujce

gwnie

nauczycieli

przedmiotw

humanistycznych, uznawanych przez wadze za przedmioty spoeczno-polityczne. Oglne cele

nauczania, zapisane w poszczeglnych instrukcjach i zarzdzeniach, byy konkretyzowane dla
potrzeb nauczania historii na amach Wiadomoci Historycznych, a w latach 1953-1956 na
amach Historii i Nauki o Konstytucji.
Rok szkolny 1951-1952 przynis nakaz wzmoenia wysikw zmierzajcych do
wychowania modego pokolenia na aktywnych i ofiarnych bojownikw o pokj i realizacj Planu 6letniego w wielkim froncie narodowym.291 Szkoom nakazano w myl wskaza Prezydenta
Bieruta - tak zorganizowa prac dydaktyczno-wychowawcz, aby kady ucze zna plan i program
budownictwa socjalizmu, sta si jego oddanym i ofiarnym realizatorem.(...) Praca wychowawcza
powinna zmierza do utwierdzenia modziey w gbokim przekonaniu, e wykonanie zada Planu
6-letniego oznacza rwnoczenie najwaciwsz form walki o pokj. Realizacja naszego planu
budownictwa socjalizmu, wzrost si obronnych, gospodarczych oraz politycznych Polski Ludowej
stanowi bowiem wzmocnienie obozu pokoju i postpu.(...) Naley wychowa modzie w entuzjazmie
dla zada Planu, stawiajc jej za wzr jego przodujcych realizatorw. Trzeba rozwija
w modziey patriotyzm, mio ojczyzny, pogbia uczucie uzasadnionej dumy narodowej pyncej
ze wiadomoci, e Polska daa wiatu Feliksa Dzieryskiego i R Luksemburg. Umacniajc
nasz front narodowy, pogbia uczucie uzasadnionej dumy narodowej, naley hasa patriotyczne
wiza jak najcilej z hasami internacjonalistycznymi, wychowa modzie w duchu solidarnoci
klasy robotniczej caego wiata, w mioci do narodw socjalistycznych Wielkiego Zwizku
Radzieckiego.292
Zadania jakie dla nauczycieli historii wynikaj z cytowanego zarzdzenia przedstawia na
amach Wiadomoci Historycznych Kinga Szymborska. Napisaa, e nauczyciel historii ma
ksztatowa wiatopogld wychowankw - przyszych budowniczych socjalizmu, pogbia
pojcie walki klasowej oraz ukazywa cele tej walki.293 Autorka przyznaa, e historia odgrywa
przodujc rol jeeli chodzi o front ideologiczny, w walce o wiadomo socjalistyczn,
poniewa jest to nauka, ktra wyjania prawa rozwoju spoecznego, wskazuje na motory przemian

sierpniowe. Ra Zieliska, Nauczanie historii w szkole podstawowej z omwieniem programw i podrcznikw.

Referat wygoszony na konferencji nauczycielskiej w Kraniku 27.08.1950.
291
Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 6.04.1951 r. w sprawie organizacji roku szkolnego 1951-52, Dz. Urz. MO nr 7,
poz. 78.
292
Tame.

100

i pozwala zrozumie wspczesno jako etap procesu historycznego.294 Nauczyciel ktry musia
wczy si w realizacj planu szecioletniego mia, wedug autorki, zwiza Plan 6-letni jako
wyraz ideologii klasy robotniczej z nasz prac szkoln. To zadanie powinno by realizowane
poprzez odpowiednie cele nauczania. Przede wszystkim, na lekcjach historii nauczyciel musia
wykaza, e dzieje ludzkoci to dzieje producentw dbr materialnych, to dzieje ich walk
klasowych, to rozwj si wytwrczych i ich wpyw na stosunki produkcyjne w poszczeglnych
formacjach. Do innych wanych celw nauczania historii zaliczya autorka wykazanie, e za
kadym faktem historycznym kryj si interesy poszczeglnych klas spoecznych, e kade
wystpienie nowej postpowej klasy jest zwizane z walk o wiedz i owiat, e klasy panujce nie
odchodz bez oporu, a im bliej klski tym ostrzejsza walka. Nauczanie historii miao pomc
uczniowi zrozumie, e walka klasowa ma rne formy, moe by jawna lub ukryta, e konieczna
jest likwidacja drobnomieszczastwa i kuactwa w warunkach budowy ustroju socjalistycznego, e
brak sojuszu z klas robotnicz powodowa klski chopa. Ponadto celem nauczania tego
przedmiotu byo wykazanie, e przyja z ZSRR jest podstawow przesank trwania i rozkwitu
Polski Ludowej, e proletariacki patriotyzm jest przeciwiestwem nacjonalizmu i kosmopolityzmu
oraz, e buruazyjne narody maj tendencj do ekspansji na cudze terytoria dla rozszerzenia
swojego terytorium.295 Rozwiniciem wymienionych celw nauczania historii byy zalecenia
zawarte w zarzdzeniach wadz owiatowych i artykuach w prasie nauczycielskiej z lat 1952-1955.
W roku szkolnym 1952-1953 nauczanie miao osign cele stawiane szkole przez VII
Plenum KC PZPR, takie jak: przygotowanie kadr realizatorw naszych planw gospodarczych,
zapewnienie do ich wykonania siy roboczej, kwalifikowanej i kulturalnej, ksztatowanie
socjalistycznego charakteru modziey. Nauczyciel musia wychowywa uczniw na wzorach
Kociuszki,

Mickiewicza,

Dbrowskiego,

Waryskiego,

Dzieryskiego,

Nowotki

i wierczewskiego, a w celach i treciach nauczania uwzgldni wskazania zawarte w pracy

J. Stalina W sprawie marksizmu w jzykoznawstwie oraz w referatach B. Bieruta wygoszonych
na VI i VII Plenum KC PZPR i III Krajowym Zjedzie ZNP.296
Sposoby wykorzystania prac Stalina w nauczaniu historii omwi Jerzy Dowiat na amach
Historii i Nauki o Konstytucji. Stwierdzi, e nieocenion pomoc dla zrozumienia i stosowania
marksistowskiej wykadni historii s takie prace Stalina jak: W sprawie marksizmu
w jzykoznawstwie oraz Ekonomiczne problemy socjalizmu w ZSRR. Za podstawowy cel

293

Kinga Szymborska, Walka o realizacj Planu 6-letniego i frontu narodowego w nauczaniu historii, Wiadomoci
Historyczne, 1951, nr 4, s. 38-45.
294
Tame.
295
Tame.

101

nauczania historii, ktry mona osign dziki wymienionym pracom, uzna autor ksztatowanie
naukowego pogldu na wiat opartego na fundamencie wspczesnych osigni materializmu
historycznego i dialektycznego. Z dalszej czci artykuu Jerzego Dowiata nauczyciele mogli
dowiedzie si, e zadaniem historii nie jest opis zdarze ujmowanych jako fakty jednostkowe,
niepowtarzalne, lecz przede wszystkim zbadanie i wykrycie praw rzdzcych produkcj, praw
rozwoju si wytwrczych i stosunkw produkcji oraz praw ekonomicznego rozwoju czowieka.
W zwizku z takim pojmowaniem historii, zaczerpnitym z prac Stalina, celem nauczania tego
przedmiotu w szkoach byo poznanie konkretnych procesw historycznych, ktre jednak naleao
objani odnajdujc w nich prawidowoci wykryte przez marksistowsk nauk o spoeczestwie.
Nauczanie historii miao wykaza, w myl teorii stalinowskiej, e ludzie sami tworz swoj
histori, (...) tworz j nie dobrowolnie, lecz zgodnie z obiektywnymi, materialnymi warunkami
swego bytu. Ponadto nauczyciele mieli podnosi rol tych klas spoecznych, ktre potrafiy te
prawa wykorzysta w interesie spoeczestwa. Szczeglnie podkrela tu rol proletariatu,
poniewa jego interesy splataj si z interesami wikszoci spoeczestwa, a jego rewolucja znosi
wszelki wyzysk.297
Szczegowe cele, jakie naley osign nauczajc wedug modelu stalinowskiego,
przedstawia Kinga Szymborska na amach Wiadomoci Historycznych. Stwierdzia ona, e dla
wychowania uczniw w duchu

wiatopogldu

marksistowskiego

i uksztatowania w nich

moralnoci socjalistycznej, konieczne jest odpowiednie nawietlanie niektrych wydarze

i procesw historycznych. Postulowaa wykazanie ograniczonoci najbardziej postpowych
dziaaczy wywodzcych si z klas eksploratorskich, dowodzenie, e buruazja polska nie bya
nosicielem rzeczywistego patriotyzmu ani obroc interesw oglnonarodowych, wykazanie, e
proletariat, masy pracujce, lud polski s spadkobiercami i kontynuatorami postpowych tradycji
postpowej kultury ludzkoci oraz wskazywanie de wyzyskiwaczy tak, by wychowa modzie
w duchu nienawici do ideologii buruazyjnego kosmopolityzmu i nacjonalizmu.298
Zalecenia wadz owiatowych dotyczce celw nauczania pozostay praktycznie
niezmienione a do 1956 roku. Zdecydowan wikszoci celw, ktre musia osign nauczyciel
w procesie

nauczania

historii,

stanowiy

cele

ideologiczno-polityczne,

zaliczane

do

wychowawczych. Cele poznawcze i ksztacce byy rzadko wymieniane w publikacjach okresu

1949-1956. Do wyjtkw naley Instrukcja programowa i podrcznikowa dla 11-letniej szkoy

296

Instrukcja programowa dla 11-letnich szk oglnoksztaccych na rok szkolny 1952-53, Warszawa 1952, s. 8-9.
Jerzy Dowiat, Niemiertelne nauki Stalina - wytyczn pracy nad ksztatowaniem naukowego wiatopogldu
modziey, Historia i Nauka o Konstytucji, 1953, nr 1, s. 31-33.
297

102

oglnoksztaccej na rok szkolny 1954-55299, ktra krtko stwierdzajc, e cele i zaoenia

ideologiczne nauczania pozostaj bez zmian, szerzej wymieniaa cele ksztacce i poznawcze.
Dowiadujemy si z niej, e ucze powinien zrozumie klasowy podzia spoeczestwa, elementarne
pojcia walki klasowej, pozna rnic midzy ustrojem socjalistycznym a kapitalistycznym oraz
waniejsze fakty z dziejw walk w obronie ojczyzny i walk o wyzwolenie spoeczne i narodowe.
Mia take nauczy si umieszcza daty w stuleciu. Wymienione cele naleao osign w klasie
IV. W klasie V ucze mia naby umiejtno wskazywania na mapie i okrelenia sowami
pooenia pastw staroytnych oraz Polski za pierwszych Piastw, pozna wspczesn rachub
czasu, umie opowiedzie o yciu i pracy w pastwach staroytnych, umie rozpozna na
obrazkach budowle staroytne, opowiada o yciu i pracy chopa poddanego, organizowaniu
pastw redniowiecznych, pocztkach pastwa polskiego i nauce w szkole klasztornej. Dla klasy VI
przewidziane byy nastpujce cele: umiejtno opowiadania o rozwoju miast, odkryciach
geograficznych, pracy w manufakturze, rewolucji przemysowej w Anglii, tworzeniu si
proletariatu i buruazji, przemian politycznych i spoecznych w Polsce w okresie Odrodzenia,
rozwoju kapitalizmu, wyzysku proletariatu, rozwoju ruchu robotniczego, rozpadzie pastwa
polskiego, wojnach napoleoskich i walkach narodowowyzwoleczych Polakw. Ponadto ucze
mia posi umiejtno czytania mapy i zapamita okrelone daty. W klasie VII musia umie
przedstawi znaczenie takich wydarze jak: komuna paryska, midzynarodwki, rewolucje w Rosji,
dziaalno KPP, walka PPR z okupantem, zwycistwo ZSRR nad faszyzmem, powstanie Polski
Ludowej i jej sojusz z ZSRR. Ucze powinien take wskazywa na mapie nowe granice Polski,
granice pastw demokracji ludowej oraz zapamita okrelone daty.

3. Ksztatowanie celw nauczania historii w latach 1957-1970.

Rezultatem przemian, jakie zaszy w 1956 roku, byo chwilowe odideologizowanie
i odpolitycznienie

nauczania

w szkoach,

w tym

i celw

nauczania.

W instrukcjach

programowych oraz zarzdzeniach o organizacji roku szkolnego z lat 1956-1958 brak byo
jakichkolwiek celw nauczania powizanych z ideologi marksistowsk lub biecymi sprawami
politycznymi. Przypominano jedynie nauczycielom podstawowe sprawnoci jakie uczniowie mieli
zdoby w procesie nauczania. Rwnie na amach Historii i Nauki o Konstytucji, a nastpnie

298

Kinga Szymborska, Uwagi o programie historii w roku szkolnym 1952-53, Wiadomoci Historyczne, 1952, nr 4,
s. 221.
299
Instrukcja programowa i podrcznikowa dla 11-letniej szkoy oglnoksztaccej na rok szkolny 1954-55, Warszawa
1954, s. 13.

103

Wiadomoci Historycznych, nie publikowano w tym okresie artykuw przypominajcych

nauczycielom o realizowaniu ideologicznych i politycznych celw nauczania. Pojawiy si
natomiast gosy krytykujce dotychczasowy zestaw celw.
W 1957 roku ukazaa si praca Z metodyki nauczania historii, w ktrej Adela
Bornholtzowa skrytykowaa cele nauczania historii z pierwszej poowy lat pidziesitych.
Stwierdzia, e nie wyrastay one z przebadanych i przeanalizowanych potrzeb spoeczestwa, nie
uwzgldniay moliwoci ucznia i nauczyciela, sabo uwzgldniay specyfik nauki, stanowiy
wyspekulowan teori, daway wizj idealnego absolwenta szkoy zapominajc o realnym dziecku,
yjcym w konkretnych warunkach. Zarzucia wczesnym celom nauczania take to, e byy
ambitne i imponujce ale mao realne, czsto niejasne i nie skonkretyzowane, a przede wszystkim
brak byo porad jak je osign.300
W wymienionej wyej pracy Wanda Moszczeska zamiecia artyku, w ktrym
przedstawia swoje pogldy na temat celw nauczania historii, jakie powinny by realizowane
w nowych warunkach spoecznych. Za gwny cel uznaa poznanie przez ucznia procesu
dziejowego. Dla osignicia tego celu postulowaa zapoznanie ucznia z elementami przeszoci
i zwizkami czasowo-egzystencjalnymi pomidzy nimi, ze zwizkami przyczynowymi midzy
faktami i procesami oraz z przekrojami przez proces dziejowy. Za najwaniejsze cele nauki, na
szczeblu propedeutycznym, uznaa ukazywanie elementw rzeczywistoci dziejowej jako
pozostajcymi ze sob w zwizku czasowym i dziejcych si w konkretnym miejscu, dostrzeganie
obok jednostek caych grup ludzkich w dziaaniu oraz wyksztacenie umiejtnoci dostrzegania
zmian, jakie zaszy w okrelonym przedziale czasu.301
W roku 1959 wydany zosta Program nauczania w szkole podstawowej, zawierajcy
oprcz szczegowych celw poznawczych i ksztaccych take oglne cele wychowawcze
o charakterze ideologiczno-politycznym. Jednake stanowiy one mniej ni poow wszystkich
celw i byy znacznie mniej podbudowane metodologi marksistowsk i biecymi hasami
politycznymi ni cele nauczania z pierwszej poowy lat pidziesitych. Za podstawowy cel
nauczania historii w szkole podstawowej autorzy Programu.. uznali uksztatowanie wyobrae
i poj historycznych, ktre pozwol uczniowi wytworzy sobie obraz ycia i zmian, jakie
zachodziy na wiecie i w Polsce w przeszoci i lepiej zrozumie donioso rewolucyjnej

300

Adela Bornholtzowa, Podstawy dydaktyczne nauczania historii w szkole. [w:] Z metodyki nauczania historii,
Warszawa 1957, s. 63-64.
301
Wanda Moszczeska, Podstawy metodyczne nauczania historii w szkole. [w:] Z metodyki nauczania historii,
Warszawa 1957, s. 9 i 16.

104

przemiany w dziejach naszego narodu, jak jest wejcie Polski na drog socjalizmu.302 Do
najwaniejszych celw wychowawczych zaliczono budzenie w uczniach mioci do ojczyzny,
poczucia dumy i godnoci narodowej, wytwarzanie wiadomej i czynnej postawy obywatelskiej
wobec zada budownictwa socjalistycznego, budzenie szacunku i zrozumienia dla innych
narodw, doprowadzenie do zrozumienia przez uczniw obecnej sytuacji na wiecie oraz de
obozu

si postpowych

i roli,

jak

w tym

obozie

odgrywa

Polska,

uksztatowanie

przewiadczenia, e zdobycze kultury i cywilizacji zawdzicza ludzko pracy i twrczoci wielu

pokole, e istnieje stay postp, e budowa socjalizmu oraz wspczesne stosunki w Polsce
i na wiecie s wynikiem dokonujcego si rozwoju i postpu oraz, e ustrj socjalistyczny
w Polsce by konieczn i naturaln konsekwencj ekonomiczno-spoecznego rozwoju. Oprcz
celw wychowawczych w Programie... wymieniono rwnie oglne cele ksztacce. Stwierdzay
one, e nauczanie historii w szkole podstawowej powinno oswoi uczniw z perspektyw
historyczn i wyrobi w nich wyobraenie o zmiennoci warunkw ycia w rnych czasach,
wytworzy umiejtno ujmowania zjawisk i faktw historycznych we wzajemnym ich powizaniu,
doprowadzi do zrozumienia roli pracy w tworzeniu dbr materialnych i duchowych oraz da
podstaw do orientacji w zasadniczych przejawach ycia gospodarczego, spoecznego, kulturalnego
i politycznego. Ponadto, dla kadej klasy, wymienione byy szczegowe cele poznawcze
i ksztacce. Uczniowie mieli osign znajomo charakterystycznych obrazw z ycia
poszczeglnych grup spoecznych, znajomo wymienionych w programie postaci bohaterw
narodowych, dziaaczy spoecznych, uczonych, krlw, wodzw i ich najwaniejszych czynw,
zapamita najwaniejsze daty i fakty, pozna najwaniejsze pamitki i wygld zabytkw
historycznych miejscowoci i regionu oraz zapamita nazwy i wygld najwaniejszych zabytkw
historycznych w kraju. Powinni rwnie rozumie zwizki przyczynowo-skutkowe midzy
poznanymi faktami i zjawiskami, zrozumie mechanizm przemian gospodarczych i spoecznych na
przykadzie prezentowanych na lekcji wydarze, pozna rozwj kultury w poszczeglnych
epokach, zdoby sprawno w orientowaniu si na mapie historycznej oraz osign umiejtno
posugiwania si pojciami z zakresu chronologii,

ustroju gospodarczego, spoecznego,

politycznego, kultury materialnej i duchowej.

Na pocztku lat szedziesitych ideologizacja celw nauczania historii powrcia do
dokumentw wadz owiatowych. Zarzdzenie ministra owiaty w sprawie organizacji roku
szkolnego 1960-1961 przypominao, e najwaniejszym zadaniem szk i placwek owiatowych
w roku szklonym 1960-61 jest dalsze umacnianie socjalistycznego kierunku wychowania, przede

302

Program nauczania w szkole podstawowej. Historia, Warszawa 1959, s. 264.

105

wszystkim przez zacienianie wizi szkoy z yciem i budownictwem socjalistycznym w naszym kraju
oraz pogbianie oddziaywania wychowawczego na modzie w duchu moralnoci socjalistycznej.
Materia nauczania oraz zakadane cele, zwaszcza przedmiotw humanistycznych, miay by
wykorzystywane do ksztatowania u modziey podstaw naukowego pogldu na wiat, a ich
interpretacja powinna by zgodna z zasadami materializmu historycznego. Celem nauczania
i wychowania stao si rwnie wpajanie zasady internacjonalizmu, uczucia braterstwa
i solidarnoci wszystkich ludzi, ktrzy pragn pokoju i walcz o postp spoeczny oraz podkrelenie
roli Zwizku Radzieckiego, Polski i innych pastw socjalistycznych w walce o utrwalenie pokoju
i umacnianie zasady zgodnego wspycia midzy narodami.303
W tym okresie pojawiy si w czasopismach metodycznych artykuy ukazujce
nauczycielom jak naley ksztatowa wiatopogld naukowy. Antoni Podraza, na amach
Wiadomoci Historycznych, pisa jak naley to robi w ramach nauczania historii. Stwierdzi, e
historia ma wyjania w sposb naukowy rozwj spoeczestw ludzkich, ma da interpretacj
dziejw czowieka oczyszczon z interpretacji fideistycznej. Za bardzo wany cel nauczania
historii uzna autor wyjanianie roli, jak wierzenia religijne odgryway w rozmaitych okresach
i krytyczn ocen tej roli. Uwaa, e wdroenie wiatopogldu naukowego na lekcjach historii
mona osign ukazujc stosunek kocioa do odkry i wynalazkw naukowo-technicznych,
stosunek kocioa do genialnych naukowcw, w tym Kopernika, ukazujc, e walka
z ograniczeniami stawianymi rozumowi ludzkiemu przez instytucje religijne tworzya podstawy
wspczesnej nauki, ukazujc, e instytucje religijne zwalczay kady przejaw ruchu
rewolucyjnego, przyczyniay si do utrwalania ustrojw przeytych, hamujc dalszy rozwj
spoeczestw. Autor omawianego artykuu proponowa ponadto, by na lekcjach historii podkrela
wykorzystywanie religii do politycznych celw, naduywanie ludzkiego zaufania do instytucji
religijnych dla realizacji ziemskich celw oraz, e poszczeglne systemy religijne powstaway
w konkretnej, historycznej sytuacji, pod bezporednim wpywem religii starszych.304
Zwikszenie nacisku ideologicznego na cele nauczania nastpio w okresie realizacji
reformy owiatowej, wprowadzajcej omioklasow szko podstawow. Uchwaa VII Plenum KC
PZPR z 1961 r., mwica o reformie owiaty, zalecaa prowadzenie w szkoach ofensywnej walki
ideologicznej przeciw obcym socjalizmowi pogldom ideowym, przeciw wpywom buruazyjnej
wiadomoci i moralnoci, walki o przesycenie caego procesu ksztacenia i wychowania

303

Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 27.04.1960 r. w sprawie organizacji roku szkolnego 1960-61, Dz. Urz. MO
nr 6, poz. 97.
304
Antoni Podraza, Rola historii w ksztatowaniu racjonalistycznego, laickiego pogldu na wiat, Wiadomoci
Historyczne, 1960, nr 1, s. 4-9.

106

socjalistyczn treci ideow. W myl tej uchway szkoa podstawowa miaa wychowywa ludzi
(...) oddanych sprawie socjalizmu, identyfikujcych wasne denia i cele z potrzebami i celami
spoeczestwa budujcego socjalizm (...), przepojonych duchem internacjonalizmu, braterskiej
solidarnoci z krajami obozu socjalizmu, z ludmi pracy caego wiata.305
Podobne zadania dla szkoy zapisane zostay w Ustawie o rozwoju systemu owiaty
i wychowania w Polsce Ludowej, uchwalonej przez sejm w lipcu 1961 r. (szerzej o tym
w rozdziale pierwszym). Zarzdzenia wadz owiatowych, nastpujce po tej ustawie, nakazyway,
by treci, formy i metody pracy dydaktyczno-wychowawczej zmierzay do szerszego oddziaywania
szkoy na uczniw, ksztatowania naukowego pogldu na wiat i wychowania w duchu
socjalistycznej moralnoci, patriotyzmu i braterstwa z ludmi pracy wszystkich krajw.
Nauczyciele w swojej pracy mieli skoncentrowa si na ksztatowaniu ideowej postawy modziey
przez zblienie jej do wspczesnego ycia i budownictwa socjalistycznego.306
O celach i zadaniach szkoy wypowiedzia si rwnie IV Zjazd PZPR obradujcy
w czerwcu 1964 roku. W dokumentach zjazdowych podkrelano, e wiedza powinna suy
umacnianiu wizi modego pokolenia z Parti i Narodem, ksztatowania naukowego pogldu na
wiat oraz patriotycznych i internacjonalistycznych postaw. Wskazywano na konieczno
ksztatowania postaw ideowo-politycznych, co w kontakcie z yciem najpeniej odda wielko
budownictwa socjalistycznego.307
Wadze partyjne, przy stawianiu celw owiacie, chtnie posugiway si w latach
szedziesitych takimi pojciami jak: wiadomo udziau w budownictwie socjalistycznym,
ksztatowanie wizi partii z narodem oraz ksztatowanie naukowego pogldu na wiat. Wydany
w 1963 roku program nauczania dla zreformowanej, omioklasowej szkoy podstawowej
uwzgldnia wszystkie te hasa, zarwno w oglnych jak i szczegowych celach nauczania historii.
Nauczanie tego przedmiotu miao pozwoli zrozumie uczniom, e aktualny ukad stosunkw
ekonomiczno-spoecznych w Polsce jest wynikiem dugiego rozwoju, ktrego si motoryczn jest
walka klas, oraz e walka ta prowadzi do zwycistwa socjalizmu na caym wiecie. Celem
nauczania byo take ksztatowanie uczu patriotyzmu i internacjonalizmu, wiadomej i czynnej
postawy obywatelskiej wobec zada budownictwa socjalistycznego, sympatii i szacunku dla innych
narodw oraz solidarnoci z ludami walczcymi o spoeczne i narodowe wyzwolenie. 308 Program
wymienia take takie cele nauczania, ktre nie byy mocno przesiknite ideologi. Uczniowie

305

VII Plenum KC PZPR, Warszawa 1961, s. 411 i 419.

Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 28.05.1963 r. w sprawie organizacji pracy dydaktyczno-wychowawczej
w szkoach oglnoksztaccych w roku szkolnym 1963-64, Dz. Urz. MO nr 6, poz. 51.
307
IV Zjazd PZPR. Podstawowe materiay i dokumenty, Warszawa 1964, s. 19.
306

107

musieli by zaznajomieni z dziejami Polski i z wybranymi elementami historii powszechnej,

z rozwojem rodkw i stosunkw produkcji, rol mas i wybitnych jednostek w historii, z dziejami
klas i walki klasowej, z najwybitniejszymi osigniciami naszego narodu i dziedzinie nauki
i kultury, mieli zrozumie zasadnicze zalenoci midzy poszczeglnymi dziedzinami ycia
spoecznego. Ponadto w trakcie nauki uczniowie powinni pozna pojcia historyczne, nauczy si
korzysta z mapy ciennej oraz map w podrczniku i atlasie, rozwija wyobraenia historyczne,
nauczy si wykorzystywa ilustracje, eksponaty muzealne, fotografie itp., pozna zabytki
architektury i sztuki, oraz dzieje wasnego regionu. Wiadomoci prezentowane na lekcjach miay
budzi emocjonalny stosunek uczniw do minionych wydarze, a zwaszcza do walki
narodowowyzwoleczej, okupacji hitlerowskiej i budownictwa socjalizmu.
Program nauczania z 1963 roku zawiera rwnie cele nauczania, ktre powinny by
osignite w poszczeglnych klasach. Ich tre wskazywaa nie tylko jakie wiadomoci
i umiejtnoci ma pozna ucze, ale take jak powinien nauczyciel interpretowa poszczeglne
hasa programowe. W klasie V w wyniku opanowania materiau nauczania z historii uczniowie
powinni uwiadomi sobie, co wspczeni zawdziczaj ludom staroytnym, co ludy te wniosy do
naszej kultury i techniki. Ponadto, mieli zorientowa si, e swoje osignicia ludy staroytne
w duej mierze zawdziczaj pracy niewolnikw. Tematy o kulturze prasowiaskiej miay
uwiadomi, e historia Polakw nie zaczyna si od Mieszka I, e pocztki cywilizacji sigaj
daleko poza czasy chrzecijastwa. Informacje o przechodzeniu z niewolnictwa lub wsplnoty
rodowej do feudalizmu, a take informacje pojawiajce si w starszych klasach o przechodzeniu
z jednych do drugich formacji spoeczno-ekonomicznych powinny uatwi uczniom zrozumienie
tego, e kada nowa formacja spoeczno-ekonomiczna stanowia postp w rozwoju spoeczestwa.
Ponadto uczniowie klasy V mieli zrozumie, e powstanie pastwa polskiego byo rezultatem
zjednoczenia plemion polskich, e umacnianie pastwowoci polskiej postpowao w ostrych
starciach z napierajcymi feudaami niemieckimi, e odbudowa jednoci pastwowej w XIV wieku
nastpia dla obrony przed naporem krzyackim.
W klasie VI przy omawianiu kultury Odrodzenia uczniowie powinni dostrzec jej wiecki
charakter i postpow tre, przejawiajc si m.in. w zainteresowaniu czowiekiem, zarzuceniu
wizw krpujcych postp w nauce i yciu oraz krytyczny stosunek do Kocioa uwarunkowany
m.in. badaniem przyrody. Uczc si o odkryciach geograficznych mieli uwiadomi sobie ich
wiatopogldowe znaczenie. Reformacj powinni rozumie jako ruch spoeczny wystpujcy pod
hasem reformy Kocioa w celu walki z uciskiem, a w Polsce jako ruch polityczny podejmujcy

308

Program nauczania omioklasowej szkoy podstawowej (tymczasowy), Warszawa 1963, s. 264.

108

walk z monowadztwem i Kocioem o gruntown reform pastwa. Zaamanie si Reformacji

w Polsce i wielu pastwach Europy naleao utosamia z zahamowaniem rozwoju, wzrostem si
reakcji i nietolerancj. Dziaalno i losy Kopernika, Galileusza i Giordano Bruno musiay kojarzy
si z walk o naukowy pogld na wiat, z odwag i wytrwaoci uczonych w walce o prawd
naukow oraz z metodami, ktre Koci stosowa dla zwalczania myli postpowej. Analizujc
odwrt Rzeczypospolitej szlacheckiej od polityki zachodniej, niedocenianie sprawy batyckiej,
wielonarodowociowy charakter pastwa po unii lubelskiej, wolne elekcje oraz wzrost politycznej
roli magnaterii uczniowie powinni, wedug twrcw programu, doj do wniosku, e byy to
czynniki wpywajce na osabienie pastwa. Mieli take uwiadomi sobie, e polityka gospodarcza
i zagraniczna magnaterii bya sprzeczna z interesami Rzeczypospolitej, wcigaa pastwo
w dugotrwae i niszczce wojny, prywat, a nawet zdrad narodow. Pozytywny i emocjonalny
mia by stosunek uczniw do wybitnych jednostek bronicych pastwo przed najazdami
i prbujcych zreformowa ustrj. Gospodarka folwarczna powodujca ruin chopstwa miaa
kojarzy si z zacofaniem gospodarczym Rzeczypospolitej. Szkolnictwo jezuickie z drugiej poowy
XVII wieku naleao przedstawi jako synonim nietolerancji religijnej i antynaukowego fanatyzmu.
Ucze powinien by przekonany, e rezultatem tych wszystkich czynnikw, pokazanych jako
negatywne, by upadek cywilizacyjny i kulturalny Rzeczypospolitej, a nastpnie upadek
pastwowoci polskiej.
W klasie VII lekcje powicone rewolucji francuskiej miay wykaza, e istnieje prawo
koniecznej zgodnoci stosunkw produkcji z charakterem si wytwrczych. Poznajc dziaalno
Komisji Edukacji Narodowej, reformy Sejmu Czteroletniego i uniwersa poaniecki uczniowie
powinni przekona si o ich wielkiej wadze i pozytywnym znaczeniu. Tematy dotyczce walki
narodowo-wyzwoleczej w XIX wieku musiay uwiadomi, e bya ona prowadzona w oparciu
o rewolucyjne siy Europy oraz, e coraz szersze warstwy spoeczestwa przekonyway si
o koniecznoci powizania tej walki z walk o wyzwolenie spoeczne chopa polskiego. Naleao
ucznia przekona, e gwnym wrogiem narodu polskiego, a take rosyjskiego by carat i dlatego
walka z nim bya prowadzona wsplnie przez rewolucjonistw polskich i rosyjskich. Tematy
powicone historii gospodarczej miay pomc uczniowi zrozumie rol Marksa i Engelsa oraz
Manifestu Komunistycznego w procesie organizowania i kierowania walk klasy robotniczej
o wyzwolenie spoeczne. Komun Parysk powinni uczniowie zrozumie jako pocztek nowego
etapu historycznego, jako pierwsz prb zdobycia wadzy przez proletariat. Naleao wyksztaci
w nich emocjonalny stosunek do bohaterstwa komunardw. Na tle tych wydarze uczniowie
powinni dostrzec i zrozumie znaczenie wzrostu aktywnoci klasy robotniczej. Szczeglnie
podkrelano znaczenie wyrobienia u uczniw przekonania o tym, e proletariat polski prowadzi

109

walk o wyzwolenie narodowe w cisym powizaniu z walk o wyzwolenie spoeczne. Ponadto

uczniowie mieli zrozumie co czyo i co dzielio poszczeglne odamy klasy robotniczej i jakie
byy konsekwencje tego rozbicia. Innym celem nauczania historii w klasie VII byo przekonanie
uczniw, e nard polski w walce z zaborami mia sojusznikw w klasie robotniczej tych pastw,
a szczeglnie w rosyjskim ruchu robotniczym.
W klasie VIII, analizujc wydarzenia z 1905 roku, naleao uwiadomi uczniom, e
zwycistwo Polakw w walce z caratem nie byo moliwe bez zwycistwa rewolucji w Rosji. Przy
omawianiu sprawy polskiej podczas pierwszej wojny wiatowej nauczyciel mia przekona
uczniw, e tylko klska wszystkich zaborcw i zwycistwo rewolucji w Rosji mogy przynie
wyzwolenie narodowe Polski, a rewolucja anulujc traktaty rozbiorowe, pierwsza stana na
stanowisku prawa Polski do niepodlegoci. Analizujc rewolucj rosyjsk uczniowie powinni
zrozumie z jakimi trudnociami musia upora si Zwizek Radziecki, zanim zostay stworzone
warunki do budowy socjalizmu. Podczas nauczania historii dwudziestolecia midzywojennego,
naleao przekona uczniw, e konsekwencj wzrostu fali rewolucyjnej w Europie bya
demokratyzacja spoeczestwa. Omawianie dziejw Polski w tym okresie miao doprowadzi do
zrozumienia przez uczniw, e procesowi budowy pastwowoci polskiej towarzyszyy ostre walki
klasowe, e tendencja do przesuwania granicy daleko na wschd bya niesuszna, e zagarniecie
ziem zamieszkaych w wikszoci przez ludno niepolsk stao si rdem saboci pastwa, e
uzalenienie naszego przemysu od obcego kapitau przyczynio si do wzrostu trudnoci
gospodarczych oraz, e walce o realizacj postpowych postulatw przewodzia KPP i PPS-Lewica,
przy wydatnym udziale elementw chopskich. Uczniowie powinni take zrozumie zasadno
podziau tego okresu w dziejach Polski na dwa etapy: do 1926 r. buruazyjno -demokratyczny, po
roku 1926 - postpujcej faszyzacji kraju. Polityka zagraniczna Polski powinna jawi si jako
zgubna, walka z sanacj jako postpowa, a klska wrzeniowa jako wynik polityki antyradzieckiej
wczesnego rzdu. Podczas omawiania II wojny wiatowej naleao przekona uczniw
o decydujcej roli ZSRR w wyzwoleniu Polski oraz szczeglnym znaczeniu polsko-radzieckiego
braterstwa broni. Ucze koczcy szko podstawow mia by zorientowany w aktualnej sytuacji
w kraju i na wiecie, rozumie wspczesn problematyk polityczn, potrafi zaj waciw
postaw w konkretnych sytuacjach. Powinien by przekonany, e wpywy wiata kapitalistycznego
kurcz si, e w jego obozie wystpuj sprzecznoci i konflikty, e jest on w fazie ostrego kryzysu.
Inaczej mia by postrzegany obz socjalistyczny. Naleao przekonywujco uwiadomi uczniom,
e w krajach socjalistycznych zdobycze nauki i techniki uytkowane s dla dobra ludzkoci
i postpu, e w tych krajach nauka i technika maj nieograniczone moliwoci rozwoju, e narody
socjalistyczne sprzeciwiaj si agresywnym planom imperializmu, a w szczeglnoci Stanw

110

Zjednoczonych, e droga do socjalizmu, ktr wybra nard polski jest jedyn drog, ktra
prowadzi do zlikwidowania wyzysku i niesprawiedliwoci spoecznej oraz tworzy warunki do
szybkiego wydwignicia si z zacofania gospodarczego, a take pozwoli y bezpiecznie
w nowych granicach.309
W drugiej poowie lat szedziesitych nastpia stabilizacja programw i celw nauczania
historii. W dokumentach owiatowych pojawiay si tylko oglne cele przeznaczone dla wszystkich
przedmiotw nauczania. Sw treci nie odbiegay w zasadzie od tych, ktre wystpoway
w pierwszej poowie lat szedziesitych. Nowoci byo polecenie wykorzystywania obchodw
Tysiclecia Pastwa Polskiego dla poznania i zrozumienia (...) bohaterstwa i powicenia
partyzantw w walce z okupantem, chway bojowej Ludowego Wojska Polskiego i polskoradzieckiego braterstwa broni.310 Rwnie inne rocznice o charakterze ideologicznym,
przypadajce w omawianym okresie, szkoy musiay wykorzysta w pracy dydaktycznowychowawczej (szerzej o tym w rozdziale pierwszym). Treci ideologiczne, zwizane z tymi
rocznicami, korespondoway z celami nauczania, zwaszcza historii.
Lata szedziesite zaowocoway teoretycznymi rozwaaniami dotyczcymi celw
nauczania historii. Ukazay si dwie ksiki, w ktrych poruszony by ten problem. W 1962 roku,
nakadem PZWS, ukaza si Poradnik nauczyciela historii Wandy Zwolskiej. 311 Za istot celu
poznawczego uznaa autorka przekazywanie uczniom pewnego zasobu wiedzy w oglnych
zarysach. Stwierdzia, e cel ten ujawnia si w treci tematu lekcji, ktry informuje
o wiadomociach jakie bd przekazane na lekcji. Za cel ksztaccy uznaa wyrabianie nawykw
i techniki pracy umysowej, rozwijanie samodzielnoci pracy i mylenia, umiejtno logicznej
konstrukcji i poprawnego formuowania wypowiedzi. Z realizacj celw dydaktycznych powizaa
Wanda Zwolska realizacj celw wychowawczych, ktre, jak uznaa, powinny wynika z tematyki
lekcji. W kadej partii wiadomoci historycznych nauczyciel powinien dostrzec i zaakcentowa
wielkie moliwoci oddziaywania wychowawczego.
Drug ksik poruszajc problem celw nauczania historii bya Metodyka nauczania
historii Tadeusza Sowikowskiego.312 Podzieli on cele, podobnie jak inni dydaktycy, na
poznawcze, ksztacce i wychowawcze. Celem poznawczym byo, wedug niego, denie do tego,
by ucze pozna materia jaki zosta przeznaczony przez program nauczania. Zadaniem nauczyciela
byo doprowadzenie do tego, by kady ucze zrozumia materia, przyswoi go i zapamita. Cel

309

Tame s.193-306.
Zarzdzenia Ministra Owiaty z dnia 26.03.1966 r. w sprawie organizacji roku szkolnego 1966-67, Dz. Urz. MO
nr 4, poz. 42.
311
Wanda Zwolska, Poradnik nauczyciela historii, Warszawa 1962.
310

111

ksztaccy, wedug autora, to rozwijanie i ksztacenie zdolnoci poznawczych ucznia, przede

wszystkim mylenia odtwrczego i twrczego, obserwacji, wyobrani, uwagi i pamici, gbsze
rozumienie poj historycznych, ksztacenie mylenia historycznego, ksztatowanie sdw
wartociujcych, umiejtnoci oceny faktw i postaci, rozwijanie i wiczenie sprawnoci
posugiwania si podrcznikiem, map, ilustracj i innymi pomocami dydaktycznymi. Celem
wychowawczym nauczania historii uzna Tadeusz Sowikowski ksztatowanie materialistycznego
wiatopogldu ucznia, jego laickiej postawy, patriotyzmu, internacjonalizmu, ofiarnoci
obywatelskiej, kultury ycia codziennego oraz uczynienie z ucznia penego powicenia
budowniczego socjalizmu. Koncepcja celw nauczania historii zaprezentowanych przez Wand
Zwolsk i Tadeusza Sowikowskiego zdominowaa dydaktyk historii na nastpne dwadziecia lat.
Nowelizacja programu nauczania w 1970 roku przyniosa ze sob niewielk nowelizacj
celw nauczania zawartych w programie z 1963 roku. Oglne cele nauczania historii pozostawiono
takie same. Rwnie cele nauczania w poszczeglnych klasach pozostay praktycznie takie same.
Jednake zauway mona silny nacisk na ksztatowanie patriotyzmu na przykadzie takich
wydarze jak; wojny obronne toczone z feudaami niemieckimi, wojny z Krzyakami, Tatarami,
Szwedami i Turkami, powstania narodowe z XIX wieku, powstanie z 1905-1907 roku, walka
z najazdem i okupacj hitlerowsk oraz wprowadzenie reform ustrojowych i gospodarczych
w Polsce po II wojnie wiatowej. Zalecono podkrelanie gbokiego patriotyzmu onierzy
i partyzantw walczcych z faszyzmem.313
Znacznie wicej informacji i wskaza dotyczcych celw nauczania otrzymali nauczyciele
historii w artykule napisanym przez trzech dydaktykw i opublikowanym w Wiadomociach
Historycznych z 1970 roku.314 Kazimierz Augustynek, Czesaw Majorek i Tadeusz Sowikowski
przedstawili w nim klasyfikacj celw nauczania historii i wyjanili jaka i dlaczego powinna by
tre tych celw. Swoje wywody zaczli od przypomnienia, e naczelnym zadaniem szkoy
socjalistycznej

jest

wychowanie

ludzi

o przekonaniach

i postawach

na

miar

potrzeb

socjalistycznego pastwa, e szkoa odpowiada nie tylko za wiedz uczniw, ale take za ich
pogldy i postawy yciowe oraz, e w szkole socjalistycznej system wychowawczy jest czci
systemu spoeczno-politycznego pastwa. Zanegowali pogld mwicy, e owiata, nauka i kultura
s autonomiczne wobec ustroju spoeczno-politycznego. Stwierdzili, e prezentowane na lekcjach
treci nauczania musz pozwoli uczniom zrozumie istot i obiektywny charakter dokonujcych

312

Tadeusz Sowikowski, Metodyka nauczania historii. Podrcznik dla studium nauczycielskiego, Warszawa 1967.
Program nauczania omioklasowej szkoy podstawowej (tymczasowy). Historia klasy V-VIII, Warszawa 1970, s. 30.
314
Kazimierz Augustynek, Czesaw Majorek, Tadeusz Sowikowski, Miejsce i zadania przedmiotu historii w realizacji
celw dydaktyczno-wychowawczych szkoy podstawowej i redniej, Wiadomoci Historyczne, 1970, nr 5-6.
313

112

si w kraju przemian oraz wyrobi w nich przekonanie o wyszoci socjalistycznego ukadu

stosunkw spoeczno-ekonomicznych nad ukadem kapitalistycznym. Dla takiego uksztatowania
pogldw uczniw szczeglnie przydatna jest historia z tej przyczyny, e cigle ukazuje walk
o postp spoeczny i budow socjalizmu. Autorzy artykuu przyznali, e przedmiot ten ma wybitne
walory wychowawcze i ideologiczne. Za podstawowy warunek wykorzystania tych walorw uznali
odpowiednie postawienie celw nauczania historii, a nastpnie ich konsekwentne realizowanie.
Wszystkie cele nauczania podzielili na cele perspektywiczne, czciowe i etapowe oraz na
poznawcze, ksztacce i wychowawcze. Cele perspektywiczne to przygotowanie uczniw do
poznania procesu dziejowego i wyrobienie sprawnoci w posugiwaniu si zdobyt wiedz. Wrd
celw czciowych wymienili: wyrobienie sprawnoci uoglniania faktw, analizowania
i systematyzowania zjawisk historycznych, wyrobienie sprawnoci samodzielnej obserwacji
zjawisk historycznych samodzielnego wartociowania faktw, emocjonalne wzmocnienie
motyww oceny rzeczywistoci spoeczno-politycznej oraz spostrzeganie tej rzeczywistoci jako
kontynuacji postpowych tradycji narodu. Cele etapowe, wedug autorw, to: przyzwyczajanie
ucznia

do

rozpatrywania

wspwystpowania

lub

rzeczywistoci

nastpstwa,

historycznej

umiejscawianie

w stosunkach

wydarze

czasowych

w przestrzeni

dziejowej,

doprowadzenie do tego, by ucze widzia poszczeglne wydarzenia jako efekt dziaa nie jednostki
lecz grupy spoecznej, takie przekazywanie treci programowych, by ucze dostrzeg zmiany jakie
zaszy w spoeczestwie w procesie rozwoju historycznego. Celem poznawczym nauczania historii
uznano zakres materiau jaki ucze powinien przyswoi w myl wskaza programu. Cel ksztaccy
to rozwijanie zdolnoci poznawczych, mylenia, obserwacji, wyobrani, pamici i uwagi. Cel
wychowawczy mia polega na ksztatowaniu naukowego wiatopogldu, wychowaniu w duchu
patriotyzmu i internacjonalizmu oraz wyrabianiu takich cech, ktrych da socjalistyczne pastwo.
Na zakoczenie, autorzy artykuu przypomnieli nauczycielom, e wymienione cele naley
realizowa cznie.
Wykorzystanie nauczania historii do ksztatowania naukowego wiatopogldu opisa
Edmund Fryckowski. 315 Na podstawie kilkunastoletniej pracy w szkole uzna, e historia naley do
najbardziej ideologicznych i politycznych przedmiotw, poniewa oparta jest na zaoeniach
filozofii marksistowskiej i peni wiodc rol w realizacji wiatopogldowych zada szkoy,
a dobr celw i materiau nauczania tego przedmiotu sprzyja wyprowadzaniu prawidowych
wnioskw o charakterze wiatopogldowym. Uzasadniajc konieczno ksztatowania na lekcjach

113

historii wanie wiatopogldu materialistycznego-marksistowskiego, E. Fryckowski napisa, i jest

to jedyny typ wiatopogldu opartego na naukowej wiedzy o przyrodzie i spoeczestwie.
Powstanie materializmu dialektycznego uzna za przeomowy moment w rozwoju wiatopogldu.
Zaznaczy przy tym, e tylko marksizm-leninizm udziela rzeczywistej odpowiedzi na pytania, przed
ktrymi

stana

ludzko

daje

perspektyw

rozwizania

podstawowych

problemw

wspczesnoci. W dalszej czci artykuu poda zestaw celw, ktrych realizacja miaaby
doprowadzi do wytworzenia u uczniw emocjonalnego stosunku do wiatopogldu klasy
robotniczej i jej partii marksistowsko-leninowskiej, aby w konsekwencji przyjli go jako swj
wasny pogld na wiat, ktry bdzie dla nich wytyczn zaangaowanego postpowania. Tak wic
do wiodcych zada historii zaliczy:
-uwiadomienie uczniom, e ich miejsce jest po stronie obozu pokoju, postpu i socjalizmu,
-wykazanie, e proces dziejowy prowadzi poprzez kolejne formacje spoeczno-ekonomiczne do
ustroju socjalistycznego,
-uksztatowanie przekonania, e gwn treci obecnej epoki jest przechodzenie od kapitalizmu do
socjalizmu, e toczca si w wiecie walka klasowa doprowadzi w konsekwencji do zwycistwa
socjalizmu w caym wiecie,
-wykazywanie susznoci socjalistycznej drogi rozwoju oraz susznoci polityki zagranicznej
polegajcej na sojuszu z ZSRR, jako gwarancji niepodlegoci Polski,
-wpajanie uczniom przekonania o wyszoci ustroju socjalistycznego nad kapitalistycznym,
-ukazywanie modziey wizji socjalistycznej i komunistycznej przyszoci,
-wyjanianie mechanizmu dziaania podstawowego prawa rozwoju spoecznego - prawa koniecznej
zgodnoci stosunkw produkcji z charakterem si wytwrczych,
-ksztatowanie umiejtnoci wartociowania ideologii, odrniania na danym etapie historycznym
ideologii postpowych od wstecznych,
-wykazywanie, e historia jest przede wszystkim histori mas ludowych, gdy one tworz dobra
materialne i kulturalne, ich praca produkcyjna decyduje o rozwoju spoeczestwa,
-zapoznawanie uczniw z dziejami klas i walki klasowej na rnych etapach historycznych, ze
szczeglnym podkreleniem roli klasy robotniczej w walce o wyzwolenie narodowe i spoeczne,
-wyjanianie, e walka klasowa spenia funkcj siy napdowej rozwoju spoecznego i jest wanym
czynnikiem postpu spoecznego,

315

Edmund Fryckowski, Problematyka ksztatowania wiatopogldu naukowego na lekcjach historii i wychowania

obywatelskiego w szkole podstawowej i redniej, Prace Wydziau Nauk Humanistycznych Bydgoskiego Towarzystwa
Naukowego, seria A, 1970, nr 9, s. 63-91.

114

-wychowanie ateistyczne poprzez ukazywanie materialnych i spoecznych rde wierze

religijnych, wyjanianie spoecznej i politycznej funkcji chrystianizmu i innych religii jako
instrumentu ucisku mas ludowych oraz unaocznianie hamujcej i destrukcyjnej roli Kocioa wobec
postpu nauki.
Przytoczone powyej cele nauczania historii nie s dzieem jednego nauczyciela, lecz wynikaj
z analizy dokumentw partyjnych, dotyczcych owiaty, przeprowadzonej przez E. Fryckowskiego.
Dowodz, e polityka owiatowa pastwa w latach szedziesitych, podobnie jak w okresie
stalinowskim, sprowadzia nauczanie historii do roli rodka indoktrynacji uczniw w duchu
ideologii marksistowskiej.

4. Cele nauczania historii w latach 1971-1980.

Dokumenty wadz owiatowych z lat siedemdziesitych, mwice o celach nauczania,
wymieniaj gwnie cele wychowawcze, przesiknite ideologi marksistowsk, podobnie jak
w drugiej poowie lat szedziesitych. W zarzdzeniu w sprawie organizacji ksztacenia
i wychowania z 1973 r. minister owiaty przypomnia nauczycielom, e podstawowym celem ich
pracy jest pogbienie pracy ideowo-wychowawczej, rozwijanie aktywnoci spoecznej oraz
ksztatowanie socjalistycznych postaw ideowo-moralnych i obywatelskich dzieci i modziey.
Nauczyciele, szczeglnie historii, mieli: w pracy lekcyjnej, pozalekcyjnej i pozaszkolnej
wykorzystywa aktualne wydarzenia i wane rocznice, a w szczeglnoci 30 rocznic powstania
PRL, 30-lecie LWP, Rok Nauki Polskiej, 500-lecie urodzin Mikoaja Kopernika i 200-lecie Komisji
Edukacji Narodowej oraz wykazywa historyczny dorobek i przemiany zachodzce we wszystkich
dziedzinach ycia naszego kraju oraz perspektywy rozwojowe, ktrych urzeczywistnienie zalee
bdzie od rzetelnej pracy modych pokole. Innym celem lekcji byo szerokie ukazywanie
modziey osigni Polski Ludowej i wkadu pastw socjalistycznych, zwaszcza ZSRR,
w realizacj idei wspycia i wsppracy narodw, w utrwalenie pokoju na wiecie, pogbianie
socjalistycznego patriotyzmu i internacjonalizmu.316
W 1975 roku dodano jeszcze inny cel nauczania, podporzdkowany biecym wymogom
politycznym - nauczyciele mieli ksztatowa poczucie wizi z Parti i ca klas robotnicz,

316

Zarzdzenie Ministra Owiaty i Wychowania z dnia 1.02.1973 r. w sprawie organizacji ksztacenia i wychowania
w roku szkolnym 1973-74, Dz. Urz. MO i W nr 3, poz. 15.

115

przyja z narodami wielkiej wsplnoty pastw socjalistycznych, a szczeglnie przyja

i braterstwo z narodami ZSRR.317
Rok pniej przyszed nakaz ksztatowania patriotycznych i internacjonalistycznych
postaw uczniw, ich wiadomoci historyczno-spoecznej i uczuciowego zaangaowania w budow
rozwinitego spoeczestwa socjalistycznego przez (...) zapoznanie z now wersj konstytucji
i wynikajc z niej istot pastwa socjalistycznego jako najwyszego dobra narodowego. 318
W roku 1977 naleao przekona uczniw, e naczelnymi wartociami ustrojowymi
socjalizmu s: humanizm, patriotyzm, internacjonalizm, szacunek dla postpowych tradycji,
wolno i rwno spoeczna. Wanym zadaniem byo wtedy wykorzystanie w procesie
wychowania modziey treci ideowo-wychowawczych waniejszych rocznic.319
Nastpny rok szkolny przynis kolejny cel wychowawczy o charakterze ideologicznym rozszerzenie jednolitego oddziaywania ideowo-wychowawczego na dzieci i modzie. Dodano
rwnie kolejne rocznice, ktre, zwaszcza na lekcjach historii, miay by potraktowane w sposb
szczeglny.320 Dokadny zestaw obowizujcych rocznic podany jest w rozdziale pierwszym.
Omawiane wyej zarzdzenia wadz owiatowych mwiy jedynie o oglnych celach
nauczania i kady nacisk na cele wychowawcze, ktre wynikay z ideologii marksistowskiej
i wymogw politycznych. Konkretyzowanie tych celw dla potrzeb nauczania historii odbywao si
w latach siedemdziesitych na amach Wiadomoci Historycznych.
W 1975 roku Tadeusz Sowikowski i Kazimierz Augustynek wyjanili jak naley rozumie
jeden z najwaniejszych celw nauczania tamtych lat, ksztatowanie naukowego pogldu na wiat.
Za podstaw swoich rozwaa przyjli twierdzenie, e wiatopogld to zesp przekona
okrelajcych stosunek poznawczo-uczuciowy czowieka do przyrody oraz wyznaczajcy jego
postpowanie. Rozwijajc to twierdzenie, za wiatopogld naukowy uznali zesp sdw, twierdze
i ocen, za pomoc ktrych czowiek tumaczy sobie sens zjawisk wiata, wyznaczajc wasny
stosunek do nich - oparty o empiryczne badania i wiedz dajc si zweryfikowa naukowo.
Ponadto za nieodczny skadnik wiatopogldu naukowego uznali marksizm-leninizm jako
filozofi, ekonomi polityczn i teori naukowego socjalizmu oraz ideologi spoeczn opart
o marksizm-leninizm, ktra formuuje idea spoeczestwa i ksztatuje postaw ludzi wobec wiata

317

Zarzdzenie Ministra Owiaty i Wychowania z dnia 10.02.1975

w roku szkolnym 1975-76, Dz. Urz. MO i W nr 2, poz. 15.
318
Zarzdzenie Ministra Owiaty i Wychowania z dnia 22.03.1976
w roku szkolnym 1976-77, Dz. Urz. MO i W nr 4, poz. 24.
319
Zarzdzenie Ministra Owiaty i Wychowania z dnia 14.02.1977
w roku szkolnym 1977-78, Dz. Urz. MO i W nr 2, poz. 12.
320
Zarzdzenie Ministra Owiaty i Wychowania z dnia 16.03.1978
w roku szkolnym 1978-79, Dz. Urz. MO i W nr 2, poz.7.

r. w sprawie organizacji ksztacenia i wychowania

r. w sprawie organizacji ksztacenia i wychowania
r. w sprawie organizacji ksztacenia i wychowania
r. w sprawie organizacji ksztacenia i wychowania

116

oraz ich pogldy spoeczne i polityczne. Najwaniejsz rol w ksztatowaniu naukowego

wiatopogldu w szkole autorzy przyznali historii, ktra pozwala zrozumie procesy spoeczne oraz
ukazuje rda religii. Zaznaczyli przy tym, e realizacje tego celu jest moliwa tylko wtedy, gdy
nauczyciel nie zapomni o innym celu nauczania - ksztatowaniu emocjonalnego stosunku do
wydarze i postaci historycznych. Wymienili rwnie szereg innych celw etapowych, ktrych
realizacja warunkuje osignicie celu gwnego - ksztatowanie naukowego pogldu na wiat.
Stwierdzili, e w procesie nauczania historii ucze powinien pozna niezbdn ilo wyobrae
o rzeczach, ludziach i zjawiskach stanowicych podstaw do zrozumienia najwaniejszych
zagadnie gospodarczych, spoecznych, kulturalnych i politycznych. Powinien pozna zwizki
midzy faktami, pozwalajce mu zrozumie podstawowe prawidowoci rozwojowe, musi nauczy
si dostrzega cechy wydarze oraz czasowo-egzystencjalne i przyczynowo-skutkowe zwizki
midzy nimi. Wedug autorw omawianego artykuu, nauczyciele historii mieli tak dobiera fakty,
by uczniowie mogli dostrzec powizanie ycia czowieka z warunkami jego rodowiska
naturalnego, by dostrzegali wpyw rodowiska na przyspieszenie lub zwalnianie rozwoju
spoecznego, by uwiadomili sobie wpyw klas spoecznych na rozwj i losy spoeczestw,
a zwaszcza rol walki klas w dziejach, by rozumieli klasowy charakter i zmienno wierze
religijnych oraz spostrzegali wspczesno jako obiektywny rezultat rozwoju procesu
historycznego.321
O ksztatowaniu wiatopogldu naukowego pisa rwnie Jerzy Maternicki. Przypomnia on,
e socjalistyczna szkoa musi wciela w ycie idee owiatowe Lenina i rewolucji rosyjskiej takie
jak: ksztatowanie naukowego pogldu na wiat, czenie nauczania z wychowaniem, odejcie od
apolitycznoci

szkoy

i zaangaowanie

jej

w rozwizywanie

problemw

wspczesnoci,

ksztatowanie waciwych pogldw i postaw prowadzcych do wychowania modziey w duchu

socjalistycznym oraz internacjonalizmie proletariackim, rozwijanie moralnoci socjalistycznej,
przywizania do socjalizmu i wraliwoci na krzywd spoeczn. Stwierdzi te, e idee
owiatowe Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Padziernikowej mog i powinny by drogowskazem
w naszej pracy nad doskonaleniem edukacji historycznej. 322 Sugerowa, e zapoznanie uczniw
z najwaniejszymi wydarzeniami z dziejw narodu i pastwa polskiego oraz z dziejw ludzkoci
nie jest celem nauczania historii samym w sobie, e w wietle idei owiatowych rewolucji
rosyjskiej jest to tylko punkt wyjcia do realizacji celw nadrzdnych. Wedug Jerzego

321

Tadeusz Sowikowski, Kazimierz Augustynek, Ksztatowanie naukowego wiatopogldu w procesie nauczania

historii, Wiadomoci Historyczne, 1975, nr 5-6.
322
Jerzy Maternicki, Cele nauczania historii we wspczesnym wiecie w wietle idei owiatowych Wielkiej
Socjalistycznej Rewolucji Padziernikowej, Wiadomoci Historyczne, 1977, nr 5-6.

117

Maternickiego poznawanie wydarze i zjawisk historycznych ma sens o tyle, o ile suy bdzie
poznaniu ewolucji dziejowej ludzkoci, jej formacji spoeczno-ekonomicznych, postpu w zakresie
ycia spoeczno-gospodarczego oraz form ustrojowych. Za bardzo wany cel nauczania historii
uzna ukazywanie zwizkw bazy z nadbudow, akcentowanie klasowego charakteru ideologii
i programw politycznych oraz waciwe ukazanie roli mas i jednostek w dziejach.
Druga grupa artykuw ukazujcych si w Wiadomociach Historycznych w latach
siedemdziesitych, a dotyczcych celw nauczania historii, skupiaa si na ksztaceniu patriotyzmu
i internacjonalizmu, przy czym oba pojcia traktowano nierozerwalnie. Maria azarska pisaa, e
w socjalistycznym systemie wychowawczym czoowe miejsce zajmuje ksztatowanie ideowej
postawy, rozumianej jako zesp cech, ktre wyznaczaj stosunek jednostki do podstawowych
zaoe ideologii spoecznej i socjalistycznych ideaw. Nauczyciel w takim systemie to pierwszy
budowniczy autorytetu pastwa w wiadomoci dzieci i modziey, gwny wychowawca w duchu
ideaw przywiecajcych naszemu spoeczestwu. Historii, jako jednemu z przedmiotw
ideologicznych, wyznaczya autorka szczeglne zadanie. Byo nim ksztatowanie postaw
patriotycznych i internacjonalistycznych.323 Maria azarska postulowaa, by lekcje powicone
dziejom walk narodowowyzwoleczych zawieray w sobie element solidaryzowania si z narodami
walczcymi o swoje prawa, gdy jest to najlepszy sposb na ksztatowanie internacjonalistycznych
postaw. Lekcje historii, wedug niej, powinny wskazywa fakty, ktre s zaszczytne i budz dum
narodow oraz fakty, ktre doprowadziy do klsk. Poprzez odpowiedni interpretacj, nauczyciel
mia uksztatowa patriotyzm uczniw oraz ich postaw obywatelsk. Autorka radzia take, by
lekcje historii przycigay uwag uczniw i byy interesujce, gdy tylko w ten sposb mona
osign cel, jakim jest uksztatowanie postaw patriotycznych i internacjonalistycznych.
Popularnym sloganem z lat siedemdziesitych bya jedno ideowo-moralna narodu.
Pojawi si on take w publikacjach dydaktycznych dotyczcych celw nauczania. W jednym
z artykuw Czesaw Banach twierdzi, e praca szkoy ma przyczynia si do umacniania
jednoci ideowo-moralnej narodu na bazie programu budowy rozwinitego spoeczestwa
socjalistycznego, ktrego treci jest zespolenie osigni rewolucji naukowo-technicznej
z walorami ustroju socjalistycznego. Ponadto uwaa, e szkoa powinna wychowywa w duchu
patriotyzmu i internacjonalizmu, gdy s to gwne czynniki ksztatowania socjalistycznego
sposobu ycia i wcielania socjalistycznych idei spoecznych. Wan rol przy realizacji takiego
modelu wychowania przyzna historii. Sdzi, e patriotyzm mona ksztatowa w oparciu

323

Maria azarska, Ksztatowanie postaw ideowo-moralnych i patriotycznych w nauczaniu historii i wychowania

obywatelskiego, Wiadomoci Historyczne, 1978, nr 1.

118

o tradycje rewolucyjne kraju i regionu oraz szczeglne eksponowanie walki o Polsk Ludow.
Temu celowi miao suy rwnie zapewnienie na lekcjach historii zrozumienia przez uczniw
istoty kierowniczej roli partii, sojuszu robotniczo-chopskiego, roli zwizkw zawodowych
i organizacji modzieowych oraz Frontu Jednoci Narodu. Osignicie celu jakim byo
uksztatowanie postaw patriotycznych uwaa Czesaw Banach za szczeglnie wane, gdy
obserwuje si zjawisko odrywania aspiracji narodowych od realiw ycia codziennego
i moliwoci rozwojowych kraju, co powoduje u niektrych zniecierpliwienie i niezadowolenie.
Postulowa przeciwstawienie si tym nierealnym aspiracjom poprzez wyjanianie praw
i mechanizmw ycia spoecznego i gospodarczego. Kolejnym argumentem przemawiajcym
wedug autora za koniecznoci wzmoenia walki o uksztatowanie patriotyzmu socjalistycznego
byo istnienie wstecznych koncepcji i idei takich jak postawy i pogldy nacjonalistyczne,
nihilistyczne, kosmopolityczne i drobnomieszczaskie. Jako cel tych oddziaywa widzia
aprobat socjalistycznej rzeczywistoci przez uczniw.324
Niektre artykuy zamieszczane w Wiadomociach Historycznych mwiy o celach
nauczania w sposb oglny i nie wyrniay celw nauczania historii. Jednake sam fakt
umieszczenia takiego artykuu w metodycznym pimie dla nauczycieli historii powodowa, e
zawarte w nim treci traktowane byy jako odnoszce si do nauczania historii. Dua przewaga
celw wychowawczych bya wskazwk dla nauczycieli, ktra z trzech grup celw jakie naley
osign podczas lekcji historii, bya najwaniejsza z punktu widzenia wadz owiatowych.
Kolejn grup dokumentw owiatowych z lat siedemdziesitych, w ktrych mowa bya
o celach nauczania historii stanowiy projekty programu nauczania dla dziesicioletniej szkoy
redniej Kady z tych projektw poprzedzony by uwagami wstpnymi, w ktrych wymienione
byy cele ksztacenia i wychowania proponowane dla historii jako przedmiotu nauczania szkolnego.
Projekt opracowany przez Instytut Programw Szkolnych zakada, e historia wraz
z innymi przedmiotami humanistycznymi suy bdzie przygotowaniu uczniw do aktywnego
i wiadomego udziau w yciu politycznym, spoecznym i kulturalnym kraju zgodnie z ideaami
marksistowskiego humanizmu oraz socjalistycznego patriotyzmu i internacjonalizmu.325 Do
oglnych celw nauczania tego przedmiotu zaliczono ksztatowanie materialistycznego pogldu na
wiat, przygotowanie do rozumienia genezy powstania i przyczyn zanikania poszczeglnych
formacji spoeczno-ustrojowych, ukazanie stosunkw produkcji, walki klasowej oraz roli mas
i jednostek w dziejach, budzenie szacunku dla pastwa socjalistycznego, ukazanie genezy

324

Czesaw Banach, Patriotyzm i internacjonalizm w procesie wychowania, Wiadomoci Historyczne, 1978, nr 1.

119

wspczesnoci i gbsze jej zrozumienie, ukazanie spoecznych wartoci twrczej dziaalnoci

czowieka, wzorw postpowania na przykadzie wybitnych jednostek, pogbienie indywidualnych
zainteresowa historycznych uczniw i umoliwienie zdobycia wiedzy historycznej uczniw
o regionie i rodzinnej miejscowoci. Innymi celami nauczania o charakterze wiatopogldowym
byy propozycje, by lekcje historii umoliwiay wychowanie patriotyczne poprzez ukazywanie
osigni narodu i pastwa polskiego na przestrzeni dziejw oraz walk o wyzwolenie narodowe
i spoeczne, a take przykadw twrczej i ofiarnej pracy dla narodu i pastwa, wychowanie
internacjonalistyczne

poprzez

umacnianie

wizi

i solidarnoci

z innymi

narodami

oraz

ksztatowanie poczucia dumy z osigni narodu przy jednoczesnym ksztatowaniu krytycznej

postawy wobec ujemnych stron ycia spoecznego i politycznego na przestrzeni dziejw. Nauczanie
historii miao rwnie suy ksztatowaniu u uczniw takich postaw i wartoci jak: humanizm
socjalistyczny, patriotyzm i internacjonalizm, umiowanie praw czowieka, wolnoci i rwnoci
spoecznej, szacunek dla postpowych tradycji, przeciwdziaanie zu spoecznemu, wierno
ideaom i poszanowanie najcenniejszych tradycji narodu polskiego i innych narodw, gotowo do
powice dla ojczyzny i przywizanie dla kultury narodowej, duma z bohaterskiej przeszoci
i wkadu narodu polskiego do kultury i cywilizacji oglnoludzkiej, kultywowanie tradycji
braterstwa i przyjani z innymi narodami, wraliwo na krzywd spoeczn i wszelk
dyskryminacj ludzi, denie do poznawania przeszoci swojego kraju, jego tradycji i kultury oraz
postaci

wybitnych

Polakw,

duma

z przynalenoci

do

narodu

polskiego

i poczucie

odpowiedzialnoci za losy kraju.

Oprcz

celw

nauczania

o charakterze

wychowawczo-ideologicznym

propozycja

programowa IPS zawieraa take cele poznawcze i ksztacce. Na lekcjach historii uczniowie mieli
pozna podstawowe fakty, wydarzenia, pojcia historyczne, daty, nazwiska oraz prawidowoci
rozwoju spoecznego niezbdne dla zrozumienia procesu historycznego od staroytnoci do
wspczesnoci. Ponadto powinni pozna formacje spoeczno-ustrojowe, systemy i mechanizmy
sprawowania wadzy w rnych okresach historycznych, kierunki przeobrae spoecznych
i gospodarczych, ksztatowanie si i zanikanie rnych klas spoecznych, formy walki klasowej,
prdy ideowe, a zwaszcza ideologi marksistowsk, elementy dziejw kultury, nauki i techniki,
dzieje pastwa i narodu polskiego w powizaniu z histori powszechn, genez i przyczyny
przemian zachodzcych na przestrzeni wiekw, najwybitniejsze osignicia polskiej myli
spoeczno-ekonomicznej, kultury, gospodarki, nauki i techniki. Do celw ksztaccych zaliczono

325

Program nauczania historii w klasach IV-X. Wstpna wersja projektu programu dziesicioletniej szkoy redniej
opracowana w Instytucie Programw Szkolnych, Wiadomoci Historyczne, 1976, nr 1, s. 63-64.

120

ksztatowanie u uczniw umiejtnoci umieszczania faktw w czasie i przestrzeni, gromadzenie

informacji z rnych rde i samodzielnego posugiwania si nimi, dostrzegania zwizkw
przeszoci z teraniejszoci, prowadzenia analiz i uoglnie historycznych oraz posugiwania si
argumentacj historyczn, odrnianie marksistowskiego ujcia historii od idealistycznego,
dostrzegania analogii i rnic w zjawiskach historycznych oraz umiejtno samoksztacenia
Rwnie projekt programu nauczania historii w szkole dziesicioletniej opracowany przez
Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego zawiera cele nauczania tego przedmiotu.
Tradycyjnie, najwikszy nacisk pooono na cele wychowawcze, akcentujc ideologiczne znaczenie
nauczania historii. Przedmiot ten mia stanowi, razem z jzykiem polskim, podstaw
humanistycznego wyksztacenia modziey, a zarazem mia by gwnym oparciem dla jej
wychowania na aktywnych, wiadomych swych patriotycznych obowizkw, nowoczenie
mylcych obywateli Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej - przyszych budowniczych rozwinitego
spoeczestwa.326
Do najwaniejszych celw nauczania historii zaliczono zapoznanie uczniw z gwnymi
etapami i przejawami ewolucji dziejowej ludzkoci, a take pastwa i narodu polskiego, wdroenie
do

rozumienia procesu

historycznego,

a przede wszystkim

zdolnoci do

globalnego

i nomotetycznego ujmowania zjawisk spoecznych. Nauczanie historii miao da modziey pewien

zasb wiedzy oglnej o spoeczestwie, pastwie, kulturze, gospodarce a take wzajemnych
powizaniach pomidzy nimi. Absolwent szkoy dziesicioletniej powinien zdawa sobie spraw
z relacji jednostka - masa, klasa - nard, nard - ludzko, region - kraj, Polska - Europa, Europa wiat, mia by wprowadzony w wiat, w ktrym yje, w genez wspczesnej kultury, gospodarki,
nauki i techniki oraz istniejcych systemw spoeczno-ustrojowych i aktualnego ukadu si
politycznych na wiecie. Zakadano take, e nauczanie historii bdzie wiza wychowankw
z postpowymi tradycjami polskiego ycia narodowego i pastwowego, wzbudza szacunek dla
tych pokole, ktre walczyy o wyzwolenie Polski, a nastpnie dwigay j z gruzw po 1945 roku.
Ucze mia nie tylko pozna przeszo swojej ojczyzny, ale take by z ni emocjonalnie
zwizany, czu si dumny z przynalenoci do narodu polskiego i rozumie swoje obowizki
obywatelskie. Treci historyczne poznawane przez modzie powinny wyrabia szacunek dla
innych narodu i ich dorobku kulturalnego, miay ksztatowa wraliwo na krzywd spoeczn
oraz wychowa w duchu szczytnych ideaw humanizmu, socjalizmu i demokracji. Cele
ksztacce umieszczone w omawianym projekcie zwizane byy gwnie z przygotowaniem

326

Projekt programu historii dla dziesicioletniej szkoy redniej opracowany przez Zesp Instytutu Historycznego
Uniwersytetu Warszawskiego, Wiadomoci Historyczne, 1976, nr 2, s. 98-99.

121

uczniw do edukacji permanentnej. Gwny nacisk pooono na wdraanie uczniw do korzystania

z podrcznikw, atlasw i map, encyklopedii, sownikw, biografii, literatury popularnonaukowej
i piknej, podstawowych rodzajw rde i gwnych zasad ich analizy. Nauczanie historii miao
rwnie za zadanie rozwijanie wyobrani historycznej oraz takich zdolnoci jak: umiejtno
samodzielnej interpretacji faktw i zjawisk

historycznych,

ich porwnania, uoglnienie

i wartociowania oraz dostrzegania powiza midzy przeszoci a teraniejszoci.

Program nauczania przeznaczony do wstpnych wdroe, opracowany na podstawie
propozycji Instytutu Programw Szkolnych i Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego
zawiera cele nauczania historii bdce powtrzeniem celw wystpujcych w obu propozycjach.
Za gwne zadanie historii jako przedmiotu nauczania uznano zapoznanie uczniw z dziejami
narodu i pastwa polskiego, a take z najwaniejszymi wydarzeniami z historii powszechnej;
ukazanie rozwoju cywilizacyjnego ludzkoci oraz genezy wspczesnych stosunkw spoecznogospodarczych, ustrojowych, politycznych i kulturalnych; ukazanie zwizkw pomidzy rnymi
dziedzinami ycia spoecznego oraz powiza historii ojczystej z dziejami powszechnymi, a take
stopniowe wdraanie do mylenia nomotetycznego, do dostrzegania i rozumienia podstawowych
prawidowoci rozwoju historycznego. Realizacja tych celw powinna wyrobi u uczniw
racjonalny stosunek do przeszoci oraz uksztatowa naukowy pogld na dzieje narodu i pastwa
polskiego oraz histori powszechn. Nauczanie historii miao przygotowa uczniw do aktywnego
i wiadomego udziau w yciu politycznym, spoecznym, gospodarczym i kulturalnym oraz do
twrczej pracy dla dobra socjalistycznej ojczyzny.327
Szczeglne znaczenie przyznawano realizacji takich celw wychowawczych takich jak:
wdraanie do

mylenia kategoriami ycia

spoecznego,

pogbianie wizi uczuciowej

z postpowymi tradycjami polskiego ycia narodowego i pastwowego, ukazywanie twrczego

wkadu Polakw do dorobku kulturalnego ludzkoci, budzenie szacunku dla rewolucyjnych tradycji
polskiego ruchu robotniczego i dla socjalistycznego pastwa, budzenie dumy z jego osigni na
polu spoeczno-gospodarczym i kulturalnym, budzenie szacunku dla innych narodw, rozwijanie
wraliwoci na krzywd spoeczn, wychowanie w duchu humanizmu, tolerancji i zblienia midzy
narodami, a take budzenie przywizania do tradycji internacjonalistycznych polskiego ruchu
robotniczego i braterskiej wsppracy krajw socjalistycznych. Za najwaniejszy cel ksztaccy
uznano przygotowanie uczniw do edukacji permanentnej poprzez rozbudzanie zainteresowania
dziejami powszechnymi i histori Polski, rozwijanie indywidualnych zainteresowa historycznych

327

Program powszechnej szkoy redniej. Historia klasy IV-X. Warszawa 1977, s. 164-165.

122

oraz ksztatowanie odpowiednich nawykw i umiejtnoci w zakresie pracy z rnymi rdami

wiedzy historycznej.
W raporcie omawiajcym rezultaty wdraania wyej omwionego programu w klasach
czwartych wybranych szk, Jerzy Centkowski i Janusz Rulka napisali, e cele programowe zgodne
s z celami kierunkowymi nauczania historii w powszechnej szkole redniej. Ponadto, s one
dostosowane do moliwoci percepcyjnych uczniw klasy IV.328 W trakcie bada nad wdraaniem
programu historii w klasach czwartych nauczyciele byli proszeni o podanie celw dydaktyczno
wychowawczych jakie mogli osign dziki stosowaniu tego programu. Najczciej wymienianym
celem wychowawczym (przez 19% badanych) byo rozwijanie uczu patriotycznych poprzez
poznawanie dziejw ojczystych. Od 9% do 11% nauczycieli podao rozwijanie wraliwoci na
krzywd spoeczn; ukazanie pikna zabytkw historycznych i uwiadomienie koniecznoci ich
obrony; wyrabianie szacunku dla tradycji narodu polskiego i postaci historycznych walczcych
o wolno i niepodlego oraz ukazanie nauki jako rda wszelkiej wiedzy i postpu spoecznego.
Poniej 6% podao ukazanie twrczego wkadu Polakw do dorobku kultury ludzkoci;
ksztatowanie mioci do ojczyzny jako rzetelnej pracy i powicenia dla jej dobra; wyrabianie
szacunku dla chlubnych tradycji ora polskiego; ksztatowanie szlachetnych cech charakteru na
przykadzie wybitnych postaci oraz rozbudzanie zainteresowa historycznych. Niewielu nauczycieli
(poniej 3%) podao wykazanie, e mdra polityka wadcw jest gwarancj siy i autorytetu
pastwa; pokazanie znaczenia pracy dla egzystencji czowieka i jego rozwoju; ksztatowanie
szacunku dla pastwa socjalistycznego oraz uzasadnionej dumy z jego osigni; budzenie
szacunku dla rewolucyjnych tradycji polskiego ruchu robotniczego; rozwijanie patriotyzmu
i internacjonalizmu; umiowanie swojej miejscowoci poprzez poznawanie jej historii; rozbudzenie
zainteresowa kolekcjonerstwem rde historycznych; ksztatowanie naukowego pogldu na wiat;
ksztatowanie waciwych postaw moralno spoecznych oraz poszanowanie podrcznikw
i ksiek.329 Najczciej podawanymi celami ksztaccymi (przez ponad 8% badanych) byy
nastpujce umiejtnoci: szeregowanie waniejszych epizodw w kolejnoci chronologicznej;
samodzielna obserwacja; korzystanie z podrcznika i wskazanie na mapie okrelonej miejscowoci.
Od 4% do 7% podao wypowiadanie si na okrelony temat; ocen postaci historycznych;
porwnywanie i prawidowe wnioskowanie; porwnywanie warunkw ycia dawniej i dzi;
koncentrowanie uwagi na gwnym wtku opowiadania oraz interpretacj omawianych wydarze
z okreleniem czasu i miejsca. Poniej 4% podao prb wartociowania faktw historycznych;

328
329

Raport z bada nad programami klasy IV dziesicioletniej szkoy redniej. Cz II, Warszawa 1980, s. 307.
Tame, s. 268 269.

123

umiejtno operowania poznanymi pojciami historycznymi; umiejtno okrelania prostych

zwizkw przyczynowych; uzupenianie wiadomoci informacjami ze rde pozaszkolnych;
przedstawienie treci przeczytanego tekstu wasnymi sowami; umiejtno wyraania swoich myli
penymi zdaniami; ksztatowanie zainteresowa historycznych; ksztatowanie umiejtnoci
rozumienia poj historycznych; umiejtno gromadzenia rde historycznych oraz sporzdzania
notatek.330
Wedug

autorw

raportu

nauczyciele

tylko

czciowo

zrozumieli

cele

nauki

propedeutycznej historii. Najwaniejsze cele tej nauki wymienione byy przez niewielki odsetek
nauczycieli. Z kolei wikszo wymieniaa takie cele, ktre trudno zrealizowa ze wzgldu na
szczupo materiau faktograficznego oraz brak predyspozycji intelektualnych u uczniw klasy IV.
Badania

wykazay,

wikszo

nauczycieli

nie

potrafia

samodzielnie

sformuowa

prawidowych, wychowawczych celw nauczania historii w klasie IV. Niektre sformuowania

pochodziy z pogranicza zwulgaryzowanej aktualizacji. 331
Przy okazji prac nad koncepcj szkoy dziesicioletniej, dyskutowano take o celach
nauczania. Przykadem moe by ksika Jerzego Topolskiego Walory dydaktyczne historii i jej
rola w wychowaniu socjalistycznym. 332 Autor napisa w niej, e do wiadomego udziau
spoeczestwa w tworzeniu historii potrzebne jest odwoywanie si do tradycji historycznych,
oywianie ich, sprawianie, by staway si motywacjami postaw i elementami dziaania.
Najpeniejsz moliwo upowszechniania tradycji narodowych i rewolucyjnych daje, wedug
Jerzego Topolskiego, nauczanie historii. Ponadto, proces ten ma istotne znaczenie dla ksztatowania
socjalistycznego narodu. W zwizku z tym Topolski uzna, e do gwnych celw nauczania
historii naley propagowanie tradycji myli obywatelskiej, czyli pogldw charakteryzujcych si
rozpatrywaniem rnych dziedzin ycia z punktu widzenia narodu i pastwa. Jako przykad poda
pogldy Mikoaja Kopernika, Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Hugona Kotaja, Stanisawa
Staszica, organizatorw powstania kociuszkowskiego, Ludwika Waryskiego, dziaaczy SDKPiL
i PPS-Lewicy, KPP i PPR. Za godne propagowania na lekcjach historii uzna autor take tradycje
dobrego gospodarowania, myli racjonalistycznej i wieckiej oraz walki o wolno nasz i wasz.
Przykadem moe by waciwa ocena tradycji romantycznej, zbyt silnie tkwicej w wiadomoci
historycznej Polakw, wkad polskich twrcw kultury i nauki w rozwj postpu cywilizacyjnego,
walki

zbrojne

w obronie

niepodlegoci,

z podkreleniem

midzynarodowych

330

Tame, s. 271 272.

Tame, s. 269 270.
332
Jerzy Topolski, Walory dydaktyczne historii i jej rola w wychowaniu socjalistycznym, Kalisz 1976.
331

124

i internacjonalistycznych aspektw tych walk oraz tradycje ruchu robotniczego w walce

o wyzwolenie spoeczne i narodowe.
O celach nauczania historii pisano take w wydawanych w drugiej poowie lat
siedemdziesitych przewodnikach metodycznych dla nauczycieli historii. Jerzy Centkowski i Jerzy
Skowronek na pierwszym miejscu wymienili cele wychowawcze. Za najwaniejsze uznali
doprowadzenie do poznania i zrozumienia genezy wspczesnoci, zwaszcza w zakresie stosunkw
spoeczno-gospodarczych i politycznych oraz zrozumienia, e wspczesna rzeczywisto jest
prawidowoci procesu historycznego, konsekwencj przemian dokonujcych si w procesie
dziejw i wiadomego wysiku kolejnych pokole ludzi walczcych o lepsze warunki ycia,
o ograniczenie za i o bardziej humanitarne stosunki midzy ludmi i narodami. Innymi celami
wychowawczymi, wymienionymi przez autorw, byy postulaty przekonania uczniw o wartoci
ideaw moralnych, o potrzebie obrony i wzbogacenia wartoci i osigni minionych pokole,
umacniania przekonania o wielkich walorach pracy ludzkiej. Jerzy Centkowski i Jerzy Skowronek
twierdzili, e naley przekona uczniw o wielkiej wartoci humanizmu socjalistycznego, budzi
w nich uczucia sympatii i solidarnoci z walk przeciwko niesprawiedliwoci i krzywdzie,
umacnia nowoczesny patriotyzm oraz wskazywa na zwizki midzy walk o niepodlego,
a deniami do likwidacji niesprawiedliwoci spoecznej i do przeprowadzenia reform spoecznych
i politycznych.

Zalecali

umacnianie

pozytywnego

stosunku

do

postpowych

przemian,

eksponowanie pozytywnych wzorw osobowych, za ktre uznali postacie: K. Marksa, F. Engelsa,

W.

Lenina,

E.

Dembowskiego,

P.

Sciegiennego,

J.

Dbrowskiego,

L.

Waryskiego

i J. Marchlewskiego. Pisali o umacnianiu przekonania o ostatecznym zwycistwie susznych idei

i de spoecznych, ukazywaniu rde ideologii socjalistycznej i wskazywaniu jej obiektywnego
charakteru, wychowywaniu w duchu internacjonalistycznym oraz umacnianiu duchowej wizi
ucznia ze wspczesnym dorobkiem ojczyzny. Do podstawowych celw dydaktycznych nauczania
historii autorzy zaliczyli: zapoznanie uczniw z gwnymi etapami przemian w dziejach,
doprowadzenie do zrozumienia podstawowych mechanizmw procesu historycznego, rozwijanie
mylenia historycznego, a zwaszcza rozumienia wzajemnych zwizkw midzy faktami
i zjawiskami, wzbogacenie wiedzy w zakresie poj historycznych oraz doprowadzenie do
zrozumienia zmiennoci treci i funkcji wielu poj w rnych okresach historycznych. Innymi,
wanymi wedug autorw, celami dydaktycznymi byo wdroenie do samodzielnej analizy

125

i syntezy zjawisk historycznych, wyrobienie umiejtnoci pracy z pomocami dydaktycznymi oraz

zapoznanie z gwnymi mechanizmami przemian ustrojowych w dziejach wiata.333
Autor innego przewodnika metodycznego Andrzej Leszek Szczeniak zaleca, by na
lekcjach historii ksztatowa naukowy wiatopogld, przygotowa uczniw do moliwie penego
uczestniczenia w procesie budownictwa socjalistycznego oraz stara si umoliwi im
dokadniejsze zrozumienie wspczesnoci i perspektyw przyszoci. Wymieni take takie cele
nauczania historii jak: rozwijanie oglnych zdolnoci poznawczych, ksztatowanie patriotyzmu
i internacjonalizmu, umoliwienie zrozumienia oglnych prawidowoci rozwoju spoecznego,
ksztatowanie odpowiednich nastawie i przekona do rnych postaci historycznych, grup
spoecznych i wartoci kulturowych oraz wyrabianie umiejtnoci posugiwania si wiedz
historyczn w nowych sytuacjach poznawczych.334
Nauka historii wedug programu szkoy dziesicioletniej rozpocza si w roku szkolnym
1980-1981. Wszed wtedy do uytku nowy program historii dla klasy IV. Nie zawiera on celw
nauczania o charakterze wychowawczo-ideologicznym. Odmiennie, ni omwione wczeniej
projekty programw dla szkoy dziesicioletniej, zawiera on tylko cele poznawcze i ksztacce.
Nauczanie historii w klasie IV miao umoliwi uczniom poznanie barwnych obrazw z przeszoci
Polski oraz rozwin zainteresowania historyczne. Powinno rwnie ksztatowa pojcie czasu
historycznego w oparciu o zrozumiae dla uczniw zmiany w kulturze materialnej, obrazujce ycie
ludzi w rnych okresach. Wanym celem byo przygotowanie uczniw do systematycznego
uczenia si historii poprzez coraz lepsze rozumienie perspektywy czasu i wzbogacenie poj
historycznych. Nauczanie epizodyczne, stosowane w klasie IV, miao rwnie ksztatowa
wyobrani historyczn.335

5. Cele nauczania historii w latach 1981-1989.

Wydarzenia z lat 1980-1981 wywary pewien wpyw na tre celw nauczania historii. Pod
naciskiem

nauczycieli

z Solidarnoci

zrezygnowano

z celw

o wyranym

charakterze

politycznym i ideologicznym. Zarzdzenie ministra owiaty i wychowania w sprawie organizacji

ksztacenia i wychowania w roku szkolnym 1981-1982 nakazywao, by w procesie nauczania
i wychowania ksztatowa patriotyzm i emocjonalny stosunek do spraw ojczyzny, upowszechni

333

Jerzy Centkowski, Jerzy Skowronek, Nauczania historii w klasie VII. Przewodnik przedmiotowo-metodyczny,
Warszawa 1978, s. 88-95.
334
Andrzej Leszek Szczeniak, Nauczanie historii w klasie VIII, Warszawa 1979, s. 4-5.
335
Program szkoy podstawowej. Historia klasa IV, Warszawa 1981, s. 3.

126

humanistyczne normy wspycia, tolerancj i poszanowanie godnoci ludzkiej, ksztatowa

poczucie dyscypliny i obowizku, rozwija samorzdno uczniw oraz wychowywa w duchu
respektowania zasad sprawiedliwoci spoecznej, przestrzegania norm moralnych w yciu
publicznym oraz ksztatowa kultur polityczn.336
Podobn niezaleno od treci politycznych i ideologicznych zachowali twrcy programu
nauczania historii w klasach V-VIII przeznaczonego do realizacji w roku szkolnym 1981-1982.
Wymieniono w tym programie nastpujce zadania dla historii jako przedmiotu nauczania:
zaznajomienie

z dziejami

Polski

i wybranymi

elementami

historii

powszechnej,

z najwybitniejszymi osigniciami narodu polskiego i ludzkoci w dziedzinie nauki i kultury,

zaznajomienie z elementami rozwoju rodkw produkcji i stosunkw spoecznych, zapoznanie
z dziejami walki klasowej na rnych etapach historycznych, stopniowe doprowadzenie do
zrozumienia zasadniczych zalenoci midzy poszczeglnymi dziedzinami ycia spoecznego,
doprowadzenie do zrozumienia przez uczniw przeszoci swojego narodu, jego sukcesw
i chlubnych tradycji oraz przyczyn niepowodze i upadkw, budzenie uzasadnionej dumy
z osigni narodu polskiego na polu gospodarczym, spoecznym i kulturalnym w rnych epokach
oraz ukazanie we waciwym wietle roli i miejsca Polski w przeszoci i we wspczesnym
wiecie, ugruntowanie mioci ojczyzny, zwizanie modziey z postpowymi tradycjami,
rozwinicie uczucia przyjani i szacunku do innych narodw oraz poczucia solidarnoci z ludmi
walczcymi o spoeczne i narodowe wyzwolenie.337
Kolejnym programem nauczania historii, ktrego cele nauczania pozbawione byy
ideologiczno-politycznych naleciaoci by program dla klasy V szkoy dziesicioletniej, majcy
wej w ycie w roku szkolnym 1982-1983, a wydrukowany w 1981 roku. Za najistotniejsze
zadanie nauczania historii w klasie V uznano uwiadomienie uczniom znaczenia dorobku wiata
antycznego w dziedzinie nauki i kultury dla epok pniejszych oraz podkrelenie ywotnoci wielu
istotnych elementw kultury w czasach wspczesnych (alfabet, teatr, architektura, literatura).
Ponadto celem nauczania historii, wedug autorw programu, byo uwiadomienie uczniom, e
doskonalenie narzdzi i metod pracy doprowadzio do podniesienia poziomu ycia, e pooenie
geograficzne miao wpyw na ycie ludzi i charakter ich zaj, e igrzyska olimpijskie miay
humanitarne zaoenia oraz, e na wsplny dorobek cywilizacyjny ludzkoci skadaj si
osignicia rnych ludw. Ucze mia ponadto zrozumie nastpstwa pojawienia si nierwnoci

336

Zarzdzenie Ministra Owiaty i Wychowania z dnia 10.03.1981 r. w sprawie organizacji ksztacenia i wychowania
w roku szkolnym 1981-82, Dz. Urz. MO i W nr 2, poz. 8.
337
Program szkoy podstawowej. Historia klasy V-VIII, Warszawa 1981, s. 3.

127

majtkowych, spoecznych i politycznych oraz zrozumie zasadnicze rnice ustrojowe wiata

staroytnego.338
Wprowadzenie stanu wojennego i zwizane z tym zmiany polityczne spowodoway powrt
do szk celw nauczania i wychowania uzalenionych od aktualnych potrzeb politycznych.
Zarzdzenie ministra owiaty i wychowania w sprawie organizacji ksztacenia i wychowania
w roku szkolnym 1982-1983 stwierdza, e jednym z celw szkoy jest wyksztacenie u uczniw
poszanowania Konstytucji PRL jako pastwa socjalistycznego, systematyczne wyjanianie
aktualnych problemw spoecznych i politycznych oraz umoliwienie kontaktu z dziaaczami
politycznymi, oficerami LWP, aktywem organizacji modzieowych, dziaaczami TPPR oraz
lektorami TKKS i TWP.339
Stosunek wadz stanu wojennego do celw nauczania historii przedstawi Marian
Orzechowski na amach Nowych Drg w 1982 r. Stwierdzi, e wiadomo historyczna
ksztatowana na lekcjach historii bya staym przedmiotem walki midzy siami socjalizmu
a siami antykomunizmu i kontrrewolucji. Jako przykady poda prby odideologizowania
nauczania historii podejmowane przy okazji tworzenia programw dla szkoy dziesicioletniej oraz
zmiany

programowe

wprowadzone

w 1981

roku.

Ubolewa,

dziaalno

si

antysocjalistycznych dokonaa wielkiego spustoszenia w wiadomoci modziey. W celu zmiany

tej sytuacji zaproponowa realizowanie nastpujcych celw na lekcjach historii: odrabianie szkd
i spustosze dokonanych przez dziaalno si antysocjalistycznych, ksztatowanie naukowego,
racjonalnego rozumienia przeszoci, ksztatowanie prosocjalistycznych postaw, odzyskanie
rocznic, tradycji, symboli i postaci historycznych zaanektowanych przez siy antysocjalistyczne,
a take ksztatowanie i utrwalenie socjalistycznego systemu wartoci oraz podanych dla narodu
i pastwa predyspozycji intelektualnych. Innymi, proponowanymi przez Mariana Orzechowskiego,
celami nauczania historii byy postulaty rozwijania i utrwalania patriotyzmu i internacjonalizmu,
poczucia sprawiedliwoci spoecznej i praworzdnoci, uwypuklania wielorakich konsekwencji
utraty pastwa lub jego osabienia, ksztatowanie wiedzy o tym co w dziejach sprzyjao
rzeczywistej sile pastwa, przekonywania, e prawda historyczna dotyczca jednego obszaru
spoecznej rzeczywistoci nie zawsze suy prawdzie o szerszym wymiarze spoecznym oraz

338

Program szkoy podstawowej. Historia klasa V, Warszawa 1981, s. 7-8.

Zarzdzenie Ministra Owiaty i Wychowania z dnia 23.02.1982 r. w sprawie organizacji i ksztacenia i wychowania
w roku szkolnym 1982-83, Dz. Urz. MO i W nr 3, poz. 24.
339

128

traktowania

przeszoci

w sposb

caociowy,

globalny,

syntetyczny,

a nie

czstkowy

i wybirczy.340
Zupenie Inne zalecenia, dotyczce nauczania historii znalazy si w Wiadomociach
Historycznych z 1984 roku. Zamieszczona tam zostaa Opinia Zespou Partyjnego Historykw
przy KC PZPR opracowana przez Jerzego Maternickiego, Jerzego Centkowskiego, Antoniego
Czubiskiego, Jarem Maciszewskiego, Adama Suchoskiego i Mariana Wojciechowskiego
w czerwcu 1983 roku.341 Autorzy Opinii... stwierdzili, e cele nauczania historii s nazbyt
przesiknite pierwiastkami emocjonalnymi, naley je gruntownie przemyle i zmieni w kierunku
uczynienia z historii nauki pozwalajcej na zrozumienie wspczesnych zjawisk spoecznych oraz
uczcej politycznego i racjonalnego mylenia. Zaproponowali, by podczas lekcji historii pokazywa
uczniom co sprzyjao sile pastwa, a co je osabiao, odsania skutki anarchicznych zjawisk
i postaw, na przykadach wodzw, onierzy i mw stanu uczy ofiarnoci, zdyscyplinowania,
suby i pracy dla Polski oraz ugruntowa ideologi socjalistyczn poprzez niezamazywanie
konfliktw klasowych. Do celw nauczania historii zaliczyli take ukazywanie wieckiej wykadni
dziejw Kocioa i jego roli w dziejach Polski, popularyzowanie ruchu robotniczego poprzez
pokazanie sylwetek dziaaczy jako ywych ludzi, ksztatowanie racjonalnego pogldu na stosunki
midzynarodowe oraz rozwijanie takich predyspozycji intelektualnych jak; dociekliwo,
krytycyzm i samodzielno mylenia.
Swoist prb uwspczenienia i dostosowania do nowych realiw spoeczno-politycznych
celw

nauczania

historii

bya

ksika

Mariana

Giermakowskiego

Osiganie

celw

wychowawczych poprzez emocjonalne aktywizowanie uczniw w procesie nauczania historii

wydana w 1984 r.342 Autor zaleca w niej rozwijanie umiejtnoci rozumienia roli walki klasowej
w dziejach, ksztatowanie patriotycznej, humanistycznej i socjalistycznej postawy, wychowanie
czowieka - syna miujcego nie tylko sowami swoj Matk - Ojczyzn, emocjonalnie
zwizanego z tysicletni przeszoci oraz wspczesnoci, majcego poczucie wizi nie tylko ze
zwyciskimi, ale i tragicznymi dniami w dziejach Polski, umiejcego dziaa i myle kategoriami
pastwa i narodu, przejawiajcego trosk o wsplne losy narodu i sprawy gospodarcze kraju,
szanujcego prac jako czynnik determinujcy rozwj narodu, doceniajcego dorobek wasnego
i innych narodw, wraliwego na niesprawiedliwo spoeczn oraz szanujcego godno kadego
czowieka.

340

Marian Orzechowski, wiadomo historyczna jako paszczyzna walki ideologicznej, Nowe Drogi, 1982, nr 4,
s.45 i 54-57.
341
Opinia Zespou Partyjnego Historykw przy KC PZPR. Wiadomoci Historyczne, 1984, nr 5-6.

129

Kompleksowe ujcie celw wychowawczych szkoy, w ktrych mieciy si cele nauczania

historii, znalazo si w broszurze Ministerstwa Owiaty i Wychowania Gwne kierunki i zadania
w pracy wychowawczej szk, ktra dotara do szk w 1983 roku, a ktrej treci byy
obowizujce w szkoach a do koca istnienia ustroju socjalistycznego w Polsce.343 Historia
zostaa potraktowana przez autorw tej broszury jako przedmiot, ktrego treci nauczania naley
wykorzystywa w pracy wychowawczej, a zwaszcza w przygotowaniu uczniw do czynnego
udziau w yciu socjalistycznej Polski. Realizacja tego celu miaa polega na upowszechnianiu
takich wartoci jak: oglnoludzkie normy moralne i zasady postpowania, ktrych przyswojenie
pozwala na dokonanie prawidowego wyboru w rnych sytuacjach yciowych; powinnoci
niezbdne do utrwalenia i rozwoju socjalistycznego pastwa; naczelne wartoci socjalizmu,
upowszechnienie ktrych powinno przyczyni si do urzeczywistnienia jego ideaw w yciu
spoecznym; wiadomy i odpowiedzialny stosunek do pracy bdcej terenem twrczej
samorealizacji czowieka oraz decydujcym czynnikiem postpu, a take czynne uczestnictwo
w kulturze oraz rozwijanie wraliwoci i aktywnoci kulturalnej. Przygotowanie uczniw do
udziau w yciu spoeczno-politycznym miao polega na ksztatowaniu uczucia mioci do
ojczyzny, uwiadomieniu powinnoci patriotycznych, zrozumieniu potrzeby umocnienia pastwa
jako organizatora ycia narodu, a zarazem ksztatowaniu dezaprobaty dla wszystkich prb
antagonizowania spoeczestwa, ksztatowaniu szacunku dla Konstytucji PRL, zrozumieniu roli
jak odgrywa PZPR, zrozumieniu suebnej roli organw pastwa wobec obywateli, przekonanie
o duym

znaczeniu

ruchu

zwizkowego

i samorzdowego

w yciu

kraju,

umiejtnym

wartociowaniu rnych zjawisk ycia spoecznego w wietle socjalistycznych zasad

ideologicznych i moralnych, zrozumieniu istoty wiodcej roli klasy robotniczej w yciu narodu,
rozbudzenia szacunku dla ludzi aktywnych i bezinteresownych, upowszechnianiu wiadomoci
prawnej i kultury politycznej, przygotowaniu do obrony kraju i suby wojskowej, prezentowaniu
roli i znaczenia LWP, rozszerzeniu kontaktw z jednostkami wojskowymi i koami ZBoWiD,
wykorzystaniu szkolnych izb pamici do ksztatowania postaw patriotycznych, poznaniu
zasadniczych problemw wspczesnego wiata, ksztatowaniu postaw internacjonalistycznych,
zrozumieniu znaczenia wizi klasowych i ideowych oraz wsppracy i przyjani z ZSRR oraz
budzeniu uczucia przyjani i solidarnoci z walczcymi o wyzwolenie narodowe i spoeczne.
Wdraanie wymienionych tu zasad zalecone byo przez wadze owiatowe, w zarzdzeniach
o organizacji roku szkolnego, prawie do koca lat osiemdziesitych.

342

Marian Giermakowski, Osiganie celw wychowawczych poprzez aktywizowanie uczniw w procesie nauczania
historii, Lublin 1984, s. 5-6.

130

Program nauczania historii, obowizujcy po rezygnacji wadz owiatowych z koncepcji

szkoy

dziesicioletniej,

ktry

z niewielkimi

skrtami

obowizywa

do

koca

ustroju

socjalistycznego w Polsce, konkretyzowa i agodzi ideologiczn wymow celw nauczania

zawartych w broszurze Gwne kierunki i zadania pracy wychowawczej szk, a take
przystosowywa je do potrzeb nauczania historii. Za gwne zadania historii jako przedmiotu
nauczania uznano zapoznanie uczniw z dziejami pastwa i narodu polskiego oraz wybranymi
elementami historii powszechnej, ukazanie najwaniejszych etapw rozwoju cywilizacyjnego
ludzkoci i genezy wspczesnoci, ukazanie zwizkw midzy rnymi dziedzinami ycia
spoecznego, ksztatowanie racjonalnego pogldu na miejsce Polski w wiecie, stopniowe
wdraanie do rozumienia podstawowych prawidowoci rozwoju historycznego oraz rozwijanie
samodzielnoci mylenia. Ponadto nauczanie historii miao rozwija zainteresowania historyczne
uczniw, przygotowa ich do dalszej nauki, ksztatowa krytycyzm i samodzielno mylenia oraz
umiejtno korzystania z podrcznika i innych rde informacji. Za najwaniejsze cele
wychowawcze uznano ksztatowanie emocjonalnych i racjonalnych wizi z postpowymi
tradycjami polskiego ycia narodowego i pastwowego, wdraanie do mylenia kategoriami ycia
spoecznego i pastwowego, ukazywanie twrczego wkadu Polski i Polakw do dorobku
kulturowego wiata, ksztatowanie szacunku dla pastwa socjalistycznego i dla innych narodw,
rozwijanie wraliwoci na niesprawiedliwo i krzywd spoeczn oraz wychowanie w duchu
humanizmu, tolerancji i zblienia midzy narodami.344
W latach osiemdziesitych czsto dyskutowano na amach Wiadomoci Historycznych na
temat celw nauczania historii. Bya to dyskusja tak bogata i rnorodna jak nigdy dotd w caym
okresie istnienia tego czasopisma. Pod wpywem wydarze w latach 1980-1981, a zwaszcza
wystpujcej wwczas ostrej krytyki nauczania historii, Jerzy Maternicki krytycznie odnis si do
stanowiska wadz owiatowych i partyjnych z lat siedemdziesitych w sprawie celw nauczania
historii. Skrytykowa naciski tych wadz na ksztatowanie podczas lekcji historii okrelonych
pogldw, postaw i nastawie politycznych, okrelonego stosunku do aktualnych problemw
wiata wspczesnego, a czsto nawet do biecych wydarze politycznych. Potpi takie
instrumentalne traktowanie historii. Za blisze sobie uzna Jerzy Maternicki takie traktowanie
historii, w ktrym kadzie si nacisk na rozwijanie tych predyspozycji umysowych, ktre s
niezbdne dla prawidowej orientacji we wspczesnym wiecie, ksztatuje si kultur polityczn,
dostarcza si oglnej wiedzy o funkcjonowaniu pastwa, systemach ustrojowych, partiach

343
344

Gwne kierunki i zadania w pracy wychowawczej szk. Warszawa 1983, s. 5-9.

Program nauczania szkoy podstawowej. Historia klasy IV-VIII. Warszawa 1984, s. 330-331.

131

politycznych, stosunkach midzynarodowych oraz wzajemnych relacjach midzy polityk, kultur

i ekonomi.345 Autor omawianego artykuu stwierdzi, e podczas lekcji historii powinno si
przygotowywa uczniw do wiadomego uczestnictwa w yciu politycznym, a wymaga to
uksztatowania takich cech jak: dociekliwo, samodzielno mylenia, krytycyzm, odwaga
intelektualna i otwarto umysu. Za wad takiego traktowania historii w szkole uzna Jerzy
Maternicki niedocenianie pierwiastka emocjonalnego, bez ktrego nie mona prawidowo
ksztatowa osobowoci ucznia. Uzna, e tylko poprzez emocjonalne oddziaywanie nauczania
historii mona uksztatowa takie potrzebne cechy jak; umiowanie ojczyzny, poszanowanie
godnoci czowieka, szacunek dla innych narodw, wraliwo na krzywd spoeczn, tolerancj
dla odmiennych pogldw i postaw oraz przywizanie do idei demokracji i suwerennoci
narodowej. Za istotne cele nauczania historii uzna take wyrobienie przekonania, e pastwo jest
dobrem oglnym, o ktre powinni dba wszyscy obywatele oraz uksztatowanie przekonania, e
jednostka moe wywrze okrelony wpyw na sprawy polityczne.
Krytyk wykorzystania nauczania historii do doranych celw politycznych, traktowania
historii w sposb instrumentalny oraz pochwa wykorzystania tego przedmiotu do rozwijania
okrelonych predyspozycji umysowych i przygotowania uczniw do ycia spoecznego zawar
Jerzy

Maternicki

rwnie

w innych

artykuach

zamieszczonych

w Wiadomociach

Historycznych.346 Ponadto propagowa on ide historii w subie spoeczestwa i pastwa.

Uwaa, e nauczanie historii w szkole powinno zapewni spoeczestwu, niezbdne ze
spoecznego

punktu

upowszechnienia

widzenia,

pensum

w spoeczestwie

wiedzy

naukowego

historycznej
mylenia

oraz

stwarza

o przeszoci.

moliwo

Wedug

Jerzego

Maternickiego szkolna edukacja historyczna miaa przyczyni si do zracjonalizowania

wiadomoci historycznej spoeczestwa, podniesienia jego kultury historycznej, uksztatowania
takich umiejtnoci i nawykw, ktre uatwi dalsz edukacj historyczn, np.: krytycyzm,
umiejtno korzystania za rde historycznych i rnych gatunkw pisarstwa historycznego itp.
Nauczania historii, wychodzc poza rejestr faktw, miao pobudza modzie do gbszej refleksji
na temat mechanizmw ycia spoecznego, np.: warunki determinujc pomylny byt narodu, rola
pastwa w yciu spoecznym, wpyw pracy na sytuacj materialn spoeczestwa oraz czynniki
ksztatujce wzajemne stosunki midzy pastwami i narodami. Edukacja historyczna powinna,
wedug Jerzego Maternickiego, przygotowa uczniw do samodzielnej analizy zjawisk ycia
politycznego, nauczy mylenia kategoriami politycznymi, wyeliminowa z obszaru historycznego

345

Jerzy Maternicki, Nauczanie historii a rozwj demokracji, Wiadomoci Historyczne, 1982, nr 1, s. 65-68.

132

mylenia wszelkie mity i legendy, uwiadomi od czego zaley sia pastwa i jakie ma ona
znaczenie dla obywateli, nauczy analizowa przesanki dziaa podejmowanych przez animatorw
wydarze historycznych oraz pomc w zrozumieniu spraw aktualnych dziejcych si na wiecie
i w kraju.347
Jerzy Maternicki w swoich publikacjach opisa rol historii w nowoczesnym systemie
wyksztacenia oglnego. Przykadem moe by ksika O nowy ksztat edukacji historycznej.348
Napisa w niej, e poszczeglne przedmioty wnosz pewien zasb wartoci w wyksztacenie
oglne, wsplnie tworz wyksztaconego czowieka. W zwizku z tym musz by ze sob
zespolone i podporzdkowane oglnej koncepcji wyksztacenia. Nie mog by autonomiczne.
W przypadku historii, poznanie przeszoci nie jest celem samym w sobie, lecz jedynie rodkiem
sucym poznaniu ycia spoecznego. Ponadto, celem nauczania historii jest, wedug Jerzego
Maternickiego, rozwijanie wanych cech osobowoci, takich jak zdolno do dynamicznego,
globalnego i nomotetycznego mylenia o yciu spoecznym, czyli tzw. mylenie historyczne. Takie
potraktowanie nauczania historii powinno umoliwi uczniom zdobycie umiejtnoci mylenia
perspektywicznego, rozumienia wspczesnego wiata oraz mechanizmw ycia spoecznego.
Powinno take wprowadzi ucznia w wiat wartoci akceptowanych w yciu spoecznym, nauczy
mylenia kategoriami ycia zbiorowego, pozwoli zrozumie warto sprawiedliwoci spoecznej,
tolerancji i pracy ludzkiej. Do innych, wanych celw nauczania historii zaliczy Maternicki
uczuciowe zwizanie modziey z dawnymi pokoleniami, uczenie szacunku dla osigni narodu
i ludzkoci, dla walki klas ucinionych o zniesienie krzywdy spoecznej, wzbogacenie ycia
duchowego czowieka, uatwienie dostpu do dbr kultury oraz wdroenie do naukowej analizy
zjawisk spoecznych.
Cech charakterystyczn pimiennictwa z zakresu dydaktyki historii, zwaszcza od poowy
lat osiemdziesitych, byo odchodzenie od porad praktycznych na rzecz przemyle teoretycznych.
Wida to wyranie na przykadzie wypowiedzi powiconych celom nauczania historii. Czesaw
Nowarski omwi na amach Wiadomoci Historycznych wartociowanie treci historycznych.
Na podstawie swoich obserwacji, do gwnych sposobw wartociowania faktw, zjawisk i postaci
zaliczy przypisywanie im rnej doniosoci, podkrelanie lub bagatelizowanie skutkw,
posugiwanie si sownictwem o dodatnim lub ujemnym zabarwieniu emocjonalnym oraz ocenianie
wprost. Zaleci przy tym, by gwnym skadnikiem oceny byo kryterium postpu, a sama ocena

346

Jerzy Maternicki, Miejsce i rola historii w edukacji historycznej spoeczestwa, Wiadomoci Historyczne, 1985,
nr 5-6, s. 387-389 i nr 1 z 1986 r., s. 3-12.
347
Jerzy Maternicki, Szkoa a edukacja historyczna spoeczestwa, Wiadomoci Historyczne, 1983, nr 2, s. 160-168.
348
Jerzy Maternicki, O nowy ksztat edukacji historycznej, Warszawa 1984.

133

dotyczya przede wszystkim zamierze i skutkw dziaa ludzkich. Wartociowanie i ocenianie

uzna Czesaw Nowarski za podstawowy element realizowania celw wychowawczych na lekcjach
historii.349
Czesaw Majorek zaj si poszukiwaniem modelu nauczania historii po upadku koncepcji
dziesiciolatki Wyrni przy tym szkoln mikrohistori i makrohistori. Za waciw dla szkoy
podstawowej uzna mikrohistori, czyli wszystkie te wiadectwa historyczne z otoczenia ucznia,
z ktrymi styka si na co dzie i ktre obiektywnie towarzysz jego yciu, a ktrych nie dostrzega
z uwagi na brak potrzeby genetycznego rozpatrywania otaczajcych go faktw i rzeczy oraz
z powodu niedostateczne wyksztaconej dyspozycji w kierunku rozumowania dyskursywnego.
Konsekwencj tego pogldu byo przydzielenie szkole podstawowej okrelonych celw nauczania
historii. Za podstawowy cel uzna Czesaw Majorek wprowadzenie uczniw do natury historii, jej
istoty i specyfiki jako dyscypliny opowiadajcej o przeszoci. Uczniowie powinni w zwizku
z tym

naby

umiejtno

analizowania

i interpretowania

wiadectw

historycznych,

zidentyfikowania pamitek przeszoci w swoim otoczeniu oraz przekona si, e historia jest
uytecznym przedmiotem uczenia si. W procesie nauczania historii naleao uwiadomi uczniom,
e przedmiot ten dotyczy tego co ludzie powiedzieli i zrobili w przeszoci, e jego uczenie si
pociga za sob konieczno poszukiwania i badania wiadectw aktywnoci ludzi w przeszoci, e
istnieje wiele typw tych wiadectw, e kade wiadectwo rozpatrywane osobno jest
niewystarczajce dla w peni adekwatnego odtworzenia rzeczywistoci historycznej oraz, e
rozpatrywanie spraw ludzkich pociga za sob pytania o motywy dziaa i ich konsekwencje.
Czesaw Majorek uwaa, e realizacja tak dobranych celw nauczania historii doprowadzi uczniw
do lepszego i gbszego poznania wspczesnego wiata, zrozumienia ludzi i ich problemw,
zrozumienia zasady dynamizmu historycznego, pojcia istoty walki o postp, gry interesw i regu
pojawiania si konfliktw.350
Odpowiadajc na pytanie: po co uczy historii?, Czesaw Majorek napisa, e podstawowym
celem nauczania historii w szkole podstawowej jest wprowadzenie uczniw w natur historii, jej
istot i specyfik jako dyscypliny opowiadajcej o przeszoci oraz przekonanie uczniw, e
historia jest uytecznym przedmiotem uczenia si, ktry moe odegra wan rol w oglnym
wyksztaceniu i yciu czowieka. Napisa take o koniecznoci uwiadomienia uczniom, e historia
dotyczy ludzi i tego co zrobili w przeszoci, uczenie si historii pociga za sob konieczno
poszukiwania i badania aktywnoci ludzi w przeszoci, istnieje wiele rnorodnych typw

349

Czesaw Nowarski, Wartociowanie szkolnych treci historycznych w aspekcie wychowawczym, Wiadomoci

Historyczne, 1984, nr 5-6, s. 432-440.

134

wiadectw przeszoci o rnej wartoci dla odtworzenia dawnej rzeczywistoci oraz, e

rozpatrywanie spraw ludzkich z przeszoci pociga za sob pytania o motywy i konsekwencje ich
dziaa.351
Bardzo interesujc propozycj przedstawi Henryk Suchojad. Opracowa on hierarchiczn
klasyfikacj celw nauczania historii. Wszystkie cele podzieli na trzy poziomy: wiadomoci,
umiejtnoci i postawy wraz z przekonaniami, ktre odpowiaday dotychczasowemu podziaowi na
cele poznawcze, ksztacce i wychowawcze. W ramach wymienionych trzech poziomw wyrni
kategorie: zapamitywanie wiadomoci, rozumienie wiadomoci, stosowanie wiadomoci
w sytuacjach typowych, stosowanie wiadomoci w sytuacjach nowych, stosunek do przeszoci
i teraniejszoci oraz potrzeby i aspiracje. Kategorie skaday si z kilku podkategorii, ktre
w sposb szczegowy wymieniay co to znaczy np.: zapamitywanie wiadomoci, jakie rodzaje
wiadomoci naley zapamita. Hierarchizacja przedstawiona przez Henryka Suchojada
umoliwiaa nauczycielom nie tylko opracowanie wszystkich rodzajw celw nauczania do
kadego konkretnego tematu lekcji, lecz take sformuowanie ich w sposb operacyjny.352
Propozycja Henryka Suchojada uzyskaa przychyln opini Czesawa Nowarskiego, ktry
na amach Wiadomoci Historycznych stwierdzi, e utrzymanie sztucznego podziau na cele
poznawcze, ksztacce, wychowawcze przynosi mao poytku. Sugeruje bowiem nauczycielowi
konieczno takiego prowadzenia lekcji, by osign trzy pozornie niezalene od siebie cele,
sugeruje trzy rne drogi postpowania przy realizacji tego samego tematu lekcji. Skutecznym
lekarstwem na to, wedug Czesawa Nowarskiego, jest hierarchizacja celw opracowana przez
Henryka Suchojada, ktra umoliwia poczenie rnych celw w pewn caociow struktur.
Umoliwia ona take odejcie od maksymalizmu w formuowaniu celw lekcji na rzecz wyranego
wskazania jakie wiadomoci, umiejtnoci i postawy stan si przedmiotem szczeglnej troski na
danej lekcji. Konkretno celw i ich dostosowanie do wiadomoci wystpujcych na danej lekcji
uzna Czesaw Nowarski za warunek konieczny poprawienia efektywnoci nauczania historii.353
Wychowawczej roli historii powicona bya konferencja naukowa zorganizowana
w Krakowie w kwietniu 1986 r. przez Sekcj Historii Oddziau Doskonalenia Nauczycieli
w Krakowie. Niektre z wygoszonych tam referatw prezentoway nowatorskie podejcie do celw
nauczania historii. Czesaw Nowarski napisa o przydatnoci wizji czowieka zakadanej przez

350

Czesaw Majorek, Cele szkolnej mikro- i makrohistorii, Wiadomoci Historyczne, 1983, nr 2, s.173-174.
Czesaw Majorek, Bogacenie i przeksztacanie wiadomoci historycznej jako cel nauczania historii. [w:] Po co
uczy historii? red. Czesaw Majorek, Warszawa 1988, s. 274-275.
352
Henryk Suchojad, Taksonomia celw a nauczanie historii, Wiadomoci Historyczne, 1986, nr 5, s. 436-437.
353
Czesaw Nowarski, Midzy maksymalizmem a realizmem w formuowaniu celw ksztacenia historycznego
uczniw, Wiadomoci Historyczne, 1988, nr 5, s. 423-428.
351

135

teori wychowania polskiej szkoy poowy lat osiemdziesitych.354 Nad jej urzeczywistnieniem
powinien pracowa take nauczyciel historii. Charakteryzujc model czowieka przyszoci,
stwierdzi, e bdzie to jednostka o rozwijajcym si cigle systemie potrzeb i wzbogacajcym si
zasobie wiedzy i umiejtnoci; o rozwinitym mechanizmie kontroli wasnego zachowania; zdolna
do efektywnego i wiadomego sterowania wasnym rozwojem i postpowaniem; przygotowana do
efektywnego rozwizywania problemw, przysposobiona do twrczego mylenia oraz skonna do
wsppracy z innymi. Nawizujc do pedagogiki pokoju z koca lat siedemdziesitych, Czesaw
Nowarski stwierdzi, e nauczyciele historii maj moliwo wczenia si w realizacj jej zaoe.
Na przykadzie dziejw ojczystych i powszechnych mog wychowa ucznia potpiajcego wszelkie
formy przemocy i wojen, czujnego na zbrodnicze zapdy totalitaryzmw, rozumiejcego ich
przewrotne idee i mechanizm. Powinni w tym celu tak przedstawia wojny, by pozbawi je uroku
przygody i romantyzmu, a wyeksponowa ludzki lk, nieszczcie i mier.
W trakcie wspomnianej konferencji Marian Giermakowski mwi o wychowawczym
oddziaywaniu na emocje w trakcie lekcji historii.355 Wyrazi przekonanie, e osiganie celw
wychowawczych nie moe ogranicza si tylko do strony poznawczej, czyli ukazania przykadw
godnych naladowania. O efektach wychowawczych decyduje bowiem wizanie treci
poznawczych z przeyciami uczniw. Nauczyciel powinien wyzwala przeycia uczuciowe poprzez
stwarzanie odpowiednich sytuacji wychowawczych. Dla emocjonalnego zaktywizowania uczniw
Marian Giermakowski radzi wykorzystywa odpowiednio dobrane rodki dydaktyczne.
Najpeniejsze zbiory celw nauczania historii mona byo znale w podrcznikach dla
nauczycieli i poradnikach metodycznych. Niektre z nich powtarzay i uszczegawiay cele
zapisane w programie nauczania, a w innych mona byo znale pewne rozwaania teoretyczne
i prb systematyki. Podrcznikiem, ktry w latach osiemdziesitych przedstawi problematyk
celw nauczania historii w sposb najbardziej peny bya praca zbiorowa pod redakcj Czesawa
Majorka Metodyka nauczania historii w szkole podstawowej.356 Rozdzia powicony celom
nauczania napisany zosta przez Jzefa Rucha. Autor rozpocz swoje rozwaania od
stwierdzenia, e wrd licznych rl przypisywanych historii na pierwszy plan wysuwa si rola
nauczycielki ycia, a czowiek poszukuje w historii mdroci yciowej na wasny uytek. Stwierdzi
rwnie, e znajomo historii niezbdna jest do dokonywania oceny teraniejszoci. W zwizku
z tym na cele nauczania historii ma wpyw nie tylko funkcja jak ten przedmiot spenia

354

Czesaw Nowarski, O moliwociach wychowawczego wpywu na uczniw w procesie ksztacenia historycznego.

[w] Miejsce i rola historii w wychowaniu modziey, red. Zofia Serwa, Krakw 1988.
355
Marian Giermakowski, Osiganie celw wychowawczych przez emocjonalne aktywizowanie uczniw w procesie
nauczania historii. [w] Miejsce i rola historii w wychowaniu modziey, red. Zofia Serwa, Krakw 1988.

136

w spoeczestwie, ale rwnie panujca w tym spoeczestwie ideologia zawierajca swoist wizj
zarwno przeszoci jak i przyszoci oraz koncepcj czowieka bdcego budowniczym tej
przyszoci. O ile ideologia wpywa, wedug autora, na cele oglne, o tyle cele szczegowe
ksztatowane s przez polityk, ktra jest funkcj ideologii. Spowodowane jest to tym, e dla
wadzy nie jest obojtne jak opisuje si sposoby sprawiania wadzy i metody jej zdobywania
wystpujce w przeszoci. W zwizku z tym dysponenci wadzy pastwowej i podporzdkowanej
jej owiatowej kierowali pod adresem historii okrelone wymagania. Oczekiwali, e idee wpajane
w procesie nauczania historii pozwol atwiej realizowa cele polityczne, e cele ideologiczne
wytycz idea wychowawczy. Wracajc do rzeczywistoci polskiej, Jzef Ruchaa uzna, e
nauczanie historii ma szczeglna rol w realizowaniu socjalistycznego ideau wychowawczego,
poniewa wszystkie niemal postawy wchodzce w skad tego ideau znajduj swoje odniesienie
w przeszoci spoeczestwa. w szczeglnoci historia predestynowana jest, wedug autora, do
wpajania humanizmu, egalitaryzmu, demokratyzmu, umiowania wolnoci, odwagi osobistej,
patriotyzmu, internacjonalizmu, umiowania pokoju, tolerancji, denia do doskonaoci, szacunku
dla pracy, godnoci osobistej oraz optymizmu.
Jzef Ruchaa przedstawi czynniki, ktre wedug niego ksztatuj cele nauczania, a ktre
nazwa rdami celw. Zaliczy do nich proces dziejowy, w trakcie ktrego powstawa duchowy
i materialny dorobek ludzkoci, histori jako nauk, ktra pozwala korzysta z byych osigni
ludzkoci oraz rozwija u ludzi waciwoci intelektualne sprzyjajce lepszemu rozumieniu
teraniejszoci, panujc ideologi, wcielany w danym spoeczestwie idea wychowawczy, wiedz
o intelektualnych moliwociach ucznia i jego potrzebach emocjonalnych oraz konieczno
dostosowania historii do szkolnego systemu przedmiotw nauczania. Nastpnie przedstawi swoje
rozumienie charakteru celw poznawczych, ksztaccych i wychowawczych. Stwierdzi, e cele
poznawcze s odbiciem celw historii naukowej, prowadz do uksztatowania w umysach
wychowankw okrelonego modelu dziejw. Stworzenie takiego uproszczonego modelu dziejw
uzna autor za podstawowy cel poznawczy. Dla jego osignicia konieczne jest zrealizowanie celw
czstkowych takich jak: dostarczenie uczniom informacji o najwaniejszych faktach i zjawiskach,
ukazanie tych faktw i zjawisk we waciwych proporcjach uwzgldniajcych podzia na dzieje
powszechne i narodowe oraz rne dziedziny ycia, uzmysowienie uczniom powiza miedzy
rnymi dziedzinami ycia spoecznego, ukazanie postpu cywilizacyjnego, wyposaenie uczniw
w rozbudowan i usystematyzowan wiedz o dziejach Polski oraz ukazanie tych zjawisk, ktre
miay wpyw na aktualna sytuacj spoeczno-polityczn i gospodarcz.

356

Metodyka nauczania historii w szkole podstawowej, red. Czesaw Majorek, Warszawa 1988.

137

Za istot celw ksztaccych uzna uksztatowanie i rozwijanie zdolnoci oraz umiejtnoci

poznawczych uczniw, a w szczeglnoci samodzielnoci w zdobywaniu wiedzy i umiejtnoci
posugiwania si ni w praktyce. Do najwaniejszych czstkowych celw ksztaccych zaliczy
Jzef Ruchaa wyrabianie umiejtno obserwacji elementw procesu dziejowego, rozwijanie
wyobrani historycznej, ksztatowanie umiejtnoci historycznego mylenia, wyrobienie nawyku
rozpatrywania faktw we wzajemnym powizaniu przyczynowym, dostarczenie elementarnej
wiedzy o rdach historycznych i ich krytyce, zapoznanie z rodzajami pisarstwa historycznego,
wyrobienie umiejtnoci wykorzystania informacji z rnych rde, wyrobienie nawyku
posugiwania si wczeniej poznanymi pojciami, wyrobienie umiejtnoci dyskutowania,
uksztatowanie umiejtnoci wartociowania faktw i zjawisk oraz przyzwyczajenie uczniw do
wykorzystywania wiadomoci historycznych na lekcjach innych przedmiotw.
Cele wychowawcze, wedug tego autora, wynikaj z danej epoki w jakiej yj uczniowie
i z ideologii panujcej w danym spoeczestwie. Na plan pierwszy wysun cele patriotyczne takie
jak: ugruntowanie mioci do ojczyzny, wytworzenie wizi uczuciowej z postpowymi tradycjami
polskiego ycia pastwowego i narodowego oraz budzenie poszanowania dla socjalistycznego
ustroju i pastwa. Za bardzo wane uzna take cele internacjonalistyczne - ksztatowanie
emocjonalnej wizi z ludami caego wiata, ukazywanie internacjonalistycznych tradycji walk
narodowowyzwoleczych i midzynarodowego ruchu robotniczego, wskazywanie na konieczno
braterskiej wsppracy midzy pastwami socjalistycznymi oraz docenienie osigni innych
pastw i narodw w rnych dziedzinach ycia. Wymienione cele uzna autor za oglne, odnoszce
si do caego cyklu nauczania w danej klasie. Nauczyciel powinien uwzgldni wyznaczony dla
danej klasy materia nauczania oraz poziom rozwoju intelektualnego uczniw. Powinien take
pamita o zgodnoci celw szczegowych z oglnymi. Na zakoczenie swojej wypowiedzi Jzef
Ruchaa

poradzi

nauczycielom,

by

sprbowali

z celw

poznawczych,

ksztaccych

i wychowawczych stworzy organiczn jedno, ktra wyraa si bdzie w sformuowaniu

gwnego celu lekcji uwzgldniajcego zadania dydaktyczne i wychowawcze.357
W drugiej poowie lat osiemdziesitych, w ramach bada nazwanych Resortowym
Programem Bada Podstawowych Unowoczenianie procesu dydaktycznego: model dydaktyk
szczegowych, kierowanych przez Bolesawa Niemierk, realizowana bya problematyka
badawcza zatytuowana Unowoczenianie dydaktyki historii. Szczegowa problematyka tego
zadania obejmowaa m.in. cele nauczania uczenia si historii. Powstaa w wyniku tych bada

357

Jzef Ruchaa, Cele nauczania historii w szkole podstawowej. (w) Metodyka nauczania historii w szkole
podstawowej, red. Czesaw Majorek, Warszawa 1988, s.28-62.

138

publikacja zawieraa diagnoz wczesnej rzeczywistoci owiatowej oraz propozycje zmian.358

Ustalono, e formuowanie celw edukacyjnych odbywao si na szczeblu centralnych wadz
owiatowych i byo podporzdkowane aktualnym zaoeniom wiatopogldowym i biecej
sytuacji spoeczno-politycznej. Dominoway cele spoeczne wywiedzione z potrzeb ideologicznopolitycznych pastwa, za potrzeby jednostki zepchnite zostay na dalszy plan. Analiza
programw nauczania pokazaa wystpowanie podziau celw na trzy grupy: poznawcze, ksztacce
i wychowawcze, z wyran dominacj tych ostatnich. Jednake praktyka szkolna doprowadzia do
zdecydowanego preferowania celw poznawczych kosztem pozostaych. Jedn z prawdopodobnych
przyczyn by fakt, i w przeciwiestwie do celw poznawczych, ksztacce i wychowawcze
formuowane byy bardzo oglnikowo. Nie wskazyway na jakiekolwiek mierzalne osignicia
ucznia. Tylko szczegowe informacje (daty, fakty, postacie) do opanowania wymieniane byy
konkretnie. Kierowao to uwag nauczyciela na materia nauczania, potraktowany jako zbir
szczegowej wiedzy przeznaczonej do przyswojenia przez ucznia, a nie na kompletny zbir celw
edukacyjnych, potraktowanych jako zbdny dodatek do treci podrcznikowych.
W zwizku z tym postulowano zdecydowan reorientacj celw edukacji historycznej. Za
punkt wyjcia proponowano przyj cel podstawowy, ktrym miao by ksztatowanie wiadomoci
historycznej. Wyjaniono, e chodzi o taki stan wiadomoci, w ktrym wiedza historyczna wpywa
na ludzkie dziaania i denia do okrelonych, spoecznie akceptowanych wartoci. Z takiego celu
podstawowego miay wywodzi si cele kierunkowe i etapowe, ktre powinny opiera si na
potrzebach czowieka takich jak: potrzeba zrozumienia wspczesnego wiata, rozszerzania
kontaktw z innymi ludmi, zrozumienia ewolucji problemw ludzkoci, rozwijania wasnych
zainteresowa oraz potrzeba rozwijania umiejtnoci krytycznej oceny zjawisk spoecznych.
Przeorientowanie celw edukacji historycznej powinno by atwiejsze dziki wprowadzeniu poj
mikrohistorii i makrohistorii. Pierwsze z tych poj oznacza wszystkie wiadectwa o przeszoci
znajdujce si w najbliszym otoczeniu ucznia, czyli dzieje rodzinne i lokalne. Makrohistoria za to
zesp informacji, uoglnie i ocen dotyczcych zjawisk dziejowych, obrazujcych caoksztat
przeszo ludzkoci we wszystkich przejawach jej aktywnoci. Postulowano, by mikrohistoria staa
si podstaw wprowadzania ucznia szkoy podstawowej w wiedz historyczn i zwizane z ni
umiejtnoci. Postulowano take odejcie od formuowania tradycyjnych celw edukacyjnych na
rzecz taksonomii opracowanej przez Bolesawa Niemierk i operacjonalizacji celw.

358

Czesaw Majorek, Czesaw Nowarski, Jzef Ruchaa, Unowoczenianie dydaktyki historii, Krakw 1990.

139

Rozdzia III. Programy nauczania historii w szkoach podstawowych w latach

1944-1989.
1. Poszukiwania programowe z lat 1944-1948.
Rok szkolny 1944-1945 rozpoczyna si w warunkach wojennego chaosu i braku
jakiegokolwiek przygotowania do wznowienia nauki. Brak byo, miedzy innymi, programw
nauczania, z wyjtkiem przedwojennych. Nowe wadze zostay zmuszone do zaakceptowania tego
faktu. Resort Owiaty PKWN nakaza przywrcenie przedwojennego programu nauczania szkoy
powszechnej III stopnia.359 Odrzucono programy szk I i II stopnia dc do objcia jednakowym
programem nauczania wszystkich uczniw, bez wzgldu na to jaki by stopie organizacyjny
szkoy, do ktrej uczszczali. Traktowano to jako pocztek reformowania przedwojennej struktury
szkolnictwa, uznawanej przez lewic za niesprawiedliw. Zalecany program nauczania historii
przewidywa dwu i p roczny cykl nauki - klasa V i VI oraz II procze w klasie VII.
Program nauki w klasie V przewidziany by do realizacji w wymiarze 3 godzin tygodniowo
i obejmowa sze podstawowych dziaw. Pierwszy z nich: Budowa Pastwa Polskiego zawiera
wiadomoci o yciu dawnych Sowian, chrzcie Polski, witym Wojciechu, yciu w grodzie i na
podgrodziu w czasach Mieszka I i Bolesawa Chrobrego, walkach prowadzonych przez tych
wadcw z Niemcami, zjedzie w Gnienie, wyprawie Chrobrego na Kijw, yciu na wsi
wczesnoredniowiecznej i obowizkach poddanych wobec wadcy. Dzia ten zawiera take
wiadomoci o Bolesawie Krzywoustym i jego czasach, o obyczajach rycerskich, walkach
Krzywoustego z Niemcami i Pomorzanami i o jego testamencie.
Dzia drugi Upadek jednoci Pastwa Polskiego dotyczy rozbicia dzielnicowego. Zawarte
w nim byy problemy dotyczce sprowadzenia Krzyakw do Polski, najazdw tatarskich,
zakadania miast i wsi ze szczeglnym uwzgldnieniem Krakowa, ycia w klasztorach oraz
redniowiecznych ksiek, a zwaszcza ywotw witych.
Dzia trzeci Odrodzenie i wzmocnienie Pastwa Polskiego dotyczy panowania
Wadysawa okietka i Kazimierza Wielkiego. Zawarta w nim bya problematyka zjednoczenia
ziem polskich przez okietka, jego koronacji, walk z Krzyakami, odzyskania Rusi Czerwonej,

359

Wytyczne organizacji publicznych szk powszechnych w roku szkolnym 1944-45, Dziennik Urzdowy Resortu
Owiaty PKWN, 1944, nr 1-4.

140

zaoenia Lwowa, wkadu Kazimierza Wielkiego w rozwj pastwa, opieki krla nad chopami
i ydami, ycia mieszczan krakowskich oraz zaoenia Akademii Krakowskiej.
Dzia czwarty Rozwj potgi Pastwa Polskiego powicony by dynastii Jagiellonw.
Zawiera tematy mwice o maestwie Jadwigi i Wadysawa Jagiey, unii polsko-litewskiej,
wojnach z Krzyakami i Turkami oraz o odzyskaniu Pomorza Gdaskiego przez Kazimierza
Jagielloczyka. Dzia ten zawiera rwnie duo zagadnie gospodarczych, kulturalnych
i ustrojowych. Bya w nim mowa o gospodarczej roli Gdaska, gospodarce folwarcznej, handlu
zboem, yciu w miecie redniowiecznym, rozwoju cechw rzemielniczych, fortyfikacjach
miejskich na przykadzie Krakowa, Akademii Krakowskiej i yciu akw, pierwszych ksikach
drukowanych w Polsce, twrczoci Jana Dugosza i Wita Stwosza oraz o formowaniu si podstaw
demokracji szlacheckiej.
Dzia pity Zoty wiek w Polsce zawiera tematy dotyczce najwaniejszych problemw
XVI wieku w Polsce. Eksponowane byy kontakty polsko-woskie, ycie na dworze ostatnich
Jagiellonw, hod pruski, zacienienie zwizkw polsko-litewskich, pierwsze wojny z Rosj,
funkcjonowanie sejmikw ziemskich i sejmu walnego, zajcie Inflant, pocztki polskiej floty
wojennej oraz testament Zygmunta Augusta.
Dzia szsty Pastwo Polskie w walce o utrzymanie potgi dotyczy okresu panowania
pierwszych krlw elekcyjnych. Pooono w nim nacisk na wojny prowadzone przez Polsk
z Rosj, ze Szwedami, z Turcj i z Kozakami. Ponadto zawiera tematy dotyczce wolnych elekcji,
piechoty wybranieckiej, dziaalnoci Jana Zamojskiego, wsi paszczynianej, przeniesienia stolicy
do Warszawy , wielkich wodzw wojsk polskich, wybudowania Wilanowa oraz ycia szlachty
z podkreleniem wzrostu roli magnaterii i osabienia pozycji mieszczan.
Program dla klasy VI przewidziany by do realizacji w wymiarze trzech godzin tygodniowo.
Obejmowa okres XVIII, XIX i pocztkw XX wieku. Materia podzielony by na cztery dziay.
W dziale pierwszym Czasy odradzania si i upadku Pastwa Polskiego znajdoway si tematy
powicone czasom saskim, projektom reform Stanisawa Konarskiego i jego szkole, pierwszemu
rozbiorowi Polski, wybitnym postaciom takim jak: Rejtan, Puaski, Kociuszko, dziaaniom
Komisji Edukacji Narodowej, kulturotwrczej roli Stanisawa Poniatowskiego, powstawaniu
pierwszych fabryk, dziaalnoci Sejmu Czteroletniego, Konstytucji 3-go Maja, wojnie z Rosj
i drugiemu rozbiorowi oraz Powstaniu Kociuszkowskiemu i trzeciemu rozbiorowi.
Dzia drugi Pierwszy okres walk o niepodlego obejmowa dzieje pierwszej poowy XIX
wieku. Szczeglny nacisk pooony by na problematyk wojen napoleoskich i walki Polakw
u boku Napoleona oraz dziejw legionw Dbrowskiego i Ksistwa Warszawskiego. Kolejne
tematy dotyczyy konspiracji w Krlestwie Polskim oraz Powstania Listopadowego. Oprcz historii

141

politycznej wystpoway take tematy dotyczce dziejw kultury i gospodarki. Mowa w nich bya
o liceum krzemienieckim, kulturotwrczej roli puawskiego dworu Czartoryskich, pocztkach
rewolucji przemysowej na ziemiach polskich, gospodarczej dziaalnoci Staszica oraz rozwoju
przemysu na przykadzie yrardowa.
Dzia trzeci Czasy niewoli i nowych walk obejmowa okres II poowy XIX wieku.
Wikszo tematw dotyczya Powstania Styczniowego, rozwoju gospodarczego ziem polskich,
przebudzenia narodowego na lsku, Warmii i Mazurach, emigracji zarobkowej za ocean oraz
walki z germanizacj i rusyfikacj.
Ostatni, czwarty dzia, Odzyskanie niepodlegoci i odrodzone Pastwo Polskie dotyczy
pierwszych dwudziestu lat XX wieku. Zawiera on problematyk dziaalnoci Jzefa Pisudskiego
przed pierwsz wojn, dzieje kompanii kadrowej, Legionw i POW. Inne tematy dotyczyy
symbolicznego znaczenia dnia 11 listopada 1918 roku, wyzwalania si poszczeglnych dzielnic
Polski, wojny polsko-radzieckiej, tworzenia si podstaw ustroju Polski oraz konstytucji z 1921 roku
i jej zmiany w 1926 r. Znalazy si tam rwnie tematy powicone odbudowie Polski na
przykadzie Gdyni oraz wsppracy Polski z innymi pastwami na forum Ligi Narodw.
Program w klasie VII przewidziany by do realizacji w II proczu w wymiarze czterech
godzin tygodniowo. Nie by to typowy kurs historii, lecz raczej nauka o funkcjonowaniu pastwa.
Cao materiau podzielona bya na trzy dziay. Dzia pierwszy Wspycie ludzi w pastwie ustrj Pastwa Polskiego zawiera tematy wyjaniajce trjpodzia wadzy, konieczno silnej
organizacji pastwowej oraz podzia na wadz i podwadnych, wszystko to w ujciu historycznym.
Pozostae tematy dotyczyy rwnoci obywateli, podziau na grupy spoeczne, tolerancji
narodowociowej i religijnej, organw wadzy pastwowej i samorzdu lokalnego.
Dzia drugi Obowizki obywateli polskich wobec Pastwa zawiera tematy mwice
o obronnoci kraju i powszechnej subie wojskowej, organizacjach paramilitarnych, podatkach
i ich przeznaczeniu, roli ustaw i rozporzdze oraz o obowizkach publicznych obywateli.
Dzia trzeci Prawa obywateli polskich i opieka Pastwa nad nimi dotyczy wolnoci
i praw obywateli, moliwo ich ograniczania i zawieszania, praw pracowniczych i socjalnych,
ubezpiecze spoecznych i rnych wiadcze pastwa dla obywateli.360
Podsumowujc, naley stwierdzi, e przedwojenny program nauczania historii ogranicza
si prawie wycznie do dziejw Polski, a raczej do najwaniejszych fragmentw tych dziejw.
Opiera si na omwieniu najwaniejszych wydarze i postaci historycznych. Gwne procesy

360

Program nauki w publicznych szkoach powszechnych trzeciego stopnia z polskim jzykiem nauczania, Warszawa
1934.

142

i zjawiska historyczne wyjaniane byy na nielicznych przykadach. Program klasy VII to raczej
program nauki o funkcjonowaniu pastwa, a nie program historii. Program nauczania historii
w przedwojennej szkole podstawowej pozwala uczniom na poznanie podstaw dziejw ojczystych,
ale prawie wcale nie zapoznawa ich z dziejami powszechnymi.
Rok szkolny 1944-1945 by szczeglny ze wzgldu na to, e uczniowie przystpowali do
nauki po kilkuletniej przerwie spowodowanej wojn i okupacj . Dua cz dzieci i modziey nie
zetkna si z tajnym nauczaniem, a program oficjalnej szkoy nie przewidywa wtedy nauczania
historii. Nie byo wic moliwe rozpoczcie nauki dokadnie wedug programu. Wadze owiatowe
wyday odpowiednie zalecenia, ktre miay pomc nauczycielom w odrobieniu zalegoci
wojennych. Zalecono podwojenie wymiaru godzin w klasach VI i VII. Na pierwszych lekcjach
w klasie V nauczyciele mieli zapoznawa uczniw z pogadankami historycznymi wedug programu
jzyka polskiego z klas III-IV. Miao to na celu wdroenie uczniw do poznawania historii.
Nauczanie w klasie VI obejmowao program klasy V i VI, a w klasie VII najwaniejsze zagadnienia
z caoci programu V-VII.
Przedwojenny program nauczania, ze wzgldw ideologicznych i politycznych, nie
odpowiada nowym wadzom. Dotyczyo to zwaszcza programu nauczania historii. W zwizku
z tym nakazano nauczycielom, by uwzgldniali przemiany w yciu spoecznym, jakie nastpiy
w czasie wojny i okupacji. W programie klasy V mieli uwydatni elementy prastarej kultury
sowiaskiej,

stosunki

polsko-niemieckie

przedstawi

jako

zmagania

narodu

polskiego

z odwiecznym wrogiem. W klasie VI przy omawianiu odzyskania niepodlegoci mieli nie

ogranicza si do dziaalnoci jednostek lub jednej grupy narodu, lecz na szerszym spoecznym tle
omwi walk rnych polskich formacji i wysiki wszystkich Polakw. Do programu klasy VII
zalecono wprowadzi szereg nowych zagadnie, ktre stay si aktualne w zwizku z now sytuacj
w kraju. Ucze mia by przygotowany do zrozumienia wspczesnych stosunkw politycznych
i spoecznych. Nakazano odrzucenie tematw, ktrych treci stay si nieaktualne, a wprowadzenie
wiadomoci z dziejw najnowszych cznie z wydarzeniami aktualnymi.361 Ponadto, zwrcono
nauczycielom uwag, e programy przedwojenne przedstawiay raczej histori stanu szlacheckiego
ni

histori

narodu.362

Nauczyciele

mieli

przygotowa

programy

nauczania

zgodne

z przedstawionymi zaleceniami, a nastpnie przedstawi je do zatwierdzenia przez wadze

szkolne.363

361

APL, KOSL, sygn.1. Wytyczne w sprawie nauczania jzyka polskiego, historii i geografii w publicznych szkoach
powszechnych w 1944-45 roku szkolnym.
362
Ludwik Bandura, Uwagi o programie historii w szkoach powszechnych, ycie Szkoy, 1946, nr 8-9, s. 195.
363
APL, KOSL, sygn. 1, Pismo Resortu Owiaty PKWN z dnia 5.09.1944 r.

143

Zezwalajc

na

chwilowe

korzystanie

z programw

przedwojennych

jednoczenie

przystpiono do opracowania nowych, ktre miay by wprowadzone jak najszybciej. Od 1944 r.

wadze owiatowe tworzyy komisje programowe, do ktrych wcignito prawie p tysica
nauczycieli i naukowcw.364 W 1945 r. Ministerstwo Owiaty powoao komisj programow,
ktrej zadaniem byo przygotowanie propozycji nowych programw na szczeblu centralnym. Miaa
ona uwzgldnia dyrektywy, ktre ministerstwo zgosio na Zjedzie Owiatowym w odzi. Nowa
szkoa, wedug tych dyrektyw, powinna da caoksztat wiedzy historycznej w zakresie dziejw
ojczystych i powszechnych. Nauka historii winna wyksztaci umiejtno wizania w czasie
i przestrzeni dziejw Polski z dziejami powszechnymi. Nie zrozumienie bogactwa i wielorakoci
procesu historycznego, pojmowanie przyczynowego uwarunkowania wydarze i ich rozwojowego
nastpstwa Powinna wyksztaci umiejtno dostrzegania zwizkw midzy poszczeglnymi
ogniwami w acuchu faktw oraz umiejtno historycznego mylenia. Wedug tych dyrektyw
nauka historii powinna by podstaw do zrozumienia wspczesnoci. Miaa ukazywa
w obiektywnym wietle walki spoeczne oraz rda zacofania kraju.365
Podczas obrad Komisji Humanistycznej zjazdu dzkiego anna Kormanowa przedstawia
tezy jakimi Ministerstwo Owiaty chciao kierowa si przy doborze treci nauczania historii.
Przede wszystkim historia, w dalszym cigu, miaa by przedmiotem samodzielnym. W jego
zakresie, w wikszym ni dotychczas stopniu, miaa by uwzgldniona historia powszechna, dzieje
sowiaszczyzny zachodniej, wschodniej i poudniowej oraz dzieje obszarw pozaeuropejskich.
Historia gospodarcza, spoeczno-ustrojowa i kulturalna powinny by od siebie wzajemnie
uzalenione. Planowano zmian kryteriw doboru faktw historycznych. Dzieje ustroju chciano
sprowadzi do opisu przemian zgodnie z teori marksistowsk - pojawianie si i zanikanie formacji
ustrojowych: niewolnictwa, feudalizmu, kapitalizmu i socjalizmu. W historii gospodarczej miay
dominowa problemy zwizane z organizacj i technik pracy wytwrczej, w historii spoecznej
dzieje klas spoecznych, w historii powszechnej stosunki sowiasko-niemieckie, a w dziejach
kultury wkad mas ludowych w rozwj kultury.366
Dydaktycy historii zwizani z nowym ustrojem nie tylko przedstawili propozycje nowych
programw i treci nauczania, lecz take ostro skrytykowali przedwojenny program. Twierdzili, e
zastosowany dobr wiedzy jest tendencyjny i nie da si naukowo uzasadni Jest te przestarzay
i nieprzydatny dla wspczesnego pastwa. Sprowadza wyksztacenie historyczne modziey do

364

AAN, M Ow., sygn. 4212, Problemy i aktualny stan reformy szkolnictwa w Polsce. Referat z-cy dyr. Departamentu
Reformy Szkolnictwa i Wychowania Ministerstwa Owiaty dr Wodzimierza Michajowa.
365
Ksiga Zjazdowa Zjazdu Owiatowego w odzi, Warszawa 1946r., s. 143-145.

144

lichej propedeutyki historii ojczystej z kilkoma wtrtami z dziejw powszechnych. Wywouje

krzywd klasow u duej czci spoeczestwa. Krytyce prbowano nada naukowe brzmienie,
czego najlepszym przykadem moe by fragment artykuu anny Kormanowej, ktra tak
podsumowaa ten program: W dostrzeganiu, stosowaniu i wdraaniu zasad mylenia historycznego
nie wybiega poza rewizjonizm nauki mieszczaskiej, poza socjologizm tzw. szkoy historycznej,
poza przykrojone na uytek schykowego kapitalizmu teorie procesu historycznego Windelbanda,
Rikkerta, Troeltscha, a w najlepszym razie Dopscha czy Pirennea.367 Autorka krytykowaa
przedwojenny program za rozpoczynanie historii Polski od daty chrztu, pomijanie dziejw Azji
oraz pastw uzalenionych kolonialnie, za nierwnomierne traktowanie poszczeglnych warstw
spoecznych, a zwaszcza za uprzywilejowanie szlachty i kleru oraz pomijanie krzywdy spoecznej
robotnikw

wyzyskiwanych

przez

buruazj.

Krytykowaa

take

brak

dziejw

walk

o sprawiedliwo spoeczn, brak informacji o wydarzeniach z roku 1846 i 1905 oraz brak takich
postaci jak: Dembowski, Worcel, Dbrowski, Waryski, Kasprzak i Okrzeja.
W instrukcji o organizacji roku szkolnego 1945-1946 Ministerstwo Owiaty ponowio
zalecenia nauczania wedug programw przedwojennych, zastrzegajc przy tym, e moe to trwa
tylko do czasu wydania nowych programw nauczania.368 Zostay one wprowadzone jako programy
przejciowe i miay by realizowane w tych szkoach do ktrych dotr.
Kurs historii, wedug nowego programu, rozpoczynano w klasie V i podzielono go na 108
tematw realizowanych w cigu trzech lat. W klasie III i IV w drugim proczu wystpoway
pogadanki historyczne wczone do programu jzyka polskiego.369 Program dla klasy
III obejmowa czytanki zawierajce wspomnienia z czasw najnowszych, tematy dotyczce
pamitek historycznych w najbliszej okolicy oraz legendy o Kraku, Wandzie, Lechu, Popielu
i Piacie. W klasie IV wystpoway czytanki mwice o zbrodniach niemieckich z okresu wojny
oraz obrazki historyczne o Bolesawie Chrobrym, Bolesawie Krzywoustym, Wadysawie Jagielle,
Kazimierzu Jagielloczyku, Zygmuncie Starym, o obronie Westerplatte i Warszawy we wrzeniu
1939 roku oraz o walce z Niemcami w czasie wojny.
Nauka historii w klasie V zostaa zaplanowana w wymiarze trzech godzin tygodniowo
i obejmowaa okres od pocztkw panowania Mieszka I do czasw Jana III Sobieskiego,

366

AAN, M Ow., sygn. 106-2, t.1, Uwagi do programw historii w szkole oglnoksztaccej. Sprawozdanie z obrad
komisji kongresowych. Komisja Humanistyczna 21 i 22 VI 1945r.
367
anna Kormanowa, Zaoenia naukowe i ideowe nowego programu nauczania historii dla szkoy podstawowej,
Wiadomoci Historyczne, 1948, nr 1, s. 16-20.
368
Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 16.07.1945 r. w sprawie organizacji roku szkolnego 1945-46 w szkolnictwie
oglnoksztaccym i zakadach ksztacenia nauczycieli, Dz. Urz. MO nr 2, poz. 62.
369
Plany godzin i materiay programowe na rok szkolny 1945-46 dla szk powszechnych i I klas gimnazjw
oglnoksztaccych, Warszawa 1945 r.

145

podzielony na 46 tematw. Pierwsze tematy dotyczyy dziejw Sowian, budowy pastwa

polskiego, ycia w pastwie wczesnopiastowskim oraz wojen prowadzonych przez pierwszych
Piastw. Kolejna grupa tematw dotyczya rozbicia dzielnicowego i ponownego zjednoczenia ziem
polskich. Nastpnie kilka tematw powicone byo panowaniu dynastii Jagiellonw, a zwaszcza
walkom z Krzyakami, yciu w pastwie redniowiecznym oraz kulturze polskiej tego okresu
Ostatnia grupa tematw dotyczya czasw pierwszych wadcw elekcyjnych. Mowa w nich bya
o wojnach ze Szwedami i z Rosj, yciu chopw paszczynianych, wojnach z Turcj
i z Kozakami, funkcjonowaniu liberum veto oraz upadku miast pod koniec XVIII wieku.
Program klasy VI obejmowa okres od pocztku XVIII wieku do Wiosny Ludw.
Podzielony by na 32 tematy, a nauka odbywaa si w wymiarze trzech godzin tygodniowo.
Pierwsze tematy dotyczyy potgi pastwa rosyjskiego i pruskiego, saboci Polski w czasach
saskich, prb reform ustrojowych oraz pierwszego rozbioru Polski. Nastpne powicone byy
panowaniu Stanisawa Augusta Poniatowskiego, a zwaszcza rozwojowi kultury i owiaty, prbom
zreformowania pastwa, walkom w jego obronie oraz upadkowi Rzeczypospolitej. Kolejne tematy
dotyczyy walki Polakw o niepodlego w okresie napoleoskim oraz dziejw Ksistwa
Warszawskiego. Ostatnia grupa tematw mwia o dziejach Krlestwa Polskiego, rozwoju kultury
i gospodarki polskiej w tym okresie, konspiracji antyzaborczej oraz pierwszych powstaniach
narodowych.
Program klasy VII by realizowany w wymiarze dwch godzin tygodniowo i obejmowa
okres od Powstania Styczniowego do wybuchu wojny w 1939 roku. Cao podzielona bya na
30 tematw. Pocztkowe dotyczyy Powstania Styczniowego, walki z germanizacj, rozwoju
gospodarczego ziem polskich oraz sytuacji yciowej robotnikw. Kolejne poruszay problematyk
polskiego ruchu robotniczego, ycia ludnoci w Galicji, pocztkw polskiego ruchu ludowego,
rozwoju polskiej kultury i owiaty w II poowie XIX wieku oraz wydarze z lat 1905-1907.
Ostatnie kilkanacie tematw mwio o I wojnie wiatowej, rewolucji w Rosji, odzyskaniu
niepodlegoci przez Polsk oraz sytuacji w Polsce i Europie w okresie midzywojennym.
Podkrelano kryzys gospodarczy, powstanie i rozwj faszyzmu oraz przyczyny II wojny wiatowej.
Kady

temat

w tym

programie

podzielony

by

na

szczegowe

zagadnienia

z przeznaczeniem do realizacji na dwch - trzech jednostkach lekcyjnych. Nie byo podziau na

okresy historyczne lub dziay tematyczne. Duy nacisk pooono na dzieje Polski, przedstawianie
w sposb bardziej szczegowy ni w programie przedwojennym.

Historia powszechna

wystpowaa w niewielkich ilociach i tylko wtedy gdy byo to potrzebne do peniejszego

przedstawienia dziejw Polski. Zauwaalne byo dostosowanie treci programowych do pogldw
na histori jakie prezentoway nowe wadze owiatowe i pastwowe. Duy nacisk pooono na

146

histori gospodarcz i spoeczn. Podkrelano cikie pooenie chopw, a pniej i robotnikw

w rnych okresach historycznych. Wprowadzono nowe postacie historyczne takie jak: Kostka
Napierski, ks. Piotr ciegienny, Jarosaw Dbrowski, ks. Lompa, Ludwik Waryski, Bolesaw
Limanowski. Zrezygnowano natomiast z przedstawiania sylwetki witego Wojciecha oraz
ywotw witej Kingi, witej Salomei i witego Jacka.
Mimo zwikszenia iloci godzin przeznaczonych na nauczanie historii zrezygnowano
z czci faktw i zjawisk. Ograniczono ilo informacji o dziaalnoci Jzefa Pisudskiego przed
i w czasie I wojny wiatowej. Pobienie omawiano wojn polsko-radzieck. Najwikszych skrtw
dokonano w opisie II Rzeczypospolitej. Oprcz wspomnianej ju historii spoeczno-gospodarczej
rnych okresw historycznych, nowy program najwikszy nacisk kad na dzieje stosunkw
polsko-niemieckich. Ponadto duo uwagi powica wzrostowi potgi Prus i Rosji. Pojawiy si te
wiadomoci o rewolucji we Francji, Kongresie Wiedeskim, uwaszczeniu chopw, konspiracji
antyzaborczej, rabacji galicyjskiej, Wionie Ludw, Komunie Paryskiej i udziale w niej Polakw,
rozwoju polskiego ruchu robotniczego i ludowego, wydarzeniach z 1905 roku, rewolucji w Rosji
oraz rozwoju faszyzmu.
W programie tym, zauway mona takie formuowanie tematw, ktre narzuca
interpretacj faktu lub zjawiska historycznego zgodnie z panujc ideologi. Przykadem moe by
nastpujcy zapis jednego z tematw - Poprzez krzywd chopa do folwarcznej gospodarki
szlachty.370 Inny temat, dotyczcy sytuacji w II Rzeczypospolitej otrzyma brzmienie - Chop
w Odrodzonej Polsce, jego krzywda i walka.371 Podsumowujc, naley stwierdzi, e program
nauczania historii z 1945 r. by opracowany na podstawie programu przedwojennego ze zmianami
wynikajcymi z pogldw lewicowej wadzy na dzieje Polski.
Zosta on pozytywnie oceniony w prasie nauczycielskiej. Tadeusz Manteuffel do plusw
nowego programu zaliczy stworzenie oglnodziejowego ta dla zjawisk historycznych w Polsce,
uwzgldnienie zjawisk natury ustrojowej i spoeczno-gospodarczej, zerwanie z obrazowym
sposobem prezentacji wiedzy charakterystycznym dla programu przedwojennego oraz pokazanie
wpywu procesw spoeczno-politycznych na dzieje polityczne.372
Henryk Dobrowolski zauway, e dziki nowym rozwizaniom programowym szkoa
przestanie utrwala staroszlacheckie tradycje, a take pokae nierwnoci i tarcia spoeczne. Nowy
program mia ponadto naprawi powany bd przedwojennej edukacji, jakim byo przedstawianie
chopw jako istot godnych pogardy. Mieli zosta teraz pokazani w pozytywnym zwizku z kultur

370
371

Tame s. 79.
Tame s. 136.

147

narodu, jako penoprawni czonkowie spoeczestwa wnoszcy pokany wkad w jego rozwj
kulturalny. Kolejn grup spoeczn, jakoby krzywdzon przez program przedwojenny, byli wg
H. Dobrowolskiego robotnicy, a w nowym programie dorobek proletariatu uczyniony zosta
wartoci oglnonarodow.373
Dla W. Martynowiczwny analiza programu historii obowizujcego od 1945 r. staa si
okazj do oglnej refleksji, ktra dobrze oddaje sposb mylenia nauczycieli zwizanych z nowymi
wadzami. Pisaa ona, e punktem wyjcia przy doborze materiau programowego byy aktualne
potrzeby zwizane z radykaln przebudow ycia gospodarczego i stosunkw spoecznych.
Przybyo tematw o treci spoeczno-gospodarczej, zwikszya si ilo obrazw krzywdy
spoecznej, a take dziaa ruchw rewolucyjnych. Zmiana terytorium pastwa wpyna na
zmniejszenie liczby tematw dotyczcych ziem wschodnich, a zwikszenie iloci wiedzy o dziejach
tzw. ziem odzyskanych. W. Martynowiczwna przyznaa, e program jest kompromisem midzy
moliwie penym i obiektywnym obrazem przeszoci, a aktualnymi potrzebami politycznymi
i pogldami

ideologicznymi

jego

twrcw.

Ponadto

jest

kompromisem

pomidzy

zainteresowaniami i moliwociami uczniw, a zaoeniami ideologicznymi. Przyznaa take, i

przewaga zaoe ideologicznych doprowadzia do tego, e program jest zbyt trudny dla
uczniw.374
Wprowadzenie pierwszego powojennego programu nauczania historii byo dla Kazimierza
Mariaskiego pooeniem kresu pstrokacinie programowej skazujcej dzieci wiejskie na
upoledzenie oraz wyrniajcej troskliwe wychowanie prniaczej elity od okruchw wiedzy
przeznaczonych dla pracujcego posplstwa.375
W padzierniku 1945 r. grupa krakowskich archeologw wystosowaa do Ministerstwa
Owiaty memoria o potrzebie nauczania prehistorii w poczeniu z nauk o pocztkach kultury
ludzkiej. Motywowano, e dziki temu bdzie mona udowodni spoeczestwu, i jestemy na
tych ziemiach (chodzi o ziemie zachodnie) autochtonami od epoki lodowej wcznie.376 Ponadto
autorzy memoriau uwaali, e spoeczestwo polskie wykazuje duy stopie ignorancji w tej
dziedzinie, a wiedza z prehistorii wzbogaci nard o znajomo przebytej ewolucji gatunku
ludzkiego. W styczniu 1946 r. ukazao si zarzdzenie Ministra Owiaty wprowadzajce pogadanki
prehistoryczne w III i IV klasie szkoy powszechnej. W zarzdzeniu podano 26 tematw

372

Tadeusz Manteuffel, Nowy program historii, Praca Szkolna, 1946, nr 3, s. 50-53.

Henryk Dobrowolski, Uwagi na temat nowego programu historii, Nowa Szkoa, 1945, nr 3, s. 46.
374
W. Martynowiczwna, Uwagi dotyczce realizacji programu historii, Praca Szkolna, 1946, nr 3, s. 56-63.
375
Kazimierz Mariaski, Dziesi lat walki o now tre programw, Gos Nauczycielski, 1954, nr 28-29, s.5.
376
AAN, M Ow., sygn. 108-2, Memoria w sprawie potrzeby nauczania o pocztkach kultury ludzkiej w gimnazjach
i liceach oglnoksztaccych. Krakw 2 X 1945 r.
373

148

mwicych o rozniecaniu ognia, ewolucji broni i narzdzi, sposobw zdobywania poywienia,

pasterstwa, rolnictwa, grnictwa, odziey, chowania zmarych, czczenia bogw, domostw
i wsplnot rodowych.377 Posuniecie to wywoao wiele uwag krytycznych. Na amach ycia
Szkoy zarzucano programowi prehistorii powodowanie konfliktw z doktryn religijn378,
niedostosowanie do moliwoci uczniw oraz brak korelacji z innymi przedmiotami.379
Rok szkolny 1946-1947 przynis kolejne zmiany w programie nauczania historii.
Ministerstwo Owiaty wydao Plany godzin i programy przejciowe na rok szkolny 1946-47 dla
szk powszechnych, ktre wyodrbniay w drugim semestrze III klasy oddzielny przedmiot pogadanki historyczne, przesuway treci programowe z klas V-VII do klas IV-VI, a w klasie VII
i dodatkowo w VIII wprowadzay systematyczny kurs historii powszechnej od staroytnoci do
koca I wojny wiatowej.380
Program dla klasy III przewidziany by do realizacji w wymiarze dwch godzin tygodniowo
i obejmowa 26 tematw bdcych obrazami historycznymi. Tematy nie zawieray szczegowych
zagadnie. Dotyczyy okresu od pojawienia si czowieka na Ziemi do powstania pastwa
polskiego w X wieku. Uczniowie dowiadywali si jak yli, polowali, pracowali na roli najdawniejsi
ludzie, jak zmieniaa si ich bro, narzdzia, odzie, siedziby, jakie mieli wierzenia. Tematyka tych
pogadanek bya podobna do dodatkowego programu prehistorii, ale rna od tematyki czytanek
historycznych, ktre w poprzednim roku szkolnym uczniowie poznawali na lekcjach jzyka
polskiego.
W klasie IV program przewidziany by do realizacji w wymiarze trzech godzin tygodniowo
i obejmowa okres od pocztkw pastwa polskiego do potopu szwedzkiego. Podzielony by na 44
tematy, z ktrych kady posiada szczegowe zagadnienia i przeznaczony by na 2-3 lekcje.
Pierwsze tematy dotyczyy budowy i umocnienia pastwa przez pierwszych Piastw oraz ycia
spoeczestwa w tych czasach. Nastpne mwiy o panowaniu Bolesawa Krzywoustego, rozbiciu
dzielnicowym i sprowadzeniu Krzyakw do Polski. Czsto omawiano walki polsko-niemieckie.
Kolejne tematy dotyczyy okresu zjednoczenia Polski przez okietka, dziaa Kazimierza
Wielkiego, walk tych wadcw z Krzyakami, pocztkw dynastii Jagiellonw, kultury
pnoredniowiecznej, rozwoju miast oraz odzyskaniu przez Polsk Pomorza Gdaskiego
i znaczeniu tego faktu. Ostatnia grupa tematw mwia o rozwoju gospodarki folwarcznej,
tworzeniu si demokracji szlacheckiej, kulturze odrodzeniowej w Polsce, wolnych elekcjach oraz

377

Tame, Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 24.01.1946 r. w sprawie wprowadzenia pogadanek z prehistorii w III
i IV klasach szk powszechnych w II proczu 1945-46 r.
378
G. Leczyk, Prehistoria w szkole, ycie Szkoy, 1946, nr 8-9, s. 192.
379
J. Jankowski, Uwagi krytyczne o programie prehistorii, ycie Szkoy, 1946, nr 6, s. 177-180.

149

wojnach prowadzonych przez wadcw polskich w drugiej poowie XVII wieku. Program ten by
bardzo podobny do programu klasy V z poprzedniego roku szkolnego.
W zwizku z tym, e uczniowie ktrzy przyszli do klasy V, w roku szkolnym 1945-1946 nie
mieli systematycznego kursu historii w klasie IV, musieli rozpocz nauk od zapoznania si
z tematami, ktre w obecnym programie byy przewidziane dla klasy IV. Nastpnie mieli poznawa
czasy od odsieczy wiedeskiej do kongresu wiedeskiego. Tak wic program klasy V, oprcz
powtrzenia 44 tematw z klasy IV, obejmowa dodatkowo 19 tematw. Mowa w nich bya
o wojnach Sobieskiego z Turkami, konsekwencjach wojen z XVII wieku, wzrocie potgi Rosji
i Prus, prbach reform ustrojowych w Rzeczypospolitej, czasach saskich, rozwoju kultury i owiaty
w czasach Stanisawa Augusta Poniatowskiego, rozbiorach Polski, rewolucji francuskiej, prbach
zreformowania ustroju w okresie rozbiorw, Powstaniu Kociuszkowskim, yciu Polakw pod
zaborami, walce u boku Napoleona, dziejach Ksistwa Warszawskiego oraz postanowieniach
Kongresu Wiedeskiego. Druga cz programu klasy V bya prawie dokadnym powtrzeniem
pierwszej czci programu klasy VI z poprzedniego roku szkolnego.
W klasie VI program obejmowa cz tematw z programu klasy V. Spowodowane to byo
tym, e uczniowie, ktrzy w roku szkolnym 1946-1947 przyszli do klasy VI, w klasie V zakoczyli
nauczanie historii na czasach Jana III Sobieskiego. Musieli wic, dla zachowania cigoci procesu
historycznego, pozna okres od czasw saskich do kongresu wiedeskiego na podstawie programu
klasy V obowizujcego w roku szkolnym 1946-1947. Dopiero po tym mogli przej do tematw
przewidzianych dla klasy VI. Obejmoway one okres od utworzenia Krlestwa Polskiego do
wybuchu II wojny wiatowej, podzielony na 45 tematw. Nauczanie odbywao si w wymiarze
trzy godzin tygodniowo. cznie w klasie VI byy 62 tematy podzielone na szczegowe
zagadnienia.
Pierwsze 17 tematw byo dokadnym powtrzeniem ostatnich 17 tematw z programu
klasy V. Nastpne dotyczyy dziejw Krlestwa Polskiego, a zwaszcza rozwoju gospodarki,
kultury

i owiaty,

konspiracji

antyrosyjskiej,

Powstania

Listopadowego

oraz

emigracji

popowstaniowej. Kolejne tematy powicone byy dziaaniom Polakw na emigracji, tajnym

spiskom na ziemiach polskich, Powstaniu Krakowskiemu, Wionie Ludw, Powstaniu
Styczniowemu, uwaszczeniu chopw, rusyfikacji i germanizacji, Komunie Paryskiej, rozwojowi
gospodarczemu ziem polskich, budzeniu si wiadomoci narodowej na lsku, Warmii
i Mazurach, rozwojowi klasy robotniczej i ruchu robotniczego, powstaniu ruchu ludowego,
emigracji zarobkowej oraz kulturze polskiej z drugiej poowy XIX wieku. Ostatnia grupa tematw

380

Plany godzin i programy przejciowe na rok szkolny 1946-47 dla szk powszechnych, Warszawa 1946, s. 37-205.

150

dotyczya pierwszej poowy XX wieku. Bya w nich mowa o wydarzeniach z 1905 roku, walce
o jzyk polski w szkoach, pierwszej wojnie wiatowej, walce Polakw o niepodlego, rewolucji
w Rosji, tworzeniu niepodlegego pastwa polskiego, powojennej sytuacji w Europie, walkach
o granice Polski, konfliktach spoecznych w Polsce oraz kulturze okresu midzywojennego.
Koczyy program tematy o powstaniu faszyzmu i wybuchu II wojny wiatowej Tematy
i zagadnienia programu obowizujcego w roku szkolnym 1946-1947 w klasach IV-VI byy
dokadnie takie same jak tematy i zagadnienia obowizujce rok wczeniej w klasach V-VII.
Program dla klasy VII zosta radykalnie zmieniony. Zakada on nauczanie zarysu historii
staroytnej. Jednake, w zwizku z tym, e w poprzednim roku szkolnym uczniowie obecnej klasy
VII zakoczyli kurs historii na wydarzeniach Wiosny Ludw, program zaleca dokoczenie tego
kursu przed przystpieniem do nauczania historii staroytnej. Uczniowie mieli pozna czasy od
Wiosny Ludw do wybuchu II wojny wiatowej. W tym celu program zaleca zapoznanie ich
z ostatnimi trzydziestoma tematami obowizujcymi w roku szkolnym 1946-1947 w klasie VI.
Nauka odbywaa si w wymiarze 3 godzin tygodniowo.
Kurs historii staroytnej podzielony by na trzy dziay: Obrazy z ycia staroytnego
Wschodu, Obrazy z dziejw staroytnej Grecji i Obrazy z dziejw staroytnego Rzymu.
Kady z tych dziaw skada si z kilku do kilkunastu szczegowych zagadnie. W dziale
pierwszym zawarte byy wiadomoci o yciu ludzi w Egipcie, Fenicji i Persji, o gwnych zajciach
ludnoci oraz o najwaniejszych wydarzeniach z dziejw tych pastw. Dzia drugi mwi o yciu
i zajciach Grekw, ich wierzeniach i mitach, ustrojach politycznych, kulturze i wojnach z Persami.
Ostatni dzia zawiera zagadnienia mwice o pocztkach Rzymu, wierzeniach i yciu codziennym
ludnoci,

podbojach,

funkcjonowaniu

republiki

i cesarstwa,

niewolnictwie,

pocztkach

chrzecijastwa i upadku cesarstwa zachodniorzymskiego.

W zwizku z planowanym wprowadzeniem klasy VIII do szkoy powszechnej, w programie
nauczania przewidziano rwnie porcj materiau dla tej klasy. Na rok szkolny 1946-1947
przygotowano dwa warianty nauczania historii w klasie VIII. Dla tych, ktrzy mieli za sob tylko
niepeny kurs historii Polski przewidziany by wariant A obejmujcy 36 tematw. Dotyczyy one
najwaniejszych faktw i procesw z historii powszechnej od staroytnoci do poowy XIX wieku.
Miay stanowi podbudow do nauki o Polsce i wiecie wspczesnym. Wariant B przewidziany
by jako projekt przyszego programu nauczania historii w klasie VIII. Zawiera tematy z historii
powszechnej i Polski z lat 1815-1919. W roku szkolnym 1946-47 nauczyciel mg wybra jeden
z tych wariantw. Charakteryzoway si one pooeniem nacisku na przemiany spoeczne
i ustrojowe.

151

Pierwsze tematy wariantu A dotyczyy cywilizacji staroytnych. Mwiy o cywilizacji

pastwa nadrzecznego na przykadzie Egiptu, obrazie Grecji w utworach Homera, opartej na
niewolnictwie i demokracji greckiej, militarnej arystokracji spartaskiej, wojnach Grekw
z Persami, cywilizacji hellenistycznej, wojnach prowadzonych przez Rzym i przemianach
ustrojowych w tym pastwie oraz pocztkach chrzecijastwa. Nastpne tematy dotyczyy dziejw
redniowiecznych. Poszczeglne zagadnienia mwiy o rozwoju Kocioa chrzecijaskiego,
powstawaniu islamu, najstarszych pastwach sowiaskich, tworzeniu si pastw w Europie
Zachodniej, ustroju feudalnym, walce cesarstwa z papiestwem, pocztkach parlamentaryzmu
w Anglii, wojnie stuletniej. Kolejne tematy powicone byy wielkim odkryciom geograficznym,
kulturze Odrodzenia, Reformacji, absolutyzmowi we Francji, rewolucji angielskiej w XVIII wieku,
powstaniu Stanw Zjednoczonych, rewolucji francuskiej z XVIII wieku, wojnom napoleoskim,
walkom narodowo-wyzwoleczym i spoecznym z pierwszej poowy XIX wieku, Wionie Ludw,
zjednoczeniu Woch, tworzeniu si kapitalizmu oraz powstaniu kolonialnej potgi Anglii.
Dodatkowo wariant A zawiera 20 tematw z historii Polski i powszechnej okresu 1871-1919. Byy
podzielone na cztery dziay. Pierwszy, zatytuowany Zaostrzenie przeciwiestw klasowych
i narodowych. Polacy w walce o swj byt narodowy zawiera tematy dotyczce Komuny
Paryskiej,

parlamentaryzmu

w Anglii

i innych

pastwach,

rozwoju

kapitalizmu,

ruchu

zwizkowego i robotniczego, wydarze z lat 1905-1907, polityki wynaradawiania Polakw, walki

o polsko lska i Wielkopolski oraz emigracji zarobkowej. Dzia drugi Wspzaleno
gospodarcza wiata mwi o rozwoju techniki, nauki, przemysu, wejciu Japonii do polityki
midzynarodowej, tworzeniu si potg przemysowych, wzrocie pozycji USA oraz ksztatowaniu
si kapitalizmu midzynarodowego Dzia trzeci Ekspansja europejska i pokj zbrojny
powicony by ekspansji kolonialnej wielkich mocarstw, rywalizacji o strefy wpyww
i wycigowi zbroje. Ostatni rozdzia Pierwsza wojna wiatowa dotyczy genezy I wojny
wiatowej, jej przebiegu, walki Polakw o niepodlego, rewolucji w Rosji, rezultatw i skutkw
wojny oraz powstania pastwa polskiego.
Wariat B skada si z trzech zasadniczych czci podzielonych na dziay oraz szczegowe
tematy. Cz pierwsza Europa w okresie industrializacji i liberalizmu 1815-1848 skadaa si
z trzech dziaw, na ktre przeznaczono 13 lekcji. Dzia pierwszy Czasy restauracji. Rzdy
reakcyjne i ruchy wolnociowe zawiera tematy mwice o Kongresie Wiedeskim, witym
Przymierzu, ruchach narodowo - wyzwoleczych i spoecznych w pierwszej poowie XIX wieku,
rozwoju przemysu w Anglii oraz sytuacji w Rosji. Dzia drugi Utrwalenie przewagi buruazji
w ramach monarchii konstytucyjnej dotyczy rewolucji lipcowej we Francji, rozwoju przemysu,
pocztkw ruchu robotniczego, powstaniu socjalizmu, parlamentaryzmu angielskiego oraz

152

pierwszych konfliktw pomidzy potgami kolonialnymi. Dzia trzeci Stosunki na ziemiach

polskich. Powstanie Listopadowe powicony by dziejom Krlestwa Polskiego, rozwojowi
owiaty i gospodarki, ruchom konspiracyjnym, przebiegowi Powstania Listopadowego oraz
emigracji popowstaniowej.
Cz druga Czasy kapitalizmu i ruchw narodowo - spoecznych 1848-1871 skada si
z czterech dziaw, na ktre przeznaczono 17 lekcji. Dzia pierwszy Wiosna Ludw dotyczy
genezy i przebiegu Wiosny Ludw oraz udziau w niej Polakw. Dzia drugi Zjednoczenie
narodw i powstanie nowych pastw zawiera tematy mwice o zjednoczeniu Woch i Niemiec
oraz

wojnie

secesyjnej

w Stanach

Zjednoczonych.

Dzia

trzeci

Utrwalenie

ustroju

kapitalistycznego w Europie Zachodniej. Powstanie potgi wiatowej Anglii informowa

o rozwoju kapitalizmu, rywalizacji pomidzy potgami gospodarczymi, wojnie krymskiej,
przemianach w yciu ludzi wywoanych powstaniem przemysu, sytuacji robotnikw oraz
pogldach i dziaalnoci Karola Marksa. Czwarty dzia Europa rodkowo-wschodnia u progu
kapitalizmu. Zmiany w stosunkach agrarnych mwi o podziale Europy na cz uprzemysowion
i rolnicz, sytuacji chopw na ziemiach polskich, Powstaniu Styczniowym oraz uwaszczeniu
chopw.
Trzecia cz programu, Epoka imperializmu. O podzia wiata i jego dbr skadaa si
z czterech dziaw, ktre miay by realizowane na 23 lekcjach. Dzia pierwszy Zaostrzenie
przeciwiestw klasowych i narodowych. Polacy w walce o swj byt narodowy mwi o Komunie
Paryskiej, rozwoju parlamentaryzmu w Anglii, rozwoju kapitalizmu, zwizkw zawodowych
i ruchu robotniczego, wydarzeniach z 1905-1907, polityce wynaradawiania stosowanej wobec
Polakw, walce o polsko lska, Pomorza i Wielkopolski oraz emigracji zarobkowej. Zakres
tematyczny tego dziau oraz trzech nastpnych: Wspzaleno gospodarcza wiata, Ekspansja
europejska i pokj zbrojny oraz Pierwsza wojna wiatowa by identyczny jak zakres dodatkowej
czci wariantu A. Takie same byy tytuy dziaw i szczegowe tematy.
Program nauczania w roku szkolnym 1946-1947 by programem przejciowym, ktrego
gwnym zadaniem byo stworzenie pomostu midzy programem przedwojennym a nowym
programem, zgodnym z zaoeniami nowego ustroju. Pierwsz prb dostosowania programu
nauczania historii do wymogw ideologii socjalistycznej by program dla klasy VIII. Kad on silny
nacisk na histori spoeczno-gospodarcz za szczeglnym uwzgldnieniem tego wszystkiego co
uznawano za przejawy walki klasowej. Rozwj spoeczny oraz przemiany ustrojw politycznych
przedstawiono w tym programie zgodnie z zaoeniami ideologii marksistowskiej. Dobr faktw,
ich nazewnictwo i interpretacja miay uzasadnia suszno tej ideologii.

153

Nastpny, 1947-1948 rok szkolny nie przynis zmian w doborze tematw i szczegowych
treci nauczania historii. Zosta tylko zmieniony przydzia tematw dla poszczeglnych klas.
Program pogadanek historycznych dla klasy III pozosta bez zmian. W klasie IV obowizyway
tematy 1-44 z programu tej klasy w poprzednim roku szkolnym oraz tematy 45-58, ktre naleay
wtedy do programu klasy V. W sumie uczniowie klasy IV poznawali dzieje Polski od czasw
Mieszka I do trzeciego rozbioru.
W klasie V obowizyway tematy 45-63 wprowadzone do programu tej klasy w roku
szkolnym 1946-47 oraz tematy 64-108 obowizujce wczeniej w klasie VI. Nowy przydzia
tematw dla klasy V obejmowa teraz czasy od odsieczy wiedeskiej do wybuchu II wojny
wiatowej. Bya to druga cz kursu historii Polski.
Program klasy VI skada si z dwch czci: pierwsza to tematy 64-108 z poprzedniego
roku, a druga to zarys kursu historii staroytnej wedug ubiegorocznego programu klasy VII.
Uczniowie tej klasy, zanim przystpili do poznawania dziejw staroytnych, musieli dokoczy
kurs historii Polski i pozna czasy od powstania Krlestwa Polskiego do wybuchu II wojny
wiatowej. Powtarzanie pewnych partii materiau w ssiednich klasach byo konieczne dla
zachowania cigoci procesu historycznego.
Dla klasy VII program przewidywa tematy 1-26 z wariantu A ubiegorocznego programu
klasy VIII. By to kurs historii powszechnej od staroytnego Egiptu do rewolucji francuskiej
w XVIII wieku. Program klasy VIII obejmowa tematy 11-57 ze wspomnianego ju wariantu A.
Uczniowie poznawali w tej klasie histori powszechn z elementami dziejw Polski od upadku
cesarstwa zachoniorzymskiego do zakoczenia i wojny wiatowej.381
Omwione do tej pory programy nauczania opracowane byy przed wyborami do sejmu
w styczniu 1947 roku, ktre w znacznym stopniu zmieniy sytuacj polityczn w Polsce. Wrd
nauczycieli zwizanych z wadzami komunistycznymi pojawiy si opinie, mwice e
dotychczasowe programy nie odpowiadaj nowemu obliczu ideowemu Polski i naley doprowadzi
do szybkiej ich zmiany.382 Zastpca dyrektora Departamentu Reform Szkolnych Ministerstwa
Owiaty, Wodzimierz Michajow, twierdzi nawet, e programy sprzed 1948 roku s przestarzae
pod wzgldem treciowym i ideowym oraz id na zbyt daleko posunite kompromisy z treciami
i ideami przedwojennymi.383

381

Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 21.04.1947 r. w sprawie przejciowego programu nauczania w szkoach
powszechnych na rok szkolny 1947-48, Dz. Urz. MO nr 4, poz.90.
382
anna Kormanowa, Programy nauczania i zagadnienie podrcznika, Nowa Szkoa, 1947, nr 2-3, s. 61.
383
AAN, M Ow., sygn. 106-15, Wodzimierz Michajow, Nowe programy szkolne. Referat wygoszony 2.01.1948 r.

154

Mniej kompromisowy i mniej przestarzay by program nauczania historii, ktry mia

obowizywa w roku szkolnym 1948-1949.384 By on opracowany na podstawie programu
obowizujcego w roku szkolnym 1947-1948. Przewidywa pogadanki prehistoryczne w klasie III.
Tematy tych pogadanek nie ulegy zmianie w porwnaniu z poprzednim programem. Jedynie
dodano do nich szczegowe zagadnienia. Program dla klasy IV i V obejmowa propedeutyczny
kurs historii Polski od powstania pastwa do wybuchu II wojny wiatowej. Tematy i szczegowe
zagadnienia byy takie same jak w poprzednim programie.
Dla klas VI-VIII program zosta zmieniony. Uczniowie tych klas mieli poznawa histori
powszechn z elementami historii Polski od czasw staroytnego Egiptu do wybuchu II wojny
wiatowej. Dla klasy VI przeznaczona bya historia staroytna. Cao problematyki podzielona
zostaa na trzy dziay.
W dziale pierwszym znajdoway si tematy dotyczce staroytnego Wschodu. Na ich
realizacje przeznaczono 8 lekcji. Poszczeglne tematy zawieray wiadomoci o Egipcie jako
przykadzie cywilizacji nadrzecznej, Mezopotamii jako przykadzie nadmorskiej cywilizacji
eglarzy, Persji jako przykadzie despotycznej monarchii wschodniej oraz Palestynie jako ojczynie
monoteizmu.
Dzia drugi zawiera tematy o staroytnej Grecji, na realizacje ktrych przeznaczono
38 lekcji. Mowa w nich bya o pocztkach cywilizacji greckiej, rozwoju kultury, religii, ustrojach
spoeczno-politycznych, yciu codziennym, igrzyskach olimpijskich, kolonizacji greckiej, wojnach
z Persami, wojnach wewntrznych o hegemoni oraz podboju przez Macedoni. Ostatnie tematy
tego dziau dotyczyy Aleksandra Macedoskiego i jego podbojw oraz tworzenia si pastw
hellenistycznych i ich kulturze.
Na dzia trzeci przewidziano 48 lekcji dotyczcych staroytnego Rzymu. Pocztkowe
tematy mwiy o cywilizacji Etruskw, pocztkach Rzymu, yciu codziennym, religii i kulturze
Rzymian oraz o powstawaniu i funkcjonowaniu ustroju republikaskiego. Nastpne tematy
dotyczyy wojen punickich i tworzenia imperium rzymskiego, omawiana bya hellenizacja kultury
i rozwj niewolnictwa. Dalsze tematy powicone byy reformom Grakchw, wojnom domowym,
formowaniu si cesarstwa oraz yciu codziennemu i kulturze rzymskiej. Ostatnie tematy dotyczyy
przenikania barbarzycw do pastwa rzymskiego, rozpowszechnienia si chrzecijastwa
i podziau cesarstwa na wschodnie i zachodnie.
Program klasy VII obejmowa okres od pocztkw redniowiecza do pocztku XVIII wieku
i podzielony by na sze dziaw. Dzia pierwszy Okres przenikania nowych ludw i tworzenia

384

Program nauki w 8-letniej szkole podstawowej. Projekt. Historia, Warszawa 1947, s. 20-35.

155

nowych form ycia na gruzach cywilizacji staroytnej. Wieki V-X przeznaczony by do realizacji
na 12 lekcjach. Pierwsze tematy mwiy o tworzeniu si pastw germaskich, rozwoju monarchii
Karola Wielkiego, powstaniu islamu i ekspansji arabskiej oraz cesarstwie bizantyjskim. Ostatnie
tematy tego dziau dotyczyy powstawania pastw w Europie rodkowowschodniej.
Dzia drugi Europa w okresie tworzenia si i rozkwitu porzdku redniowiecznego. Wieki
X-XIII mia by realizowany na 25 lekcjach. Zawiera tematy o rozpadzie monarchii Karola
Wielkiego, systemie lennym, podziaach spoecznych we wczesnym redniowieczu, przemianach
gospodarczych tego okresu, yciu codziennym poszczeglnych grup spoecznych, wyprawach
krzyowych, rozwoju uniwersytetw, podporzdkowaniu nauki i kultury wymogom religii, walce
papiestwa z cesarstwem o dominacj, ekspansji niemieckiej na wschd, powstaniu i umacnianiu si
pastwa polskiego, upadku i odradzaniu si tego pastwa w XI wieku, rzdach Bolesawa
Krzywoustego, walce Polakw z Niemcami oraz najazdach Mongow na Europ.
Na dzia trzeci Europa w okresie pnego feudalizmu i monarchii stanowej. Wieki XIIIXV przeznaczone byo 18 lekcji. Poszczeglne tematy dotyczyy walk wadcw z panami
feudalnymi, powstania spoeczestwa stanowego, pocztkw parlamentaryzmu w Anglii i Stanw
Generalnych we Francji, wojny stuletniej, dziejw Wgier pod rzdami Andegawenw, Czech pod
rzdami Luksemburgw i Polski pod rzdami ostatnich Piastw, sojuszu polsko-litewskiego
i wsplnych walk z Krzyakami, przemian spoecznych i gospodarczych w pastwie Jagiellonw,
ksztatowania si demokracji szlacheckiej oraz wtargnicia Turkw do Europy.
Dzia czwarty Odrodzenie i Reformacja. Wieki XV-XVI obejmowa 16 lekcji. Tematy
dotyczyy wielkich odkry geograficznych i ich skutkw, wzrostu zainteresowa staroytnoci,
usamodzielnieniu si nauki wobec Kocioa, wynalazku druku i jego znaczenia , mecenatu
artystycznego, sztuki Odrodzenia, wpyww woskich w Polsce i rozwoju polskiego Odrodzenia,
podoa ruchw reformatorskich w Kociele, powstania nowych wyzna oraz przebiegu Reformacji
w Polsce.
Dzia pity Okres ekspansji europejskiej za ocean i nowe ldy. Wieki XVI-XVII by
przeznaczony do realizacji na 16 lekcjach. Zawiera tematy mwice o gospodarczych skutkach
odkry geograficznych, wojnach midzy mocarstwami kolonialnymi, wzrocie siy pastwa
moskiewskiego, ekspansji tego pastwa ku Batykowi, unii lubelskiej, wolnych elekcjach, rozwoju
handlu polskiego, wojnach polsko-szwedzkich, wojnie trzydziestoletniej, buntach kozackich
w Polsce, wojnach Jana III Sobieskiego z Turkami oraz osabieniu Rzeczypospolitej w II poowie
XVII wieku.
Ostatni, szsty dzia, Czasy absolutyzmu i rozpadu stosunkw feudalnych. Wieki XVIIXVIII przeznaczony by na 8 lekcji. Zawiera tematy dotyczce monarchii absolutnej we Francji,

156

rewolucji w Anglii, emigracji Europejczykw do Ameryki, wzrostu znaczenia Rosji i Prus, wojny
siedmioletniej i jej skutkw.
Ten program oparty by na tematach 12-26 z wariantu A programu dla klasy VIII z roku
szkolnego 1946-1947. Jednake zosta bardzo rozbudowany, zarwno jeeli chodzi o ilo tematw
jak i o dodanie do nich szczegowych zagadnie. Najwiksza zmiana polegaa na dodaniu tematw
z dziejw Polski.
Program w klasie VIII by kontynuacj programu klasy VII. Obejmowa dzieje powszechne
i Polski od XVIII wieku do wybuchu II wojny wiatowej. Cao materiau podzielona bya na
sze dziaw.
W pierwszym Rozkad starego i tworzenie si nowego porzdku na Zachodzie. Wiek
XVIII zawarte byy tematy dotyczce rewolucji przemysowej, niepodlegoci Stanw
Zjednoczonych oraz sytuacji we Francji w przededniu rewolucji. Dzia drugi Czasy wielkiej
rewolucji francuskiej i cesarstwa, 1789-1815 dotyczy pocztkw i przebiegu rewolucji
francuskiej, upadku Rzeczypospolitej, wojen napoleoskich oraz udziau w nich Polakw. Dla
pierwszego dziau przyznano 9 lekcji, a dla drugiego 17.
Trzeci dzia Europa w okresie industrializacji i liberalizmu, 1815-1848 przewidziany by
do realizacji na 13 lekcjach i zawiera tematy mwice o Kongresie Wiedeskim, witym
Przymierzu, ruchach rewolucyjnych, rozwoju przemysu fabrycznego i tworzeniu si ruchu
robotniczego, o ideologii socjalistycznej, reformach ustrojowych w Anglii i we Francji, o dziejach
Krlestwa Polskiego oraz o Powstaniu Listopadowym.
W dziale czwartym Czasy kapitalizmu i ruchw narodowo-spoecznych, 1848-1871, na
ktry przeznaczono 17 lekcji, znalazy si tematy powicone Wionie Ludw, ruchom
zjednoczeniowym we Woszech i Niemczech, wojnie secesyjnej w Stanach Zjednoczonych,
rywalizacji Anglii i Francji z Rosj oraz wojnie krymskiej, dziaalnoci K. Marksa, sytuacji
Polakw w poszczeglnych zaborach, Powstaniu Styczniowym i uwaszczeniu chopw.
Pity dzia Epoka imperializmu. O podzia wiata i jego dbr, 1871-1919 mwi
o Komunie Paryskiej, rozpowszechnieniu si rzdw parlamentarnych, rozwoju ruchu robotniczego
i zwizkowego, rewolucji 1905 roku, walce Polakw z wynaradawianiem, rozwoju nauki i techniki
pod koniec XIX wieku, o konfliktach midzy mocarstwami europejskimi, przyczynach i przebiegu
I wojny wiatowej, udziale w niej Polakw, rewolucji w Rosji, skutkach wojny i pocztkach
nowego ustroju w Rosji. Na ten dzia przeznaczone byo 23 lekcje.
Ostatni dzia wiat pomidzy pierwsz a drug wojn wiatow mia by realizowany na
11 lekcjach. Dotyczy on wojny domowej w Rosji Radzieckiej, walki o granice Rzeczypospolitej,
funkcjonowania socjalizmu w Zwizku Radzieckim, powstania i rozwoju ustroju faszystowskiego,

157

najwaniejszych problemw gospodarczych, spoecznych i politycznych II Rzeczypospolitej,

agresji pastw faszystowskich oraz wybuchu II wojny wiatowej.
Jak ju wspomniano, omwiony powyej program, dostosowywa przekaz treci
historycznych, zwaszcza w klasach VII-VIII, do ideologicznych i politycznych wymogw nowego
ustroju. Wprowadzona zostaa marksistowska periodyzacja dzielca dzieje na formacje spoecznoekonomiczne. Eksponowano zagadnienia spoeczno-gospodarcze dla zilustrowania tezy o walce
klasowej jako motorze napdzajcym histori. Dobr faktw mia uzasadnia suszno tej tezy
oraz

zasadno

zwizanych

z ni

ocen

i interpretacji.

Historia

spoeczno-gospodarcza

przedstawiona bya jako walka wyzyskiwanych z klasami wyzyskiwaczy. W historii politycznej

eksponowano ruch robotniczy oraz te fakty, ktre mogy potwierdzi okrelanie polityki pastw
zachodnich mianem imperialistycznej. Mimo tego, w nastpnych latach program by mocno
krytykowany za swoj stron ideologiczn. Kazimierz Mariaski oceni, e jego twrcy znali
histori wedug buruazyjnego szablonu. Ponadto, byli przesyceni teoriami idealistycznymi,
tsknili za kapitalistyczn przeszoci i liczyli na jej powrt.385

2. Program jedenastoletniej szkoy oglnoksztaccej.

W roku szkolnym 1948-1949 mia by pierwotnie realizowany program nauczania historii,
bdcy czci programu szkoy omioletniej. Jednake wprowadzono wtedy koncepcje szkoy
jedenastoletniej, w ktrej wydzielony zosta stopie podstawowy obejmujcy pierwsze siedem lat
nauki. Program historii przewidziany dla szkoy omioklasowej musia zosta dostosowany do
nowej koncepcji. Ministerstwo Owiaty zarzdzio, by okres 1948-1951 powicony by
dostosowaniu programu omioletniej szkoy podstawowej do potrzeb jedenastoletniej szkoy
oglnoksztaccej. Nauka w tym okresie miaa odbywa si wedug zmodyfikowanego programu
z roku szkolnego 1947-1948.386 W nauczaniu historii wprowadzono pewne zmiany w programie
klasy VI i VII. Klasa VIII przestaa nalee do podstawowego stopnia nauczania.
Nowy program dla klasy VI obejmowa czasy od staroytnoci do koca XVIII wieku
i podzielony by na sze dziaw. Na dzia pierwszy Cywilizacja staroytna przeznaczono
25 lekcji. Poszczeglne tematy dotyczyy cywilizacji Dalekiego Wschodu na przykadzie Chin,
cywilizacji pastwa nadrzecznego na przykadzie Egiptu, Grecji w epoce Homera, demokracji

385

K. Mariaski, Dziesi lat...

158

ateskiej opartej na niewolnictwie, arystokracji militarnej na przykadzie Sparty, wojen Grekw

z Persami, cywilizacji uniwersalnej na przykadzie monarchii Aleksandra Wielkiego, wojen Rzymu
z Kartagin, przemian ustrojowych w pastwie rzymskim, niewolnictwa w Rzymie oraz upadku
tego pastwa.
Dzia drugi Cywilizacja redniowieczna obejmowa tematy powicone roli Kocioa
w Europie, powstaniu islamu i jego ekspansji, monarchii Karola Wielkiego, pocztkw historii
Sowian, feudalizmu w Europie, walki cesarstwa z papiestwem oraz najazdw Mongow. Na te
tematy przeznaczono 14 lekcji.
Trzeci dzia Europa w okresie pnego feudalizmu i monarchii stanowej. Wiek XIII- XIV
mia by realizowany na 16 lekcjach. Poszczeglne tematy dotyczyy walki wadcw z feudaami,
pocztkw parlamentaryzmu w Anglii i Stanw Generalnych we Francji, wojny stuletniej, rozwoju
pastw w Europie rodkowej, rozkwitu Polski za ostatnich Piastw, unii polsko-litewskiej i walk
z Krzyakami, rozwoju demokracji szlacheckiej w Polsce, pojawienia si Turkw w Europie oraz
upadku Konstantynopola.
Dzia czwarty Odrodzenie i Reformacja. Wieki XV-XVI zawiera materia na 14 lekcji.
Poszczeglne tematy mwiy o wielkich odkryciach geograficznych i ich skutkach, genezie
Odrodzenia i jego twrcach, cechach kultury odrodzeniowej w Polsce i Europie, podou ruchw
reformatorskich w Kociele oraz powstaniu nowych wyzna i wojnach religijnych.
Dzia pity Okres ekspansji europejskiej na Ocean i Nowe Ldy. Wieki XVI-XVII by
przeznaczony na 15 lekcji i zawiera tematy powicone skutkom gospodarczym wielkich odkry,
kolonizacji odkrytych ziem, uwolnieniu si Rusi spod wadzy tatarskiej, rywalizacji polskomoskiewskiej o Inflanty, zacienieniu sojuszu polsko-litewskiego, wolnym elekcjom, wojnom
polsko-szwedzkim, wojnie trzydziestoletniej, wojnom Jana III Sobieskiego z Turkami oraz
osabieniu Rzeczypospolitej w czasach saskich.
Ostatni dzia nosi tytu Czasy absolutyzmu i rozpadu stosunkw feudalnych. Wiek XVIIXVIII. Na jego realizacje przeznaczone byo 8 lekcji. Poszczeglne tematy powiecone byy
monarchii absolutnej we Francji, rewolucji angielskiej z XVII wieku, emigracji z Europy do
Ameryki, wzrostowi potgi Prus i Rosji oraz wojnie siedmioletniej.
Program klasy VII obejmowa okres od pocztkw redniowiecza do wybuchu II wojny
wiatowej. Podzielony by na sze dziaw. Pierwszy z nich, przewidziany na 19 lekcji, nosi tytu
Cywilizacja redniowieczna. Obejmowa tematy wycznie z historii powszechnej. Dotyczyy one

386

Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 10.06.1948 r. w sprawie przejciowego programu nauczania w jednolitej szkole
redniej na rok szkolny 1948-49, Dz. Urz. MO nr 7, poz. 127.

159

roli Kocioa we wczesnym redniowieczu, powstania i ekspansji islamu, monarchii Karola

Wielkiego, pocztkw historii Sowian, rozwoju feudalizmu w Europie, walki cesarstwa
z papiestwem, najazdw Mongow, pocztkw parlamentaryzmu w Anglii, wojny stuletniej,
wielkich odkry geograficznych, Odrodzenia oraz Reformacji.
Dzia drugi Czasy nowe, okres absolutyzmu i rozpadu stosunkw feudalnych. Wieki XVIIXVIII przeznaczony by do realizacji na 10 lekcjach. Poszczeglne tematy powicone byy
Francji za czasw Ludwika XIV, rewolucji angielskiej w XVII wieku, Owieceniu, powstaniu
Stanw Zjednoczonych, rewolucji francuskiej w XVIII wieku oraz wojnom napoleoskim.
Dzia trzeci Europa w okresie industrializacji i liberalizmu 1815-1848 mwi o Kongresie
Wiedeskim, witym Przymierzu, rozwoju przemysu fabrycznego, ruchach rewolucyjnych z lat
trzydziestych XIX wieku, pocztkach ruchu robotniczego, powstaniu ideologii socjalistycznej,
rozwoju parlamentaryzmu w Anglii, antagonizmach midzy mocarstwami europejskimi, o dziejach
Krlestwa Polskiego, pierwszych fabrykach na ziemiach polskich oraz Powstaniu Listopadowym
i jego skutkach.
Czwarty dzia Czasy kapitalizmu i ruchw narodowo-spoecznych 1848-1871 zawiera
tematy przeznaczone na 17 lekcji. Powiecone byy Wionie Ludw, dziaalnoci Polakw na
emigracji, ruchom zjednoczeniowym we Woszech i Niemczech, wojnie secesyjnej w Ameryce,
rozwojowi techniki, rywalizacji Francji i Anglii z Rosj, dziaalnoci K. Marksa, Powstaniu
Styczniowemu oraz uwaszczeniu chopw na ziemiach polskich.
Dzia pity Epoka imperializmu. O podzia wiata i jego dbr, 1871-1919 by
przeznaczony do realizacji na 21 lekcjach. Zawiera tematy dotyczce Komuny Paryskiej, rozwoju
parlamentaryzmu w Europie, rozwoju ruchu robotniczego i zwizkowego, rewolucji z 1905,
polityki wynaradawiania Polakw, rozwoju nauki i techniki, wczenia si Niemiec do rywalizacji
gospodarczej i politycznej, ekspansji gospodarczej Stanw Zjednoczonych, rywalizacji miedzy
mocarstwami kolonialnymi, wojen bakaskich, genezy i przebiegu I wojny wiatowej, skutkw
wojny, rewolucji w Rosji oraz udziau Polakw w wojnie i rewolucji .
Ostatni dzia wiat pomidzy pierwsz a drug wojn wiatow by przeznaczony na
10 lekcji i porusza problematyk wojny domowej w Rosji, walki o granice Polski, nowego ustroju
w Zwizku Radzieckim, powstania faszyzmu, gwnych problemw politycznych, gospodarczych
i spoecznych II Rzeczypospolitej, wiatowego kryzysu gospodarczego, agresji faszyzmu oraz
wybuchu II wojny wiatowej.
Omwiony program nauczania historii w roku szkolnym 1948-1949 stanowi mieszanin
tematw z programw funkcjonujcych w poprzednich dwch latach. Przewaay rozwizania
zastosowane w projekcie wydanym na jesieni 1947 roku, przeznaczonym dla szkoy omioklasowej

160

na rok szkolny 1948-1949, ktry nie zosta wdroony ze wzgldu na wprowadzenie szkoy
jedenastoletniej. Stopie uzalenienia tego programu od wymogw ideologicznych, przy
omawianiu dziejw nowoytnych, by wysoki. Potwierdzenie takiego wniosku mona znale
w artykule Janiny Schoenbrenner zamieszczonym w Wiadomociach Historycznych.387
Skrytykowaa ona dotychczasow periodyzacj dziejw Polski, opart na okresach panowania
dynastii krlewskich oraz przeadowanie programu klas modszych wiadomociami o wadcach
i warstwach uprzywilejowanych. Rezultatem takiego programu nauczania historii miao by
powszechne wrd dzieci przekonanie, e na lekcjach historii ucz si o krlach i magnatach.
Wedug J. Schoenbrenner historia powinna by nauk o masach ludowych i walkach klasowych,
histori pracy i ludzi pracy. Dzieje Polski powinny by podzielone wedug periodyzacji
marksistowskiej, opierajcej si na rozwoju form produkcji. Autorka pozytywnie ocenia ostatnie
zmiany programowe. Stwierdzia, e dziki nim bdzie mona pokaza uczniom polityk szlachty
polskiej, ktra w XVI-XVIII wieku zaniedbywaa obron ziem zachodnich dla ekspansji na wschd
oraz wystpowanie takich samych tendencji w Polsce w latach 1918-1921. Ponadto bdzie mona
czy rozwj przywilejw szlacheckich ze wzrostem ucisku chopw i mieszczan, powstanie
Chmielnickiego pokaza nie jako bunt, lecz walk o narodowe, spoeczne i religijne wyzwolenie
ludu ukraiskiego oraz udowodni, e renesansowe dwory magnackie wyrastay z paszczynianej
pracy chopa.
Rok szkolny 1949-1950 by drugim rokiem dostosowywania programu nauczania do potrzeb
szkoy jedenastoletniej. Na ksztat programu nauczania historii, ktry zosta wtedy wprowadzony,
miay wpyw czynniki zwizane z przemianami jakie zaszy w kraju w latach 1947-1948 w wyniku
wyborw do sejmu, sierpniowego Plenum KC PPR z 1948 r. oraz poczeniu PPR i PPS w PZPR.
Przemiany te zaowocoway opanowaniem wszystkich dziedzin ycia spoeczno-politycznego,
kulturalnego, owiatowego i naukowego przez teori i dogmaty ideologii marksistowskoleninowskiej. Komunici du wag przykadali do odpowiedniego uksztatowania umysw
modziey i w zwizku z tym szczeglny nacisk pooyli na przystosowaniu treci nauczania
w szkoach do zaoe swojej ideologii.
Podczas VII Zjazdu Historykw Polskich, ktry odby si w 1948 we Wrocawiu
postulowano opracowanie dziejw w myl wskaza marksizmu. Domagano si, by historia bya
nauczana w oparciu o materializm historyczny.388 W podobnym duchu sformuowana bya tre
rezolucji uchwalonej na krajowej naradzie aktywu owiatowego PPR, ktra odbya si

387

Janina Schoenbrenner, Nowy program historii. Klasy III i IV, Wiadomoci Historyczne, 1949, nr 4, s. 41-46.

161

w padzierniku 1948 r. Domagano si tam nastpujcych zmian: przeprowadzi rewizj

programw nauczania na wszystkich szczeblach szkolnictwa w kierunku bezwzgldnego usunicia
ideologii reakcyjnych, napenienia ich ideologi materializmu historycznego oraz wzbogacenia
problematyki dotyczcej Zwizku Radzieckiego z uwypukleniem jego przodujcej roli w walce
o pokj i demokracj.389
Konieczno zmian programowych wyjaniaa nauczycielom redakcja Wiadomoci
Historycznych: szkoa musi kroczy w pierwszym szeregu walki o postp, o nowy naukowy
pogld na wiat i std konieczno przebudowy naszych powojennych programw.390 Bardzo ostr
krytyk dotychczasowych programw zamiecia Nowa Szkoa. W artykule Stanisawa
Dobosiewicza moemy przeczyta, e programy obowizujce do 1948 roku byy obcione
akcentami nacjonalistycznymi, wyolbrzymiay niekiedy koncepcj polskiej drogi do socjalizmu,
niemiao podejmoway tematyk ZSRR i jego kluczow rol dla nowej Polski. Autor zarzuca im
podtrzymywanie mitu o wyszoci kulturalnej Zachodu, szowinistyczn czkawk pogardliwieprotekcyjnego stosunku do Wschodu, brak jasnego obrazu walki klasowej, brak jasnej koncepcji
pastwa demokracji ludowej oraz celowe zamazywanie toczcej si walki klasowej. Postulowa
pooenie szczeglnego nacisku na tematyk ZSRR i jego przodujcej roli w wiecie oraz
ukazywanie antyspoecznego i antyludowego oblicza imperializmu.391
Ministerstwo Owiaty opracowao wytyczne do pracy nad nowymi programami, ktre miay
zapobiec dotychczasowym bdom. Napisano w nich, e w nowym programie musi ulec
cakowitej, bezkompromisowej zmianie dotychczasowy, z gruntu faszywy, pokutujcy i w naszych
programach stosunek do tzw. kultury zachodniej, jakoby przodujcej i do tzw. kultury wschodniej,
jakoby uboszej i zacofanej.392 Ponadto w wytycznych zalecano szersze korzystanie z dorobku
kultury

i nauki

radzieckiej,

mwiono

o koniecznoci

usunicia

wszystkich

elementw

nacjonalistycznych takich jak wiara w mocarstwowo i wyjtkowo pastwa polskiego oraz misj
dziejow narodu polskiego. Twrcy programw mieli bardziej systematycznie ukazywa dzieje
pastw sowiaskich, zwaszcza Rosji i ZSRR; szerzej pokazywa kolonializm, midzynarodowy
i polski ruch robotniczy oraz rozwin pojcie imperializmu w oparciu o dziea Lenina.

388

Bolesaw Dunikowski, Programy historii w Polsce buruazyjnej i Polsce Ludowej, Wiadomoci Historyczne,
1952, nr 4, s. 230.
389
Rezolucja Krajowej Narady Aktywu Owiatowego PPR, ktra odbya si 30 padziernika 1948 roku w Warszawie,
Wiadomoci Historyczne, 1948, nr 4, s. 2.
390
Nowy program historii, Wiadomoci Historyczne, 1949, nr 4, s. 4.
391
Stanisaw Dobosiewicz, O masow i publiczn krytyk programw, Nowa Szkoa, 1950, nr 3-4, s. 131.
392
AAN, M Ow., sygn. 108-4, Wytyczne dla pracy nad programami nauczania. Pismo wewntrzne Ministerstwa
Owiaty z dnia 16.11,1948 r.

162

Program nauczania historii opracowany wedug tych wytycznych przez Zofi Podkowisk,
Janin Schoenbrenner, Mari Turlejsk, Weronik Gostysk i Gustawa Markowskiego393 wydany
zosta w 1949 roku i mia obowizywa od roku szkolnego 1949-1950.394 Zyska on wiele pochwa
ze wzgldw ideologicznych. Redakcja Wiadomoci Historycznych uja to w nastpujcy
sposb: podkreli naley cakowite zerwanie naszego programu z eklektyzmem teoriopoznawczym
programw historii nie tylko przedwojennych, ale i przejciowych, stanowicych podstaw
nauczania do chwili obecnej. (...). Nowy program oparty jest wyranie na materializmie
dialektycznym i historycznym, posiada wic okrelon, jednolit podstaw filozoficzn. Gwnym
celem tego programu byo, wedug redakcji, doprowadzenie modziey do znajomoci istotnej
klasowej treci faktw i procesw historycznych, bo tylko na tej drodze modzie moe pozna
struktur gospodarcz waciw dla poszczeglnych okresw dziejowych oraz rda, kierunki
i istot spoeczn jej cigych przemian, a zatem zrozumie jej powizania z opartym na tej
podstawie ustrojem spoecznym, politycznym, formami ycia kulturalnego i ich wzajemn
wspzalenoci.395
Nowy program utrzymywa obrazowe nauczanie prehistorii w drugim semestrze III klasy
w wymiarze dwch godzin tygodniowo. Cao materiau podzielono na pi dziaw. Pierwszy
z nich, Wiadomoci wstpne zawiera tematy dotyczce ycia i zaj ludzi w czasach
prehistorycznych oraz zmian na Ziemi w tym okresie. Dzia drugi Starsza epoka kamienna czyli
paleolit mwi o ewolucji sposobw zdobywania poywienia, broni i narzdzi oraz wierzeniach.
Dzia trzeci Modsza epoka kamienna czyli neolit zawiera tematy mwice o pocztkach
rolnictwa, rzemiosa, grnictwa, pierwszych wynalazkach technicznych oraz obrzdach zwizanych
z chowaniem zmarych. Tematy dziau czwartego Epoka metali mwiy o ewolucji rzemiosa
zwizanej z wytapianiem metali, rozwoju rolnictwa, pierwszych podrach, pojawieniu si handlu
wymiennego oraz o pierwszych osadach na przykadzie Biskupina. Ostatni, pity dzia zawiera
tematy dotyczce ycia, zaj i wierze najdawniejszych Sowian.
Nauczanie w klasie IV miao odbywa si w wymiarze czterech godzin tygodniowo
i obejmowao dzieje Polski od czasw najdawniejszych do 1948 roku. Materia podzielono wedug
marksistowskiej periodyzacji dziejw na: epok wsplnoty pierwotnej, wytwarzanie si stosunkw
feudalnych, epok feudalizmu, formowanie si kapitalizmu, kapitalizm, imperializm oraz czasy
wiodce ku socjalizmowi.

393

AAN, M Ow., sygn. 108-5, Pismo J. Barbaga, dyrektora gabinetu ministra owiaty do H. Jaboskiego wiceministra
owiaty z dnia 19.08.1949 r.
394
Program nauki w 11-letniej szkole oglnoksztaccej. Projekt. Historia, Warszawa 1949, s. 7-31.
395
Nowy program historii. Wiadomoci Historyczne, 1949, nr 4, s .5.

163

Wydzielono dwanacie dziaw. Epoce wsplnoty pierwotnej powicony by tylko jeden,

omawiajcy ycie Sowian w dawnych czasach. Epoce wytwarzaniu si stosunkw feudalnych
w Polsce powicony by dzia Ksztatowanie si feudalnego pastwa polskiego w wiekach XXIII. Zawiera on tematy mwice o panowaniu pierwszych Piastw a do rozbicia dzielnicowego.
Poruszane byy problemy walk z Niemcami, rozwarstwienia spoecznego, powsta ludowych
przeciwko monym i Kocioowi, czasowego uzalenienia od Niemcw oraz podziau Polski na
dzielnice.
Epoka feudalizmu omawiana bya w czterech dziaach. Pierwszy z nich Czasy
rozdrobnienia feudalnego Polski zawiera tematy dotyczce osabienia dzielnicowej Polski,
sytuacji

poszczeglnych

grup

ludnoci,

sprowadzenia

Krzyakw,

najazdu

tatarskiego,

powstawania miast oraz zjednoczenia ziem polskich w XV wieku. Kolejny dzia Tworzenie si
pastwa szlacheckiego mwi o budowaniu monarchii stanowej, odbudowie kraju przez
Kazimierza Wielkiego, rozwoju Krakowa jako nowej stolicy, pocztkach dynastii Jagiellonw,
powstaniu folwarku paszczynianego oraz wojnach z Krzyakami. Dzia Rozkwit Polski
szlacheckiej dotyczy zdobywania przez szlacht przywilejw, Reformacji na ziemiach polskich,
kultury odrodzeniowej, zacienienia zwizkw z Litw, ostatecznego pokonania Krzyakw,
wolnych elekcji oraz pierwszych wojen z Rosj i ze Szwedami. Nastpny dzia zawiera tematy
mwice o wojnach w XVII wieku oraz wpywie tych wojen na pastwo polskie.
Epoka ksztatowania si kapitalizmu omwiona bya w dwch dziaach. Pierwszy z nich
dotyczy upadku pastwa polskiego, zamiany paszczyzny na czynsz, powstawania manufaktur
oraz walki Polakw o uratowanie pastwa. Drugi Czasy walk narodowowyzwoleczych zawiera
tematy mwice o walce Polakw u boku Napoleona, dziejach Ksistwa Warszawskiego
i Krlestwa Polskiego, o powstaniu listopadowym, krakowskim, wionie ludw i powstaniu
styczniowym, a take o udziale Polakw w Komunie Paryskiej.
Epoka kapitalizmu omwiona bya w dziale Czasy kapitalizmu na ziemiach polskich pod
zaborami 1848-1900. Zawiera on tematy powicone rozwojowi przemysu na ziemiach polskich,
pocztkowi ruchu robotniczego oraz dziaalnoci Marksa i Engelsa.
Epoka imperializmu bya szeroko ujta w trzech dziaach. Pierwszy z nich Pocztki
imperializmu na ziemiach polskich pod zaborami dotyczy rewolucji 1905 roku, ruchu
robotniczego w Rosji, genezy i przebiegu I wojny wiatowej, rewolucji w Rosji oraz udziau
Polakw w tych wydarzeniach. Drugi dzia Rzeczpospolita buruazyjno-obszarnicza 1918-1939
zawiera tematy mwice o odzyskaniu niepodlegoci przez Polsk, walce o granice, stosunkach
gospodarczych i spoecznych, przemianach ustrojowych, polityce zagranicznej, budowie nowego
ustroju w ZSRR, powstaniu faszyzmu oraz wojnie domowej w Hiszpanii. Dzia trzeci Polska

164

w latach drugiej wojny wiatowej 1939-1945 powiecony by najazdowi niemieckiemu na Polsk,

sytuacji Polakw pod okupacj, najazdowi niemieckiemu na ZSRR, dziaalnoci lewicy polskiej
w kraju i w ZSRR, wyzwoleniu Polski i wprowadzeniu nowego ustroju.
Czasy ku socjalizmowi opisane byy w jednym dziale zatytuowanym W Polsce
Ludowej. Dotyczy on reformy rolnej i nacjonalizacji przemysu, referendum i wyborw do sejmu
w 1947 roku, sojuszu z ZSRR, zjednoczenia ruchu robotniczego, planw gospodarczych, rozwoju
owiaty i kultury oraz przemian na wiecie po II wojnie wiatowej.
Materia przeznaczony dla klasy V przewidziany by do realizacji na 3 lekcjach tygodniowo.
Zawiera

wiadomoci

o dziejach

staroytnych

i redniowiecznych.

By

to

pocztek

systematycznego kursu historii Polski i powszechnej.

Dzieje staroytne podzielono na cztery dziay. Pierwszy z nich Ustrj rodowy mwi
o organizacji spoeczestwa w epoce kamiennej. Drugi Pastwa nadrzeczne oparte na
niewolnictwie dotyczy dziejw Mezopotamii, Egiptu, Indii i Chin. Zawarte w nim byy
informacje o pooeniu geograficznym pierwszych pastw staroytnych, o ustrojach i prawach tych
pastw oraz o ich kulturze i wierzeniach. Dzia trzeci Staroytna Grecja powiecony by
rodowisku geograficznemu Grecji, yciu codziennemu w epoce Homera, powstaniu miast-pastw,
kolonizacji greckiej, Sparcie i Atenom jako przykadom dwch rnych ustrojw politycznych,
wojnom z Persami, kulturze greckiej, niewolnictwu, wojnom domowym, popadniciu w zaleno
od Macedonii, oraz podbojom Aleksandra Macedoskiego. Dzia czwarty Staroytny Rzym
dotyczy najdawniejszych dziejw Rzymu, podboju Italii, wojen z Kartagin, tworzenia imperium
rzymskiego, przemian gospodarczych i spoecznych, niewolnictwa, upadku republiki, rzdw
pierwszych cesarzy, organizacji imperium rzymskiego, kultury i techniki rzymskiej oraz pojawienia
si chrzecijastwa. Kocowe tematy mwiy o kryzysie cesarstwa, najazdach plemion
barbarzyskich, podziale cesarstwa i upadku jego zachodniej czci. Wiadomoci dotyczce
redniowiecza skaday si z dwch dziaw. Pierwszy Wczesne redniowiecze, przejcie od
ustroju niewolnictwa do feudalizmu porusza problemy dziejw pastwa Karola Wielkiego,
powstawania pastw europejskich na gruzach monarchii karoliskiej, powstawania pierwszych
pastw sowiaskich, zasad gospodarki feudalnej, rozpadu cesarstwa bizantyjskiego, powstania
islamu i podbojw arabskich, walk Sowian z Niemcami, powstania pastwa polskiego, panowania
Bolesawa Chrobrego oraz kryzysu pastwa polskiego w XI wieku. Dzia drugi Europa w okresie
rozkwitu feudalizmu dotyczy ycia codziennego w redniowieczu, roli poszczeglnych grup
spoecznych, znaczenia Kocioa i klasztorw, rozwoju kultury i ycia umysowego, tworzenia si
miast, walk cesarstwa z papiestwem, walk wewntrznych w Polsce za czasw Bolesawa miaego,

165

feudalnych stosunkw gospodarczych w Polsce, walk Bolesawa Krzywoustego z Niemcami

i Pomorzanami, wypraw krzyowych oraz wzrostu znaczenia papiestwa.
Program klasy VI obejmowa dzieje Polski i powszechne od XII do poowy wieku XIX i by
przeznaczony do realizacji na 3 godzinach tygodniowo. Materia zosta podzielony na pi dziaw.
Pierwszy z nich obejmowa tematy powicone zmianom gospodarczym w XII wieku, pojawieniu
si zainteresowania kultur wieck oraz naporowi Niemcw na Wschd.
Dzia drugi Polska w epoce feudalizmu zawiera tematy mwice o rozbiciu
dzielnicowym i jego nastpstwach, dziejach Francji w XII-XIV wieku jako przykadzie monarchii
stanowej, dziejach Anglii w tym samym okresie z podkreleniem pocztkw parlamentaryzmu,
dziejach Hiszpanii, Cesarstwa Niemieckiego i Czech. Byy w nim take tematy mwice
o zjednoczeniu Polski i jej wzmocnieniu przez ostatnich Piastw, dziejach Rusi, sojuszu polskolitewskim, walkach tych pastw z Krzyakami, powstaniu folwarku szlacheckiego, odzyskaniu
przez Polsk Pomorza Gdaskiego, upadku Bizancjum oraz o przemianach we Woszech w XIV
i XV wieku.
Trzeci dzia Feudalna Europa w okresie Odrodzenia, Reformacji i reakcji katolickiej
dotyczy odkry geograficznych i ich nastpstw, kultury renesansowej, przyczyn Reformacji,
pojawienia si nowych wyzna, wojen religijnych, przeciwdziaania Kocioa katolickiego,
pocztkw gospodarki kapitalistycznej w Anglii, wzmocnieniu Rosji za czasw Iwana Gronego,
kultury odrodzeniowej i Reformacji w Polsce, wojen Polski z Rosj i ze Szwecj, wolnych elekcji,
wojny trzydziestoletniej, wojen z Kozakami i z Turcj oraz pocztkw osabienia i upadku
Rzeczypospolitej.
Kolejny dzia Europa feudalna w okresie pierwszych rewolucji buruazyjnych, pocztki
kapitalizmu zawiera tematy powicone rewolucji angielskiej z XVII wieku, absolutyzmowi we
Francji, reformom Piotra Wielkiego w Rosji, utworzeniu Krlestwa Pruskiego oraz powstaniu
Stanw Zjednoczonych.
Ostatni dzia Rozwj kapitalizmu w Europie zawiera tematy dotyczce rewolucji we
Francji w XVIII wieku, rozbiorw Polski, prb uratowania pastwa polskiego, wojen
napoleoskich i udziau w nich Polakw, dziejw Ksistwa Warszawskiego i Krlestwa Polskiego,
Powstania Listopadowego, pojawienia si socjalizmu utopijnego, dziaalnoci Polakw na emigracji
oraz Powstania Krakowskiego.
Program klasy VII obejmowa okres od Wiosny Ludw do zakoczenia I wojny wiatowej.
Cao materiau podzielono na sze dziaw przeznaczonych do realizacji w wymiarze trzech
lekcji tygodniowo.

166

Pierwszy dzia Rewolucja 1948 skada si z tematw powiconych dziaalnoci Marksa

i Engelsa, przebiegowi wydarze z lat 1848-1849 oraz udziaowi w nich Polakw. Dzia drugi
Rozwj kapitalizmu porusza problemy rozwoju gospodarczego Anglii, wojny domowej
w Stanach Zjednoczonych, zjednoczenia Woch i Niemiec, rozwoju ruchu robotniczego w Rosji,
utworzenia I Midzynarodwki, Powstania Styczniowego oraz uwaszczenia chopw. Dzia trzeci
Komuna Paryska 1871 dotyczy wojny francusko-pruskiej i dziaalnoci Komuny Paryskiej. Dzia
czwarty Okres imperializmu 1870-1914 zawiera informacje o kolonialnej polityce mocarstw,
o konfliktach pomidzy tymi pastwami, powstaniu w Chinach, wojnie rosyjsko-japoskiej,
dziaalnoci Lenina i Stalina oraz o rewolucji z 1905 roku. Pity dzia Kapitalizm i pocztki
imperializmu na ziemiach polskich pod zaborami 1864-1918 dotyczy wynaradawiania Polakw,
rozwoju polskiego ruchu robotniczego, autonomii galicyjskiej, powstania ruchu ludowego oraz
przyczyn i przebiegu I wojny wiatowej. Ostatni dzia Wielka Socjalistyczna Rewolucja 1917
informowa o rewolucji lutowej i padziernikowej, pierwszych dekretach bolszewikw, udziale
Polakw w rewolucji oraz stosunku walczcych stron do sprawy polskiej.
Przemiany jakie zaszy w Polsce w latach 1947-1948 wycisny swoje pitno na programie
nauczania historii. Wprowadzono now periodyzacj dziejw, uwzgldniajc dzieje spoecznogospodarcze w ujciu marksistowskim. W 1951 roku Ministerstwo Owiaty w instrukcji
o organizacji roku szkolnego przedstawio dokadnie zasady tej periodyzacji i przypomniao, e
obowizkiem nauczyciela jest ich stosowanie w nauczaniu. Oddzielnie przedstawiono periodyzacj
dziejw Polski i dziejw powszechnych.
Histori Polski podzielono na cztery epoki: wsplnoty pierwotnej, feudalizmu, kapitalizmu
i socjalizmu. Oprcz pierwszej i ostatniej z tych epok, dwie pozostae miay podzia na szczegowe
okresy. Epoka feudalizmu podzielona zostaa na: okres wytwarzania si stosunkw feudalnych do
1138 roku, okres rozdrobnienia feudalnego 1138-1320, okres odbudowy jednoci pastwowej
Polski i ksztatowanie si stanw w procesie walk klasowych 1320-1454, okres rozkwitu
gospodarczego i kulturalnego Rzeczypospolitej szlacheckiej 1454-1472, okres zahamowania
rozwoju si produkcyjnych i zaamania si demokracji szlacheckiej w okresie reakcji katolickiej
1472-1648, okres kryzysu Rzeczypospolitej szlacheckiej w okresie rzdw oligarchii magnackiej:
poowa XVII - poowa XVIII, okres ksztatowania si stosunkw kapitalistycznych: II poowa
XVIII - I poowa XIX wieku, ktry dodatkowo podzielono na lata upadku szlacheckiego,
wielonarodowociowego pastwa - do 1795 r. oraz lata postpowych walk narodowowyzwoleczych na tle ksztatowania si kapitalizmu w trzech zaborach - 1795-1864.
Epok kapitalizmu datowan na lata 1864-1944 podzielono na nastpujce okresy:
kapitalizm przedmonopolistyczny 1864-1900, okres imperializmu 1900-1944 z dodatkowym

167

podziaem na imperializm w warunkach zaborw 1900-1918, Wielk Socjalistyczn Rewolucj

Padziernikow 1917 r. i jej przeomowe znaczenie dla losw dziejowych narodu polskiego,
imperialistyczne pastwo polskie w epoce rewolucji socjalistycznej i powszechnego kryzysu
kapitalizmu 1918-1939 oraz Polsk w latach II wojny wiatowej.
Dzieje powszechne podzielono na pi epok: wsplnoty pierwotnej, niewolnictwa,
feudalizmu, kapitalizmu i socjalizmu. Podobnie jak przy periodyzacji dziejw Polski, wszystkie
epoki oprcz pierwszej i ostatniej, podzielone byy na okresy. Epok niewolnictwa podzielono na
dzieje staroytnego Wschodu, Grecji i Rzymu. Feudalizm podzielono na okres ksztatowania si
feudalizmu w V-X wieku, rozkwit feudalizmu w XI-XV wieku i rozkad feudalizmu od koca XV
wieku do rewolucji buruazyjnej w Anglii. Kapitalizm podzielono na okresy: od rewolucji
buruazyjnej w Anglii do rewolucji buruazyjnej we Francji, zwycistwa i rozkwitu kapitalizmu
1789-1848, kapitalizmu wolnokonkurencyjnego 1848-1871, ksztatowania si imperializmu 18711900 oraz imperializmu 1900-1918.396
Program nauczania historii w 11-letniej szkole oglnoksztaccej oraz przedstawiona
periodyzacja dziejw Polski i powszechnych wskazyway jakie fakty i procesy historyczne maj
by omwione na lekcjach oraz jaka ma by ich ocena i interpretacja. Informacje o tym jak to robi
zawarte byy w nazwach nadawanych poszczeglnym faktom, procesom i epokom historycznym
oraz treci tematw i szczegowych zagadnie umieszczonych w programie. W klasie IV
uczniowie mieli dowiedzie si, e skutkiem rewolucji francuskiej z XVIII wieku bya zmiana
formy wyzysku feudalnego na now form wyzysku.397 Podczas omawiania dziejw Komuny
Paryskiej naleao uwiadomi czwartoklasistom, e niech duej czci spoeczestwa do
dziaalnoci Komuny to zdrada interesw ojczyzny przez buruazj francusk.398 Podczas
omawiania rozwoju ruchu robotniczego na przeomie XIX i XX wieku nauczyciel mia zestawi
obok siebie nazwiska Lenina i Stalina. Musia take podkrela, e w polskim ruchu robotniczym
tylko SDKPiL bya parti prawdzie rewolucyjn, najblisz partii bolszewickiej.399 Dziaalno
J. Pisudskiego i obozu niepodlegociowego w czasie I wojny wiatowej program kwituje tylko
jednym zdaniem, e ludzie ci byli w obozie imperializmu austro-niemieckiego.400 Nie byo
przewidziane, by ucze klasy IV pozna takie postacie jak Pisudski, Paderewski itp. oraz takie
organizacje

jak

POW,

Legiony

itp.

Pozna

natomiast

mia

postacie

Dieryskiego

396

Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 16.06.1951 r. w sprawie instrukcji programowej i podrcznikowej dla 11letniej szkoy oglnoksztaccej na rok szkolny 1951-52, Dz. Urz. MO nr 11, poz.135.
397
Program nauki w 11-letniej szkole..., s. 20.
398
Tame s. 24.
399
Tame s. 27.
400
Tame.

168

i wierczewskiego przy omawianiu rewolucji w Rosji. Mia rwnie dowiedzie si, e zwyciska
rewolucja przekrela rozbiory Polski i przywraca narodowi polskiemu niepodlego.401 W ten
sposb ucze mia pozna zarwno skutki rewolucji dla Polakw jak te przyczyny odzyskania
niepodlegoci. Inne informacje na te tematy nie byy przewidziane. Polska okresu
midzywojennego bya Rzeczpospolit buruazyjno-obszarnicz i znajdowaa si w obozie
imperializmu.402 Wojna z Rosj Radzieck w obronie niepodlegoci to imperialistyczny najazd
obszarnikw polskich i polskiej buruazji, a postawa komunistw polskich to wystpienie
w obronie Republiki Rad. Przy omawianiu tego okresu naleao podkreli, i wadze polskie
zajte wojn na wschodzie zaniedbay spraw plebiscytw na Mazurach w 1920 r., i na lsku
w 1921 r.403 W podobnym tonie podane byy informacje o gospodarce II Rzeczypospolitej. Ucze
mia si dowiedzie, e w Polsce kapita decyduje o yciu gospodarczym i wystpowao
zaprzedanie przemysu polskiego cudzoziemcom. Najwiksze polskie budowy tego okresu to
przygotowanie do wojny: rozbudowa portu w Gdyni, COP.404 Czwartoklasistom naleao
wyjani, e konstytucja z 1921 roku zapewniaa wyczny wpyw klas posiadajcych na rzdy,
przewrt majowy mia charakter faszystowski, a polityka zagraniczna charakteryzowaa si
wzrostem wpyww imperialistycznych oraz przymierzem z faszystowskimi Niemcami.405
Ustrj panujcy w Polsce po 1926 roku naleao przedstawi jako faszyzm, ziemie wschodnie
Rzeczypospolitej jako ukraiskie i biaoruskie pkolonie Polski, KPP jako parti stojc na
czele robotnikw i chopw i trwajc w walce o zjednoczenie ruchu robotniczego i o utworzenie
antyfaszystowskiego frontu ludowego w obronie niepodlegoci.406 Inne ruchy polityczne uznano
za zbdne w programie klasy IV. Natomiast duo miejsca powiecono w tym programie dziejom
ZSRR, pastwa w ktrym praca staa si spraw honoru, mstwa i bohaterstwa, w ktrym
nastpia likwidacja kryzysw i bezrobocia. Byo to socjalistyczne mocarstwo przemysowokochozowe, w ktrym wykorzeniono wszelki wyzysk i ucisk i w ktrym nastpi wzrost
dobrobytu mas pracujcych.407 Omawiajc kampani wrzeniow w Polsce nauczyciel mia
przeciwstawi bohatersk walk narodu polskiego ucieczce dowdztwa i rzdu.408 Za jedyn
posta z tych wydarze, godn umieszczenia w programie uznano Mariana Buczka. Podobnie,
omawiajc polski ruch oporu naleao wspomnie tylko takie organizacje jak PPR, KRN oraz takie

401

Tame s. 28.
Tame.
403
Tame.
404
Tame s. 40.
405
Tame.
406
Tame
407
Tame s. 30.
408
Tame s. 31.
402

169

postacie jak Nowotko, Bierut, Fornalska, Krasicki, Sawicka. Ze wszystkich oddziaw wojsk
polskich walczcych na rnych frontach, w programie umieszczono jedynie te, ktre utworzone
byy przez ZPP i walczyy u boku Armii Czerwonej. Spord dowdcw wspomniano tylko
Konstantego Rokossowskiego. W podobnie jednostronny sposb przedstawia ten program dzieje
pierwszych powojennych lat. Zauway mona nastpujc prawidowo - im bliej
wspczesnoci tym bardziej jednostronny dobr faktw.
Podobna sytuacja wystpowaa w programie dla klas V-VII. W klasie V uczniowie
dowiadywali si, e podstawowe przeciwiestwa spoeczestwa greckiego to walka niewolnikw
z wacicielami oraz bogatych z biednymi.409 Natomiast kultura grecka, podobnie jak rzymska.
miaa charakter klasowy.
Program dla klasy VI ju w XII-XIV wieku zauwaa istnienie jzyka i kultury biaoruskiej
na terenach, ktre w XV wieku stay si czci Rzeczypospolitej.410 Kontrreformacja, wedug tego
programu, miaa klasowe oblicze, gdy stawiaa sobie za cel obron feudalizmu.411
W klasie VII przyczyn klski Wiosny Ludw zalecano szuka w zdradzie buruazji i jej
sojuszu z feudaln reakcj.412 Stalina nazywano najbliszym wsppracownikiem Lenina,
a omawiajc wydarzenia z 1905 roku podkrelano, oprcz duej roli Lenina, take wielk rol
Stalina.413 W temacie dotyczcym walki o polsko lska, Pomorza i Wielkopolski zauwaono
tylko rol klasy robotniczej.414
Dzieje Polski i powszechne po 1918 roku zostay pominite w systematycznym kursie
historii. Ponadto zauway w nim mona przewag dziejw powszechnych nad dziejami Polski,
pooenie nacisku na sprawy spoeczno-gospodarcze, rozbudowanie faktografii tych wydarze,
ktre mona zaliczy do walk klasowych oraz pomijanie postaci i ruchw politycznych, ktrych
pogldy i programy odbiegay od komunistycznych, a ktre chciano skaza na zapomnienie.
Interpretacja wszystkich faktw i procesw historycznych bya opracowana na podstawie
komunistycznych zaoe ideologicznych i metodycznych, ktre w nauce i owiacie polskiej stay
si obowizujce od 1948 roku.
Omawiany program nie mg wej w ycie w roku szkolnym 1949-1951 w przedstawionej
formie. Dla zachowania cigoci nauczania pomidzy poszczeglnymi klasami wprowadzono
w nim pewne tymczasowe zmiany dostosowawcze. Klasa V do lutego 1950 r. miaa realizowa

409

Tame s. 39.
Tame s. 54.
411
Tame s. 56.
412
Tame s. 70.
413
Tame s. 73.
414
Tame s. 75.
410

170

program klasy IV, od tematu powieconego Powstaniu Kociuszkowskiemu do tematu dotyczcego

zjednoczenia partii robotniczych w powojennej Polsce. Dopiero po tym mia by realizowany
waciwy program klasy V. Na okres luty-czerwiec 1950 r. przewidziane byy do realizacji
pierwsze cztery dziay, czyli te, w ktrych omawiano dzieje pastw staroytnych.
Klasa VI miaa pozna dzieje staroytne, redniowieczne oraz nowoytna Polski
i powszechne do poowy XVIII wieku. Bya to skrcona wersja programu dla klasy VI. Klasa VII
w pierwszym etapie miaa realizowa program klasy VI od tematu dotyczcego rewolucji
francuskiej w XVIII wieku do koca. W drugim etapie uczniowie mieli pozna tematy
z waciwego programu dla klasy VII. W zwizku z tym, e program by opracowany z myl
o realizacji na trzech lekcjach tygodniowo, a uczniowie klasy VI w roku szkolnym 1949-1950 mieli
tylko dwie lekcje historii, nauczyciele, by zrealizowa program mieli zalecone czenie ze sob
ssiednich tematw po dwa, a nawet po trzy.415 By to drugi etap przystosowania nauczania historii
do programu szkoy jedenastoletniej.
Trzeci etap nastpi w roku szkolnym 1950-1951. Wydana w tym roku instrukcja
programowa nakazywaa, by nauczanie historii w klasach III-V odbywao si cile wedug
Programu nauki w 11-letniej szkole oglnoksztaccej z 1949 roku. Nauczanie w klasach VI-VII
miao odbywa si rwnie wedug tego programu, jednake z pewnymi przesuniciami Klasa VI
na pocztku miaa uczy si z programu klasy V i pozna tematy od Pastwo Frankw do
Wyprawy krzyowe. Nastpnie miaa realizowa wszystkie tematy z programu dla klasy VI.
Klasa VII pocztkowo miaa uczy si zgodnie z programem klasy VI i pozna tematy od
Buruazyjna rewolucja angielska w XVII wieku do Powstanie Krakowskie w 1846 roku.
w nastpnej kolejnoci miaa pozna tematy przewidziane dla klasy VII.416
Mimo duego nasycenia treci programowych ideologi, redakcja Wiadomoci
Historycznych zgosia do omawianego programu klika zastrzee. Przede wszystkim domagaa
si, by program odzwierciedla zmiany zwizane z realizacja planu szecioletniego. Chciaa, by
silnej podkrela wzajemne oddziaywanie podbudowy i nadbudowy, rol ideologii organizujcej
wiadomo mas w okresach wzmoonych walk klasowych i przemian rewolucyjnych, by
pogbione zostao zagadnienie walki klasowej. Postulowano, aby program pozwoli
nauczycielowi historii znale si na froncie walki klasowej, wskaza uczniom istot socjalizmu,

415

Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 2.08.1949 r. w sprawie przejciowego programu nauczania dla 11-letniej
szkoy oglnoksztaccej na rok szkolny 1949-50, Dz. Urz. MO nr 12, poz.209.
416
Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 28.07.1950 r. w sprawie programu nauczania dla 11-letniej szkoy
oglnoksztaccej na rok szkolny 1950-51, Dz. Urz. MO nr 13, poz.173.

171

jego tre. Jednoczenie twierdzono, e nauczyciel winien uczy czujnoci wobec wrogw
klasowych. 417
Postulaty te zostay czciowo zrealizowane w Instrukcji programowej i podrcznikowej
dla 11-letniej szkoy oglnoksztaccej na rok szkolny 1951-52. Nakazywaa ona rozszerzenie
programu klasy IV o nastpujce tematy: Polska nasza ojczyzna, Konstanty Rokossowski,
Front narodowy w walce o pokj oraz Plan 6-letni. Ponadto wiele tematw zostao skrelonych
lub przeredagowanych. Najczciej skrelano pewne szczegowe kwestie. W klasie IV skrelono
zagadnienia dotyczce lubu Jadwigi z Jagie, luteranizmu oraz kalwinizmu w Polsce. W klasie
V wykrelono zagadnienia dotyczce dziejw Asyrii i Babilonu, staroytnych Indii, wojen Rzymu
z Kartagin, roli Kocioa w Europie redniowiecznej, ycia i kultury rycerzy oraz wypraw
krzyowych. Dodano natomiast wiadomoci mwice o wsppracy niewolnikw i biedoty
rzymskiej z barbarzycami napadajcymi na Rzym. W klasie VI skrelono wiadomoci o dziejach
Hiszpanii w XI-XV wieku, redniowiecznych wyobraeniach o ksztacie Ziemi oraz o Reformacji
w Szwajcarii. Dodano informacje o gromadzeniu kapitau przez mocarstwa europejskie w XVII
wieku w nastpstwie grabiey kolonii i handlu niewolnikami. Ponadto do tematu o technice i nauce
w XVI-XVII wieku dodano zagadnienie o walce Kocioa z now nauk.418
Cz

tych

zmian

wynikaa

z koniecznoci

usunicia

zbytecznych

szczegw,

wystpujcych w nadmiernej iloci, jednake wikszo zmian odpowiadaa na zapotrzebowanie

ideologiczne wadz pastwowych, ujawniane midzy innymi na amach Wiadomoci
Historycznych.
W roku 1952 czasopismo to opublikowao kolejne artykuy zawierajce postulaty zmian
w programie nauczania historii. Bolesaw Dunikowski napisa, e dziki pracy Stalina W sprawie
marksizmu w jzykoznawstwie oraz nowym pracom historykw radzieckich nad metodologi
historii, dokona si zwrot historii polskiej ku materializmowi historycznemu, rozwina si nauka
historyczna jako suba masom pracujcym, powstaa marksistowska periodyzacja dziejw
i w zwizku z tym w programie nauczania historii naley wysun na pierwszy plan wiadomoci
potrzebne do zrozumienia planu szecioletniego.419 Autor artykuu uwaa, e program jeszcze zbyt
sabo wysuwa lini walki klasowej, ujmuje problemy kulturalne bez klasowego owietlenia i czsto
zawiera ujcia obiektywistyczne. Postulowa rozszerzenie programu klasy VII tak, aby
obejmowa epok socjalizmu.

417

Program historii na rok szkolny 1950-51, Wiadomoci Historyczne, 1950, nr 4, s. 30.

Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 16.06.1951 r. w sprawie instrukcji programowej i podrcznikowej dla 11letniej szkoy oglnoksztaccej na rok szkolny 1951-52, Dz. Urz. MO nr 11, poz.135.
418

172

Podobne stanowisko prezentowaa Kinga Szymborska. Uwaaa, e program szkoy

jedenastoletniej obowizujcy od roku szkolnego 1949-1950 wykazuje braki, ktre s
przezwyciane w miar jak rozwija si marksistowska nauka oraz w miar korzystania
z radzieckiej nauki historii. Podkrelaa rwnie zalet rozszerzenia programu klasy VII o dzieje
okresu po 1918 roku, twierdzc e bdzie mona dziki temu pokaza prawidowoci rozwoju
spoeczestwa poprzez kolejne zmiany formacji spoeczno-ekonomicznych a do likwidacji w ZSRR
antagonistycznych formacji i wejcia ludzkoci w now epok - socjalizm.420
Zgodnie z tymi postulatami w roku szkolnym 1952-1953 rozszerzony zosta program klasy
VII o kilkanacie tematw dotyczcych historii Polski i powszechnej od roku 1918 do 1952.
W zwizku z tym zaistniaa konieczno przesunicia wiadomoci o okresie 1848-1871 z pocztku
programu klasy VII na koniec programu klasy VI. Nowe tematy w klasie VII mwiy o budowie
ustroju socjalistycznego w ZSRR, dziaalnoci KPP w Polsce, walkach spoecznych, przewrocie
majowym, rzdach sanacji, antyradzieckiej polityce wadz polskich i odrzuceniu pomocy ZSRR
w przededniu katastrofy wrzeniowej, o udziale komunistw polskich w kampanii wrzeniowej,
przebiegu okupacji hitlerowskiej, walce PPR z okupantem przeciwstawionej hasu stania z broni
u nogi lansowanemu przez AK, wsppracy NSZ i kierownictwa AK z Gestapo, o mordowaniu
czonkw PPR i GL, dziaalnoci komunistw polskich w ZSRR, utworzeniu KRN i PKWN,
o Powstaniu Warszawskim jako wyzyskaniu patriotyzmu ludnoci dla celw antynarodowych,
formowaniu si powojennej Polski i jej sojuszy, budowaniu nowego ustroju i utrwalaniu wadzy
ludowej, osigniciach ZSRR po II wojnie wiatowej, utworzeniu obozu pastw demokracji
ludowej, walce o pokj prowadzonej przez ten obz na czele z ZSRR oraz o imperializmie
amerykaskim w walce o panowanie nad wiatem. Ostatni temat powicony by konstytucji
polskiej z 1952 roku.421
Nowy, 1953-1954, rok szkolny przynis zmiany w programach klas IV-V. Zostaa
zmniejszona ilo godzin przeznaczonych na nauczanie historii w tych klasach, w IV do trzech
tygodniowo, a w V do dwch. Bya to odpowied na sygnay dochodzce ze szk o znacznym
przeadowaniu programu nauczania historii. W klasie IV program zosta ograniczony do zarysu
dziejw Polski przedstawionego w 72 tematach, ktre obejmoway okres od pocztkw pastwa do
lat po II wojnie wiatowej. Bya to uproszczona wersja programu z 1949 roku. Program klasy V
ograniczono do 50 tematw obejmujcych dzieje pastw staroytnych oraz dzieje Polski od

419

Bolesaw Dunikowski, Programy historii w Polsce buruazyjnej i Polsce Ludowej, Wiadomoci Historyczne,
1962, nr 2, s. 231-232.
420
Kinga Szymborska, Uwagi o programie historii w roku szkolnym 1952-53, Wiadomoci Historyczne, 1952, nr 4,
s. 218.

173

powstania pastwa do rozbicia dzielnicowego.422 W porwnaniu z programem wyjciowym z 1949

roku zmniejszono ilo zagadnie dotyczcych dziejw powszechnych redniowiecza.
Mimo duego nasycenia programw nauczania ideologi, w prasie nauczycielskiej
w dalszym cigu pojawiay si artykuy krytykujce nienadanie za przemianami spoecznymi
w kraju. M. Pcherski na amach Nowej Szkoy postulowa, by w wikszym stopniu nasyci
programy elementami wychowawczymi oraz wprowadzi takie treci, ktre pozwol jak
najszybciej wykorzeni z psychiki ludzkiej osad redniowiecznych pogldw oraz bakcyle
zatruwajce ycie spoeczne wypaczeniami okresu kapitalistycznego.423 Konieczno zmian
motywowa rozwojem nauki wynikajcym z nowych prac Stalina. Ponadto domaga si
ograniczenia programu do treci najbardziej istotnych, ograniczenia treci zbyt trudnych oraz
zmniejszenia obcienia uczniw lekcjami.
Podobne opinie pojawiay si w prasie nauczycielskiej dosy czsto, zwaszcza w latach
1953-1954. Maksymilian Dul zwrci uwag na fakt, e od opracowania aktualnych programw
zaszy w kraju due zmiany, a szkoa nie nada za nimi. Postulowa, by programy czciej
dostosowywa do potrzeb ycia. By on jednym z wielu zwolennikw suebnej roli historii wobec
polityki i ideologii. Z kolei na nadmierne obcienie uczniw materiaem nauczania i duy stopie
trudnoci przekazywanej wiedzy zwraca uwag Jan Majewski w dyskusji na amach Nowej
Szkoy.424
W padzierniku 1953 r. w KC PZPR odbya si narada na temat programw i podrcznikw
nauczania z udziaem wadz owiatowych, naukowcw zajmujcych si problemami owiaty oraz
nauczycieli. Wnioski z dyskusji podkrelay konieczno usunicia znacznych niedocigni
wystpujcych w programach nauczania. Krytykowano je gwnie za przeadowanie nadmiarem
szczegw oraz czste niedostosowanie materiau programowego do moliwoci uczniw.425
W roku szkolnym 1954-1955 dokonano pewnego uszczuplenia programu nauczania historii.
W zarzdzeniu ministra owiaty w sprawie instrukcji programowej i podrcznikowej stwierdzono,
e dotychczasowy program jest przeadowany i zmusza nauczycieli do powierzchownego

421

Realizacja programu historii w klasie VII w biecym roku szkolnym, Wiadomoci Historyczne, 1953, nr 1, s. 37.
Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 25.08.1953 r. w sprawie programu nauki historii w szkoach
oglnoksztaccych na rok szkolny 1953-54, Dz. Urz. MO nr 11, poz. 92.
423
M. Pcherski, Zaoenia ideologiczne i dydaktyczne nowych programw nauki w szkole oglnoksztaccej, Nowa
Szkoa, 1953, nr 6, s. 601.
424
Gosy dyskusyjne w zwizku z artykuem M. Pcherskiego pt. Zaoenia ideologiczne i dydaktyczne nowych
programw w szkole oglnoksztaccej, Nowa Szkoa, 1954, nr 1, s. 80-82.
425
M. Pcherski, R. Radwiowicz, Dyskusja nad programami i podrcznikami do szkoy oglnoksztaccej, Nowa
Szkoa, 1954, nr 1, s. 39-45.
422

174

realizowania materiau. w zwizku z tym instrukcja programowa i podrcznikowa zawieraa

skrcony ju program dla klas IV-VII.426
Program dla klas IV-V nie zosta skrcony ani zmieniony. Zmiany w programie dla klasy VI
byy niewielkie i polegay na usuniciu niektrych tematw. Nauczanie w tej klasie miao odbywa
si w niezmienionym wymiarze 3 godzin tygodniowo. Obejmowao dzieje Polski i powszechne od
XIII wieku do Powstania Styczniowego i utworzenia I Midzynarodwki. W skrconym programie
nie byo ju tematu dotyczcego dziejw Hiszpanii w XIV-XV wieku, Reformacji we Francji
i Szwajcarii, powstania pastwa holenderskiego, wojny trzydziestoletniej, rewolucji w Anglii
w XVII wieku, wydarze rewolucyjnych z 1830 roku, monarchii lipcowej we Francji, dziejw
Anglii w latach 1815-1848, powstania socjalizmu utopijnego oraz emigracji Polakw po Powstaniu
Listopadowym.
Program dla klasy VII by przewidziany do realizacji na dwie godzinach tygodniowo
i obejmowa czasy od Komuny Paryskiej do uchwalenia konstytucji w Polsce w 1952 roku. Od
programu pierwotnego rni si gwnie zmianami wprowadzonymi w roku szkolnym 1952-1953,
czyli przesuniciami wiadomoci o latach 1848-1871 do klasy VI i dodaniem okresu 1918-1952.
Ponadto skrelone zostay tematy dotyczce dziejw Chin i Japonii w XIX wieku oraz dziejw
Austro-Wgier na przeomie XIX i XX wieku.427
Rok szkolny 1955-1956 przynis kolejne, niewielkie zmiany w programie nauczania
historii. Dotyczyy one IV i VII klasy. Polegay na redukcji programu nauczania i poczeniu
w jeden program dotychczasowego programu historii w klasie VII z programem nauki
o konstytucji.428
W programie klasy IV dokonano redukcji hase programowych z 74 na 52. Jednoczenie
zmniejszono tygodniowy wymiar godzin z trzech na dwie. Zrezygnowano z wiadomoci o walkach
Krzywoustego o Pomorze, yciu w miecie i na wsi w XIII wieku, rzdach Kazimierza Wielkiego,
Rzeczypospolitej w czasach saskich, legionach polskich we Woszech, konspiracji w krlestwie
Polskim przed wybuchem Powstania Listopadowego, sytuacji Polakw po upadku Powstania
Styczniowego, przebiegu okupacji hitlerowskiej w Polsce, planie szecioletnim oraz sytuacji
w Polsce po uchwaleniu konstytucji w 1952 roku. Ponadto, niektre ssiadujce tematy zastay
poczone, tworzc jedn jednostk lekcyjn.

426

Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 6.05.1954 r. w sprawie instrukcji programowej i podrcznikowej dla 11-letnich
szk oglnoksztaccych na rok szkolny 1954-55, Dz. Urz. MO nr 7, poz. 53.
427
Instrukcja programowa i podrcznikowa dla 11-letniej szkoy oglnoksztaccej na rok szkolny 1954-55, Warszawa
1954, s. 5-37.
428
Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 5.07.1955 r. w sprawie zmian w programach nauczania dla szk
oglnoksztaccych na rok szkolny 1955-56, Dz. Urz. MO nr 9, poz. 81.

175

W programie klasy VII zwikszono ilo hase z 46 na 72 oraz tygodniowy wymiar godzin
z dwch na trzy. Dotychczasowe tematy nie ulegy zmianie. Dodano natomiast tematy
z dotychczasowego programu nauki o konstytucji. Dotyczyy one centralnych organw wadzy
w PRL, ustroju spoeczno-gospodarczego, uspdzielczenia wsi oraz praw i obowizkw
obywateli.429
Przemiany polityczno-spoeczne jakie zaszy w Polsce w 1956 roku nie pozostay bez
wpywu na owiat. Powszechnie zaczto krytykowa programy nauczania za ich przeadowanie
szczegami. Krytyczne artykuy publikowane byy w czasopismach metodycznych, gwnie
w 1957 roku. Na amach Historii i Nauki o Konstytucji Adela Bornholtzowa podsumowaa
dotychczasowe wyniki nauczania historii jako katastrofalne. Pisaa, e uczniowie nie interesuj si
histori, maj skpe wiadomoci, wykazuj brak orientacji w chronologii oraz operuj mao
zrozumiaymi sloganami. Przyczyn takiego stanu rzeczy autorka upatrywaa w zych programach.
Podkrelaa, e dobr materiau jest jednostronny, nie liczcy si z zainteresowaniami
i moliwociami uczniw oraz odpostaciawiajcy histori.430 W kolejnym artykule Adela
Bornholtzowa zarzucia dotychczasowym programom, e wyrastay z uroje i zudze
dydaktycznych, mitw dalekich od wymogw naukowych, z propagandowych sloganw.
Stwierdzia take, i obciao si niedojrzae umysy nadmiarem teoretycznych twierdze
w postaci dogmatw i frazesw. Histori, nie tylko odpostaciowiono, ale take odrealniono.
Podsumowujc stwierdzia, e: Programy, podrczniki i recepty metodyczne uniemoliwiay
rozumienie, rozumowanie i rozwj samodzielnego mylenia ucznia.431
Do krytyki programw przyczy si Kazimierz Zajc, ktry napisa na amach Historii
i Nauki o Konstytucji, e: Przyczyn niedomaga szuka naley w programach.(...) Obowizujce
dotychczas programy historii nie speniy w peni roli pozytywnej, obcione byy bowiem wieloma
kardynalnymi bdami.432 Do podstawowych bdw zaliczy jednostronny dobr zagadnie, ktre
skupiay si wok walk spoecznych z pominiciem innych, wanych dla penego poznania
przeszoci. Za niewaciwe uwaa take taki dobr tematw, ktry razi sztucznoci
i podyktowany by chci uzyskania atwych i naiwnych przesanek dla uzasadnienia z gry
przedstawionych wnioskw, czsto niezgodn z prawd historyczn. Autor skrytykowa wulgarn

429

Instrukcja programowa i podrcznikowa dla 11-letniej szkoy oglnoksztaccej na rok szkolny 1955-56, Warszawa
1955.
430
Adela Bornholtzowa, Dyskusja w sekcji do spraw modego historyka, Historia i Nauka o Konstytucji, 1957, nr 1,
s. 60-61.
431
Adela Bornholtzowa, Z problematyki teorii programu nauczania historii w szkole, Historia i Nauka o Konstytucji,
1957, nr 3, s. 213.
432
Kazimierz Zajc, W sprawie dotychczasowych programw historii i ich realizacji, Historia i Nauka o Konstytucji,
1957, nr 4-5, s. 355.

176

interpretacj tezy o decydujcej roli mas ludowych, co doprowadzio do zupenego niemal

pomijania dziejowej roli wybitnych jednostek. Uwaa take, e obracanie si wycznie w krgu
stosunkw spoeczno-gospodarczych dokonywao si kosztem wanych zagadnie politycznych
i kulturalnych. Za bdne uzna preferowanie historii powszechnej kosztem dziejw Polski, daleko
posunit fragmentaryczno i brak cigoci w podawanym materiale oraz przeadowanie
szczegami wybranych tematw.
Oprcz krytyki pojawiy si rwnie propozycje zmian. Podczas obrad zjazdu owiatowego,
ktry obradowa w maju 1957 r. w Warszawie, Prezes ZNP Teofil Wojeski podsumowujc
masow krytyk programw, stwierdzi, e byy one przeadowane materiaem nauczania
i niedostosowane do moliwoci psychicznych uczniw. Zarzuci autorom programw kierowanie
si aktualnymi potrzebami politycznymi, posugiwanie si elementami propagandy, wprowadzanie
treci zdezaktualizowanych i sloganw. Zaproponowa usunicie z programw elementw
propagandowych, nadmiaru treci szczegowych oraz dostosowanie ich do moliwoci
intelektualnych dzieci. Ponadto, uwaa, e ksztatowanie naukowego wiatopogldu nie powinno
odbywa si poprzez narzucanie pogldw w formie sloganw, ale przez takie metody pracy, by
wraz ze zdobywaniem wiedzy ksztatoway si pojcia i sdy stanowice podstaw tego
wiatopogldu.433
W sprawozdaniu z obrad Komisji Programw i Metod Nauczania, wspomnianego powyej
zjazdu, mona przeczyta apel o przestrzeganie wskaza psychologii rozwojowej przy doborze
treci programowych, wyodrbnienie treci obowizkowych i fakultatywnych, umieszczenie
w programach tylko treci bezspornych naukowo, cise okrelenie wynikw nauczania jakie
powinny by osignite oraz takie formuowanie programw, aby byy zwize i pozostawiay
nauczycielom pewien margines swobody. Komisja zalecia dobieranie takich wiadomoci, ktre
zawieraj elementy pozytywnie wiadczce o moliwociach rozwojowych czowieka i grup
spoecznych oraz umoliwiaj poznanie podstaw cywilizacji europejskiej i kultury innych
narodw.434
Nastpne dwa lata przyniosy due zmiany w programach nauczania. Polegay one na
dostosowaniu treci programowych do nowej sytuacji spoeczno-politycznej oraz usuniciu
najbardziej krytykowanych wad poprzedniego programu. Efektem tych zmian by Program
nauczania historii w szkole podstawowej wydany w 1959 r.

433
434

Zjazd owiatowy 2-5 maja 1957 r. Warszawa, Warszawa b.d., s. 23.

Tame s. 72.

177

Program nauczania w klasie IV zawiera obrazy z dziejw Polski od Mieszka I do

odzyskania niepodlegoci w 1918 roku. Przewidziany by do realizacji w wymiarze dwch godzin
tygodniowo. Zawiera tylko hasa tematyczne bez szczegowych zagadnie. Pierwsze tematy
dotyczyy panowania Mieszka I, Bolesawa Chrobrego, Bolesawa Krzywoustego, Wadysawa
okietka, Kazimierza Wielkiego i Wadysawa Jagiey oraz najwaniejszych wydarze jakie miay
miejsce w tym okresie. Nastpne tematy powicono yciu w Krakowie w XV wieku, dziaalnoci
Jana Dugosza i Mikoaja Kopernika, Wawelowi, pierwszym drukarniom, wsi paszczynianej,
wojnom w XVII wieku, yciu magnatw, czasom Stanisawa Augusta Poniatowskiego, Konstytucji
3 Maja, Powstaniu Kociuszkowskiemu oraz legionom polskim we Woszech. Ostatnia grupa
tematw dotyczya dziejw Polski pod zaborami, a konkretnie powsta narodowych, polskiego
ruchu robotniczego, walki z germanizacj oraz odzyskania niepodlegoci w 1918 roku.
W omwionym zestawie tematw zwraca uwag podkrelanie roli wielkich postaci w dziejach
Polski,

pozbawienie

hase

programowych

wyrae

oceniajcych

i ideologicznych

oraz

pozostawienie nauczycielowi duej swobody w dobrze konkretnych treci do poszczeglnych

tematw. Znowelizowany program nauczania historii dla klasy IV rni si zdecydowanie od
programw z lat poprzednich.
W programie klasy V, ktry stanowi pocztkowy etap systematycznego kursu historii,
zrezygnowano z dziejw staroytnych oraz z wikszoci tematw dotyczcych redniowiecznych
dziejw powszechnych. Nowy program obejmowa gwnie dzieje ziem polskich od czasw
najdawniejszych Sowian do pocztku XVI wieku. Hasa programowe podzielona na cztery dziay.
Pierwszy z nich Sowianie. Ksztatowanie si feudalizmu w Polsce zawiera tematy
mwice o yciu plemion sowiaskich, utworzeniu pastwa polskiego, panowaniu pierwszych
Piastw, przemianach gospodarczych w tym okresie, trudnociach pastwa w XI wieku oraz
rozwoju kultury redniowiecznej. Dzia drugi Wzrost znaczenia wielkich feudaw w Polsce.
Obrona Polski za Bolesawa Krzywoustego dotyczy rzdw Bolesawa miaego i Bolesawa
Krzywoustego

oraz

najwaniejszych

wydarze

z okresu

ich

panowania.

Dzia

trzeci

Rozdrobnienie feudalne. Pocztki gospodarki czynszowej zawiera materia o dziejach rozbicia

dzielnicowego. Poszczeglne tematy dotyczyy ekspansji niemieckiej, sprowadzenia Krzyakw,
najazdu tatarskiego, rozwoju osadnictwa i ksztatowania si gospodarki czynszowej. Dzia ostatni
Zjednoczenie Polski. Pocztki przewagi szlachty dotyczy panowania ostatnich Piastw
i pierwszych

Jagiellonw.

Poszczeglne

tematy

mwiy

o zjednoczeniu

ziem

polskich,

wzmocnieniu pastwa przez Kazimierza Wielkiego, o unii z Litw i wsplnych walkach

z Krzyakami, wojnie trzynastoletniej, pierwszych przywilejach szlacheckich, tworzeniu si
folwarkw paszczynianych oraz rozwoju kultury polskiej pnego redniowiecza. Podsumowujc

178

nowy program dla klasy V, mona przytoczy te same uwagi, ktre dotyczyy programu dla klasy
IV. Jednake naley zaznaczy, e utrzymano marksistowsk periodyzacj dziejw.
W programie klasy VI dzieje powszechne nie zostay tak mocno ograniczone jak
w programie klasy V. Jednake wyranie wicej byo tematw powiconych dziejom Polski.
Program ten obejmowa czasy od pocztku XVI wieku od Powstania Styczniowego. Na jego
realizacj przydzielono trzy godziny tygodniowo. Cao podzielono na sze dziaw. Pierwszy
z nich, Wielkie odkrycia geograficzne zawiera informacje o najwikszych odkrywcach, ich
podrach i skutkach odkry. Dzia drugi, Rozkwit Rzeczypospolitej szlacheckiej. Gospodarka
folowarczno-paszczyniana dotyczy XVI wieku. Poszczeglne tematy mwiy o rozwoju handlu
zboem i folwarku szlacheckiego, kulturze woskiej z okresu Odrodzenia, Reformacji w Europie,
hodzie pruskim, Reformacji w Polsce, walce z uzalenieniem nauki od religii, wpywie dworu
Zygmuntw na rozwj kultury polskiej, zotym wieku kultury polskiej, unii lubelskiej,
pierwszych wolnych elekcjach, rozwoju przywilejw szlacheckich oraz pierwszych wojnach
z Rosj i ze Szwedami. Dzia trzeci, Kryzys Rzeczypospolitej szlacheckiej. Pocztek odrodzenia
narodowego obejmowa okres XVII i XVIII wieku. Tematy dotyczyy powstania Chmielnickiego,
najazdu szwedzkiego, wojen z Turkami, saboci Rzeczpospolitej w czasach saskich, wzmocnienia
pastw ssiednich, wzrostu roli magnatw, pierwszych prb reformowania ustroju Rzeczpospolitej,
pierwszego rozbioru oraz rozwoju szkolnictwa i kultury w czasach stanisawowskich. Czwarty
dzia, Wojna o niepodlego w Ameryce Pnocnej. Wielka rewolucja francuska zawiera
wiadomoci o walce kolonii amerykaskich o niepodlego, udziale Polakw w tej wojnie, yciu
we Francji w XVIII wieku, wybuchu rewolucji francuskiej i jej reformach ustrojowych. Pity dzia,
Wzrost ycia kulturalnego. Walka o napraw Rzeczpospolitej i utrzymanie niepodlegoci
pastwa zawiera wiadomoci z dziejw upadku pastwa polskiego. Poszczeglne tematy mwiy
o reformach Sejmu Wielkiego, drugim i trzecim rozbiorze, konfederacji targowickiej oraz
Powstaniu Kociuszkowskim. Ostatni, szsty dzia powicony by polskim powstaniom
narodowym. Kolejne tematy dotyczyy legionw polskich we Woszech, dziejw Ksistwa
Warszawskiego

i Krlestwa

Polskiego,

Powstania

Listopadowego,

konspiracji

midzypowstaniowej, powstania przemysu fabrycznego na ziemiach polskich, tworzenia si klasy

robotniczej, pogldw Marksa i Engelsa, Wiosny Ludw, zniesienia paszczyzny, Powstania
Styczniowego oraz I Midzynarodwki.
Program klasy VII mia by realizowany w wymiarze dwch godzin tygodniowo
w I semestrze i trzech godzin tygodniowo w II semestrze. Obejmowa wiadomoci od II poowy
XIX wieku do II poowy lat 50-tych XX wieku. W klasie VII, podobnie jak w klasach modszych,

179

pooono nacisk na dzieje Polski z zaznaczeniem najwaniejszych wydarze z dziejw

powszechnych. Cao materiau podzielono na sze dziaw.
Pierwszy z nich, Nierwnomierny rozwj pastw kapitalistycznych. Imperializm.
Ugruntowanie si kapitalizmu na ziemiach polskich obejmowa II poow XIX oraz pocztki XX
wieku. Poszczeglne tematy dotyczyy Komuny Paryskiej, rusyfikacji i germanizacji Polakw,
autonomii galicyjskiej, rozwoju przemysu i techniki, rozwoju ruchu robotniczego, rewolucji z 1905
roku. Kolejny, drugi dzia Pierwsza wojna wiatowa zawiera tematy omawiajce przyczyny
i przebieg wojny, udzia w niej Polakw oraz rewolucj w Rosji. Dzia trzeci, Zwycistwo
rewolucji proletariackiej w Rosji i jej midzynarodowe znaczenie dotyczy czasw od rewolucji
padziernikowej do wybuchu II wojny wiatowej. Poszczeglne tematy mwiy o przebiegu
rewolucji, zmianach ustrojowych w Rosji, rezultatach I wojny wiatowej, powstaniu niepodlegej
Polski, wojnie domowej w Rosji, walkach o granice Polski, ksztacie ustrojowym pastwa
polskiego, powojennej odbudowie, konfliktach klasowych, przewrocie majowym i jego
nastpstwach, powstaniu faszyzmu i jego agresjach, polityce zagranicznej Polski oraz sytuacji
w Europie przed wybuchem II wojny wiatowej. Dzia czwarty, Druga wojna wiatowa zawiera
tematy o kampanii wrzeniowej, podbojach niemieckich w Europie, okupacji w Polsce, dziaalnoci
ruchu oporu, tworzeniu si obozu komunistw polskich, szlaku bojowym LWP, manifecie PKWN,
zakoczeniu wojny. Nastpny, pity dzia, wiat po II wojnie wiatowej dotyczy
najwaniejszych

elementw

powojennego

ukadu

si.

Poszczeglne

tematy

mwiy

o postanowieniach konferencji poczdamskiej, powstaniu ONZ, tworzeniu si obozu pastw

socjalistycznych, rozpadzie systemu kolonialnego oraz powstaniu przeciwstawnych paktw
wojskowych. Ostatni dzia, Polska Ludowa obejmowa tematy dotyczce utrwalenia wadzy
komunistycznej, reformy rolnej i nacjonalizacji przemysu, powojennej odbudowy, powstania
PZPR, planu szecioletniego, uchwalenia konstytucji oraz przemian po 1956 roku.435
Mimo zachowania marksistowskiej periodyzacji dziejw by to program, jak na wczesne
czasy, obiektywny i w duym stopniu pozbawiony naleciaoci ideologicznych. Oczywicie
w mniejszym stopniu dotyczy to stwierdzenie programu dziejw najnowszych z klasy VII, gdzie
dobr faktw i ich nazewnictwo pozostawia wiele do yczenia. Mimo to program spenia
wikszo postulatw zgaszanych przez nauczycieli w latach 1956-1957.
Nie oznacza to jednak, e nie by przez nich krytykowany. Najwicej zastrzee odnosio si
do zlikwidowania czci programu klasy V obejmujcej czasy staroytne. Przykadem takiej krytyki
bya konferencja powicona nauczaniu historii, ktra odbya si w ramach VIII Powszechnego

435

Program nauczania w szkole podstawowej. Historia, Warszawa 1959.

180

Zjazdu Historykw Polskich w Krakowie w 1958 r. W trakcie dyskusji mwiono o tym, e atwiej
uwiadomi uczniom istot patriotyzmu na przykadzie Termopil ni na przykadzie
dwudziestolecia midzywojennego. Sugerowano, e pozbawienie dzieci wiejskich wiadomoci
o kulturze antycznej wpynie na dalsze pogbianie rnic midzy miastem a wsi. Przypominano,
e historia staroytna odgrywa ogromn rol w ksztatowaniu intelektu ucznia. Przedstawiciel
Ministerstwa Owiaty motywowa decyzj o wycofaniu dziejw staroytnych z programu szkoy
podstawowej sabymi rezultatami osiganymi w nauczaniu tych dziejw, nienajlepszym
przygotowaniem nauczycieli do nauczania historii staroytnej oraz koniecznoci skupienia si na
nauczaniu historii Polski. Stanowisko takie popara cz dyskutantw, zwracajc uwag na fakt, e
pod koniec roku szkolnego dzieci nie rozumiay poj zwizanych z histori staroytn. wiadczy
to o tym, e wiadomoci o dziejach staroytnych byy zbyt trudne dla uczniw.436
W programie nauczania historii wydanym w 1959 roku krytykowano rwnie dat
zamykajc nauk w klasie V - rok 1505. Jerzy Feliksiak na amach Wiadomoci Historycznych
pisa, e rok 1505 to tylko pewien przeom w dziejach ustroju Rzeczypospolitej. Za waciw dat
kocow dla okresu, ktry koczy zajcia historii w klasie V uzna rok 1572, pocztek rozkadu
demokracji szlacheckiej.437
W ksztacie omwionym powyej program nauczania przetrwa bez zmian do reformy
szkoy podstawowej, ktra zacza si w roku szkolnym 1962-1963.

3. Program omioklasowej szkoy podstawowej.

Prace nad nowym programem nauczania rozpoczy si wraz z pocztkiem przygotowa do
reformy szkolnictwa i wprowadzenia omioklasowej szkoy podstawowej. W 1960 roku
czasopismo Nowa Szkoa ogosio ankiet Co zmieni w programie nauczania skierowan do
nauczycieli. Mieli oni odpowiedzie na nastpujce pytania (kady w zakresie swojego
przedmiotu):
-ktre partie materiau s dla uczniw najtrudniejsze?
-ktre partie materiau s przez uczniw najbardziej lubiane?
-czy mona wyeliminowa pewne wiadomoci jako nieprzydatne w yciu?
-czy mona skomasowa pewne tematy?

436

Sprawozdanie z konferencji powiconej nauczaniu historii odbytej w ramach VIII Powszechnego Zjazdu
Historykw Polskich w Krakowie 13.08.1958 r., Wiadomoci Historyczne, 1958, nr 6, s. 460-461.

181

-czy obecny program obejmuje wszystkie wiadomoci konieczne w dalszym yciu, jeeli nie to
jakich brak?
-czy program odpowiada obecnemu stanowi nauki?
-czy program wie teori z praktyk?
-jakie momenty wychowawcze naley zaakcentowa w nowym programie?438
Podsumowanie wynikw tej ankiety opublikowano w 1961 roku. Oceniajc dotychczasowy
program historii nauczyciele wskazywali na przeadowanie materiaem programu klasy VI i VII,
ktre nie pozwala na utrwalanie i powtarzanie wiadomoci. Twierdzili, e tematy powicone
ruchom spoecznym i historii gospodarczej s zbyt trudne dla uczniw, a wiele poj spotykanych
przy omawianiu spraw ideologicznych jest niezrozumiaych. Proponowano odcienie programu
poprzez wyduenie kursu historii i objcie nim klasy IV. Postulowano, by cz tematw
dotyczcych historii kultury przesun do programu jzyka polskiego, by uczy historii bardziej
obrazowo ni pojciowo, by wiza modzie z naszym krgiem cywilizacyjnym poprzez
zwikszanie iloci wiadomoci z dziejw staroytnych, motywujc to tym, e Grecja i Rzym to
kolebki cywilizacji europejskiej. Pojawia si rwnie postulat, by lekcja historii dawaa oprcz
wiedzy take przeycia emocjonalne, by wskazywaa wzory osobowe do naladowania. 439
Problematyka nowych programw nauczania poruszana bya take podczas obrad VII
Plenum KC PZPR. Postulowano tam zblienie do wspczesnoci programw nauczania
przedmiotw humanistycznych, a zwaszcza historii.440 Miao si to dokona

nastpujcymi

metodami:
-dobr materiau historycznego z dawniejszych czasw, ktry przyczyniby si do zrozumienia
zjawisk i stosunkw wspczesnych,
-dostatecznie szerokie uwzgldnienie historii nowoytnej i najnowszej,
-zgodno materiau nauczania ze wspczesnym stanem wiedzy.
Tezy te zostay rozwinite przez Cecyli Petrykowsk na amach Wiadomoci Historycznych.441
Zaproponowaa ona wprowadzenie do nowego programu nauczania elementw historii rozwoju si
wytwrczych pod postaci tematw z historii kultury materialnej, tak by mona byo pokaza ich
wpyw na stosunki spoeczne oraz ich zwizki z wydarzeniami politycznymi i kulturalnymi.
Kolejny postulat autorki, to wprowadzenie elementw historii myli ludzkiej w postaci historii
nauki, nie tylko humanistycznej ale i cisej. Ponadto proponowaa skrcenie tych wtkw historii

437

Jerzy Feliksiak, Nad programem historii, Wiadomoci Historyczne, 1962, nr 1, s. 40.

Co zmieni w programie nauczania?, Nowa Szkoa, 1960, nr 5.
439
Prbna sonda Co zmieni w programie nauczania?, Nowa Szkoa, 1961, nr 3, s. 26.
440
Cecylia Petrykowska, Problem unowoczenienia programw historii, Wiadomoci Historyczne, 1962, nr 3, s. 176.
438

182

powszechnej, ktre straciy sw aktualno, a wprowadzenie takich, ktre pomagaj zrozumie

wspczesno oraz pomagaj w wychowaniu wspczesnego, aktywnego obywatela.
Rezultatem kilkuletnich dyskusji prowadzonych na amach prasy i na rnych naradach oraz
prac Departamentu Programw Nauczania Ministerstwa Owiaty by program nauczania
omioklasowej szkoy podstawowej, ktrego generalne zaoenia zostay opublikowane pod koniec
1961 roku na amach Nowej Szkoy i poddane pod publiczn dyskusj.442 Jeeli chodzi
o nauczanie historii to planowano wprowadzenie elementw wiedzy historycznej do programu
jzyka polskiego w klasach III-IV pod postaci obrazw z dziejw Polski. Systematyczny kurs
historii obowizywaby w klasach V-VIII w wymiarze dwch godzin tygodniowo. Program klasy
V mia obejmowa propedeutyczne wiadomoci z dziejw staroytnych oraz najwaniejsze
fragmenty z historii Polski i powszechnej okresu redniowiecza. W programie klasy VI miaa
znale si historia do 1815 roku, w klasie VII okres 1815-1914, a w klasie VIII dzieje najnowsze
po 1914 roku.
Opublikowanie tych zaoe wywoao now fal dyskusji na amach czasopism
nauczycielskich. Gustaw Markowski chwali przesunicie dziejw najnowszych do klasy VIII kiedy
to modzie jest bardziej dojrzaa do zrozumienia pewnych problemw wspczesnoci, zwaszcza
spoeczno-gospodarczych i politycznych. Do pozytywnych zjawisk zaliczy rwnie odrzucenie
systematycznego kursu historii staroytnej, ktrej dotychczasowa nauka nie przynosia podanych
efektw oraz pooenie duego nacisku w programie klasy VII na rozwj ruchu robotniczego
i ludowego. Ponadto, zaproponowa uwzgldnienie w programie nauczania dziejw pastw
ssiednich, ktre odegray wan rol w dziejach Polski oraz rozwinicie zagadnie dotyczcych
rozwoju si wytwrczych i historii kultury.443
Bolesaw Dunikowski, na amach Wiadomoci Historycznych popar ide odstpienia od
nauczania historii w klasie IV i wprowadzenia czytanek historycznych do programu jzyka
polskiego w klasach III-IV.444 Motywowa to negatywnymi dowiadczeniami z nauczaniem
propedeutycznym historii w tej klasie. Przeciwstawi si natomiast eliminowaniu historii
staroytnej, ktra jego zdaniem niesie ogromny adunek wychowawczy i jest baz wyjciow dla
naszej cywilizacji. Ponadto zaproponowa, by nauczanie w klasie V objo okres a do roku 1572,
kiedy to artykuy henrykowskie zamkny acuch przywilejw szlacheckich, a demokracja

441

Tame s. 178-180.
Plan i zakres materiau nauczania w 8-klasowej szkole podstawowej, Nowa Szkoa, 1961, nr 12, s. 3-4.
443
Gustaw Markowski, Historia w omioletniej szkole podstawowej, Wiadomoci Historyczne, 1961, nr 5, s. 268269.
444
Bolesaw Dunikowski, Zasadnicze zaoenia programu historii, Wiadomoci Historyczne, 1962, nr 2 z 1962, s. 98.
442

183

szlachecka zacza przejawia oznaki rozkadu. Wczeniejsze koczenie kursu historii w tej klasie
uzna za nielogiczne.
Nowemu programowi nauczania historii powicona bya konferencja zorganizowana przez
Polskie Towarzystwo Historyczne 29.11.1962 r. w Warszawie, z udziaem przedstawicieli wadz
owiatowych. W referacie wygoszonym przez J. Bardacha znalazy si liczne postulaty dotyczce
zawartoci programu. Zaleca on zwikszenie iloci wiedzy z historii nowoytnej i najnowszej,
integrowanie historii politycznej ze spoeczno-gospodarcz, dodanie wiedzy o dziejach Azji, Afryki
i Ameryki Poudniowej oraz o historii kultury. By zdania, e w nauczaniu szkolnym naley
rozwija problematyk si wytwrczych jako siy motorycznej rozwoju spoecznego i kulturalnego,
ukazywa ewolucj wierze religijnych, wyjania genez chrzecijastwa, na tle twrczej roli mas
w dziejach ukazywa postacie wybitnych rewolucjonistw i bojownikw o wolno, a take
wzmacnia

akcenty

internacjonalistyczne

walce

elementami

nacjonalistycznymi

w wiadomoci modziey.445
Rok szkolny 1962-1963 by pierwszym etapem reformy szkoy podstawowej. Wprowadzony
zosta wtedy nowy program nauczania dla klas I-IV. Zgodnie z wczeniejszymi zapowiedziami nie
byo w tych klasach oddzielnego przedmiotu - historia. Dotychczasowa tematyka lekcji historii
w klasie IV zostaa wczona do programu jzyka polskiego w klasach III-IV.446
Pogadanki historyczne w klasie III obejmoway ycie ludzi dawniej i dzi, obrazy
z przeszoci okolicy, podania i legendy zwizane z regionem, opowiadania o walce z najedc
hitlerowskim, czytanki o PPR jako organizatorze tej walki oraz o Wadysawie Gomuce.
Opowiadania w klasie IV mwiy o grodzie Mieszka I, czasach Bolesawa Chrobrego,
obronie Gogowa, bitwie pod Grunwaldem, yciu akw w Krakowie, odkryciu Mikoaja
Kopernika, sytuacji chopw w Rzeczypospolitej szlacheckiej, obronie kraju przed Szwedami,
Konstytucji 3-Maja, Powstaniu Kociuszkowskim, legionach polskich we Woszech, dziaalnoci
niepodlegociowej Adama Mickiewicza, Powstaniu Listopadowym, Ludwiku Waryskim, walce
z germanizacj, dziaalnoci Lenina, rewolucji w Rosji, odzyskaniu przez Polsk niepodlegoci
w 1918 roku, walkach spoecznych w Polsce midzywojennej, napaci Niemiec na Polsk, okupacji
hitlerowskiej, walce prowadzonej przez PPR, GL i AL oraz o Powstaniu Warszawskim. Ostatnie
czytanki dotyczyy walki Polakw na frontach II wojny wiatowej, bitwy pod Lenino, Karola
wierczewskiego, Manifestu PKWN, konstytucji z 1952 r., reformy rolnej i nacjonalizacji fabryk,
powojennej odbudowy kraju oraz rozwoju wielkiego przemysu.

445

Kinga Szymborska, Z dyskusji nad nowym programem historii, Wiadomoci Historyczne, 1963, nr 2, s. 69-73.

184

W nastpnych latach sukcesywnie wprowadzano nowy program do kolejnych klas. W roku

szkolnym 1963-64 wprowadzono go w klasie V, a klasy VI-VII pracoway wedug programu
dotychczasowego.447
Program klasy V obejmowa dzieje od staroytnoci do poowy XIV wieku i by
przewidziany do realizacji podczas dwch godzin tygodniowo. Wszystkie tematy podzielono na
dziewi dziaw. Pierwszy z nich, ycie ludzi pierwotnych obejmowa wiadomoci o warunkach
ycia najdawniejszych ludzi, doskonaleniu przez nich broni i narzdzi oraz o postpach
w zdobywaniu i wytwarzaniu ywnoci. Dzia drugi, Staroytny Wschd dotyczy dziejw
Mezopotamii, Egiptu, Indii i Chin. Mowa w nim bya o zajciach poszczeglnych grup ludnoci,
o budowlach oraz o sposobach sprawowania wadzy. Trzeci dzia, Staroytna Grecja powicony
by kolonizacji greckiej, wierzeniom Grekw, ich mitom, walkom z Persami, rozwojowi Aten oraz
podbojom Aleksandra Macedoskiego. W kolejnym dziale, Staroytny Rzym mowa bya
o podboju Italii przez Rzym, niewolnictwie, architekturze rzymskiej, rnorodnoci etnicznej
i religijnej imperium rzymskiego, pojawieniu si chrzecijastwa oraz powstaniu naszej rachuby
czasu. Czwarty dzia, Sowianie dotyczy najdawniejszych siedzib Sowian, ich ycia
codziennego, podziau na trzy grupy oraz powstania bursztynowego szlaku. W dziale szstym,
Europa IX i X wieku znajdoway si informacje o pierwszych pastwach sowiaskich oraz
o powstaniu pastw w Europie Zachodniej.
Trzy ostatnie dziay dotyczyy wycznie dziejw Polski. W sidmym, Pocztki
i umocnienie pastwa polskiego mowa bya o zjednoczeniu plemion polskich, wojnach
prowadzonych z Niemcami przez pierwszych Piastw, walkach o Pomorze, podziale dzielnicowym
oraz o yciu spoeczestwa w tych czasach. Dzia smy, Polska w okresie rozbicia dzielnicowego
dotyczy podboju ziem sowiaskich przez Niemcw, sprowadzenia Krzyakw do Polski, najazdu
tatarskiego, rozwoju gospodarki czynszowej oraz yciu w miecie i na zamku rycerskim.
W ostatnim dziale, Zjednoczenie i umocnienie pastwa polskiego byy informacje o zjednoczeniu
pastwa przez Wadysawa okietka oraz o panowaniu Kazimierza Wielkiego.448
W nastpnym, 1964-1965 roku szkolnym nowy program dotar do klasy VI. Obejmowa on
okres od pocztku XV wieku do koca wieku XVIII i by przeznaczony do realizacji na dwch
godzinach tygodniowo. Tematy byy skupione w dziewiciu dziaach.

446

Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 9.07.1962 r. w sprawie wprowadzenia programu nauczania klas I-IV w 8klasowej szkole podstawowej, Dz. Urz. MO nr 8, poz. 93.
447
Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 1.07.1963 r. w sprawie wprowadzenia programu nauczania omioklasowej
szkoy podstawowej, Dz. Urz. MO nr 9, poz.90.
448
Program nauczania omioklasowej szkoy podstawowej, Warszawa 1963, s. 265-268.

185

Pierwszy dzia, Wzrost znaczenia Polski w Europie dotyczy unii Polski z Litw, wojen
z Krzyakami i Turkami w XV wieku oraz kultury redniowiecznej. Dzia drugi, Europa w okresie
Odrodzenia,

wielkich

odkry

geograficznych

i Reformacji

zawiera

tematy

mwice

o wymienionych w tytule zjawiskach historycznych, ich przyczynach i skutkach. W trzecim dziale,

Rzeczpospolita szlachecka w Polsce w XVI wieku mowa bya o gospodarce folwarcznej,
demokracji szlacheckiej, hodzie pruskim, unii lubelskiej, Reformacji w Polsce oraz o zotym
wieku kultury polskiej. Kolejny dzia, Polska i Rosja od XV do pocztkw XVII wieku
powicony by powstaniu pastwa rosyjskiego oraz wojnom Polski z tym pastwem. Dzia pity,
Rzeczpospolita szlachecka w XVII wieku dotyczy powstania Chmielnickiego, wojen ze
Szwedami i Turkami oraz kultury barokowej. Nastpny dzia, Rosja i Prusy w pierwszej poowie
XVIII wieku mwi o wzrocie potgi wymienionych pastw. W dziale sidmym, Rozkad
Rzeczypospolitej

szlacheckiej

i prby reform znajdoway si

informacje o gospodarce

paszczynianej, upadku znaczenia miast, wzrocie roli magnaterii, pierwszych prbach reform
ustrojowych, pierwszym rozbiorze Polski oraz dziaalnoci KEN. Ostatnie dwa dziay dotyczyy
rewolucji przemysowej w Anglii oraz powstaniu Stanw Zjednoczonych.449
Klasa VII miaa pracowa wedug programu tymczasowego. Obejmowa on okres od drugiej
poowy XIX wieku do czasw po II wojnie wiatowej. Tematy podzielono na kilkanacie dziaw.
Pierwszy z nich, Europa i ziemie polskie pod zaborami w drugiej poowie XIX i na
pocztku XX wieku zawiera informacje o Komunie Paryskiej, rozwoju przemysu i klasy
robotniczej, ekspansji kolonialnej, rusyfikacji i germanizacji Polakw, rozwoju ruchu robotniczego
i ludowego na ziemiach polskich oraz rewolucji w 1905 roku. Dzia drugi, Pierwsza wojna
wiatowa i czwarty, Zakoczenie pierwszej wojny wiatowej dotyczyy genezy, przebiegu
i rezultatw wojny. Dzia trzeci mwi o rewolucji w Rosji.
Pity

dzia,

Odzyskanie

przez

Polsk

niepodlegoci,

pocztki

buruazyjnej

Rzeczypospolitej Polskiej zawiera wiadomoci o pocztkach niepodlegoci polskiej, walkach

o granice oraz o uksztatowaniu si ustroju politycznego. Kolejne dwa dziay powicone byy
sytuacji w ZSRR i w Europie w latach dwudziestych. W smym dziale, Przejawy faszyzacji
w Polsce mowa bya o zamachu majowym oraz walce Pisudskiego z opozycj. Dzia dziewity,
Sytuacja midzynarodowa w przededniu drugiej wojny wiatowej informowa o nastpstwach
dojcia Hitlera do wadzy oraz o polskiej polityce zagranicznej w tym okresie.
Nastpny dzia, Druga wojna wiatowa zawiera tematy powicone przebiegowi dziaa
wojennych i udziaowi Polakw w walkach, zwaszcza na froncie wschodnim. Przedostatni dzia,

449

Tame s. 268-272.

186

Polska i wiat po drugiej wojnie wiatowej dotyczy powstania obozu pastw socjalistycznych,
rywalizacji midzy Wschodem a Zachodem, sprawy niemieckiej oraz rozpadu systemu
kolonialnego. W dziale ostatnim, Wiadomoci o Polsce wspczesnej umieszczone byy
informacje o ustroju politycznym i gospodarczym Polski powojennej.450
Nowy, stay program dla klasy VII wszed do szk w roku szkolnym 1965-1966.
Przewidziany by do realizacji na dwch godzinach tygodniowo i skada si z szeciu dziaw.
Pierwszy z nich, Wielka buruazyjna rewolucja we Francji zawiera tematy powicone genezie
i przebiegowi rewolucji oraz karierze Napoleona Bonaparte. Drugi dzia, Walka o napraw
Rzeczypospolitej i zachowanie niepodlegoci dotyczy gospodarki i kultury polskiej w czasach
stanisawowskich,

reform

Sejmu

Czteroletniego,

drugiego

rozwoju

Polski,

Powstania

Kociuszkowskiego oraz trzeciego rozbioru. W trzecim dziale, Europa w latach 1795-1815, prby
odzyskania niepodlegoci Polski znajdoway si informacje o legionach polskich we Woszech,
wojnach napoleoskich, Ksistwie Warszawskim oraz o ostatecznej klsce Napoleona. Czwarty
dzia, Czasy reakcji i walk narodowowyzwoleczych Polakw w latach 1815-1846 mwi
o postanowieniach Kongresu Wiedeskiego, ruchu spiskowym na ziemiach polskich, Powstaniu
Listopadowym, Wielkiej Emigracji, dziaalnoci emisariuszy oraz o Powstaniu Krakowskim.
W pitym dziale, Walka buruazji o wadz, pocztki ruchu robotniczego, Powstanie Styczniowe
w Polsce znalazy si tematy mwice o przemianach gospodarczych i spoecznych w Europie
w pierwszej poowie XIX wieku, dziaalnoci Marksa i Engelsa, genezie i przebiegu Wiosny
Ludw, ruchw konspiracyjnych na ziemiach polskich oraz Powstaniu Styczniowym. Ostatni dzia
Europa i ziemie polskie pod zaborami w drugiej poowie XIX wieku i na pocztku XX wieku,
rozwj ruchu robotniczego dotyczy I Midzynarodwki, zjednoczenia Niemiec, Komuny
Paryskiej, przemian spoecznych, gospodarczych i naukowo-technicznych w drugiej poowie XIX
wieku, ekspansji kolonialnej, dziaalnoci Lenina, germanizacji i rusyfikacji Polakw, autonomii
galicyjskiej, ruchu robotniczego i ludowego na ziemiach polskich, rozwoju kultury polskiej oraz
udziau Polakw w postpie naukowo-technicznym.451
Zakoczeniem reformy szkoy podstawowej oraz programw nauczania byo wprowadzenie,
w roku szkolnym 1966-1967, programu klasy VIII.452 Program historii w tej klasie obejmowa
okres od rewolucji w 1905 roku do pocztku lat szedziesitych. By podzielony na jedenacie
dziaw z przeznaczeniem do realizacji na dwch godzinach tygodniowo. Dzia pierwszy

450

Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 16.03.1964 r. w sprawie organizacji roku szkolnego 1964-65, Dz. Urz. MO
nr 3, poz. 21.
451
Program nauczania omioklasowej..., s. 272-277.

187

Rewolucja 1905-1907 w Rosji i w Krlestwie Polskim zawiera informacje o genezie i przebiegu

tych wydarze. Kolejne dziesi dziaw miao tytuy i zakres tematyczny taki jak dziay od
drugiego do przedostatniego z tymczasowego programu klasy VII obowizujcego w poprzednim
roku szkolnym.453
Mimo licznych postulatw nauczycieli, program nauczania historii w dalszym cigu
przeadowany by szczegowymi informacjami oraz zawiera wiele wiadomoci, ktre byy zbyt
trudne do zrozumienia przez ucznia szkoy podstawowej. Dotyczy to przede wszystkim tych
fragmentw programu, ktre przesiknite byy ideologia komunistyczn. Rozbudowane byy te
partie materiau, ktre mwiy o dziejach walk spoecznych, przemianach gospodarczych, ruchu
robotniczym oraz obozie socjalistycznym. Oglnie mona powiedzie, e eksponowane byy te
fakty i zjawiska, ktre mogy suy celom indoktrynacji ideologicznej. Natomiast fakty
niewygodne byy pomijane lub przedstawiane w krzywym zwierciadle. Przedmiotem takich
manipulacji byy informacje o innych ni robotniczy ruchach politycznych, o walce Polakw
w czasie I wojny wiatowej, o dziejach II Rzeczypospolitej, niekomunistycznym ruchu oporu
w czasie II wojny wiatowej, stosunkach polsko-radzieckich, przejmowaniu wadzy przez
komunistw oraz o dziejach powojennych wiata. Im bliej wspczesnoci tym wicej procesw
i faktw byo w programie nauczania historii pominitych lub sfaszowanych.
W okresie wprowadzania nowego programu historii, Wiadomoci Historyczne
publikoway czsto wypowiedzi dydaktykw radzcych nauczycielom jak interpretowa ten
program zgodnie z potrzebami ideologii komunistycznej i wymogami biecej polityki.
Edwarda Szefliska zaja si gwnie wykorzystaniem programu klasy V do walki
z religi.454 Na pocztku stwierdzia, e ksztatowanie naukowego pogldu na wiat jest
podstawowym zagadnieniem dydaktycznym historii, a nauczyciel musi podwaa nienaukowy
wiatopogld. Nastpnie przedstawia kilka moliwoci jakie daje program klasy V. Stwierdzia, e
powinno si przekona ucznia o powolnym przeksztacaniu si ludzi pierwotnych w istoty rozumne
pod wpywem warunkw zmuszajcych ich do konkretnego dziaania. Naczelnym wnioskiem
z lekcji o powyszej tematyce miao by wytworzenie przekonania o nieprawdziwoci mitu
doskonaego, rajskiego czowieka, ktry umia od razu mwi, pracowa itp.
Tematy o staroytnym Wschodzie, Grecji i Rzymie radzia autorka wykorzysta
doprowadzenia religioznawstwa w marksistowskim rozumieniu. Naleao przekona uczniw, e

452

Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 26.03.1966 r. w sprawie organizacji roku szkolnego 1966-67, Dz. Urz. MO
nr 4, poz. 42.
453
Program nauczania omioklasowej..., s. 277-284.

188

bogw stworzyli ludzie, bo nie rozumieli zjawisk przyrody i przypisywali im siy nadprzyrodzone.
Naiwno ludzka bya wykorzystywana przez kapanw, ktrzy odpowiednio interpretujc zjawiska
przyrody, zmuszali ludzi do posuszestwa. Z takich lekcji uczniowie mieli wynie przekonanie,
e religia w Grecji i Rzymie bya bardziej nowoczesna gdy te spoeczestwa miay wyszy poziom
ycia i ich fantazja bya w zwizku z tym bardziej pomysowa. Kady poziom i warunki ycia
stwarzay takie wierzenia jakie byy ludziom potrzebne.
Porwnujc poszczeglne wierzenia i ukazujc ich ewolucj nauczyciele mieli ukaza
genez religii chrzecijaskiej. Wedug Edwardy Szafliskiej powstaa ona na zapotrzebowanie
despotycznych wadcw. Zachcaa do ulegoci, posuszestwa i godzenia si z losem. Dlatego te
zostaa zaakceptowana przez wadcw, ktrym bya potrzebna do utrzymania poddanych
w posuszestwie.
Autorka omawianego artykuu dawaa nauczycielom take inne rady dotyczce programu
nauczania. Uwaaa, e zagadnienia historii politycznej naley ogranicza do problemw mogcych
umacnia uczucia patriotyczne i internacjonalistyczne, a wojny omawia w ten sposb, by
jednoznacznie ucze odczu po czyjej stronie bya racja i wyksztaci w sobie uczucia
internacjonalistyczne. Ucze powinien by przekonany, e racja jest po stronie tych, ktrych dotyka
krzywda spoeczna. Historia gospodarcza miaa by wykorzystywana do ukazywania jednego
z marksistowskich dogmatw - rozwoju si wytwrczych i stosunkw produkcji.
Do zwalczania religii i Kocioa miaa zamiar wykorzysta nowy program take Janina
Schoenbrenner.455 Twierdzia, e nowoczesna wiedza historyczna z trudem toruje sobie drog do
szk podstawowych. Czsto przekazywane s tam pogldy pochodzce z historiografii
dziewitnastowiecznej i kocielnej. Wiele trudnoci sprawiaj nauczycielowi nienaukowe
wyobraenia o dziejach wyniesione przez uczniw z domu rodzinnego i lekcji religii. W zwizku
z tym zalecaa nauczycielom dokonanie naukowej interpretacji programu nauczania. Wyjania ten
postulat na przykadzie programu klasy V. Rok 966 naleao uzna nie za chrzest Polski lecz
Mieszka I i jego dworu. Nauczyciele powinni, wedug autorki, odmitologizowa t dat i wyjani
uczniom, e chrzest w 966 roku, wbrew temu co twierdzi Koci, nie jest dat przeomow
w formowaniu si pastwa polskiego. Powinni take wyjani, e chrzecijastwo zaprowadzano
w Polsce przez kilka wiekw. Ponadto autorka przestrzegaa nauczycieli, by nie nauczali historii
w oparciu o stereotypy i wyobraenia przeniesione z literatury piknej XIX wieku.

454

Edwarda Szefliska, Jak wykorzystam podrcznik G. Markowskiego w nauczaniu historii w klasie V, Wiadomoci
Historyczne, 1963, nr 4.
455
Janina Schoenbrenner, O nowoczesno interpretacji programu nauczania historii omioklasowej szkoy
podstawowej, Wiadomoci Historyczne, 1966, nr 1.

189

Najpeniejsz interpretacj nowego programu historii poda, w cyklu artykuw, Gustaw

Markowski. W artykule dotyczcym klasy VI sugerowa nauczycielom, by przy omawianiu sporu
polsko-krzyackiego na soborze w Konstancji wykazali, i wczesne straszenie Europy widmem
pogaskiego Wschodu ma analogi w obecnym straszeniu Zachodu widmem komunizmu.456
Przypomina, e celem historii jest potwierdzanie susznoci zaoe ideologii marksistowskiej,
takich jak decydujca rola mas jako wytwrcw dbr i twrcw historii oraz prawo koniecznej
zgodnoci stanu si wytwrczych z charakterem stosunkw produkcji.
Gustaw Markowski proponowa nauczycielom gotow interpretacj wielu wojen
prowadzonych przez Polsk. Podzieli je na sprawiedliwe i niesprawiedliwe. Z wojen
siedemnastowiecznych sprawiedliwymi byy, wedug niego, wojny ze Szwedami i Turkami,
a niesprawiedliwe z Rosj. Przy omawianiu wojen ze Szwedami zaleca podkrelanie, e szlachta
czya si z najedc, a cay ciar walki spad na chopw. Autor, w omawianym artykule,
przyczy

si

do

walki

toczonej w latach

szedziesitych

z Kocioem.

Proponowa

przedstawianie Odrodzenia jako zrzucenia religijnych wizw krpujcych postp w nauce i yciu.
Twierdzi, e potpienie odkry Kopernika przez Koci miao miejsce poniewa odkrycie to
eliminowao moliwoci tumaczenia rnych zjawisk siami nadprzyrodzonymi.
W podobnym duchu interpretowa Gustaw Markowski program dla kasy VII.457 Za przykad
godny uwagi i polecenia uczniom uzna rewolucj francusk, ktrej zwycistwo miao by zgodne
z prawami rozwoju spoeczestwa i oznaczao dostosowanie stosunkw produkcji do charakteru si
wytwrczych. Szczeglnie godnym uwagi fragmentem tej rewolucji bya dla autora dziaalno
jakobinw.
Ponadto zaleca ukazywanie wielkoci Marksa i Engelsa jako twrcw socjalizmu
naukowego, wskazujcego drog wyzwalania proletariatu. Gustaw Markowski uwaa, e naley
przekona uczniw o tym, e klasa robotnicza ju od polowy XIX wieku kierowaa si zasadami
socjalizmu naukowego. Uczniw naleao przekona rwnie o przeomowej roli bolszewikw
i Lenina w dziejach wiata, o tym, e powstanie ruchu robotniczego na ziemiach polskich to
prawidowo historyczna oraz o tym, e dla walki o rewolucyjne przemiany na wiecie decydujce
znaczenie mia rosyjski ruch robotniczy. Podsumowujc, stwierdzi, e modzie musi zrozumie, i
sztandar prawdziwej walki o wyzwolenie spoeczne i narodowe chwycia w swe rce klasa
robotnicza.

456

Gustaw Markowski, O niektrych wartociach programu historii w klasie VI, Wiadomoci Historyczne, 1964,
nr 3.
457
Gustaw Markowski, Niektre wartoci poznawcze i wychowawcze nowego programu historii dla klasy VII,
Wiadomoci Historyczne, 1965, nr 2.

190

Bardzo szczegow interpretacj niektrych wydarze historycznych zaproponowa

Gustaw Markowski omawiajc nowy program dla klasy VIII.458 Byy to raczej propozycje
indoktrynacji modziey w duchu ideologii komunistycznej oraz propozycje wprzgnicia
nauczania historii w sub polityki. Przy omawianiu rewolucji z lat 1905-1907 proponowa autor
wytworzenie u uczniw przekonania, e bya ona w interesie mas ludowych wszystkich narodw
Rosji, dziki niej wzrosa wiadomo rewolucyjna mas oraz wychoway si i zahartoway kadry
bojownikw o zwycistwo proletariatu. W sprawie I wojny wiatowej radzi, by nie ujmowa jej od
strony przebiegu dziaa na frontach, lecz raczej pokaza drapieno imperializmu niemieckiego
jako gwnego sprawc wojny oraz imperializmu innych pastw jako wspwinnych. Spory
orientacyjne midzy Polakami naleao uzna za mao wane, gdy adne z pastw zaborczych nie
miao zamiaru odbudowa pastwa polskiego. Lekcje o I wojnie wiatowej powinny doprowadzi
do uksztatowania przekonania, e droga do niepodlegoci Polski prowadzia przez zwycistwo
rewolucji, do czego dya SDKPiL i PPS-Lewica. Uczniowie mieli zrozumie, e tylko taka
orientacja bya suszna i tylko dziaalno tych dwch partii przyczynia si do odzyskania przez
Polsk niepodlegoci. Powinni take dowiedzie si, e najwikszym przeomem dla sprawy
polskiej bya rewolucja w Rosji i pierwsze dekrety nowej wadzy. Nauczyciel mia ukaza, i
uczestnicy konferencji wersalskiej nie kierowali si sympati do narodu polskiego, lecz interesami
swoich pastw. Przy okazji powinien unika przeceniania roli jednostek w historii.
Omawianie walki o granice Rzeczypospolitej powinno wykaza, e wojna polsko-radziecka
daa Polsce tereny etnograficzne niepolskie oraz uniemoliwia wygranie plebiscytw na Warmii,
Mazurach i lsku. Na tym tle powinno si wskaza na suszno obecnych granic Polski. Historia
dwudziestolecia midzywojennego bya, wedug Gustawa Markowskiego, okazj do ukazania istoty
ustroju kapitalistycznego przy pomocy omawiania walk klasowych oraz przygotowaniem gruntu do
zrozumienia wielkoci przeomu jakim byo powstanie Polski Ludowej. Uczniowie mieli
dowiedzie si, e rozwizanie trudnoci gospodarczych Polski nie byo wtedy moliwe, bo bya
ona uzaleniona od kapitau midzynarodowego. Ukazujc los dzieci z biednych rodzin naleao
podkreli znaczenie rewolucji kulturalnej w Polsce Ludowej.
Podczas omawiania rezultatw I wojny wiatowej naleao podkreli powstanie ZSRR jako
pierwszego pastwa socjalistycznego, nasilenie nastrojw rewolucyjnych i obaw kapitalistw
przed nimi, postaw kapitalistw jako rdo faszyzmu oraz postaw Anglii i Francji jako rdo
potgi Niemiec hitlerowskich. Gustaw Markowski radzi nauczycielom, by okres po zamachu

458

Gustaw Markowski, Uwagi o czci pierwszej programu historii dla klasy VIII, Wiadomoci Historyczne, 1966, nr
3 oraz tego autora: Uwagi o czci drugiej programu historii dla klasy VIII. Wiadomoci Historyczne, 1966, nr 4,

191

majowym w Polsce przedstawiali jako faszyzacj kraju, a polityk zagraniczn w tym okresie
nazywali faszyw teori dwch wrogw. Na podstawie bdw tej polityki naleao ukaza
suszno aktualnej polityki zagranicznej PRL. Jako rezultat przedwojennej polityki zagranicznej
naleao pokaza osamotnienie Polski w czasie najazdu hitlerowskiego.
Z kolei, gwnym rezultatem II wojny wiatowej byo, wedug autora omawianych
artykuw, przyczenie do Polski ziem zachodnich Za inne wane cechy okresu powojennego
uzna powstanie systemu socjalistycznego, szybkie tempo rozwoju ZSSR i perspektyw
docignicia, a nawet przecignicia najbardziej rozwinitych krajw kapitalistycznych. Nauczyciel
powinien porwnywa wskaniki tempa wzrostu produkcji w Polsce

i innych krajach

socjalistycznych i na tej podstawie wysnu wniosek o przewadze socjalistycznego sposobu

gospodarowania. Lekcje powicone powojennym dziejom Polski powinny pokazywa przejcie
i zagospodarowanie ziem zachodnich oraz ksztatowa dum z uzyskanych osigni i pokonanych
trudnoci. Powinny uzasadnia konieczno nacjonalizacji przemysu i reformy rolnej oraz
podkrela wag utworzenia PZPR. Natomiast lekcje dotyczce powojennych dziejw wiata miay
uwypukla imperializm USA, wskazywa na NRF jako siedlisko neohitleryzmu i rewizjonizmu,
a na NRD jako pierwsze pokojowe pastwo niemieckie, podkrela zacienienie wsppracy
midzy pastwami socjalistycznymi oraz ukazywa agresywny charakter zachodnich paktw
wojskowych.
Tematy i zagadnienia umieszczone w nowym programie nauczania historii umoliwiay
przekazywanie wiedzy i prowadzenie pracy wychowawczej zgodnie ze wskazwkami Gustawa
Markowskiego, ktre dokadnie odzwierciedlay oczekiwania wadz pastwowych i owiatowych
wobec nauczania historii.
W roku szkolnym 1971-1972 nastpia modyfikacja programu nauczania wprowadzanego
od 1963 roku. Motywowano to tym, e po pierwszym okresie realizacji i po nabyciu odpowiednich
dowiadcze program naley poprawi.459
W programie kasy V w dziale Staroytny Wschd dodano legend o pocztkach Rzymu,
wiadomoci o bursztynowym szlaku oraz o upadku pastwa rzymskiego. Powsta take nowy dzia,
Europa we wczesnym redniowieczu zawierajcy wiadomoci z dotychczasowych dziaw
Sowianie i Europa w IX i X wieku. Dzia Polska w okresie rozdrobnienia dzielnicowego
powikszony zosta o informacje dotyczce zasady senioratu i gwnych dzielnic Polski.

a take: Historia najnowsza w programie kasy VIII, Wiadomoci Historyczne, 1967, nr 1.

459
Komunikat Ministra Owiaty i Szkolnictwa Wyszego w sprawie zweryfikowania programw nauczania szkoy
podstawowej, Dz. Urz. MO i SzW nr B-10 z 1971, poz. 64.

192

Program klasy VI rozbudowano, dodajc w dziale Wzrost znaczenia Polski w Europie

informacje o sporze polsko-krzyackim na soborze w Konstancji. Dzia Europa w okresie
Odrodzenia, wielkich odkry geograficznych i Reformacji rozbito na cztery odrbne dziay:
Wielkie odkrycia geograficzne i podboje kolonialne, Odrodzenie we Woszech, Reformacja
i kontrreformacja w Europie oraz Pocztki nowoytnej nauki. Wiadomoci dotyczce dziejw
Polski od pocztku XVI wieku do pierwszego rozbioru zostay podzielone odmiennie ni
w programie dotychczasowym. Pogrupowano je w nastpujce dziay: Zoty wiek w Polsce,
Polska na szlakach wschodniej polityki, Polska i Szwecja w walkach o panowanie nad Morzem
Batyckim,

Rzeczypospolita

w okresie

utraty

mocarstwowego

znaczenia,

Pastwo

branderbursko-pruskie oraz Pierwszy rozbir Polski. Ponadto z klasy VII do VI przesunito

wiadomoci o rewolucji we Francji i sytuacji w Polsce w okresie rozbiorw. Tak wic
zmodyfikowany program klasy VI obejmowa okres od koca XIV wieku do trzeciego rozbioru
Polski.
Program klasy VII obejmowa teraz czasy od koca XVIII wieku do koca pierwszej wojny
wiatowej. Do programu tej klasy przesunito z programu klasy VIII wiadomoci o rewolucji 19051907, I wojnie wiatowej, sprawie polskiej w czasie tej wojny oraz rewolucji w Rosji.
Program klasy VIII zaczyna si teraz od roku 1918. Poczono w nim dzia wiat
kapitalistyczny po pierwszej wojnie wiatowej z dziaem Budowa socjalizmu w Zwizku
Radzieckim. Dzia Przejawy faszyzacji w Polsce i walka si postpowych o demokracj mia
zmieniony tytu na Polska pod rzdami sanacji 1926-1939. Ponadto dodano w nim informacje
o kulturze, nauce i owiacie polskiej.460
Zmiany wprowadzone w 1971 roku polegay gwnie na przesuniciach materiau
programowego midzy poszczeglnymi klasami, dodaniu niewielkiej iloci nowych wiadomoci,
uszczegowieniu niektrych zapisw oraz usuniciu zewntrznych objaww uzalenienia
nauczania historii od ideologii i polityki. Ten ostatni element mia due znaczenie dla nauczycieli,
ktrzy chcieli naucza obiektywnej historii. Program w tej postaci obowizywa do koca roku
szkolnego 1980-1981.

4. Prace nad programem dziesicioletniej szkoy oglnoksztaccej.

W poowie 1973 roku rozpoczy si prace przygotowawcze do kolejnej reformy polskiej
owiaty, a wraz z nimi prace nad nowymi programami nauczania. Propozycje programu nauczania

193

historii przygotowywa od czerwca 1975 r. jeden z zespow przedmiotowych Instytutu Programw

Szkolnych oraz zesp programowy Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego,
prowadzcy prace w ramach tematu wzowego Modernizacja systemu owiaty w rozwinitym
spoeczestwie socjalistycznym. Do nauczycieli praktykw oraz do pracownikw nauki rozesano
kwestionariusz ankietowy, w ktrym mieli umieci swoje propozycje zmian programowych.
Przedstawiciele wadz owiatowych oraz instytucji pracujcych nad nowymi programami
czsto wypowiadali si na amach prasy o zasadach, na ktrych oparte bd programy szkoy
dziesicioletniej. Minister owiaty i wychowania, Jerzy Kuberski pisa, e podstaw prac s cele
ksztacenia i wychowania wytyczone uchwa VI Zjazdu PZPR, VIII Plenum KC PZPR
z padziernika 1972 r. oraz uchwaami sejmowymi: z 12.04.1973 r. O zadaniach narodu i pastwa
w wychowaniu modziey i jej udziale w budownictwie socjalistycznej Polski i z 13.10.1973 r.
O systemie edukacji narodowej.461 Za bardzo istotne uzna wkomponowanie treci ideowych do
procesu poznawczego oraz czenie przekazywanych treci z poznawaniem przy ich pomocy
otaczajcej go rzeczywistoci. Postulowa, by treci umieszczone w programie formoway podan
osobowo ucznia, by eksponowano te treci, ktre uaktywniaj ucznia intelektualnie
i emocjonalnie. Zdobywanie wiadomoci i umiejtnoci miao by czone z wiczeniem
wykorzystywaniu ich do realizacji wartociowych celw.
W innym artykule minister Kuberski pisa, e nowe programy powinny uwzgldnia
potrzeby dynamicznie rozwijajcej si gospodarki, nowoczesnej techniki, wspczesnej kultury oraz
moliwoci percepcyjne modziey.462 Przekonywa, e musz by opracowane w duchu ideologii
marksistowskiej i uwzgldnia wymogi marksistowskiej metodologii.
Przewodniczcy zespou programowego powoanego przez Instytut Historii Uniwersytetu
Warszawskiego, Jerzy Maternicki zapowiedzia, e jego zesp bdzie dy do zwikszenia iloci
godzin przeznaczonych na nauk historii oraz bdzie przeciwstawia si stopniowemu, trwajcemu
od lat ograniczaniu edukacji historycznej. Omawiajc przygotowany projekt programu stwierdzi,
e szeroko zostanie uwzgldniona historia kultury i cywilizacji, rozbudowany zostanie wykad
historii powszechnej, a w szczeglnoci ZSSR, krajw socjalistycznych i trzeciego wiata.
Zapowiedzia, e proporcje midzy histori powszechn a dziejami Polski wynios 3:2, co
umoliwi prawidowe osadzenie tych ostatnich w kontekcie przemian powszechnodziejowych. 463

460

Program nauczania omioklasowej szkoy podstawowej. Historia klasy V-VIII, Warszawa 1970, s. 4-27.
Jerzy Kuberski, Reforma owiaty-program, realizacja, zadania, Nowa Szkoa, 1976, nr 7-8.
462
Jerzy Kuberski, O potrzebie bada pedagogicznych dla reformujcego si systemu edukacji narodowej, Nowa
Szkoa, 1974, nr 2.
463
Jerzy Maternicki, Miejsce i rola historii w przyszej, dziesicioletniej szkole redniej, Nowa Szkoa, 1976, nr 5.
461

194

Dyrektor Instytutu Programw Szkolnych, Maksymilian Maciaszek, pisa, e jego

pracownicy ukadaj nowe programy nauczania starajc si eksponowa te treci, ktre doprowadz
do pogbionego oddziaywania ideowo-wychowawczego na modzie. W programach bd
umieszczali tylko treci podstawowe dla danego przedmiotu, uwzgldniajc przy tym moliwoci
i zainteresowania uczniw.464
Propozycje programowe omawiane byy take na sympozjach naukowych. Na VI
Midzynarodowym Sympozjum Dydaktykw Historii Krajw Socjalistycznych, ktre odbyo si
we wrzeniu 1975 r., Kierownik Zakadu Przedmiotw Humanistycznych i Ideowo-Politycznych
Instytutu Programw Szkolnych, Jerzy Centkowski, stwierdzi, e naczelnym kryterium
okrelajcym dobr i ukad treci nauczania historii s cele ksztacenia i wychowania
socjalistycznego. Za punkt wyjcia dla opracowanego przez IPS programu uzna studia
porwnawcze nad programami nauczania historii krajw socjalistycznych, Raport o stanie owiaty
w PRL oraz ideay wychowawcze nakrelone przez VII plenum KC PZPR. Zwrci uwag na
potrzeb cilejszego zespolenia historii z aktualnymi potrzebami narodu i spoeczestwa,
pooenie nacisku na wychowanie patriotyczne i internacjonalistyczne oraz umiejtne czenie
strony poznawczej przedmiotu ze stron ideowo-wychowawcz. Informowa, e w pracach
przygotowawczych wykorzystano wyniki bada ankietowych przeprowadzonych wrd nauczycieli
i naukowcw.465
W 1976 roku ukazay si dwie propozycje programu nauczania historii, jedna opracowana
przez Instytut Programw Szkolnych, a druga przez Instytut Historyczny Uniwersytetu
Warszawskiego. Czonkowie Zespou Historii IPS, Jerzy Centkowski, Elbieta Czubaszek i Janina
Rysko przedstawili propozycj nauczania historii w klasach IV-X.466
W klasie IV zaproponowano nauczanie propedeutyczno-epizodyczne w wymiarze dwch
godzin tygodniowo. Kurs ten ujty zosta w form obrazw z dziejw ojczystych. Tematy uoone
zostay wedug nastpstwa czasowego. Poszczeglne problemy byy obrazami wydarze
historycznych umieszczonych na odpowiednio zarysowanym tle historycznym. W doborze
materiau dominoway wiadomoci z zakresu dziejw kultury i cywilizacji oraz wiadomoci
o wybitnych Polakach.
Pierwsze tematy dotyczyy zabytkw w najbliszej okolicy, wykopalisk i wiadomoci jakich
mona uzyska z tego rda. Kolejne tematy zawieray informacje o Mieszku I, Bolesawie

464

Model dziesicioletniej szkoy redniej. Rozmowa z doc. dr hab. Maksymilianem Maciaszkiem, Nowa Szkoa,
1975, nr 10.
465
Teresa Piro, Nowoczesna koncepcja nauczania historii, Nowa Szkoa, 1976, nr 1.

195

Chrobrym, najwaniejszych wydarzeniach z czasw tych wadcw, yciu i obyczajach rycerzy oraz
mieszczan i chopw w redniowieczu. Dalej znajdoway si tematy powicone Kazimierzowi
Wielkiemu, Wadysawowi Jagielle, handlowej roli Gdaska w XVI wieku, wynalazkowi druku,
Mikoajowi Kopernikowi, yciu na Wawelu w czasach Zygmuntw, najazdowi szwedzkiemu,
Janowi III Sobieskiemu, yciu magnatw w XVIII wieku, upadkowi pastwa polskiego, Powstaniu
Kociuszkowskiemu, legionom polskim we Woszech, Powstaniu Listopadowemu i Styczniowemu,
yciu robotnikw w XIX wieku, odzyskaniu niepodlegoci w 1918 r., budowie portu w Gdyni,
kampanii wrzeniowej i walce z okupantem hitlerowskim, tworzeniu wojska polskiego w ZSRR
i walce Polakw na rnych frontach II wojny wiatowej. Ostatnie tematy mwiy o tworzeniu
w Polsce pastwa o ustroju socjalistycznym oraz powojennej odbudowie i rozbudowie kraju.
Program klasy V obejmowa okres od czasw najdawniejszych do XI wieku. Pierwsze
tematy dotyczyy ycia ludzi w czasach najdawniejszych. Nastpne zawieray informacje
o staroytnym Egipcie, Mezopotamii, Fenicji, Grecji i Rzymie. Byy to informacje o warunkach
ycia w tych pastwach, wierzeniach religijnych, prawach, pimie, prowadzonych przez te pastwa
wojnach oraz osigniciach technicznych i naukowych. Ostatnie tematy mwiy o powstawaniu
pierwszych pastw w Europie Zachodniej i rodkowej oraz o wzrocie roli Kocioa katolickiego.
W klasie VI program obejmowa czasy od powstania pastwa polskiego do XVI wieku.
Poszczeglne tematy zawieray informacje o dziejach Polski za czasw pierwszych Piastw,
powstaniu mieszczastwa w Europie Zachodniej, walkach papiestwa z cesarstwem, ekspansji
niemieckiej na Wschd, tworzeniu si spoeczestwa stanowego, rozbiciu dzielnicowym w Polsce,
sprowadzeniu do Polski Krzyakw, unii z Litw, kulturze redniowiecznej, wielkich odkryciach
geograficznych, Odrodzeniu i Reformacji oraz kulturze polskiej okresu zotego wieku.
Program klasy VII obejmowa okres XVII i XVIII wieku. Zawarte w nim tematy dotyczyy
kultury Baroku, kontrreformacji, wzrostu roli magnaterii w Polsce, czasw saskich, idei
owieceniowych, prb reformowania ustroju Polski, rewolucji przemysowej, powstania Stanw
Zjednoczonych, rewolucji francuskiej, reform Sejmu Wielkiego, Powstania Kociuszkowskiego,
rozbiorw Polski, okresu wojen napoleoskich, dziejw legionw polskich we Woszech, Ksistwa
Warszawskiego oraz postanowie Kongresu Wiedeskiego.
W klasie VIII omawiany by wiek XIX. Poszczeglne tematy mwiy o rozwoju
gospodarczym wiata, powstaniu klasy robotniczej oraz ideologii socjalistycznej, Powstaniu
Listopadowym, Wielkiej Emigracji, Powstaniu Krakowskim, Wionie Ludw, rozwoju ruchu

466

Program nauczania historii w klasach IV-X. Wstpna wersja programu dziesicioletniej szkoy redniej opracowana
w Instytucie Programw Szkolnych, Wiadomoci Historyczne, 1976, nr 1, s. 63-79.

196

robotniczego w Europie, Powstaniu Styczniowym, zjednoczeniu Woch i Niemiec, Komunie

Paryskiej, wojnie domowej w Stanach Zjednoczonych, ekspansji kolonialnej wielkich mocarstw,
kulturze i nauce polskiej, polskim ruchu robotniczym, rewolucji 1905 roku, I wojnie wiatowej
i sprawie polskiej podczas tej wojny.
W klasie IX program obejmowa czasy od rewolucji w Rosji do koca II wojny wiatowej.
Zawarte w nim byy tematy o przyczynach i nastpstwach rewolucji, skutkach I wojny wiatowej,
odbudowie niepodlegej Polski, powstaniu faszyzmu, wojnie domowej w Rosji Radzieckiej,
przemianach ustrojowych i spoecznych w Polsce, kryzysie gospodarczym w latach trzydziestych,
przewrocie majowym w Polsce, rzdach sanacji, sytuacji midzynarodowej w Europie przed
wybuchem wojny, przebiegu II wojny wiatowej, okupacji w Polsce oraz dziaalnoci
konspiracyjnej i walkach Polakw na rnych frontach.
Program klasy X zawiera wiadomoci o formowaniu si Polski Ludowej, ukadzie si
w powojennej Europie, przemianach w PRL i na wiecie w latach siedemdziesitych.
Druga propozycja programu nauczania historii opracowana zostaa przez Jerzego
Maternickiego, Andrzeja Bartnickiego, Jerzego Kolendo, Edwarda Petkowskiego, Jerzego
Skowronka, Jzefa R. Szaflika, Jana Trynkowskiego, Tomasza Witucha oraz Zofi Zielisk
z Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego.467 Ta propozycja programowa, podobnie
jak poprzednia, zakadaa nauczanie propedeutyczne w klasie IV oraz kurs liniowy od klasy V do X
z podziaem na histori obrazow w klasach V-VI oraz wykad systematyczny w klasach starszych.
Jerzy Maternicki omawiajc zaoenia tej propozycji programowej, wyjani przyczyn
powrotu do nauczania propedeutycznego w klasie IV. Stwierdzi, e brak tego wstpnego etapu
poznawania historii le wpywa na kurs systematyczny. Uczniowie klasy V nie byli przystosowani
do uczenia si historii, brak im byo elementarnych umiejtnoci i wyobrani historycznej. 468
Program przygotowany przez pracownikw Uniwersytetu Warszawskiego by bardziej
obszerny od tego, ktry przygotowali pracownicy IPS. Zakada take nauczanie w wikszym
wymiarze godzin. Najwikszy nacisk pooono na histori nowoytn i najnowsz, chocia historia
staroytna zostaa take rozbudowana. Znacznie zosta rozszerzony zakres informacji, zarwno
z historii Polski jak i powszechnej. Dzieje ojczyste ujto porwnawczo w stosunku do dziejw
powszechnych. Wprowadzono elementy demografii, rozbudowano dzieje nauki, owiaty, kultury
i ycia codziennego. Rozszerzono zakres wiadomoci o pastwach ssiadujcych z Polsk oraz

467

Projekt programu historii dla dziesicioletniej szkoy redniej opracowany przez Zesp Instytutu Historycznego
Uniwersytetu Warszawskiego, Wiadomoci Historyczne, 1976, nr 2, s. 101-138.
468
Jerzy Maternicki, Zaoenia programu historii dla 10-letniej szkoy redniej, Wiadomoci Historyczne, 1976, nr 2,
s. 96.

197

o historii Azji, Afryki i obu Ameryk. Kilka godzin w kadej klasie przeznaczono na histori
regionaln.
Obrazy historyczne w klasie IV podzielono na dwa gwne dziay. Pierwszy z nich, Z ycia
ludzi w dawnych czasach zawiera wiadomoci o przemianach w sposobie podrowania,
przekazywania wiadomoci i mieszkania. Dzia drugi, Obrazy z dziejw naszej ojczyzny skada
si z kilkunastu obrazw pokazujcych wane wydarzenia z dziejw Polski takie jak: zjazd
monarchw w Gnienie, bitwa pod Grunwaldem, najazd szwedzki, odsiecz wiedeska, uchwalenie
Konstytucji 3 Maja, Powstanie Kociuszkowskie, legiony polskie we Woszech, Powstanie
Listopadowe i Styczniowe, ruch robotniczy w Polsce, walka o jzyk polski, odzyskanie
niepodlegoci w 1918 roku, budowa portu w Gdyni, napad Niemiec na Polsk, walka Polakw na
rnych frontach, Manifest PKWN oraz zdobycie Berlina.
Program klasy V obejmowa okres od czasw najdawniejszych do wczesnego
redniowiecza. Podzielony by na siedem dziaw. Pierwszy z nich zawiera wiadomoci
o zdobywaniu poywienia, wyrabianiu narzdzi, hodowaniu zwierzt i budowaniu mieszka przez
najdawniejszych ludzi. Dzia drugi Staroytny Wschd dotyczy dziejw Egiptu, Mezopotamii,
Indii, Chin i Fenicji. W trzecim dziale Staroytna Grecja mowa bya o yciu Grekw, ich
wierzeniach, literaturze, olimpiadach, kolonizacji, walce z Persami, o rnych ustrojach
politycznych oraz kulturze i sztuce. Czwarty dzia Staroytny Rzym zawiera tematy o powstaniu
Rzymu, podboju Italii, walkach z Kartagin, utworzeniu imperium, powstaniach niewolnikw,
przemianach ustrojowych, osigniciach kulturalnych i technicznych, wierzeniach religijnych oraz
upadku Cesarstwa Rzymskiego. Kolejny, pity dzia Gwne krgi kultury i ycia politycznego we
wczesnym redniowieczu dotyczy dziejw Cesarstwa Bizantyjskiego, Arabw i pastwa
Frankw. W dziale szstym Ksztatowanie si nowych pastw w Europie w IX-X wieku mowa
bya o powstaniu pastw na gruzach pastwa Frankw, podbojach Wikingw oraz narodzinach
pierwszych pastw sowiaskich. Ostatni dzia Gospodarka, spoeczestwo i kultura we wczesnym
redniowieczu zawiera tematy o systemie lennym, sytuacji poszczeglnych grup spoecznych oraz
o cechach kultury redniowiecznej.
W programie klasy VI umieszczono okres od pocztkw pastwa polskiego do czasw
Renesansu. Wiadomoci podzielono na osiem dziaw. Pierwszy z nich Pocztki pastwa
polskiego, X-XII wiek zawiera wiadomoci o narodzinach pastwa polskiego, rzdach Mieszka I
i Bolesawa Chrobrego, stosunkach Polski z ssiadami, kryzysie pastwa w XI wieku, rzdach
Bolesawa Krzywoustego, strukturze spoeczestwa polskiego w tym okresie oraz cechach polskiej
kultury wczesnoredniowiecznej. W dziale drugim Rozkwit Europy redniowiecznej, XI-XIII
wiek znalazy si tematy dotyczce pojawienia si gospodarki czynszowej, podbojw Normanw,

198

wypraw krzyowych, cywilizacji arabskiej, zakonw rycerskich w Europie, rywalizacji cesarstwa

z papiestwem, rozwoju miast, ruchw heretyckich i inkwizycji oraz cech kultury redniowiecznej.
Dzia trzeci Kryzys monarchii i rozwj spoeczno-gospodarczy Polski dotyczy rozbicia
dzielnicowego, powstania pastwa krzyackiego, najazdw na ziemie polskie i utraty czci z nich,
kolonizacji na prawie niemieckim, prb zjednoczenia ziem polskich, dziaalnoci Wadysawa
okietka oraz polskiej kultury w XIII-XIV wieku. Dzia czwarty Europa w okresie przemian, wiek
XIV-XV powicony by rozwojowi monarchii stanowych w Europie Zachodniej, zjednoczeniu
ziem ruskich, konfliktom spoecznym, wojnie stuletniej i zagroeniu Europy przez Turkw.
Tematyka kolejnego, pitego dziau, Polska monarchia stanowa, rozkwit pastwa, XIV-XV wiek
dotyczya rzdw Kazimierza Wielkiego, procesw z Krzyakami, struktury spoeczestwa
polskiego, unii z Litw, wojen z Krzyakami, unii z Wgrami, wojen z Turkami, odzyskania
Pomorza Gdaskiego oraz kultury pnoredniowiecznej. W dziale szstym Ksztatowanie si
pastw Europy nowoytnej znalazy si informacje o pocztkach monarchii absolutnej we Francji,
pocztkach demokracji szlacheckiej w Polsce, zjednoczeniu Czech i Wgier pod berem
Jagiellonw oraz pocztkach monarchii habsburskiej. Sidmy dzia Kultura i sztuka Renesansu
mwi o genezie Humanizmu i Renesansu, ich cechach charakterystycznych, Odrodzeniu w Polsce
oraz twrcach tej epoki kulturalnej. Ostatni, smy dzia, Historia lokalna zawiera zalecenie
zapoznania uczniw z dziejami regionu, w ktrym mieszkaj.
Program klasy VII obejmowa okres od XVI do koca XVIII wieku. Podzielony by na
trzynacie dziaw. Dzia pierwszy Kolonialna ekspansja europejska w XV i XVI wieku zawiera
wiadomoci o Afryce, Azji i Ameryce przed wielkimi odkryciami, o najwikszych wyprawach
odkrywczych, kolonizacji zdobytych obszarw oraz konsekwencjach odkry. W dziale drugim
Polska i kraje Europy rodkowo-Wschodniej w XVI wieku znalazy si tematy mwice
o powstaniu folwarku paszczynianego, ruchu egzekucyjnym i rozwoju demokracji szlacheckiej.
Dzia trzeci Reformacja na Zachodzie i w Polsce dotyczy genezy Reformacji, powstania nowych
wyzna oraz nastpstw Reformacji dla kultury i owiaty. Czwarty dzia Ukad si politycznych
w Europie w XVI wieku mwi o rywalizacji mocarstw europejskich, rozwoju pastwa
moskiewskiego, unii lubelskiej, wzrocie roli magnaterii w Polsce i pierwszych wolnych elekcjach.
Dzia pity Europa w pierwszej poowie XVII zawiera informacje o wojnie trzydziestoletniej,
rewolucji w Anglii, wojnach Polski ze Szwecj i Turcj oraz pierwszych wojnach z Rosj.
W szstym dziale, Polska w poowie XVII wieku mowa bya o powstaniu Chmielnickiego,
najedzie szwedzkim i wadach demokracji szlacheckiej. Sidmy dzia, Europa i Polska w drugiej
poowie XVII wieku powicony by absolutyzmowi we Francji, powstaniu monarchii
parlamentarnej w Anglii, rzdom Jana III Sobieskiego w Polsce oraz kulturze barokowej

199

i klasycystycznej. Dzia smy, Europa i wiat okoo 1700 roku dotyczy mapy politycznej
wszystkich kontynentw w tym okresie oraz ycia codziennego mieszkajcych tam spoeczestw.
W dziale dziewitym, Europa rodkowa i Pnocno-Wschodnia w pierwszej poowie XVIII
wieku znalazy si tematy dotyczce reform Piotra Wielkiego, wojny pnocnej, czasw saskich
w Polsce oraz pierwszych prb reformowania Rzeczypospolitej. Dzia dziesity, Europa w dobie
Owiecenia dotyczy absolutyzmu owieceniowego w Prusach,

Austrii i Rosji,

kultury

owieceniowej, pierwszego rozbioru Polski, rewolucji przemysowej w Anglii oraz powstania

Stanw Zjednoczonych. Dzia jedenasty, Wielka rewolucja buruazyjna we Francji, 1789-1795
powicony by genezie i przebiegowi rewolucji. W dwunastym dziale, Walka o ocalenie
Rzeczypospolitej znalazy si informacje o reformach Sejmu Czteroletniego, drugim rozbiorze,
Powstaniu Kociuszkowskim i trzecim rozbiorze. Ostatni, trzynasty dzia, podobnie jak
w programie klasy VI, uwzgldnia nauczanie historii regionalnej.
W klasie VIII program obejmowa czasy od pocztku wojen napoleoskich do koca
I wojny wiatowej. Znajdowao si w nim pitnacie dziaw tematycznych i szesnasty dzia
powicony historii regionalnej. W pierwszym dziale, wiat okoo 1800 roku zawarte byy
informacje o stosunkach spoecznych i ustrojowych, ukadzie si politycznych i rnicach
w poziomie rozwoju cywilizacyjnego na wszystkich kontynentach. Dzia drugi, Europa
w pocztkach XIX wieku mwi o wojnach napoleoskich, polityce zaborcw wobec
spoeczestwa polskiego, legionach polskich we Woszech, Ksistwie Warszawskim i upadku
Napoleona. Nastpne trzy dziay, Umocnienie reakcji i walki narodowowyzwolecze w latach
1815-1846, Wiosna Ludw w Europie oraz Europa i Stany Zjednoczone w latach 1849-1871
zawieray wiadomoci o najwaniejszych wydarzeniach politycznych i spoecznych XIX wieku
takich jak: powstanie witego Przymierza, pocztki uprzemysowienia ziem polskich, dziaalno
opozycyjna w Krlestwie Polskim, Powstanie Listopadowe, denia niepodlegociowe niektrych
narodw Europy i Ameryki aciskiej, konsekwencje rewolucji przemysowej, pocztki klasy
robotniczej, pojawienie si idei socjalistycznej, Wielka Emigracja, represje popowstaniowe
zaborcw wobec Polakw, ruch spiskowy na ziemiach polskich, Powstanie Krakowskie, Wiosna
Ludw, pojawienie si liberalizmu ekonomicznego, wojna krymska, powstanie Rumunii,
zjednoczenie Woch, Powstanie Styczniowe, wojna secesyjna w Stanach Zjednoczonych, powstanie
I Midzynarodwki, Zjednoczenie Niemiec oraz Komuna Paryska. W dziale szstym, Przemiany
spoeczno-polityczne i kulturalne w okresie imperializmu 1871-1914 znajdoway si tematy
dotyczce rozwoju nauki i techniki, zmian w stosunkach spoecznych, rozwoju ruchu robotniczego,
upowszechnienia si parlamentaryzmu w Europie, rywalizacji midzy gwnymi mocarstwami,
podboju kolonialnego Afryki, Azji i innych niezalenych terytoriw, wzrostu potgi Stanw

200

Zjednoczonych, przemian w owiacie i yciu codziennym. Kolejne dziay, Ziemie polskie

w okresie utrwalania kapitalizmu, Ziemie polskie na przeomie XIX i XX wieku, Rewolucja
1905-1907 r. w Rosji i na ziemiach polskich oraz Kultura polska na przeomie XIX i XX wieku
zawieray tematy charakteryzujce dzieje ziem polskich, a przede wszystkim sytuacj Polakw po
Powstaniu Styczniowym, walk z germanizacj i rusyfikacj, powstanie ruchu robotniczego,
emigracj zarobkow, powstanie ruchu ludowego i narodowego, autonomi galicyjsk, wydarzenia
z lat 1905-1907, wkad Polakw w rozwj nauki oraz ycie codzienne i kulturalne na ziemiach
polskich. Pi ostatnich dziaw, wiat u progu I wojny wiatowej, Obraz wiata okoo 1913
roku, Pierwsza wojna wiatowa, Wielka Socjalistyczna Rewolucja Padziernikowa oraz
Sprawa polska w okresie I wojny wiatowej, zawieray tematy dotyczce genezy wojny, jej
przebiegu, genezy i przebiegu rewolucji w Rosji oraz walki Polakw o niepodlego.
W klasie IX program obejmowa okres od 1918 roku do 1945 roku. Cao materiau
podzielono na dwadziecia jeden dziaw tematycznych i dzia powicony historii regionalnej.
W dziale pierwszym, Midzynarodowe znaczenie Rewolucji Padziernikowej, trzecim,
Ustanowienie systemu wersalsko-waszyngtoskiego i pitym, Budowa podstaw socjalizmu
w ZSRR znajdoway si tematy mwice o nastpstwach pierwszej wojny wiatowej i rewolucji
rosyjskiej. Dzia drugi, Odbudowa niepodlegego pastwa polskiego oraz czwarty, Ustalenie
granic Polski dotyczyy si formowania pastwa polskiego. Dzia szsty, wiat kapitalistyczny
w latach dwudziestych zawiera informacje o stosunku zwyciskich mocarstw do Niemiec oraz
o powstaniu ruchu faszystowskiego we Woszech. Funkcjonowanie demokracji parlamentarnej
w Polsce oraz zamach majowy i walka Pisudskiego z opozycj znalazy si w dziale sidmym,
Polska

w okresie

rzdw

parlamentarnych

1921-1926

i smym

Kryzys

systemu

parlamentarnego w Polsce. W dziale dziewitym, Wielki kryzys gospodarczy 1929-1933

i dziesitym Polska w latach kryzysu gospodarczego 1929-1935 umieszczono tematy mwice
o genezie i przejawach kryzysu gospodarczego na wiecie i w Polsce. Najwaniejsze wydarzenia
dwudziestolecia midzywojennego z terenu innych kontynentw umieszczono w dziale jedenastym
Kraje pozaeuropejskie w okresie midzywojennym. Walka z kolonializmem. Dzia dwunasty,
Faszyzm w Niemczech. Pierwsze agresje faszystowskie i czternasty wiat przed drug wojn
wiatow powicone byy zdobyciu wadzy w Niemczech przez Hitlera, jego polityce, agresjom
pastw faszystowskich, funkcjonowaniu socjalizmu w ZSRR, wojnie domowej w Hiszpanii oraz
stosunkowi mocarstw zachodnich do polityki Hitlera. W dziale trzynastym, Rozwj nauki,
techniki i kultury i szesnastym, Owiata, nauka i kultura w okresie II Rzeczypospolitej
omwiono gwne kierunki w kulturze tych czasw oraz nowe rozwizania i wynalazki naukowotechniczne. Sytuacja w Polsce i na wiecie w przededniu drugiej wojny wiatowej znalaza si

201

w dziale pitnastym, Polska w przededniu II wojny wiatowej oraz siedemnastym, Obraz wiata
okoo 1938 roku. Kolejne trzy dziay, Agresja Niemiec na Polsk. Pocztek II wojny wiatowej,
Druga wojna wiatowa i walka narodu polskiego o niepodlego oraz Zwycistwo nad
faszyzmem dotyczyy przebiegu wojny, jej rezultatw, okupacji w Polsce oraz walki Polakw na
wszystkich frontach. W dziale dwudziestym pierwszym, Ksztatowanie si wadzy ludowej
w Polsce zawarto informacje o genezie nowego ustroju w Polsce.
Program klasy X obejmowa czasy po zakoczeniu II wojny wiatowej. Materia
obejmujcy okres do lat siedemdziesitych podzielony by na pitnacie dziaw tematycznych
i dzia

o historii

regionalnej.

W pierwszym

dziale,

Powstanie

wiatowego

systemu

socjalistycznego, w sidmym, Rozwj gospodarczy i wzrost znaczenia midzynarodowego

krajw

socjalistycznych

1949-1956,

dziesitym,

wiat

socjalistyczny

w ostatnim

dwudziestoleciu oraz jedenastym, Przeobraenia w sytuacji midzynarodowej. Wzrost znaczenia

pastw socjalistycznych, znalazy si wiadomoci o powstaniu obozu pastw socjalistycznych,
przeobraeniach

spoeczno-gospodarczych

jakie

zaszy

w tych

pastwach,

ich

polityce

midzynarodowej, wsppracy gospodarczej i politycznej. Dzia trzeci, wiat kapitalistyczny po II

wojnie wiatowej, dwunasty, Kryzys i zaamanie si systemu kolonialnego oraz trzynasty,
Problemy rozwoju wiata kapitalistycznego w ostatnim dwudziestoleciu dotycz wzrostu
midzynarodowej roli USA, powstania NATO, utworzenia Izraela, walk spoecznych i narodowych
w trzecim wiecie, procesu dekolonizacji, ruchw kontestacyjnych w Europie Zachodniej oraz
funkcjonowania EWG. W dziale drugim, Polska w okresie umacniania si wadzy ludowej 19451952, pitym, Przeobraenia spoeczne i gospodarcze w Polsce w okresie planu 6-letniego,
szstym, Rewolucja kulturalna w Polsce oraz smym, Polska w okresie budownictwa
socjalistycznego 1956-1975,mowa bya o przemianach ustrojowych w Polsce powojennej, walce
o wadz, powojennej odbudowie, funkcjonowaniu systemu socjalistycznego, realizacji planw
spoeczno-gospodarczych oraz przeobraeniach spoeczno-kulturalnych. O stosunkach Polski
z Niemcami mwi dzia czwarty, Problem niemiecki po II wojnie wiatowej. Gwne prdy
kulturalne i osignicia naukowo-techniczne znalazy si w dziale dziewitym, Rozwj owiaty,
nauki i kultury w PRL 1956-1975 i czternastym, Rewolucja naukowo-techniczna i kultura
wspczesna. Dzia pitnasty, Obraz wiata okoo 1975 roku zawiera informacje, ktre
doskonale charakteryzuje jego tytu.
Oba projekty byy szeroko dyskutowane w rodowisku nauczycielskim. Wyniki tej dyskusji
przedstawi Jerzy Centkowski na amach Nowej Szkoy. Wedug wikszoci nauczycieli projekt
Instytutu Programw Szkolnych by zbyt oglny, brakowao w nim szczegowego rozwinicia
hase programowych. Projekt Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego oceniano

202

natomiast jako nadmiernie nasycony treciami szczegowymi, wykraczajcymi poza moliwoci

poznawcze uczniw i przez to nierealny w warunkach szkolnych. Gorco poparto w obu projektach
wprowadzenie nauki epizodycznej w klasie IV. Ponadto, paday propozycje, by w programie klasy
V znajdoway si tylko wiadomoci z historii staroytnej. Kurs liniowy proponowano zakoczy
najpniej w poowie klasy IX, a reszt czasu powici na wybrane tematy przekrojowe. Poddano
krytyce europocentryzm historii powszechnej oraz wystpowanie wielu takich samych wiadomoci
w programie historii klas starszych i w programie propedeutyki wiedzy o spoeczestwie.
Proponowano zredukowanie historii politycznej, a zwaszcza wojen na rzecz dziejw kultury,
owiaty i nauki. Z uznaniem przyjto szerokie ujcie tych zagadnie w programie Instytutu
Historycznego UW. Inne propozycje nauczycieli to skrcenie i uproszczenie materiau ze
redniowiecza, zwikszanie iloci dziejw Polski kosztem dziejw powszechnych oraz omawianie,
przy okresie midzywojennym, oprcz ustroju faszystowskiego take demokracji buruazyjnej.469
Wersja programu przygotowana w Instytucie Programw Szkolnych spotkaa si z krytyk
ze strony Polskiego Towarzystwa Historycznego. Podkrelano oglnikowo projektu, popiech
w jego tworzeniu, bdy konstrukcyjne i rzeczowe, oparcie si na tradycyjnym modelu historii
i nieuwzgldnienie najnowszych osigni historiografii oraz przeznaczenie zbyt maej liczby
godzin na nauczanie historii. Podobne zarzuty paday na zebraniu komitetu redakcyjnego
Wiadomoci Historycznych w maju 1976 r., w ktrym wzili udzia autorzy obu projektw,
przedstawiciele Polskiej Akademii Nauk, Polskiego Towarzystwa Historycznego, nauczyciele
i wiceminister
wyodrbnionych

owiaty

Romuald

jednostek

Jezierski.

lekcyjnych,

470

Uczestnicy

niekonsekwencjach

spotkania

mwili

chronologicznych

o braku

oraz

mao

precyzyjnym ujciu hase z historii najnowszej.

Z zupenie innym przyjciem spotka si program Instytutu Historycznego Uniwersytetu
Warszawskiego.

Polskie

Towarzystwo

Historyczne

pozytywnie

ocenio

zaplanowanie

odpowiedniego wymiaru godzin, nowoczesno treci i formy, integralne ujmowanie procesu

historycznego, szerokie ujcie historii kultury, rozszerzenie informacji z dziejw powszechnych
oraz uwzgldnienie zagadnie demograficznych. Do zalet tego programu zaliczono take szerokie
uwzgldnienie dziejw najnowszych i doprowadzenie ich do roku 1975, zarezerwowanie czci
lekcji na histori regionaln, wprowadzenie uj przekrojowych, umiejtne zrnicowanie

469

Jerzy Centkowski, Wstpne wersje programw 10-letniej szkoy redniej w wietle oglnopolskiej dyskusji, Nowa
Szkoa, 1976, nr 11, s. 13.
470
Jerzy Maternicki, Nauczanie historii w przyszej szkole dziesicioletniej, Kalisz 1976, s. 2.

203

materiau nauczania w poszczeglnych klasach oraz wprowadzenie lekcji przygotowujcych

uczniw do edukacji permanentnej.471
Na wspomnianym ju spotkaniu w redakcji Wiadomoci Historycznych program Instytutu
Historycznego UW spotka si z pozytywnymi ocenami, chocia nie zabrako akcentw
krytycznych. Za gwne zalety programu uznano precyzyjne okrelenie celw nauczania, jednolity
i zwarty ukad hase, dobrze rozoone etapy dydaktyczne, nowatorskie potraktowanie dziejw
kultury, wprowadzenie tematw przekrojowych, szerokie uwzgldnienie dziejw najnowszych,
pokazanie najnowszych osigni badawczych, podzia na logiczne jednostki dydaktyczne oraz
uwzgldnienie historii regionalnej. Skrytykowano natomiast przeadowanie materiaem rzeczowym,
zbyt ma liczb godzin na powtrzenia oraz pomijanie wanych wiadomoci z historii Polski.
Postulowano, by podstaw dalszych prac nad programem nauczania historii by ten wanie projekt.
We wrzeniu 1976 r. w Piotrkowie Trybunalskim, Kaliszu i Toruniu odbyy si spotkania
czonkw zespow programowych powoanych przez ministra owiaty i wychowania, na ktrych
dokonano weryfikacji projektw programw nauczania. W grudniu 1976 r. Prezydium Zespou
Przedmiotowego Historii w skadzie: Jerzy Maternicki, Jzef Ryszard Szaflik, Janusz Tazbir i Jerzy
Centkowski, przedstawio ministrowi owiaty i wychowania do zatwierdzenia projekt programu
nauczania historii dla dziesicioletniej szkoy redniej.472 Projekt ten przewidywa nauczanie
historii od klasy IV do poowy klasy X, w wymiarze dwch godzin tygodniowo.473
Program klasy IV mia charakter epizodyczny. Podzielony by na trzy dziay. Pierwszy
z nich, O czym bdziemy si uczy na lekcjach historii zawiera informacje o zakresie
przedmiotu, rdach historycznych oraz zabytkach i legendach. Dzia drugi, ycie ludzi
w dawnych czasach skada si z epizodw ukazujcych przemiany w yciu ludzi od epoki
jaskiniowej do wspczesnoci. W trzecim dziale, Obrazy z dziejw Polski znalazy si epizody
dotyczce Mieszka I, Bolesawa Chrobrego, Wadysawa okietka, Kazimierza Wielkiego, dynastii
Jagiellonw, Jana Dugosza, Wita Stwosza, Mikoaja Kopernika, Jana III Sobieskiego oraz takich
wydarze jak potop szwedzki, odsiecz Wiednia, Konstytucja 3 Maja, Powstanie Styczniowe, ruch
robotniczy, odzyskanie niepodlegoci w 1918 roku, budowa Gdyni, druga wojna wiatowa,
formowanie si nowego ustroju w Polsce powojennej, odbudowa Warszawy i Zamku Krlewskiego
oraz budowa Nowej Huty.
W klasie V zaczyna si program liniowy. Obejmowa on staroytno i wczesne
redniowiecze. Podzielony by na pi dziaw. W pierwszym, ycie ludzi w okresie

471
472

Tame s. 3.
Jerzy Maternicki, Program historii do wstpnych wdroe, Wiadomoci Historyczne, 1977, nr 2, s. 56.

204

najdawniejszym znalazy si informacje o najdawniejszych sposobach zdobywania ywnoci,

pierwszych narzdziach i siedzibach. Drugi dzia, Staroytny Wschd zawiera tematy o yciu,
sposobach sprawowania wadzy, religii i pracy w Egipcie, Mezopotamii, Fenicji i Chinach. Dzia
trzeci, Staroytna Grecja dotyczy warunkw ycia w tym pastwie, wierze i mitw, kolonizacji
innych ziem, walk z Persami, ustrojw spoeczno-politycznych Sparty i Aten, kultury greckiej
i podbojw Aleksandra Macedoskiego. W czwartym dziale, Staroytny Rzym umieszczono
wiadomoci o pocztkach Rzymu, podboju Italii, walkach z Kartagin, tworzeniu imperium
rzymskiego, powstaniu niewolnikw, utworzeniu cesarstwa, romanizacji prowincji, osigniciach
kultury i techniki, wierzeniach religijnych, pocztkach chrzecijastwa, kontaktach z innymi ludami
oraz upadku cesarstwa. Ostatni dzia, Gwne krgi kultury i ycia politycznego we wczesnym
redniowieczu powicony by Cesarstwu Bizantyjskiemu, Arabom i pierwszym pastwom
w Europie Zachodniej.
W klasie VI program obejmowa ju dzieje Polski i dotyczy okresu od X wieku do wielkich
odkry geograficznych. Materia podzielono na siedem dziaw. Pierwszy z nich, Pocztki
i rozwj pastwa polskiego X-XI w. dotyczy wdrwek Sowian, pierwszych organizacji
pastwowych na ziemiach polskich, budowy pastwa przez Mieszka I i Bolesawa Chrobrego,
stosunkw z pastwami ssiednimi, kryzysu w XI wieku, wojen prowadzonych przez Bolesawa
Krzywoustego oraz struktury gospodarki i spoeczestwa w tym okresie. Dzia drugi, Kultura
wczesnoredniowieczna Europy i Polski mwi o stylu romaskim, wkadzie Kocioa w rozwj
kultury oraz obyczajach rnych warstw spoecznych. W trzecim dziale, Europa redniowieczna
XI-XIII wiek znalazy si wiadomoci o systemie lennym, kolonizacji pustek, rywalizacji
cesarstwa z papiestwem oraz powstania miast. Dzia czwarty, Polska dzielnicowa zawiera
informacje o podziale Polski na dzielnice, klskach jakie spady na Polsk w tym okresie, rozwoju
gospodarki czynszowej, powstaniu miast, pierwszych prbach zjednoczenia pastwa, dziaalnoci
zjednoczeniowej okietka oraz rozwoju kultury polskiej w tym czasie. Dzia pity, Polska
i Europa w okresie monarchii stanowej. Rozkwit pastwa polskiego w XIV-XV wieku dotyczy
pocztkw parlamentaryzmu w Anglii, wojny stuletniej, rzdw Kazimierza Wielkiego, stosunkw
Polski z Krzyakami, formowania si spoeczestwa stanowego, unii Polski z Litw, wojen
z Krzyakami, ruchu husyckiego, unii polsko-wgierskiej, wojen z Turkami, odzyskania Pomorza
Gdaskiego oraz pocztkw demokracji szlacheckiej. W szstym dziale, Kultura pnego
redniowiecza Europy i Polski znalazy si wiadomoci o powstaniu uniwersytetw, rozwoju
pimiennictwa w jzyku polskim, twrczoci Jana Dugosza i Wita Stwosza oraz stylu gotyckim.

473

Program powszechnej szkoy redniej. Historia klasy IV-X, Warszawa 1977, s. 164-180.

205

Dzia Ekspansja kolonialna w XV-XVI wieku mwi o cywilizacji ludw amerykaskich epoki
przedkolumbowej, przyczynach i nastpstwach odkry oraz najwikszych odkrywcach.
Program klasy VII obejmowa okres od Renesansu do koca XVIII wieku. Tematy
podzielone byy na dziewi dziaw. Pierwsze dwa Kultura europejskiego Odrodzenia
i Reformacja w Europie i w Polsce zawieray informacje o wanych przemianach, takich jak
pojawienie si humanizmu, literatury i sztuki renesansowej, narodziny reformacji i powstanie
nowych wyzna. W dziale trzecim Polska zotego wieku na tle europejskim znalazy si
informacje o rywalizacji Jagiellonw z Habsburgami, hodzie pruskim, wojnach o Inflanty, unii
lubelskiej, folwarku paszczynianym, pierwszych wolnych elekcjach, ruchu egzekucyjnym,
przywilejach szlacheckich oraz upowszechnianiu si kultury renesansowej. Czwarty dzia
Przemiany spoeczne i polityczne w Europie w XVII wieku dotyczy wojny trzydziestoletniej,
rzdw Wazw w Polsce i prowadzonych przez nich wojen, monarchii absolutnej we Francji,
monarchii parlamentarnej w Anglii, powstania Chmielnickiego, najazdu szwedzkiego, liberum veto,
wojen prowadzonych z Turkami przez Jana III Sobieskiego oraz kultury i nauki w okresie Baroku.
W dziale pitym Polska i pastwa ssiednie w I poowie XVIII wieku znalazy si tematy
powicone wzrostowi potgi Rosji, Austrii i Prus oraz osabieniu Polski pod rzdami Sasw. Dzia
szsty Europa i Polska w dobie rozkwitu Owiecenia. Powstanie Stanw Zjednoczonych
obejmowa wiedz o rozwoju myli owieceniowej, absolutyzmie owieconym, pocztkach
panowania Stanisawa Augusta Poniatowskiego, pierwszym rozbiorze Polski, oczynszowaniu
chopw, powstaniu manufaktur, pimiennictwie politycznym w Polsce, rozwoju prasy oraz
powstaniu Stanw Zjednoczonych. Dzia sidmy Wielka buruazyjna rewolucja we Francji 17891794 dotyczy genezy i przebiegu tej rewolucji. W dziale smym Walka o ocalenie
Rzeczypospolitej znalazy si informacje o reformach Sejmu Czteroletniego, Konstytucji 3 Maja,
konfederacji targowickiej, drugim rozbiorze, Powstaniu Kociuszkowskim i ostatecznym upadku
pastwa polskiego. Ostatni, dziewity dzia, Europa i wiat pod koniec XVIII wieku powicony
by sytuacji demograficznej, spoecznej i politycznej na wiecie.
W klasie VIII program obejmowa dzieje XIX wieku. Podzielony by na dziesi dziaw.
Dzia pierwszy Europa w pocztkach XIX wieku mwi o wojnach napoleoskich, legionach
polskich we Woszech, dziejach Ksistwa Warszawskiego oraz upadku Napoleona. Dzia drugi
Czasy reakcji. Walki narodowo-wyzwolecze i ruchy rewolucyjne w latach 1815-1846 dotyczy
postanowie Kongresu Wiedeskiego, utworzenia witego Przymierza, pojawienia si idei
liberalizmu, de zjednoczeniowych we Woszech i w Niemczech, wyzwalania si kolonii
w Ameryce Poudniowej, sytuacji Polakw pod zaborami, rozwoju gospodarki i owiaty
w Krlestwie Polskim, dziaalnoci spiskowej na ziemiach polskich, Powstania Listopadowego,

206

Wielkiej Emigracji, represji popowstaniowych, dziaalnoci emisariuszy oraz Powstania

Krakowskiego. Dzia trzeci Rozwj kapitalizmu w Europie Zachodniej w I poowie XIX wieku.
Pocztki ruchu robotniczego powicony by rewolucji przemysowej i jej nastpstwom,
powstaniu socjalizmu utopijnego i naukowego oraz tworzeniu si organizacji robotniczych.
W dziale czwartym Wiosna Ludw w Europie i na ziemiach polskich 1848-1849 znalazy si
wiadomoci o genezie, przebiegu Wiosny Ludw. Dzia pity Przemiany polityczne i spoeczne
w Europie i Stanach Zjednoczonych w latach 1849-1871 zawiera informacje o wojnie krymskiej,
wojnie

secesyjnej,

konspiracji

w Krlestwie

Polskim,

Powstaniu

Styczniowym,

I Midzynarodwce, zjednoczeniu Woch i Niemiec oraz Komunie Paryskiej. W dziale szstym

wiat w kocu XIX i na pocztku XX wieku znalazy si tematy dotyczce urbanizacji i migracji,
rozwoju i techniki, powstawania nowoczesnych partii politycznych, II Midzynarodwki,
dziaalnoci Lenina, wojen bakaskich i ekspansji kolonialnej. Dzia sidmy Ziemie polskie po
Powstaniu Styczniowym - rozwj kapitalizmu powicony by germanizacji i rusyfikacji, ideologii
pozytywizmu, powstawaniu ruchu robotniczego i jego podziaowi na dwa nurty, powstawaniu partii
politycznych, przemianom w gospodarce. W dziale smym Rewolucja 1095-1907 w Rosji i na
ziemiach polskich znalazy si wiadomoci o przebiegu wydarze umieszczonych w tytule dziau.
Dziewity dzia Rozwj nauki, owiaty, techniki i kultury w II poowie XIX wieku i na pocztku
XX wieku mwi o upowszechnieniu szkolnictwa, osigniciach rnych dziedzin nauki,
najwikszych wynalazkach technicznych, literaturze pozytywizmu, gwnych kierunkach w sztuce,
szkolnictwie polskim w Galicji i wkadzie Polakw w rozwj nauki i kultury. Ostatni, dziesity
dzia, wiat u progu I wojny wiatowej zawiera tematy powicone powstaniu Trjprzymierza
i Trjporozumienia, gwnym konfliktom midzy mocarstwami oraz ukadowi si militarnych
w wiecie.
Program klasy IX obejmowa okres od I wojny wiatowej do zakoczenia II wojny
wiatowej. Skada si z dwunastu dziaw. Pierwsze dwa dziay, Pierwsza wojna wiatowa 19141918. Ziemie polskie w czasie wojny oraz Wielka Socjalistyczna Rewolucja Padziernikowa i jej
znaczenie dotyczyy genezy i przebiegu wojny i rewolucji oraz udziau Polakw w tych
wydarzeniach. W trzecim dziale, wiat po pierwszej wojnie wiatowej. Powstanie ZSRR
omwiono ukad si powojennych, postanowienia traktatw pokojowych oraz proces formowania
si nowego ustroju w ZSRR. Dzia czwarty i pity, Odrodzenie niepodlegego pastwa polskiego
i Polska w okresie rzdw parlamentarnych 1921-1925. Przewrt majowy zawieray informacje
o tworzeniu si niepodlegego pastwa polskiego, walce o granice, rnorodnoci koncepcji
politycznych dotyczcych przyszoci Polski, o powojennej odbudowie, reformach gospodarczych,
funkcjonowaniu demokracji parlamentarnej, konfliktach spoecznych oraz genezie i nastpstwach

207

przewrotu majowego. Dzia szsty, Wielki kryzys gospodarczy 1929-1933. Faszyzm

w Niemczech mwi o genezie i przejawach kryzysu, powstaniu faszyzmu w Niemczech oraz
o ideologii faszystowskiej i zdobyciu wadzy przez Hitlera w Niemczech. W dziale sidmym,
Polska w latach kryzysu gospodarczego znalazy si tematy powicone przebiegowi kryzysu
w Polsce oraz walce Pisudskiego z opozycj. Dzia smy, Polska i wiat przed wybuchem drugiej
wojny wiatowej oraz dziewity, Europa i wiat okoo 1938 roku ukazyway sytuacj
polityczn, militarn, stosunki midzynarodowe, spoeczne i ekonomiczne oraz ukad si przed
wybuchem II wojny wiatowej. W dziale dziesitym, Owiata, kultura, nauka w okresie
dwudziestolecia midzywojennego znalazy si informacje o gwnych kierunkach w sztuce
europejskiej, osigniciach naukowych oraz reformie owiatowej w Polsce. Dzia jedenasty, Druga
wojna wiatowa i walka Polakw o niepodlego i dwunasty, Zwycistwo nad faszyzmem
powicone byy przebiegowi wojny, udziaowi w niej Polakw, ruchowi oporu oraz pocztkom
formowania si nowego ustroju w Polsce.
Program klasy X obejmowa wiadomoci o czasach powojennych. Skada si a dziewiciu
dziaw. W pierwszym z nich, Ksztatowanie si wadzy ludowej w Polsce omwiono proces
formowania si nowego ustroju w Polsce, a w dziale drugim, Powstanie wiatowego systemu
pastw socjalistycznych przedstawiono przebieg tego procesu w pastwach Europy i Azji. Dzia
trzeci, Umacnianie si wadzy ludowej w Polsce dotyczy walki o wadz, powojennej odbudowy
i przemian zwizanych z 1948 rokiem. W dziale czwartym, wiat kapitalistyczny i pitym,
Rewolucje narodowo-wyzwolecze w krajach pozaeuropejskich znalazy si tematy mwice
o tworzeniu si nowych sojuszy polityczno-militarnych, rozpadzie systemu kolonialnego
i powstaniu pastw niezaangaowanych. Kolejne dziay, Program budowy podstaw socjalizmu
w Polsce, Rozwj wiatowego systemu socjalistycznego, Walka o pokj i powszechne
rozbrojenie oraz Nowy etap budowy socjalizmu w Polsce dotyczyy przemian spoecznogospodarczych w Polsce i pastwach socjalistycznych, ich wzajemnej wsppracy i polityki
zagranicznej. Program doprowadzony by do poowy lat siedemdziesitych.
W latach 1978-1980 przedstawiony powyej program wdraany by w formie eksperymentu
w kilkunastu szkoach podstawowych. Uzyskiwane rezultaty byy podstaw do weryfikacji treci
programowych. W ten sposb powsta ostateczny tekst programu dla klasy IV i V. Wdraanie
programu nauczania historii badane byo przez zesp pod kierunkiem Janusza Rulki z Wyszej
Szkoy Pedagogicznej w Bydgoszczy. Przedmiotem bada bya spjno celw i treci
programowych z celami wyznaczonymi dla powszechnej szkoy redniej, logiczno struktury

208

treci, moliwo realizacji programu w czasie przewidzianym w planie nauczania, stosowane przez
nauczycieli metody i formy pracy oraz osignicia uczniw po roku nauki nowym programem.

474

Rezultatem bada by raport, ktrego cz dotyczc nauczania historii przygotowa Janusz Rulka
i Jerzy Centkowski. Zauwayli oni, e w programie klasy IV wystpuj przede wszystkim opisy
zdarze i stanw rzeczy, a brak jest wyjanie przyczynowych. Epizodyczny ksztat caego
programu cechuje autonomizacja poszczeglnych tematw. Kady z nich jest pewn caoci
w nikym stopniu zwizan z tematem poprzednim lub nastpnym.475 Podkrelili dominacj
tematw z historii politycznej, co wytumaczyli potrzeb dokonania skrtu dziejw narodu
polskiego. Uznali, e tego typu zagadnienia stanowi wany czynnik wychowania obywatelskiego
i ksztatowania postaw tosamoci narodowej modego czowieka.476 Szczeglnie zwrcili uwag
na wiatopogldowe walory tematu obejmujcego informacje o yciu najdawniejszych ludzi.
Napisali, e przyzwyczaja on uczniw do ewolucyjnego, a nie metafizycznego pojmowania genezy
czowieka i spoeczestwa.477 Zaobserwowali take pewn prawidowo, polegajc na tym, e
w miar przybliania si do wspczesnoci ilo tematw wyranie wzrasta. Dua ich cz
dotyczy Polski Ludowej. Podkrelili przy tym, e dziki temu program powinien budzi mio do
socjalistycznej ojczyzny, ukazywa jak si rozwijaa, jakie napotykaa trudnoci i jakie miejsce
zajmuje obecnie w wiecie.478 Opisujc rezultaty bada, podali, i z ankiet przeprowadzonych
wrd uczniw wynika, e nie traktuj oni czowieka jako twrcy spoeczestwa i jego dziejw.
Spoeczestwo traktuj jako zjawisko stae, niezmienne. Win za taki stan rzeczy obarczyli
odczowieczenie podawanych w szkole twierdze dotyczcych prawidowoci procesu
historycznego oraz zbyt dosown, a nawet zwulgaryzowan interpretacj zasad materializmu
historycznego. Postulowali, aby w wikszym stopniu opisywa rol czynnika ludzkiego w procesie
rozwoju spoeczestwa.479 Podsumowujc, stwierdzili, e materia programowy dla klasy IV zosta
dobrany zgodnie z moliwociami percepcyjnymi uczniw oraz zgodnie z zaoeniami dydaktyki
historii. Program, poprzez swoj rnorodno, operowanie prostymi faktami historycznymi,
konkretno i obrazowo umoliwia stosowanie wielostronnego i aktywizujcego nauczania.480
Weryfikacji programu dla klas starszych nie zdono ju przeprowadzi ze wzgldu na rezygnacj
wadz z reformy owiatowej.

474

Raport z bada nad programami klasy IV dziesicioletniej szkoy redniej, Cz I, Warszawa 1980, s. 6.
Tame, cz II, s. 247.
476
Tame, s. 254-255.
477
Tame, s. 258.
478
Tame, s. 260-261.
479
Tame, s. 261.
475

209

5. Programy nauczania historii w latach osiemdziesitych.

Reform systemu owiaty i wdraanie nowych programw nauczania rozpoczto od roku
szkolnego 1978-1979. Wprowadzono wtedy program dla klasy I. Nowy program historii mia si
pojawi dopiero w roku szkolnym 1981-1982, gdy na ten rok zaplanowano wprowadzenie reformy
w klasie IV, w ktrej uczniowie mieli rozpocz nauczanie historii. Wadze owiatowe musiay
jednak skorygowa te plany, gdy koncepcja dziesiciolatki zostaa mocno skrytykowana na fali
wydarze z lat 1980-1981.
Niezaleny ruch spoeczno-zawodowy, NSZZ Solidarno, do ktrego przystpili rwnie
nauczyciele, ostro skrytykowa zjawiska uznane za nieprawidowe lub szkodliwe dla owiaty
i spoeczestwa, w tym take programy nauczania. Powszechne byo przekonanie, e od czasu
opracowania aktualnych programw - w latach szedziesitych - wiedza historyczna posza do
przodu i obecnie modzie wynosi ze szkoy wiedz przestarza, a nawet zafaszowan. Najwicej
zarzutw dotyczyo ideologizacji wiedzy, faszowania historii i literatury najnowszej oraz bdw
zwizanych z koncepcj dziesiciolatki. Krytykowano rwnie sytuacj materialn i polityk
kadrow w szkolnictwie.
Na tym tle doszo w listopadzie 1980 r. do dziesiciodniowego strajku nauczycieli
w Gdasku. Zakoczy si on 17 listopada podpisaniem porozumienia midzy ministrem owiaty
Krzysztofem Kruszewskim, a Komisj Komitetu Zaoycielskiego NSZZ Solidarno
Pracownikw Owiaty i Wychowania (przeksztacon pniej w Krajow Komisj Koordynacyjn
Owiaty i Wychowania NSZZ Solidarno). Porozumienie zawierao 148 postulatw, ktre
strona rzdowa przyja do realizacji. Uzgodniono, midzy innymi, odejcie od reformy
wprowadzajcej dziesiciolatk oraz rewizj podrcznikw i programw nauczania tak, aby ucze
mia moliwo poznania historii i kultury ojczystej w penym zakresie.481
Na przeomie grudnia 1980 r. i stycznia 1981 r. uksztatowa si zesp nauczycieli
majcych zredagowa propozycje doranych zmian w programie nauczania historii. Opracowa on
Propozycje doranych zmian w materiale nauczania historii w szkolnictwie podstawowym
i ponadpodstawowym. W lutym 1981 r. w siedzibie Polskiego Towarzystwa Historycznego
w Warszawie przeprowadzono konsultacje Propozycji... z nauczycielami zrzeszonymi w NSZZ
Solidarno oraz z czonkami PTH. Dyskusja pozwolia skorygowa postulaty dotyczce
programu nauczania historii i da im rekomendacj profesorw Aleksandra Gieysztora, Henryka

480
481

Tame, s. 306-308.
Historia w szkole, Tygodnik Solidarno, 1981, nr 6, s. 8-9.

210

Samsonowicza, prezesa ZLP Jana Jzefa Szczepaskiego i zespou rzeczoznawcw pod kierunkiem
Anny Radziwi. 482
Opracowane w ten sposb postulaty nauczycieli z Solidarnoci dotyczyy spraw oglnych,
takich jak ukazywanie rnych ocen danego faktu historycznego, przewaga informacji nad
interpretacj, unikanie sformuowa pustych-ideologicznych, wprowadzenie do historii ywych
postaci, zaciekawienie uczniw lekcjami o yciu codziennym w ronych epokach, wizanie
wydarze z dziaaniami konkretnych ludzi oraz ocenianie faktw zgodnie z ich wymow, a nie
zgodnie

z aktualnymi

potrzebami

politycznymi.

Cz postulatw dotyczya

zagadnie

szczegowych, takich jak odejcie od podawania tylko jednej przyczyny odzyskania niepodlegoci
przez Polsk w 1918 roku, szerokie ukazanie polskiego czynu zbrojnego w czasie I wojny
wiatowej, obiektywna ocena polskiej polityki zagranicznej i ustroju w czasach II Rzeczypospolitej,
zgodne z prawd ukazanie dziaalnoci polskiego rzdu na emigracji w czasie II wojny wiatowej,
pokazanie losw ludnoci polskiej na terenach zajtych przez ZSRR po 17 wrzenia 1939 r.,
waciwe proporcje i oceny w prezentowaniu podziemia polskiego z czasw II wojny wiatowej,
podanie waciwych przyczyn zerwania stosunkw polsko-radzieckich w 1943 roku, ukazanie
prawdziwej genezy PRL i utworzenia PZPR, obiektywne ukazanie walki o wadz z lat 1944-1948
oraz wydarze z lat 1956, 1968, 1970 i 1976.483 Propozycje... byy podstaw negocjacji
prowadzonych w marcu i kwietniu 1981 r. pomidzy Ministerstwem Owiaty i Wychowania
a KKKOiW NSZZ Solidarno. Rozmowy zakoczyy si w maju opracowaniem listy zmian
w programie nauczania i obietnic ministra owiaty wprowadzenia ich do programu na rok szkolny
1981-1982.484
Uzgodnione zmiany zostay zaprezentowana na Oglnopolskiej Konferencji PTH, ktra
odbya si 23-25.04. 1981 r. w Zakopanem. Prawida doboru treci programowych z historii ujto
w kilka oglnych zasad ilustrowanych konkretnymi przykadami. Prezentowane treci miay by
zgodne z minion rzeczywistoci i uwzgldnia stan bada Jako przykad treci, ktre naley
odkama podano: stosunek rzdu polskiego do plebiscytu na lsku, Warmii i Mazurach, polski
czyn zbrojny w czasie I wojny wiatowej, wojna z Rosj Radzieck, midzynarodowa pozycja
Polski w okresie midzywojennym i prowadzenie polityki rwnowagi, powody wyjcia wadz
polskich za granic we wrzeniu 1939 r., sytuacja Polakw na terenach wczonych do ZSRR,
dziaania rzdu gen. Sikorskiego, trudnoci we wsppracy z ZSRR i przyczyny zerwania

482

Maria Irena Matejczuk, Urszula Patek, Zmiany w programach historii szk podstawowych i rednich,
Wiadomoci Historyczne, 1981, nr 5, s. 319-322.
483
Historia w szkole...
484
Rewizja nauczania historii, Biuletyn Informacyjny MKZ NSZZ <Solidarno>, 1981, nr 27, s. 7.

211

stosunkw z tym pastwem, polskie podziemie w II wojny wiatowej, proporcje midzy

dziaaniami AK, BCh, i AL, rnice midzy hasami Manifestu PKWN a praktyk ustawy
o nacjonalizacji i reformie rolnej, rnice w programach PPR, PPS i PSL, walka polityczna
w latach powojennych, represje wobec uczestnikw podziemia, ograniczanie dziaalnoci opozycji
legalnej, naciski administracyjne w czasie referendum i wyborw do sejmu, kult jednostki,
bezprawne dziaania aparatu bezpieczestwa, przebieg i znaczenie wydarze z roku 1956, 1968,
1970 i 1976.
Uczniowie mieli by zapoznani z rnorodnoci pogldw historykw na poszczeglne
wydarzenia, bez wskazywania susznoci ktregokolwiek z nich. Dotyczyo to gwnie pogldw
na: przyczyny upadku cesarstwa zachodniorzymskiego, kultur redniowiecza, przyczyny upadku
Rzeczypospolitej szlacheckiej, oceny powsta narodowych, hierarchi przyczyn odzyskania
niepodlegoci w 1918 roku, bilans II Rzeczypospolitej oraz Powstanie Warszawskie. Ponadto
postulowano wprowadzenie do procesu dziejowego ywych ludzi i ukazywanie ich zachowa
jako wyniku wyboru okrelonych wartoci i racji. Jako przykad podawano postacie Cezara,
Aleksandra Wielkiego, Pawa Wodkowica, Jana Dugosza, Zygmunta Starego, Zygmunta Augusta,
ksidza Kordeckiego, ksicia Adama Czartoryskiego, Wiktora Heltmana, Stanisawa Worcela
i Jzefa Pisudskiego. Wszystkie fakty historyczne miay by traktowane jako punkt wyjcia dla
oglnej refleksji o dziejach. Histori Polski postanowiono ukazywa na tle dziejw powszechnych,
a przy omawianiu kultury miano skupia si na jej cechach charakterystycznych.485
Mimo podpisanych porozumie, wadze niechtnie odnosiy si do szerszych zmian treci
nauczania. Da temu wyraz Wiesaw Krauze, dyrektor departamentu w Ministerstwie Owiaty
i Wychowania, w artykule Szanse i zagroenia szkoy opublikowanym w Trybunie Ludu.
Napisa w nim midzy innymi, e w programie nauczania i wychowania w naszych warunkach
ustrojowych nie moe by miejsca na pluralizm rozumiany jako rwnoprawne prezentowanie
rnorodnych kierunkw ideologicznych, wiatopogldowych czy politycznych. 486
Rozmowy i uzgodnienia zawarte z Solidarnoci nie przeszkodziy wadzom owiatowym
we wdraaniu powszechnej szkoy redniej. Zgodnie z przyjtym planem w roku szkolnym 19811982 reforma dotara do klasy IV. Wprowadzony wtedy nowy program nauczania historii w klasie
IV by cakowicie zgodny z propozycj zespou kierowanego przez Jerzego Maternickiego,

485
486

M. I. Matejczuk, U. Patek, Zmiany w programach...

Cyt. za Stanisaw Jdrzejewski, Beton objawi si w szkole, Tygodnik Solidarno, 1981, nr 17, s. 9.

212

przedstawion w grudniu 1976 roku. Klasy V-VIII miay si uczy wedug zmodyfikowanego
programu z 1970 roku.487
W programie klasy V nie dokonano adnych zmian. Podobnie w programie klasy VI i VII.
W programie klasy VIII zamiast pojcia obz londyski na emigracji uyto rzd polski na
emigracji dla okrelenia wadz polskich na emigracji w czasie II wojny wiatowej. Dodano take
punkt mwicy o cigoci pastwa polskiego w tym okresie i legalizmie rzdu polskiego na
emigracji. Mwic o zerwaniu stosunkw polsko-radzieckich w 1943 roku, jako przyczyn podano
spraw katysk. Do tematu o Powstaniu Warszawskim dodano zagadnienie Kontrowersyjne
oceny powstania.488 W sumie byy to zmiany niewielkie w porwnaniu z postulatami nauczycieli
z Solidarnoci.
Wprowadzony program nauczania historii poddany zosta ostrej krytyce. Jan Paszkiewicz
w Biuletynie informacyjnym Solidarno. Zarzd Regionu Chemskiego napisa, e nauczanie
historii jest manipulowane w interesie propagandy, tak aby historia udowadniaa racje wadzy.
Zjawiska historyczne przedstawiono, wedug autora, w niewaciwych proporcjach, fakty dobierano
do z gry ustalonej koncepcji majcej na celu uzasadnienie wyszych racji, a zasadnicze kwestie
historii najnowszej przedstawiano w prymitywnej i zwulgaryzowanej formie.489
W odpowiedzi na niezrealizowanie uzgodnie dotyczcych zmian w programie nauczania
Regionalna Sekcja Owiaty przy Zarzdzie Regionu Ziemia Sandomierska NSZZ Solidarno
wezwaa nauczycieli historii do nauczania tylko uczciwej i prawdziwej wiedzy.490 Podobny apel
wystosowaa Sekcja Owiaty i Wychowania Regionu rodkowo-Wschodniego.
Na Zjedzie Delegatw NSZZ Solidarno na Krajow Rad Sekcji Owiaty
i Wychowania, ktry odby si w Gdasku w dniach 24-25 sierpnia 1981 r. postulowano, by
walczy

o programy

nauczania

odpowiadajce

potrzebom

i moliwociom

uczniw

i spoeczestwa.491 Rwnie I Krajowy Zjazd Delegatw NSZZ Solidarno zaj si problemami

programw i treci nauczania. Dla wypracowania odpowiedniego stanowiska powoano Zesp X
pod przewodnictwem Jana Waszkiewicza i Mirosawa Borusewicza. Opracowa on deklaracj
dotyczc wartoci i celw, ktrym ma suy edukacja i kultura narodowa. Zaprotestowano w niej
przeciwko manipulowaniu prawd w programach i podrcznikach oraz zadano, by programy

487

Komunikat Instytutu Programw Szkolnych z dnia 9.11.1981 r. w sprawie programw nauczania w roku szkolnym
1981-82, Dz. Urz. MOiW nr 11, poz. 84.
488
Program szkoy podstawowej. Historia klasy V-VIII, Warszawa 1981, s. 22-30.
489
Jan Paszkiewicz, O istocie i potrzebie historii, Biuletyn Informacyjny <Solidarno> Zarzd Regionu
Chemskiego, 1981, nr 19, s. 2-5.
490
Odezwa do nauczycieli, Ziemia Sandomierska. Tygodnik NSZZ <Solidarno>, 1981, nr 31, s. 6.
491
Tame.

213

uwzgldniay neutralno wiatopogldow edukacji i pastwa.492 W dyskusji zjazdowej rwnie

pojawiy si wtki owiatowe. Zygmunt upina mwi o koniecznoci zmian w programach
nauczania. Postulowa, by na ich ksztat miy wpyw samorzdy lokalne. Miao to, wedug autora,
zapobiega indoktrynacji. Inny mwca, Karol Rutkiewicz, postulowa nie tylko zmiany programw,
ale take zmian ustawy owiatowej.493 Podsumowaniem dyskusji w sprawach owiatowych bya
uchwaa, w ktrej Zjazd zobowiza Komisj Krajow do pomocy nauczycielom historii
w odkamaniu tego przedmiotu.494
Realizacj tej uchway byy rozmowy podjte przez Sekcj Owiaty i Wychowania NSZZ
Solidarno z Prezydium Sejmowej Komisji Owiaty i Wychowania. Strona solidarnociowa
krytykowaa w nich brak realizacji podpisanych przez wadze, porozumie dotyczcych reform
owiatowych, a zwaszcza brak znaczcych zmian w programach oraz niezrezygnowanie
z wprowadzenia dziesiciolatki.495 Podobne zarzuty znalazy si w Licie do Komisji Owiaty
i Wychowania Sejmu PRL podpisanym przez Krajow Rad Sekcji Owiaty i Wychowania NSZZ
Solidarno i wydrukowanym w Tygodniku Solidarno nr 35 z 1981 r.
Niezrealizowanie przez wadze owiatowe postulatw Solidarnoci byo jedn z przyczyn
strajku podjtego w listopadzie 1981 roku przez nauczycieli Lubelszczyzny. Przedstawili oni szereg
postulatw, z ktrych drugi mwi o odkamaniu nauczania historii. Wystosowali rwnie Apel
nauczycieli do rodzicw, modziey i dzieci, w ktrym dokadnie wyjaniali przyczyny strajku.
w dokumencie tym bya mowa, midzy innymi, o odkamaniu historii.496
Dalsze starania nauczycieli o reform owiaty i programw nauczania stay si niemoliwe
na

skutek

wprowadzenia

stanu

wojennego

i aresztowania

najaktywniejszych

dziaaczy

Solidarnoci, take spord nauczycieli.

Rezultatem silnego sprzeciwu rodowisk nauczycielskich oraz kryzysu gospodarczego bya
rezygnacja wadz z wdraania dziesiciolatki. Stao si to na mocy uchway sejmowej ze stycznia
1982 r.497 Rok szkolny 1982-1983 nie przynis adnych zmian w programach nauczania. Klasa IV
uczya si wedug programu przygotowanego dla dziesiciolatki, a klasy V-VIII wedug programu
z 1970 roku, minimalnie znowelizowanego w 1981 roku.498

492

I Krajowy Zjazd Delegatw NSZZ Solidarno. Zesp X - edukacja i kultura narodowa, Tygodnik Solidarno,
1981, nr 26, s. 5.
493
I Krajowy Zjazd Delegatw NSZZ Solidarno. I tura 5-10.09.1981, Serwis Informacyjny BIPS, s. 24 i 34.
494
Uchwaa nr 24/81 I Krajowego Zjazdu Delegatw NSZZ Solidarno, Serwis informacyjny BIPS, s. 45.
495
Rozmowy o owiacie, Tygodnik Solidarno, 1981, nr 31.
496
Apel nauczycieli do rodzicw, modziey i dzieci, Biuletyn Informacyjny. Region rodkowo-Wschodni NSZZ
Solidarno, 1981, nr 57.
497
Uchwaa Sejmu Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej z dnia 26.01.1982 r., Monitor Polski nr 5, poz. 21.
498
Komunikat Instytutu Programw Szkolnych w sprawie programw nauczania przedmiotw oglnoksztaccych
w roku szkolnym 1982-83, Dz. Urz. MOiW, 1982, nr 10, poz.94.

214

W nastpnym, 1983-1984 roku szkolnym znowelizowano program dla klas V-VI.499

W klasie V znowelizowany program obejmowa czasy najdawniejsze, staroytno oraz
redniowiecze do poowy XIII wieku. Cao materiau podzielono na osiem dziaw. Pierwszy
z nich, Czas w historii by dziaem wstpnym, w ktrym wyjaniano podstawowe pojcia
zwizane z chronologi. Dzia drugi, ycie ludzi w najdawniejszych czasach zawiera tematy
mwice o sposobach zdobywania ywnoci, krzesania ognia, wyrabiania narzdzi, budowania
siedzib, formowaniu si pierwszych wsplnot, pojawieniu si rolnictwa i handlu oraz wytapianiu
metalu. Trzeci dzia, Staroytny Wschd powicony by yciu w Egipcie, Mezopotamii
i Palestynie. W dziale czwartym, Staroytna Grecja znalazy si informacje o wierzeniach
i mitach Grekw, znaczeniu olimpiad, wojnach z Persami, ustroju Sparty i Aten, kulturze greckiej
oraz podbojach Aleksandra Macedoskiego. Dzia pity, Staroytny Rzym dotyczy pocztkw
Rzymu, tworzenia si ustroju republiki, wojen z Kartagin, niewolnictwa i powstania Spartakusa,
formowania si imperium rzymskiego, powstania cesarstwa, kultury i techniki rzymskiej, wierze
religijnych, pocztkw chrzecijastwa oraz upadku cesarstwa zachodniego. W dziale szstym,
Europa we wczesnym redniowieczu znalazy si informacje o Cesarstwie Bizantyjskim,
ekspansji arabskiej i powstaniu islamu, pierwszych pastwach w Europie Zachodniej oraz
pierwszych pastwach sowiaskich. Dzia sidmy, Pocztki i rozwj pastwa polskiego w X-XIII
wieku mwi o zjednoczeniu plemion polskich, budowie pastwa przez pierwszych Piastw,
wojen z Niemcami, kryzysie pastwa w XI wieku, wojnach prowadzonych przez Bolesawa
Krzywoustego oraz o yciu w Polsce za czasw pierwszych Piastw. Ostatni, smy dzia, Polska
podzielona dotyczy podziau Polski na dzielnice, osabienia kraju i nastpstw tego zjawiska oraz
ycia ludzi w okresie rozbicia dzielnicowego.500
Nowy program dla klasy VI obejmowa okres od pocztku XIV wieku do pocztku XIX
wieku. Wiadomoci podzielone byy na trzynacie dziaw Pierwszy dzia, Rozkwit pastwa
polskiego w XIV-XV wieku zawiera tematy powicone odbudowie Polski przez Wadysawa
okietka i Kazimierza Wielkiego, strukturze spoeczestwa polskiego w tym okresie, unii polskolitewskiej, wojnom z Krzyakami i Turkami. W dziale drugim, Kultura pnego redniowiecza
omawiane byy obyczaje poszczeglnych warstw spoecznych, wzorce osobowe tych czasw,
powstanie uniwersytetw, dziaalno naukowa Jana Dugosza, pocztki pimiennictwa w jzyku
polskim, rzebiarstwo Wita Stwosza oraz styl gotycki w architekturze. Trzeci dzia, Wielkie
odkrycia geograficzne i podboje kolonialne dotyczy genezy i przebiegu odkry oraz ich

499

Komunikat Instytutu Programw Szkolnych w sprawie programu nauczania na rok szkolny 1983-84, Dz. Urz.
MOiW, 1983, nr 9, poz. 62.

215

nastpstw. Czwarty dzia, Kultura woskiego Odrodzenia powicony by materialnym

podstawom przewrotu umysowego, cechom tego procesu, ideom humanizmu, twrcom kultury
oraz ich dokonaniom. W dziale pitym Reformacja i kontrreformacja w Europie znalazy si
informacje o genezie wystpienia Lutra i jego tezach, powstawaniu nowych wyzna oraz walce
Kocioa katolickiego o odzyskanie wpyww. Dzia szsty Polska zotego wieku na tle
europejskim mwi o polityce zagranicznej i dynastycznej Jagiellonw, wojnach o Inflanty,
rozwoju gospodarki folwarcznej, ksztatowaniu si demokracji szlacheckiej, unii lubelskiej,
pierwszych wolnych elekcjach, kulturze renesansowej oraz Reformacji na ziemiach polskich. Dzia
sidmy Przemiany polityczne i spoeczne w Polsce w XVII wieku zawiera wiadomoci
o rzdach Wazw, wzrocie znaczenia magnaterii, powstaniu Chmielnickiego, najedzie
szwedzkim, liberum veto, odsieczy wiedeskiej oraz kulturze i nauce polskiej w okresie Baroku.
Dzia smy Polska i pastwa ssiednie w i poowie XVIII dotyczy wzrostu potgi Rosji, Austrii
i Prus oraz osabienia Polski pod rzdami Sasw. W dziewitym dziale Pierwszy rozbir Polski.
Prby reform Rzeczypospolitej mowa bya o konfederacji barskiej i pierwszym rozbiorze, rozwoju
gospodarki czynszowej, kulturze owieceniowej w Polsce oraz pierwszych prbach reformowania
pastwa polskiego. Dzia dziesity Rewolucja przemysowa w Anglii w XVIII wieku. Powstanie
Stanw Zjednoczonych Ameryki Pnocnej dotyczy genezy i istoty rewolucji przemysowej oraz
przebiegu walk o wolno Stanw Zjednoczonych. W dziale jedenastym Wielka buruazyjna
rewolucja we Francji znalazy si tematy powicone genezie i przebiegowi rewolucji oraz
wprowadzeniu ustroju republikaskiego. Dzia dwunasty Walka o ocalenie Rzeczypospolitej"
mwi o reformach Sejmu Wielkiego, Konstytucji 3 Maja, konfederacji targowickiej, drugim
rozbiorze, Powstaniu Kociuszkowskim oraz trzecim rozbiorze. W ostatnim, trzynastym dziale,
Europa w dobie napoleoskiej. Prby odzyskania niepodlegoci Polski znalazy si informacje
o karierze Napoleona Bonaparte, legionach polskich we Woszech oraz dziejach Ksistwa
Warszawskiego.501
W roku szkolnym 1984-1985 wprowadzony zosta nowy program dla klasy VII.502
Obejmowa on okres od Kongresu Wiedeskiego do rewolucji 1905-1907. Tematy podzielono na
osiem dziaw. Pierwszy dzia Czasy reakcji w Europie. Walki narodowowyzwolecze Polakw
w latach 1815-1846 zawiera tematy dotyczce postanowie Kongresu Wiedeskiego, dziejw
Krlestwa Polskiego, powstania opozycji antyrosyjskiej, Powstania Listopadowego, Wielkiej

500

Program szkoy podstawowej. Historia klasa V, Warszawa 1983, s. 3-7.

Program szkoy podstawowej. Historia klasa VI, Warszawa 1983, s. 3-8.
502
Komunikat w sprawie wykazu programw przedmiotw oglnoksztaccych w szkoach wszystkich typw,
obowizujcych w roku szkolnym 1984-85, Dz. Urz. MOiW, 1984, nr 6, poz. 36.
501

216

Emigracji, popowstaniowej dziaalnoci spiskowej oraz Powstania Krakowskiego. W drugim dziale

Rozwj kapitalizmu w Europie Zachodniej w I poowie XIX wieku. Pocztki ruchu robotniczego
znalazy si tematy mwice o rewolucji przemysowej i jej nastpstwach, powstaniu socjalizmu
utopijnego i naukowego oraz powstaniu ruchu robotniczego. Trzeci dzia Wiosna Ludw
w Europie i na ziemiach polskich 1848-1849 zawiera informacje o genezie i przebiegu Wiosny
Ludw oraz udziale w niej Polakw. Dzia czwarty Ziemie polskie w drugiej poowie XIX wieku
dotyczy dziaalnoci konspiracyjnej przed wybuchem Powstania Styczniowego, genezy i przebiegu
powstania, represji popowstaniowych, germanizacji i rusyfikacji ziem polskich, budzenia si
wiadomoci narodowej na ziemiach kiedy nalecych do Polski oraz autonomii galicyjskiej. Pity
dzia Przemiany polityczne i spoeczne w Europie w drugiej poowie XIX i na pocztku XX
wieku powicony by rozwojowi ruchu robotniczego, zjednoczeniu Woch i Niemiec, Komunie
Paryskiej, rozwojowi gospodarczemu wiata oraz ekspansji kolonialnej wielkich mocarstw.
W szstym dziale Ruch robotniczy na ziemiach polskich. Pierwsze partie i stronnictwa polityczne
znalazy si tematy powicone powstaniu ruchu narodowego na ziemiach polskich, powstaniu
ruchu robotniczego oraz jego rozbiciu na dwa nurty. Sidmy dzia Rewolucja 1905-1907 w Rosji
i na ziemiach polskich mwi o genezie, przebiegu i skutkach wydarze wymienionych w tytule
dziau. Ostatni, smy dzia, Rozwj nauki, techniki, owiaty i kultury w drugiej poowie XIX i na
pocztku XX wieku zawiera informacje o upowszechnianiu owiaty, wynalazkach technicznych,
osigniciach naukowych i gwnych tendencjach w kulturze oraz o udziale Polakw w tworzeniu
postpu w tych dziedzinach.503
Zakoczeniem reformy programowej, ostatniej w okresie PRL-u, porzdkujcej programy
nauczania po rezygnacji ze szkoy dziesicioletniej, byo wprowadzenie nowego programu dla klasy
VIII w roku szkolnym 1985-1986. Obejmowa on okres od pierwszej wojny wiatowej do
zniesienia stanu wojennego w Polsce. Wiadomoci podzielono na dziesi dziaw. Pierwsze trzy,
Pierwsza wojna wiatowa, Polacy i sprawa polska w czasie pierwszej wojny wiatowej oraz
Wielka Socjalistyczna Rewolucja Padziernikowa dotyczyy najwaniejszych wydarze z lat
1914-1918 takich jak: walki na frontach, udzia w nich Polakw, stosunek walczcych stron do
de polskich, przebieg i nastpstwa rewolucji oraz rezultatu pierwszej wojny wiatowej. Dzia
czwarty, Odrodzenie pastwa polskiego 1918-1921 zawiera tematy mwice o tworzeniu
niepodlegego pastwa polskiego, walkach o granice oraz budowaniu ustroju parlamentarnego.
W dziale

pitym,

Rzeczypospolita

w latach

1921-1926

znalazy

si

wiadomoci

o funkcjonowaniu demokracji parlamentarnej, odbudowie kraju ze zniszcze wojennych oraz

503

Program szkoy podstawowej. Historia klasa VII, Warszawa 1984, s. 3-8.

217

sytuacji yciowej robotnikw i chopw. Dzia szsty, Rosja Radziecka i Zwizek Radziecki
w latach 1918-1941. Sytuacja midzynarodowa po pierwszej wojnie wiatowej zawiera
informacje o wojnie domowej w Rosji Radzieckiej, przemianach w ZSRR zwizanych z kultem
Stalina, ukadzie sojuszy w powojennej Europie oraz polityce mocarstw zachodnich wobec
Niemiec. Sidmy dzia, Polska pod rzdami sanacji 1926-1939 powicony by przewrotowi
majowemu,

walce

Pisudskiego

z sejmem,

polskiej

polityce

zagranicznej,

kryzysowi

gospodarczemu z lat trzydziestych, polskiemu ruchowi robotniczemu oraz rozwojowi owiaty,

nauki i kultury. Dzia smy, Europa przed wybuchem drugiej wojny wiatowej dotyczy rozwoju
faszyzmu w Niemczech i przejcia wadzy przez Hitlera, agresywnej polityki zagranicznej Niemiec,
polityki zagranicznej Polski przed wybuchem wojny oraz sojuszy zawieranych przez pastwa
europejskie w ostatnich miesicach pokoju. W dziewitym dziale, Druga wojna wiatowa 19391945 znalazy si tematy mwice o kampanii wrzeniowej w Polsce, agresjach niemieckich na
poszczeglne pastwa europejskie, uformowaniu si koalicji antyhitlerowskiej, utworzeniu rzdu
gen. Sikorskiego, udziale Polakw w walkach na rnych frontach, walkach w Afryce i na Dalekim
Wschodzie, sytuacji Polakw na terenach okupowanych, dziaalnoci polskiego pastwa
podziemnego, tworzeniu armii gen. Andersa w ZSRR, zerwaniu stosunkw polsko-radzieckich,
powstaniu w Polsce partyzantki proradzieckiej, dziaalnoci komunistw polskich w ZSRR,
utworzeniu frontu we Woszech i we Francji, Powstaniu Warszawskim, wyzwoleniu ziem polskich,
przejciu wadzy w Polsce przez komunistw, ostatecznym pokonaniem Niemiec i Japonii oraz
ustaleniu nowych granic Polski. Ostatni, dziesity dzia, Wybrane zagadnienia historii
wspczesnej zawiera informacje o rozpadzie systemu kolonialnego, walce o wadz w Polsce,
zjednoczeniu polskiego ruchu robotniczego, reformach ustrojowych i gospodarczych w Polsce,
konfliktach i przemianach w Polsce do lat osiemdziesitych, polskiej polityce zagranicznej
i przeobraeniach cywilizacyjnych na wiecie.504
Mimo odejcia od koncepcji powszechnej, dziesicioletniej szkoy redniej zachowano
zasadniczy trzon programw przygotowanych dla potrzeb takiej wersji szkoy. W klasie IV
wdroono program historii, przygotowany dla dziesiciolatki, bez adnych zmian, a w klasach VVIII wprowadzono program przygotowany dla klas V-X. Dokonano jedynie pewnych modyfikacji
polegajcych na rezygnacji z czci materiau i przesuwaniu granic czasowych miedzy klasami.
Adaptacji programu historii dziesiciolatki do potrzeb szkoy omioletniej dokona Zesp
Programowy Historii przy Ministrze Owiaty i Wychowania pod przewodnictwem Mariana

504

Program szkoy podstawowej. Historia klasa VIII, Warszawa 1984, s. 3-11.

218

Wojciechowskiego, a nastpnie Czesawa Majorka, przy cisym wspdziaaniu z Pracowni

Historii Instytutu Programw Szkolnych.505
W takiej postaci programy nauczania historii dotrway do koca lat osiemdziesitych.
W tym okresie ulegy one jedynie nieznacznym modyfikacjom. Usunito z nich cz
szczegowych hase, np.: dzieje Mezopotamii i Fenicji, dzieje Cesarstwa Bizantyjskiego, Arabw
i pierwszych pastw w Europie Zachodniej. Ponadto dokonano pewnych przesuni midzy
klasami. Z klasy VI do V przeniesiono dzia mwicy o panowaniu Wadysawa okietka
i Kazimierza Wielkiego. Rwnie z klasy VI, tym razem do klasy VII, przeniesiono dzia o epoce
napoleoskiej. Z klasy VII do VIII przeniesiono wiadomoci o I wojnie wiatowej i rewolucji
w Rosji.
Korekty te byy rezultatem krytyki ze strony nauczycieli, jakiej poddano nadmiern
szczegowo programu, przeadowanie materiaem - zwaszcza programu klasy VI oraz
niedostosowanie programu do iloci godzin przeznaczonych na nauczanie historii.
Pewn nowoci, jeeli chodzi o zarzuty kierowane pod adresem programw nauczania
historii, by artyku Jerzego Maternickiego, ktry ukaza si w 1983 roku na amach Wiadomoci
Historycznych.506 Zawarta bya w nim teza, e programy historii urgaj zasadom dydaktyki,
poniewa s zbyt sztywne, nie pozostawiaj nauczycielowi adnej moliwoci manewru. Autor
twierdzi,

programy

te

przeadowane

treciami

rzeczowymi,

niezbyt

starannie

wyselekcjonowanymi. Postulowa zrezygnowanie z programw szczegowych i zastpienie ich

programami ramowymi, okrelajcymi oglne cele i treci ksztacenia historycznego.
Postulat ten nie zosta zrealizowany do koca lat osiemdziesitych. Podobnie jak nie zostay
zrealizowane, coraz czciej pojawiajce si w drugiej poowie lat osiemdziesitych, postulaty
o odideologizowanie

nauczania

historii,

uniezalenienie

treci

nauczania

od

wymogw

politycznych oraz zlikwidowanie biaych plam.

Najpeniejszy zestaw zarzutw pod adresem programw nauczania funkcjonujcych
w latach osiemdziesitych znale mona w Raporcie o stanie i kierunkach rozwoju edukacji
narodowej w Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej, opracowanym w latach 1987-1989 przez Komitet
Ekspertw do Spraw Edukacji Narodowej, pod przewodnictwem Czesawa Kupisiewicza.507
Komitet ustali, e programy przeadowane s treciami faktograficznymi, opieraj si na
dziewitnastowiecznej typologii nauk i dziel wiedz na liczne i nieskorelowane przedmioty

505

Jerzy Centkowski, Uwagi o zreformowanym programie nauczania historii w szkole podstawowej, Wiadomoci
Historyczne, 1985, nr 2.
506
Jerzy Maternicki, Szkoa a edukacja historyczna spoeczestwa, Wiadomoci Historyczne, 1983, nr 2, s. 161.

219

nauczania. Programy zawieraj zbyt duo treci obligatoryjnych dla wszystkich, a zbyt mao
fakultatywnych, s trudne dla przecitnego ucznia, nie uwzgldniaj rnic w rozwoju
psychofizycznym dzieci. W wielu przedmiotach nauczania powtarzaj si te same treci. Sabo
uwzgldnione s zagadnienia pozwalajce zrozumie problemy wspczesnego wiata, ucze
otrzymuje podzielony, a nie zintegrowany obraz tego wiata. Szkoy kad nacisk na
encyklopedyczn znajomo wiedzy, na wiedzie, e zamiast wiedzie, jak oraz wiedzie,
dlaczego.508
O podstawowych bdach programw nauczania historii pisa take Jan Pomorski. Zauway
on, e w treciach nauczania dominuje historia polityczna, polityka przewaa nad innymi formami
aktywnoci ludzkiej. Eksponowane s wydarzenia wyjtkowe, ktre na tle szarej codziennoci
tworzenia historii s czym odwitnym, czym, w czego tworzeniu zwykli ludzie nie mogli
uczestniczy.

Przy

interpretowaniu

dziaa

jednostki

w historii

popadano

w skrajno

woluntaryzmu lub fatalizmu. Ucze nie mg zobaczy, na konkretnych przykadach, od czego

zaley skuteczno dziaa ludzkich. Wedug Jana Pomorskiego programy prezentoway
historyczn mentalno Kalego podszyt megalomani narodow i traktowaniem dziejw Polski
w oderwaniu od realiw polityki midzynarodowej. Jako przykad poda negatywne ocenianie
obcych politykw za to, e w swoich dziaaniach nie kierowali si interesami polskimi.509
Koniec lat osiemdziesitych zaowocowa nie tylko krytyk programw nauczania, ale
rwnie pomysami na ich reform. W Raporcie o stanie i kierunkach rozwoju edukacji
narodowej... znalaza si propozycja zintegrowania niektrych przedmiotw nauczania,
a przynajmniej dokonania daleko idcej korelacji midzyprzedmiotowej. Autorzy raportu
postulowali koncentracj na ideach przewodnich poszczeglnych przedmiotw nauczania, daleko
posunit indywidualizacj pracy, wychodzenie poza ramy nauczania klasowo-lekcyjnego,
ukierunkowanie na rozwijanie zdolnoci poznawczych, mylenia alternatywnego i innowacyjnego.
Realizacj tych zasad miaa umoliwi odpowiednia konstrukcja programw nauczania.510
Czesaw Majorek zaproponowa, by w przyszych programach nauczania historii dokona
znacznej kompresji materiau rzeczowego, zrezygnowa z chronologicznego ukadu wiadomoci na
rzecz koncentryczno-problemowego, odej od podziau na histori powszechn i ojczyst,
polityczn, gospodarcz itp., a potraktowa wiedz historyczn jako cao. Uwaa, e konieczne

507

Edukacja narodowym priorytetem. Raport o stanie i kierunkach rozwoju edukacji narodowej w Polskiej
Rzeczypospolitej Ludowej. Warszawa, Krakw 1989.
508
Tame s. 128 i 194.
509
Jan Pomorski, Metodologiczne problemy nauczania historii najnowszej. [w:] Z problemw nauczania historii
najnowszej, red. W. Czajka, J. Mandziuk, Lublin 1987, s. 19-22.
510
Edukacja narodowa..., s. 187.

220

jest umieszczenie w programie dziau zawierajcego odpowied na pytanie co to jest historia ?

oraz hasa historia wok nas opartego na obserwacji rodowiska lokalnego. Opowiedzia si za
wydzieleniem z dziejw kilku istotnych wtkw rozwojowych i przedstawieniem ich w postaci
materiau dydaktycznego, za wybraniem kilku typowych zjawisk wspczesnego wiata
i dociekaniem ich genezy, analizowaniem ewolucji i stawianiem prognoz na przyszo.511
Podobne postulaty znalazy si we wnioskach z bada prowadzonych w drugiej poowie lat
osiemdziesitych w ramach, wspomnianego w poprzednim rozdziale, Resortowego Programu
Bada

Podstawowych

Unowoczenianie

procesu

dydaktycznego:

model

dydaktyk

szczegowych. W trakcie bada ustalono, e programy przeadowane byy wiedz o ruchu

robotniczym oraz innymi treciami dobranymi wedug politycznych kryteriw. Stwierdzono take
zdecydowan dominacj historii polityczno militarnej ze szkod dla innych dziedzin aktywnoci
ludzkiej.512 Programy nauczania charakteryzoway si dogmatyzmem programowym, wynikajcym
z braku zaufania do nauczyciela. By to urzdowy wykaz szczegowo dobranych tematw
obowizujcych nauczycieli w caym kraju, bez wzgldu na regionalna specyfik dziejw. Zalecany
do opanowania przez ucznia materia by bardzo obszerny. Niejednokrotnie w programach
umieszczano zagadnienia, ktrych przydatno budzia powane wtpliwoci. Brakowao za to
szerszego ta cywilizacyjnego i kulturowego, za poszczeglne problemy rozpatrywane byy
w izolacji od europejskich czy wiatowych uwarunkowa.
W latach siedemdziesitych i osiemdziesitych, pod wpywem pedagogiki zachodniej, ktrej
dorobek sta si zdecydowanie bardziej dostpny dla Polakw, pojawiy si w polskiej dydaktyce
historii postulaty wprowadzenia w szkole podstawowej programu koncentrycznego w miejsce
liniowego, ktry nie uwzgldnia zasady stopniowania trudnoci wiedzy ani zainteresowa
uczniw, zmieniajcych si z wiekiem. Przedmiotem rozwaa na tym etapie ksztacenia
historycznego chciano uczyni przekrojowe problemy wprowadzajce uczniw w wiat przeszoci.
Jednake szeroka krytyka programw nauczania poczona z wieloma propozycjami zmian nie
przyniosa wikszych skutkw praktycznych, nie tylko do koca lat osiemdziesitych, lecz nawet
przez nastpne dziesiciolecie.

511

Czesaw Majorek, Bogacenie i przeksztacanie wiadomoci historycznej jako cel nauczania historii. [w:] Po co
uczy historii?, red. Czesaw Majorek, Warszawa 1988, s. 277.
512
Cz. Majorek, Cz. Nowarski, J. Ruchaa, Unowoczenianie dydaktyki historii..., s. 47.

221

Rozdzia IV. Podrczniki do nauczania historii w szkoach podstawowych

w latach 1944-1989.
1. Podrczniki z lat 1944-1948.
Rezultatem wojny i okupacji byy wielkie straty materialne w owiacie. Miedzy innymi
zniszczeniu ulega wikszo nakadw podrcznikw szkolnych. Przede wszystkim dotyczyo to
podrcznikw historii, konfiskowanych i niszczonych przez okupanta po zlikwidowaniu nauczania
tego przedmiotu w szkoach. Po wyzwoleniu wadze owiatowe nie byy w stanie zapewni
uczniom i szkoom podrcznikw do nauki. W zwizku z tym, e w latach 1944-1945 nie byo
jeszcze nowych programw nauczania i uczono wedug programw przedwojennych, wadze
owiatowe zezwoliy, by do nauczania wykorzystywano podrczniki przedwojenne. Sytuacja
powtrzya si take w roku szkolnym 1945-1946, gdy w dalszym cigu nie wydano nowych
podrcznikw.513
Mimo tego, w wikszoci szk nauka historii odbywaa si bez podrcznikw. Niektre
kuratoria prboway drukowa podrczniki przedwojenne, w szkoach przepisywano je na maszynie
lub powielano. Starano si dociera do pojedynczych egzemplarzy, ktre przetrway w prywatnych
ksigozbiorach. Jednake ocalao tak niewiele podrcznikw, e nauczyciele byli zadowoleni
posiadajc nawet jeden podrcznik na ca klas.
Wadze owiatowe prboway rozwiza problem braku podrcznikw tworzc w lipcu
1945 roku Pastwowe Zakady Wydawnictw Szkolnych, ktre rozpoczy drukowanie
podrcznikw przedwojennych. Podrczniki do historii, podobnie jak programy, byy krytykowane
ze wzgldw ideologicznych. Powoana do ycia w padzierniku 1945 r. Komisja Oceny
Wydawnictw Szkolnych, dziaajca przy Ministerstwie Owiaty, miaa za zadanie przeglda
wznawiane podrczniki, ocenia pod wzgldem przydatnoci dla nowego ustroju i zaleca
wprowadzenie odpowiednich poprawek lub dyskwalifikowa jako nieprzydatne. Niektre
podrczniki do nauczania historii po pewnych poprawkach i uzupenieniach dopuszczano do uytku
w szkoach. Nie dotyczyo to jednak podstawowych podrcznikw uywanych do nauczania historii
w przedwojennych szkoach powszechnych II i III stopnia, wydanych w latach trzydziestych. 514

513

Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 16.07.1945 r. w sprawie organizacji roku szkolnego 1945-46 w szkolnictwie
oglnoksztaccym i zakadach ksztacenia nauczycieli, Dz. Urz. MO nr 2, poz. 62.
514
Dotyczy to nastpujcych podrcznikw:

222

Wraz z wprowadzeniem, pod koniec 1945 roku, nowego, tymczasowego programu

nauczania historii, pojawia si broszura Wandy Moszczeskiej, Materiay do nauczania historii
w klasie V na rok szkolny 1945-46. Bya to namiastka podrcznika zawierajca rozwinicie
kadego hasa z programu nauczania. Do wiadomoci, ktre naleao poda na lekcji, doczono
wskazwki metodyczne.515
Pierwsze powojenne podrczniki do nauczania historii zostay wydrukowane w 1946 roku
i obowizyway w szkoach od roku szkolnego 1946-1947.516 Uczniowie klasy V oprcz broszury
Wandy Moszczeskiej otrzymali podrcznik W. Hoszowskiej, T. Szczechury i W. TropaczyskiejOgarkowej Byo to dawno. Opowiadania z dziejw ojczystych.517 Podrcznik ten zawiera
wiadomoci z dziejw Polski, od czasw przedpastwowych do upadku pastwa polskiego pod
koniec XVIII wieku. Oprcz wydarze politycznych duo miejsca zajy opisy ycia codziennego
w miecie i na wsi w rnych epokach oraz wiadomoci o rozwoju kultury i owiaty.
Kady temat skada si z dwch czci: czytanki historycznej oraz wiadomoci
o charakterze naukowym, odnoszcych si do czytanki, podanych jako opowie historyczna. Jzyk
podrcznika by prosty i zrozumiay dla dzieci w wieku 10-12 lat. Poszczeglne tematy koczyy
si podsumowaniem najwaniejszych wiadomoci. W tekcie umieszczono wiele rysunkw
odnoszcych si do opisywanej postaci, zabytku, wydarzenia czy zjawiska. Omawiany podrcznik
przeznaczony by pierwotnie dla klasy V, gdy w roku szkolnym 1945-1946, kiedy by pisany,
program tej klasy obejmowa dzieje Polski od plemion sowiaskich w okresie przedpastwowym
do panowania Jana III Sobieskiego. Zakres podrcznika by zgodny z programem, a nawet zawiera
wicej wiadomoci, gdy doprowadzony by do koca XVIII wieku.

a) dla klasy V: W. Jarosz, Opowiadania z dziejw ojczystych dla klasy V szkoy powszechnej. Cz I - do czasw
saskich, Lww 1933; H. Pohoska, M. Wysznacka, Z naszej przeszoci. Podrcznik dla klasy V szkoy powszechnej,
Warszawa 1933; J. Schoenbrenner, Dzisiaj i dawniej na ziemiach polskich. Historia dla klasy V szkoy powszechnej,
Warszawa 1934; W. Bobkowska, J. Dbrowski, Wiadomoci z dziejw Polski. Podrcznik do nauki historii w klasie V
szkoy powszechnej, Lww 1937; G. Gebertowa, Historia dla klasy V szk powszechnych III i II stopnia, Lww Warszawa 1937; W. Martynowiczwna, Historia. Podrcznik dla klasy V szk powszechnych III i II stopnia, Lww
1937;
b) dla klasy VI: J. Schoenbrenner, Dzisiaj i dawniej na ziemiach polskich. Historia Polski dla VI klasy szkoy
powszechnej, Warszawa 1934; H. Pohoska, M. Wysznacka, Z naszej przeszoci. Podrcznik do nauki historii dla klasy
VI szkoy powszechnej, Warszawa 1934; W. Jarosz, A. Korgol, Opowiadania z dziejw ojczystych dla VI klasy szk
powszechnych, Lww 1934;
c) dla klasy VII: W. Jarosz, Historia. Podrcznik dla VII klasy szk powszechnych, Lww 1935; S. Gebert, Obywatel
Polski. Podrcznik historii dla klasy VII szkoy powszechnej, Lww Warszawa 1936; H. Pohoska, M. Wysznacka,
Z naszej teraniejszoci. Podrcznik do nauki historii dla VII klasy szkoy powszechnej, Warszawa 1936.
515
Wanda Moszczeska, Materiay do nauczania historii w klasie V na rok szkolny 1945-1946, cz. I - Warszawa 1945,
cz. II - Warszawa 1946.
516
Oklnik nr 27 Ministra Owiaty z dnia 15.O5.1946 r. o podrcznikach szkolnych na rok 1946-47 oraz
wydawnictwach poleconych do bibliotek szkolnych, Dz. Urz. MO nr 6, poz. 178.
517
W. Hoszowska, T. Szczechura, W. Tropaczyska-Ogarkowa, Byo to dawno. Opowiadania z dziejw ojczystych dla
klasy V szkoy powszechnej, Warszawa 1946.

223

W roku szkolnym 1946-1947, w ktrym podrcznik ten wszed do uytku szkolnego,

dotychczasowy program klasy V przesunity zosta do klasy VI. W zwizku z tym ksika
W. Hoszowskej,

T. Szczechury i W. Tropaczyskiej-Ogarkowej przeznaczona zostaa do

wykorzystania przez uczniw klasy VI.518 Dodatkowo, korzystali z niej uczniowie klasy V, ktrzy
nie majc w poprzednim roku szkolnym kursu historii Polski od X do XVII wieku, musieli w roku
szkolnym 1946-1947 nadrobi te zalegoci. W nastpnym, 1947-1948, roku szkolnym omawiany
podrcznik wykorzystywany by ju w penym zakresie i tylko w klasie VI.519 Przyczynio si do
tego rozszerzenie programu klasy VI o czasy saskie i stanisawowskie. Rok szkolny 1948-1949 by
ostatnim rokiem wykorzystywania omawianego podrcznika w szkoach. Zosta on wycofany wraz
z wprowadzeniem programu szkoy jedenastoletniej w 1949-1950 roku szkolnym.
Ta sama spka autorska wydaa w 1946 roku jeszcze jeden podrcznik - O wolno
narodu i czowieka. Opowiadania z dziejw ojczystych dla klasy VI szkoy powszechniej,
przeznaczony pierwotnie dla klasy VI.520 Obowizywa on od roku szkolnego 1946-1947.521
Zawiera wiadomoci od pocztku XVIII wieku do Wiosny Ludw. Oprcz wydarze politycznych
omwiono w nim, do obszernie, rozwj kultury, nauki i techniki. Poszczeglne tematy miay
charakter opowiada historycznych, w ktrych wiadomoci naukowe przeplatay si z fabularnymi
opisami i opowiadaniami. Kady temat zakoczony by krtkim streszczeniem, zawierajcym
najwaniejsze wiadomoci. W tekcie wystpoway portrety postaci historycznych, rysunki
wydarze historycznych, zabytkowych budowli, elementw uzbrojenia itp. Podrcznik ten,
podobnie jak poprzednia ksika spki W. Hoszowska, T. Szczechura i W. TropaczyskaOgarkowa, z powodu przesuni programowych wykorzystywany by nie w tej klasie, dla ktrej by
przeznaczony. Program nauczania wprowadzony w roku szkolnym 1946-1947 przesuwa
wiadomoci o dziejach XVIII i pierwszej poowy XIX wieku z klasy VI do V. Dlatego te
z omawianego podrcznika korzystano przede wszystkim w klasie V. Zakres tematyczny
omawianego podrcznika zgodny by z programem nauczania jedynie w roku szkolnym 1946-1947.
W nastpnym roku szkolnym program klasy V zosta rozszerzony o czasy od Wiosny Ludw do
II wojny wiatowej, ktre nie wystpoway w tej ksice. W klasie VI wykorzystywana bya
jedynie w okresie przejciowym, jakim by rok szkolny 1946-1947. Wycofana zostaa z uytku
wraz z wprowadzeniem programu szkoy jedenastoletniej.

518

Komunikat o wydanych lub znajdujcych si w druku podrcznikach i ksikach pomocniczych na rok szkolny
1946-47, Dz. Urz. MO 1946, nr 9, poz. 282.
519
Komunikat w sprawie wykazu podrcznikw zatwierdzonych do uytku szkolnego na rok szkolny 1947-48, Dz. Urz.
MO 1947, nr 12, poz. 304.
520
W. Hoszowska, T. Szczechura, W. Tropaczyska-Ogarkowa. O wolno narodu i czowieka. Opowiadania z dziejw
ojczystych dla klasy VI szkoy powszechnej, Warszawa 1946.

224

Kolejnym podrcznikiem wydanym w 1946 roku byo ycie ludzi w dawnych wiekach.
Podrcznik dla klasy III szkoy podstawowej Janiny Przeworskiej. 522 Jego wydanie wizao si
z wprowadzeniem, w roku szkolnym 1946-1947, oddzielnego przedmiotu w klasie III - pogadanki
historyczne.523 Zawiera wiadomoci o rnych przejawach ycia ludzi pierwotnych i Sowian
w okresie przedpastwowym. Duo informacji dotyczyo zmian w sposobach zdobywania
poywienia, korzystania z ognia oraz narzdzi i broni, zmian w sposobie ubierania si i mieszkania
oraz pierwotnych wierze.
Zakres tematyczny tego podrcznika by w miar zgodny z programem nauczania historii
w klasie III. Zgodno ta utrzymywaa si take po wprowadzeniu programu szkoy
jedenastoletniej. W zwizku z tym podrcznik Janiny Przeworskiej wykorzystywany by
w szkoach do roku szkolnego 1952-1953.524 W nastpnym roku w programie nauczania nie byo
ju pogadanek historycznych w klasie III jako oddzielnego przedmiotu.
Ksika Janiny Przeworskiej napisana bya w postaci krtkich czytanek, w ktrych
wiadomoci historyczne przeplatay si z fikcj literack. Jzyk tych czytanek by prosty,
dostosowany do wieku uczniw. W tekcie znajdoway si liczne rysunki przedstawiajce
przedmioty i sytuacje, o ktrych mowa jest w danej czytance. Jako zakoczenie kadej czytanki
umieszczono podsumowanie wiadomoci historycznych oraz wyjanienie trudniejszych poj.
Pomidzy poszczeglnymi czytankami wystpowaa logiczna cigo i zwizki przyczynowoskutkowe. Ich kolejno bya take logiczna.
Pierwsze wydanie podrcznika Janiny Przeworskiej zostao mocno skrytykowane przez
Stanisawa Nowaczyka na amach ycia Szkoy.525 Stwierdzi on, e podrcznik ten posiada
liczne niecisoci naukowe oraz bdy gramatyczne. Za duo wystpuje w nim nowych poj
i okrele, co czyni go zbyt trudnym dla dzieci. Dodatkow trudno stanowi zbyt dugie
i skomplikowane zdania. Stanisaw Nowaczyk uzna ten podrcznik za szkodliwy dla uczniw
i postulowa zastpienie innym.
Kolejne, poprawione wydanie ycia ludzi w dawnych wiekach nie budzio ju takich
zastrzee. Joanna Kamiska na amach Wiadomoci Historycznych pochwalia dostosowanie
treci do programu, ywe opowiadania, dokadne opisy oraz atwy i prosty jzyk. Mimo

521

Komunikat o wydanych lub znajdujcych si w druku podrcznikach...

Janina Przeworska, ycie ludzi w dawnych wiekach. Podrcznik historii dla klasy III szkoy podstawowej,
Warszawa 1946.
523
Komunikat o wydanych lub znajdujcych si w druku podrcznikach...
524
Komunikat w sprawie wykazu podrcznikw dla szkoy oglnoksztaccej na rok szkolny 1952-53, Dz. Urz. MO
1952, nr 6, poz. 52.
525
Stanisaw Nowaczyk, Podrcznik prehistorii w szkole powszechnej, ycie Szkoy, 1946, nr 6, s. 120-124.
522

225

wystpujcych czsto trudnych wyrae i mao starannej budowy zda, uznaa, e jest to dobry
podrcznik szkolny.526
W 1946 roku wydany zosta jeszcze jeden podrcznik dla klasy III. Bya to ksika
W. Sarnowskiej, W. Podolak i W. Tropaczyskiej-Ogarkowej Ziemia opowiada. Podrcznik do
nauki prehistorii dla klasy III szkoy powszechnej.527 Wykorzystywany by w okresie dwch lat
szkolnych,

1947-1948

i 1948-1949.528

Skada

si

z dwudziestu

szeciu

rozdziaw

odpowiadajcych tematom pogadanek historycznych dla klasy III umieszczonych w programie na

rok szkolny 1946-1947. Tre podrcznika nie bya przystosowana do programu szkoy
jedenastoletniej i dlatego w roku szkolnym 1949-1950 nie by ju wykorzystywany w szkoach.
W klasie IV od roku szkolnego 1946-1947, oprcz podrcznika W. Hoszowskiej,
T. Szczechury i W. Tropaczyskiej-Ogarkowej, uywano take podrcznika Marii Duskiej
Z naszych dziejw. Podrcznik historii dla szkoy powszechnej.529 Obejmowa on wiadomoci od
powstania pastwa polskiego do Powstania Kociuszkowskiego i upadku Rzeczypospolitej
szlacheckiej. Oprcz opisania dziejw politycznych, autorka wiele miejsca powicia sprawom
ycia codziennego rnych grup spoecznych i przemianom w gospodarce. W tekcie umieszczono
duo ilustracji przedstawiajcych narzdzia, bro, zabytkowe budowle oraz portrety postaci
historycznych. Wiadomoci wprowadzane byy za pomoc barwnych opisw i opowiada oraz
scenek fabularnych.
Zakres materiau umieszczonego w tym podrczniku by szerszy ni zakres programu klasy
IV, ktry w roku szkolnym 1946-1947 koczy si na poowie XVII wieku. Ostatnia cz
podrcznika, odnoszca si do okresu od poowy XVII do koca XVIII wieku zgodna bya z czci
programu dla klasy V i w zwizku z tym wadze owiatowe zaleciy uywanie ksiki M. Duskiej
take w klasie V.530 Zalecenie to ponowiono w nastpnym, 1947-1948 roku szkolnym.531
Przesunicia programowe spowodoway, e w roku szkolnym 1948-1949 zakres podrcznika
pokrywa si wycznie z programem klasy IV i tylko w tej klasie by wykorzystywany.532 Po
wprowadzeniu programu szkoy jedenastoletniej, ksika Marii Duskiej wystarczya jedynie na

526

Joanna Kamiska, Janina Przeworska, ycie ludzi w dawnych wiekach, wyd. II poprawione, Warszawa 1947,
Wiadomoci Historyczne, 1948, nr 4, s. 44-45.
527
W. Sarnowska, W. Podolak, W. Tropaczyska-Ogarkowa, Ziemia opowiada. Podrcznik do nauki prehistorii dla
klasy III szkoy powszechnej, Warszawa 1946.
528
Komunikat w sprawie wykazu podrcznikw zatwierdzonych do uytku szkolnego na rok szkolny 1947-48, Dz. Urz.
MO 1947, nr 12, poz. 304 oraz Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 10.06.1948 r. w sprawie przejciowego programu
nauczania w jednolitej szkole redniej na rok szkolny 1948-49, Dz. Urz. MO nr 7, poz. 127.
529
Maria Duska, Z naszych dziejw. Podrcznik historii dla szkoy powszechnej, Warszawa 1946.
530
Komunikat o wydanych lub znajdujcych si w druku podrcznikach...
531
Komunikat w sprawie wykazu podrcznikw zatwierdzonych do uytku szkolnego na rok szkolny 1947-48

226

opracowanie czci zagadnie przewidzianych dla klasy IV, gdy program tej klasy obejmowa
teraz okres od pocztkw pastwa polskiego do 1948 roku. W zwizku z tym rok szkolny 19491950 by ostatnim rokiem uytkowania tego podrcznika w szkoach.533
Nie mia on szczcia do pozytywnych recenzji. Na amach Wiadomoci Historycznych
skrytykowano brak uwypuklenia tematyki spoeczno-gospodarczej, brak map w tekcie,
niedostateczne wyjanienie nowych terminw oraz liczne uproszczenia prowadzce do
niedocigni naukowych.534 Inny recenzent, Kazimierz Tomazik z Ministerstwa Owiaty,
stwierdzi, e jest to ksika niedostosowana do poziomu ucznia klasy IV, napisana trudnym
jzykiem, przeadowana wiadomociami, brak w niej zrozumienia i przedstawienia procesu
dziejowego, brak wielu wanych zagadnie jak np.; Biskupina, motyww zakadania manufaktur
itp.535
W klasie VII, podobnie jak w klasach modszych, nauczyciele od 1946 r. mieli moliwo
korzystania z dwch podrcznikw. Do uytku szkolnego jako pierwszy wprowadzony zosta
podrcznik Jana Dbrowskiego Historia staroytna.536 Zawiera wiadomoci o dziejach pastw
staroytnego Wschodu, Grecji i Rzymu oraz o dziejach wczesnoredniowiecznych. Jego zakres by
szerszy ni zakres programu dla klasy VII obowizujcego w roku szkolnym 1946-1947.
Podrcznik Jana Dbrowskiego zawiera wiele fragmentw tekstw rdowych, tablic
chronologiczn, ilustracje przedstawiajce zabytki staroytnoci oraz mapy. Ukad wiadomoci by
przejrzysty i logiczny. Wydarzenia i zjawiska opisane byy dokadnie i obiektywnie. Ksika ta
wykorzystywana bya w szkoach tylko w roku szkolnym 1946-1947. 537 Mimo to cieszya si dobr
opini. Na amach Wiadomoci Historycznych chwalono j za dobre nawietlenie dziejw
politycznych, du ilo wiadomoci z dziejw spoeczno-gospodarczych i kultury oraz dobre
rozplanowanie i jasny styl.538
Pod koniec 1946 roku wydany zosta drugi podrcznik historii staroytnej, napisany przez
Aleksandra Gieysztora i Tomasza Szczechur, wiat staroytny. Podrcznik dla klasy VI i VII

532

Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 10.06.1948 r. w sprawie przejciowego programu nauczania w jednolitej szkole
redniej...
533
Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 2.08.1949 r. w sprawie przejciowego programu nauczania w 11-letniej szkole
oglnoksztaccej na rok szkolny 1949-50, Dz. Urz. MO nr 12, poz. 209.
534
S. J., Podrcznik dla klasy IV i V szkoy podstawowej, Wiadomoci Historyczne, 1948, nr 2, s. 20-23.
535
AAN, M Ow., sygn. 5309, Podrczniki szkolne, recenzje, opinie i uwagi 1946-51, 1953-37. Kazimierz Tomazik,
Recenzja podrcznika z 1948 r. dla klasy IV - Maria Duska, Z naszych dziejw.
536
Jan Dbrowski, Historia staroytna, Krakw 1946.
537
Komunikat o wydanych lub znajdujcych si w druku podrcznikach...
538
Jzef Wolski, Podrczniki historii staroytnej, Wiadomoci Historyczne, 1948, nr 2, s. 15-19.

227

szkoy powszechnej.539 By on zgodny z programem nauczania klasy VII obowizujcym w roku

szkolnym 1946-1947. Zawiera wiadomoci z dziejw pastw staroytnego Wschodu, staroytnej
Grecji i Rzymu. W tekcie umieszczono duo zdj zabytkw, map i rysunkw. Na zakoczenie
umieszczono zestawienie najwaniejszych dat. Podrcznik napisany zosta jzykiem opisowym,
przemawiajcym do dzieci. Wiadomoci podane zostay w sposb prosty i przejrzysty. Duo uwagi
autorzy powicili yciu codziennemu poszczeglnych warstw spoecznych. Wszystkie tematy
zostay dokadnie wyjanione, a kade nowe zjawisko dokadnie i barwnie opisane. Wiadomoci
podane zostay w sposb obiektywny bez naleciaoci ideologicznych.
W roku szkolnym 1946-1947 ( gwnie w semestrze II) podrcznik ten wykorzystywany by
w klasie VII, a od roku szkolnego 1947-1948 w pierwszym semestrze klasy VII i w klasie VI.540
Zwizane to byo z przesuniciem nauczania historii staroytnej z klasy VII do VI i przeznaczeniem
dla klasy VII dziejw powszechnych od czasw staroytnego Egiptu do rewolucji francuskiej.
W nastpnym, 1948-1949 roku szkolnym ksika A. Gieysztora i T. Szczechury wykorzystywana
bya tylko w I semestrze klasy VI, w programie ktrej umieszczony by kurs historii powszechnej
od czasw staroytnych do rewolucji francuskiej.541 Po wprowadzeniu programu szkoy
jedenastoletniej podrcznik ten zosta wycofany z uytku szkolnego. Zarzucono mu szereg bdw
i niecisoci o charakterze naukowym, brak niektrych wanych zjawisk i faktw oraz niezbyt
odpowiednie uszeregowanie tematw.542
Rok 1947, podobnie jak 1946, obfitowa w nowe podrczniki do nauczania historii. Przede
wszystkim wydano trzy podrczniki dla klas VI-VIII opracowane przez pracownikw Uniwersytetu
dzkiego. Obowizyway one w szkoach od roku szkolnego 1947-1948, przez trzy lata, do
wprowadzenia programu szkoy jedenastoletniej.543
Klasa VI otrzymaa ksik opracowan przez M. Goliasa, M. H. Serejskiego (redakcja),
K. reniowsk i W. Zwolskiej Podrcznik historii dla VI klasy szkoy podstawowej.544 Zakres
wiadomoci zawartych w tym podrczniku by zgodny z programem dla klasy VI na rok szkolny
1947-1948. By to kurs historii staroytnej obejmujcy dzieje pastw staroytnego Wschodu, Grecji

539

Aleksander Gieysztor, Tomasz Szczechura, wiat staroytny. Podrcznik historii dla klasy VI i VII szkoy
powszechnej, Warszawa 1946.
540
Komunikat w sprawie wykazu podrcznikw zatwierdzonych do uytku szkolnego na rok szkolny 1947-48...
541
Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 10.06.1948 r. w sprawie przejciowego programu nauczania w jednolitej szkole
redniej...
542
Jzef Wolski, Podrcznik historii staroytnej...
543
Komunikat w sprawie wykazu podrcznikw zatwierdzonych do uytku szkolnego w roku szkolnym 1947-48... oraz
Zarz. MO z dnia 10.06.1948 r. w sprawie przejciowego programu nauczania w jednolitej szkole redniej..., a take
Zarz. MO z dnia 2.08.1949 r. w sprawie przejciowego programu nauczania...
544
M. Golias, M. H. Serejski, K. reniowska, W. Zwolska, Podrcznik historii dla VI klasy szkoy podstawowej,
Warszawa 1947.

228

i Rzymu. Autorzy skupili si na dziejach spoeczno-gospodarczych, co spowodowao, e

podrcznik ten przesycony by trudnymi dla uczniw wiadomociami, m.in. o ustrojach spoecznopolitycznych.

Przesunicia

programowe

zwizane

z wprowadzeniem

programu

szkoy

jedenastoletniej spowodoway, e w roku szkolnym 1948-1949 omawiana ksika wykorzystywana

bya tylko w I semestrze. Natomiast w roku szkolnym 1949-1950 suya jako materia pomocniczy
przy realizacji czci programu klasy V.
Drugi dzki podrcznik, opracowany przez B. Baranowskiego, S. Krakowskiego,
M. Siuchniskiego i S. Zajczkowskiego (redakcja) zatytuowany by Podrcznik historii dla klasy
VII szkoy podstawowej.545 Zakres zawartych w nim wiadomoci obejmowa dzieje pastw
powstaych na gruzach Cesarstwa Rzymskiego, dzieje Arabw, Sowian oraz najwaniejsze
wydarzenia z dziejw Europy i Polski do koca XVIII wieku. Autorzy duy nacisk kadli na
przemiany ustrojowe i dzieje spoeczno-gospodarcze.
Podrcznik ten by przystosowany do programu klasy VII z roku szkolnego 1947-1948.
Przesunicia

programowe

zwizane

z wprowadzeniem

programu

szkoy

jedenastoletniej

spowodoway, e Podrcznik historii dla VII klasy szkoy podstawowej w roku szkolnym 19481949 wykorzystywany by przy realizacji czci programu klasy VI i klasy VII. W nastpnym,
1949-1950 roku szkolnym wykorzystywany by przy realizacji tylko programu klasy VI.
Pierwszym powojennym podrcznikiem dla klasy VIII bya kolejna dzka ksika,
Podrcznik historii dla VIII klasy szkoy podstawowej opracowana przez N. Gsiorowsk,
T. Landeckiego, W. ukaszewicza, H. Wereszyckiego i J. Willaume.546 Zawiera on wiadomoci
o formowaniu si kapitalizmu od rewolucji przemysowej w Anglii, o Owieceniu, rewolucji we
Francji, powstaniu Stanw Zjednoczonych, okresie napoleoskim, liberalizmie, walkach narodowospoecznych w XIX wieku, powstaniach na ziemiach polskich, zjednoczeniu Woch i Niemiec,
przemianach spoecznych i postpie technicznym w XIX wieku, ekspansji kolonialnej, pierwszej
wojnie wiatowej, rewolucji w Rosji, formowaniu si faszyzmu, dziejach Polski i ZSRR w okresie
midzywojennym oraz o agresjach faszyzmu przed II wojn wiatow.
Zakres materiau umoliwia realizacj czci programu klasy VIII z roku szkolnego 19471948. Po wprowadzeniu programu szkoy jedenastoletniej, klasa VIII nie znalaza si
w podstawowym stopniu nauczania. Omawiany podrcznik wykorzystywany by jeszcze w roku
szkolnym 1948-1949 przy realizacji programu klasy VII.

545

B. Baranowski, S. Krakowski, M. Siuchiski, S. Zajczkowski, Podrcznik historii dla klasy VII szkoy
podstawowej, Warszawa 1947.
546
N. Gsiorowska, T. Landecki, W. ukaszewicz, H. Wereszycki, J. Willaume, Podrcznik historii dla klasy VIII
szkoy podstawowej, Warszawa 1947.

229

Trzy podrczniki opracowane przez pracownikw Uniwersytetu dzkiego napisane byy

z myl o omioklasowym modelu szkoy podstawowej. Odejcie od tej koncepcji spowodowao
rezygnacj z wykorzystania dzkich podrcznikw. Stao si tak mimo, ze zawieray one duo
informacji, powane i obiektywne ujcie materiau, daway szerok podbudow z dziejw
powszechnych i zawieray duo problematyki sowiaskiej. Przewayy jednak wzgldy politycznoideologiczne, ktre od 1948 roku zaczy wywiera znaczcy wpyw na decyzje wadz
owiatowych. Podczas narady owiatowej PPR, ktra odbya si 30.10.1948 r. w Warszawie, ostro
krytykowano podrczniki wydawane w latach 1946-1947. Gwne zarzuty dotyczyy niezgodnoci
z marksistowsk interpretacj procesu dziejowego. Zapowiedziano przeprowadzenie rewizji
istniejcych podrcznikw.547
Najostrzejsza krytyka dotyczya trzech podrcznikw dzkich i przeprowadzona zostaa
przez radzieckiego dydaktyka N. Dajriego na amach czasopisma Woprosy Istorii nr 4 z 1949
roku. Zarzuca on autorom wspomnianych podrcznikw nieznajomo marksizmu, mylne
pojmowanie procesu historycznego, zapominanie, e historia wszystkich spoeczestw to historia
walki klas, niedocenianie walki klasowej, zajmowanie idealistycznego stanowiska, brak analizy
ukadu klasowego spoeczestw w rnych epokach, podkrelanie roli jednostki w dziejach
i przypisywanie jej dziaalnoci znaczco modelujcej proces historyczny.
Oprcz zarzutw oglnych, N. Dajri wysun take szereg zastrzee dotyczcych
przedstawiania i interpretowania konkretnych faktw i zjawisk historycznych. Za bdne uzna
gloryfikowanie okresu staroytnego, niedostrzeganie znaczenia rewolucji padziernikowej,
powicanie zbyt mao miejsca teje rewolucji i dziejom ZSRR w porwnaniu z rewolucj
francusk i okresem napoleoskim, interpretowanie polskich powsta narodowych jako walki
z Rosj o niepodlego, a nie jako rezultatu polityki cara i klas eksploatatorskich obu narodw,
pominicie wkadu wojsk ruskich w zwycistwo pod Grunwaldem, przedstawienie genezy pastwa
kijowskiego jako tworu Normanw. N. Dajri podpowiedzia autorom podrcznikw do historii, e
konstytucj ZSRR z 1936 roku powinni nazywa konstytucj stalinowsk, musz na nowo
opracowa charakterystyk dziejw ZSRR po rewolucji, powinni przytoczy dekret wydany po
rewolucji padziernikowej o prawie narodw do samookrelenia i o anulowaniu rozbiorw Polski.
Wicej powinni pisa o pomocy rewolucjonistw rosyjskich dla Polakw walczcych
o niepodlego, podkreli, e Powstanie Kociuszkowskie wysuwao postulat niezgodny z ide
samostanowienia narodw, unia z Litw bya form ekspansji magnatw polskich na wschd,

547

Barbara Jakubowska, Szkolna wizja dziejw narodowych i powszechnych w Polsce 1948-50, Wiadomoci
Historyczne, 1989, nr 2, s. 134.

230

powstanie Chmielnickiego nie byo skierowane przeciwko narodowi polskiemu, wojny Zygmunta
III z Rosja miay charakter zaborczy a polityka magnaterii i szlachty polskiej nie bya polityk
zgodn z interesami narodu polskiego. Poradzi take, by bitw pod Grunwaldem przedstawili jako
przykad skutecznego sojuszu narodw sowiaskich przeciwko agresji germaskiej.
Z krytyk przeprowadzon przez N. Dajriego zgodzia si grupa polskich dydaktykw
historii, dodajc od siebie zarzut o przesikniciu polskich podrcznikw historii nacjonalizmem.548
Rezultatem nacisku ideologicznego na owiat, ktry uwidoczni si w 1948 roku byo wycofanie
ze szk prawie wszystkich podrcznikw historii zatwierdzonych do uytku szkolnego w latach
1946-1947. Dotyczyo to rwnie dwch podrcznikw zatwierdzonych pod koniec 1947 roku Historia

redniowieczna

i nowoytna

W. Moszczeskiej i H. Mrozowskiej.

550

Jana

Dbrowskiego549

i Podrcznik

historii

Ksika W. Moszczeskiej i H. Mrozowskiej zawieraa

wiadomoci o dziejach staroytnego Egiptu, Babilonii, Fenicji, Izraela, Persji, Indii, Grecji i Rzymu
oraz dziejach Arabw i Europy we wczesnym redniowieczu. Kade zagadnienie ujte byo dosy
szczegowo. W tekcie umieszczono mapki i ilustracje zabytkw.
Podrcznik ten wykorzystywany by w roku szkolnym 1947-1948 w klasie VII i w roku
szkolnym 1948-1949 w klasie VI.551 Zwizane to byo z przesuniciami dziejw staroytnych
w programie nauczania historii. Ksika pozwalaa na realizacj programu klasy VII tylko
czciowo, w pierwszym semestrze. Podobnie w klasie VI, przydatna bya tylko w pierwszym
semestrze.
Podrcznik J. Dbrowskiego zawiera wiadomoci o dziejach Polski pod panowaniem
Piastw i Jagiellonw. Ponadto znajdoway si w nim tematy z dziejw powszechnych: o Kociele
w redniowieczu i walce z cesarstwem, o podbojach Normanw, systemie lennym, wyprawach
krzyowych, rozwoju zakonw, handlu, miast, o wojnie stuletniej, Odrodzeniu we Woszech oraz
Reformacji. Prawie w kadym temacie znajdoway si teksty rdowe, zdjcia zabytkw i pytania
powtrzeniowe. Opisy poszczeglnych wydarze i zjawisk byy dokadne i szczegowe,
informacje podane zostay w logicznej kolejnoci i bez ideologicznych naleciaoci. Podrcznik
J. Dbrowskiego wykorzystywany by w szkoach tylko w roku szkolnym 1948-1949, w klasie

548

W. Gostyska, Przeciw nacjonalizmowi w szkolnych podrcznikach historycznych, Gos Nauczycielski, 1949, nr

11, s. 3 i nr 12, s. 3 oraz Ludwika Skaryska, Uwagi nauczyciela nad podrcznikiem historii staroytnej pod red. M. H.
Serejskiego, Wiadomoci Historyczne, 1950, nr 1, s. 28-32, a take: W sprawie polskich podrcznikw historii
powszechnej, Wiadomoci Historyczne, 1949, nr 5, s. 33-45.
549
Jan Dbrowski, Historia redniowieczna i nowoytna, Krakw 1946.
550
W. Moszczeska i H. Mrozowska, Podrcznik historii, Wrocaw 1947.
551
Komunikat w sprawie wykazu podrcznikw do uytku szkolnego w roku 1947-48..., Zarz. MO z dnia 10.06.1948 r.
w sprawie przejciowego programu nauczania w jednolitej szkole redniej..., a take, Zarz. MO z dnia 2.08.1949 r.
w sprawie przejciowego programu nauczania...

231

VII.552 Zakres wiadomoci zawartych w tym podrczniku pozwala na realizacje wycznie

pocztkowej czci programu klasy VII obowizujcego w roku szkolnym 1948-1949.
Okres 1944-1948 by bardzo trudny, zarwno dla nauczycieli, jak i dla autorw
podrcznikw. Nauczyciele pocztkowo musieli pracowa bez podrcznikw, a nastpnie korzysta
z kilku jednoczenie, poniewa na skutek czstych zmian w programie nauczania aden
z podrcznikw do nauczania historii nie pokrywa si w peni z programem. Ponadto musieli oni
przystosowywa prowadzone przez siebie lekcje do coraz nowszych podrcznikw, niekiedy nawet
w trakcie roku szkolnego. W sumie, w okresie trzech lat szkolnych, od 1946-1947 do 1948-1949,
w klasie III korzystano z dwch podrcznikw, w klasie IV rwnie z dwch, w klasie V
z czterech, w klasie VI z piciu, a w klasie VII a z szeciu i tylko w klasie VIII, ktra jako
obowizkowa istniaa przez jeden rok szkolny, by jeden podrcznik do nauczania historii.
Rwnie autorzy podrcznikw nie mieli atwego zadania. Musieli pracowa pod silna
presj nauczycieli i wadz owiatowych, pragncych, by podrczniki zostay napisane i wydane
w jak najkrtszym czasie. Ponadto wadze owiatowe zaczy stawia coraz to ostrzejsze
wymagania ideologiczne. Wielk trudno stanowiy coroczne zmiany programw oraz czste
zmiany koncepcji szkoy podstawowej, od szkoy siedmioklasowej z nauczaniem historii w klasach
V-VII, poprzez szko omioklasow z nauczaniem historii w klasach III-VIII do szkoy
siedmioklasowej, bdcej czci szkoy jedenastoletniej, z nauczaniem historii w klasach III-VII.
Mimo to z zadania swojego wywizywali si na og dobrze. Podrczniki wydane w latach 19461947 wolne byy od ideologicznych wypacze i przekama, zakresem wiadomoci i stylem jzyka
dostosowane byy do moliwoci uczniw. Nadaway si do wykorzystania na lekcjach historii
z poytkiem dla uczniw.

2. Podrczniki dla szczebla podstawowego jedenastoletniej szkoy redniej.

Pierwsze dwa lata szkolne (1948-1949 i 1949-1950) funkcjonowania jedenastoklasowej
szkoy redniej byy z zaoenia okresem przejciowym, w ktrym miao nastpi przeksztacenie
z modelu szkoy omioklasowej do nowej koncepcji. Wykorzystywano wtedy do nauczania historii
niektre podrczniki wydane w latach 1946-1948. Dopiero w trzecim roku funkcjonowania nowego

552

Zarz. MO z dnia 10.06.1948 r. w sprawie przejciowego programu nauczania w jednolitej szkole redniej...

232

typu szkoy wydano podrczniki do nauczania historii na szczeblu podstawowym. Rok szkolny
1950-1951 zaowocowa nowymi podrcznikami dla klas V-VII.553
Zmiana koncepcji szkoy oraz nacisk ideologizacyjny na owiat spowodoway odrzucenie
dotychczasowych podrcznikw do nauczania historii. W zwizku z tym, e nie zdono opracowa
nowych podrcznikw, w klasie V i VII wykorzystywano polskie wersje podrcznikw radzieckich,
a jedynie w klasie VI podrcznik opracowany przez autorw polskich. W roku szkolnym 19501951 w klasie V korzystano z podrcznika pod redakcj A. Miszulina, Historia staroytna.554
Obejmowa on wiadomoci o pastwach staroytnego

Wschodu - Egipcie,

pastwach

Midzyrzecza, Fenicji, Judei, Persji, Indiach, i Chinach oraz staroytnej Grecji i Rzymie. Kady
temat podzielony by na szczegowe zagadnienia. Do tekstu doczono rysunki zabytkw i dzie
sztuki staroytnej. Podawane informacje byy bardzo szczegowe. Poszczeglne teksty napisane
byy suchym jzykiem naukowym, trudnym dla dzieci z V klasy.
Podrcznik ten by wykadem historii staroytnej w interpretacji marksistowskiej.
Pooono w nim nacisk na te wiadomoci, przy pomocy ktrych mona byo ukaza walk klasow
oraz funkcjonowanie systemu spoecznego opartego na niewolnictwie. Uywana przez autorw
podrcznika marksistowska terminologia bya niezrozumiaa dla. Ponadto zakres tematyczny tej
ksiki by znacznie wszy ni zakres programu klasy V i wystarczaa ona jedynie do realizacji
poowy zagadnie programowych. W zwizku z tym w nastpnym, 1951-1952, roku szkolnym po
ukazaniu si nowego podrcznika do historii staroytnej, wycofano j z uytkowania w szkoach
podstawowych.
Dla klasy VII wydano dwa podrczniki autorw radzieckich: A.W. Jefimowa, Historia
nowoytna555 i I. Gakina, L. Zuboka, F. Notowicza i W. Chwostowa, Historia nowoytna 18701918.556 Podrcznik A.W. Jefimowa obejmowa okres od rewolucji buruazyjnej w Anglii w XVII
wieku do utworzenia I Midzynarodwki w XIX wieku. Poszczeglne tematy dotyczyy dziejw
Anglii, Francji, Austrii, Prus, Rosji, Woch, Stanw Zjednoczonych oraz niektrych pastw Azji
i Ameryki Poudniowej od pocztku XVII do poowy XVIII wieku. Szczeglny nacisk pooony
by na przemiany ustrojowe i spoeczno-gospodarcze.
By to typowy radziecki podrcznik, zawierajcy wykad historii wedug interpretacji
marksistowskiej i z radzieckiego punktu widzenia. Dzieje ziem polskich byy w nim przedstawione
bardzo pobienie i wyjtkowo niepochlebnie. Powstanie Chmielnickiego nazwane byo powstaniem

553

Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 28.07.1950 r. w sprawie programu nauczania dla 11-letniej szkoy
oglnoksztaccej na rok szkolny 1950-51, Dz. Urz. MO nr 13, poz. 173.
554
A. Miszulin (red.), Historia staroytna, Warszawa 1950.
555
A.W. Jefimow, Historia nowoytna, Warszawa 1950.

233

narodu ukraiskiego przeciwko uciskowi panw polskich.557 Rezultat rozbiorw Polski

przedstawiono jako wczenie do Rosji ziem zamieszkaych przez narodowoci znajdujce si pod
uciskiem Polakw.558 Te dwa fakty s najlepsz ilustracj sposobu w jaki podrcznik A. Jefimowa
przedstawia dzieje Polski.
W podobnie faszywy sposb przedstawiono cay okres XVII i XVIII wieku. Na szczcie,
tylko kocowa cz podrcznika A. Jefimowa bya wykorzystywana w klasie VII, poniewa
program tej klasy obejmowa dzieje od Wiosny Ludw. Dla uczniw by to podrcznik rwnie
nieprzystpny jak ksika A. Miszulina. Jednake z powodu braku podrcznika polskiego
wykorzystywano go w roku szkolnym 1950-1951 i 1951-1952.559
Z tego samego powodu, do realizacji drugiej czci programu klasy VII wykorzystywany
by podrcznik I. Gakina, L. Zubowa, F. Notowicza i W. Chwostowa, Historia nowoytna 18701918.560 Zawiera on wiadomoci o powstaniu Cesarstwa Niemieckiego, Komunie Paryskiej, I i II
Midzynarodwce, dziejach Niemiec, Anglii, Francji, USA, Japonii i Rosji na przeomie XIX i XX
wieku, dziaalnoci bolszewikw, sytuacji midzynarodowej prowadzcej do I wojny wiatowej,
o przebiegu tej wojny oraz rewolucji w Rosji. Kady temat podzielono na szczegowe zagadnienia.
Na kocu znajdowao si zestawienie dat. Podrcznik ten nie zawiera wiadomoci z dziejw ziem
polskich w zwizku z tym za jego pomoc nie mona byo realizowa czci tematw. Ponadto, by
on zbyt trudny dla uczniw. Zawiera specyficzn, marksistowsk wizj dziejw, pen faszywych
interpretacji, niewaciwych proporcji, pomijania wanych faktw i zjawisk, a eksponowania mao
wanych oraz niejednokrotnie kamliwych.
Kolejny podrcznik wydany w 1950 roku to Historia dla klasy VI B. Baranowskiego
i W. Zwolskiej. 561 By on wykorzystywany w nauczaniu historii w klasie VI do roku szkolnego
1957-1958.562 Obejmowa okres od XII wieku do Powstania Styczniowego. Tematy uoono
wedug marksistowskiej periodyzacji i pogrupowano w nastpujce dziay: rozkwit feudalizm,
rozkad feudalizmu, pocztki i rozwj kapitalizmu.
Wiadomoci dotyczyy przede wszystkim dziejw powszechnych. Dzieje Polski stanowiy
tylko pewien fragment wykadu o zjawiskach charakterystycznych dla caej Europy, na rwni

556

I. Gakin, L. Zubok, F. Notowicz, W. Chwostow, Historia nowoytna 1870-1918, Warszawa 1950.

Tame s. 34.
558
Tame s. 40.
559
Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 28.07.1950 r. w sprawie programu nauczania... oraz: Zarzdzenie Ministra
Owiaty z dnia 16.06.1951 r. w sprawie instrukcji programowej...
560
Tame.
561
B. Baranowski, H. Katz, S. Krakowski, M. Siuchniski, W. Zwolska, Historia dla klasy VI, Warszawa 1950.
562
Komunikat w sprawie wykazu podrcznikw dla szkoy oglnoksztaccej na rok szkolny 1957-58, Dz. Urz. MO,
1957, nr 6, poz. 70.
557

234

z dziejami takich pastw jak Niemcy, Anglia, Francja i Rosja. Poszczeglne tematy dotyczyy
rozwoju miast w redniowieczu, kultury redniowiecznej, dziejw pastw Europy Zachodniej od
XII do XV, dziejw Rosji i Czech w tym samym okresie, przemian w Polsce za panowania
ostatnich Piastw, wojen Jagiellonw z Krzyakami, formowania si demokracji szlacheckiej,
upadku Cesarstwa Bizantyjskiego, Wielkich odkry geograficznych, Odrodzenia, Reformacji,
wojen Polski w XVII wieku, przemian ustrojowych w Anglii, Francji, Rosji i Prusach w XVII
i XVIII wieku, powstania Stanw Zjednoczonych, Rewolucji francuskiej, upadku pastwa
polskiego, wojen napoleoskich, powsta narodowych na ziemiach polskich, rozwoju przemysu
i klasy robotniczej w Europie, powstania ruchu robotniczego i socjalizmu, ruchw spoecznych
w Europie w pierwszej poowie XIX wieku, zjednoczenia Niemiec oraz I i II Midzynarodwki.
W tekcie umieszczono mapy i zdjcia zabytkw, rysunki wydarze historycznych itp.
Autorzy duy nacisk pooyli na histori spoeczno-gospodarcz w ujciu marksistowskim.
Starali si udowodni, e walka klas bya motorem dziejw, a historia wiata to cigy konflikt
biednych z bogatymi, rzdzonych z rzdzcymi, to ciga walka o postp spoeczny. Jednoczenie
ukazywali w tendencyjnym wietle takie wydarzenia jak wojny Polski z Rosj (zaborcze ze strony
polskiej,

spowodowane

chciwoci

magnatw),

powstanie

Chmielnickiego

(narodowo-

wyzwolecza walka narodu ukraiskiego) i inne z dziejw stosunkw polsko-rosyjskich. Rne

reformy i konstytucje oceniano pod ktem realizacji interesw chopw i robotnikw. Pogldy
Marksa, Engelsa i Lenina byy wyjtkowo chwalone, a o innych niemarksistowskich doktrynach
politycznych nawet nie wspomniano. Kady bunt przeciwko wadzy okrelano mianem walki
postpowej, polityka warstw rzdzcych bya zawsze reakcyjna, a waciciele i rzdzcy zawsze
byli bezwzgldni i krwawi.563 Podrcznik ten swoimi ocenami i interpretacj procesu dziejowego
naladowa

podrczniki

radzieckie.

Napisany

by

trudnym

jzykiem,

przesiknitym

ideologicznymi terminami mao zrozumiaymi dla uczniw. Mimo, e by zgodny z programem

nauczania, to jednak nauczyciele uwaali go za sab pomoc w procesie lekcyjnym, podkrelajc
przeadowanie wiadomociami i trudny jzyk.564
W roku 1951 wydany zosta podrcznik Historia dla klasy V napisany przez M. Goliasa,
M.H. Serejskiego, K. reniowsk i W. Zwolsk.565 Bya to nowa wersja podrcznika wydanego
przez tych autorw w 1947 roku, uwzgldniajca wymagania ideologiczne nowych czasw, ktra
zastpia ksik A. Miszulina.

563

B. Baranowski, H. Katz, S. Krakowski, M. Siuchniski, W. Zwolska, Historia dla klasy VI, Warszawa 1950.
Anna Glimos-Nadgrska, Krytyczna analiza koncepcji dydaktycznej podrcznikw szkolnych w Polsce Ludowej
w latach 1945-1980, cz. I Wiadomoci Historyczne, 1984, nr 1, cz. II , 1986, nr 1.
565
M. Golias, M.H. Serejski, K. reniowska, W. Zwolska, Historia dla klasy V, Warszawa 1951
564

235

Podrcznik Historia dla klasy V obejmowa dzieje pastw staroytnego Wschodu,

Grecji i Rzymu oraz dzieje Europy w redniowieczu-do wypraw krzyowych. Dzieje Polski zostay
doprowadzone do podziau pastwa na dzielnice. Autorzy zastosowali marksistowsk periodyzacj
dziejw - wsplnota pierwotna, niewolnictwo, feudalizm. Duy nacisk pooyli na problemy
spoeczo-gospodarcze. Eksponowali fakty i zjawiska, ktre mona byo nazwa walk klas.
Zjawisko to, uznawane za motor napdowy dziejw, zauwayli ju w dziejach pastw staroytnego
Wschodu. Oceniajc poszczeglne zjawiska stosowali prosty schemat - racja i postp wystpoway
po stronie niewolnikw i chopw, bogaci i rzdzcy byli krwawymi wyzyskiwaczami. W tekcie
poszczeglnych tematw umieszczono mapy i ilustracje przedstawiajce zabytki i eksponaty
muzealne. Omawiany podrcznik dla klasy V uywano w szkoach do roku szkolnego 19571958.566 Ksika M. Goliasa, M.H. Serejskiego, K. reniowskiej, W. Zwolskiej chwalona bya
w publikacjach metodycznych z lat pidziesitych za oparcie si na zasadach materializmu
dziejowego i najnowszych pracach historykw radzieckich, a take za pooenie nacisku na rozwj
i stan si wytwrczych, na zagadnienia produkcji i na sytuacj producentw dbr.567 Mimo
pozytywnych recenzji ideologicznych, zarzucano temu podrcznikowi niepen zgodno
z programem, uchybienia natury metodologicznej i rzeczowej oraz sab przydatno do nauczania
historii staroytnej w klasie V.568
Ostatnia z przytoczonych opinii ujawnia si w ramach dyskusji o podrcznikach do
nauczania historii, zainicjowanej przez redakcj Historii i Nauki o Konstytucji w 1954 roku.
Wykazaa ona, e podrczniki wydane na pocztku lat pidziesitych, w opinii nauczycieli, byy
sab pomoc w nauczaniu historii. Przyczyniy si do tego takie wady jak przeadowanie
materiaem nauczania oraz niezgodnoci z programem, pogbiajce si w wyniku czstych korekt
tego dokumentu. W podrcznikach tych chwalono jedynie stron ideologiczn i przydatno
w wychowaniu socjalistycznym.
Kolejnym nowym podrcznikiem wprowadzonym do uytku szkolnego na pocztku lat
pidziesitych bya Historia Polski Gryzeldy Missalowej i Janiny Schoenbrenner.569 Ksika ta
zawieraa wiadomoci o tworzeniu pastwa polskiego przez pierwszych Piastw, wojnach,
kryzysach

i przemianach

spoeczno-gospodarczych

w czasie

ich

panowania,

podziale

dzielnicowym, odbudowie pastwa przez ostatnich Piastw, wojnach i przemianach spoecznogospodarczych za czasw Jagiellonw, o rozwoju kultury w XVI wieku, Reformacji, rozwoju

566

Komunikat w sprawie wykazu podrcznikw dla szkoy oglnoksztaccej na rok szkolny 1957-58...
Roman Kamienik, Historia dla klasy V, Wiadomoci Historyczne, 1952, nr 4, s. 233-244.
568
Alojzy Gbala, Program i podrcznik w nauczaniu historii staroytnej w szkole oglnoksztaccej, Historia i Nauka
o Konstytucji, 1954, nr 2, s. 45-53.
567

236

demokracji szlacheckiej, wadcach elekcyjnych i prowadzonych przez nich wojnach, osabieniu

Polski w czasach saskich, wzrocie potgi pastw ssiednich, upadku pastwa polskiego, walce
o niepodlego w czasach napoleoskich i w XIX wieku, rozwoju przemysu i ruchu robotniczego,
pierwszej wojnie wiatowej i rewolucji w Rosji, odzyskaniu niepodlegoci, konfliktach
spoecznych

w okresie

midzywojennym,

dziaalnoci

KPP,

drugiej

wojny

wiatowej

i komunistycznym ruchu oporu oraz o powojennych przemianach. Niektre wydarzenia z dziejw

Polski ukazywane byy na tle wydarze z dziejw powszechnych np. Reformacja, okres
napoleoski, ruch robotniczy, pierwsza i druga wojna wiatowa oraz przemiany powojenne.
W tekcie podrcznika zamieszczono duo ilustracji wydarze historycznych, postaci, zabytkw
i eksponatw muzealnych. Do ksiki doczono wkadk z mapami.
Podobnie jak inne podrczniki z tego okresu, Historia Polski przesycona bya
elementami ideologii marksistowskiej. Wszelkie przemiany spoeczno-gospodarcze oceniano pod
ktem interesw chopw, a potem robotnikw, wojny Polski z Rosj zawsze byy zaborcze
i niesprawiedliwe, a powstanie Chmielnickiego nazwane zostao wojn narodu ukraiskiego
o wolno i samodzielno.570 Przy omawianiu poszczeglnych epok duy nacisk pooono na
konflikty spoeczne oraz dziaalno organizacji chopskich i robotniczych. Twrcw ideologii
socjalistycznej nazwano genialnymi nauczycielami proletariatu, a Stalina wielkim uczniem
Lenina571 Polsk Parti Socjalistyczn oceniano jako organizacj stworzon przez buruazj dla
zatruwania polskich robotnikw faszywym przekonaniem o potrzebie walki o niepodlego zamiast
walki o rewolucj. Sama walka w okresie pierwszej wojny wiatowej nazwana zostaa wizaniem
si z imperializmem niemieckim lub zachodnim przeciwko polskim masom ludowym. Przywdc
tej walki -Jzefa Pisudskiego-nazwano zdrajc klasy robotniczej.572 Podrcznik G. Missalowej
i J. Schoenbrenner powtarza radzieck interpretacj wielu wydarze, zwaszcza z XX wieku.
Powtarza tez o tym, e rewolucja rosyjska daa Polsce niepodlego, e wojna polsko-radziecka
w latach 1919-1920 bya udziaem Polski w interwencji antyradzieckiej, e konstytucja radziecka
z 1936 roku bya najdemokratyczniejsz i najbardziej postpow konstytucj na wiecie,
a faszyzm by ostatni prb uratowania kapitalizmu.573 Podobnie opisane s inne wydarzenia
XX wieku. Cigle gloryfikowano wszystko co byo zwizane z ZSRR i ruchem komunistycznym.
o innych ruchach politycznych i formach ustrojowych wypowiadano si nieobiektywnie, nawet
z uyciem inwektyw. Wiele wanych faktw, niewygodnych z punktu widzenia ZSRR

569

Gryzelda Missalowa, Janina Schoenbrenner, Historia Polski, Warszawa 1951.

Tame s. 71, 83, 84.
571
Tame s. 164, 208.
572
Tame s. 211, 226, 227.
570

237

i komunistw, byo pominitych lub sfaszowanych. Im bliej czasw wspczesnych tym

opuszcze i przekama byo wicej. Tematy powicone drugiej wojnie wiatowej oraz czasom
powojennym byy odwrotnoci obiektywnej historii. Histori Polski G. Missalowej
i J. Schoenbrenner wykorzystywano w nauczaniu klasy IV od roku szkolnego 1951-1952.574 Zakres
materiau zawartego w tym podrczniku zgodny by z programem nauczania. Po trzech latach zosta
wycofany ze wzgldu na zbyt nieprzystpny, dla uczniw klasy IV, jzyk i styl oraz przeadowanie
szczegowymi wiadomociami. Nauczyciele zarzucali tej ksice niedostosowanie do moliwoci
umysowych dzieci z IV klasy, nadmiar encyklopedycznej wiedzy podanej w skondensowanej
formie, mae powizanie poszczeglnych wiadomoci ze sob, wielk ilo niezrozumiaych dla
uczniw wyrae oraz tak konstrukcj, ktra uniemoliwia uczniom prac z tym podrcznikiem
w domu.575 Zupenie inna bya ocena ideologicznej strony Historii Polski. Podczas dyskusji na
Konferencji Kierownikw Sekcji Historii i Nauki o Polsce Wojewdzkich Orodkw Doskonalenia
Kadr Owiatowych, ktra odbya si w Miedzeszynie w dniach 17-21.12.1951 r. mwiono, e
podrcznik ten jest realizacj zasady partyjnoci nauki, stanowi dla nauczycieli dobry or w walce
o zwycistwo postpu oraz mobilizuje ich do wiadomej walki o socjalistyczne nauczanie
i wychowanie modziey. Oceniono, e zawarta w nim analiza procesu dziejowego zgodna jest
z zasadami marksizmu i ukazuje proces dziejowy z pozycji wytwrcw oraz klas walczcych
o swoje wyzwolenie. Stwierdzono, e ksika G. Missalowej i J. Schoenbrenner oparta jest na
dowiadczeniach dydaktyki radzieckiej i stanowi wany element walki ideologicznej o nowe
oblicze polskiej szkoy Zastosowana w niej periodyzacja uwzgldnia rozwj si wytwrczych
i stosunkw produkcji, tok walk klasowych w kolejnych epokach oraz ksztatowanie si nadbudowy
politycznej, kulturalnej i ideologicznej. Za bardzo pozytywn stron omawianego podrcznika
uznano dobr treci w taki sposb, e na plan pierwszy wysunita jest walka klas i dzieje mas
pracujcych. Uatwia to uczniom poznanie teje walki oraz rozpoznanie i zrozumienie klasowych
cech nadbudowy, co naley do gwnych celw nauczania historii.576
W 1953 roku radzieckie podrczniki do historii powszechnej, stosowane w klasie VII,
zostay zastpione Histori dla klasy VII autorstwa Jzefa Dutkiewicza, Natalii Gsiorowskiej
i Henryka Katza.577 Zawieraa ona wiadomoci z dziejw powszechnych i Polski od wojny pruskofrancuskiej poprzez rozwj ruchu robotniczego, podboje kolonialne, rozwj gospodarki

573

Tame s. 240, 254, 257.

Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 16.06.1951 r. w sprawie instrukcji programowej...
575
Aleksander Woowiec, Historia dla klasy IV, ycie Szkoy, 1951, nr 9, s. 552-553 oraz Anna Stadniczenko,
Opinia nauczycielki, ycie Szkoy, 1951, nr 10, s. 618-619.
576
I. Pawowska, Nowy podrcznik historii Polski w wietle dyskusji zespow nauczycielskich, Wiadomoci
Historyczne, 1952, nr 2, s. 84-94.
574

238

kapitalistycznej, rewolucj 1905 roku, konflikty bakaskie, pierwsz wojn wiatow i rewolucj
w Rosji do utworzenia niepodlegego pastwa polskiego. Zakres wiadomoci zawartych w tym
podrczniku by wszy ni zakres programu dla klasy VII, ktry doprowadzony by do okresu po
drugiej wojnie wiatowej. Mimo to wykorzystywano go w szkoach do roku szkolnego 19551956.578
Obudowa metodyczna Historii dla klasy VII bya bardzo saba. W niewielkiej iloci
wystpoway mapy i ilustracje. Natomiast jzyk by bardzo trudny, przeadowany pojciami
ideologicznymi. Przy wyjanianiu wielu zjawisk autorzy wykorzystywali wypowiedzi Stalina,
Lenina,

Marksa

i Engelsa.

Wszelkie

opinie

i komentarze

podporzdkowano

zasadom

ideologicznym. Kady fakt i zjawisko oceniano z punktu widzenia chopw, robotnikw

i rewolucji. Wszystkich, ktrzy wystpowali przeciwko ruchom rewolucyjnym okrelano mianem
zdrajcw i agentw obcych rzdw. W ustroju kapitalistycznym widziano wycznie cechy
negatywne. Jedynymi pozytywnymi postaciami byli dziaacze ruchu robotniczego. W niektrych
rozdziaach brak byo jakichkolwiek faktw, wystpoway tylko ideologiczne interpretacje. Przy
omawianiu problemw gospodarczych mwiono gwnie o wyzysku robotnikw przez buruazj
oraz o niesprawiedliwoci spoecznej. Ruchy polityczne, dziaaczy i pogldy wystpujce poza
obozem

markistowsko-leninowskim

kwitowano

epitetami

o charakterze

ideologicznym.

Demokracja parlamentarna bya ustrojem policyjno-biurokratycznym, polityka zagraniczna tych

pastw to imperializm a dziaacze nierobotniczy mieli denia imperialistyczne.579 Historia
przeomu XIX i XX wieku sprowadzona zostaa do dziejw ruchu robotniczego oraz dziaa Lenina
i Stalina. Zachwiane byy proporcje pomidzy poszczeglnymi dziedzinami ycia spoecznego.
Forsowano sprawy spoeczno-gospodarcze kosztem kultury i nauki. Podrcznik ten powtarza teori
o wycznej zasudze rewolucji rosyjskiej w odbudowaniu niepodlegej Polski. By to typowy
wykad historii w ujciu marksistowskim, wzorowany na podrcznikach radzieckich. Nauczyciele
zarzucali tej ksice niezgodno z programem, niedostosowanie stylu i formy do poziomu uczniw
klasy VII oraz nadmiar teorii.580
W roku 1953 wydany zosta nowy podrcznik dla klasy IV, Historia dla klasy IV Marii
Duskiej i Janiny Schoenbrenner. 581 Wykorzystywany by w szkoach, zamiast krytykowanego

577

Jzef Dutkiewicz, Natalia Gsiorowska, Henryk Katz, Historia dla klasy VII, Warszawa 1953.
Komunikat w sprawie wykazu podrcznikw dla szkoy oglnoksztaccej na rok szkolny 1955-56, Dz. Urz. MO,
1955, nr 7, poz. 62.
579
J. Dutkiewicz, N. Gsiorowska, H. Katz, Historia dla klasy VII... s. 63, 98.
580
Stanisaw Kasperkowicz, W sprawie podrcznika dla klasy VII, Gos Nauczycielski, 1953, nr 48, s. 2 oraz Jzef
Siemiradzki, Podrcznik historii dla klasy VII, Historia i Nauka o Konstytucji, 1954, nr 5-6, s. 81-84.
581
Maria Duska, Janina Schoenbrenner, Historia dla klasy IV, Warszawa 1953.
578

239

podrcznika G. Missalowej i J. Schoenbrenner, od roku szkolnego 1954-1955.582 Zakres

wiadomoci pokrywa si z programem klasy IV obowizujcym od roku szkolnego 1953-1954
i obejmowa zarys dziejw Polski od powstania pastwa Mieszka i do uchwalenia konstytucji
w 1952 r.
Podrcznik ten napisany zosta prostym jzykiem, a wiadomoci podano w formie obrazw
i opowiada historycznych. W tekcie umieszczono duo ilustracji. Bya to typowa wykadnia
historii marksistowskiej okresu stalinowskiego. Prawie kady temat podkrela walk klasow oraz
nierwnoci spoeczne i wyzysk biednych przez bogatych. Bogactwo zawsze przedstawiano jako
rezultat krzywdy klas upoledzonych w danej epoce. Eksponowano nawet drobne bunty, ktre
miay pozory walk klasowych, np. powstanie Kostki Napierskiego. Bunty te nazywano
sprawiedliw walk. W bardzo specyficzny sposb wyjaniono genez chrztu Polski. Mieszko I
przyj chrzecijastwo, poniewa duchowni chrzecijascy nakazywali ludowi pokor
i posuszestwo wzgldem wadzy, umacniali wic przez to wadz ksicia i monych.583 Bardzo
czsto autorki podrcznika podkrelay przynaleno do Polski, w rnych epokach, Pomorza
i lska. Podkrelay take obco etniczn Rusi Halickiej i innych ziem, ktre od wrzenia 1939
roku naleay do ZSRR. Wiadomoci historyczne czsto przeplatane byy interpretacjami
i ocenami, oczywicie zgodnymi z ideologi marksistowsk. Natenie ideologizacji treci
podrcznika narastao w miar zbliania si do czasw najnowszych. Rozwj spoecznogospodarczy przedstawiono jako pasmo ndzy i wyzysku chopw i robotnikw oraz jako
przemiany si wytwrczych i stosunkw produkcji. Oceny rnych wydarze, przedstawione przez
autorki podrcznika, czsto przeplatano ocenami wystawionymi przez Marksa, Engelsa, Lenina
i Stalina. Prawie cakowicie pominite zostay wiadomoci dotyczce dziejw kultury, nauki
i owiaty. Ze wszystkich partii i ruchw politycznych pisano tylko o socjalistycznym
i komunistycznym. Dzieje XX wieku napisane zostay w ten sposb, e sprawiaj wraenie
uzasadnienia radzieckiej racji stanu. Autorki duo wysiku woyy w krytyk tych dziaa i tych
politykw, ktrzy w dziejach wspczesnej Polski wystpowali niezgodnie z deniami ZSRR
i ruchu komunistycznego.
Bardzo due uzalenienie treci podrcznika M. Duskiej i J. Schoenbrenner od wymogw
ideologii i biecych racji politycznych spowodowao jego wycofanie ze szk po przemianach
z 1956 roku. Podobnie stao si z podrcznikami dla klas V-VII. Jednake zanim do tego doszo
Historia dla klasy IV bya krytykowana za z struktur treci, zbyt trudn dla uczniw, nazbyt

582

Komunikat w sprawie wykazu podrcznikw dla szkoy oglnoksztaccej na rok szkolny 1954-55. Dz. Urz. MO,
1954, nr 7, poz. 56.

240

obszerny zasb wiadomoci, brak niektrych wiadomoci wystpujcych w programie nauczania,

niezbyt przejrzyst periodyzacj, takie omwienie kolejnych wydarze, e nie pozostaj ze sob
w zwizku przyczynowo-skutkowym ani logicznym oraz brak genezy niektrych wanych
wydarze.584
W latach 1954-1956 na amach ycia Szkoy miaa miejsce dyskusja o podrcznikach
dla szkoy jedenastoletniej. Zwizana bya z faktem, e dotychczasowe podrczniki nie wywoay
zadowolenia nauczycieli. Poszczeglni autorzy prbowali okreli zasady jakim powinien
odpowiada podrcznik. Tadeusz Wrbel pisa, e podrcznik nie moe zastpowa nauczyciela,
lecz pomaga mu w prowadzeniu lekcji, a take pomaga uczniom w pracy domowej. Powinien
obejmowa wiedz okrelon w programie, a nawet by z nim w peni zgodny. Autor twierdzi
ponadto, e podrcznik musi mie wyranie przeprowadzon lini ideowo-polityczn, posiada
waciwie dobrany materia z zakresu budownictwa socjalistycznego oraz ksztatowa naukowy
pogld na wiat. Sposb podawania wiedzy musi by dobrany do wieku ucznia, a obudowa
metodyczna powinna uwzgldnia wiczenia i zadania do samodzielnego wykonania.585
Stanisaw Nowaczyk by zdania, e w podrczniku dla klasy IV opowiadania musz
zainteresowa ucznia i umoliwi ksztatowanie prawidowych poj i wyobrae historycznych.
Podrcznik taki powinien dokadnie odzwierciedla program, podawa wiadomoci cise, wolne
od uproszcze, a jego jzyk musi by barwny i opisowy. W kadym temacie mog znale si
najwyej dwa-trzy nowe terminy, a ilustracje powinny stanowi integraln cz tekstu,
uzupeniajc opowiadanie586
Najdalej idcym postulatem by, zgoszony przez C.L. Jdraszko, dezyderat wymiany
dotychczasowych podrcznikw. Nowe powinny zawiera prawd naukow oraz odpowiedni
adunek emocjonalny, by uksztatowa wiatopogld komunisty i postaw Polaka-patrioty. Musz
ukazywa przede wszystkim to, co pozytywne w dziejach Polski, a nie tak jak dotychczas to, co
negatywne, gwnie klski. Autor potpi take plucie hurtem na nasz przeszo oraz ocenianie
dziejw Polski z punktu widzenia interesw pastw obcych. Ponadto napisa, e podrcznik do
historii musi by dostosowany do wieku ucznia, a jego zawarto treciowa powinna uwzgldnia
ilo godzin nauczania historii w danej klasie.587

583

M. Duska, J. Schoenbrenner, Historia dla klas IV... s.12.

J. Twardowska-Russocka, Uwagi o obowizujcych w szkole podstawowej programach i podrcznikach, Historia
i Nauka o Konstytucji, 1956, nr 3, s. 36-41 oraz Piotr Marzec, O nowej Historii dla klasy IV, Gos Nauczycielski,
1953, nr 46, s. 3 a take T. Stadnicki, Z dyskusji nad podrcznikiem Historia dla klasy IV, ycie Szkoy, 1954, nr
2.
585
Tadeusz Wrbel, O pogbianie naszego stosunku do podrcznika, ycie Szkoy, 1954, nr 2, s. 76-78.
586
Stanisaw Nowaczyk, Koncepcje podrcznika historii dla klasy IV, ycie Szkoy, 1956, nr 9, s. 9-12.
587
C.L. Jdraszko, Potrzebny nowy podrcznik historii, Gos Nauczycielski, 1956, nr 26-27, s. 5.
584

241

Ostatnia z omwionych wypowiedzi bya typow dla okresu lat 1956-1957, kiedy to
powszechnie krytykowano programy i podrczniki do nauczania historii. Krytyka ta dotyczya
przede wszystkim nadmiernej ideologizacji, przeadowania treciowego i nasycenia trudnymi
pojciami - oglnie, niedostosowania do wieku i moliwoci uczniw.
Ostatnim podrcznikiem, ktrego dotyczya ta krytyka, napisanym jeszcze przed 1956
rokiem, bya Historia dla klasy VII Jana Kwaniewicza, Jzefa Myka, Jzefa Pawlika,
Kazimierza Prochyry, Henryka Sdziwego i Wincentego Spiechowicza.588 Ksika ta w roku
szkolnym 1956-1957 zastpia podrcznik J. Dutkiewicza, N. Gsiorowskiej i H. Katza Historia
dla klasy VII.589 Wykorzystywana bya w szkoach przez trzy lata, do chwili wydania podrcznika
dla klasy VII, bdcego zakoczeniem cyklu nowych podrcznikw do historii, zapocztkowanego
po przeomie 1956 roku.
Zakres tematyczny ksiki J. Kwaniewicza i pozostaych autorw obejmowa okres od
powstania Niemiec i Komuny Paryskiej - poprzez kolonializm, rozwj ruchu robotniczego,
dziaalno Lenina, przemiany na ziemiach polskich w drugiej poowie XIX wieku, rewolucj
w 1905 roku, pierwsz wojn wiatow i rewolucje w Rosji, powstanie systemu wersalskiego,
pastwa polskiego i ZSRR, konflikty spoeczne w Polsce, kryzys gospodarczy, powstanie
i zwycistwa faszyzmu, drug wojn wiatow, okupacje w Polsce i komunistyczny ruch oporu - do
powstania LWP, Manifestu PKWN, wyzwolenia Polski i powstania nowego ustroju. Podrcznik ten
nie zwiera wiadomoci o przemianach w Polsce powojennej, uwzgldnianych przez program
nauczania klasy VII w roku szkolnym 1956-1957.
Jako, e Historia dla klasy VII pisana bya w latach wczeniejszych, nie bya
podrcznikiem wolnym od ideologizacji. Autorzy reprezentowali marksistowsk wykadni procesu
dziejowego, zwulgaryzowan w pierwszej poowie lat pidziesitych. Podkrelali, e robotnicy
i ruch socjalistyczny zawsze dyli do pokoju, a do wojny dya buruazja. Ruch polityczne
akceptujce mechanizmy demokracji parlamentarnej nazywali ugodowymi wobec buruazji. Dzieje
Polski i powszechne ukazywali przez pryzmat rozwoju ruchu robotniczego i walki klasowej. Duo
miejsca powicali na prezentowanie yciorysw dziaaczy socjalistycznych i rewolucyjnych,
a take programw partii robotniczych. Polskim warstwom posiadajcym zarzucali niech do
sprawy niepodlegoci Polski. Deprecjonowali walk Polakw w czasie I wojny wiatowej.
Powtarzali tez o tym, e niepodlego Polsce daa rewolucja padziernikowa. Nie zauwaali

588

Jan Kwaniewicz, Jzef Myk, Jzef Pawlik, Kazimierz Prochyra, Henryk Sdziwy i Wincenty Spiechowicz,
Historia dla klasy VII, Warszawa 1956.
589
Komunikat w sprawie wykazu podrcznikw szkolnych dla szk oglnoksztaccych na rok szkolny 1956-57,
Dz.Urz. MO, 1956, nr 6, poz. 54.

242

innych, prcz socjalistycznego i komunistycznego, ruchw politycznych dziaajcych w Polsce.

Wojn z Rosj Radzieck nazywali udziaem w interwencji antyradzieckiej.590 Konstytucji
polskiej z 1921 roku zarzucali, e stworzya fikcyjn demokracj, gwnie dla buruazji. Okres po
przewrocie majowym nazwali faszyzacj ycia.591 Polsk polityk zagraniczn oceniali z punktu
widzenia interesw ZSRR. Powtrzyli tez o odrzuceniu przez Polsk pomocy radzieckiej
w obliczu wojny z Niemcami. Zdecydowanie zachwiali proporcje przy omawianiu polskiego ruchu
oporu oraz walki Polakw na rnych frontach. Byy to typowe wady wszystkich podrcznikw
historii nowoytnej, powstaych w pierwszej poowie lat pidziesitych. Ponadto, dydaktycy
zarzucali temu podrcznikowi zbyt zwizy i trudny styl, stosowanie terminologii na poziomie
liceum oglnoksztaccego oraz rozbieno z programem.592
Jak ju wspomniano, krytyka metodycznej i ideologicznej strony podrcznikw do
nauczania historii po roku 1956 spowodowaa, e wadze owiatowe zdecydoway si wyda
komplet nowych podrcznikw do historii dla klas IV-VII.
Jako pierwszy zosta wydany podrcznik Anny Klubwnej i Jadwigi Stpieniowej,
W naszej ojczynie. Podrcznik historii dla klasy IV.593 By on uywany w szkoach od roku
szkolnego 1957-1958 do koca istnienia jedenastoletniej szkoy oglnoksztaccej i nauczania
historii w klasie IV, czyli do roku szkolnego 1961-1962.594 Ksika ta obejmuje wiadomoci
o dziejach Polski za czasw pierwszych Piastw, o rozbiciu dzielnicowym, zjednoczeniu
i umocnieniu Polski przez ostatnich Piastw, rzdach Jagiellonw, rozwoju demokracji
szlacheckiej, wojnach w XVII wieku, czasach stanisawowskich, upadku pastwa polskiego i walce
Polakw o odzyskanie niepodlegoci, rozwoju kapitalizmu na ziemiach polskich, rozwoju ruchu
robotniczego, I wojnie wiatowej i rewolucji w Rosji, odzyskaniu przez Polsk niepodlegoci,
II wojnie wiatowej i powojennych przemianach w Polsce. W tekcie umieszczono wiele zdj
zabytkw, portretw postaci historycznych, reprodukcji obrazw historycznych oraz rysunkw
wydarze i pewn ilo map. Zakres wiadomoci zawartych w podrczniku by szerszy ni zakres
obowizujcego, pod koniec lat pidziesitych, programu dla klasy IV. Poszczeglne tematy
skaday si z dwch czci. Pierwsza to czytanka historyczna - fabularny opis wydarzenia
historycznego, a druga to wiadomoci historyczne wice si a opisanym wydarzeniem.

590

J. Kwaniewicz, J. Myk, J. Pawlik, K. Prochyra, H. Sdziwy, W. Spiechowicz, Historia dla klasy VII... s. 121.
Tame s. 130.
592
J. Twardowska-Russocka, Uwagi o obowizujcych w szkole...
593
Anna Klubwna, Jadwiga Stpieniowa, W naszej ojczynie. Podrcznik do klasy IV, Warszawa 1957.
594
Komunikat w sprawie wykazu podrcznikw dla szkoy oglnoksztaccej na rok szkolny 1957-58, Dz. Urz. MO,
1957, nr 6, poz. 70 oraz Komunikat w sprawie wykazu podrcznikw dla szkoy oglnoksztaccej na rok szkolny
1961-62, Dz. Urz. MO, 1961, nr 5, poz. 53.
591

243

Podrcznik A. Klubwnej i J. Stpieniowej cieszy si dobr opini wrd nauczycieli

i dydaktykw. Jadwiga Brzozowska na amach ycia Szkoy pochwalia ywy i obrazowy jzyk,
stopniowe wprowadzanie nowych poj i stopniowanie trudnoci, zwizo opowiada i du ilo
ilustracji. Stwierdzia, e podrcznik ten pomaga uczniom uformowa sobie wyrazisty obraz
wydarzenia.595 Ta sama autorka w innym artykule zrobia krtkie podsumowanie listw
nadsyanych do redakcji ycia Szkoy w sprawie podrcznikw szkolnych. Stwierdzia, e
nauczyciele s zgodni co do tego, i podrcznik W naszej ojczynie jest znacznie lepszy od
poprzedniego.596
Z opini t zgodzi si Andrzej Zahorski na amach Kwartalnika Historycznego.
Potwierdzi take, e opowiadania zamieszczone w tym podrczniku s barwne i przystpne dla
uczniw, a forma jzyka i ilo wiadomoci nie budz zastrzee.597 Rwnie Tadeusz Wrbel na
amach Wiadomoci Historycznych zwrci uwag na dostosowanie podrcznika do poziomu
umysowego uczniw, interesujce opowiadania oraz dobrze dobrane ilustracje. Stwierdzi, e
ksika W naszej ojczynie jest bardzo przydatna w szkole i stwarza warunki do osigania celw
nauczania historii w klasie IV.598
W roku 1958 pojawi si podrcznik Wadysawy Hoszowskiej, Opowiadania z dziejw
Polski, ktrego cz pierwsza przeznaczona bya dla klasy V, a cz druga dla klasy VI.599
Wprowadzony zosta do uytku szkolnego w roku szkolnym 1958-1959.600 Cz pierwsza
uywana bya do roku szkolnego 1959-1960, a cz druga do 1960-1961.601
Pierwsza cz podrcznika W. Hoszowskiej zawieraa wiadomoci o yciu dawnych
Sowian, powstaniu pastwa polskiego, rzdach pierwszych Piastw, osabieniu pastwa w XI
wieku, wojnach prowadzonych przez Piastw, yciu ludzi w tych czasach, rozbiciu dzielnicowym,
zjednoczeniu i umocnieniu pastwa przez ostatnich Piastw, rozwoju miast i gospodarki w tym
okresie, rzdach Jagiellonw i wojnach z Krzyakami oraz pocztkach demokracji szlacheckiej.
Cz druga obejmowaa okres od 1505 do 1864. Zawieraa wiadomoci o Odrodzeniu, Reformacji,
zotym wieku kultury polskiej, rozwoju demokracji szlacheckiej, rozwoju potgi militarnej
Rzeczypospolitej, wolnych elekcjach, wojnach w XVII wieku, osabieniu Polski w czasach saskich,

595

Jadwiga Brzozowska, Podrcznik historii w klasie IV, ycie Szkoy, 1957, nr 2, s. 57-58.
Jadwiga Brzozowska, Historia, ycie Szkoy, 1959, nr 1, s. 16-17.
597
Andrzej Zahorski, Nowe podrczniki historii w szkoach, Kwartalnik Historyczny, nr 2, s. 465-472.
598
Tadeusz Wrbel, Podrczniki do nauczania historii w szkole podstawowej, Wiadomoci Historyczne, 1960, nr 5-6,
s. 283-297.
599
Wadysawa Hoszowska, Opowiadania z dziejw Polski, cz. I do 1505 r., cz. II 1505-1864, Warszawa 1958.
600
Komunikat w sprawie wykazu podrcznikw dla szkoy oglnoksztaccej na rok szkolny 1958-59, Dz.Urz. MO,
1958, nr 6, poz. 75.
601
Komunikat w sprawie wykazu podrcznikw dla szkoy oglnoksztaccej na rok szkolny 1959-60, Dz.Urz. MO,
1959, nr 3, poz. 45.
596

244

wzrocie potgi pastw ssiednich, prbach zreformowania Rzeczypospolitej i jej upadku,

rewolucji francuskiej i powstaniu Stanw Zjednoczonych, walkach Polakw u boku Napoleona,
powstaniach narodowych z XIX wieku oraz o przemianach gospodarczych z tego okresu. Zarwno
pierwsza, jak i druga cz byy zgodne z programem nauczania, obowizujcym pod koniec lat
pidziesitych. Opowiadania z dziejw Polski napisane byy prostym jzykiem, wiadomoci
podane zostay w postaci opisw i opowiada. W tekcie wystpoway ilustracje zwizane z danym
tematem. Nowe pojcia zostay specjalnie wyrnione. Poszczeglne tematy powizano ze sob
w logiczny cig. Kady temat zakoczony by pytaniami kontrolnymi. Nie byo przeadowania
wiadomociami. Narracja wydaje si obiektywna i dostosowana do wieku uczniw. Te informacje,
ktre mogyby sprawi uczniom trudnoci, wyjanione zostay za pomoc prostych i jasnych
opisw. Odpowiednio szeroko omwiono dzieje kultury i owiaty, nie tylko dzieje polityczne
i gospodarcze, jak w podrcznikach z pierwszej poowy lat pidziesitych.
Podrcznik W. Hoszowskiej uwaany by przez dydaktykw za dostosowany do poziomu
uczniw, napisany atwo, przystpnie i zgodnie z programem. Chwalono w nim wyrane zwizki
przyczynowe midzy poszczeglnymi faktami oraz pytania kontrolne.602
W roku 1959 wymieniony zosta podrcznik dla klasy VII. Wprowadzono wtedy do uytku
szkolnego podrcznik Henryka Sdziwego, Historia dla klasy VII.603 Uywany by od roku
szkolnego 1959-1960 do czasu, gdy reforma szkoy podstawowej dotara do klasy VII, czyli do
roku szkolnego 1965-1966.604
Ksika H. Sdziwego zawieraa wiadomoci z okresu 1870-1945. Poszczeglne tematy
dotyczyy zjednoczenia Niemiec, Komuny Paryskiej, rusyfikacji i germanizacji ziem polskich,
autonomii galicyjskiej, rozwoju przemysu i techniki w drugiej poowie XIX wieku, rozwoju ruchu
robotniczego, kolonializmu, rewolucji z 1905 roku, pierwszej wojny wiatowej i rewolucji w Rosji,
powstania niepodlegego pastwa polskiego i ksztatowania si jego granic i ustroju, powstania
ZSRR, konfliktw politycznych i spoecznych w Polsce, powstania i agresji faszyzmu, drugiej
wojny wiatowej, okupacji i konspiracji w Polsce, walki Polakw na rnych frontach, tworzenia
si Polski Ludowej oraz skutkw klski Niemcw w wojnie. W tekcie zamieszczono mapy, zdjcia
wydarze historycznych i postaci. Kady temat zakoczono pytaniami kontrolnymi.
Stopie ideologizacji tego podrcznika by znacznie mniejszy ni poprzednich
podrcznikw dla klasy VII. Jednake, w dalszym cigu wystpowao zachwianie proporcji przy

602
603

J. Brzozowska, Historia..., oraz A. Zahorski, Nowe podrczniki historii...

Henryk Sdziwy, Historia dla klasy VII, Warszawa 1959.

245

omawianiu walk klasowych, ruchw politycznych i konspiracji w czasie II wojny wiatowej. Okres
II Rzeczypospolitej nie doczeka si obiektywnej oceny, a czasy po 1926 roku nazwane byy
faszyzacj kraju. By to wykad historii w ujciu marksistowskim, lecz bez wikszoci wypacze
charakterystycznych dla pierwszej poowy lat pidziesitych. Ksika H. Sdziwego bya
w zasadzie zgodna z programem nauczania.
Kolejnym, nowym podrcznikiem bya Historia dla klasy V Gustawa Markowskiego.605
W szkoach by uywany do czasu wprowadzenia reformy w klasie V.606 Zawiera wiadomoci
z dziejw Polski, od czasw przedpastwowych poprzez powstanie i umocnienie pastwa przez
pierwszych Piastw, kryzys w XI wieku, rozbicie dzielnicowe, dziaania zjednoczeniowe
i wzmacniajce ostatnich Piastw oraz rzdy Jagiellonw do pocztku XVI wieku. Duy nacisk
pooy autor na ycie spoeczestwa oraz przemiany w gospodarce i kulturze. W tekcie
umieszczono duo ilustracji i map. Pod kadym rozdziaem znalazy si pytania kontrolne.
Podrcznik napisano jzykiem prostym i opisowym, dostosowanym do wieku uczniw. Tre bya
obiektywna, bez ideologicznych naleciaoci.
Gustaw Markowski by rwnie autorem nowego podrcznika dla klasy VI, Historia dla
klasy VI.607 Uywano go w szkoach od roku szkolnego 1961-1962 do czasu gdy reforma dotara
do klasy VI.608 Obejmowa on okres od XVI do drugiej poowy XIX wieku. Zawiera wiadomoci
z dziejw Polski i najwaniejsze wydarzenia z dziejw powszechnych.
Poszczeglne tematy dotyczyy wielkich odkry geograficznych, Odrodzenia, Reformacji,
rozwoju gospodarki folwarcznej, wojen polsko-krzyackich, zotego wieku kultury w Polsce,
rozwoju demokracji szlacheckiej, wojen prowadzonych przez Rzeczypospolit w drugiej poowie
XVI i w XVII wieku, osabienia Polski w czasach saskich, wzrostu potgi pastw ssiednich, prb
zreformowania ustroju Rzeczypospolitej, rozbiorw, walki Polakw u boku Napoleona, rewolucji
francuskiej, powstania Stanw Zjednoczonych, powsta narodowych i spoecznych w XIX wieku
oraz rozwoju kapitalizmu i ruchu robotniczego. Kady temat zakoczony by pytaniami
sprawdzajcymi. W tekcie wystpoway reprodukcje scen historycznych, portrety postaci, zdjcia

604

Komunikat w sprawie wykazu podrcznikw dla szkoy oglnoksztaccej na rok szkolny 1959-60... oraz
Komunikat w sprawie wykazu podrcznikw dla szk oglnoksztaccych na rok szkolny 1964-65, Dz. Urz. MO,
1964, nr 4, poz. 34.
605
Gustaw Markowski, Historia dla klasy V, Warszawa 1960.
606
Komunikat w sprawie wykazu podrcznikw dla szk oglnoksztaccych na rok szkolny 1960-61, Dz. Urz. MO,
1960, nr 5, poz. 89 oraz Komunikat w sprawie wykazu podrcznikw dla szk oglnoksztaccych na rok szkolny
1962-63, Dz. Urz. MO, 1962, nr 1, poz. 6.
607
Gustaw Markowski, Historia dla klasy VI, Warszawa 1961.
608
Komunikat w sprawie wykazu podrcznikw dla szk oglnoksztaccych na rok szkolny 1961-62, Dz. Urz. MO,
1961, nr 5, poz. 53 oraz Komunikat w sprawie wykazu podrcznikw dla szk oglnoksztaccych na rok szkolny
1963-64, Dz. Urz. MO, 1963, nr 2, poz. 21.

246

zabytkw i mapki. Wydarzenia opisano jasno i wyczerpujco, jzykiem dostosowanym do

moliwoci uczniw. Ukad wiadomoci by logiczny. Nieproporcjonalnie duo uwagi powici
autor sprawom walk spoecznych i ruchowi robotniczemu. Dzieje zostay zinterpretowane zgodnie
z teori marksistowsk. Podrcznik zgodny by z programem nauczania.
Historia dla klasy VI G. Markowskiego uznana zostaa za dobry podrcznik. Dydaktycy
chwalili dobr materiau zgodny z programem, zwizy, jasny i prosty wykad, mapki i ilustracje
zwizane

z tekstem,

dobre

wiczenia

i pytania

oraz

skoncentrowanie

na

sprawach

najwaniejszych.609
Podrczniki do nauczania historii w klasach IV-VII, wydane na przeomie lat
pidziesitych i szedziesitych, zakoczyy swj szkolony ywot wraz z wprowadzeniem nowej,
omioklasowej koncepcji szkoy podstawowej. Dobrym podsumowaniem informacji na ich temat
bdzie przytoczenie wynikw ankiety, jak w 1961 roku ogosia redakcja Nowej Szkoy. Celem
ankiety byo zebranie opinii o podrcznikach dla szkoy podstawowej, uywanych na pocztku lat
szedziesitych oraz ustalenie wnioskw dla autorw podrcznikw dla zreformowanej szkoy.
Odpowiadajc na t ankiet, Janina Schoenbrenner stwierdzia, e podrczniki wydane
w latach 1957-1961 prezentuj wysoki poziom naukowy, lecz dla uczniw s zbyt trudne i nie
zachcaj do nauki, z wyjtkiem podrcznika A. Klubwnej i J. Stpieniowej, W naszej
ojczynie. Podkrelia, e s one dostosowane do programw nauczania, lecz odstraszaj uczniw
ogromem wiedzy. Podrczniki dla klas V-VII uznaa za czytelne dla uczniw dopiero po
uprzednich wyjanieniach nauczyciela. J. Schoenbrenner postulowaa, aby podrczniki do historii
zawieray wiadomoci tylko najbardziej elementarne z minimaln iloci treci naukowych, by
operoway du liczb ilustracji i opisw uatwiajcych uksztatowanie podstawowych elementw
mylenia historycznego.610
Stanisaw Franciszek Gajerski skrytykowa podrcznik A. Klubwnej i J. Stpieniowej
twierdzc, e autorki zapomniay o obrazowoci nauczania w klasie IV i umieciy zbyt duo
faktw i opisw naukowych. Zauway take, e w tekcie wystpowao duo niezrozumiaych dla
ucznia poj, a czytanki nie zawsze byy ze sob logicznie powizane. Skrytykowa rwnie
nieadekwatne do treci tytuy niektrych rozdziaw oraz nieumiejtne wprowadzenie dat.611
Franciszek Hawranek wypowiedzia si o wszystkich podrcznikach do historii,
uywanych na pocztku lat szedziesitych. Pozytywnie oceni jedynie podrcznik dla klasy V,

609

Jerzy Gwczyk, Gustaw Markowski, Historia dla klasy VI PZWS 1961, Wiadomoci Historyczne, 1961, nr 4,
s. 233-234 oraz Cecylia Petrykowska, Nowy podrcznik historii dla klasy VI, Wiadomoci Historyczne, 1961, nr 4,
s. 234-241.
610
Janina Schoenbrenner, Aby podrczniki historii byy lepsze, Nowa Szkoa, 1962, nr 2, s. 30-32.

247

Gustawa Markowskiego, ktry uzna za dobry dla ucznia, napisany prostymi i jasnymi zdaniami
oraz zawierajcy proste i zrozumiae czytanki. W kadym z pozostaych podrcznikw zauway
wady. Ksika A. Klubwnej i J. Stpieniowej zawiera miaa wiadomoci, ktre nie wystpuj
w programie i odwrotnie, brak byo w niej pewnych wiadomoci wystpujcych w programie.
Obrazy nie byy barwne i ywe. Braki niektrych wiadomoci zawartych w programie zauway
F. Hawranek take w podrczniku dla klasy VII, H. Sdziwego. Ponadto oceni, e ksika ta
napisana jest suchym, obojtnym uczuciowo i niezaangaowanym stylem, ktry nie oddziauje
emocjonalnie na uczniw.612
Rwnie Wojciech Tomczyk negatywnie oceni podrcznik H. Sdziwego. Oprcz braku
wiadomoci o dziejach pierwszych lat Polski Ludowej zarzuci mu brak podstaw regionalizacji
i brak dobrych wicze do powtrze.613
Kady z uczestnikw ankiety podkrela konieczno ograniczenia materiau naukowego
zawartego w podrcznikach, dostosowanie jzyka do poziomu umysowego uczniw i takie
obudowanie metodyczne, by podrcznik sta si sprawnym narzdziem do nauczania historii.
Wikszo wypowiedzi bya negatywna dla, obowizujcych na pocztku lat szedziesitych,
podrcznikw do nauczania historii. Jednake podstawow przyczyn wycofania ich ze szk bya
reforma wprowadzajca omioklasow szko podstawow.

3. Podrczniki dla omioklasowej szkoy podstawowej.

Program nauczania dla omioklasowej szkoy podstawowej przewidywa oddzielny
przedmiot historia - dopiero w V klasie. Dlatego te nie ukaza si nowy podrcznik dla klasy IV,
ktry zastpiby ksik A. Klubwnej i J. Stpieniowej.
Pierwszym podrcznikiem przystosowanym do nowego programu nauczania bya Historia
dla klasy V, Gustawa Markowskiego.614 Wszed on do uytku szkolnego wtedy gdy reforma odja
klas V, czyli w roku szkolnym 1963-1964 i obowizywa do roku szkolnego 1984-1985.615 By
najduej uywanym podrcznikiem do nauczania historii w powojennej szkole podstawowej.

611

Stanisaw Franciszek Gajerski, Obraz czy fakty, Nowa Szkoa, 1962, nr 2, s. 33-34.
Franciszek Hawranek, Trzy postulaty: zgodno z programem, atrakcyjno, wiczenia, Nowa Szkoa, 1962, nr 2,
s. 35.
613
Wojciech Tomczyk, Przyblimy dzieciom przyszo, Nowa Szkoa, 1962, nr 2, s. 37.
614
Gustaw Markowski, Historia dla klasy V, Warszawa 1963.
615
Komunikat w sprawie wykazu podrcznikw dla szk oglnoksztaccych na rok szkolny 1963-64... oraz
Komunikat w sprawie wykazu podrcznikw na rok szkolny 1984-85, Dz. Urz. MO i W, 1984, nr 7, poz. 38.
612

248

Obejmowa wiadomoci o epoce wsplnoty pierwotnej, o dziejach staroytnego Egiptu, Grecji

i Rzymu, o dziejach Sowian w okresie przedpastwowym, powstawaniu pierwszych pastw
w Europie redniowiecznej, pocztkach pastwa polskiego, rozbiciu dzielnicowym, zjednoczeniu
i umocnieniu Polski przez ostatnich Piastw oraz przemianach spoecznych i gospodarczych
w Polsce piastowskiej. Ksika G. Markowskiego bya zgodna z programem nauczania
omioklasowej szkoy podstawowej. Nie zawieraa jedynie wiadomoci o staroytnej Mezopotamii,
Indiach i Chinach.
W tekcie umieszczono wiele ilustracji, a na kocu podrcznika zamieszczono zdjcia
zabytkw i mapy. Podrcznik ten napisany by prostym jzykiem, dostosowanym do wieku
uczniw. Poszczeglne tematy jasno i dogbnie wyjaniono. Nie byo nadmiaru szczegw.
Kady temat rozpoczyna si pytaniami przypominajcymi wiedz z poprzednich lekcji, a koczy
sprawdzajcymi wiedz z nowej lekcji.
W nastpnym, 1964-1965, roku szkolnym pojawi si nowy podrcznik Historia dla klasy
VI, Stanisawa Szostakowskiego.616 Uywany by w szkoach od wprowadzenia reformy w klasie
VI do roku szkolnego 1974-1975.617 Zawiera wiadomoci o rzdach Jagiellonw w Polsce,
wojnach z Krzyakami, przemianach gospodarczych i kulturalnych w XV wieku, wielkich
odkryciach geograficznych, Odrodzeniu, Reformacji, przemianach gospodarczych w XVI wieku,
zotym wieku kultury polskiej, rozwoju demokracji szlacheckiej, wojnach prowadzonych przez
Polsk pod koniec XVI i XVII wieku, upadku Rzeczypospolitej w czasach saskich, kulturze
barokowej, wzmocnieniu pastw ssiednich na pocztku XVIII wieku, prbach reform
Rzeczypospolitej, upadku pastwa polskiego, rewolucji przemysowej w Anglii, powstaniu Stanw
Zjednoczonych, rewolucji buruazyjnej we Francji oraz przemianach w gospodarce i kulturze
w XVIII wieku.
Zakres materiau zawartego w podrczniku S. Szostakowskiego zgodny by z programem
nauczania. Kady temat zaczyna si pytaniami przypominajcymi wiedz z poprzednich lekcji,
a koczy pytaniami powtrzeniowymi. Jzyk podrcznika dostosowany by do wieku dzieci.
Wydarzenia opisane byy szczegowo. W tekcie zamieszczono duo zdj zabytkw. Waniejsze
daty byy wyrnione. Do podrcznika doczono mapy.

616

Stanisaw Szostakowski, Historia dla klasy VI, Warszawa 1964.

Komunikat w sprawie wykazu podrcznikw dla szk oglnoksztaccych na rok szkolny 1964-65, Dz. Urz. MO,
1964, nr 4, poz. 34 oraz Komunikat w sprawie podrcznikw zatwierdzonych do uytku szkolnego na rok szkolny
1974-75. Dz. Urz. MOiW, 1974, nr 4, poz. 26.
617

249

Ksika S. Szostakowskiego zostaa dobrze przyjta przez nauczycieli i dydaktykw.

Podkrelano cise dostosowanie do programu, bardzo dobr obudow metodyczn, jzyk jasny
i zrozumiay oraz dobre wyjanienia nowych terminw.618
Autorem podrcznika historii dla klasy VII zreformowanej szkoy podstawowej by take
Stanisaw Szostakowski. 619 Napisana przez niego Historia dla klasy VII bya uywana od roku
szkolnego 1965-1966 do 1974-1975.620 Podrcznik ten zawiera informacje o wojnach
napoleoskich, walce Polakw u boku Napoleona, polskich powstaniach narodowych w XIX
wieku, rozwoju kapitalizmu i ruchu robotniczego, powstaniu Cesarstwa Niemieckiego, rozwoju
nauki i techniki w XIX wieku, rusyfikacji i germanizacji ziem polskich, autonomii galicyjskiej,
ruchach politycznych na ziemiach polskich, kulturze drugiej poowy XIX i pocztku XX wieku,
rewolucji 1905 r., pierwszej wojnie wiatowej i rewolucji w Rosji, walce Polakw o niepodlego
w czasie wojny, a take o udziale Polakw w rewolucji rosyjskiej.
Podrcznik S. Szostakowskiego dla klasy VII nie by w peni zgodny z programem
nauczania. Pierwsze dwa dziay z tego programu uczniowie musieli poznawa z podrcznika dla
klasy VI (rewolucja francuska, upadek pastwa polskiego). W Historii dla klasy VII mona
zauway pewne elementy ideologizacji. Fakty i procesy historyczne interpretowane byy zgodnie
z marksistowsk teori walki klasowej. Autor ocenia je z punktu widzenia interesw robotnikw
i chopw. Sylwetki i pogldy Marksa, Engelsa i Lenina zostay przedstawione dokadniej ni
ktregokolwiek ze znanych w tym czasie Polakw. Bardzo duo uwagi powici S. Szostakowski
dziaaczom i ruchom rewolucyjnym, ze szkod dla innych dziaaczy i ruchw politycznych. Opisy
wydarze byy bardzo dokadne, nawet zbyt szczegowe. Zauway mona przeadowanie wiedz
szczegow. Kady temat zakoczony by pytaniami sprawdzajcymi oraz fragmentem tekstu
rdowego, odnoszcego si do tego tematu. w tekcie zamieszczono ilustracje, ktrych tematyka
zgodna bya z prezentowanymi w danym miejscu wiadomociami.
Dydaktycy zarzucali temu podrcznikowi, e zbyt mao miejsca powica dziejom kultury
i napisany jest trudnym jzykiem. Za najwiksz zalet uznano teksty rdowe i ilustracje - trafnie
dobrane oraz dobre wyposaenie metodyczne.621

618

Joanna ledziewska, Uwagi na temat podrcznika historii w klasie VI St. Szostakowskiego, Wiadomoci
Historyczne, 1964, nr 4, s. 183-184 oraz Jan Dudek, Stanisaw Szostakowski. Historia dla klasy VI, Wiadomoci
Historyczne, 1964, nr 5, s. 232-235.
619
Stanisaw Szostakowski, Historia dla klasy VII, Warszawa 1965.
620
Komunikat w sprawie podrcznikw dla szk oglnoksztaccych na rok szkolny 1965-66. Dz. Urz. MO, 1965,
nr 4, poz. 31 oraz Komunikat w sprawie podrcznikw zatwierdzonych do uytku szkolnego na rok szkolny 1974-75...
621
Jan Dudek, Jakie warunki pracy zapewnia nauczycielowi historii w klasie VII nowy podrcznik, Wiadomoci
Historyczne, 1966, nr 2, s. 84-89.

250

Podrcznik historii dla nowo powstaej klasy VIII napisa Henryk Sdziwy. 622
Wykorzystywany by do nauczania historii od roku szkolnego 1966-1967 do 1969-1970.623
Zawiera wiadomoci o rewolucji 1905 roku, pierwszej wojnie wiatowej, rewolucji w Rosji,
udziale Polakw w wojnie, odzyskaniu niepodlegoci przez Polsk, wojnie domowej w Rosji
Radzieckiej, ksztatowaniu granic i ustroju Polski, konfliktach spoecznych i dziaaniach ruchu
robotniczego, ksztatowaniu si ustroju socjalistycznego w ZSRR, powstaniu faszyzmu, agresywnej
polityce pastw faszystowskich, polityce zagranicznej Polski, drugiej wojnie wiatowej, okupacji
i konspiracji w Polsce, tworzeniu si nowego ustroju w Polsce powojennej oraz powojennej sytuacji
na wiecie.
Tre ksiki H. Sdziwego przesycona bya marksistowsk interpretacj dziejw. Autor
najwicej miejsca, omawiajc ruch i dziaaczy politycznych, powici ruchowi robotniczemu i jego
dziaaczom.

Inne

ruchy

i dziaacze

innych

orientacji

przedstawiani

byli

marginalnie

i nieobiektywnie. Zachwianie proporcji miao rwnie miejsce przy przedstawianiu dziejw

rewolucji rosyjskiej i ZSRR. Poszczeglne wydarzenia byy rozpatrywane i oceniane z punktu
widzenia interesw robotnikw i ruchu robotniczego lub interesw ZSRR. Autor powtarza tez
o decydujcym znaczeniu rewolucji padziernikowej dla odzyskania niepodlegoci przez Polsk
w 1918 roku, a ponadto deprecjonowa znaczenie walki Polakw w czasie I wojny wiatowej.
Powtrzy rwnie tez o faszyzacji ycia w Polsce po zamachu majowym. Totalnie krytykowa
warstwy posiadajce, a gloryfikowa robotnikw i chopw. Pomija wszelkie niewygodne dla tych
grup oraz ruchu robotniczego i dla ZSRR fakty i zjawiska historyczne. Opisujc kampani
wrzeniow stosowa schemat: bohaterska ludno i onierze - nieudolne i tchrzliwe dowdztwo
i wadze. Deprecjonowa dziaania wadz polskich na emigracji oraz Armii Krajowej. Twierdzi, e
w walce z Niemcami przodowaa PPR. Przejmowanie wadzy w pastwach Europy rodkowej
przez komunistw i powojenne dzieje Polski i wiata przedstawione byy oglnikowo, za pomocy
nieobiektywnej interpretacji, zastpujcej rzeczowy wykad historyczny.
Dydaktycy podkrelali zgodno podrcznika H. Sdziwego z programem. Krytykowali
sab stron jzykow, wystpowanie dugich zda o duej zawartoci informacji, trudnych do
zapamitania. Krytykowali take czste uywanie trudnych terminw, ktre byy rzadko
tumaczone, nadmiern ilo dat i jednostronno ilustracji ukazujcych gwnie dziaania wojenne

622

Henryk Sdziwy, Historia dla klasy VIII, Warszawa 1966.

Komunikat w sprawie podrcznikw dla szk oglnoksztaccych na rok szkolny 1966-67, Dz. Urz. MO, 1966, nr
4, poz. 46 oraz Komunikat w sprawie wykazu podrcznikw dla szk oglnoksztaccych na rok szkolny 1969-70, Dz.
Urz. MO, 1969, nr 5, poz. 54.
623

251

i dziaaczy ruchu robotniczego. Uznano, e warto naukowa tego podrcznika jest wysza ni
warto dydaktyczna.624
Po ukazaniu si caego kompletu podrcznikw historii dla szkoy podstawowej, na amach
Nowej Szkoy ogoszona zostaa ankieta, w ktrej nauczyciele mogli wypowiedzie si
o wartoci tych podrcznikw. Podrcznik dla klasy V zosta skrytykowany za mao przejrzysty
ukad, skrty mylowe, pozostawienie wielu spraw bez wyjanienia i ma ilo wiadomoci
o niektrych wanych faktach i zjawiskach historycznych.625 O podrczniku dla klasy VI pisano, e
waciwie wprowadza terminologi historyczn, podaje wiedz uporzdkowan, posiada dobrze
dobrane teksty rdowe i pytania powtrzeniowe.626 Podrcznik dla klasy VII pochwalono za
zwarto stylu i jasno rozplanowania materiau oraz za dobr obudow metodyczn.627 Bogactwo
treci w podrczniku dla klasy VIII uznano za zalet dla nauczycieli, lecz nie dla uczniw.
Stwierdzono, e styl tego podrcznika jest zbyt trudny, wystpuje zbyt duo wyrazw obcego
pochodzenia, budowa zda jest mao precyzyjna i trudna, a take wystpuje nadmiar dat.628
Swego rodzaju podsumowaniem rozwaa o podrcznikach dla szkoy omioklasowej by
artyku Czesawa Szybki, zamieszczony w Przegldzie Pedagogicznym, w ktrym autor rozwaa
jak udoskonali podrczniki do nauczania historii.629 Stwierdzi, e podrcznik musi uatwia
ksztatowanie prawidowych wyobrae historycznych i w tym celu powinien posiada
odpowiednio dobrany materia ilustracyjny, odpowiednio konstruowane obrazy sowne, zapobiega
zlewaniu si w wiadomoci uczniw obrazw rzeczywistoci dziejowej nalecych do rnych
okresw historycznych oraz ustanowi odpowiedni proporcj pomidzy liczb podanych faktw
a wprowadzonymi uoglnieniami. Cz. Szybka uwaa, e podrcznik musi uatwi zrozumienie
zwizkw pomidzy faktami oraz znaczenie tych poj, ktre s niezbdne do realizacji zada
wychowawczych szkoy. W zwizku z tym wydarzenia musz by ujmowane w zwizku
przyczynowo-skutkowym, a materia powinien by pogrupowany w spoiste i logiczne ukady oraz
zachowywa proporcj midzy poszczeglnymi dziedzinami ycia. Autor omawianego artykuu by
zdania, e wiedza prezentowana w podrczniku musi by zgodna z najnowszym stanem bada,
powinna zachowa poprawno nie tylko naukow, lecz take ideologiczn, wiza treci
historyczne z yciem wspczesnym, przyblia uczniw do zrozumienia perspektyw rozwojowych

624

Jan Dudek, Par uwag o podrczniku Henryka Sdziwego, Historia dla klasy VIII. Warszawa 1966, Wiadomoci
Historyczne, 1966, nr 4, s. 161-165.
625
Irena Ukleja, Ju na wstpie trudnoci, Nowa Szkoa, 1967, nr7-8, s. 56-57.
626
Alina Nizioek, O tzw. wiczeniach historycznych, Nowa Szkoa, 1967, nr 7-8, s. 55-56.
627
NN, Wane: teksty rdowe, Nowa Szkoa, 1967, nr 7-8, s. 54.
628
Jan Szyndlar, Czy radzono si nauczycieli? Nowa Szkoa, 1967, nr 7-8, s. 52-53.
629
Czesaw Szybka, Najwaniejsze problemy zwizane z potrzeb przeksztacenia podrcznikw historii w narzdzie
pracy uczniw, Przegld Pedagogiczny, 1971, nr 2, s. 34-41.

252

przyszoci oraz wyrabia umiejtno posugiwania si wiadomociami w rozwizywaniu nowych

problemw. Powinna take zapewnia przeycia emocjonalne oraz zawiera wartociowanie faktw
i postaci historycznych.
Otwarcie Polski na wiat oraz rozwj kontaktw midzynarodowych, zwaszcza z krajami
kapitalistycznymi, jaki mona byo zaobserwowa pod koniec lat szedziesitych, zaowocowa
szeregiem umw kulturalnych i naukowych, a nawet umow o takim charakterze i znaczeniu jak
ukad z RFN podpisany w 1970 roku. Do tych umw wprowadzone byo postanowienie o rewizji
treci podrcznikw, zwaszcza do historii, w duchu zblienia midzy narodami i usuwania bdw
merytorycznych i interpretacyjnych. Prace prowadzone byy przez mieszane, dwustronne komisje
pod patronatem UNESCO.
Rwnie

z krajami

socjalistycznymi

prowadzone

byy

rozmowy

o ulepszeniu

i unowoczenieniu treci podrcznikw szkolnych. Miao to miejsce przede wszystkim na II i III

Sympozjum Dydaktyki Historii Krajw Socjalistycznych, w 1967 roku w Pradze i w 1969 roku
w Budapeszcie. Rezultatem negocjacji byy protoky zawierajce zestawy koniecznych korekt
w podrcznikach szkolnych. Autorzy podrcznikw wydawanych w latach siedemdziesitych
i osiemdziesitych musieli uwzgldnia te uzgodnienia. Jednake analiza publikacji dydaktycznych
i podrcznikw z tych lat wskazuje, e strona polska zainteresowana bya gwnie zmianami
w podrcznikach innych pastw, zwaszcza w podrcznikach niemieckich.630
W 1970 roku wydany zosta nowy podrcznik do historii w klasie VIII, autorstwa Mariana
Wojciechowskiego.631 By on uywany w szkoach w latach 1970-1974.632 Zawiera wiadomoci
o odzyskaniu niepodlegoci przez Polsk w 1918 roku, walkach o granice, formowaniu si ustroju,
problemach spoeczno-gospodarczych modego pastwa, przemianach spoeczno-politycznych
w ZSRR w okresie midzywojennym, powstaniu ruchw faszystowskich, zamachu majowym
w Polsce i walce Pisudskiego z opozycj, kryzysie gospodarczym w latach trzydziestych, przejciu
wadzy w Niemczech przez Hitlera, agresywnej polityce niemieckiej, sytuacji midzynarodowej na
wiecie w przededniu II wojny wiatowej, kampanii wrzeniowej w Polsce, przebiegu walk na
rnych frontach, okupacji i konspiracji w Polsce, dziaaniach obozu komunistycznego w kraju
i w ZSRR, zakoczeniu wojny, powstaniu bloku pastw socjalistycznych oraz przemianach
w Polsce do koca lat szedziesitych.

630

Andrzej Szczeniak, Doskonalenie treci podrcznikw w duchu zblienia miedzy narodami, Wiadomoci
Historyczne, 1976, nr 1, s. 22-25.
631
Marian Wojciechowski, Historia dla klasy VIII, Warszawa 1970.
632
Komunikat w sprawie podrcznikw zatwierdzonych dla szk na rok szkolny 1970-71, Dz. Urz. MoiSzW, 1970, Nr
B-4, poz. 31 oraz Komunikat w sprawie podrcznikw zatwierdzonych do uytku szkolnego na rok szkolny 1974-75...

253

Zakres wiadomoci w podrczniku M. Wojciechowskiego nie by w peni zgodny

z programem, gdy nie obejmowa rewolucji 1905-1907 roku i I wojny wiatowej. Dopiero korekta
programw nauczania, przeprowadzona w roku szkolnym 1971-1972, spowodowaa, e omawiana
ksika moga by wykorzystywana do realizacji wszystkich tematw na lekcjach historii w klasie
VIII.
Analiza treci Historii dla klasy VIII M. Wojciechowskiego pozwala stwierdzi, e
przekazuje on marksistowsk interpretacj procesu dziejowego, nieproporcjonalnie duo miejsca
powica ruchowi robotniczemu i komunizmowi oraz tak dobiera fakty i tak je interpretuje, by
wykaza suszno twierdzenia o walce klas jako motorze dziejw. Zawiera ponadto tez o tym, e
niepodlego Polsce w 1918 roku daa rewolucja padziernikowa, e Pisudski skierowa cay
wysiek pastwa na poszerzenie granic wschodnich kosztem granic zachodnich, e Polska bya
agresorem w wojnie z Rosj Radzieck oraz, e we wrzeniu 1939 roku rzd i dowdztwo wojska
dziaali nieudolnie i zachowali si tchrzliwie. Za gwn przyczyn klski wrzeniowej autor uzna
brak sojuszu z ZSRR. Zachwiane zostay proporcje przy omawianiu poszczeglnych nurtw
konspiracji polskiej i walki Polakw na rnych frontach, oczywicie na korzy komunistw.
Okres

powojenny

przedstawiony

zosta

z punktu

widzenia

interesw

ZSRR

i ruchu

komunistycznego. Pominite zostay wszystkie fakty niewygodne dla tego pastwa i tego ruchu.
W czasopismach metodycznych zwrcono uwag, na fakt, e czste zmiany programowe
uniemoliwiaj pene dostosowanie podrcznikw do programw. Jako przykad podawano
podrcznik M. Wojciechowskiego. Ponadto zarzucono tej ksice sab obudow metodyczn
i oglnikowe potraktowanie walki klas i ruchu robotniczego.633
Wspomniana ju korekta programw, dokonana w roku szkolnym 1971-1972, miaa wpyw
na wymian podrcznikw do historii, ktr przeprowadzono w poowie lat siedemdziesitych.
Jako pierwszy wymieniono podrcznik dla klasy VIII. Zamiast ksiki M. Wojciechowskiego
wprowadzono do uytku szkolnego Histori dla klasy VIII Andrzeja Leszka Szczeniaka.634
Podrcznik ten wykorzystywany by od roku szkolnego 1974-1975 do 1983-1984.635
Obejmowa on wiadomoci o odrodzeniu pastwa polskiego w 1918 roku, formowaniu si
granic i ustroju, przemianach spoeczno-gospodarczych w ZSRR w okresie midzywojennym,
midzynarodowej

sytuacji

w Europie

po

I wojnie

wiatowej,

problemach

politycznych

i gospodarczych w Polsce w okresie midzywojennym, powstaniu faszyzmu i zdobyciu wadzy

633
634

Jan Dudek, Historia dla klasy VIII, Nowa Szkoa, 1972, nr 10, s. 58-59.
Andrzej Leszek Szczeniak, Historia dla klasy VIII, Warszawa 1974.

254

przez

Hitlera,

agresywnej

polityce

pastw

faszystowskich,

sytuacji

midzynarodowej

poprzedzajcej wybuch II wojny wiatowej, kampanii wrzeniowej w Polsce, walkach na rnych

frontach II wojny wiatowej, okupacji i konspiracji w Polsce, zdobyciu wadzy w Polsce przez
komunistw i formowaniu nowego ustroju, sytuacji midzynarodowej na wiecie po zakoczeniu
wojny, przemianach spoeczno-politycznych i gospodarczych w Polsce powojennej do 1975 roku.
Zakres wiadomoci zawartych w podrczniku A. L. Szczeniaka zgodny by z programem
nauczania.
Ksika ta posiadaa pewn obudow metodyczn. Przed kadym tematem umieszczono
pytania powtrzeniowe. W tekcie umieszczone byy mapy i zdjcia osb oraz wydarze, a take
fragmenty tekstw rdowych.

Tre

podrcznika

dla

klasy

VIII

napisanego

przez

A. L. Szczeniaka bya bardziej obiektywna ni wersji M. Wojciechowskiego. Jednake, znalazy

si w nim takie wtpliwe tezy jak ta, e wojna z Rosj Radzieck wpyna na przegranie
plebiscytw, e ZSRR przed II wojn wiatow chcia udzieli Polsce pomocy, e Armia Czerwona
wkroczya do Polski we wrzeniu 1939 roku dla obrony Ukraicw i Biaorusinw oraz, e
przyczyn klski wrzeniowej bya polityka odrzucania sojuszu z ZSRR. Ponadto, autor pomin
niewygodne dla ZSRR, obozu pastw socjalistycznych i ruchu komunistycznego fakty i zjawiska.
Najpeniejsz opini o Historii dla klasy VIII A. L. Szczeniaka wyraono na posiedzeniu
Zakadu Dziejw Politycznych XIX i XX Wieku Instytutu Historii PAN w Warszawie, w dniu
20.09.1979 r., kiedy to omawiano rne podrczniki szkolne funkcjonujce w latach
siedemdziesitych. Stwierdzono tam, e ukad podrcznika nie budzi wtpliwoci, gdy jest to zarys
najistotniejszych wydarze. Uprzywilejowane s dzieje ojczyste, co jest zrozumiae w podrczniku
dla szkoy podstawowej. Uznano, e dzieje II Rzeczypospolitej przedstawione zostay obiektywnie,
gdy oprcz wad wymienione s rwnie osignicia. Podkrelono take, e pozostae okresy
z dziejw Polski i powszechnych nawietlone s obiektywnie636
W 1975 roku pojawiy si kolejne dwa nowe podrczniki: Marcelego Kosmana dla klasy VI
i Jerzego Skowronka dla klasy VII.637 Uywane byy od roku szkolnego 1975-1976 do 19831984.638 Ksika M. Kosmana obejmowaa wiadomoci z okresu od unii polsko-litewskiej w 1385

635

Komunikat w sprawie podrcznikw zatwierdzonych do uytku szkolnego na rok szkolny 1974-75... oraz
Komunikat Instytutu Programw Szkolnych w sprawie wykazu podrcznikw na rok szkolny 1983-84, Dz. Urz.
MOiW, 1983, nr 8, poz. 58.
636
Andrzej Wierzbicki, Maria Nowak-Kiebikowa, Dyskusja nad podrcznikami, Kwartalnik Historyczny, 1980, nr
3-4, s. 819-822.
637
Marceli Kosman, Historia dla klasy VI, Warszawa 1975 oraz Jerzy Skowronek, Historia dla klasy VII, Warszawa
1975.
638
Komunikat w sprawie podrcznikw zatwierdzonych do uytku szkolnego na rok szkolny 1975-76, Dz. Urz. MOiW,
1975, nr 4, poz. 43 oraz Komunikat Instytutu Programw Szkolnych w sprawie wykazu podrcznikw na rok szkolny
1983-84...

255

roku, poprzez rzdy Jagiellonw, wojny z Krzyakami, rozwj gospodarki i kultury polskiej w XV
wieku, wielkie odkrycia geograficzne, Odrodzenie, Reformacj, zoty wiek w Polsce, wojny
prowadzone przez Polsk w XVII wieku, czasy saskie, rozbiory Polski i czasy stanisawowskie,
rewolucj przemysow w Anglii, powstanie Stanw Zjednoczonych, rewolucj we Francji, do
walki Polakw o zachowanie pastwa i trzeciego rozbioru. Tre podrcznika zgodna bya
z programem nauczania. Kady temat zakoczono pytaniami powtrzeniowymi, w tekcie
umieszczono zdjcia zabytkw i rysunki przedstawiajce niektre wydarzenia i postacie, a na kocu
ksiki znajdowao si zestawienie najwaniejszych dat i poj historycznych. Poszczeglne tematy
napisane byy obiektywnie, jzykiem zrozumiaym dla uczniw i uoone w logicznej kolejnoci.
Podrcznik J. Skowronka zawiera wiadomoci o okresie napoleoskim, walce Polakw
u boku Napoleona, dziejach Ksistwa Warszawskiego i Krlestwa Polskiego, polskich powstaniach
narodowych, rozwoju gospodarki kapitalistycznej i ruchu robotniczego, ideologii socjalistycznej,
sprawie chopskiej, rozwoju naukowo-technicznym w II poowie XIX wieku, zjednoczeniu
Niemiec, tworzeniu si potg przemysowych i kolonialnych, germanizacji i rusyfikacji na ziemiach
polskich, autonomii galicyjskiej, tworzeniu si polskich ruchw politycznych, kulturze XIX wieku,
rewolucji 1905-07, pierwszej wojnie wiatowej i rewolucji w Rosji. By on zgodny z programem
nauczania. Kady temat zaczyna si pytaniami przypominajcymi i koczy pytaniami
powtrzeniowymi. W tekcie umieszczono mapy, portrety postaci historycznych, fotokopie
dokumentw i rysunki wydarze. Autor w szczeglny sposb eksponowa wiadomoci o ruchach
politycznych, wyranie uprzywilejowujc ruch robotniczy. Omawiajc inne ruchy polityczne
dziaajce na ziemiach polskich deprecjonowa ich programy i dziaania, Stosowa marksistowsk
interpretacj dziejw. Ponadto powtrzy tez o decydujcej roli rewolucji rosyjskiej w odzyskaniu
przez Polsk niepodlegoci w 1918 roku.
Istniej materiay archiwalne wiadczce o tym, e polskie podrczniki do nauczania
historii, wydane w drugiej poowie lat siedemdziesitych, badane byy przez pracownikw
Naukowo-Badawczego Instytutu Treci i Metod Ksztacenia ANP ZSRR, Instytutu Historii
Akademii Nauk ZSRR oraz Instytutu Sowianoznawstwa i Bakanistyki Akademii Nauk ZSRR pod
ktem zgodnoci z radzieck interpretacj dziejw.639 Podrcznikom wprowadzonym do szkoy
podstawowej i redniej zarzucono pomijanie istotnych zjawisk i faktw z historii Rosji np.
bohaterska walka narodu rosyjskiego z najazdem mongolsko-tatarskim i oglnoeuropejskie
znaczenie tej walki; trzy pokolenia rewolucjonistw w Rosji, cile zwizane z polskim ruchem

639

Uwagi wstpne do nawietlenia historii ZSRR w polskich podrcznikach szkolnych. [w] Recenzja z Moskwy
o polskich podrcznikach historii. (nielegalne) Wydawnictwo "Gos", Warszawa 1980.

256

narodowo-wyzwoleczym; czsty brak zrnicowania midzy caratem wrogiem nie tylko

narodu polskiego, ale i rosyjskiego, a samym narodem rosyjskim i jego przodujcymi siami,
ktre byy przyjazne i sprzymierzone z ruchem narodowo-wyzwoleczym i rewolucyjnym w innych
krajach, w tym rwnie w Polsce; zbyt mocne akcentowanie tego, co w przeszoci rozdzielao
nard polski i rosyjski przy jednoczesnym niedocenianiu tego, co je czyo; niedocenianie
osigni kulturalnych narodu rosyjskiego; omawianie wydarze drugoplanowych i pomijanie
znacznie waniejszych oraz niedostateczne przedstawianie generalnego, zasadniczego przewrotu
w polityce naszego kraju w wyniku zwycistwa Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Padziernikowej
i stworzenie przez ni warunkw dla rozwoju i umocnienia przyjani midzy narodem polskim
i rosyjskim.640
Podrcznikowi dla klasy V autorstwa G. Markowskiego zarzucono, e w opisie powstania
i chrztu Rusi Kijowskiej nie wspomina o tym, i naboestwa odprawiano w jzyku sowiaskim,
e istniay ju wtedy kroniki w jzyku staroruskim oraz, e nieudana lecz bohaterska obrona przed
Tatarami osabia ich uderzenie na Europ. W podrczniku M. Kosmana dla klasy VI skrytykowano
posugiwanie si terminem Rusini w odniesieniu do spoecznoci zamieszkujcej w XVI wieku
wschodnie tereny Rzeczpospolitej. Prawidowo, wedug historykw radzieckich, powinno mwi
si o narodach rosyjskim, ukraiskim i biaoruskim. Za powany bd uznano dokonywanie
analogii pomidzy walk Litwinw i Polakw z Krzyakami i Moskw poniewa,
w rzeczywistoci mwi si o rnych rzeczach - o obronie przed najazdem Krzyakw rdzennie
litewskich ziem oraz o utrzymaniu zagarnitych ziem rosyjskich, ukraiskich i biaoruskich.641
Inne zarzuty skierowane wobec podrcznika M. Kosmana, to brak ukazania walk spoecznych
w Rosji w XVI i XVII wieku; powierzchowne wyjanienie przyczyn wojen polsko-rosyjskich
w pierwszej poowie XVII wieku; niewaciwe stwierdzenie, e Rosja w cigu kilku wiekw nie
uznaa wadzy papiea, podczas gdy w rzeczywistoci nie uznaa jej nigdy; brak informacji, e
powstanie Chmielnickiego miao charakter ruchu narodowo-spoecznego, skierowanego przeciwko
szlachcie i klasom posiadajcym, a sam Chmielnicki by Ukraicem. Kolejnemu podrcznikowi,
wprowadzonemu do szk podstawowych w drugiej poowie lat siedemdziesitych - dla klasy VII
autorstwa J. Skowronka - wytknito brak informacji o istnieniu w Rosji Zwizku Pnocnego,
o walce z paszczyzn, o dziaalnoci Pugaczowa i Radiszczewa; brak nazwisk przywdcw
powstania dekabrystw; oderwanie reformy chopskiej na ziemiach polskich w 1861 roku od

640
641

Tame, s. 1-2.
Tame, s.3.

257

caoci historii Rosji tego okresu oraz pominicie rosyjskich uczonych w rozdziale o odkryciach
naukowo - technicznych w XIX wieku.
A. L. Szczeniakowi, autorowi podrcznika dla klasy VIII, zarzucono stosowanie terminu
kult jednostki dla caego okresu rzdw Stalina zamiast dla okresu zaczynajcego si od drugiej
poowy lat trzydziestych. Na zakoczenie, autorzy polskich podrcznikw do historii zostali
pochwaleni za uwzgldnienie szeregu ycze i uwag specjalistw radzieckich, przedstawionych
podczas spotka w 1969 i 1973 roku.642
W drugiej poowie lat siedemdziesitych, przy okazji prac nad programami dla
dziesiciolatki, rozwina si dyskusja nad tym, jaki ma by nowoczesny podrcznik do nauczania
historii. Jerzy Maternicki pisa na amach Wiadomoci Historycznych, e nowoczesny podrcznik
powinien dawa uczniom podstawowe wiadomoci z historii, czyli spenia funkcj naukowoinformacyjn, ksztatowa prawidowe pogldy na proces historyczny i prawidowoci rzdzce
jego rozwojem, a wic spenia funkcj metodologiczn oraz ksztatowa odpowiednie postawy
moralne i spoeczno-polityczne po to, by spenia funkcj ideowo-wychowawcz. Powinien take
wdraa do posugiwania si zdobyt wiedz, czyli spenia funkcj transformacyjn, wdraa do
dostrzegania,

formuowania

i rozwizywania

problemw,

wic

spenia

funkcj

samoksztaceniow, a take umoliwia systematyczne utrwalanie wiedzy oraz kontrol i ocen

osignitych wynikw, by spenia funkcj autokontroln. Na zakoczenie autor stwierdzi, e
w latach siedemdziesitych nie ma podrcznika, ktry speniaby wszystkie te funkcje. Postulowa,
by dla dziesiciolatki opracowa cakiem nowe podrczniki.643
Jerzy Centkowski popar pogldy J. Maternickiego na funkcje podrcznika historii.
Podobnie jak on, skrytykowa dotychczasowe podrczniki, zarzucajc im niedostosowanie do
wymogw wspczesnej dydaktyki historii. Postulowa stworzenie podrcznika o charakterze
analityczno-syntetycznym, ktry nie tylko zawiera okrelone wiadomoci, ale take pozwala
ksztatowa odpowiednie umiejtnoci i sprawnoci uczniw. J. Centkowski uwaa, e podrcznik
nie powinien podawa gotowej wiedzy w postaci uoglnie i wnioskw, lecz zmusza uczniw do
samodzielnego wysiku intelektualnego w dochodzeniu do uoglnie, w szukaniu zwizkw
midzy faktami, w wyjanianiu i wartociowaniu zdarze i czynw.644
Adam Suchoski postulowa zadbanie o obudow metodyczn podrcznikw. Twierdzi, e
podrcznik dla szkoy dziesicioletniej powinien wdraa do samoksztacenia, uczy umiejtnoci

642

Tame, s.20.
Jerzy Maternicki, Trzy typy szkolnego podrcznika historii, Wiadomoci Historyczne, 1975, nr 4, s. 163.
644
Jerzy Centkowski, Podrcznik do nauczania historii dla uczniw 10-letniej szkoy redniej, Wiadomoci
Historyczne, 1977, nr 3, s. 103-104.
643

258

analizy tekstu, zachca do sigania po literatur popularno-naukow i przygotowywa do tego,

a take wiczy w zakresie wykorzystywania rnych informacji dla rozwizania problemu.
Wedug A. Suchoskiego, w podrcznikach dla klas V-VI tekst musi by cile powizany
z obudow (mapy, zdjcia, wykresy), teksty rdowe powinny by drukowane inn czcionk,
a najwaniejsze daty napisane na marginesie. Podrcznik dla klasy VII stanowi powinien przejcie
od nauczania obrazowego do ujcia zagadnieniowego. Powinien wdraa do pogbionej analizy
procesu dziejowego w klasach starszych. Od klasy VIII podrczniki powinny dawa materia do
samodzielnej pracy mylowej - due iloci wykresw, schematw, diagramw i tekstw
rdowych.645
Czesaw Majorek pisa o koniecznoci nadawania podrcznikom logicznego ukadu treci.
W zwizku z tym postulatem uwaa, e zachodzi potrzeba opracowania logicznej struktury
informacji historycznej, wynikajcej z logiki procesu historycznego. Struktura taka powinna by
spjna wewntrznie i przesiknita ide determinizmu. Wyjani rwnie, e logiczna struktura
informacji historycznych to cig faktw i zjawisk wzajemnie ze sob powizanych. Opis faktw
i zjawisk powinien by cisy i zwarty, powinien wyodrbni to, co podstawowe i istotne, a pomija
to, co pochodne lub epizodyczne. Powinny by take eliminowane pojcia wieloznaczne.646
Janusz Rulka przedstawi swoj wizj podrcznika dla klasy IV. Napisa, e musi on
umoliwia uczniom szybkie opanowanie metod pracy waciwych dla lekcji historii. Powinien by
stworzony przez grup historykw z udziaem plastyka. Fakty historyczne musz by, w takim
podrczniku, fabularyzowane, a jzyk prosty i komunikatywny. Proporcja midzy tekstem
a formami graficznymi, wedug J. Rulki, powinna wynosi 1: 1, w kadym temacie musi wystpi
epizod i cz informacyjna, ilustracje powinny mie cisy zwizek z tekstem, a ponadto, w takim
podrczniku powinien znale si sowniczek poj. Oglnie - podrcznik dla klasy IV powinien
zachca do uczenia si historii.647
Podrcznik historii dla klasy IV by pierwszym, nad ktrym zaczli pracowa dydaktycy.
Do kwietnia 1978 r. opracowane zostay dwa projekty - jeden przez J. Centkowskiego i A. Syt
a drugi przez M. Kosmana. Po wstpnej recenzji dokonanej przez Jerzego Dowiata, Jerzego
Maternickiego, Elbiet Kubiciel i Genowef Kufit, oba projekty zostay skierowane do szk

645

Adam Suchoski, Obudowa metodyczna podrcznikw historii dla przyszej szkoy 10-letniej, Wiadomoci
Historyczne, 1977, nr 3, s. 113-115.
646
Czesaw Majorek, Struktura informacyjna w podrczniku do nauczania historii, Wiadomoci Historyczne, 1977,
nr 3, s. 108-110.
647
Janusz Rulka, Propozycje w sprawie podrcznika historii dla klasy IV 10-letniej szkoy redniej, Wiadomoci
historyczne, 1977, nr 3, s. 116-117.

259

eksperymentalnych.648 Nastpnie o ich wartoci wypowiadali si nauczyciele. W obu podrcznikach

konstrukcja kadego rozdziau dostosowana bya do nauczania propedeutycznego i skadaa si
z epizodu, czci informacyjnej oraz zestawu wicze i polece. Epizody osnute byy na dziejach
Polski. Taka konstrukcja uzyskaa pozytywna ocen nauczycieli. Podrcznik J. Centkowskiego
i A. Syty uznano za przystpniejszy dla uczniw. Materia informacyjny zawarty w podrczniku
Z. Kosmana oceniono jako zbyt trudny.649
Zgodnie z koncepcj szkoy dziesicioletniej, nauczanie historii rozpoczynao si w klasie
IV. Gdy w roku szkolnym 1981-1982 reforma dotara do tej klasy, uczniowie otrzymali podrcznik
J. Centkowskiego i A. Syty, Historia. z naszych dziejw. Podrcznik dla klasy IV.650
Obowizywa on w szkoach do koca lat osiemdziesitych.651 Ksika ta skadaa si z dwch
czci. W pierwszej, Przez stulecia ukazane byy przemiany w yciu ludzi od czasw
najdawniejszych do XIX wieku. Cz druga, Z dziejw Polski skadaa si z informacji
o panowaniu najbardziej znanych wadcw Polski oraz o najwaniejszych wydarzeniach z dziejw
ojczystych, od Mieszka I do odbudowy Zamku Krlewskiego w Warszawie. Kady temat skada
si z fabularnego z opisu wydarzenia historycznego oraz z informacji o czasach, ktrych to
wydarzenie dotyczyo. W tekcie umieszczono duo zdj zabytkw, rysunkw i zdj wydarze
i postaci, zdj dokumentw oraz mapek. Na marginesie wyjaniane byy trudniejsze pojcia. Pod
kadym tematem znajdoway si pytania sprawdzajce. Podrcznik napisany zosta jzykiem
przystpnym dla uczniw klasy IV.
Opracowywanie i wydawanie kolejnych podrcznikw historii dla szkoy dziesicioletniej
przerwane

zostao

wydarzeniami

z lat

1980-1981.

Nauczyciele

i dydaktycy

skupieni

w Solidarnoci ostro krytykowali dotychczasowe programy i podrczniki, zwaszcza do

nauczania historii. Krytykowali take ide szkoy dziesicioletniej. Domagali si podrcznikw,
w ktrych ukad i struktura treci dostarczayby uczniom konkretnej i zgodnej z rzeczywistoci
informacji historycznej.652 Zgaszano powane zastrzeenia do merytorycznej strony podrcznika
dla klasy VIII.653 Podrcznikom z lat siedemdziesitych zarzucano niewaciwe proporcje pomidzy
histori polityczn, gospodarcz i dziejami kultury.654 Za gwn przyczyn nieobiektywizmu

648

Janina Rysko, Podrcznik historii dla klasy IV w wietle bada. Wiadomoci Historyczne, 1980, nr 4, s. 211.
Elbieta Kubiciel, Funkcjonowania w klasie IV eksperymentalnych podrcznikw historii, Wiadomoci
Historyczne, 1980, nr 6, s. 360-364.
650
Jerzy Centkowski, Andrzej Syta, Historia. Z naszych dziejw. Podrcznik dla klasy IV, Warszawa 1981.
651
Komunikat Instytutu Programw Szkolnych w sprawie wykazu podrcznikw na rok szkolny 1981-82, Dz. Urz.
MOiW, 1981, nr 4, poz. 18.
652
Z. Miller, Z faktami w doniach, Gos Nauczycielski, 1981, nr 21.
653
M. J. Matejnik, W sprawie historii, Kierunki, 1981, nr 21.
654
H. Kwiatkowski, Historia w szkole, Owiata i Wychowanie, 1981, nr 6.
649

260

podrcznikw, licznych przemilcze i przekama, zwaszcza w historii najnowszej uznano cenzur

i autocenzur.655 Powszechnie domagano si wycofania dotychczasowych podrcznikw,
a zwaszcza tego dla klasy VIII.
Wycofanie si wadz z wdraania dziesiciolatki, ogoszone na pocztku 1982 roku,
spowodowao cakowite przerwanie prac nad podrcznikami do historii, ktre opracowywane dla
potrzeb programu szkoy dziesicioletniej, nie odpowiaday potrzebom szkoy omioletniej.
W zwizku z tym podrczniki do nauczania historii w klasach V-VIII, opracowane w latach
siedemdziesitych, wykorzystywane byy w szkoach do koca roku szkolnego 1983-1984.
W roku 1984 wydane zostay nowe podrczniki historii dla klas VI-VIII, Marcelego
Kosmana, Wielko i upadek Rzeczypospolitej szlacheckiej. Podrcznik dla klasy VI szkoy
podstawowej, Jerzego Skowronka, Do Niepodlegej. Podrcznik dla klasy VII szkoy
podstawowej i Andrzeja Leszka Szczeniaka, Polska i wiat naszego wieku. Ksika pomocnicza
dla klasy VIII szkoy podstawowej.656 Podrczniki te wykorzystywane byy w szkoach od roku
szkolnego 1984-1985 do koca lat osiemdziesitych.657
Ksika M. Kosmana zawieraa wiadomoci o panowaniu ostatnich Piastw, unii z Litw
i panowaniu dynastii Jagiellonw, wojnach z Krzyakami, kulturze i nauce polskiej okresu pnego
redniowiecza, wielkich odkryciach geograficznych, Odrodzeniu, Reformacji, Polsce okresu
zotego wieku, wojnach toczonych przez Polsk w XVII wieku, osabieniu w czasach saskich,
prbach zreformowania ustroju Rzeczypospolitej i upadku pastwa, rewolucji przemysowej
w Anglii, powstaniu Stanw Zjednoczonych, rewolucji we Francji oraz okresie napoleoskim
i dziejach Ksistwa Warszawskiego. Poszczeglne tematy nasycone byy szczegami, procesy
historyczne wyjaniono nie najlepiej. Ksika bya trudna dla uczniw. Nie zmienia tej oceny
umieszczenie na kocu podrcznika sowniczka poj, tablic genealogicznych Piastw
i Jagiellonw, zestawienia dat, umieszczenie na kocu kadego tematu wicze powtrzeniowych,
umieszczenie w tekcie map oraz rnorodnych zdj i ilustracji. Podrcznik M. Kosmana by
kilkakrotnie wznawiany. Wydanie z koca lat osiemdziesitych rni si zakresem treci od
wydania pierwszego. Wie si to z kilkakrotnymi korektami programw, jakie miay miejsce
w drugiej poowie lat osiemdziesitych. Do klasy V przeniesione zostay wiadomoci o rzdach
ostatnich Piastw, a do klasy VII o okresie napoleoskim i dziejach Ksistwa Warszawskiego.

655

O edukacji historycznej inaczej - rozmowa z profesorem Januszem Tazbirem, Gos Nauczycielski, 1981, nr 7 oraz
R. Woloszczak, W imi prawdy, Tygodnik Kulturalny, 1981, nr 22.
656
Marceli Kosman, Wielko i upadek Rzeczypospolitej szlacheckiej. Podrcznik dla klasy VI szkoy podstawowej,
Warszawa 1984; Jerzy Skowronek, Historia. Do niepodlegej. Podrcznik historii dla klasy VII szkoy podstawowej,
Warszawa 1984; Andrzej Leszek Szczeniak, Historia. Polska i wiat naszego wieku. Ksika pomocnicza dla klasy
VIII szkoy podstawowej, Warszawa 1984.

261

Ksika J. Skowronka zawieraa wiadomoci o dziejach Krlestwa Polskiego, polskich

powstaniach narodowych, rozwoju kapitalizmu, powstaniu ruchu robotniczego i ideologii
socjalistycznej, Wionie Ludw, zjednoczeniu Woch i Niemiec, dziaalnoci rosyjskiego ruchu
robotniczego, kolonializmie, rusyfikacji i germanizacji na ziemiach polskich, autonomii
galicyjskiej, tworzeniu si na ziemiach polskich nowoczesnych ruchw politycznych, rewolucji
1905-1907 oraz rozwoju nauki, techniki i kultury na przeomie XIX i XX wieku. Podrcznik ten nie
zawiera wiadomoci o I wojnie wiatowej i rewolucji w Rosji, ktre byy w programie klasy VIII.
Napisany by jzykiem dostosowanym do moliwoci uczniw. Fakty i zjawiska historyczne
byy wyjanione przystpnie i dokadnie. Na kocu podrcznika umieszczono sowniczek terminw
historycznych, zestawienie waniejszych dat i zestaw podstawowych map. Pod kadym tematem
umieszczono wiczenia powtrzeniowe. W tekcie znajdoway si portrety postaci historycznych,
zdjcia zabytkw oraz fragmenty tekstw rdowych. W nastpnym, 1985 roku, Jerzy Skowronek
wyda broszur uzupeniajc do swojego podrcznika, zatytuowan Polska i wiat w latach
1914-1918.658 Od roku szkolnego 1986-1987 bya ona wykorzystywana do realizacji ostatniego
dziau programu klasy VII.659 Zawieraa wiadomoci o I wojnie wiatowej, udziale w niej Polakw
oraz o rewolucji w Rosji. Z wyjtkiem wicze powtrzeniowych wystpujcych pod kadym
tematem pozbawiona byy obudowy metodycznej. W roku 1987 omawiana broszura zostaa
wczona do nowego wydania podrcznika J. Skowronka, Do niepodlegej.
Trzecim podrcznikiem wydanym w 1984 roku bya ksika Polska i wiat naszego
wieku, autorstwa A. L. Szczeniaka. Zawieraa wiadomoci o tworzeniu niepodlegego pastwa
polskiego, walkach o granice, tworzeniu komunistycznego pastwa w ZSRR, powstaniu ruchu
faszystowskiego, problemach politycznych, spoecznych i gospodarczych II Rzeczypospolitej oraz
rozwoju kultury polskiej, zwycistwach faszyzmu, sytuacji midzynarodowej w przededniu
II wojny wiatowej, kampanii wrzeniowej, walkach na rnych frontach, okupacji i konspiracji
w Polsce, genezie PRL, powstaniu systemu pastw socjalistycznych, ukadzie si i gwnych
problemach powojennego wiata oraz przemianach w Polsce pod rzdami komunistw.
Podrcznik A. L. Szczeniaka zawiera pewn porcj tez i teorii wywodzcych si
z historiografii marksistowskiej lat minionych. Nieproporcjonalnie duo uwagi powica ruchowi
robotniczemu i ZSRR. Zawiera teori o negatywnym wpywie wojny z Rosj Radzieck na wynik
plebiscytw.

Gloryfikowa

ustrj

komunistyczny

i dziaania

partii

komunistycznych.

Nieobiektywnie przedstawia spraw ukadu Ribbentrop-Mootow i wkroczenie Armii Czerwonej

657
658

Komunikat w sprawie wykazu podrcznikw na rok szkolny 1984-85, Dz. Urz. MOiW, 1984, nr 7, poz. 38.
Jerzy Skowronek, Polska i wiat w latach 1914-1918, Warszawa 1985.

262

do Polski. Ponadto, w podrczniku tym zachwiane zostay proporcje przy omawianiu

poszczeglnych odamw konspiracji polskiej. Dzieje powojenne przedstawione zostay z punktu
widzenia interesw ZSRR i bloku pastw socjalistycznych. By to jedyny podrcznik z lat
osiemdziesitych, ktry w takim stopniu uzaleniony by od ideologii marksistowskiej i aktualnych
trendw politycznych.
Ksika Polska i wiat naszego wieku zawieraa zestawienie najwaniejszych dat. Kady
temat zaczyna si wiczeniami wprowadzajcymi, a koczy pytaniami powtrzeniowymi.
W tekcie umieszczono zdjcia wydarze, portrety postaci, fotokopie dokumentw, mapy oraz
fragmenty tekstw rdowych. Podrcznik zosta nadmiernie rozbudowany szczegami, mimo to
nie by on zbyt trudny dla uczniw. Kolejne wydania ksiki A. L. Szczeniaka nie miay
istotniejszych zmian.
W 1985 roku wydany zosta nowy podrcznik dla klasy V, wiat przed wiekami.
Podrcznik dla klasy V szkoy podstawowej, Marii Koczerskiej i Ewy Wipszyckiej. 660 Jego
pojawienie si koczyo etap dostosowywania podrcznikw do programu nauczania historii,
wprowadzonego

zamiast

programu

szkoy

dziesicioletniej.

Ksika

M.

Koczerskiej

i E. Wipszyckiej uywana bya w szkoach od roku szkolnego 1985-1986 do pocztku lat

dziewidziesitych.661 Zawieraa wiadomoci o yciu ludzi pierwotnych, dziejach staroytnego
Egiptu, Mezopotamii, Palestyny i Fenicji, dziejach staroytnej Grecji i Rzymu, dziejach cesarstwa
wschodniorzymskiego, Arabw, pastwa Karola Wielkiego, Normanw, pierwszych pastw
sowiaskich i Kocioa we wczesnym redniowieczu, a take o dziejach Polski od Mieszka I do
rozbicia dzielnicowego. W tekcie umieszczono duo rycin, mapek i zdj zabytkw. Kady temat
poprzedzony by lini chronologiczn, na ktrej zaznaczono okres, o ktrym mowa w danym
temacie. Podrcznik ten napisany by w sposb bardzo przystpny dla uczniw. By to ostatni,
a zarazem jeden z najlepszych podrcznikw do nauczania historii w szkole podstawowej, wydany
w okresie PRL-u.
Pod koniec lat osiemdziesitych przeprowadzono wrd nauczycieli wojewdztw
poudniowej Polski badania sondaowe, co sdz o podrcznikach do nauczania historii. Podrcznik
dla klasy V, M. Koczerskiej i E. Wipszyckiej, uznany zosta za przykad godny do naladowania.
Do pozostaych podrcznikw zgoszono rne zastrzeenia. Uznano, e s one zrozumiae tylko
dla uczniw lepiej rozwinitych intelektualnie, maj sab szat graficzn. Jedne tematy s

659

Komunikat w sprawie wykazu podrcznikw na rok szkolny 1986-87, Dz. Urz. MOiW, 1986, nr 3, poz. 25.
Maria Koczerska, Ewa Wipszycka, Historia. wiat przed wiekami. Podrcznik dla klasy V szkoy podstawowej,
Warszawa 1985.
660

263

przeadowane wiadomociami, a inne potraktowane zdawkowo, zwaszcza te, ktre s niewygodne

ze wzgldw politycznych i ideologicznych. Najgorzej oceniono podrcznik dla klasy VIII i VI.662
Podrcznik stanowi w nauczaniu historii podstawow pomoc dydaktyczn. W opinii
nauczycieli, ktra uwidaczniaa si na amach prasy metodycznej, podstawowa pomoc dydaktyczna
nigdy nie bya wolna od licznych wad. Nigdy nauczyciele nie byli w peni zadowoleni
z podrcznikw.

661

Komunikat w sprawie wykazy podrcznikw do przedmiotw oglnoksztaccych na rok szkolny 1985-86, Dz. Urz.
MOiW, 1985, nr 4-5, poz. 15.
662
Marian Dbrowa, Opinie nauczycieli o podrcznikach historii dla szk podstawowych, Wiadomoci Historyczne,
1989, nr 3, s. 256-257.

264

Rozdzia V. Indoktrynacja663 i propaganda664 w edukacji historycznej

gwne motywy oraz skutki.
Wedug

Magorzaty

Kosiorek

rzdzcy

Polsk

uznali,

wychowanie

jest

podporzdkowane potrzebom spoecznym (a nie potrzebom jednostki), a o jego celach decyduje

ustrj (a nie rozwj jednostki). Kompetencje i autorytet w dziedzinie ustalania celw przyznaa
sobie rzdzca partia. Proces wychowania i edukacji mia doprowadzi do tego, by odpowiednio
uksztatowany czowiek (przez szereg lat funkcjonowao haso wychowania nowego czowieka,
czowieka socjalizmu) odgrywa okrelon rol spoeczn i podejmowa konkretne, akceptowane
przez wadze dziaania. W zwizku z tym szczegowo ustalono przebieg procesu wychowawczego
i dydaktycznego, narzucajc okrelone cele, treci, formy i metody. Model wychowania
i ksztacenia, ktry Kosiorek nazwaa autorytarnym (a w latach 1948-1956 totalitarnym),
skorelowany by z propagand polityczn i ideologiczn. 665 Dy nie tyle do wspierania rozwoju
modego czowieka, ile do jego urobienia wedug ideologiczno-politycznego wzoru. Pedagogika
autorytarna,666 ktra tworzya teoretyczn podbudow edukacji historycznej, opieraa si na
behawiorystycznej koncepcji czowieka,667 a w realiach pastwa socjalistycznego take na filozofii
marksistowsko-leninowskiej oraz wiatopogldzie materialistycznym. Goszone wartoci uznawane
byy za absolutne i prawdziwe, bez moliwoci zgaszania wobec nich jakiegokolwiek sprzeciwu.
Proces

dydaktyczno-wychowawczy

charakteryzowa

si

wymuszaniem

posuszestwa

663

Indoktrynacja to proces (widoczny w owiacie, rodkach masowego przekazu, publicystyce, kulturze, dziaalnoci
partii politycznych, kociow i sekt, itp.) korzystajcy z propagandy w celu wpajania okrelonej ideologii, religii,
pogldw politycznych i wiatopogldu, bez dania czowiekowi moliwoci wyboru.
664
Propaganda jest jednostronn form komunikacji, w ktrej nadawc jest wadza, partie polityczne, kocioy i sekty
oraz korporacje, a odbiorc pojedynczy ludzie i cae grupy spoeczne. Celem jest uzyskanie podanych przez nadawc
zachowa osb i grup, ale w taki sposb, by sadzono, i reakcje, opinie i sdy s efektem wasnych przemyle
i decyzji, a nie manipulacji. Jest to sztuka zmuszania ludzi do robienia tego, czego by nie zrobili, gdyby dysponowali
wszystkimi danymi dotyczcymi danej sytuacji, a co jest zgodne z interesem nadawcy. Cel oddziaywa
propagandowych pozostaje najczciej ukryty.
665
Magorzata Kosiorek, Pedagogika autorytarna. Geneza, modele, przemiany, Krakw 2007, s. 96-97.
666
W rozumieniu M. Kosiorek, Pedagogika autorytarna oraz Bogusaw liwerski, Tezy wykadu Wychowanie
totalitarne i autorytarne, dostpny na stronie cms1.wsp.crowley.pl/files/Pedagogika%20totalitarna%20wykad.rtf
[1.09.2009].
667
Behawioryzm jest jedn z koncepcji czowieka, opisan przez Burrhusa Skinera. Zakada, e czowiek jest ukadem
reaktywnym kontrolowanym przez wiat zewntrzny. Jego zachowaniami steruje rodowisko zewntrzne, czyli
instytucje kulturalne, edukacyjne, polityczne, zawodowe i rodki masowego przekazu, a take rodzina i rodowisko
zamieszkania. rodowisko zewntrzne dostarcza bodcw, ktre wywouj okrelone reakcje. Behawioryzm pozostaje
w sprzecznoci z wolnoci i godnoci czowieka, ktre uznaje za cechy zachowania zewntrznego, definiowane przez
wzmocnienia pozytywne i negatywne. Jest wizj czowieka zniewolonego, ktrego rozwj i funkcjonowanie
zdeterminowane s czynnikami zewntrznymi.

265

wychowankw, uniformizacj, indoktrynacj, kolektywizmem, niemal dyktatorsk rol nauczyciela

oraz upolitycznieniem. Nauczyciel by reprezentantem systemu, a jego gwnym zadaniem byo
ksztatowanie okrelonych przez wadze pogldw i postaw. Nauczanie rozumiano po herbartowsku
jako przekaz gotowej, uporzdkowanej i odpowiednio wyselekcjonowanej wiedzy. Uczenie si
sprowadzono do pamiciowego opanowywania dostarczonej wiedzy.
W okresie istnienia tzw. Polski Ludowej/Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej, w latach 1944-1989
propaganda bya nieodcznym i jednym z najwaniejszych narzdzi sprawowania totalitarnej/quasi
totalitarnej wadzy w Polsce. Sowo i obraz, obok siy, stay si podstawowym orem komunistw w walce
o zdobycie, a nastpnie o utrzymanie wadzy. Nadrzdnym celem perspektywicznym propagandy uznano
przekonanie spoeczestwa do specyficznej wizji wiata prezentowanej przez wadz, przeksztacenie
wiadomoci Polakw w kierunku odejcia od wiatopogldu religijnego na rzecz materialistycznego,
skonienie do odrzucenia moralnoci religijnej na rzecz moralnoci komunistycznej, do akceptacji
i wspierania

ideologii

marksistowsko-leninowskiej,

socjalistycznej

gospodarki,

systemu

sojuszy

midzynarodowych opartego na dominacji ZSRR oraz systemu politycznego opartego na dominacji Polskiej
Partii Robotniczej/Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, a take celw strategicznych i biecych
posuni politycznych, zarwno tzw. obozu socjalistycznego na wiecie, jak i wadzy ludowej w Polsce.
W biuletynie wydanym przez Komitet Wojewdzki PPR w Szczecinie cele propagandy okrelono
nastpujco: Przed nami stoi dzi bardzo wane zagadnienie przeobraenia psychiki ludzi wychowanych
pod dziaaniem obcych i wrogich czynnikw. Gbokie zmiany ustrojowe i polityczne, jakie dokonay si
w Polsce, tworz materialne przesanki dla dokonania tych przedsiwzi psychicznych. Trucizna, ktr
przez wiele setek lat wpajano w nard, musi dzi wywietrze.668 Cytat ten dobrze oddaje zamiary i pogldy
komunistw zdobywajcych wadz w Polsce, ktrzy chcieli stworzy nie tylko nowy ustrj politycznogospodarczy, lecz take nowego czowieka. Istotnym zadaniem propagandy bya legitymizacja wadzy oraz
przekonanie spoeczestwa, e przemiany polityczne i gospodarcze maj charakter historycznie prawidowy
i nieodwracalny, a polityka komunistw, zarwno w Polsce, jak i w innych pastw bloku socjalistycznego,
jest jedynie suszna. Propaganda komunistyczna dostarczaa ludziom odpowiednio wyselekcjonowane,
a czsto zmanipulowane informacje oraz gotowe opinie i oceny. W realiach polskiego pastwa totalitarnego
ukazywaa jedyny, akceptowany i powszechnie dostpny punkt widzenia na kady problem. Naley doda,
e kwestia wiarygodnoci informacji nie miaa w tym przypadku istotnego znaczenia. Gwnym orem
propagandy, obok rodkw masowego przekazu, bya szkoa dajca rzdzcym tani i masowy dostp do
wiadomoci modych pokole. Pozwalajca na wczenie przekazw propagandowych do treci nauczania
i wychowania, jako elementu rwnoprawnego wiedzy naukowej.
Czowiek posiada wiadomo, czyli stan psychiczny, dziki ktremu zdaje sobie spraw ze zjawisk
wewntrznych, takich jak wasne procesy mylowe oraz zjawisk zachodzcych w rodowisku zewntrznym

266

i jest w stanie reagowa na nie. wiadomo jest swoist wewntrzn reprezentacj rzeczywistoci, jej
wewntrznym odbiciem. Oddziaujc na ludzk wiadomo mona wpywa na pogldy i postpowanie
pojedynczych osb i caych grup. Std te ta waciwo ludzkiego umysu stawaa si czsto przedmiotem
szczeglnego zainteresowania rnorodnych struktur chccych sterowa czowiekiem wadz pastwowych,
kociow i zwizkw wyznaniowych, organizacji politycznych itp. Historycy, socjologowie, politolodzy
i dydaktycy mwi o istnieniu wiadomoci historycznej, czyli o zrnicowanych formach spoecznych
i indywidualnych wyobrae o przeszoci, zjawiskach zwizanych z wczaniem przeszoci do aktualnej
wiadomoci spoecznej, a take sumie wyobrae, opinii, mitw, stereotypw, wartoci i symboli
zwizanych z przeszoci, przez pryzmat ktrych postrzegana jest teraniejszo. 669 Wspomniane ju
struktury szczeglnie zainteresowane s wanie wiadomoci historyczn, gdy wpywajc na ni mona
uwiarygodni konkretn ideologi, wiatopogld, system rzdw i dziaania polityczne. Mona dla nich
zjedna sympati i poparcie spoeczestwa.
Lekcje historii i rodki masowego przekazu byy, obok rodziny, podstawowym i dominujcym
rdem wiedzy historycznej dla polskiej modziey (z tym, e od lat szedziesitych systematycznie rosa
rola telewizji).670 W realiach pastwa totalitarnego/quasi totalitarnego zarwno szkoa, jak i rodki
masowego przekazu prezentoway t sam wizj dziejw, ktrej ksztat uzaleniony by od dominujcej
ideologii i politycznych celw rzdzcych. Tak wic na wiadomo historyczn bardzo duy wpyw
wywieraa oficjalna narzucona przez rzdzc parti - wersja dziejw, z ktr mody czowiek spotyka si
w szkole i w rodkach masowego przekazu, a ktra zdeformowana bya wymogami propagandy
ideologiczno-politycznej.

Wedug Joanny Wojdon gwnym celem propagandy polityczno-ideologicznej w szkoach

bya afirmacja szeroko rozumianej rzeczywistoci Polski Ludowej. Cel ten pozostawa niezmienny
przez cay okres istnienia PRL, a zmianom ulegay jedynie takie czynniki jak natenie i jzyk
propagandy.671 Realizowany by m.in. poprzez tworzenie negatywnych stereotypw na temat
rzeczywistoci zachodniej - kapitalistycznej, przedstawianej jako gorsza, przeciwstawna polskiej socjalistycznej. Marcin Czyewski twierdzi,

e dla efektywnego przekazywania treci

propagandowych konieczne byo stworzenie prostej, zrozumiaej dla przecitnego czowieka

czarno-biaej wizji wiata.672 Zachd i kapitalizm miay by oczywicie czarn stron wczesnej

668

Biuletyn Informacyjny Wydziau Propagandy KW PPR w Szczecinie, 1946, nr 1, cyt. za: Marcin Czyewski,
Propaganda polityczna wadzy ludowej w Polsce 1944-1956, Toru 2005, s. 8
669
Janusz Rulka, Przemiany wiadomoci historycznej modziey, Bydgoszcz 1991, s. 15.
670
Janusz Rulka w 1985 r. ustali, e rednio dla 83,1% uczniw rdem wiedzy o przeszoci byy szkolne lekcje
historii (od 74,3% w liceach do 89,5% w szkoach podstawowych), dla 60,5% powieci historyczne (od 35,5%
w szkoach zawodowych do 65,8% w szkoach podstawowych), a dla 60,2% telewizja (od 67,7% w szkoach
podstawowych do 59,9% w technikach). Kolejne miejsca zajli rodzice (54,9%), dziadkowie (40,2%), radio (33,1%),
czasopisma (28,6%) i gazety (26,3%) J. Rulka, Przemiany wiadomoci historycznej modziey, s. 60.
671
Joanna Wojdon, Propaganda polityczna w podrcznikach dla szk podstawowych Polski Ludowej 1944-1989,
Toru 2001.
672
Marcin Czyewski, Propaganda polityczna wadzy ludowej w Polsce 1944-1956, Toru 2005.

267

rzeczywistoci. Z kolei Mariusz Mazur ustali, e totalny podzia wiata na dwa obozy by cech
charakterystyczn wszelkich kampanii propagandowych w PRL. Obozy te toczyy ze sob
bezustann walk, z ktrej zwycisko wyj mia tylko jeden z nich obz postpu i socjalizmu.673
Treci propagandowe w edukacji historycznej nie byy umieszczane obok materiau
merytorycznego, nie tworzyy oddzielnej warstwy komentujcej i oceniajcej. Stanowiy natomiast
zasadnicz cz materiau, podane byy w taki sposb, e ucze odnosi wraenie, i s wiedz
naukow. Wykorzystywano w ten sposb psychologiczn zasad, zgodnie z ktr najbardziej
skuteczn form oddziaywania na odbiorc jest ukrycie faktu, i dana tre ma na celu wywarcie
perswazji, uksztatowanie pogldw. Podawane fakty byy tak dobrane, by ucze nie mia
wtpliwoci w jaki sposb oceni dane zjawisko, posta lub fakt. Jzyk tekstu, specyficzny dla
edukacji w pastwie totalitarnym, oddziaywa na emocje. Dobr informacji w poczeniu z tym
specyficznym jzykiem, stanowi zarazem ich interpretacj i wartociowanie. Jeeli brakowao
faktw potrzebnych do uzasadnienia susznej tezy, tworzono je sigajc wprost po kamstwa.
Wszystko co niewygodne spychano w niebyt. Tworzono zmitologizowany obraz dziejw
wynikajcy z politycznych i ideologicznych potrzeb rzdzcej partii.
Autorzy podrcznikw wydanych w pierwszej poowie lat pidziesitych wprowadzili
szereg wtkw, dziki ktrym moliwa bya realizacja celw ideologiczno-politycznych
postawionych przez wadz. Przede wszystkim zastosowali nowy podzia dziejw, zgodny
z terminologi marksistowsk. W miejsce staroytnoci, redniowiecza i czasw nowoytnych
pojawia si epoka wsplnoty pierwotnej, niewolnictwa, feudalizmu, kapitalizmu i czasy ku
socjalizmowi. Tytuy rozdziaw i podrozdziaw otrzymay brzmienie zawierajce sugestie
interpretacyjne. Tworzyy take zbitki pojciowe, czsto faszywe, ktre miay zapada gboko
w wiadomoci ucznia.674

673

Mariusz Mazur, Propagandowy obraz wiata. Polityczne kampanie prasowe 1956-1980, Warszawa 2003, s. 187.
Przykady: M. Duska, J. Schoenbrenner, Historia dla klasy IV, Warszawa 1955 s. 47 Krzywda chopska, s. 60
Zaniedbanie sprawy Prus i lska dla utrzymania ziem ruskich, s. 74 Z samych panw zguba Polski, s. 114 Karol
Marks i Fryderyk Engels wielcy przywdcy proletariatu, s. 162 Odzyskanie niepodlegoci Polski dziki
zwycistwu Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Padziernikowej, s. 165 Walka polskich mas pracujcych z rzdami
faszystowskimi, s. 182 Polsko-radzieckie braterstwo broni; M. Golias, M. Serejski, K. reniowska, W. Zwolska,
Historia dla klasy V, Warszawa 1954 s. 6 Rozpad wsplnoty pierwotnej. Podzia spoeczestwa na klasy, s. 16
Cika dola chopw i niewolnikw. Powstania, s. 103 Ucisk i ndza mas pracujcych, s. 131 Walka chopw
z wyzyskiem feudaw, s. 177 Powstanie uciskanych mas ludowych przeciw monym i kocioowi; B. Baranowski,
H. Katz, S. Krakowski, M. Siuchniski, W. Zwolska, Historia dla klasy VI, Warszawa 1955 s. 40 Feudalne
rozdrobnienie Polski, s. 123 Klasowy charakter religii katolickiej, s. 129 Wzrost ucisku chopw, s. 142 Zaborcza
polityka na wschodzie kosztem rezygnacji z ziem zachodnich, s. 145 Ekspansja szlachty i magnatw na ziemie
ukraiskie i biaoruskie, s. 181 Wyzysk kolonii przez Angli, s. 227 Wyzysk gospodarczy Ksistwa
Warszawskiego przez Napoleona, s. 277 Reakcyjna polityka buruazji, s. 282 Tchrzliwo niemieckiej buruazji,
s. 285 Marks i Engels na czele niemieckiej demokracji, s. 304 Zdradziecka polityka Aleksandra Wielopolskiego;
J. Kwaniewicz, J. Myk, J. Pawlik, K. Prochyra, H. Sdziwy, W. Spiechowicz, Historia dla klasy VII, Warszawa
1956 s. 30 Walka junkiersko-buruazyjnego rzdu z socjalizmem, s. 52 Powstanie polskiej klasy robotniczej
674

268

Jednym z najbardziej eksploatowanych motyww propagandy polityczno-ideologicznej byo

zagroenie agresj i rewizjonizmem niemieckim. Mariusz Mazur postawi tez, e powodem tego
byy istniejce w polskim spoeczestwie antyniemieckie resentymenty, dziki ktrym propaganda
moga atwiej wywoa negatywne skojarzenia z Zachodem, ktrego Niemcy byy czci
kulturow, polityczn i gospodarcz.675 Antyniemieckie nastawienie Polakw wynikao oczywicie
z postpowania Niemcw w czasie wojny i okupacji. Kolejnym czynnikiem, ktry
w spoeczestwie polskim generowa antyniemiecko byo przedwojenne jeszcze oddziaywanie
narodowej demokracji, goszcej pogldy zaczerpnite z ksiki Romana Dmowskiego Niemcy,
Rosja i kwestia polska, wydanej w 1908 roku. Przekonywa w niej, e ze strony Niemcw grozi
Polakom miertelne niebezpieczestwo. Stworzy obraz Prus i Niemiec, ktre wobec Polakw
zawsze prowadziy brutaln polityk, nie cofajc si przed najwiksz nawet podoci.
Powojenne eksponowanie konfliktw polsko-niemieckich, poczwszy od czasw Mieszka I, suyo
wytworzeniu przekonania, e istniejcy realnie, wspczesny rewizjonizm niemiecki stanowi
kontynuacj odwiecznej, germaskiej zaborczoci. Niemcy jakoby zawsze dyli do zniszczenia
Polski i Polakw, byli stron atakujc. Zaborczo germaska przejawiaa si zarwno w agresji
zbrojnej jak i gospodarczej. Krzyaccy, brandenburscy, pruscy i hitlerowscy wadcy wywoywali
wojny, a niemieccy waciciele ziemscy i przemysowcy wyzyskiwali polskich chopw
i robotnikw, a take hamowali rozwj gospodarczy ziem polskich. Granica na Odrze i Nysie oraz
integralno terytorium Polski miay by zagroone, a jedynym gwarantem nienaruszalnoci
powojennego adu jawi si Zwizek Radziecki oddany i szczery przyjaciel. Zachd za wspiera
niemiecki rewizjonizm i szykowa si do nowej wojny. Z kolei jedynym gwarantem przyjaznych
stosunkw Polski z ZSRR bya PPR/PZPR.
Ten, oglnie zarysowany, motyw propagandy antyzachodniej nie by jednolity w caym
okresie PRL. Zaraz po wojnie gwnym, odwiecznym wrogiem Polakw byli Niemcy, czyli
okrelone pastwo i spoeczestwo. Maria Duska w podrczniku z 1947 r. twierdzia, e nad
brzegami Odry istniaa odwieczna siedziba Polakw. Tereny te w redniowieczu zagarnite zostay
przez Niemcw, ktrzy na setki lat odepchnli Polakw od ich ojczystej rzeki. Pisaa: le si
dziao w Polsce za czasw rozbicia dzielnicowego. Najwiksze zo grozio jednak po dawnemu od

i wyzysk robotnikw przez przemysowcw, s. 80 Reakcyjne rzdy magnaterii polskiej w Galicji, s. 106
Niepodlego Polski nastpstwem zwycistwa Rewolucji Padziernikowej, s. 116 Zagarnicie wadzy przez
obszarnikw i kapitalistw, s. 121 Powstanie buruazyjnego pastwa polskiego, s. 124 Walka mas ludowych pod
wodz KPP. Powstanie krakowskie 1923, s. 126 Rzdy faszystowskie w Polsce, s. 133 Antyradziecka polityka
imperialistw zachodnich, s. 141 Komunici polscy w pierwszych szeregach obrocw Polski, s. 180 Klasa
robotnicza przodujc si narodu. Sojusz robotniczo-chopski podstawa demokracji ludowej, s. 211 ZSRR na czele
wiatowej walki o pokj, demokracj i socjalizm.
675
M. Mazur, Propagandowy obraz wiata, s. 178.

269

strony Niemcw, ktrzy wojujc mieczem, ogniem, trucizn i zdrad posuwali si coraz bardziej
w gb nieszczsnej krainy. Teraz za (po drugiej wojnie wiatowej) Polacy wracaj na brzegi
prastarej polskiej rzeki, a Niemcy, potomkowie grabiecw i ciemiycieli tej ziemi, musz ten kraj
opuci na zawsze. 676 Inny autor szkolnego podrcznika do historii wydanego w pierwszych latach
po wojnie, Jan Dbrowski, pisa o pastwie Piastw cigle zagroonym ze strony Niemcw.
Stwierdzi, e ju najwczeniejsze wzmianki o pastwie Mieszka I wskazyway Niemcw, jako
gwnego przeciwnika w walce o ujcie Odry. Wadca ten docenia groz niebezpieczestwa
niemieckiego i rozumia, e nawet ewentualne przyjazne stosunki z cesarzem nie zapewni Polsce
trwaego bezpieczestwa.677 Tak postawiona teza sugeruje zaborczo i wiaroomstwo Niemcw.
Kolejni cesarze prowadzili liczne wojny z Piastami, poniewa nie mogli pogodzi si
z niezawisoci Polski. Powanym wrogiem Polakw, majcym niemiecki rodowd, byli wedug
autora Krzyacy. Nie dotrzymywali oni umw, dziaali na szkod Piastw, uciekali si do
faszerstw, nie cofali si przed podstpem i przekupstwem, wycinali w pie i palili cae wioski.
Krzyacy przedstawiani byli niemal jak synonim wszelkiego za. Okres XIII i XIV wieku zosta
uznany przez Jana Dbrowskiego za jeden z najgroniejszych w wielowiekowych zmaganiach
Polski z Niemcami. 678 Do ksztatowania antyniemieckich pogldw wykorzystywano take dzieje
stosunkw polsko-pruskich. Autorzy wydanego w 1947 r. podrcznika historii dla klasy VIII piszc
o konfederacji targowickiej i wojnie Polski z Rosj w 1792 r. stwierdzili, i Prusy zaday polskim
patriotom, bronicym Konstytucji 3 Maja, dotkliwy i zdradziecki cios polegajcy na odmowie
udzielenia pomocy we wspomnianej wojnie. Z kolei w okresie XIX wieku kanclerz Bismarck
potrafi, wedug autorw, przekona szerokie rzesze spoeczestwa niemieckiego do tezy
sugerujcej, i przyszo i potga Niemiec zale od zwycistwa nad Polakami zamieszkujcymi
zabr pruski. Kady obywatel zjednoczonych Niemiec zosta przekonany, e misj jego ojczyzny
jest panowanie nad wiatem679.
Zmiana wroga nastpia wraz z pocztkiem ofensywy ideologicznej pod koniec lat
czterdziestych. Zbigniew Mazur ustali, e w pierwszej poowie lat pidziesitych propaganda
w podrcznikach do historii nakierowana bya nie tyle na ksztatowanie wrogoci wobec Niemcw,
ile wobec wszelkiego rodzaju panw. Wszystkie konflikty polsko-niemieckie nabray klasowej
wymowy. Agresorami byli nie tyle Niemcy, ile cesarze, rycerze, feudaowie, buruazja, niemieckie
duchowiestwo i patrycjat, junkrzy pruscy, monopole i wielki kapita. Modziey starano si

676

Maria Duska, Z naszych dziejw. Podrcznik historii dla szkoy powszechnej, Warszawa 1947, s. 3, 8, 46.
Jan Dbrowski, Historia redniowieczna i nowoytna, Krakw 1947.
678
Tame, s. 72.
677

270

zaszczepi przekonanie, e agresor zawsze posiada oblicze pana kierujcego si niecnymi

celami. 680 Maria Duska i Janina Schoenbrenner przekonyway uczniw klasy czwartej szkoy
podstawowej, e ksi Mieszko musia stawia zacity opr niemieckim feudaom, ktrzy chcieli
mie wiele ziemi i jecw do pracy. Jego nastpcy, Bolesaw Chrobry i Bolesaw Krzywousty,
musieli zmaga si z samymi cesarzami najwikszymi i okrutnymi feudaami. W XIII-XV wieku
Polacy musieli walczy z okrutnymi zakonnikami-rycerzami zwanymi Krzyakami, ktrzy
wspierani przez cesarza i monych niemieckich usiowali podbi polskie ziemie. 681 W podrczniku
Gryzeldy Missalowej i Janiny Schoenbrenner moemy przeczyta, e w X-XI wieku plemionom
sowiaskim grozio niebezpieczestwo ze strony cesarza, ksit i rycerzy niemieckich, ktrzy
urzdzali wyprawy wojenne na ich ziemie oraz niszczyli Sowian w krwawych walkach. Wojna
Bolesawa Chrobrego z Henrykiem II miaa znaczenie dla caej Sowiaszczyzny jako obrona przed
zaborczymi najazdami cesarza i ksit niemieckich. W okresie walk Wadysawa okietka
o zjednoczenie ziem polskich bunt przeciwko niemu podnis niemiecki patrycjat Krakowa
i niemieccy mnisi. W XIX wieku w zaborze pruskim skrajnie antypolsk, nacjonalistyczn
i zaborcz polityk prowadziy najbardziej reakcyjne klasy junkierstwo i buruazja.682 Podobne
treci znajdujemy w podrczniku wydanym pod redakcj M. Siuchniskiego. Wedug autorw
Wadysaw okietek jednoczc ziemie polskie otrzymywa ciosy nie tylko ze strony zakonu
Krzyackiego - Niemniej groni dla modego pastwa byli Niemcy osiadli w Polsce, przede
wszystkim za niemieckie duchowiestwo i niemiecki patrycjat miejski. [] Duchowiestwo
niemieckie w Polsce byo wrogie okietkowi, knuo przeciwko niemu oraz popierao nieprzyjaci
krla i kraju. [] Cisza bya walka z bogatym mieszczastwem niemieckim, ktre pragnc
zespolenia Ziemi Krakowskiej z Czechami i lskiem, przeciwstawiao si okietkowi.683
W podrczniku dla klasy VII wydanym w 1956 r. moemy przeczyta, e w zaborze pruskim
w XIX wieku szczegln nienawi do Polakw przejawiali przede wszystkim niemieccy
kapitalici, urzdnicy i wiksi waciciele ziemscy, ktrzy utworzyli Towarzystwo Popierania
Niemczyzny na Kresach Wschodnich. W prby wynarodowienia Polakw najmocniej
zaangaoway si wadze pruskie realizujce interesy klas posiadajcych. 684 W temacie o dojciu

679

T. Landecki, W. ukaszewicz, H. Wereszycki, J. Willaume, Podrcznik historii dla VIII kl. szkoy podstawowej,
Warszawa 1947, s. 87, 281.
680
Zbigniew Mazur, Obraz Niemiec w polskich podrcznikach szkolnych do nauczania historii 1945-1989, Pozna
1995, s. 44.
681
Maria Duska, Janina Schoenbrenner, Historia dla klasy IV, Warszawa 1955.
682
Gryzelda Missalowa, Janina Schoenbrenner, Historia Polski, Warszawa 1952, s. 12, 15, 37, 208.
683
B. Baranowski, H. Katz, S. Krakowski, M. Siuchniski, W. Zwolska, Historia dla klasy VI, Warszawa 1955, s. 5253.
684
Jan Kwaniewicz, Jzef Myk, Jzef Pawlik, Kazimierz Prochyra, Henryk Sdziwy, Wincenty Spiechowicz,
Historia dla klasy VII, Warszawa 1956, s. 78-79.

271

Hitlera do wadzy, uczniowie mogli przeczyta, e Kapitalici niemieccy i junkrzy postanowili

zama ruch robotniczy w Niemczech, aby utrwali swe panowanie i przygotowa napad na
Zwizek Radziecki. Poparli wiec parti zwan narodowo-socjalistyczn, na czele ktrej sta Adolf
Hitler. [] Przy pomocy kapitalistw i junkrw Hitler zasta kanclerzem Rzeszy Niemieckiej.
W interesie kapitalistw Hitler sprawowa rzdy terroru, gwatw i okruciestw.685 W okresie
okupacji hitlerowskiej w Polsce niemieccy obszarnicy i przedsibiorcy traktowali Polakw jak
niewolnikw, lyli ich, bili po twarzy, zakazywali mwienia po polsku w miejscach publicznych.
Podkrelano, e w kadym okresie historycznym wrogami Polski i Polakw zawsze byy grupy
spoeczne uznane przez komunistyczn ideologi i propagand za obce klasowo.
W podrcznikach wydawanych od koca lat pidziesitych wrg z zachodu ponownie
okrelany by tak, jak w pierwszych latach po wojnie, z zastosowaniem gwnie nazewnictwa
wskazujcego na nard i pastwo, rzadziej na klas. Chocia zdarzay si take podrczniki wydane
w latach szedziesitych z terminologi rodem z pierwszej poowy lat pidziesitych. Anna
Klubwna i Jadwiga Stpieniowa w temacie o Bolesawie Chrobrym napisay: Butni i chciwi
panowie niemieccy woleli y z grabiey ni dorabia si bogactwa we wasnym kraju.686
Jednake wikszo autorw pisaa o walkach, wojnach i konfliktach z Niemcami, Brandenburgi,
Krzyakami i Prusami. Wadysawa Hoszowska nakrelia obraz Polski rzdzonej przez Piastw,
ktra musiaa cigle zmaga si z niemieckimi lub krzyackimi atakami. Z proporcji wiedzy na
rne tematy mona odnie wraenie, e to by gwny motyw dziejw ojczystych
w redniowieczu. Niemcy i Krzyacy przedstawieni zostali jako cige zagroenie dla pastwa
polskiego. Suszno i sprawiedliwo zawsze leaa po polskiej stronie. 687 Gustaw Markowski
rwnie eksponowa konflikty polsko-krzyackie, podkrelajc, e by to zakon niemiecki, ktry
posugiwa si podstpem i zdrad, okrutnie mordowa przeciwnikw, a dla realizacji swoich celw
niekiedy nawet udawa przyjaciela Polski. 688 Henryk Sdziwy opisujc germanizacj Polakw
w zaborze pruskim podkreli, e w sposb brutalny robiy to wadze niemieckie, a antypolskie
zarzdzenia wadz centralnych byy wykonywane w sposb barbarzyski przez administracj
pastwa.689 Podrczniki tego autora nie byy wolne od akcentw klasowych. Mona w nich znale
informacje o tym, e walk z narodem polskim organizowa rzd w interesie wielkich obszarnikw
pruskich (junkrw), kapitalistw, wyszych wojskowych, warstwy urzdniczej, drobnej buruazji, to

685

Tame, s. 134.
Anna Klubwna, Jadwiga Stpieniowa, W naszej ojczynie. Podrcznik historii dla klasy IV, Warszawa 1961, s. 13.
687
Wadysawa Hoszowska, Opowiadania z dziejw Polski. Cz pierwsza, do roku 1505, Warszawa 1959.
688
Gustaw Markowski, Historia dla klasy V, Warszawa 1962.
689
Henryk Sdziwy, Historia dla klasy VII, Warszawa 1961, s. 20, 22.
686

272

jest wszystkich, ktrzy w tej walce liczyli na udzia w grabiey ziemi polskiej.690 Wspomniane
grupy spoeczne organizoway si w celu szerzenia w narodzie niemieckim nienawici do
wszystkiego co polskie, prowadzenia polakoerczej kampanii propagandowej oraz zachcania do
bicia polskich dzieci w szkoach.
Pewn modyfikacj w okrelaniu wroga spotka mona w podrcznikach opisujcych drug
wojn wiatow. Nazwa pastwa Niemcy najczciej wystpuje z okreleniem hitlerowskie lub
faszystowskie. W podrczniku Henryka Sdziwego to wanie hitlerowskie Niemcy bez
wypowiedzenia wojny napady na Polsk, to faszystowskie Niemcy podbijay Europ.691 Jednake
w przypadku gdy mowa jest o armii, najczciej autor pisze, e bya to armia niemiecka, wojska
niemieckie, lotnictwo niemieckie. Natomiast okupacja Polski bya ju hitlerowska, polityka represji
i terroru te bya hitlerowska. Obozy koncentracyjne i getta ydowskie tworzyli hitlerowcy.
Podrczniki wydawane po roku 1970 charakteryzoway si stonowaniem antyniemieckich
akcentw, pojawiy si obiektywne interpretacje procesu dziejowego. Gustaw Markowski
wspominajc o niemieckim niebezpieczestwie grocym pastwu Mieszka I wyjani, e by to
skutek przyjcia przez wiat chrzecijaski tezy, i cesarz jest zwierzchnikiem wszystkich
europejskich wadcw.692 We wczeniejszych podrcznikach autorzy najczciej sugerowali
istnienie odwiecznej zaborczoci niemieckiej. Jerzy Skowronek charakteryzujc polityk
germanizacji Polakw w zaborze pruskim doda wyjanienie, e bya to dla Prus konieczno
wynikajca z tego, i ziemie polskie stanowiy istotn cz tego pastwa.693 Opisy wojen
i konfliktw polsko-niemieckich w podrcznikach z lat siedemdziesitych i osiemdziesitych
najczciej wolne byy od okrele majcych wywoa antyniemieckie emocje u uczniw. Jednake
w dalszym cigu dobr tematyki sugerowa, e Niemcy, Krzyacy, Brandenburczycy i Prusacy byli
gwnymi wrogami Polski. Wyjtkiem byy tematy zwizane z drug wojn wiatow, w ktrych
nie brakowao epitetw. Andrzej Leszek Szczeniak pisa o hitlerowskich piratach powietrznych,
ktrzy zamali wszelkie umowy i prawa midzynarodowe; o armii niemieckiej, ktra zhabia si
swoimi czynami; o rozwcieczonych oporem hitlerowcach, ktrzy wszystkich mordowali;
o szczeglnym okruciestwie w terroryzowaniu ludnoci cywilnej. 694
Niektrzy autorzy podrcznikw do historii nawet pod koniec istnienia PRL nie wyzbyli si
traktowania problemw polsko-niemieckich w sposb stereotypowy i zmitologizowany. Nie byli
w peni obiektywni, a nawet ulegali tendencjom do zamieniania wiedzy w przekaz propagandowy,

690

Tame, s. 23.
Henryk Sdziwy, Historia dla klasy VIII, Warszawa 1968.
692
Gustaw Markowski, Historia dla klasy V, Warszawa 1975, s. 108.
693
Jerzy Skowronek, Historia dla klasy VII, Warszawa 1976, s. 196.
691

273

a poza tym ulegali polocentryzmowi. Dobr czytanek dla klasy czwartej sprawia wraenie, e
gwnym problemem Polski piastowskiej bya obrona przed agresj niemieck i krzyack, w XIX
wieku Prusy zajmoway si gwnie zwalczaniem polskoci, a wiek XX to przede wszystkim wojna
z Niemcami. 695 W wydanym w 1984 r. podrczniku dla klasy VII szczeglnie negatywn rol,
w polonocentrycznej wizji historii,

odgryway dziewitnastowieczne Prusy.

Pastwo to

z satysfakcj patrzyo na rosyjskie represje wobec Polakw po upadku powstania listopadowego,

gorliwie wsppracowao z caratem przeciwko polskim deniom niepodlegociowym, usuwao
z urzdw Polakw zastpujc ich Niemcami, a take cigle nasilao polityk wynarodowienia. Pod
rzdami Bismarcka antypolska polityka prowadzona bya jeszcze bardziej konsekwentnie ni
w zaborze rosyjskim po powstaniu styczniowym. Po zjednoczeniu Niemiec rzd dokona wielu
antypolskich posuni. By to rzd polakoerczy, ktry pozorami prawa osania faktyczne
bezprawie. 696 Oczywicie, autor tego podrcznika nie wspomnia, e opisywane dziaania byy
zgodne z prusk, a potem niemieck racj stanu. Pod koniec lat osiemdziesitych Marceli Kosman
opisujc zjednoczenie ziem polskich przez Wadysawa okietka napisa, e Krzyacy pomogli
w 1308 r. odbi Gdask z rk Brandenburczykw, lecz sami zajli ich miejsce, a dokonujc rzezi
miejscowej ludnoci, odkryli swe prawdziwe oblicze. W trakcie wojny w okietkiem w 1325 r.
dokonali straszliwych spustosze, pozostawiajc krew i pogorzeliska.697 Ten przykad
wyranie pokazuje, e do koca PRL szkolna historia przypisywaa Krzyakom negatywne cechy,
przedstawiaa jako podstpnych agresorw i niezwykych okrutnikw, a przecie ich metody nie
odbiegay od tych, ktre stosowano powszechnie w trakcie wczesnych wojen.
Zagroenie ze strony Niemiec polskie programy i podrczniki do historii, bez wzgldu na
okres w ktrym byy wydane (w przedziale 1944-1989), ukazyway jako zjawisko cige, trwae
i uporczywe.

Przybierao

ono

posta

Cesarstwa

Niemieckiego,

Brandenburgii,

Zakonu

Krzyackiego, Krlestwa Pruskiego, zjednoczonych Niemiec, III Rzeszy, Luksemburgw,

Habsburgw, Hohenzollernw, cesarzy, margrabiw, junkrw, buruazji, a take mniejszoci
niemieckiej w Polsce. Autorzy mniej lub bardziej jednoznacznie gosili tez o odwiecznej wrogoci
polsko-niemieckiej oraz niezmiennej, agresywnej tendencji do niemieckiego parcia na wschd.
Niemcy zawsze byy przeciwnikiem. Jeeli pokazywano jakiekolwiek kontakty polsko-niemieckie,
to gwnie na polu bitwy. Problemy wsppracy kulturalnej i gospodarczej pojawiay si

694

Andrzej Leszek Szczeniak, Historia dla klasy VIII, Warszawa 1976, s. 112,
Jerzy Centkowski, Andrzej Syta, Historia. Z naszych dziejw. Podrcznik dla klasy czwartej szkoy podstawowej,
Warszawa 1984.
696
Jerzy Skowronek, Historia. Do Niepodlegej. Podrcznik dla klasy sidmej szkoy podstawowej, Warszawa 1984.
697
Marceli Kosman, Historia VI. Wielko i upadek Rzeczypospolitej szlacheckiej, Warszawa 1989, s. 8-9.
695

274

incydentalnie. Tworzono w ten sposb stereotyp zachodniego (czasami pnocno-zachodniego)

ssiada - agresora, upiecy, wiaroomcy i oszusta.
Kolejnym, stale obecnym w owiacie, motywem propagandy bya specyficzna wizja wiata
oparta na przekonaniu, e system kapitalistyczny, znajdujcy si w okresie schykowym, jest
z definicji wrogi ludziom pracy, agresywny i zaborczy. Pastwa kapitalistyczne pozostaway na
usugach klas panujcych, ktre yy z wyzysku upoledzonych klas pracujcych. Cikie pooenie
robotnikw i chopw, wykonujcych najbardziej wartociow - fizyczn - prac, cigle si
pogarszao. Midzynarodowa buruazja przedstawiana bya jako zowroga sia wywoujca
imperialistyczne wojny i hamujca rozwj terenw eksploatowanych. Jedynie socjalizm, ktry by
etapem prowadzcym do komunizmu, broni mia pokoju i suy wyzwoleniu spoecznemu
ludzkoci. Przedstawiany by jako systemem doskonalszy pod kadym wzgldem, ktry
doprowadzi mia do eliminacji kapitalizmu. Gwarantem socjalistycznych przemian w Polsce bya
jedynie PPR/PZPR wspierana przez bratnie partie socjalistyczne.
Programy i podrczniki wydawane do 1948 roku

zasadzie nie zawieray tego typu

motyww propagandowych. Jednake wzgldy polityczno-ideologiczne, ktre od tego roku zaczy

wywiera znaczcy wpyw na decyzje wadz owiatowych, skutkoway wycofaniem tych
programw i ksiek ze szk. Te, ktre byy wprowadzne w latach nastpnych miay zupenie inny
charakter. Ju w klasie czwartej uczniowie dowiadywali si, e buruazja bogacia si szybko
z pracy najemnych pracownikw zatrudnionych w kopalniach i fabrykach. Robotnikom kapitalici
pacili bardzo mao i dziki temu uzyskiwali jak najwiksze zyski. Z wyzysku pracy proletariatu
buruazja ya w dostatku i przepychu. Robotnicy nie mogli wywalczy lepszych warunkw pracy
poniewa po stronie fabrykantw staway rzdy pastw kapitalistycznych. Drog do skutecznej
walki wskazali im dopiero Karol Marks i Fryderyk Engels. Uczyli oni robotnikw, e pomidzy
wyzyskiwaczami a wyzyskiwanymi toczy si walka, ktra zakoczy si zwycistwem mas
pracujcych. Klasa robotnicza musi mie jednak swoj parti, ktra poprowadzi robotnikw do
rewolucji. Proletariat musi odebra buruazji wadz i rodki produkcji, a nastpnie zbudowa
nowy, doskonalszy ustrj komunizm. 698 Aby jeszcze bardziej zohydzi kapitalistw w oczach
dzieci M. Duska i J. Schoenbrenner charakteryzujc gospodark w Polsce w latach trzydziestych
napisay: Rzd Polski, ulegajc woli zagranicznych kapitalistw, pozwoli ju nie tylko na
zamykanie naszych fabryk, lecz na ich niszczenie. Fabrykanci zagraniczni nie chcieli bowiem, aby
w Polsce rozwijay si huty, fabryki maszyn, samochodw, traktorw. Chcieli nam po wysokich

698

M. Duska, J. Schoenbrenner, Historia dla klasy IV, s.114-119.

275

cenach sprzedawa swoje towary.699 Niegodziwo kapitalizmu uczniowie dokadniej poznawali

w klasie VI. Dowiadywali si, e ju w XVI wieku w Anglii uformowaa si buruazja, ktra
w swoich manufakturach ndznie opacaa pracownikw, bogacc si dziki temu. Stworzony
zosta, pozwalajcy na taki wyzyski, system pracy najemnej, waciwy dla gospodarki
kapitalistycznej. W nastpnych wiekach buruazja zachodnioeuropejska wywalczya sobie udzia
w sprawowaniu wadzy, dbajc przy tym, by pracownicy najemni pozbawieni byli wszelkich praw
politycznych. Efektem tego by system, w ktrym rdem wszelkiej niewoli, wszelkiego wyzysku
i ucisku jest wasno rodkw wytwarzania.700 Bogaci kupcy, bankierzy, waciciele ziemi
i manufaktur gromadzili kapita pochodzcy z wyzysku pracownikw najemnych oraz z rabunku
i straszliwej eksploatacji kolonii. Sta si on podstaw rewolucji przemysowej z XIX wieku, ktra
utrwalia podzia na buruazyjnych wyzyskiwaczy i wyzyskiwany proletariat. Dla pracujcych
kapitalizm oznacza ruin gospodarcz i nowy, cho ju nie feudalny ucisk. [] W kopalniach
i fabrykach pracoway kobiety i dzieci, nawet od 5 roku ycia. Praca trwaa kilkanacie godzin na
dob. Liczne byy wypadki miertelne i kalectwa. Paca robocza ledwie starczaa na ndzne
utrzymanie701 taki obraz pocztkw ustroju gospodarczego pastw zachodnich dostawa polski
ucze. W klasie VI utwierdzano go w przekonaniu, ksztatowanym ju w klasie IV, e kapitalizm
jest zem, co pomogli zrozumie robotnikom Marks i Engels, twrcy idei rewolucyjnej zmiany
systemu spoeczno-gospodarczego.
W klasie VII uczniowie dowiadywali si, e gromadzone kosztem robotnikw kapitay
buruazja przeznaczaa na kolonialne podboje w Azji i Afryce. Najwiksze zdobycze uzyskaa
Anglia. Ludno uzalenionych lub podbitych krajw nie miaa adnych praw. Dopuszczano j
jedynie do pracy fizycznej i najniszych stanowisk w administracji. Wysze stanowiska zajmowali
Anglicy, ktrzy dla zachowania miejscowej ludnoci w posuszestwie utrzymywali liczn armi.
Rzd angielski nie troszczy si o podbite i uzalenione ludy, zaleao mu jedynie na wspieraniu
wasnych kapitalistw. Nie dopuszczano do rozwoju miejscowego przemysu, kolonie miay by
rynkami zbytu dla towarw angielskich, rdem tanich surowcw, ywnoci i siy roboczej.
Podobnie postpoway inne pastwa kapitalistyczne: W zagarnitych krajach rabowano najlepsza
ziemi i bogactwa mineralne. W plantacjach i kopalniach posugiwano si prac przymusow.
Wszelki opr by krwawo tumiony. Rozpowszechniano wrd ludnoci uycie alkoholu i opium.
Misje religijne krzewiy wrd ludnoci miejscowej ducha pokory i ulegoci wobec biaych

699

Tame, s. 166.
B. Baranowski, H. Katz, S. Krakowski, M. Siuchniski, W. Zwolska, Historia dla klasy VI, s. 251.
701
Tame, s. 261.
700

276

panw. 702 Rywalizacja o kolonie doprowadzia spoeczestwa pastw europejskich do tragedii,

jak bya pierwsza wojna wiatowa. Taki celowo jednostronny obraz kolonializmu mia ewidentnie
propagandowy cel przedstawienie gospodarki kapitalistycznej z jak najgorszej strony.
Niegodziwo kapitalizmu poznawali uczniowie take na przykadzie II Rzeczypospolitej.
Autorzy podrcznika dla klasy VII pisali, e gospodarka polska w tym okresie naleaa do
zachodniego kapitau, lub bya od niego uzaleniona. Zyski z najwikszych gazi polskiego
przemysu nie bogaciy narodu, nie suyy odbudowie kraju, lecz odpyway za granic. Ponadto
imperialistyczne rzdy posuyy si Polsk jako narzdziem do najazdu na pastwo
radzieckie703. W nastpnych latach Objcie wadzy przez Pisudskiego oznaczao zwikszenie
wpywu kapitau zagranicznego i podporzdkowanie Polski przede wszystkim imperializmowi
Stanw Zjednoczonych i Anglii. [] W najwikszym zakadzie grniczo-hutniczym w Polsce (tzw.
Wsplnocie Interesw Grniczo-Hutniczych), decydujcym o losach wgla i elaza, a wiec o caym
yciu gospodarczym Polski, rzdzili bankierzy z Berlina, Parya i Nowego Jorku. 704 Poza tym
kapitalici zachodni jakoby umoliwili Hitlerowi dojcie do wadzy w Niemczech, bo liczyli, e
zniszczy on socjalistyczny Zwizek Radziecki. Tym samym doprowadzili do drugiej wojny
wiatowej. Mieszanina pprawd z ewidentnymi kamstwami suya ksztatowaniu u uczniw
antyzachodnich i antykapitalistycznych przekona, gdy (jak zapewne sdzono) wtedy atwiej bd
mogli zaakceptowa socjalizm w Polsce.
Podobnie prezentowany by kapitalizm w programach i podrcznikach z lat szedziesitych
i siedemdziesitych. Ju w klasie IV dzieci poznaway ponury obraz fabryki, w ktrej od rana do
nocy ciko pracowali robotnicy, w tym kobiety i dzieci. Za prac otrzymywali bardzo niskie
wynagrodzenie, mimo, e fabryka przynosia ogromne dochody. Nie mieli zasikw w razie
choroby, ani prawa do urlopw. Wszelkie protesty wyzyskiwanych robotnikw byy krwawo
tumione przez wojsko i policj. Jedynym ich oparciem byy partie robotnicze realizujce program
Marksa i Engelsa. Take w klasie VI byli przekonywani, e przyczyn ndzy robotnikw byli
kapitalici, ktrzy cignli z pracy proletariatu jak najwiksze zyski dla siebie. Ponownie
otrzymywali dramatyczny obraz warunkw pracy i ycia wyzyskiwanej klasy robotniczej. Dopiero
Marks i Engels wskazali robotnikom przyczyny ich ndzy i uwiadomili jak, pod przewodnictwem
partii, walczy o swoje prawa. Dowiadywali si take, i z rzdw niewielkiej grupy kapitalistw
nie byy zadowolone spoeczestwa poszczeglnych pastw, stad te w XIX wieku dochodzio

702

J. Kwaniewicz, J. Myk, J. Pawlik, K. Prochyra, H. Sdziwy, W. Spiechowicz, Historia dla klasy VII, s. 25.
Tame, s. 118.
704
Tame, s. 127.
703

277

niejednokrotnie do antykapitalistycznych rewolucji i powsta.705 Podobnie negatywny obraz

kapitalizmu obecny by w podrczniku dla klasy VII. Jego autor napisa: Tragiczne byo pooenie
bezrobotnych oraz rzemielnikw, czsto obarczonych liczn rodzin, ktrzy stracili swoje drobne
warsztaty pracy. W obliczu grocej mierci godowej udawali si pod bramy wielkich zakadw,
aby tam otrzyma prac choby najcisz, najgorzej patn, byle tylko odsun widmo godu.706
Zasugerowa take, e im bardziej rozwijaa si gospodarka kapitalistyczna tym wikszy by
wyzysk pracownikw. Rosy za to fortuny kapitalistw, ale robotnicy w kocu zrozumieli, e
kapitalizm dobrowolnie nie tylko nie zrobi adnych ustpstw, a przeciwnie sabych,
niezorganizowanych robotnikw zmiady.707 Henryk Sdziwy nie wyjani jednak, kto wtedy
pracowaby na kapitalistw. Stwierdzi natomiast, e robotnicy zrozumieli, i w ustroju
kapitalistycznym ani klasa robotnicza, ani masy chopskie nie uzyskaj powszechnej i trwaej
poprawy swego bytu. Aby poprawi trwale pooenie mas wyzyskiwanych, naley usun
wyzyskiwaczy, a klasa robotnicza wsplnie z pracujcym chopstwem musi w drodze rewolucji
uchwyci wadz w swe rce i rozpocz budow nowego ustroju.708 Kolejnym grzechem
kapitalizmu by kolonializm. Uczniw przekonywano, e Zyski z kolonii lub pkolonii, czyli
krajw pozornie niezalenych, byy tak wielkie, e dla ich zdobycia i utrzymania mocarstwa
europejskie nie cofay si przed adnym podstpem i zbrodni.709 Ten okres dziejw autor nazwa,
zgodnie z marksistowsk terminologi, imperializmem. Charakteryzowa si on opanowaniem
przez mocarstwa imperialistyczne wikszoci Azji i Afryki, grabie tych terytoriw, zniszczeniem
miejscowej gospodarki oraz straszliwym wyzyskiem, a nawet mierci godow milionw ludzi.
Najwikszym za nieszczciem, jakie kapitalizm i mocarstwa imperialistyczne cigny na
ludzko byy dwie wojny wiatowe. Inni autorzy podrcznikw z lat szedziesitych
i siedemdziesitych prezentowali podobny obraz ksztatowania si ustroju gospodarczego Zachodu.
Nie stosowali ewidentnych kamstw, jednake poprzez bardzo jednostronny przekaz wpisywali si
w

antyzachodni

propagand,

zgodnie

wymaganiami

wadz

partyjno-pastwowych

i owiatowych.
Nawet pod koniec PRL z podrcznikw nie znikny antykapitalistyczne akcenty
propagandowe. Marceli Kosman w temacie Powstanie nowoczesnego przemysu w Anglii oceni,
e, w samej Anglii wielcy posiadacze bogacili si kosztem pracy ludu, a potga Anglii zostaa

705

Gustaw Markowski, Historia dla klasy VI, Warszawa 1962.

H. Sdziwy, Historia dla klasy VII, s. 37.
707
Tame.
708
Tame, s. 38.
709
Tame, s. 40.
706

278

zbudowana ma krzywdzie wasnego ludu i mieszkacw kolonii.710 Bya to typowo marksistowska

interpretacja procesw gospodarczych, majca ukaza w zym wietle wolnorynkowa gospodark
Zachodu. Rwnie Jerzy Skowronek tak scharakteryzowa dziewitnastowieczny kapitalizm, by
kojarzy si uczniom gownie z upadkiem rzemiosa, niszczeniem rodowiska przez powstajce
kopalnie i fabryki, nieograniczonym wyzyskiem robotnikw, zymi warunkami pracy i pacy oraz
prawie niewolnicz eksploatacj kobiet i dzieci. 711 Mona odnie wraenie, e dla autora
kapitalizm mia wicej negatywnych ni pozytywnych stron, a jego gwn zasug byo
doprowadzanie do wzrostu znaczenia klasy robotniczej i powstania ruchu robotniczego.
Innym sposobem na tworzenie antyzachodnich skojarze byo przeciwstawianie
negatywnych posuni Zachodu pozytywnym dziaaniom Zwizku Radzieckiego i obozu pastw
socjalistycznych. Stany Zjednoczone i kraje Europy Zachodniej dewastoway rodowisko naturalne,
zrzucay bomby na narody walczce o wolno i dyskryminoway ludno kolorow, a ZSRR
zalesia ogromne obszary, budowa elektrownie i pomaga dzieciom z Trzeciego wiata. Zwizek
Radziecki bezinteresownie pomaga Polsce, a pastwa zachodnie za, o ile angaoway si
w sprawy polskie, robiy to tylko dla wasnych korzyci. Najczciej jednak zajmoway antypolskie
stanowisko. Dla polskich uczniw szczeglnie negatywn emocjonalnie wymow miay te
fragmenty podrcznikw, ktre pokazyway antypolskie dziaania pastw zachodnich. Podstaw
tego wtku propagandy stanowi polonocentryzm w postrzeganiu dziejw.
Sugestie, e pastwa Europy Zachodniej (obok Niemiec) prowadziy antypolskie dziaania
pojawiy si w podrcznikach dopiero na przeomie lat czterdziestych i pidziesitych.
G. Missalowa i J. Schoenbrenner twierdziy, e Napoleon wykorzystywa wojsko Ksistwa
Warszawskiego w zaborczej polityce buruazji francuskiej, e wysya je przeciwko ludom
bronicym swojej niepodlegoci. Kraj za rujnowany by wiadczeniami na rzecz Francji,
a rabunkowa polityka zahamowaa rozwj gospodarczy Ksistwa. Kolejnym przejawem zachodnich
dziaa wobec Polski, ktry autorki napitnoway, byo skonienie Polakw do wojny z Rosj
Radzieck w latach 1919-1920. Imperialistom zaleao na zdawieniu rewolucji i postanowili
wykorzysta do tego celu rzd Polski buruazyjnej, ktremu udzielono pomocy wojskowej. Kolejn
win Zachodu byo opuszczenie Polski we wrzeniu 1939 r. mimo istnienia zobowiza
sojuszniczych. Najostrzej jednak skrytykowana zostaa imperialistyczna polityka Zachodu po
drugiej wojnie wiatowej. Zagraaa ona pokojowemu rozwojowi Polski i caego obozu
socjalistycznego. Imperialici, zwaszcza amerykascy, mieli dy do uczynienia z Niemiec

710
711

M. Kosman, Historia VI, s. 138.

J. Skowronek, Historia. Do Niepodlegej

279

zarzewia nowej wojny. 712 Propagandowy charakter podrcznika G. Missalowej i J. Schoenbrenner

najlepiej oddaje cytat odnoszcy si do polityki Zachodu wobec Niemiec: W Niemczech
Zachodnich, okupowanych przez pastwa imperialistyczne, utrzymane zostay wielkie zbrojeniowe
fabryki nalece do midzynarodowych trustw, odbudowane zostay organizacje faszystowskie.
Okupanci amerykascy i niemiecka buruazja jawnie i bezczelnie odbudowuj tu militaryzm
i imperializm niemiecki,

zagroenie pokoju

na wiecie. 713

Podobne

fakty do

celw

propagandowych wykorzystane zostay w podrczniku dla klasy IV. A propos legionw polskich
we Woszech moemy przeczyta w nim, e Rzd francuski zgodzi si na istnienie legionw, ale
wcale o nie nie dba. onierze polscy miesicami nie otrzymywali odu, bywali godni, le
obuci.714 Negatywnie oceniona zostaa postawa pastw Europy Zachodniej wobec powstania
styczniowego. Wadcy tych krajw okazali si przeciwnikami wolnoci i postpu. Rzdy Francji
i Anglii odmwiy Polakom pomocy, a papie, Prusy i Austria nie tylko potpili powstacw, ale
nawet pomagali carowi Rosji. W 1918 roku ci sami imperialici pomogli Niemcom zagarn nasze
stare ziemie piastowskie. Podobn postaw zaja Anglia i Francja we wrzeniu 1939 roku, rzdy
tych pastw zostawiy Polsk na up Hitlerowi. 715 W podrczniku dla klasy VI charakterystyczny
by ju tytu jednego z podrozdziaw Wyzysk gospodarczy Ksistwa Warszawskiego przez
Napoleona.716 W temacie o powstaniu styczniowym autorzy napisali, e rzdy Anglii i Francji
udziy powstacw obietnicami pomocy. Jednake, ostatecznie dyplomacja krajw buruazyjnych
zachodniej Europy haniebnie zdradzia walczcy o niepodlego nard polski. Jeszcze
haniebniejszy by stosunek Watykanu do powstania.717 Uczniowie klasy VII dowiadywali si,
w czasie pierwszej wojny wiatowej ani Francja, ani Anglia nie wystpoway publicznie w obronie
Polski. Rzdy tych pastw nie troszczyy si o los ziem polskich, przez ktre przebiega front, ani
o losy narodu polskiego. Po rewolucji padziernikowej rzdy pastw imperialistycznych
wykorzystay Polsk jako narzdzie do najazdu na pastwo radzieckie. W tym celu imperialici
udzielili Pisudskiemu znacznej pomocy finansowej. W traktacie wersalskim mocarstwa zachodnie
narzuciy Polsce niekorzystne granice, pozostawiajc Niemcom cz prastarych ziem
piastowskich. Pozbawiy Polsk Gdaska, poniewa uwaay, e saba gospodarczo Polska bdzie

712

G. Missalowa, J. Schoenbrenner, Historia Polski, s. 148, 266, 299, 360-361.

Tame, s. 362.
714
M. Duska, J. Schoenbrenner, Historia dla klasy IV, s. 98.
715
Tame, s. 125, 164, 170.
716
B. Baranowski, H. Katz, S. Krakowski, M. Siuchniski, W. Zwolska, Historia dla klasy VI, s. 227.
717
Tame, s. 311.
713

280

bardziej podatna na sterowanie z zewntrz. Anglii i Francji zarzucono take, e ich bierno staa
si przyczyn klski Polski w kampanii wrzeniowej. 718
Polonocentryczne pretensje za postpowanie Napoleona z legionami polskimi we Woszech
i z Ksistwem Warszawskim, za niechtny stosunek rzdw Anglii i Francji do polskich powsta
narodowych, za lekcewaenie sprawy niepodlegoci Polski w okresie pierwszej wojny wiatowej
i oddanie Niemcom czci ziem polskich oraz za dziwn wojn we wrzeniu 1939 r. pojawiay si,
w zagodzonej formie, take w podrcznikach z lat szedziesitych i siedemdziesitych.
Rwnie podrczniki z lat osiemdziesitych nie byy wolne od opisywanych wtkw
propagandowych. Marceli Kosman oceni, e Europa bya obojtna wobec rozbiorw, a nawet je
popieraa. Pozornie przyjazna wobec Polski Francja bya zadowolona z rozbiorw i wycigna
z nich wasne korzyci. Dopiero Fryderyk Engels, jako jeden z pierwszych obywateli pastwa
zachodnioeuropejskiego, skrytykowa zniszczenie pastwa polskiego.719 W temacie o legionach
polskich we Woszech autor napisa, e Francuzi zawarli w 1797 r. pokj z Austri grzebic tym
samym nadzieje legionistw na wyzwolenie czci Polski spod panowania Habsburgw. Za
w 1799 r. francuski dowdca poddajc Austriakom twierdz Mantua, zastrzeg swobodny wymarsz
jedynie dla swoich rodakw, Polakw pozwoli rozbroi. By to wedug M. Kosmana wielki
cynizm ze strony zapewniajcego opiek sprzymierzecom mocarstwa. 720 Kiedy Polacy przestali
by we Woszech potrzebni zostali wysani w latach 1802-1803 na San Domingo w celu
dokonywania dla Francji kolonialnych podbojw, a tam legiony ulegy zniszczeniu. Podobne
tendencje pojawiaj si w opisie dziejw Ksistwa Warszawskiego. Cesarz Francuzw Napoleon
niemiosiernie eksploatowa wyczerpane gospodarczo ziemie polskie, przez co kraj popada w coraz
wiksz ruin. Uczniowie klasy VII mogli dowiedzie si, e po klsce powstania listopadowego
rzdy Francji i Wielkiej Brytanii w adnym wypadku nie miay zamiaru udzieli jakiegokolwiek
realnego poparcia polskim patriotom, [] nie byy zainteresowane w zmianach jakie mogaby
przynie w Europie walka o niepodlego Polski.721 Podobnie negatywn postaw wobec
polskich de niepodlegociowych zajy oba pastwa w okresie powstania styczniowego.
Przytoczone fakty byy oczywicie prawdziwe, jednake ich dobr i interpretacja wskazuj na
propagandowy charakter przekazu. Taki sposb postpowania by charakterystyczny dla wikszoci
autorw podrcznikw do historii z lat siedemdziesitych i osiemdziesitych.

718

J. Kwaniewicz, J. Myk, J. Pawlik, K. Prochyra, H. Sdziwy, W. Spiechowicz, Historia dla klasy VII, s. 108109, 118, 143.
719
M. Kosman, Historia VI, s. 176-177.
720
Tame, s. 182-183.
721
J. Skowronek, Historia VII, s. 61.

281

Kolejnym wtkiem, odnoszcym si do ideologiczno-politycznych celw nauczania

i wychowania, obecnym w podrcznikach gwnie przed 1956 rokiem, byo przedstawianie religii
i Kocioa katolickiego z jak najgorszej strony. Ju w klasie czwartej ucze dowiadywa si, e
religia chrzecijaska bya wprowadzana w poszczeglnych pastwach europejskich poniewa
bya ona korzystna dla ksit, bo duchowni chrzecijascy nakazywali ludowi pokor
i posuszestwo wzgldem wadzy, umacniali wic przez to wadz ksicia i monych. 722 Poza tym
przeoeni klasztorw i biskupi ciemiyli chopw na rwni z monymi wieckimi, a Koci na
czele z papieem wspiera finansowo podboje krzyackie. Ksia kazali ludziom wierzy, e
Ziemia jest nieruchoma, a wok niej kry Soce i gwiazdy. Gdy Mikoaj Kopernik odkry, e
prawda jest inna, Koci potpi wielkiego uczonego i zabrania czyta jego ksiki, karzc
mierci za goszenie nauki Kopernika.723 Negatywnie opisano szkoy jezuickie, ktre jakoby
pomagay magnatom w utrzymywaniu szlachty w ciemnocie, wpajay pogard dla mieszczan
i chopw, pych ze szlacheckiego pochodzenia oraz przekonanie, e wyzysk chopw jest suszny.
Od uczniw jezuici wymagali bezmylnego opanowana aciny, a niepokornych i nie do gorliwych
codziennie bili. Z kolei w okresie powstania styczniowego papie potpi walk Polakw i wezwa
ich do posuszestwa carowi. W 1905 roku biskupi polscy usprawiedliwiali okruciestwo caratu,
rzucali obelgi na robotnikw, na ich bohaterska walk, suchali papiea. A papie zaleca modli
si za cara.724 Ucze klasy VI w podrczniku do historii mg przeczyta, e zasadnicz cech
feudalnej kultury wczesnego redniowiecza byo bezkrytyczne przyjmowanie pogldw goszonych
przez koci, ktry chcia ograniczy zainteresowania ludzi do spraw zwizanych wycznie
z yciem religijnym i ktry we wasnym interesie hamowa rozwj umysowy czowieka, natomiast
pod koniec redniowiecza kler, zwaszcza wyszy, y w niesychanym przepychu, a kuria
rzymska bya siedliskiem zepsucia i zgnilizny moralnej.725 Wszelki postp w dziedzinie kultury
i nauki autorzy wizali z wystpowaniem przeciwko Kocioowi i religii. W krajach, w ktrych po
okresie reformacji religia katolicka odzyskaa, dziki pracy jezuitw, dawne znaczenie
zapanowaa ciemnota, upada literatura i nauka. Wspomniany zakon bezwzgldnie rozprawia
si z przeciwnikami. Do przeladowania inaczej mylcych Koci wykorzystywa take
inkwizycj, ktra za pomoc wyrafinowanych tortur wymuszaa przyznanie si do winy, a nastpnie
skazywaa na spalenie na stosie. W kolejnych wiekach Koci ba si, by zachodzce zmiany
spoeczne nie pozbawiy go olbrzymich dochodw pyncych z wyzysku chopa. Dlatego wystpi

722

M. Duska, J. Schoenbrenner, s. 12.

Tame, s. 51.
724
Tame, s. 153.
725
B. Baranowski, H. Katz, S. Krakowski, M. Siuchniski, W. Zwolska, s. 105, 114.
723

282

w obronie ustroju feudalnego. [] Papiestwo stao si ostoj wstecznictwa.726 W okresie

powstania styczniowego papie Pius IX zachowa si haniebnie, gdy wysa list do cara
Aleksandra II, w ktrym obieca przychyln caratowi postaw Kocioa na ziemiach polskich. Te,
nieliczne raczej, informacje z dziejw Kocioa i religii katolickiej, wystpujce w podrcznikach
w pierwszej poowie lat pidziesitych, zostay tak dobrane, by zohydzi Koci i religi
w oczach uczniw. Dziki temu modzie miaa przyj wiatopogld materialistyczny.
Analizujc tre podrcznikw dostrzec mona jeszcze jedn tendencj propagandow
gloryfikacj ruchu robotniczego, rewolucji bolszewickiej i ZSRR. W latach pidziesitych
w klasie IV uczniowie byli przekonywani, e Marks i Engels byli wielkimi przywdcami
proletariatu, poniewa znaleli odpowied na pytanie: co zrobi, aby zmieni wiat, jak
wywalczy ustrj, w ktrym lud pracujcy bdzie gospodarzem w swym kraju, a kady czowiek
pracy bdzie mia dostatnie utrzymanie, wszystkie za dzieci bd mogy uczu si i bawi.727
Odpowied dali w Manifecie Komunistycznym zalecili proletariatowi utworzenie partii
robotniczej, ktra poprowadzi spoeczestwo do rewolucji, odebrania buruazji wadzy i rodkw
produkcji. Tylko bowiem nowy ustrj komunizm mia zapewni likwidacj wyzysku, ndzy
i za. Dziaacze ruchu robotniczego opisywani byli przy uyciu wycznie pozytywnych cech.
O Ludwiku Waryskim autorki podrcznika dla klasy IV napisay, e by koleeski, pogodny,
prdko zyska przyjaci. W czasie rozprawy sdowej wygosi wspaniae przemwienie,
a w wizieniu zachowa spokj i pogod. Z kolei Lenina koledzy podziwiali za rozleg wiedz
i umiejtno jasnego tumaczenia trudnych problemw. Stalin gosi interesujce pogadanki,
niestrudzenie walczy z caratem i nigdy nie zwtpi w to, e proletariat zwyciy. Feliks
Dzieryski by wielkim rewolucjonist, nieugitym wobec buruazji i obszarnikw, przyjacielskim
wobec ludzi pracy. O dziaaczach innych ugrupowa politycznych nic nie wspominano, dla ucznia
nie istnieli. Podobn zasad zastosowano przy analizie dziaa polskich partii politycznych.
Opisano jedynie ruch robotniczy, w ktrym pozytywnie oceniono nurt komunistyczny, SDKPiL
i PPS-Lewic, a potem KPP i PPR, ktry jakoby zdobywa coraz wikszy wpyw na robotnikw,
stan na czele walki z caratem i buruazj, a we wrzeniu 1939 r. prosto z wizie pospieszy na
pole walki broni ojczyzny, potem kierowa walk Polakw z hitlerowskim okupantem. O nurcie
niepodlegociowym w ruchu robotniczym, o PPS, pisano negatywnie nie chcia rewolucji, wrogo
odnosi si do rosyjskiego proletariatu, szuka pomocy u wrogw narodu polskiego, wysugiwa si

726
727

Tame, s. 123.
M. Duska, J. Schoenbrenner, s. 118.

283

zaborczym rzdom Austrii i Niemiec, hamowa strajki, pomaga buruazji. 728 Inne ugrupowania
polityczne w tym podrczniku nie byy opisywane.
O rewolucji bolszewickiej ucze dowiadywa si, e poprzez swoje zwycistwo napenia
radoci i nadziej robotnikw na caym wiecie.729 Daa niepodlego Polsce, stworzya pastwo
robotnikw i chopw, przyjazne wobec polskiego ludu. ZSRR by nie tylko pierwszym pastwem
robotnikw i chopw, lecz take w 1939 r. otoczy opiek polskich uchodcw, w nastpnych
latach pomg stworzy polskie wojsko, wyzwoli ziemi polsk spod okupacji i spowodowa, e
lud polski stawa si jej gospodarzem. 730
Dokadnie

te

same

metody

opisywania

dziejw

ruchu

robotniczego,

zgodnie

z ideologicznymi i politycznymi celami postawionymi edukacji, wystpiy w podrcznikach dla

klas starszych. W podrczniku dla klasy VII731 w bardzo korzystnym wietle i dosy szczegowo
przedstawiona zostaa dziaalno Ludwika Waryskiego i partii Proletariat, Marcina Kasprzaka
i II Proletariatu, SDKPiL, PPS-Lewicy, KPP, ZWM i PPR oraz przywdcw tych partii. Inne
orientacje polityczne i politycy praktycznie nie wystpuj w tym podrczniku. Co najwyej autorzy
umiecili w tekcie krtkie, ale za to bardzo negatywne wzmianki na ich temat. W samych
superlatywach przedstawiono dziaalno rosyjskich bolszewikw, ich rewolucj i utworzone
pastwo ZSRR. Piszc o ruchu robotniczym, rewolucji i ZSRR oprcz gloryfikacji posugiwano
si take faszywymi interpretacjami i zwykymi kamstwami, ktre trudno przytoczy ze wzgldu
na ich znaczn ilo.
Podobne tendencje znajdujemy przy opisie powojennej rzeczywistoci w Polsce. Wedug
M. Duskiej i J. Schoenbrenner w 1945 roku Polska wrcia do swych dawnych, piastowskich
granic, odzyskaa prastare ziemie polskie lsk i Pomorze, a lud polski stawa si wreszcie
gospodarzem swego kraju [] pod kierownictwem klasy robotniczej i jej partii tworzy nowe,
lepsze ycie.732 Na wsi zaczo si ycie bez obszarnikw, a w miastach bez buruazji. W dworach
i paacach powstaway przedszkola, szkoy, szpitale, internaty i wietlice. Skoczya si bieda,
bezrobocie i gd. Uczniowie klasy VII dowiadywali si, e dziki wadzy ludowej w Polsce
dokonaa si wielka zmiana spoeczna, a przed chopami i robotnikami stany nowe, wielkie
moliwoci rozwoju i podniesienia dobrobytu.733 Wspomniane grupy spoeczne poszy drog
wskazan przez PPR, a najwiksze trudnoci zostay pokonane dziki Zwizkowi Radzieckiemu,

728

Tame, s. 148, 152.

Tame, s. 159.
730
Tame, s. 187.
731
J. Kwaniewicz, J. Myk, J. Pawlik, K. Prochyra, H. Sdziwy, W. Spiechowicz
732
Tame, s. 193-194.
733
J. Kwaniewicz, J. Myk, J. Pawlik, K. Prochyra, H. Sdziwy, W. Spiechowicz, s. 183.
729

284

ktry przyszed z bratersk pomoc. Dla kontrastu rzeczywisto II Rzeczypospolitej zostaa

zaprezentowana z jak najgorszej strony.
Take w latach szedziesitych i siedemdziesitych gloryfikacja ruchu robotniczego,
rewolucji bolszewickiej i ZSRR w dalszym cigu bya uprawiana. W podrczniku dla klasy IV
w opisach polskiego ycia politycznego koca XIX i w XX wieku wystpuj wycznie organizacje
robotnicze nurtu rewolucyjnego oraz ich dziaacze bojownicy o wolno ludu, kierujcy
robotnikami w ich walce z fabrykantami, uciekajcy z wiezienia po to, by broni ojczyzny,
prowadzcy walk z hitlerowskim najedc, a wreszcie odbudowujcy now, bardziej
sprawiedliw Polsk. 734 Autor podrcznika dla klasy VII w pozytywnym tonie opisa dziaalno
Waryskiego, partii Proletariat, SDKPiL, a take Dzieryskiego, Marchlewskiego i Ry
Luksemburg walczcych jakoby o wyzwolenie spoeczne i narodowe.735 Z kolei w podrczniku dla
klasy VIII obok SDKPiL pojawia si PPS. Jednake tylko PPS-Lewica przedstawiona jest
pozytywnie. Natomiast dziaania PPS-Frakcji Rewolucyjnej byy jakoby szkodliwe. O Polakach,
uczestnikach rewolucji bolszewickiej, uczniowie dowiaduj si wicej ni o twrcach ruchu
niepodlegociowego i legionistach z okresu wojny wiatowej, w tym o Jzefie Pisudskim.
W II Rzeczypospolitej interesw polskiego proletariatu bronia jakoby wycznie KPP. Natomiast
politycy buruazyjni nie potrafili poradzi sobie z permanentnym kryzysem gospodarczym,
a Pisudski w obronie klas posiadajcych musia dokona zamachu stanu. W latach nastpnych KPP
staa na czele walki z faszyzacj kraju, a nawet pomimo rozwizania partii komunici polscy nie
przestali walczy. Zapisali oni chlubn kart w walce z hitleryzmem, organizujc w czasie tragedii
wrzeniowej i w okresie okupacji klas robotnicz i cay nard do walki o niepodlego
i sprawiedliwo spoeczn.736 Na dowd autor przywoa posta Mariana Buczka, ktry uciek
z wizienia i zgin pod Oarowem. W trakcie okupacji PPR odgrywaa jakoby przodujc rol
w walce o wyzwolenie narodowe i spoeczne kraju w sojuszu z ZSRR.737
O rewolucji bolszewickiej uczniowie mogli przeczyta, e bya najwiksz rewolucj
w dziejach ludzkoci, w jej efekcie wadz objy masy ludowe i otwarta zostaa nowa epoka
w dziejach ludzkoci. Daa take Polsce niepodlego. Zwizek Radziecki przedstawiony zosta
w podrczniku dla klasy VIII jako kraj walczcy o pokj, zwizek rwnoprawnych narodw
budujcych socjalizm, pastwo, ktre dokonao ogromnego skoku gospodarczego i kulturalnego

734

A. Klubwna, J. Stpieniowa, W naszej ojczynie. Podrcznik historii dla klasy IV, Warszawa 1961.
S. Szostakowski, Historia dla klasy VII, Warszawa 1965.
736
Henryk Sdziwy, Historia dla klasy VIII, Warszawa 1968, s. 151.
737
Tame, s. 181.
735

285

i stao na czele wiatowego systemu socjalistycznego rozwijajcego si szybciej ni pozostae kraje

wiata.738
Kolejnym zabiegiem propagandowym we wspomnianym podrczniku dla klasy VIII bya
gloryfikacja Polski Ludowej. Podkrelano, e po wojnie Polska miaa korzystne granice, ktrych
bezpieczestwo gwarantowa ZSRR. Kraj, pod przewodnictwem partii robotniczej, sta si wielkim
placem budowy, stworzy perspektywy awansu spoecznego grupom dotychczas upoledzonym.
Upowszechniona zostaa owiata i kultura. Polska Ludowa zostaa przedstawiona jako pastwo
o duym znaczeniu midzynarodowym, zacieniajce swoje zwizki z obozem socjalistycznym
i uczestniczce w utrwalaniu pokoju na wiecie.
Naley podkreli, e osiganie celw ideologiczno-politycznych w podrcznikach z lat
szedziesitych i siedemdziesitych tylko z pozoru rnio si od tego co dziao si w czasach
stalinowskich. Mimo stonowania marksistowskiej dogmatyki i zredukowania emocjonalnie
zabarwionych ocen i interpretacji, w dalszym cigu stosowano takie zabiegi jak: manipulowanie
faktami, ocenami i interpretacjami w celu pokazania gospodarki kapitalistycznej z jak najgorszej
strony, w przeciwiestwie do gospodarki socjalistycznej; gloryfikowanie wszystkiego co zwizane
z ruchem robotniczym przy jednoczesnym pomijaniu innych ruchw politycznych, lub
przedstawianiu ich z jak najgorszej strony; gloryfikowanie ZSRR, obozu socjalistycznego i Polski
Ludowej przy jednoczesnym bardzo krytycznym stosunku do Zachodu; podkrelanie odwiecznego
niebezpieczestwa niemieckiego z zaznaczeniem, e gwarantem bezpieczestwa nowych granic
PRL jest ZSRR. Szermowano przy tym wartociujcymi okreleniami: postpowy, wsteczny,
reakcyjny. W zasadzie gwna rnica w zakresie propagandy polegaa na rezygnacji
z jednostronnego prezentowania dziejw Kocioa katolickiego i religii.
Take w latach osiemdziesitych nie znikna tendencja do przeceniania znaczenia, a nawet
gloryfikowania ruchu robotniczego, rewolucji bolszewickiej, ZSRR i Polski Ludowej. Joanna
Wojdon, badajca problem propagandy w podrcznikach szkolnych, stwierdzia, e im bliszych
wspczesnoci czasw dotyczy dany podrcznik, tym wiksze byo w nim nasycenie treciami
propagandowymi i tym wikszy by w nim stopie zakamania.739 Tylko podrcznik Andrzeja
L. Szczeniaka dla klasy VIII,740 wydany w poowie lat osiemdziesitych, wyama si,
przynajmniej w sferze faktw, z tej tendencji (ale zawiera akcenty antyniemieckie).
Wane pytanie, ktre nasuwa si w trakcie rozwaa o edukacji historycznej dotyczy
okresu, w ktrym lekcje historii i wiedza historyczna w sposb realny stanowiy podstaw

738
739

H. Sdziwy, Historia dla klasy VIII

J. Wojdon, Propaganda polityczna w podrcznikach, s. 200.

286

ideologiczno-politycznej indoktrynacji. Cz historykw ogranicza ten okres do lat 1948-1956,

twierdzc, tak jak M. Kosiorek, e w latach nastpnych Cele wychowawcze stay si domen
dziaa pozornych, o ideaach mwiono podczas apeli, akademii i innych uroczystoci szkolnych,
a narzucane odgrnie na kadym szczeblu polecenia powodoway powstawanie mechanizmw
obronnych.741

Niektrzy, by moe podwiadomie, ograniczajc swoje badania nad owiat

i edukacj historyczn do okresu 1944-1956 sugeruj, e owiata po 1956 roku bya zupenie inn
jakoci. Z takimi sugestiami trudno si zgodzi, zwaszcza po analizie wypowiedzi przedstawicieli
wadz partyjnych i owiatowych, z ktrych niezbicie wynika, e przez cay okres PRL traktowali
oni owiat, a w szczeglnoci edukacj historyczn jako narzdzie indoktrynacji. Dobrym
przykadem mog by pogldy wypowiadane przez aparat partyjny na Lubelszczynie w trakcie
narad Komisji Owiaty przy KW PZPR (od 1965 r. Zesp ds. Owiaty). Wynika z nich, e od
1958 r. gwnym problemem bya tzw. laicyzacja szkoy oraz szerzenie wiatopogldu
materialistycznego i ideologii marksistowsko-leninowskiej. Systematycznie omawiano uzyskiwane
w tym zakresie efekty i generowano rozwizania majce usprawni proces indoktrynacji
polityczno-ideologicznej. 742 Podobny wniosek nasuwa si po analizie akt Suby Bezpieczestwa
dotyczcych inwigilacji owiaty. Przez cay okres 1957-1989 aparat bezpieczestwa mia za
zadanie (postawione przez rzdzc parti) rozpoznawa i przeciwdziaa takim zachowaniom
nauczycieli jak: szczeglnie gorliwe uczestniczenie w obrzdach religijnych i namawianie do tego
uczniw; utrzymywanie prywatnych kontaktw z ksimi; antysocjalistyczne, antyradzieckie
i antypartyjne wypowiadanie si w sytuacjach subowych i prywatnych; wprowadzanie na lekcje
treci nie wystpujcych w programach i podrcznikach (dotyczy to zwaszcza historii, wiedzy
o spoeczestwie i jzyka polskiego); kolportowanie lub posiadanie nielegalnych ulotek, prasy
i ksiek; uchylanie si od socjalistycznego wychowania modziey (niezgodne z nakazami wadzy
interpretowanie wiedzy, preferowanie innego ni marksistowsko-leninowski wiatopogldu,
unikanie angaowania si w przygotowywanie imprez o charakterze ideologicznym i politycznym,
unikanie utrudniania uczniom uczestnictwa w katechezie i wstpowania do wyszych seminariw
duchownych, brak reakcji na wrogie wypowiedzi uczniw i przejmowanie przez nich zachodniego
stylu ycia, brak reakcji na interpretacje wiedzy zasyszane przez uczniw w domu lub na
katechezie); suchanie rozgoni typu Radio Wolna Europa; okazywanie negatywnego stosunku
wobec organizacji partyjnej i zwizkowej w szkole oraz nauczycieli czonkw partii, a take
uczniw czonkw organizacji modzieowych; utrzymywanie kontaktw z osobami

740
741

Andrzej Leszek Szczeniak, Historia VIII, Polska i wiat naszego wieku od roku 1939, Warszawa 1986.
M. Kosiorek, Pedagogika autorytarna, s. 144.

287

mieszkajcymi na Zachodzie.743 Tego typu zachowania sprowadzay na nauczycieli represje ze

strony wadz owiatowych, wnioskowane przez funkcjonariuszy SB. Zarwno oficjalne
wypowiedzi przedstawicieli wadz jak i dziaania SB wobec owiaty jednoznacznie wiadcz o tym,
e obowizek prowadzenia przez owiat indoktrynacji uczniw by powanie traktowany
i egzekwowany przez wadze take po 1956 roku. Tak wic teza, e przez cay okres tzw. Polski
Ludowej (PRL) szkolna edukacja historyczna pozostawaa na usugach rzdzcej partii i goszonej
przez ni ideologii wydaje si mie solidne uzasadnienie.
Ocena indoktrynacyjnych oddziaywa, prowadzonych w ramach edukacji historycznej,
wobec uczniw szk podstawowych, z koniecznoci zawiera si w ocenie nastpstw indoktrynacji
polityczno-ideologicznej spoeczestwa polskiego w okresie 1944-1989. Nie mona bowiem
wydzieli, tych nastpstw, ktre s skutkiem edukacji historycznej na szczeblu podstawowym,
z caoci zjawisk wywoanych procesami indoktrynacji.
Bogusaw liwerski twierdzi, e u osb poddanych oddziaywaniom opisanego modelu
ksztacenia i wychowania formowaa si osobowo autorytarna.744 Czowieka posiadajcego ten
typ osobowoci cechuje: okazywanie posuszestwa i szacunku wobec autorytetw, idealizowanie
autorytetw

poczone

brakiem

zdolnoci

do

ich

krytyki,

przywizanie

do

drobnomieszczaskiego systemu wartoci, kierowanie si przesdami i stereotypami, autorytarna

podlego osobom stojcym wyej w jakiejkolwiek hierarchii, wrogi stosunek do osb
odrzucajcych konwencjonalne wartoci i zasady lub pozostajcych poza wasn grup odniesienia,
destrukcyjno,

cynizm,

brak

tolerancji,

niedorzeczne

dostrzeganie

dziaania

wrogich

i tajemniczych si, dcych do zburzenia istniejcego adu, szukanie wrogw.

Take wedug Teresy Hejnickiej-Bezwiskiej autorytarny system owiaty skutecznie
wypenia swoje polityczne i ideologiczne zadania. Sprawnie indoktrynowa poprzez ograniczenie
dostpu do czci informacji i faszowanie innych, narzucanie okrelonych interpretacji,
podporzdkowanie dziaalnoci dydaktycznej pracy wychowawczej (a raczej ideologicznopolitycznej indoktrynacji), a take stosowanie specyficznego jzyka, podstawowego rodka
indoktrynacji. 745 Upowszechnienie nowego wiatopogldu wymagao bowiem nowego jzyka. Mia
on wyranie nazywa to z czym naleao walczy, co trzeba byo odrzuca, do czego naleao

742

Wnioski z kwerendy prowadzonej w Archiwum Pastwowym w Lublinie w zespole KW PZPR w Lublinie.

Informacje uzyskane przez autora w trakcie kwerendy w archiwum lubelskiego oddziau Instytutu Pamici
Narodowej, prowadzonej w ramach realizacji tematu badawczego Dziaania aparatu bezpieczestwa wobec owiaty na
Lubelszczynie w latach 1944-1989.
744
Bogusaw liwerski, Tezy wykadu Wychowanie totalitarne i autorytarne, materia dostpny na stronie
cms1.wsp.crowley.pl/files/Pedagogika%20totalitarna%20wykad.rtf [1.09.2009].
745
Teresa Hejnicka-Bezwiska, Zarys historii wychowania (1944-1989). Owiata i pedagogika pomidzy dwoma
kryzysami, cz. IV, Kielce 1996, s. 33-34.
743

288

dy. Etykietyzacja suya wskazaniu wrogw nowej rzeczywistoci (kapitalista, buruj,

wyzyskiwacz, wrg ludu, element obcy, dywersant, kleryka). Dla uniknicia wieloznacznego lub
nieprawidowego zrozumienia pewnych poj dodawano do nich przymiotniki: ludowy
(praworzdno, demokracja, Polska) i prawdziwy (wolno, nauka). Z kolei okrelenie buruazyjny
(moralno, szkoa, pogldy) rwnoznaczne byo ze sowem zy, a
(moralno, wasno, stosunek do pracy) ze sowem dobry.

746

okrelenie socjalistyczny

Programy i podrczniki do

nauczania historii najnowszej pene byy takich okrele nie tylko w latach pidziesitych
i szedziesitych.
Skutki edukacji nastawionej na ideologiczn i polityczn indoktrynacj pokazuj prace
badawcze z zakresu socjologii i pedagogiki. Ju badania stanu owiaty, podejmowane dwukrotnie
w PRL, ujawniy bardzo negatywne efekty dotychczasowej polityki owiatowej. 747 Okazao si, e
zaowocowaa ona wyksztaceniem kolejnych generacji modych ludzi, ktrzy w duej czci nawet
jeeli nie wpadali we wtrny analfabetyzm, to przynajmniej nie posiadali przydatnych kompetencji.
Spowodowa to znany w dydaktyce mechanizm poczenie podajcych metod i biernoci
intelektualnej ucznia. Aby indoktrynowa za pomoc edukacji historycznej naleao bowiem
starannie wyselekcjonowa odpowiednie fakty, procesy, opisy, interpretacje i oceny, nastpnie
poda je uczniowi na lekcji w nauczycielskim wykadzie, a take w tekcie podrcznika
i wyegzekwowa ich pamiciowe opanowanie. Tak prowadzone lekcje nie pozwalay na
ksztatowanie umiejtnoci, nie prowadziy do nabywania kompetencji, nie suyy te
zapamitaniu wiedzy. Dobr treci prowadzony pod ktem potrzeb indoktrynacji nie uwzgldnia
raczej naturalnych zainteresowa modego czowieka. Std te lekcje historii nie wyrabiay,
u zdecydowanej wikszoci modych ludzi, zainteresowa tego typu wiedz i nie prowadziy do
pniejszego sigania po literatur popularno-naukow i pras zamieszczajc artykuy o tematyce
historycznej. Przecitny ucze (ktry nie mia rozbudzonych zainteresowa historycznych poza
szko) po takich lekcjach historii wrcz nie znosi wiedzy historycznej, nie potrafi zrozumie
i zinterpretowa zjawisk z ycia wspczesnego, nie odrnia wiedzy naukowej od fikcji
literackiej, przekazu informacyjnego od propagandy, a take nie mia wielu przydatnych w yciu
i dalszym ksztaceniu kompetencji. Obowizujce w PRL zasady pedagogiki i nacisk wadz na
indoktrynacj ewidentnie przyczyniy si do powstania powyszego mechanizmu.
Zbigniew Mazur oceniajc efekty edukacji historycznej zwrci uwag na jeszcze inne
rezultaty prowadzonej w jej ramach indoktrynacji: Przyswojenie i zaakceptowanie tezy

746

M. Kosiorek, Pedagogika autorytarna, s. 99.

289

o koniecznociach dziejowych mogo prowadzi do fatalizmu i obnienia jednostkowego

aktywizmu, zwaszcza w sferze politycznej i spoecznej; mylenie kategoriami walki klasowej
wpywao na konfliktogenne i roszczeniowe postrzeganie wiata; ponura wizja Polski z wiecznie
pogbiajcym si uciskiem oddziaywaa frustrujco, sprzyjajc rodzeniu si postaw agresywnych;
pogld o dziejowej roli mas mia swj odpowiednik w postaci lekcewaenia elit intelektualnych;
pooenie akcentu na tych, co przegrali, a nie na tych, co zwyciyli w rywalizacji o wiedz,
bogactwo i wadz sprzyjao biernoci i oczekiwaniu na wsparcie ze strony instytucji pastwowych
etc. etc.748 Dodajmy do tego take postawy ksenofobiczne, na uksztatowanie ktrych bez
wtpienia wpyn obraz, najczciej wrogich i podstpnych, obcych (Niemcw, Szwedw,
Ukraicw itp.) w szkolnej edukacji historycznej. Te i inne powszechnie dostrzegane saboci
dorosej czci wspczesnego spoeczestwa polskiego (uksztatowanej przez szko okresu PRL)
maj swoje niewtpliwe rdo w edukacji historycznej, ktrej gwnym celem bya indoktrynacja
ideologiczno-polityczna, a podbudow dydaktyczn dostarczaa pedagogika autorytarna.
Wedug socjologw jednym z efektw przyjtego w PRL modelu edukacji, w tym
historycznej, byo uksztatowanie si okrelonej mentalnoci spoeczno-politycznej absolwentw
systemu szkolnego. Zaznaczy naley, e edukacja nie jest jedynym czynnikiem odpowiadajcym
za uksztatowanie si tej mentalnoci. Duy wpyw na ten proces ma take rodzina i otoczenie
spoeczne (ssiedzi, koledzy), a wiec osoby, ktrych mentalno w duym stopniu uksztatowaa ta
sama szkoa. Innym istotnym wsptwrc mentalnoci s rodki masowego przekazu, w systemie
totalitarnym prowadzce podobnie ukierunkowan propagand i indoktrynacj jak szkoa. Tak wic
mona zaryzykowa tez, e za mentalno spoeczno-polityczn pojedynczego czowieka i caego
spoeczestwa w duym stopniu odpowiada edukacja, ktra wraz ze rodkami masowego przekazu
realizowaa cele ideologiczne i polityczne postawione przez rzdzc parti.
Zbadania mentalnoci spoeczno-politycznej Polakw u schyku ustroju socjalistycznego
podj si w poowie 1988 r. zesp Janusza Reykowskiego. Badaniami objto oglnopolsk prb
dorosej czci spoeczestwa, w 75% przypadkw absolwentw socjalistycznej (a raczej
totalitarnej do 1956 r. i autorytarnej w latach nastpnych) szkoy. Ustalono,749 e propagowanie
przez dugie lata tzw. bohatera pracy socjalistycznej, ciko pracujcego czonka kolektywu,
posusznego wadzy i biernego politycznie doprowadzio do uksztatowania si dwch typw

747

S to badania opisane w publikacjach: Raport o stanie owiaty w PRL, Warszawa 1973; Edukacja narodowym
priorytetem. Raport o stanie i kierunkach rozwoju edukacji narodowej w PRL, Warszawa - Krakw 1989.
748
Zbigniew Mazur, Obraz Niemiec w polskich podrcznikach szkolnych do nauczania historii 1945-1989, Pozna
1995, s. 19.
749
Jadwiga Koralewicz, Marek Zikowski, Mentalno Polakw. Sposoby mylenia o polityce, gospodarce i yciu
spoecznym w kocu lat osiemdziesitych, Pozna 1990, s. 137-141, 148-149.

290

mentalnoci.

Pierwszy z

nich,

zwany

bierno-produktywno-antyindywidualistycznym,

by

zamierzonym efektem oddziaywa edukacyjnych, propagandowych i indoktrynacyjnych

sterowanych przez wadz. Charakteryzuje si przekonaniem, e najwaniejsza jest cika praca dla
dobra wasnego i spoecznego. Praca pojmowana bya jako uczciwe i posuszne wypenianie swoich
obowizkw, jako sprawdzone i rutynowe sposoby postpowania oraz podporzdkowanie si
dyscyplinie. Kultowi cikiej, zdyscyplinowanej i spoecznie uytecznej pracy towarzyszyo
jednoczenie odrzucenie podmiotowoci politycznej i de indywidualistycznych. Zadaniem
czowieka byo dobrze pracowa na rzecz spoeczestwa i by posusznym wadzy. Jednostk
postrzegano jako drobny trybik w spoecznej machinie produkcji, jako w peni funkcjonalny
element nakazowej, centralnie sterowanej gospodarki, jako element takiej politycznej organizacji
spoeczestwa, ktra obywateli pozbawia podmiotowoci, podporzdkowujc ich autorytarnym
strukturom wadzy.
Drugi typ mentalnoci uksztatowany w okresie socjalizmu nazwano obronnozachowawczo-roszczeniowym. Ten typ by niechcianym, niezamierzonym efektem oddziaywa
edukacyjnych, propagandowych i indoktrynacyjnych. Charakteryzuje si tendencj do unikania
zbdnego wysiku oraz szukania uatwie i dodatkowych przywilejw w pracy. Jego nieodcznym
skadnikiem jest roszczeniowo, zarwno wobec pastwa, jak i rodziny, bierne oczekiwanie na
pomoc i opiek. Czowiek z takim typem mentalnoci trzyma si sprawdzonych sposobw
postpowania, unika ryzyka, pesymistycznie ocenia rozwj wiata, odrzuca indywidualizm
i podmiotowo. Skupia si na zabiegach o ochron osignitego poziomu konsumpcji. Akceptuje
swoisty kontrakt z pastwem socjalistycznym, ktry polega na tym, e pastwo zapewnia
minimalny poziom wiadcze socjalnych, bez wzgldu na efektywno wiadczonej przez
konkretnego czowieka pracy. Charakteryzuje go take postawa zodziejsko-ebracza, czyli
nastawienie na okradanie sabszych i ebranie u mocniejszych. Mentalno ta nie wykazuje
jakichkolwiek tendencji do odrzucenia panujcego systemu, ani do aktywnego dziaania na rzecz
wasnego, czy spoecznego rozwoju. Jest raczej prb przystosowania si do systemu,
wykorzystania jego niedoskonaoci i znalezionych luk. Oba typy mentalnoci cechuje konformizm
posuszestwo wobec wadzy i podporzdkowanie si. czy je take stosunkowo niski poziom
wyksztacenia osb, u ktrych wystpuj. W badaniach stwierdzono, e najczciej pojawiaj si
u osb z wyksztaceniem podstawowym i zasadniczym zawodowym, a najrzadziej z wyszym.
Dominuj u osb, ktre ze wzgldu na poziom intelektualny szczeglnie byy podatne na
indoktrynacj.
Zupenie poza wiadom dziaalnoci wadzy, a wic take poza systemem owiaty,
ksztatowaa si mentalno przedsibiorczo-podmiotowa. Osoby wykazujce tak mentalno

291

charakteryzuj si nastawieniem produktywnym dla wasnego interesu, a poprzez to take interesu

spoecznego, aktywn przedsibiorczoci, podmiotowoci polityczn w stosunku do wadzy,
partnersk wizj stosunkw wewntrzrodzinnych, a take akcentowaniem wartoci prospoecznych,
odrzucaniem tendencji do szukania uatwie i dodatkowych przywilejw. Ten tym mentalnoci
najczciej wystpuje u osb z wyksztaceniem wyszym.
Z kolei Hanna wida-Ziemba do istotnych cech tej czci spoeczestwa, ktra wychowana
zostaa w latach siedemdziesitych i osiemdziesitych, zaliczya: bierno spoeczn, gboki regres
w sferze psychicznej, brak zdolnoci do mylenia funkcjonalnego oraz rozwinite mylenie
intencjonalne. Natomiast Janusz Gokowski opisa trzy postawy konformistyczne uksztatowane
w procesie wychowania autorytarnego (ktrego nieodcznym elementem bya edukacja
historyczna): czowiek masowy (da szczeglnych wzgldw dla pospolitoci, wszystko
sprowadza do konsumpcji zaspokajajcej podstawowe potrzeby), czowiek biologiczny (aspiracje
zredukowane do biologicznego trwania, gboka wiara w suszno takiej postawy), homo
sovieticus (istota kolektywistyczna, realizujca swoje aspiracje i potrzeby jedynie w ramach
kolektywu, ktremu zawdzicza wszystko, regulatorem postpowania staje si postawa
konformistyczna kalkulacja socjalna).750 Teresa Hejnicka-Bezwiska wrd konsekwencji
opisywanego modelu owiaty wymienia atomizacj ycia spoecznego i tworzenie zjawiska prni
spoecznej, dezintegracj spoeczn, ucieczk w prywatno i powstawanie amoralnego
familiaryzmu, tworzenie blokad rozwojowych, pogbianie nierwnoci spoecznych oraz
pojawiania si w spoeczestwie zachowa dewiacyjnych, takich jak bunt, wycofanie, rytualizm. 751
Pytanie o to, w jakim stopniu edukacja historyczna przyczynia si powstania opisanych
przez socjologw i pedagogw zjawisk, raczej nie doczeka si precyzyjnej odpowiedzi. Analizujc
stosunek wadz do wiedzy i edukacji historycznej (cenzura prewencyjna; korelacja pomidzy
propagand w rodkach masowego przekazu a szkolnym obrazem dziejw; narzucanie cile
okrelonych treci i interpretacji; pilnowanie, by praktyka szkolna w zakresie lekcji historii bya
zgodna z ideologiczno-politycznymi celami, zwracanie szczeglnej uwagi na postaw, w tym na
tzw. upartyjnienie oraz na wiatopogld nauczycieli historii) mona domniemywa, e wanie ta
dziedzina edukacji odgrywaa wan rol w propagandzie i indoktrynacji, w planach wychowania
nowego czowieka, czowieka socjalizmu. Niewtpliwie w sposb istotny przyczynia si do
opisywanych przemian w mentalnoci Polakw.

750
751

M. Kosiorek, Pedagogika autorytarna, s. 89-90.

T. Hejnicka-Bezwiska, Zarys historii wychowania, s. 150.

292

Zakoczenie
W dziejach nauczania historii w szkoach podstawowych w Polsce w latach 1944-1989
mona wyrni kilka okresw, wynikajcych z przemian politycznych w pastwie oraz reform
jakie przeprowadzano w owiacie szczebla podstawowego. Granice tych etapw s trudne do
precyzyjnego okrelenia, poniewa daty graniczne reform owiatowych nie pokryway si cile
z rozwojem sytuacji politycznej i zwizanymi z tym zmianami ideologicznymi w pracy szk. Przy
czym wiele zjawisk byo wsplnych dla caoci dziejw nauczania historii, wystpoway jedynie
z rnym nasileniem. Najwyraniejsze granice wyznaczaj kolejne reformy strukturalne
i programowe.
Pierwszy okres, trwajcy od wrzenia 1944 r. do sierpnia 1948 r., charakteryzowa si
odrzuceniem modelu szkoy przedwojennej i poszukiwaniem formuy odpowiadajcej nowej
formacji ustrojowej. Zlikwidowano trjstopniowo szkoy powszechnej, prowadzono oywione
dyskusje o innym, bardziej demokratycznym modelu owiaty oraz wdraano szko powszechn,
pocztkowo siedmioletni, a nastpnie omioletni. W nauczaniu historii z koniecznoci zaczto od
korzystania z programw i podrcznikw przedwojennych, dc do ich szybkiego zastpienia
takimi, ktre bd zgodne z now wizj historii i nowym modelem wychowawczym. Kolejne
wersje programw i podrcznikw zawieray w sobie coraz wicej elementw ideologicznych.
Jednoczenie

nowe

wadze

prowadziy

starania

upowszechnienie

swojego

ideau

wychowawczego i uczynienie ze szkoy miejsca formowania nowego czowieka, ktrego pogldy

i zachowania bd zgodne z panujc ideologi. Wyznaczano cele dydaktyczno-wychowawcze
o charakterze ideologicznym, do realizacji w ramach pracy caej szkoy i w trakcie nauczania
poszczeglnych przedmiotw. Historia staa si przedmiotem, przed ktrym postawiono najwicej
takich celw. Powysze tendencje zaczy zdecydowanie dominowa po wyborach w styczniu 1947
roku. By to jednoczenie okres rywalizacji pomidzy dziaaczami owiatowymi skupionymi wok
PSL a komunistami, pomidzy nauczycielami wyksztaconymi w okresie przedwojennym
a nowymi pedagogami szkolonymi w Zwizku Radzieckim oraz ludmi z tzw. awansu
spoecznego.
Kolejny etap zwizany by z jedenastoletni szko oglnoksztacc, w ramach ktrej
funkcjonowaa siedmioletnia szkoa podstawowa. Trwa on od wrzenia 1948 r. do sierpnia 1962 r.
Pocztkowo charakteryzowa si penym uzalenieniem pracy dydaktycznej i wychowawczej od
ideologii komunistycznej w wydaniu stalinowskim (1948 poowa 1956), nastpnie prbami

293

uniezalenienia owiaty od wymaga ideologicznych i politycznych oraz przywrcenia szkole

waciwej roli spoecznej (1956 1957), a w kocu pierwszymi krokami we wdraaniu modelu
wychowawczego opartego na pogldach, ktre mona nazwa komunizmem narodowym
i patriotyzmem wojskowo-partyzanckim (1958 1962). W tym czasie w dalszym cigu dono do
wyeliminowania lub zmuszenia do posuszestwa, wyksztacone przed wojn kadry owiatowe,
wprowadzono do szk liczn grup nauczycieli cakowicie podporzdkowanych nowej wadzy
i doprowadzono do tego, e dzieci byy indoktrynowane w duchu zwulgaryzowanego komunizmu
przez ludzi, ktrzy sami mieli powane luki w wyksztaceniu. Zamieniono szkoy w orodki
komunistycznej propagandy. W nauczaniu historii dominoway faszywe interpretacje faktw
i zjawisk, wynikajce nie z bada naukowych lecz partyjnych i ideologicznych nakazw.
Wprowadzono

specyficzn,

marksistowsk

periodyzacj

interpretacj

dziejw.

Mimo

kilkakrotnych zmian programw i podrcznikw oraz krytyki (w latach 1956-1957) treci

podawanych na lekcjach historii, nauczanie tego przedmiotu w ramach szkoy jedenastoletniej do
koca nie byo wolne od opisanych nieprawidowoci.
Etap trzeci omioklasowa szkoa podstawowa - trwa od wrzenia 1962 r. do koca ustroju
socjalistycznego

Polsce.

Pocztkowo

wychowawczych wywodzcych si

charakteryzowa

si

umacnianiem

ideaw

z komunizmu narodowego i patriotyzmu partyzancko-

wojennego (1962-1970). Po wydarzeniach grudniowych, w 1970 roku, i zmianie ekipy rzdzcej

nastpi krtkotrway okres odwily ideologicznej (1971-1972), po ktrej powrcono do dawnych
zwyczajw wykorzystywania szkoy do propagowania ideologii komunistycznej i uzasadnie dla
biecych posuni politycznych (1973 - poowa 1980). Programy i podrczniki do historii z tego
okresu charakteryzoway si podobnymi wadami jak te, ktre wystpoway w ostatnich latach
szkoy jedenastoletniej. Pierwsz (realn ale niepen, zwaszcza jeeli chodzi o dzieje najnowsze)
prb stworzenia programw historii, ktre suyyby nauczaniu tego przedmiotu, a nie
propagowaniu panujcej ideologii byy projekty programw dla szkoy dziesicioletniej.
Lata 1980-1981 to okres walki politycznej w Polsce, a jednoczenie prb uniezalenienia
owiaty od ideologii komunistycznej i wadzy partyjnych urzdnikw. Od wprowadzenia stanu
wojennego do upadku ustroju socjalistycznego prbowano wykorzysta owiat nie tyle do
propagowania panujcej ideologii i rozwiza ustrojowych, ile do przedstawiania PZPR jako
jedynej siy zdolnej zapewni Polsce bezpieczny rozwj, a Polakom pomylne i dostatnie ycie.
Jednake, po raz pierwszy w dziejach PRL, wrd nauczycieli wyksztaconych w tym ustroju,
znalaza si liczna grupa, ktra biernie i czynnie przeciwstawiaa si partyjnym ideaom
i zaleceniom. Uatwiay takie postpowanie programy nauczania funkcjonujce w latach
osiemdziesitych, ktre wywodziy si z projektw programw dla szkoy dziesicioletniej.

294

Korzystajc z nich nauczyciel mg bez wikszego ryzyka zapoznawa uczniw z obiektywnym

obrazem dziejw, wolnym od ideologicznych naleciaoci.
Zarysowane gwne etapy przemian w szkolnictwie podstawowym miay kilka cech
wsplnych. Struktury owiatowe byy cile podporzdkowane aparatowi rzdzcej partii,
a wszystkie stanowiska kierownicze podlegay partyjnej nomenklaturze. Ksztat szkoy kilkakrotnie
usiowano dostosowa do wzorw radzieckich. Model wychowawczy opiera si na zaoeniach
ideologicznych, uznawanych przez rzdzcych za jedynie suszne i prawdziwe. Merytoryczne
treci poszczeglnych przedmiotw, a przede wszystkim historii, musiay by zgodne z zaoeniami
ideologicznymi i wzorami pyncymi ze Zwizku Radzieckiego. Wykorzystywano je do
uzasadniania susznoci panujcej ideologii oraz zasadnoci przeszych i aktualnych posuni
politycznych obozu rzdzcego. Uczniom przekazywano przy tym wiele faszywych prawd
naukowych. Modzie starano si wychowa pocztkowo na komunistw, a pniej na obywateli
pastwa socjalistycznego, zaniedbujc przygotowanie do codziennego ycia. Kolejne programy
i podrczniki do nauczania historii przeadowane byy szczegowymi i zbyt trudnymi dla ucznia
wiadomociami. Postpujca pauperyzacja zawodu nauczyciela i naciski polityczno-ideologiczne
z jakimi musia on zmaga si w codziennej pracy wytworzyy mechanizm negatywnej selekcji. Do
szk przychodzio coraz mniej osb odpowiednio wyksztaconych i majcych predyspozycje do
takiej pracy. Coraz wiksz grup tworzyli nauczyciele przypadkowi. W zwizku z tym niewielu
uczniw interesowao si histori.
W latach osiemdziesitych pozycja historii zacza ulega czciowej poprawie dziki
niezalenym od wadz rdom informacji o przeszoci, zwaszcza najnowszej.

295

Bibliografia
1. rda archiwalne:
Archiwum Akt Nowych w Warszawie.

Zesp Centralnego Archiwum KC PZPR.

Zesp Ministerstwa Owiaty.
Zesp Polskiej Partii Robotniczej.
Archiwum Pastwowe w Lublinie.

Zesp Inspektoratu Szkolnego Lubelskiego.

Zesp Kuratorium Okrgu Szkolnego Lubelskiego.

Zesp Prezydium Wojewdzkiej Rady Narodowej. Wydzia Owiaty.
Archiwum Zakadowe Szkoy Podstawowej w Radzicinie.
2. rda drukowane:
Akty prawne [w ujciu alfabetyczno chronologicznym]:

Dekret z dnia 23.11.1945 r. o organizacji szkolnictwa w okresie przejciowym. Dziennik

Urzdowy Ministerstwa Owiaty (dalej Dz. Urz. MO) nr 1 z 1946 r., poz. 2.

Instrukcja z dnia 14.05.1947 r. w sprawie organizacji roku szkolnego 1947-48 w szkolnictwie

powszechnym. Dz. Urz. MO nr 10, poz. 252.

Instrukcja z dnia 4.05.1948 r. w sprawie organizacji roku szkolnego 1948-49 w szkolnictwie

oglnoksztaccym. Dz. Urz. MO nr 5, poz.86.

Instrukcja z dnia 5.05.1949 r. w sprawie organizacji roku szkolnego 1949-50 w szkolnictwie

oglnoksztaccym stopnia podstawowego. Dz. Urz. MO nr 8, poz.145.

Komunikat o wydanych lub znajdujcych si w druku podrcznikach i ksikach pomocniczych

na rok szkolny 1946-47. Dz. Urz. MO nr 9 z 1946r., poz. 282.

Komunikat w sprawie wykazu zatwierdzonych podrcznikw i wydawnictw szkolnych. Dz.

Urz. MO nr 12 z 1946 r., poz.410.

Komunikat w sprawie wykazu podrcznikw zatwierdzonych do uytku szkolnego na rok

szkolny 1947-48. Dz. Urz. MO nr 12 z 1947 r., poz. 304.

Komunikat w sprawie wykazu podrcznikw dla szkoy oglnoksztaccej na rok szkolny 195253. Dz. Urz. MO nr 6 z 1952 r., poz. 52.

296

 Komunikat w sprawie wykazu podrcznikw dla szkoy oglnoksztaccej na rok szkolny 195354. Dz. Urz. MO nr 6 z 1953, poz.51.

Komunikat w sprawie wykazu podrcznikw dla szkoy oglnoksztaccej na rok szkolny 195455. Dz. Urz. MO nr 7 z 1954 r., poz. 56.

Komunikat w sprawie wykazu podrcznikw dla szkoy oglnoksztaccej na rok szkolny 195556. Dz. Urz. MO nr 7 z 1955 r., poz. 62.

Komunikat w sprawie wykazu podrcznikw dla szkoy oglnoksztaccej na rok szkolny 195657. Dz. Urz. MO nr 6 z 1956 r., poz. 54.

Komunikat w sprawie wykazu podrcznikw dla szkoy oglnoksztaccej na rok szkolny 195758. Dz. Urz. MO nr 6 z 1957 r., poz. 70.

Komunikat w sprawie wykazu podrcznikw dla szkoy oglnoksztaccej na rok szkolny 195859. Dz. Urz. MO nr 6 z 1958 r., poz. 75.

Komunikat w sprawie wykazu podrcznikw dla szkoy oglnoksztaccej na rok szkolny 195960. Dz. Urz. MO nr 3 z 1959 r., poz. 45.

Komunikat w sprawie wykazu podrcznikw dla szkoy oglnoksztaccej na rok szkolny 196061. Dz. Urz. MO nr 5 z 1960 r., poz. 89

Komunikat w sprawie wykazu podrcznikw dla szkoy oglnoksztaccej na rok szkolny 196162. Dz. Urz. MO nr 5 z 1961 r., poz. 53.

Komunikat w sprawie wykazu podrcznikw dla szk oglnoksztaccych na rok szkolny

1962-63. Dz. Urz. MO nr 1 z 1962 r., poz. 6.

Komunikat w sprawie wykazu podrcznikw dla szk oglnoksztaccych na rok szkolny

1963-64. Dz. Urz. MO nr 2 z 1963 r., poz. 21.

Komunikat w sprawie wykazu podrcznikw dla szk oglnoksztaccych na rok szkolny

1964-65. Dz. Urz. MO nr 4 z 1964 r., poz. 34.

Komunikat w sprawie podrcznikw dla szk oglnoksztaccych na rok szkolny 1965-66. Dz.
Urz. MO nr 4 z 1965 r. , poz. 31.

Komunikat w sprawie podrcznikw dla szk oglnoksztaccych na rok szkolny 1966-67. Dz.
Urz. MO nr 4 z 1966 r. , poz. 46.

Komunikat w sprawie podrcznikw dla szkoy oglnoksztaccej na rok szkolny 1967-68. Dz.
Urz. MOiSzW nr B-3 z 1967 r., poz.25.

Komunikat w sprawie podrcznikw dla szkoy oglnoksztaccej na rok szkolny 1968-69. Dz.
Urz. MOiSzW nr B-5 z 1968 r., poz.40.

297

 Komunikat w sprawie wykazu podrcznikw dla szk oglnoksztaccych na rok szkolny

1969-70. Dz. Urz. MOiSzW nr B- 5 z 1969 r., poz. 54.

Komunikat w sprawie podrcznikw zatwierdzonych dla szk na rok szkolny 1970-71. Dz.
Urz. MOiSzW nr B-4 z 1970 r., poz. 31.

Komunikat w sprawie wytycznych do pracy w roku szkolnym 1970-71 szkolnych organizacji

ZMS, ZMW oraz ZHP. Dz. Urz. MOiSzW nr B-7 z 1970 r., poz.57.

Komunikat w sprawie podrcznikw dla szkoy oglnoksztaccej na rok szkolny 1971-72. Dz.
Urz. MOiSzW nrB-3 z 1971 r., poz.22.

Komunikat w sprawie gwnych kierunkw pracy szkolnych organizacji ZMS, ZMW i ZHP.
Dz. Urz. MO i SzW Nr B-10 z 1971 r., poz. 62.

Komunikat w sprawie zweryfikowania programw nauczania szkoy podstawowej. Dz. Urz.

MO i SzW nr B-10 z 1971 r., poz.64.

Komunikat w sprawie podrcznikw dla szkoy oglnoksztaccej na rok szkolny 1972-73. Dz.
Urz. MOiSzW nr B-6 z 1972 r., poz.35.

Komunikat w sprawie podrcznikw dla szkoy oglnoksztaccej na rok szkolny 1973-74. Dz.
Urz. MOi W nr 7 z 1973 r., poz.47.

Komunikat w sprawie podrcznikw zatwierdzonych do uytku szkolnego na rok szkolny 197475. Dz. Urz. MOiW nr 4 z 1974 r., poz. 26.

Komunikat w sprawie podrcznikw zatwierdzonych do uytku szkolnego na rok szkolny 197576. Dz. Urz. MOiW nr 4 z 1975 r., poz. 43.

Komunikat w sprawie podrcznikw zatwierdzonych do uytku w szkoach podstawowych

w roku szkolnym 1976-77. Dz. Urz. MOiW nr 5 z 1976 r., poz.36.

Komunikat w sprawie podrcznikw zatwierdzonych do uytku w szkoach podstawowych

w roku szkolnym 1977-78. Dz. Urz. MOiW nr 4 z 1977 r., poz.30.

Komunikat w sprawie podrcznikw zatwierdzonych do uytku klasy I powszechnej szkoy

redniej i klas II-VIII szkoy podstawowej na rok szkolny 1978-79. Dz. Urz. MOiW nr 7
z 1978 r., poz.40.

Komunikat Instytutu Programw Szkolnych w sprawie wykazu podrcznikw obowizujcych

w roku szkolnym 1979-80. Dz. Urz. MOiW nr 4 z 1979 r., poz.22.

Komunikat Instytutu Programw Szkolnych w sprawie wykazu podrcznikw obowizujcych

w roku szkolnym 1980-81 w klasach I-III powszechnej szkoy redniej i w szkole podstawowej.
Dz. Urz. MOiW nr 7 z 1980 r., poz.49.

298

 Komunikat w sprawie ogoszenia jednolitego tekstu instrukcji w sprawie organizacji ksztacenia

i wychowania w roku szkolnym 1981-82. Dz. Urz. MOiW nr 3 z 1981 r., poz.18.

Komunikat Instytutu Programw Szkolnych w sprawie wykazu podrcznikw na rok szkolny

1981-82. Dz. Urz. MOiW nr 4 z 1981 r., poz. 18.

Komunikat Instytutu Programw Szkolnych w sprawie programw nauczania w roku szkolnym

1981/ 82. Dz. Urz. MOiW nr 11 z 1981 r., poz.84.

Komunikat Instytutu Programw Szkolnych w sprawie wykazu podrcznikw na rok szkolny

1982-83. Dz. Urz. MOiW nr 4 z 1982 r., poz.37.

Komunikat Instytutu Programw Szkolnych w sprawie programu nauczania historii dla klasy
V szkoy podstawowej. Dz. Urz. MOiW nr 7 z 1982 r., poz.60.

Komunikat Instytutu Programw Szkolnych w sprawie programw nauczania przedmiotw

oglnoksztaccych w roku szkolnym 1982-83. Dz. Urz. MOiW nr 10 z 1982 r., poz.94.

Komunikat Instytutu Programw Szkolnych w sprawie wykazu podrcznikw na rok szkolny

1983-84. Dz. Urz. MOiW nr 8 z 1983 r., poz. 58.

Komunikat Instytutu Programw Szkolnych w sprawie programu nauczania na rok szkolny

1983-84. Dz. Urz. MOiW nr 9 z 1983 r.,poz.62.

Komunikat w sprawie wykazu programw przedmiotw oglnoksztaccych w szkoach

wszystkich typw, obowizujcych w roku szkolnym 1984-85. Dz. Urz. MOiW nr 6 z 1984,
poz. 36.

Komunikat w sprawie wykazu podrcznikw na rok szkolny 1984-85. Dz. Urz. MOi W nr 7
z 1984 r., poz. 38.

Komunikat w sprawie wykazu podrcznikw do przedmiotw oglnoksztaccych na rok

szkolny 1985-86. Dz. Urz. MOiW nr 4-5 z 1985 r., poz. 15.

Komunikat w sprawie wykazu podrcznikw na rok szkolny 1986-87. Dz. Urz. MOiW nr 3
z 1986 r., poz. 25.

Komunikat w sprawie wykazu podrcznikw do przedmiotw oglnoksztaccych na rok

szkolny 1987-88. Dz. Urz. MOiW nr 5 z 1987 r., poz.22.

List Ministra Owiaty do nauczycieli w sprawie udziau szk i innych placwek owiatowowychowawczych w obchodach Tysiclecia Pastwa Polskiego. Dz. Urz. MO Nr 3 z 1960 r.,
poz.30.

Oklnik nr 27 Ministra Owiaty z dnia 15.05.1946 r. o podrcznikach szkolnych na rok 1946-47

oraz wydawnictwach poleconych do bibliotek szkolnych. Dz. Urz. MO nr 6, poz. 178

299

 Oklnik nr 4 Ministra Owiaty z dnia 15.02 1952 r. w sprawie udziau modziey szkolnej
w oglnonarodowej dyskusji nad projektem Konstytucji PRL Dz. Urz. MO nr 2, poz. 20.

Oklnik nr 26 Ministra Owiaty z dnia 31.08.1954 w sprawie X - lecia Polski Ludowej. Dz.
Urz. MO nr 12, poz. 101.

Oklnik nr 12 Ministra Owiaty z dnia 24.05.1956 r. w sprawie planw nauczania w szkoach

podstawowych i liceach oglnoksztaccych w roku szkolnym 1956-57. Dz. Urz. MO nr 7,
poz.61.

Oklnik nr 29 Ministra Owiaty z dnia 11.08.1958 r. w sprawie obchodw 15-lecia Ludowego

Wojska Polskiego. Dz. Urz. MO nr 10, poz. 142

Oklnik nr 19 Ministra Owiaty z dnia 4.06.1959 r. w sprawie obchodu XV-lecia PRL. Dz. Urz.
MO Nr 5, poz. 70.

Oklnik nr 9 Ministra Owiaty z dnia 14.01.1960 r. w sprawie obchodu Dni Leninowskich

i rocznicy ukadu o przyjani, pomocy i wsppracy polsko-radzieckiej. Dz. Urz. MO Nr 1,
poz. 11.

Oklnik nr 7 Ministra Owiaty z dnia 14.04.1961 r. w sprawie udziau szk w obchodach 40

rocznicy III Powstania lskiego. Dz. Urz. MO Nr 4, poz. 42.

Oklnik nr 23 Ministra Owiaty z dnia 11.09.1961 r. w sprawie obchodw 20-lecia powstania

PPR. Dz. Urz. MO Nr 11, poz. 146.

Oklnik nr 14 Ministra Owiaty z dnia 5.04.1963 r. w sprawie obchodw XX-lecia powstania

Ludowego Wojska Polskiego. Dz. Urz. MO Nr 5, poz. 43.

Oklnik nr 34 Ministra Owiaty z dnia 16.10.1963 r. w sprawie obchodw XX-lecia Polski

Ludowej. Dz. Urz. MO Nr 11, poz. 119.

Oklnik nr 4 Ministra Owiaty z dnia 29.03.1965 r. w sprawie obchodw rocznicy wybuchu

II wojny wiatowej i zwyciskiego zakoczenia wojny. Dz. Urz. M O nr 7, poz.63.

Oklnik nr 2 Ministra Owiaty z dnia 22.02.1966 r. w sprawie obchodw Tysiclecia Pastwa

Polskiego. Dz. Urz. MO Nr 2, poz.24.

Rozporzdzenie Ministra Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego z dnia 12.07.1934 r.

o nowym programie nauki w publicznych szkoach powszechnych trzeciego stopnia z polskim
jzykiem nauczania. Warszawa b. d.

Uchwaa Sejmu PRL z dnia 12.04.1973 r. o zadaniach narodu i pastwa w wychowaniu

modziey i jej udziale w budowaniu socjalistycznej Polski. [w:] J. Kuberski, Aktualne
i perspektywiczne problemy polityki owiatowej. Warszawa 1974.

300

 Uchwaa Sejmu z dnia 13.10.1973 r. w sprawie systemu edukacji narodowej. Monitor Polski
(dalej MP) Nr 44, poz. 260.

Uchwaa Sejmu PRL z dnia 26.01.1982 r. w sprawie wstrzymania reformy strukturalnej

w owiacie. MP Nr 5, poz. 21.

Ustawa z dnia 11.03.1932 r. o ustroju szkolnictwa. Dziennik Ustaw (dalej Dz.U) nr 38, poz.389.
Ustawa z dnia 15.07.1961 r. o rozwoju systemu owiaty i wychowania w Polsce Ludowej.
Dz.U. nr 32, poz. 160.

Wytyczne organizacji publicznych szk powszechnych w roku szkolnym 1944-45. Dziennik

Urzdowy Resortu Owiaty PKWN nr 1-4 z 1944 r.

Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 16. 07. 1945 r. w sprawie organizacji roku szkolnego
1945-46 w szkolnictwie oglnoksztaccym i zakadach ksztacenia nauczycieli. Dz. Urz. MO
nr 2 , poz. 62.

Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 11.05.1946 r. w sprawie organizacji roku szkolnego 194647 w szkolnictwie oglnoksztaccym. Dz. Urz. MO nr 5, poz. 138.

Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 21.04.1947 r. w sprawie przejciowego programu

nauczania w szkoach powszechnych na rok szkolny 1947-48. Dz. Urz. MO nr 4, poz.90.

Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 10.06.1948 r. w sprawie przejciowego programu

nauczania w jednolitej szkole redniej na rok szkolny 1948-49. Dz. Urz. MO nr 7, poz. 127.

Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 2.08.1949 r. w sprawie przejciowego programu nauczania

w 11-letniej szkole oglnoksztaccej na rok szkolny 1949-50. Dz. Urz. MO nr 12, poz. 209.

Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 12.04.1950 r. w sprawie organizacji roku szkolnego 195051 w szkoach oglnoksztaccych stopnia podstawowego. Dz. Urz. MO nr 6, poz.84.

Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 28.07.1950 r. w sprawie programu nauczania w 11

letniej szkole oglnoksztaccej na rok szkolny 1950-51. Dz. Urz. MO nr 13, poz.173.

Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 6.04.1951 r. w sprawie organizacji roku szkolnego 195152. Dz. Urz. MO nr 7, poz. 78.

Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 16.06.1951 r. w sprawie instrukcji programowej

i podrcznikowej dla 11 letnich szk oglnoksztaccych na rok szkolny 1951-52. Dz. Urz.
MO nr 11, poz.135.

Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 8.04.1952 r. w sprawie organizacji roku szkolnego 195253. Dz. Urz. MO nr 6, poz.48.

301

 Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 23.03.1953 r. w sprawie organizacji roku szkolnego 195354. Dz. Urz. MO nr 4, poz. 30.

Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 25.08.1953 r. w sprawie programu nauki historii

w szkoach oglnoksztaccych na rok szkolny 1953-54. Dz. Urz. MO nr 11, poz. 92.

Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 6.05.1954 r. w sprawie instrukcji programowej

i podrcznikowej dla 11-letnich szk oglnoksztaccych na rok szkolny 1954-55. Dz. Urz.
MO nr 7, poz. 53.

Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 15.05.1954 r. w sprawie organizacji roku szkolnego 195455. Dz. Urz. MO nr 7, poz.54.

Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 19.05.1955 r. w sprawie przejciowego planu nauczania

w szkoach podstawowych i liceach oglnoksztaccych na rok szkolny 1955-56. Dz. Urz. MO
nr 8, poz. 69.

Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 5.07.1955 r. w sprawie zmian w programach nauczania

dla szk oglnoksztaccych na rok szkolny 1955-56. Dz. Urz. MO nr 9, poz.81.

Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 15.04.1958 r. w sprawie planw nauczania w szkoach

podstawowych. Dz. Urz. MO nr 6, poz.64.

Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 27.04.1960r. w sprawie organizacji roku szkolnego 196061. Dz. Urz. MO nr 6, poz. 97.

Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 22.05.1961 r. w sprawie instrukcji programowej dla szkl
oglnoksztaccych i zawodowych na rok szkolny 1961-62. Dz. Urz. MO nr 6, poz.61.

Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 28.05.1962 r. w sprawie organizacji roku szkolnego 196263. Dz. Urz. MO nr 5, poz. 64.

Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 4.07.1962 r. w sprawie instrukcji programowopodrcznikowej dla szk oglnoksztaccych na rok szkolny 1962-63. Dz. Urz. MO nr 9,
poz.96.

Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 9.07.1962 r. w sprawie wprowadzenia programu nauczania

dla klas I-IV w 8-klasowej szkole podstawowej. Dz. Urz. MO nr 8, poz. 93.

Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 18.03.1963 r., w sprawie organizacji roku szkolnego 196364. Dz. Urz. MO nr 3, poz.23.

Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 28.05.1963 r. w sprawie organizacji pracy dydaktycznowychowawczej w szkoach oglnoksztaccych w roku szkolnym 1963-64. Dz. Urz. MO nr 6,
poz. 51.

302

 Zarzdzenie Ministra Owiaty z dnia 1.07.1963 r. w sprawie wprowadzenia programu nauczania

omioklasowej szkoy podstawowej. Dz. Urz. MO nr 9, poz.90.

Zarzdzenia Ministra Owiaty z dnia 16.03.1964 r. w sprawie organizacji roku szkolnego 196465. Dz. Urz. MO nr 3, poz. 21.

Zarzdzenia Ministra Owiaty z dnia 25.02.1965 r. w sprawie organizacji roku szkolnego 196566. Dz. Urz. MO nr 4, poz. 30.

Zarzdzenia Ministra Owiaty z dnia 26.03.1966 r. w sprawie organizacji roku szkolnego 196667. Dz. Urz. MO nr 4, poz. 42.

Zarzdzenie Ministra Owiaty i Szkolnictwa Wyszego z dnia 21.04.1967 r. w sprawie

organizacji pracy szk w roku szkolnym 1967-68. Dz. Urz. MOiSzW nr B-3, poz. 24.

Zarzdzenie Ministra Owiaty i Szkolnictwa Wyszego z dnia 2.04.1968 r. w sprawie

organizacji pracy szk w roku szkolnym 1968-69. Dz. Urz. MOiSzW nr B-5, poz. 39.

Zarzdzenie Ministra Owiaty i Szkolnictwa Wyszego z dnia 25.04.1969 r. w sprawie

organizacji pracy szk w roku szkolnym 1969-70. Dz. Urz. MOiSzW nr B-5, poz. 52.

Zarzdzenie Ministra Owiaty i Szkolnictwa Wyszego z dnia 11.02.1970 r. w sprawie zasad

wspdziaania szk i modzieowych organizacji ideowo-wychowawczych oraz zasad
dziaalnoci samorzdu uczniowskiego. Dz. Urz. MOiSzW nr B-2, poz.9.

Zarzdzenie Ministra Owiaty i Szkolnictwa Wyszego z dnia 22.04.1970 r. w sprawie

organizacji pracy szk w roku szkolnym 1970-71. Dz. Urz. MOiSzW nr B-4, poz. 30.

Zarzdzenie Ministra Owiaty i Szkolnictwa Wyszego z dnia 21.03.1972 r. w sprawie

organizacji roku szkolnego 1972-73 oraz opracowania programu doskonalenia pracy
dydaktyczno-wychowawczej szk. Dz. Urz. MOiSzW nr B-7, poz.37.

Zarzdzenie Ministra Owiaty i Wychowania z dnia 1.02.1973 r. w sprawie organizacji

ksztacenia i wychowania w roku szkolnym 1973-74. Dz. Urz. MO iW nr 3, poz. 15.

Zarzdzenie Ministra Owiaty i Wychowania z dnia 17.03.1973 r. w sprawie organizacji

zbiorczej szkoy gminnej. Dz. Urz. MO i W nr 5, poz. 28.

Zarzdzenie Ministra Owiaty i Wychowania z dnia 11.05.1973 r. w sprawie zmiany programu

omioklasowej szkoy podstawowej. Dz. Urz. MO i W nr 9, poz.67.

Zarzdzenie Ministra Owiaty i Wychowania z dnia 18.06.1973 r. w sprawie zasad

organizowania przez szkoy i inne placwki owiatowo-wychowawcze uroczystoci
pastwowych i szkolnych. Dz. Urz. MO i W nr 11, poz. 90.

303

 Zarzdzenie Ministra Owiaty i Wychowania z dnia 10.02.1975 r. w sprawie organizacji

ksztacenia i wychowania w roku szkolnym 1975-76. Dz. Urz. MO i W nr 2, poz. 15.

Zarzdzenie Ministra Owiaty i Wychowania z dnia 22.03.1976 r. w sprawie organizacji

ksztacenia i wychowania w roku szkolnym 1976-77. Dz. Urz. MO i W nr 4, poz.24.

Zarzdzenie Ministra Owiaty i Wychowania z dnia 14.02.1977 r. w sprawie organizacji

ksztacenia i wychowania w roku szkolnym 1977-78. Dz. Urz. MO i W nr 2, poz. 12.

Zarzdzenie Ministra Owiaty i Wychowania z dnia 16.03.1978 r. w sprawie organizacji

ksztacenia i wychowania w roku szkolnym 1978-79. Dz. Urz. MO i W nr 2, poz.7.

Zarzdzenie Ministra Owiaty i Wychowania z dnia 20.02.1979 r. w sprawie organizacji

ksztacenia i wychowania w roku szkolnym 1979-80. Dz. Urz. MO iW Nr 2, poz.7.

Zarzdzenie Ministra Owiaty i Wychowania z dnia 10.03.1981 r. w sprawie ksztacenia

i wychowania w roku szkolnym 1981-82. Dz. Urz. MOiW nr 2, poz. 8.

Zarzdzenie Ministra Owiaty i Wychowania z dnia 18.12.1981 r. w sprawie organizacji pracy

szk i placwek owiatowo wychowawczych w okresie stanu wojennego. Dz. Urz. MOiW
Wyd. spec. z grudnia 1981 r.

Zarzdzenie Ministra Owiaty i Wychowania z dnia 27.01.1982 r. w sprawie wprowadzenia do

szk podstawowych i licew oglnoksztaccych nowych planw nauczania. Dz. Urz. MOiW
nr 3, poz. 23.

Zarzdzenie Ministra Owiaty i Wychowania z dnia 23.02.1982 r. w sprawie organizacji

ksztacenia i wychowania w roku szkolnym 1982-83. Dz. Urz. MO i W nr 3, poz. 24.

Zarzdzenie Ministra Owiaty i Wychowania z dnia 15.02.1983 r. w sprawie organizacji

i ksztacenia w roku szkolnym 1983-84. Dz. Urz. MO i W nr 3, poz. 14.

Zarzdzenie Ministra Owiaty i Wychowania z dnia 1.02.1984 r. w sprawie wspdziaania

szk z modzieowymi organizacjami ideowo - wychowawczymi i innymi organizacjami
spoecznymi. Dz. Urz. MO i W nr 2, poz.11.

Zarzdzenie Ministra Owiaty i Wychowania z dnia 20.02.1984 r. w sprawie organizacji

ksztacenia i wychowania w roku szkolnym 1984-85. Dz. Urz. MO i W nr 2, poz.13.

Zarzdzenie Ministra Owiaty i Wychowania z dnia 31.12.1984 r. w sprawie uchylenia

zarzdzenia o organizacji zbiorczej szkoy gminnej. Dz. Urz. MO i W nr 11, poz. 70.

Zarzdzenie Ministra Owiaty i Wychowania z dnia 5.03.1985 r. w sprawie organizacji

ksztacenia i wychowania w roku szkolnym 1985-86. Dz. Urz. MO i W nr 2, poz.10.

304

 Zarzdzenie Ministra Owiaty i Wychowania z dnia 5.03.1985 r. w sprawie wprowadzenia

w szkoach podstawowych nowych planw nauczania. Dz. Urz.

MO i W nr 2, poz.11.

Zarzdzenie Ministra Owiaty i Wychowania z dnia 14.03.1986 r. w sprawie organizacji

ksztacenia i wychowania w roku szkolnym 1986-87. Dz. Urz. MO i W nr 1, poz.6.

Zarzdzenie Ministra Owiaty i Wychowania z dnia 31.03.1987 r. w sprawie organizacji

ksztacenia i wychowania w roku szkolnym 1987-88. Dz. Urz. MO i W nr 2, poz.10.
Programy nauczania [w ujciu chronologicznym]:

Program nauki w publicznych szkoach powszechnych trzeciego stopnia z polskim jzykiem

nauczania. Warszawa 1934.

Plan godzin i materiay programowe na rok szkolny 1945-46 dla szk powszechnych i I klas
gimnazjw. Warszawa 1945.

Plany godzin i programy przejciowe na rok szkolny 1946-47 dla szk powszechnych.
Warszawa 1946.

Program nauki w 8-letniej szkole podstawowej. Projekt. Historia. Warszawa 1947.

Program nauki w 11-letniej szkole oglnoksztaccej. Projekt. Historia. Warszawa 1949.
Instrukcja programowa dla 11-letnich szk oglnoksztaccych na rok szkolny 1952-53.
Warszawa 1952.

Instrukcja programowa i podrcznikowa dla 11-letnich szk oglnoksztaccych na rok szkolny

1954-55. Warszawa 1954.

Instrukcja programowa i podrcznikowa dla 11-letnich szk oglnoksztaccych na rok szkolny

1955-56. Warszawa 1955.

Instrukcja programowa i podrcznikowa dla 11-letnich szk oglnoksztaccych na rok szkolny

1956-57. Warszawa 1956.

Program nauczania w szkole podstawowej. Historia. Warszawa 1959.

Program nauczania omioklasowej szkoy podstawowej (tymczasowy). Warszawa 1963.
Program nauczania omioklasowej szkoy podstawowej (tymczasowy). Historia klasy V-VIII.
Warszawa 1970.

Program nauczania historii w klasach IV-X. Wstpna wersja programu dziesicioletniej szkoy
redniej opracowana w Instytucie Programw Szkolnych. Wiadomoci Historyczne 1976,
nr 1.

Projekt programu historii dla 10-letniej szkoy redniej opracowany przez zesp Instytutu
Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego. Wiadomoci Historyczne 1976, nr 2.

305

 Program powszechnej szkoy redniej. Historia klasy IV-X. Warszawa 1977.

Program szkoy podstawowej. Historia klasa IV. Warszawa 1981.
Program szkoy podstawowej. Historia klasy V-VIII. Warszawa 1981.
Program szkoy podstawowej. Historia klasa V. Warszawa 1981.
Program szkoy podstawowej. Historia klasa VI. Warszawa 1983.
Program szkoy podstawowej. Historia klasa VII. Warszawa 1984.
Program szkoy podstawowej. Historia klasa VIII. Warszawa 1984.
Program nauczania szkoy podstawowej. Historia klasy IV-VIII. Warszawa 1984.
Podrczniki [w ujciu chronologicznym]:

W. Jarosz, Opowiadania z dziejw ojczystych dla klasy V szkoy powszechnej. Cz I - do

czasw saskich. Lww 1933.

H. Pohoska, M. Wysznacka, Z naszej przeszoci. Podrcznik dla klasy V szkoy powszechnej.

Warszawa 1933.

J. Schoenbrenner, Dzisiaj i dawniej na ziemiach polskich. Historia dla klasy V szkoy

powszechnej. Warszawa 1934.

W. Bobkowska, J. Dbrowski, Wiadomoci z dziejw Polski. Podrcznik do nauki historii

w klasie V szkoy powszechnej. Lww 1937.

G. Gebertowa, Historia dla klasy V szk powszechnych III i II stopnia. Lww - Warszawa
1937.

W. Martynowiczwna, Historia. Podrcznik dla klasy V szk powszechnych III i II stopnia.

Lww 1937.

J. Schoenbrenner, Dzisiaj i dawniej na ziemiach polskich. Historia Polski dla VI klasy szkoy
powszechnej. Warszawa 1934.

H. Pohoska, M. Wysznacka, Z naszej przeszoci. Podrcznik do nauki historii dla klasy

VI szkoy powszechnej. Warszawa 1934.

W. Jarosz, A. Korgol, Opowiadania z dziejw ojczystych dla VI klasy szk powszechnych.

Lww 1934.

W. Jarosz, Historia. Podrcznik dla VII klasy szk powszechnych. Lww 1935.
S. Gebert, Obywatel Polski. Podrcznik historii dla VII klasy szkoy powszechnej. LwwWarszawa 1936.

H. Pohoska, M. Wysznacka, Z naszej teraniejszoci. Podrcznik do nauki historii dla VII klasy
szkoy powszechnej. Warszawa 1936.

306

 Wanda Moszczeska, Materiay do nauczania historii w klasie V na rok szkolny 1945-1946,

cz. I - Warszawa 1945, cz. II - Warszawa 1946.

W. Hoszowska, T. Szczechura, W. Tropaczyska-Ogarkowa, Byo to dawno. Opowiadania

z dziejw ojczystych dla klasy V szkoy powszechnej. Warszawa 1946.

W. Hoszowska, T. Szczechura, W. Tropaczyska-Ogarkowa. O wolno narodu i czowieka.

Opowiadania z dziejw ojczystych dla klasy VI szkoy powszechnej. Warszawa 1946.

Janina Przeworska, ycie ludzi w dawnych wiekach. Podrcznik historii dla klasy III szkoy
podstawowej. Warszawa 1946.

W. Sarnowska, W. Podolak, W. Tropaczyska-Ogarkowa, Ziemia opowiada. Podrcznik do

nauki prehistorii dla klasy III szkoy powszechnej. Warszawa 1946.

Maria Duska, Z naszych dziejw. Podrcznik historii dla szkoy powszechnej. Warszawa 1946.
Jan Dbrowski, Historia staroytna. Krakw 1946.
Jan Dbrowski, Historia redniowieczna i nowoytna. Krakw 1946.
Aleksander Gieysztor, Tomasz Szczechura, wiat staroytny. Podrcznik historii dla klasy
VI i VII szkoy powszechnej. Warszawa 1946.

M. Golias, M. H. Serejski, K. reniowska, W. Zwolska, Podrcznik historii dla VI klasy szkoy

podstawowej. Warszawa 1947.

B. Baranowski, S. Krakowski, M. Siuchniski, S. Zajczkowski, Podrcznik historii dla klasy

VII szkoy podstawowej. Warszawa 1947.

N. Gsiorowska, T. Landecki, W. ukaszewicz, H. Wereszycki, J. Willaume, Podrcznik

historii dla klasy VIII szkoy podstawowej. Warszawa 1947.

W. Moszczeska i H. Mrozowska, Podrcznik historii. Wrocaw 1947.

A. Miszulin (red), Historia staroytna. Warszawa 1950.
A.W. Jefimow, Historia nowoytna 1642-1870. Warszawa 1950.
I. Gakin, L. Zubok, F. Notowicz, W. Chwostow, Historia nowoytna 1870-1918. Warszawa
1950.

B. Baranowski, H. Katz, S. Krakowski, M. Siuchniski, W. Zwolska, Historia dla klasy VI.

Warszawa 1950.

M. Golias, M.H. Serejski, K. reniowska, W. Zwolska, Historia dla klasy V. Warszawa 1951.
Gryzelda Missalowa, Janina Schoenbrenner, Historia Polski. Warszawa 1951.
Jzef Dutkiewicz, Natalia Gsiorowska, Henryk Katz, Historia dla klasy VII. Warszawa 1953.
Maria Duska, Janina Schoenbrenner, Historia dla klasy IV. Warszawa 1953.
307

 Jan Kwaniewicz, Jzef Myk, Jzef Pawlik, Kazimierz Prochyra, Henryk Sdziwy i Wincenty
Spiechowicz, Historia dla klasy VII. Warszawa 1956.

Anna Klubwna, Jadwiga Stpieniowa, W naszej ojczynie. Podrcznik do klasy IV. Warszawa
1957.

Wadysawa Hoszowska, Opowiadania z dziejw Polski. cz. I do 1505 r., cz. II 1505-1864.
Warszawa 1958.

Henryk Sdziwy, Historia dla klasy VII. Warszawa 1959.

Gustaw Markowski, Historia dla klasy V. Warszawa 1960.
Gustaw Markowski, Historia dla klasy VI. Warszawa 1961.
Gustaw Markowski, Historia dla klasy V. Warszawa 1963.
Stanisaw Szostakowski, Historia dla klasy VI. Warszawa 1964.
Stanisaw Szostakowski, Historia dla klasy VII. Warszawa 1965.
Henryk Sdziwy, Historia dla klasy VIII. Warszawa 1966.
Marian Wojciechowski, Historia dla klasy VIII. Warszawa 1970.
Andrzej Leszek Szczeniak, Historia dla klasy VIII. Warszawa 1974.
Marceli Kosman, Historia dla klasy VI. Warszawa 1975.
Jerzy Skowronek, Historia dla klasy VII. Warszawa 1975.
Jerzy Centkowski, Andrzej Syta, Historia. Z naszych dziejw. Podrcznik dla klasy
IV. Warszawa 1981.

Marceli Kosman, Wielko i upadek Rzeczypospolitej szlacheckiej. Podrcznik dla klasy

VI szkoy podstawowej. Warszawa 1984.

Jerzy Skowronek, Historia. Do niepodlegej. Podrcznik historii dla klasy VII szkoy
podstawowej. Warszawa 1984.

Andrzej Leszek Szczeniak, Historia. Polska i wiat naszego wieku. Ksika pomocnicza dla
klasy VIII szkoy podstawowej. Warszawa 1984.

Jerzy Skowronek, Polska i wiat w latach 1914-1918. Warszawa 1985.

Maria Koczerska, Ewa Wipszycka, Historia. wiat przed wiekami. Podrcznik dla klasy
V szkoy podstawowej. Warszawa 1985.
Inne rda drukowane:

Apel nauczycieli do rodzicw, modziey i dzieci. Biuletyn Informacyjny. Region rodkowoWschodni NSZZ Solidarno nr 57 z 1981 r.

308

 Jzef Barbag, Zagadnienie programw szkolnych i wynikw nauczania. Referat wygoszony na

Oglnopolskim Zjedzie Inspektorw Szkolnych w Warszawie w maju 1949 r. Warszawa
1949 r.

Edukacja narodowym priorytetem. Raport o stanie i kierunkach rozwoju edukacji narodowej

w PRL. Warszawa - Krakw 1989.

Ekspertyza dotyczca sytuacji i rozwoju owiaty w PRL. Warszawa 1979.

Gwne kierunki i zadania w pracy wychowawczej szk. Warszawa 1983.
W. Gomuka, O aktualnych problemach ideologicznych partii. Warszawa 1963.
Ksiga Zjazdowa Zjazdu Owiatowego w odzi. Warszawa 1946 r.
List do Komisji Owiaty i Wychowania Sejmu PRL. Tygodnik Solidarno nr 35 z 1981 r.
Kazimierz Maj, Referat na Zjedzie dzkim. [w:] Oglnopolski Zjazd Owiatowy w odzi,
18-22 czerwiec 1945 r. Warszawa 1945.

Ministerstwo Owiaty i Wychowania. Program dziaania na lata 1972-1975. Warszawa 1972.

Odezwa do nauczycieli. Ziemia Sandomierska. Tygodnik NSZZ <Solidarno> nr 31
z 1981 r.

Oglnopolski Zjazd Owiaty w odzi 18-22 czerwca 1945 r., Warszawa 1945.
Opinia Zespou Partyjnego Historykw przy KC PZPR. Wiadomoci Historyczne R. 1984,
nr 5-6.

Program dziaania w dziedzinie owiaty i wychowania na lata 1976- 1980. Dz.Urz. MOiW nr 3
z 1976 r., poz.19.

Program i metody pracy inspekcji szkolnej. Warszawa 1974.

Przemwienie ministra Skrzeszewskiego z okazji rozpoczcia nowego roku szkolnego.
Rzeczpospolita nr 242 z 1947 r.

Przemwienie Ministra Owiaty dr Stanisawa Skrzeszewskiego Nowa Szkoa R. 1949, nr 56.

Raport o stanie owiaty w PRL. Warszawa 1973.

Raport z bada nad programami klasy IV dziesicioletniej szkoy redniej. Warszawa 1980.
Raport z dyskusji nad zaoeniami programowo - organizacyjnymi ksztacenia i wychowania
w szkole podstawowej. [w:] Zaoenia programowo - organizacyjne wychowania i ksztacenia
oglnego w poszczeglnych typach szk. Dokumenty i materiay. Warszawa 1984.

Referat Wadysawa Gomuki na IX Plenum: Wzowe problemy polityki partii. Nowe Drogi
R. 1957, nr 6.

309

 Referat Wadysawa Gomuki wygoszony na Krajowej Naradzie Partyjnego Aktywu

Owiatowego w Warszawie. Nowa Szkoa R. 1958, nr 10.

Rezolucja Oglnopolskiego Zjazdu Owiatowego. [w:] Oglnopolski Zjazd Owiatowy

w odzi, 18-22 czerwiec 1945 r. Warszawa 1945.

Rezolucja Krajowej Narady Aktywu Owiatowego PPR, ktra odbya si 30 padziernika 1948
roku w Warszawie. Wiadomoci Historyczne R. 1948, nr 4 .

Sprawozdanie z konferencji powiconej nauczaniu historii odbytej w ramach VIII

Powszechnego Zjazdu Historykw Polskich w Krakowie 13.08.1958 r. Wiadomoci
Historyczne R. 1958, nr 6 .

Sprawy modziey. IX Plenum KC PZPR w 1982 roku. Warszawa 1982.

Uchwaa nr 24/81 I Krajowego Zjazdu Delegatw NSZZ Solidarno. Serwis informacyjny
BIPS.

Wytyczne Sekretariatu KC PZPR do pracy podstawowych organizacji partyjnych w szkoach

i placwkach opiekuczo-wychowawczych. Warszawa 1973.

Zeszyty Edukacji Narodowej, Nr 1, Wydawnictwo Spotkania 1982 r.

Zjazd Owiatowy 2-5 maja 1957 r. Warszawa b. d.
ycie dyktuje reformy. Materiay z narady owiatowej 24 IX 1958. Warszawa 1958.
VII Plenum KC PZPR. Warszawa 1961.
IV Zjazd PZPR. Podstawowe materiay i dokumenty. Warszawa 1964.
VI Zjazd PZPR. Stenogram. Warszawa 6-11.12.1971 r., Warszawa 1972.
VII Plenum KC PZPR 27-28.11.1972 r. Podstawowe dokumenty i materiay. Warszawa 1973.
I Krajowy Zjazd Delegatw NSZZ Solidarno. Zesp X - edukacja i kultura narodowa.
Tygodnik Solidarno nr 26 z 1981 r.

I Krajowy Zjazd Delegatw NSZZ Solidarno. I tura 5-10.09.1981. Serwis Informacyjny

BIPS.
3. Publikacje pedagogiczne i dydaktyczne:

Ida Altszuler, Sprawy pedagogiczne na amach prasy polskiej. Nowa Szkoa R. 1956, nr 2.
Kazimierz Augustynek, Czesaw Majorek, Tadeusz Sowikowski, Miejsce i zadania przedmiotu
historii w realizacji celw dydaktyczno- wychowawczych szkoy podstawowej i redniej.
Wiadomoci Historyczne R. 1970, nr 5-6.

Czesaw Banach, Gwne kierunki polityki owiatowej w latach 1982-85. Zielona Gra 1983.
Czesaw Banach, Owiata polska w latach osiemdziesitych. Warszawa 1984.
310

 Czesaw Banach, Patriotyzm i internacjonalizm w procesie wychowania. Wiadomoci

Historyczne R. 1978, nr 1.

Czesaw Banach, Podstawowe problemy polityki owiatowej partii. Warszawa 1976.

Ludwik Bandura, Uwagi o programie historii w szkoach powszechnych. ycie Szkoy
R. 1946, nr 8-9.

Jzef Barbag, Treci i zaoenia dydaktyczne w programach szkolnych. Praca Szkolna

R. 1949, nr 9-10.

Wadysaw Biekowski, Drogi przebudowy owiaty w Polsce. Warszawa 1957.

Wadysaw Biekowski, Droga przebudowy w owiacie. Nowa Szkoa R.1957,nr1.
Wadysaw Biekowski, O nowy ustrj szkolny. Nowa Szkoa R. 1945, nr 1-2.
Teresa Bochwic, Sprawy owiaty. Tygodnik Solidarno nr 17 z 1980 r.
Adela Bornholtzowa, Dyskusja w sekcji do spraw modego historyka. Historia i Nauka
o Konstytucji R. 1957, nr 1.

Adela Bornholtzowa, O dyskusj w sprawie programw i podrcznikw. Historia i Nauka

o Konstytucji R. 1957, nr 4-5.

Adela Bornholtzowa, Podstawy dydaktyczne nauczania historii w szkole. [w:] Z metodyki

nauczania historii. Warszawa 1957.

Adela Bornholtzowa, Z problematyki teorii programu nauczania historii w szkole. Historia

i Nauka o Konstytucji R. 1957, nr 3.

Jadwiga Brzozowska, Historia. ycie Szkoy R. 1959, nr 1.

Jadwiga Brzozowska, Podrcznik historii w klasie IV. ycie Szkoy R.1957, nr 2.
Jerzy Centkowski, Podrcznik do nauczania historii dla uczniw 10-letniej szkoy redniej.
Wiadomoci Historyczne R. 1977, nr 3.

Jerzy Centkowski, Uwagi o zreformowanym programie nauczania historii w szkole

podstawowej. Wiadomoci Historyczne R. 1985, nr 2.

Jerzy Centkowski, Wstpne wersje programw 10-letniej szkoy redniej w wietle

oglnopolskiej dyskusji. Nowa Szkoa R. 1976, nr 11.

Jerzy Centkowski, Jerzy Skowronek, Nauczania historii w klasie VII. Przewodnik

przedmiotowo-metodyczny. Warszawa 1978.

Jzef Chaasiski, Spoeczestwo i wychowanie. Socjologiczne zagadnienia szkolnictwa

i wychowania w spoeczestwie wspczesnym. Warszawa 1948.

Co zmieni w programie nauczania? Nowa Szkoa R. 1960, nr 5.

311

 Franciszek Czerwiski, Uwagi krytyczne o podrczniku historii dla klasy IV. ycie Szkoy
R. 1951, nr 10.

Marian Dbrowa, Opinie nauczycieli o podrcznikach historii dla szk podstawowych.

Wiadomoci Historyczne R. 1989, nr 3.

Stanisaw Dobosiewicz, Maria Oszczepalska, Celestyn Freinet i jego system nauczania

i wychowania. Nowa Szkoa R. 1957, nr 1.

Stanisaw Dobosiewicz, Nowe programy elementem pogbienia przeomu w szkolnictwie.

Gos Nauczycielski R. 1950, nr 13.

Stanisaw Dobosiewicz, O masow i publiczn krytyk programw. Nowa Szkoa R. 1950,

nr 3-4.

Henryk Dobrowolski, Uwagi na temat nowego programu historii. Nowa Szkoa R. 1945, nr 3.
Jerzy Dowiat, Niemiertelne nauki Stalina - wytyczn pracy nad ksztatowaniem naukowego
wiatopogldu modziey. Historia i Nauka o Konstytucji R.1953, nr 1.

Jerzy Dowiat, Nowa faza pracy nad ksztatowaniem wiatopogldu naukowego uczniw.
Historia i Nauka o Konstytucji R. 1953, nr 2.

Jan Dudek, Bogata tre trudny jzyk. Nowa Szkoa R. 1967, nr 7-8.
Jan Dudek, Historia dla klasy VIII. Nowa Szkoa R. 1972, nr 10.
Jan Dudek, Jakie warunki pracy zapewnia nauczycielowi historii w klasie VII nowy podrcznik.
Wiadomoci Historyczne R. 1966, nr 2.

Jan Dudek, Par uwag o podrczniku Henryka Sdziwego, Historia dla klasy VIII. Warszawa
1966. Wiadomoci Historyczne R. 1966, nr 4.

Jan Dudek, Stanisaw Szostakowski. Historia dla klasy VI. Wiadomoci Historyczne R. 1964,
nr 5.

Bolesaw Dunikowski, Programy historii w Polsce buruazyjnej i Polsce Ludowej.

Wiadomoci Historyczne R.1952, nr 4.

Bolesaw Dunikowski, Zasadnicze zaoenia programu historii. Wiadomoci Historyczne

R. 1962, nr 2.

Jerzy Feliksiak, Nad programem historii. Wiadomoci Historyczne R. 1962, nr 1.

Stanisaw Frycie, Gwne problemy z dziejw stosunkw polsko-radzieckich w nauczaniu
przedmiotw humanistycznych. Wiadomoci Historyczne R. 1985, nr 4.

Stanisaw Frycie, Nauczanie historii w 10-letniej szkole redniej. (Prace nad projektem
programu). Kalisz 1976.

312

 Stanisaw Frycie, Przemiany w treciach ksztacenia oglnego. Warszawa 1989.

Edmund Fryckowski, Problematyka ksztatowania wiatopogldu naukowego na lekcjach
historii i wychowania obywatelskiego w szkole podstawowej i redniej. Prace Wydziau Nauk
Humanistycznych Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego, Seria A, nr 9, 1970 r.

Stanisaw Franciszek Gajerski, Obraz czy fakty. Nowa Szkoa R. 1962, nr 2.

Natalia Gsiorowska, Uwagi do programu historii. Miesicznik Pedagogiczny R. 1945, nr 34.

Natalia Gsiorowska, W sprawie rewizji programu nauczania historii. Nowa Szkoa R. 1945,
nr 3.

Alojzy Gbala, Program i podrcznik w nauczaniu historii staroytnej w szkole

oglnoksztaccej. Historia i Nauka o Konstytucji R. 1954, nr 2.

Marian Giermakowski, Osiganie celw wychowawczych poprzez aktywizowanie uczniw

w procesie nauczania historii. Lublin 1984.

Gosy dyskusyjne w zwizku z artykuem M. Pcherskiego pt. Zaoenia ideologiczne

i dydaktyczne nowych programw w szkole oglnoksztaccej. Nowa Szkoa R. 1954, nr 1.

Jerzy Gwczyk, Gustaw Markowski, Historia dla klasy VI PZWS 1961. Wiadomoci
Historyczne R. 1961, nr 4.

W. Gostyska, Przeciw nacjonalizmowi w szkolnych podrcznikach historycznych, Gos

Nauczycielski R. 1949, nr 11 i 12.

Franciszek Hawranek, Trzy postulaty: zgodno z programem, atrakcyjno, wiczenia. Nowa

Szkoa R. 1962, nr 2.

Historia w szkole. Tygodnik Solidarno nr 6 z 1981 r.

Ferdynand Iniewski, Oglne prawidowoci wychowania patriotycznego uczniw w szkole.
Warszawa 1985.

Henryk Jaboski, Szkoa, nauczyciele, wychowanie. Warszawa 1962.

Henryk Jaboski, Uwagi o polskim systemie szkolnictwa podstawowego i redniego.

Warszawa 1971.

J. Jankowski, Uwagi krytyczne o programie prehistorii. ycie Szkoy R. 1946, nr 6.

Witold Jarosiski, Realizacja planu szecioletniego w dziedzinie owiaty. Nowa Szkoa
R. 1951, nr 1-2.

Aleksandra Jasiska, Renata Siemieska, Wzory osobowe socjalizmu. Warszawa 1975.

C.L. Jdraszko, Potrzebny nowy podrcznik historii. Gos Nauczycielski R. 1956, nr 26-27.
313

 Stanisaw Jdrzejewski, Beton objawi si w szkole. Tygodnik Solidarno nr 17 z 1981 r.

Roman Kamienik, Historia dla klasy V. Wiadomoci Historyczne R. 1952, nr 4.
Joanna Kamiska, Kilka uwag do programu prehistorii w szkole podstawowej. Wiadomoci
Historyczne R. 1948, nr 2.

Joanna Kamiska, Janina Przeworska, ycie ludzi w dawnych wiekach, wyd. II poprawione,
Warszawa 1947. Wiadomoci Historyczne R. 1948, nr 4.

Stanisaw Kasperkowicz, W sprawie podrcznika dla klasy VII. Gos Nauczycielski R. 1953,
nr 48 .

anna Kormanowa, Programy nauczania i zagadnienie podrcznika. Nowa Szkoa R. 1947,

nr 2-3 .

anna Kormanowa, W wietle dowiadcze nauki radzieckiej. Wiadomoci Historyczne

R. 1949, nr 1 .

anna Kormanowa, Zagadnienie demokratycznej przebudowy szkolnictwa. Nowe Drogi

R. 1947, nr 4 .

anna Kormanowa, Zaoenia ideowe i naukowe nowego programu historii dla szkoy
podstawowej. Wiadomoci Historyczne R. 1948, nr 1 .

O. Kotula, W. Weinert, Poradnik dla nauczycieli, kierownikw, dyrektorw szk oraz

pracownikw administracji szkolnej. Zbir najwaniejszych przepisw ustawodawstwa
szkolnego z uwagami praktycznymi. T. 1 i 2. Warszawa 1946.

J. Kowalczyk, Pilne zadania. Praca Szkolna R. 1949, nr 9-10.

Bronisaw Kowalski, Uspoecznienie owiaty. "Wprost. Biuletyn Zwizkowy" nr 45
z 13.09.1981 r., s.5.

K.S., Sprawozdanie z oglnopolskiej konferencji kierownikw orodkw dydaktyczno

naukowych. Wiadomoci Historyczne R. 1949, nr 5.

Jerzy Kuberski, Aktualne i perspektywiczne problemy polityki owiatowej. Warszawa 1974.

Jerzy Kuberski, O potrzebie bada pedagogicznych dla reformujcego si systemu edukacji
narodowej. Nowa Szkoa R. 1974, nr 2.

Jerzy Kuberski, Reforma owiaty-program, realizacja, zadania. Nowa Szkoa R. 1976, nr 7-8.
Jerzy Kuberski, Sowo wstpne. [w:] Rola radzieckiej pedagogiki i owiaty w ksztatowaniu
osobowoci komunistycznej. Materiay sesji naukowej 50-lecia ZSRR. Warszawa 1973.

Elbieta Kubiciel, Funkcjonowania w klasie IV eksperymentalnych podrcznikw historii.

Wiadomoci Historyczne R. 1980, nr 6.

314

 Eustachy Kuroczko, Krtki kurs historii WKP(b). Gos Nauczycielski R. 1950, nr 39 .

Eustachy Kuroczko, Na trudnej drodze nauczyciela. Warszawa 1962.

Eustachy Kuroczko, O postaw ideologiczn nauczyciela. Warszawa 1947.

H. Kwiatkowski, Historia w szkole. Owiata i Wychowanie R. 1981, nr 6.

G. Leczyk, Prehistoria w szkole. ycie Szkoy R. 1946, nr 8-9.
List Miecia, Nowa Szkoa R. 1954, nr 51-52 .
Maria azarska, Ksztatowanie postaw ideowo-moralnych i patriotycznych w nauczaniu historii
i nauczania obywatelskiego. Wiadomoci Historyczne R. 1978, nr 1.

Czesaw Majorek, Bogacenie i przeksztacanie wiadomoci historycznej jako cel nauczania

historii. [w:] Po co uczy historii? Red. Czesaw Majorek. Warszawa 1988.

Czesaw Majorek, Cele szkolnej mikro- i makrohistorii. Wiadomoci Historyczne R. 1983,

nr 2.

Czesaw Majorek, Struktura informacyjna w podrczniku do nauczania historii. Wiadomoci

Historyczne R. 1977, nr 3 .

Czesaw Majorek, Czesaw Nowarski, Jzef Ruchaa, Unowoczenianie dydaktyki historii.

Krakw 1990.

Tadeusz Manteuffel, Nowy program historii. Praca Szkolna R. 1946, nr 3 .

Kazimierz Mariaski, Dziesi lat walki o now tre programw. Gos Nauczycielski
R. 1954, nr 28-29.

Kazimierz Mariaski, Nowe programy - orem przeomu wychowawczego. Ruch

Pedagogiczny R. 1949, nr 3.

Kazimierz Mariaski, O silniejsz wi szkoy z yciem. Nowa Szkoa R. 1955, nr 1.

Gustaw Markowski, Historia najnowsza w programie kasy VIII. Wiadomoci Historyczne
R. 1967, nr 1.

Gustaw Markowski, Historia w omioletniej szkole podstawowej. Wiadomoci Historyczne

R. 1961, nr 5.

Gustaw Markowski, Niektre wartoci poznawcze i wychowawcze nowego programu historii

dla klasy VII. Wiadomoci Historyczne R. 1965, nr 2.

Gustaw Markowski, O niektrych wartociach programu historii w klasie VI. Wiadomoci

Historyczne R. 1964, nr 3.

Gustaw Markowski, Uwagi o czci pierwszej programu historii dla klasy VIII. Wiadomoci
Historyczne R. 1966, nr 3.

315

 Gustaw Markowski, Uwagi o czci drugiej programu historii dla klasy VIII. Wiadomoci
Historyczne R. 1966, nr 4.

Gustaw Markowski, Wnioski z IX Plenum KC PZPR dla nauczania historii. Historia i Nauka
o Konstytucji R. 1954, nr 1.

Wadysawa Martynowiczwna, Uwagi dotyczce realizacji programu historii. Praca Szkolna

R. 1946, nr 3.

Piotr Marzec, O nowej Historii dla klasy IV. Gos Nauczycielski R.1953, nr 46.
Maria Irena Matejczuk, Urszula Patek, Zmiany w programach historii szk podstawowych
i rednich. Wiadomoci Historyczne R. 1981, nr 5.

M.J. Matejnik, W sprawie historii. Kierunki R. 1981, nr 21.

Jerzy Maternicki, Cele nauczania historii we wspczesnym wiecie w wietle idei owiatowych
Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Padziernikowej Wiadomoci Historyczne R. 1977, nr 56.

Jerzy Maternicki, Nauczanie historii a rozwj demokracji. Wiadomoci Historyczne R. 1982,

nr 1.

Jerzy Maternicki, Miejsce i rola historii w edukacji historycznej spoeczestwa. Wiadomoci

Historyczne R. 1985, nr 5-6 i R. 1986, nr 1.

Jerzy Maternicki, Miejsce i rola historii w przyszej, dziesicioletniej szkole redniej. Nowa
Szkoa R. 1976, nr 5 .

Jerzy Maternicki, Nauczanie historii w przyszej szkole dziesicioletniej. Kalisz 1976 r.

Jerzy Maternicki, O nowy ksztat edukacji historycznej. Warszawa 1984.
Jerzy Maternicki, Program historii do wstpnych wdroe. Wiadomoci Historyczne R. 1977,
nr 2.

Jerzy Maternicki, Szkoa a edukacja historyczna spoeczestwa Wiadomoci Historyczne

R. 1983, nr 2.

Jerzy Maternicki, Trzy typy szkolnego podrcznika historii. Wiadomoci Historyczne

R. 1975, nr 4.

Jerzy Maternicki, Zaoenia programu historii dla 10-letniej szkoy redniej. Wiadomoci
Historyczne R. 1976, nr 2.

Metodyka nauczania historii w szkole podstawowej. Red. Czesaw Majorek. Warszawa 1988.
Wodzimierz Michajow, U progu nowego roku szkolnego. Trybuna Wolnoci, nr 31 z 1947 r.
Miejsce i rola historii w wychowaniu modziey. Red. Zofia Serwa. Krakw 1988.
316

 Z. Miller, Z faktami w doniach. Gos Nauczycielski R. 1981, nr 21.

Model dziesicioletniej szkoy redniej. Rozmowa z doc. dr hab. Maksymilianem Maciaszkiem.
Nowa Szkoa R. 1975, nr 10.

K. Moroz, Spoeczno-polityczne cele nauczania w programach szkoy podstawowej. ycie

Szkoy R. 1948, nr 1.

Wanda Moszczeska, Podstawy metodyczne nauczania historii w szkole. [w:] Z metodyki

nauczania historii. Warszawa 1957.

Heliodor Muszyski, Idea i cele wychowania. Warszawa 1974.

Zygmunt Mysakowski, Spr kompetencyjny o wychowanie. Nowa Szkoa R. 1948, nr 1.
Alina Nizioek, O tzw. wiczeniach historycznych. Nowa Szkoa R.1967, nr 7-8.
NN, Wane: teksty rdowe. Nowa Szkoa R. 1967, 7-8 .
Tadeusz Nowacki, Ksztacenie politechniczne. Warszawa 1956.
Tadeusz Nowacki, Praca produkcyjna uczniw w Zwizku Radzieckim. Warszawa1960.
Stanisaw Nowaczyk, Koncepcje podrcznika historii dla klasy IV. ycie Szkoy R. 1956, nr
9.

Stanisaw Nowaczyk, Podrcznik prehistorii w szkole powszechnej. ycie Szkoy R. 1946,

nr 6 .

Czesaw Nowarski, Midzy maksymalizmem a realizmem w formuowaniu celw ksztacenia

historycznego uczniw. Wiadomoci Historyczne R. 1988, nr 5.

Czesaw Nowarski, Wartociowanie szkolnych treci historycznych w aspekcie

wychowawczym. Wiadomoci Historyczne R. 1984, nr 5-6 .

Nowy program historii. Wiadomoci Historyczne R. 1949, nr 4.

O edukacji historycznej inaczej - rozmowa z profesorem Januszem Tazbirem. Gos
Nauczycielski R. 1981, nr 7.

W. Orow, Niektre zagadnienie nauczania historii w wietle nauki Jzefa Stalina o bazie
i nadbudowie. Wiadomoci Historyczne R. 1953, nr 2 .

B. Orowski, O upolitycznieniu. Gos Nauczycielski R. 1947, nr 8 .

Marian Orzechowski, wiadomo historyczna jako paszczyzna walki ideologicznej. Nowe
Drogi R. 1982, nr 4.

Kazimierz Parucki, Zarys systemu edukacji narodowej. Nowa Szkoa R. 1974, nr 7-8.
Jan Paszkiewicz, O istocie i potrzebie historii. Biuletyn Informacyjny <Solidarno> Zarzd
Regionu Chemskiego nr 19 z 1981 r.

317

 I. Pawowska, Nowy podrcznik historii Polski w wietle dyskusji zespow nauczycielskich.

Wiadomoci Historyczne R. 1952, nr 2 .

Pedagogika. Red. Iwan Kairow. Warszawa 1950.

Cecylia Petrykowska, Nowy podrcznik historii dla klasy VI. Wiadomoci Historyczne
R. 1961, nr 4.

Cecylia Petrykowska, Problem unowoczenienia programw historii. Wiadomoci

Historyczne R. 1962, nr 3.

Mieczysaw Pcherski, Perspektywy rozwojowe szkoy oglnoksztaccej w Polsce Ludowej.

Nowa Szkoa R. 1955, nr 5 .

Mieczysaw Pcherski, Zaoenia ideologiczne i dydaktyczne nowych programw nauki

w szkole oglnoksztaccej. Nowa Szkoa R. 1953, nr 6 .

Mieczysaw Pcherski, R. Radwiowicz, Dyskusja nad programami i podrcznikami do szkoy

oglnoksztaccej. Nowa Szkoa R. 1954, nr 1.

Teresa Piro, Nowoczesna koncepcja nauczania historii. Nowa Szkoa R. 1976, nr 1.

Plan i zakres materiau nauczania w 8-klasowej szkole podstawowej Nowa Szkoa R. 1961,
nr 12.

Zygmunt Poszyski, Nauczyciel w wychowaniu patriotyczno-obronnym. Koszalin 1989.

Zygmunt Poszyski, Treci wychowania patriotyczno-obronnego w szkole podstawowej.
Koszalin 1988.

Antoni Podraza, Rola historii w ksztatowaniu racjonalistycznego, laickiego pogldu na wiat.

Wiadomoci Historyczne R. 1960, nr 1.

Jan Pomorski, Metodologiczne problemy nauczania historii najnowszej. [w:] Z problemw

nauczania historii najnowszej. Red. W. Czajka, J. Mandziuk, Lublin 1987 r.

Program historii na rok szkolny 1950-51. Wiadomoci Historyczne R.1950,nr4.

Prbna sonda Co zmieni w programie nauczania?. Nowa Szkoa R. 1961, nr 3
Marian Przeciszewski, Ordzie biskupw na lekcji historii w klasie VI. Wiadomoci
Historyczne R. 1966, nr 6.

P.W., Przegld podrcznikw historii zatwierdzonych do uytku szkolnego na rok 1950-51 dla
klas poziomu podstawowego. Wiadomoci Historyczne R. 1950, nr 5.

Realizacja programu historii w klasie VII w biecym roku szkolnym. Wiadomoci

Historyczne R. 1953, nr 1.

Recenzja z Moskwy o polskich podrcznikach historii. Wydawnictwo "Gos", Warszawa 1980.

318

 Reforma owiaty - bilans i problemy. Jerzy Kuberski - gos w dyskusji redakcyjnej. Nowa
Szkoa R. 1978, nr 12.

Rewizja nauczania historii. Biuletyn Informacyjny MKZ NSZZ <Solidarno> nr 27 z 1981 r.

Rozmowy o owiacie Tygodnik Solidarno nr 31 z 1981 r.
Jzef Ruchaa, Cele nauczania historii w szkole podstawowej. [w:] Metodyka nauczania historii
w szkole podstawowej. Red. Czesaw Majorek. Warszawa 1988.

Janusz Rulka, Propozycje w sprawie podrcznika historii dla klasy IV 10-letniej szkoy redniej.
Wiadomoci historyczne R. 1977, nr 3.

Janina Rysko, Podrcznik historii dla klasy IV w wietle bada. Wiadomoci Historyczne
R. 1980, nr 4.

W. Sarnowska, Spoeczne znaczenie prehistorii jako przedmiotu nauczania. Praca Szkolna

R. 1946, nr 8.

Krzysztof Sawicki, O odkamanie historii i jzyka polskiego. "Biuletyn Informacyjny Regionu

rodkowo-Wschodniego <Solidarno>" nr 57 z 23.11.1981 r., s.5.

Adam Schaff, Marksizm a jednostka ludzka. Warszawa 1965.

Janina Schoenbrenner, Aby podrczniki historii byy lepsze. Nowa Szkoa R. 1962, nr 2.
Janina Schoenbrenner, Nowy program historii dla klasy III i IV. Wiadomoci Historyczne
R. 1949, nr 4.

Janina Schoenbrenner, O nowoczesno interpretacji programu nauczania historii

omioklasowej szkoy podstawowej. Wiadomoci Historyczne R. 1966, nr 1.

Janina Schoenbrenner, O waciwe pojmowanie tzw. aktualizacji w nauczaniu historii w szkole.

Wiadomoci Historyczne R. 1949, nr 5 .

Janina Schoenbrenner, Podstawowa trudno wiatopogldowa w nauczaniu historii. Gos

Nauczycielski R. 1955, nr 35.

Jzef Siemiradzki, Podrcznik historii dla klasy VII. Historia i Nauka o Konstytucji R. 1954,
nr 5-6.

S. J., Podrcznik dla klasy IV i V szkoy podstawowej. Wiadomoci Historyczne R. 1948,

nr 2.

Ludwika Skaryska, Uwagi nauczyciela nad podrcznikiem historii staroytnej pod red.
M. H. Serejskiego. Wiadomoci Historyczne R. 1950, nr 1 .

Stanisaw Skrzeszewski, O realizacj reformy szkolnej w Polsce. Nowa Szkoa R. 1948, nr 910 .

319

 Stanisaw Skrzeszewski, Podstawowe zadania owiatowe. Warszawa 1948.

Tadeusz Sowikowski, Metodyka nauczania historii. Podrcznik dla studium nauczycielskiego.
Warszawa 1967.

Tadeusz Sowikowski, Kazimierz Augustynek, Ksztatowanie naukowego wiatopogldu

w procesie nauczania historii. Wiadomoci Historyczne R. 1975, nr 5-6 .

Tadeusz Sowikowski, Stanisaw Wrbel, W sprawie podrcznikw do nauczania historii raz

jeszcze. "Kwartalnik Historyczny" R. 1960, nr 2.

T. Stadnicki, Z dyskusji nad podrcznikiem Historia dla klasy IV. ycie Szkoy R. 1954,
nr 2.

Anna Stadniczenko, Opinia nauczycielki. ycie Szkoy R. 1951, nr 10.

J. Stauchowa, Ksztatowanie naukowego pogldu na wiat na lekcjach historii i podczas pracy
pozalekcyjnej. Historia i Nauka o Konstytucji R. 1953, nr 2 .

Bogdan Suchodolski, Aktualne zagadnienia owiaty i wychowania. Warszawa 1959.

Bogdan Suchodolski, Edukacja narodu 1918 1968. Warszawa 1970.
Bogdan Suchodolski, Podstawy wychowania socjalistycznego. Warszawa 1967.
Bogdan Suchodolski, Rola wychowania w spoeczestwie socjalistycznym. Warszawa 1967.
Bogdan Suchodolski, Szkoa podstawowa w spoeczestwie socjalistycznym. Wrocaw 1963.
Bogdan Suchodolski, Wychowanie dla przyszoci. Warszawa 1947.
Bogdan Suchodolski, U podstaw materialistycznej teorii wychowania. Warszawa 1957.
Henryk Suchojad, Taksonomia celw a nauczanie historii. Wiadomoci Historyczne R. 1986,
nr 5.

Adam Suchoski, Obudowa metodyczna podrcznikw historii dla przyszej szkoy 10-letniej.
Wiadomoci Historyczne R. 1977, nr 3.

Jzef Syska, Historia i geografia Polski jako czynnik repolonizacji. Praca Szkolna R. 1946,
nr 6.

Wiktor Szczerba, O wychowaniu przez prac. Warszawa 1961.

Andrzej Szczeniak, Doskonalenie treci podrcznikw w duchu zblienia miedzy narodami.
Wiadomoci Historyczne R. 1976, nr 1.

Andrzej Leszek Szczeniak, Nauczanie historii w klasie VIII. Warszawa 1979.

Edwarda Szefliska, Jak wykorzystam podrcznik G. Markowskiego w nauczaniu historii
w klasie V. Wiadomoci Historyczne R. 1963, nr 4 .

320

 Czesaw Szybka, Najwaniejsze problemy zwizane z potrzeb przeksztacenia podrcznikw

historii w narzdzie pracy uczniw. Przegld Pedagogiczny R. 1971, nr 2.

Czesaw Szybka, Zmiany w programie historii. Gos Nauczycielski R. 1954, nr 27.

Kinga Szymborska, Uwagi o programie historii w roku szkolnym 1952-53. Wiadomoci
Historyczne R. 1952, nr 4 .

Kinga Szymborska, Walka o realizacj Planu 6-letniego i Frontu Narodowego w nauczaniu

historii. Wiadomoci Historyczne R. 1951, nr 4 .

Kinga Szymborska, Z dyskusji nad nowym programem historii. Wiadomoci Historyczne

R. 1963, nr 2.

Kinga Szymborska, Z zagadnie ksztatowania naukowego pogldu na wiat. Historia i Nauka

o Konstytucji R. 1953, nr 2.

Jan Szyndlar, Czy radzono si nauczycieli? Nowa Szkoa R. 1967, nr 7-8.

Joanna ledziewska, Uwagi na temat podrcznika historii w klasie VI St. Szostakowskiego.
Wiadomoci Historyczne R. 1964, nr 4 .

Wojciech Tomczyk, Przyblimy dzieciom przyszo. Nowa Szkoa R.1962,nr2.

Jerzy Topolski, Walory dydaktyczne historii i jej rola w wychowaniu socjalistycznym. Kalisz
1976.

Wacaw Tuodziecki, Zaoenia reformy szkoy podstawowej. Warszawa 1965.

J. Twardowska-Russocka, Uwagi o obowizujcych w szkole podstawowej programach
i podrcznikach. Historia i Nauka o Konstytucji R. 1956, nr 3.

Irena Ukleja, Ju na wstpie trudnoci. Nowa Szkoa R. 1967, nr 7-8 .

W dniu rozpoczcia roku szkolnego. Rzeczpospolita nr 243 z 1947 r.
Eugenia Anna Wesoowska, Wychowanie dla pokoju w pracy szkoy. Warszawa1989.
Eugenia Anna Wesoowska, Wychowanie patriotyczne w szkole. Warszawa 1988.
Jerzy J. Wiatr, Ideologia i wychowanie. Warszawa 1965.
Andrzej Wierzbicki, Maria Nowak-Kiebikowa, Dyskusja nad podrcznikami. Kwartalnik
Historyczny R. 1980, nr 3-4 .

R. Woloszczak, W imi prawdy. Tygodnik Kulturalny nr 22 z 1981 r.

Jzef Wolski, Podrczniki historii staroytnej. Wiadomoci Historyczne R. 1948, nr 2
Aleksander Woowiec, Historia dla klasy IV. ycie Szkoy R. 1951, nr 9 .
Tadeusz Wrbel, O pogbianie naszego stosunku do podrcznika ycie Szkoy R. 1954, nr 2.

321

 Tadeusz Wrbel, Podrczniki do nauczania historii w szkole podstawowej. Wiadomoci

Historyczne R. 1960, nr 5-6.

W sprawie polskich podrcznikw historii powszechnej. Wiadomoci Historyczne R. 1949,

nr 5.

Czesaw Wycech, Podstawowe problemy polityki owiatowej. Warszawa 1946.

Czesaw Wycech, Podstawowe zagadnienia pracy ideowo-wychowawczej szk. Warszawa
1946.

Zadania nauczycieli historii w okresie dyskusji nad projektem Konstytucji PRL. Wiadomoci
Historyczne R. 1952, nr 2.

Andrzej Zahorski, Nowe podrczniki historii w szkoach. Kwartalnik Historyczny R. 1959,

nr 2.

Kazimierz Zajc, W sprawie dotychczasowych programw historii i ich realizacji. Historia

i Nauka o Konstytucji R. 1957, nr 4-5.

Zbigniew Zauski, Siedem polskich grzechw gwnych. Warszawa 1962.

Franciszek Zawadzki, Obecny moment dziejowy a cele nauczania historii w szkole polskiej.
Nowa Szkoa R. 1946, nr 3.

Alojzy Zielecki, Rola i funkcje podrcznika historii. Rzeszw 1984.

Wanda Zwolska, Poradnik nauczyciela historii. Warszawa 1962.
Wanda Zwolska, Zagadnienie czytelnoci programu nauczania historii w szkole.
Wiadomoci Historyczne R. 1958, nr 3.

Stefan kiewski, Sytuacja na froncie reformy szkolnej. Gos Nauczycielski R. 1945, nr 1 .

4. Opracowania z zakresu dziejw owiaty:

Wiktor Czerniewski, Rozwj dydaktyki polskiej w latach 1918-1954. Warszawa 1963.

Marcin Czyewski, Propaganda polityczna wadzy ludowej w Polsce 1944-1956. Toru 2005.
Stanisaw Dobosiewicz, Reforma szkoy podstawowej. Warszawa 1971.
Edukacja polityczna w nowej Europie. Red. Cz. Mojsiewicz. Toru 1992.
Stanisaw Frycie, Przemiany w treciach ksztacenia oglnego. Kompleksowa modernizacja
programw w latach 1977 1991. Warszawa 1989.

Janusz Gsicki, Gra o now szko. Warszawa 1993.

Anna Glimos-Nadgrska, Krytyczna analiza koncepcji dydaktycznej podrcznikw szkolnych
w Polsce Ludowej w latach 1945-1980.Cz. I Wiadomoci Historyczne R. 1984, nr 1, cz. II,
R. 1986, nr 1.

322

 Anna Glimos-Nadgrska, Treci podrcznikw do historii z lat 1945 1980 a wiadomo

historyczna uczniw. Wiadomoci Historyczne R. 1989, nr 2.

Antoni Gadysz, Owiata kultura nauka w latach 1947-1959. Wzowe problemy polityczne.
Warszawa Krakw 1981.

Antoni Gadysz, Owiata, kultura i nauka w Polsce w latach szedziesitych. Wybrane

problemy. Warszawa - Krakw 1987.

Historia wychowania. Wiek XX. Red. Jzef Miso. Warszawa 1984.

Teresa Hejnicka-Bezwiska, Zarys historii wychowania (1944 1989). Owiata i pedagogika
pomidzy dwoma kryzysami. Kielce 1996.

Mariola Hoszowska, Metody nauczania historii w oglnoksztaccej szkole redniej w latach

1944-1966, Rzeszw 1997 (maszynopis pracy doktorskiej). Fragment pracy wydany pod
tytuem: Praktyka nauczania historii w Polsce 1944 1956. Rzeszw 2002.

Barbara Jakubowska, Przeobraenia w szkolnej edukacji historycznej w Polsce w latach 1944 1956. Warszawa 1986.

Barbara Jakubowska, Nauczanie historii w latach 1944-1948. Wiadomoci Historyczne

R. 1988, nr 5.

Barbara Jakubowska, Szkolna wizja dziejw narodowych i powszechnych w Polsce 1948-50.

Wiadomoci Historyczne R. 1989, nr 2.

Barbara Jakubowska, Przeobraenia nauczania historii w okresie <szturmu ideologicznego>

w Polsce w latach 1950-1956. Wiadomoci Historyczne R. 1989, nr 3.

Jzef Jakubowski, Polityka owiatowa Polskiej Partii Robotniczej 1944-1948. Warszawa 1975.
Jzef Jakubowski, Z problemw polityki owiatowej PZPR w latach 1948 1960. Z Pola
Walki R. 1980, nr 1.

Krzysztof Kosiski, O now mentalno. ycie codzienne w szkoach 1945 1956. Warszawa
2000.

Magorzata Kosiorek, Pedagogika autorytarna. Geneza, modele, przemiany. Krakw 2007.

Hanna Kostrzyska, Nauczania historii na stopniu propedeutycznym w wietle programw
szkolnych w Polsce Ludowej. Wiadomoci Historyczne R. 1980, nr 3.

Elwira J. Kryska, Indoktrynacja modziey szkolnej w Polsce w latach 1945 1956. Biaystok
2003.

Zbigniew Kwieciski, Konieczno - niepokj - nadzieja. Problemy owiaty w latach

siedemdziesitych. Warszawa 1982.

323

 Czesaw Lewandowski, Kierunki tak zwanej ofensywy ideologicznej w polskiej owiacie, nauce
i szkoach wyszych w latach 1944 1948. Wrocaw 1993.

Maksymilian Maciaszek, Treci ksztacenia i wychowania w reformach szkolnych PRL.

Warszawa 1980.

Czesaw Majorek, Czesaw Nowarski, Jzef Ruchaa, Unowoczenianie dydaktyki historii.

Krakw 1990.

Mariusz Mazur, Propagandowy obraz wiata. Polityczne kampanie prasowe 1956-1980.

Warszawa 2003.

Zbigniew Mazur, Obraz Niemiec w polskich podrcznikach szkolnych do nauczania historii

1945-1989. Pozna 1995.

Stanisaw Mauersberg, Reforma szkolnictwa w Polsce w latach 1944-1948. Warszawa 1974.

Stanisaw Mauersberg, Walka o kierunek pracy wychowawczej w szkole polskiej. Rozprawy
z Dziejw Owiaty 1972, tom XV.

Stanisaw Mauersberg, Marian Walczak, Szkolnictwo polskie po drugiej wojnie wiatowej

(1944 1956). Warszawa 2005.

Ferdynand Mielczarek, Ideologiczno-polityczna indoktrynacja nauczycieli w Polsce w latach

1945 - 1956. Opole 1997.

Oblicze ideologiczne szkoy polskiej 1944 1956. Red. Ks. Edward Walewander. Lublin 2002.
Wincenty Oko, Owiata i wychowanie w Polsce Ludowej. Warszawa 1968.
Osignicia i problemy rozwoju owiaty i wychowania w XX- leciu Polski Ludowej. Red.
Bogdan Suchodolski. Warszawa 1966.

Owiata, wychowanie i kultura fizyczna w rzeczywistoci spoeczno-politycznej Polski

Ludowej (1945-1989). Red. Romuald Grzybowski, Toru 2004.

Mieczysaw Pcherski, Szkoa oglnoksztacca w Polsce Ludowej. Warszawa-WrocawKrakw 1970.

Mieczysaw Pcherski, Mirosaw witek, Organizacja owiaty w Polsce w latach 1917-1977.

Podstawowe akty prawne. Warszawa 1978.

Polacy wobec przemocy 1944 1956. Red. B. Otwinowska, J. aryn. Warszawa 1996.
Wojciech Pomykao, Ksztatowanie ideau wychowawczego w PRL w latach 1944-1976.
Warszawa 1977.

Bolesaw Potyraa, Owiata w Polsce 1949 56. [w] Acta Universitais Wratislaviensis nr 1229
z 1992 r., Prace Pedagogiczne LXXXIV.

324

 Bolesaw Potyraa, Szkoa podstawowa w Polsce 1944-1984. Warszawa 1987.

Przebudowa czowieka. Komunistyczne wysiki zmiany mentalnoci. Red. Marcin Kula,
Warszawa 2001.

Anna Radziwi, Ideologia wychowawcza w Polsce w latach 1948-1956. Warszawa 1981.

Rozwj systemu owiaty w latach 1961-1984. Warszawa 1985.
Janusz Rulka, Przemiany wiadomoci historycznej modziey. Bydgoszcz 1991.
Andrzej wiecki, Owiata i szkolnictwo w XXX leciu PRL. Warszawa 1975.
Klemens Trzebiatowski, Organizacja szkolnictwa w Polsce Ludowej. Warszawa 1972.
Joanna Wojdon, Propaganda polityczna w podrcznikach dla szk podstawowych Polski
Ludowej (1944 1989). Toru 2001.

Tadeusz Wrbel, Idee przewodnie w programach szkoy oglnoksztaccej w latach 1918

1978. Warszawa 1985.

325

Indeks osobowy
Albrecht Jerzy............................................89

Czubaszek Elbieta................................ 195

Altszuler Ida...................................... 44, 310

Czubiski Antoni..................................... 129

Augustynek Kazimierz ..112, 116, 117, 310,

Czyrek Jzef..............................................90

320
Banach Czesaw .....66, 67, 72, 75, 85, 118,
119, 310, 311

Czyewski Marcin .......................... 267, 322

Dajri N............................................. 230, 231
Dbek Krzysztof ........................................31

Bandura Ludwik ............................. 143, 311

Dbrowa Marian............................. 264, 312

Baranowski B. .......229, 234, 235, 271, 276,

Dbrowski Jan........125, 227, 231, 270, 307

280, 282, 307

Duska Maria .226, 227, 239, 240, 241, 269,

Baranowski Feliks .............................. 88, 89

270, 271, 275, 280, 282, 283, 284, 307

Barbag Jzef .................... 38, 163, 309, 311

Dobosiewicz Stanisaw....11, 38, 45, 47, 49,

Bartnicki Andrzej .....................................197

162, 312, 322

Bednarski Henryk............................... 88, 89

Dobrowolski Henryk ............... 147, 148, 312

Berman Jakub ...........................................89

Dowiat Jerzy...................101, 102, 259, 312

Biekowski Wadysaw....11, 17, 18, 21, 28,

Dudek Jan ......................250, 252, 254, 312

31, 46, 49, 50, 52, 88, 311

Bierut Bolesaw .......................... 37, 40, 101
Bochwic Teresa................................ 75, 311

Dul Maksymilian ..................................... 174

Dunikowski Bolesaw.....162, 172, 173, 183,
312

Bornholtzowa Adela ............... 104, 176, 311

Duraczyski Eugeniusz.............................89

Borusewicz Mirosaw...............................213

Dutkiewicz Jzef.............238, 239, 242, 307

Brzozowska Jadwiga ............. 244, 245, 311

Faron Bolesaw..........................................88

Centkowski Jerzy ..123, 125, 126, 129, 195,

Feliksiak Jerzy........................181, 182, 312

202, 203, 204, 209, 219, 258, 259, 260,

Fisiak Jacek...............................................88

274, 308, 311

Frycie Stanisaw .........11, 12, 312, 313, 322

Chaasiski Jzef ....................... 35, 36, 311

Fryckowski Edmund ............... 113, 114, 313

Chwostow W. ......................... 233, 234, 307

Gajerski Stanisaw F. ............. 247, 248, 313

Czerniewski Wiktor........................... 11, 322

Gakin I. .................................. 233, 234, 307

Czerwiski Franciszek ............................312

Garbowski Henryk.....................................89
326

Gsiorowska Natalia .....229, 238, 239, 242,

307, 313

Jakubowski Jzef 11, 15, 16, 19, 20, 21, 24,

25, 32, 33, 35, 40, 59, 323

Gbala Alojzy ................................. 236, 313

Jankowski J. ................................... 149, 313

Gsicki Janusz ................................. 12, 322

Janowski Wodzimierz........................ 89, 90

Gierek Edward...........................................69

Jarosiski Witold .................. 29, 88, 90, 313

Giermakowski Marian .....16, 129, 130, 136,

Jasiska Aleksandra ........................ 72, 313

313

Jefimow A.W. .........................233, 234, 307

Gieysztor Aleksander.....210, 227, 228, 307

Jezierski Romuald.....................................89

Glimos-Nadgrska Anna.. 11, 235, 322, 323

Jdraszko C.L. ............................... 241, 313

Gadysz Antoni ...11, 24, 25, 46, 47, 49, 323

Jdrzejewski Stanisaw .................. 212, 314

Gwczyk Jerzy .............................. 247, 313

Kairow Iwan...................................... 39, 318

Gokowski Janusz ..................................292

Kamienik Roman............................ 236, 314

Golias M. ........................228, 235, 236, 307

Kamiska Joanna................... 225, 226, 314

Gomuka Wadysaw......46, 51, 52, 53, 309,

Kasperkowicz Stanisaw ................ 239, 314

310
Gostyska Weronika.............. 163, 231, 313

Katz Henryk...234, 235, 238, 239, 242, 271,

276, 280, 282, 307

Grzybowski Romuald ....................... 29, 324

Kdzia Bogusaw.......................................89

Hawranek Franciszek ............ 247, 248, 313

Klubwna Anna .....243, 244, 247, 248, 272,

Hejnicka-Bezwiska Teresa ... 13, 288, 292,

323
Hoszowska Mariola...10, 13, 22, 24, 25, 26,
52, 323
Hoszowska Wadysawa223, 224, 226, 244,
245, 272, 307, 308
Iniewski Ferdynand .................... 85, 86, 313

285, 308
Kochaski Aleksander........................ 89, 90
Koczerska Maria............................. 263, 308
Kolendo Jerzy......................................... 197
Koralewicz Jadwiga................................ 290
Kormanowa anna....16, 17, 21, 31, 92, 93,
95, 144, 145, 154, 314

Jaboski Henryk..........11, 61, 88, 163, 313

Kosiski Krzysztof ............................ 13, 323

Jakubowska Barbara 12, 22, 32, 37, 40, 91,

Kosiorek Magorzata13, 265, 287, 289, 292,

230, 323

323

327

Kosman Marceli ....255, 257, 259, 261, 274,

278, 279, 281, 308

Maciszewski Jarema ........................ 89, 129

Maj Kazimierz.......................17, 18, 93, 309

Kostrzyska Hanna.......................... 12, 323

Majewski Jan.......................................... 174

Kowalczyk Jzef................................. 38, 89

Majorek Czesaw ...112, 134, 135, 136, 137,

Kowalski Bronisaw .......................... 79, 314

138, 139, 219, 220, 221, 259, 310, 315,

Kozakiewicz Mikoaj ........................... 63, 65

316, 319, 324

Krakowski S...229, 234, 235, 271, 276, 280,

282, 307
Krauze Wiesaw ......................................212

Manteuffel Tadeusz................ 147, 148, 315

Mariaski Kazimierz ....38, 39, 43, 148, 158,
315

Kruszewski Krzysztof ................. 75, 88, 210

Markowski Gustaw 163, 183, 189, 190, 191,

Kryska Elwira J............................... 13, 323

192, 246, 247, 248, 249, 257, 272, 273,

Kuberski Jerzy.11, 62, 63, 68, 88, 194, 300,

278, 308, 313, 315, 316, 320

314, 319

Martynowiczwna Wadysawa ...... 148, 316

Kubiak Hieronim........................................90

Marzec Piotr ................................... 241, 316

Kubiciel Elbieta..................... 259, 260, 314

Matejczuk Maria I. .......................... 211, 316

Kufit Genowefa........................................259

Maternicki Jerzy ....117, 118, 129, 131, 132,

Kula Marcin .............................................325

133, 194, 197, 203, 204, 212, 219, 258,

Kupisiewicz Czesaw........................ 77, 219

259, 316

Kuroczko Eustachy ........11, 16, 20, 42, 315

Matwin Wadysaw.....................................89

Kwaniewicz Jan...242, 243, 271, 277, 281,

Mauersberg Stanisaw.....11, 12, 13, 34, 93,

284, 308

97, 324

Kwieciski Zbigniew................... 64, 66, 323

Mazowiecki Tadeusz.................................47

Landecki T.............................. 229, 271, 307

Mazur Mariusz........................268, 269, 324

Lewandowski Czesaw..................... 13, 324

Mazur Zbigniew......270, 271, 289, 290, 324

Lewiska Pelagia ......................................89

Myk Jzef ..242, 243, 271, 277, 281, 284,

azarska Maria............................... 118, 315

308

ukaszewicz W. ..................... 229, 271, 307

Miso Jzef ................................ 11, 17, 323

upina Zygmunt ......................................214

Michajow Wodzimierz.......34, 95, 154, 316

Maciaszek Maksymilian ... 11, 195, 317, 324

Michaowska - Gumowska Joanna ...........88

328

Mielczarek Ferdynand...................... 13, 324

Missalowa Gryzelda ......236, 237, 238, 240,
271, 279, 280, 307

Pawlik Jzef ..242, 243, 271, 277, 281, 284,

308
Pawowska I. ................................... 238, 318

Miszulin A. ......................233, 234, 235, 307

Petkowski Edward.................................. 197

Modawa Tadeusz .....................................88

Petrykowska Cecylia .............. 182, 247, 318

Morawski Jerzy .........................................90

Pcherski Mieczysaw .11, 29, 30, 174, 318,

Moszczeska Wanda....104, 223, 231, 307,

317

324
Piro Teresa................................... 195, 318

Mrozowska Halina.......................... 231, 307

Patek Urszula ................................ 211, 316

Muszyski Heliodor .......................... 72, 317

Poszyski Zygmunt ............................... 318

Mysakowski Zygmunt...................... 31, 317

Podkowiska Zofia ................................. 163

Ney Roman ...............................................90

Podolak W. ..................................... 226, 307

Niemierko Bolesaw........................ 138, 139

Podraza Antoni............................... 106, 318

Nizioek Alina.................................. 252, 317

Pomorski Jan.................................. 220, 318

Notowicz F.............................. 233, 234, 307

Pomykao Wojciech........11, 15, 47, 58, 324

Nowacki Tadeusz............................. 58, 317

Porbski Tadeusz .....................................90

Nowaczyk Stanisaw .............. 225, 241, 317

Potyraa Bolesaw...11, 12, 46, 93, 324, 325

Nowak-Kiebikowa Maria................ 255, 321

Prochyra Kazimierz .......242, 243, 271, 277,

Nowarski Czesaw.133, 134, 135, 136, 139,

221, 315, 317, 324

281, 284, 308

Przeciszewski Marian....................... 54, 318

Ochab Edward...........................................89

Przeworska Janina.........225, 226, 307, 314

Oko Wincenty ..................... 11, 39, 71, 324

Radwan Zbigniew......................................71

Olszowski Stefan.......................................90

Radziwi Anna....................25, 33, 211, 325

Orowski B. ................................. 23, 24, 317

Ratu Bronisaw ........................................89

Orzechowski Marian......... 90, 128, 129, 317

Reykowski Janusz.................................. 290

Oszczepalska Maria......................... 49, 312

Ruchaa Jzef136, 137, 138, 139, 221, 315,

Parucki Kazimierz ............................ 62, 317

Paszkiewicz Jan............................. 213, 317

319, 324
Rulka Janusz.123, 208, 209, 259, 267, 319,
325
329

Rutkiewicz Karol......................................214
Rysko Janina........................ 195, 260, 319
Samsonowicz Henryk .............................211
Sarnowska W. ........................ 226, 307, 319

Sowikowski Tadeusz ....111, 112, 116, 117,

310, 320
Spiechowicz Wincenty ..242, 243, 271, 277,
281, 284, 308

Sawicki Krzysztof ............................. 79, 319

Stadnicki T...................................... 241, 320

Schaff Adam..................................... 58, 319

Stadniczenko Anna ........................ 238, 320

Schayer Wacaw .......................................19

Stalin Jzef38, 42, 101, 102, 167, 168, 170,

Schoenbrenner Janina..161, 163, 189, 223,

172, 174, 218, 237, 239, 240, 258, 312,

236, 237, 238, 239, 240, 241, 247, 271,

275, 279, 280, 282, 283, 284, 306, 307,
319
Serejski Marian H..228, 231, 235, 236, 307,
319

317
Stpieniowa Jadwiga ....243, 244, 247, 248,
272, 285, 308
Suchodolski Bogdan .11, 24, 39, 47, 50, 56,
320, 324

Serwa Zofia .................................... 136, 316

Suchojad Henryk ............................ 135, 320

Sdziwy Henryk ....242, 243, 245, 246, 248,

Suchoski Adam ............129, 258, 259, 320

251, 252, 271, 272, 273, 277, 278, 281,

Syska Jzef ...................................... 94, 320

284, 285, 286, 308, 312

Syta Andrzej ................................... 259, 260

Siemieska Renata.......................... 72, 313

Szaflik Jzef R................................ 197, 204

Siemiradzki Jzef ........................... 239, 319

Szczechura Tomasz......223, 224, 226, 227,

Siuchniski M. .......229, 234, 235, 271, 276,

280, 282, 307

228, 307
Szczepaski Jan J. .......................... 61, 211

Skaryska Ludwika ...................... 231, 319

Szczerba Wiktor ............................... 58, 320

Skowronek Jerzy...125, 126, 197, 255, 256,

Szczeniak Andrzej L....126, 253, 254, 255,

257, 261, 262, 273, 274, 279, 281, 308,

258, 261, 262, 263, 273, 274, 286, 287,

311

308, 320

Skrzeszewski Stanisaw..11, 15, 17, 18, 19,

Szefliska Edwarda................ 188, 189, 320

22, 23, 25, 28, 33, 34, 35, 37, 88, 96,

Szlachcic Franciszek.................................90

309, 319, 320

Szostakowski Stanisaw 249, 250, 285, 308,

312
330

Szybka Czesaw............................. 252, 321

Wiatr Jerzy........................................ 57, 321

Szymborska Kinga 100, 101, 102, 103, 173,

Wiatr Sawomir ..........................................90

184, 321

Wierzbicki Andrzej.......................... 255, 321

Szyndlar Jan................................... 252, 321

Willaume Juliusz..................... 229, 271, 307

ledziewska Joanna ...................... 250, 321

Wipszycka Ewa .............................. 263, 308

liwerski Bogusaw ........................ 265, 288

Wituch Tomasz....................................... 197

reniowska K. ................228, 235, 236, 307

Wojciechowski Marian...129, 219, 253, 254,

witek Mirosaw ......................................11

255, 308

wida-Ziemba Hanna .............................292

Wojdon Joanna ................12, 267, 286, 325

wiecki Andrzej.......................... 11, 61, 325

Wojeski Teofil ................................. 45, 177

Tazbir Janusz ..........................................204

Wolski Jzef ...........................227, 228, 321

Tejchma Jzef.................................... 88, 90

Wooszyn Jacek ........................................28

Tomazik Kazimierz..................................227

Woowiec Aleksander..................... 238, 321

Tomczyk Wojciech ......................... 248, 321

Wrbel Tadeusz ......11, 241, 244, 321, 322,

Topolski Jerzy ................................ 124, 321

Tropaczyska-Ogarkowa W. 223, 224, 226,
307

325
Wrblewski Zenon.....................................89
Wycech Czesaw ......11, 18, 22, 88, 93, 322

Trynkowski Jan .......................................197

Zahorski Andrzej .................... 244, 245, 322

Trzebiatowski Klemens .................... 11, 325

Zajc Kazimierz.............................. 176, 322

Tuodziecki Wacaw........11, 47, 57, 88, 321

Zajczkowski S............................... 229, 307

Turlejska Maria........................................163

Zauski Zbigniew............................... 59, 322

Twardowska-Russocka J. ...... 241, 243, 321

Zawadzki Franciszek.................. 94, 95, 322

Ukleja Irena .................................... 252, 321

Zemankowa Zofia......................................89

Walczak Marian.........................................12

Zielecki Alojzy..................................... 3, 322

Walewander Edward........................ 13, 324

Zieliska Zofia ........................................ 197

Waszkiewicz Jan.....................................213

Zikowski Marek.................................... 290

Werblan Andrzej........................... 58, 89, 90

Zubok L................................... 233, 234, 307

Wereszycki Henryk ................ 229, 271, 307

Zwolska Wanda.....111, 112, 228, 234, 235,

Wesoowska Eugenia Anna ....... 73, 86, 321

236, 271, 276, 280, 282, 307, 322

331

kiewski Stefan ....................... 17, 18, 322

332