Teksty Drugie 2009, 6, s.

34-47

Interkulturowo literatura
komparatystyka.
Andrzej Hejmej

http://rcin.org.pl

Szkice

Andrzej HEJMEJ
Interkulturowo literatura komparatystyka

34

1.
Zestawienie wtytule trzech zagadnie interkulturowoci, literatury ikomparatystyki decyduje, rzecz jasna, owstpnych rozstrzygniciach, sytuujc od
razu zjawiska literackie wokrelonym wietle. Ot kluczowym rejestrem literatury zpunktu widzenia bada interkulturowych okazuje si przekad, by uy starej
nazwy Gillesa Mnagea la belle infidle, czy te, najlepiej chyba powiedzie
wkontekcie Translation Studies, literatura tumaczona; przekad (literacki) zkolei okazuje si dzisiaj przedmiotem szczeglnego zainteresowania nowoczesnej
komparatystyki komparatystyki kulturowej. Mona by wic stwierdzi, e wprzypadku ustalania sygnalizowanych zalenoci istnieje niebezpieczna pewno, ktra przybiera posta klasycznego sylogizmu skoro nie ma nic bardziej oczywistego, ni mwienie ointerkulturowoci iliteraturze/przekadzie oraz literaturze/
przekadzie ikomparatystyce, nie ma zatem nic bardziej oczywistego, ni mwienie wostatecznym rozrachunku ointerkulturowoci ibadaniach porwnawczych.
Niezalenie od logiki argumentacji wyeksponowane zostaj tym samym dwie aktualne wdzisiejszej komparatystyce kwestie, wymagajce subtelnego komentarza:
interkulturowo jako jedna zkoncepcji kultury, wpywajca wsposb istotny, jak
sdz, na profil nowoczesnych bada porwnawczych, oraz szeroko rozumiany
przekad (wizany nie tylko zliteratur tumaczon, ale iteoriami przekadu).
Wtakiej perspektywie nietrudno osformuowanie mocniejszej tezy: paradygmat
interkulturowoci ikwestie przekadu/translacji odgrywaj wostatnim czasie decydujc rol wksztatowaniu nowego czy te alternatywnego paradygmatu komparatystyki.

http://rcin.org.pl

Hejmej Interkulturowo literatura komparatystyka

D.-H. Pageaux Multiculturalisme et interculturalit, w: tego Littratures et cultures en

dialogue, essais runis, annots et prfacs par S. Habchi, Harmattan, Paris 2007,
s. 163-174.

Le livre noir du colonialisme. XVIe-XXIe sicle, de lextermination la repentance, sous

la dir. de M. Ferro, T. Beaufils, Y. Bnot, C. Bernand et al., R. Laffont, Paris 2003.

W. Welsch Transkulturowo. Nowa koncepcja kultury, prze. B. Susa, J. Wietecki,

w: Filozoficzne konteksty koncepcji rozumu transwersalnego. Wok koncepcji Wolfganga
Welscha, cz. II, red. R. Kubicki, Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Pozna 1998,
s. 195-222.

http://rcin.org.pl

35

Paradygmat interkulturowoci, szeroko dyskutowany wtrzech ostatnich dekadach zwaszcza we Francji, to wistocie reakcja na szereg rozmaitych koncepcji
objaniajcych hybrydyczny charakter wspczesnych kultur, takich koncepcji, jak
akulturacja, wielokulturowo, plurikulturowo czy ostatnio transkulturowo. w paradygmat, najmocniej akcentowany dzisiaj wzakresie edukacji, socjologii, kulturoznawstwa, filozofii, antropologii, zyskujcy take wykadnie komparatystyczne, czego wiadectwem tekst Daniela-Henri Pageaux Multiculturalisme
et interculturalit1, wie si najoglniej mwic znowym stanowiskiem wsporze omodel wspczesnego wiata. W przypadku interkulturowoci wspistniej
paradoksalnie iwkonsekwencji cieraj si dwie tendencje. Celem jednej znich
jest utrzymywanie rnorodnoci iheterogenicznoci kulturowej (jzykowej, etnicznej, wyznaniowej), celem drugiej zacieranie owej rnorodnoci poprzez
procesy integracji iasymilacji, zwizane znieuniknionymi zjawiskami globalizacji iglokalizacji. (Wida to skdind dobrze wrealiach Unii Europejskiej, gdzie
dochodzi do konfrontacji dwch rozbienych wizji, walki ozachowanie odrbnoci kulturowej oraz walki orealizacj tzw. wsplnej polityki.) Interkulturowo
naleaoby ostatecznie uzna, jak sdz, za swoist kontrpropozycj, ale iza jeden
obok przede wszystkim wielokulturowoci itranskulturowoci spord istniejcych projektw bada kulturowych, majcych zwizek zpolityk, ruchami migracyjnymi, przeszoci kolonialn (take, co ewidentne, zglobalizacj inow
postaci imperializmu, ktr Marc Ferro okrela wLe livre noir du colonialisme
mianem kolonializmu bez kolonii2).
Nie chciabym tutaj wprzesadny sposb eksponowa znaczenia interkulturowoci, chocia taka pokusa jest oczywista. Zwaszcza przy zaoeniu, e koncepcje
wielokulturowoci, rodzce aktualnie coraz wikszy opr, okazuj si niewystarczajce, e najlepszy czas maj ju niewtpliwie za sob, co jednak nie oznacza
wadnej mierze, i odchodz do lamusa (wiadczy otym na przykad zapis wdokumentach Unii Europejskiej spoeczestwa europejskie s wielokulturowe
iwieloetniczne), e uznawana za najbardziej adekwatn wopisie wspczesnego
wiata wykadnia Wolfganga Welscha3 Transkulturowo. Nowa koncepcja kultury
nie odcina si wsposb radykalny od interkulturowoci. Wbrew sugestiom niemieckiego filozofa koncepcje interkulturowoci sytuuj si, wmoim przekonaniu, znacznie bliej koncepcji transkulturowoci ni koncepcji wielokulturowo-

Szkice
ci. Oczywicie, rnice istniej: interkulturowo odwouje si do r e l a t y w n e j t o s a m o c i k u l t u r o w e j, podczas gdy wpropozycji Welscha kulturowa tosamo to konstrukcja, ktra jest produktem wyobrani zprzeszoci
(zastpiona wic zostaje uniego kategori transkulturowe tosamoci). Nie rezygnujc zwartociowania oraz zhierarchii istniejcych projektw bada, nie trzymajc si zarazem nazbyt kurczowo sposobu argumentacji Wolfganga Welscha
ijego koncepcji transkulturowoci, detronizujcej wszelkie inne koncepcje, poszukuj rozwizania umiarkowanego. Nie oznacza to, naturalnie, kwestionowania
wywodw Welscha, zwaszcza takich konstatacji (nawizujcych midzy innymi
do myli Montaignea): Dla wikszoci znas wielorakie powizania kulturowe s
decydujce dla naszego kulturowego formowania si. Jestemy kulturowymi hybrydami. Stanowisko niemieckiego filozofa wsytuacji forsowania wasnych tez
wzwizku znow koncepcj kultury jest zrozumiae, chocia dobrze wida take uboczne skutki generalizacji; sprawiajcy mu kopot paradygmat interkulturowoci sprowadzony zostaje nieomal do paradygmatu wielokulturowoci. Moliwy
jest zarazem nieco inny punkt widzenia rozstrzygnicie umiarkowane, by tak
rzec, konsyliacyjne. Odnale je mona skdind midzy innymi ufrancuskiego
socjologa ifilozofa Jacquesa Demorgona, ktry nie bez racji mwi otrzech uwikanych wzgldem siebie, komplementarnych perspektywach badawczych: wielokulturowej, transkulturowej oraz interkulturowej4. W takim kontekcie na przykad pytanie oEurop wielokulturow, transkulturow czy interkulturow, jakie
formuuj chociaby francuscy badacze wpracy Dynamiques interculturelles pour lEurope5, nie stawia nikogo przed adnym radykalnym wyborem, potraktowane zostaje jako pytanie czysto retoryczne.

2.

36

Przymiotnik wielokulturowy (multicultural) uyty przez Edwarda F. Haskella6 jako synonim spoeczestwa kosmopolitycznego, wieloetnicznego, wielojzycznego staje si wlatach 80. XX wieku jednym zkluczowych poj wsowniku nie
tylko nauk spoecznych. Reperkusje debat wok kwestii wielokulturowoci, debat prowadzonych zwaszcza wKanadzie, Australii iStanach Zjednoczonych
Ameryki Pnocnej wdwch ostatnich dekadach poprzedniego stulecia, dostrzega
si dzisiaj nieomal wkadej sferze refleksji kulturowej. Wielokulturowo pojmowana jest ju nie tyle jako fenomen pogranicza (jako problem wycznie peryferii czy kresw; niektrzy mwi wtym wypadku opierwszej fazie wielokultu4

J. Demorgon Linterculturel entre rception et invention. Contextes, mdias, concepts,

Questions du Communication 2003 no 4.

J. Demorgon, B. Mller, E.-M. Lipiansky et al. Dynamiques interculturelles pour

lEurope, AnthroposDiff. conomica, Paris 2003.

E.F. Haskell Lance. A Novel about Multicultural Men, The John Day Company, New
York 1941.

http://rcin.org.pl

Hejmej Interkulturowo literatura komparatystyka

Comparative Literature in the Age of Multiculturalism, ed. by Ch. Bernheimer, Johns

Hopkins University Press, BaltimoreLondon 1995.

Referaty zebrano wksice: Comparative Literature Now. Theories and Practice / La

Littrature compare lheure actuelle. Thories et ralisations. Contributions choisies du
Congrs de lAssociation internationale de littrature compare tenu lUniversit
dAlberta en 1994, textes runis et prsents par S. Ttsy de Zepetnek, M.V. Dimi,
I. Sywenky, H. Champion, Paris 1999.

M. Riffaterre On the Complementarity of Comparative Literature and Cultural Studies,

w: Comparative Literature, s. 66-73.

http://rcin.org.pl

37

rowoci), ile jako fenomen wspczesnych metropolii, tzw. wzw glokalnych,

skupisk ludnoci wgwnych orodkach wspczesnego ycia (drug faz wielokulturowoci wie si zrzeczywistoci Nowego Jorku, Tokio, Londynu, Berlina,
Parya) i przede wszystkim jako fenomen caych wspczesnych spoeczestw.
W sytuacji fiaska idei spoeczestw monoetnicznych, upadku projektw monokulturowoci iodchodzenia od pomysw radykalnej integracji (dokonywanej
wdrodze redukcji jzykw ikultur regionalnych, czego najlepszym przykadem
Francja, aszerzej: francuski model unifikacji) wielokulturowo oznacza nie
tylko przekroczenie czy te zarzucenie ideologii kulturowego tygla (melting pot),
ale uznawana jest za swoiste remedium, kolejny sposb politycznego wybrnicia
zimpasu narastajcych zagroe. w projekt polityczny (sygnowany m.in. nazwiskiem Charlesa Taylora) ma wzamierzeniu suy prowadzeniu skutecznej walki
zdyskryminacj, nacjonalizmem, rasizmem, antysemityzmem, zapewni pokojow koegzystencj kultur autochtonicznych ikultur (e)migrantw, wspistnienie
wramach swoicie narzuconej demokracji rozmaitych wsplnot igrup spoecznych, politycznych, wyznaniowych etc.
Koncepcja wielokulturowoci podjta zostaje bardzo szybko przez amerykaskich ikanadyjskich komparatystw, aw latach 90. XX wieku staje si gwnym
przedmiotem dyskusji ijednym zzasadniczych postulatw, oczym wiadczy zarwno opracowany wroku 1993 raport ostanie amerykaskiej komparatystyki
Charlesa Bernheimera7, jak iXIV Kongres AILC8 (1994). Rzecz przy tym jednak charakterystyczna, e projekt wielokulturowoci mimo e traktuje si go
wraporcie Bernheimera jako narzdzie sprzyjajce istotnej refleksji ostosunkach kulturowych, przekadach, dialogu iokazuje si wgruncie rzeczy jedn
zinspiracji studiw postkolonialnych czy studiw feministycznych nie spenia od pocztku oczekiwa wielu przedstawicieli bada komparatystycznych,
take tych, ktrzy akcentuj znaczenie zwrotu kulturowego idostrzegaj ewidentny zwizek komparatystyki znajnowsz antropologi, filozofi czy socjologi. Po pierwsze dlatego, e komparatysta jako badacz wielokulturowoci oddala
si mimochodem od kwestii literackich istudiw literaturoznawczych, staje si
analitykiem uwarunkowa spoecznych, politycznych, kulturowych etc. wtakiej
mierze, jak dzieje si to wprzypadku studiw kulturowych (std zarzuty ipolemiki komentatorw raportu Bernheimera, m.in. Michaela Riffaterrea9, toczone

Szkice

38

wobronie komparatystyki). Po drugie dlatego, e wkadrze tak wyprofilowanych

bada wielokulturowo odnosi si do wspistnienia rozmaitych grup wobrbie zamknitych wsplnot, podczas gdy dzisiejszego komparatyst interesuje
sytuacja wsplnot otwartych. W takich okolicznociach, jak atwo przewidzie,
uznanie zwolennikw komparatystyki kulturowej zyskuje na przykad woski
badacz, politolog Giovanni Sartori (autor Spoeczestwa wieloetnicznego10), ktry
proponuje rozrnia w i e l o k u l t u r o w o (oznacza wspistnienie zamknitych czy te izolowanych wsplnot) oraz p l u r i k u l t u r o w o (oznacza spoeczestwa otwarte, wspistnienie wsplnot otwartych) iktry opowiada si zdecydowanie za drugim wariantem. W przekonaniu niektrych to
rozwizanie samo wsobie niezmiernie cenne pozostaje nadal poowiczne,
std podejmuje si dalsze kroki: we wspczesnej komparatystyce kulturowej,
jak twierdzi dosadnie Daniel-Henri Pageaux, kluczowe okazuje si przejcie od
multi- do pluri- iod pluri- do inter-11. Innymi sowy, przesunicie akcentu zwielokulturowoci na plurikulturowo, zplurikulturowoci za na interkulturowo (prefiks inter- konotuje otwarto, niestabilno, pynny charakter analizowanych fenomenw) uznane zostaje za podstawowe zadanie nowoczesnej komparatystyki.
Inne rozoenie akcentw iwyeksponowanie roli paradygmatu interkulturowoci nie oznacza ani rezygnacji zparadygmatu wielokulturowoci (pierwszy paradygmat jest poniekd nieuniknion konsekwencj drugiego), ani te zacierania
zasadniczych rnic. Wielokulturowo, mwic wskrajnym uproszczeniu, odnosi si przede wszystkim do zachowa grupowych (to koncepcja regulujca wspistnienie rnorodnych grup wdanym spoeczestwie), interkulturowo wpierwszym rzdzie do zachowa indywidualnych, formowania czowieka, ksztacenia;
wprzypadku wielokulturowoci chodzi opozorne eliminowanie antagonizmw
wobrbie jednoci wielokulturowej eliminowanie fundamentalizmu kulturowego, oczasowe odroczenie, ale nie finalne zaegnanie, wewntrznych napi (skutkiem nieuniknionego stanu konfliktu s m.in. wydarzenia z11 wrzenia 2001 roku
itrwajce nadal wojny), wprzypadku interkulturowoci ozainteresowanie czy
wrcz fascynacj inn kultur, fascynacj prowadzc do rzeczywistego poznawania Innego, lepszego rozumienia wasnej iinnej kultury; celem wielokulturowoci
okazuje si porozumienie (rezultat podjtych negocjacji; zwykle dochodzi do porozumienia bez intencji rozumienia: Niemoliwie jest ju jednak zaznacza
Wolfgang Welsch prawdziwe zrozumienie czy nawet transgresja dzielcych nas
barier12), celem interkulturowoci rozumienie (ujmowane czsto wperspektywie hermeneutyki) jako efekt dialogu midzykulturowego. Jrgen Bolten te dwie

10

G. Sartori La sociedad multitnica. Pluralismo, multiculturalismo y extranjeros, Editorial

Taurus, Madrid 2001.

11

D.-H. Pageaux Multiculturalisme et interculturalit.

12

W. Welsch Transkulturowo.

http://rcin.org.pl

Hejmej Interkulturowo literatura komparatystyka

moliwoci okrela sugestywnymi formuami: bycie obok siebie oraz bycie ze
sob. Potrzebne byoby przy tym istotne zastrzeenie, i paradygmat interkulturowoci przeamuje i, si rzeczy, koryguje paradygmat wielokulturowoci; innymi sowy, by posuy si formuami Boltena, bycie obok siebie traktowa
naleaoby jako punkt wyjcia do bycia ze sob13.

3.

13

J. Bolten Multikulturowo ainterkulturowo. Od bycia obok siebie do bycia ze sob, w:

tego Interkulturowa kompetencja, przek. iwprow. B. Andrzejewski, Wydawnictwo
Naukowe UAM, Pozna 2006, s. 108-130.

14

B. Rafoni Panorama de la recherche interculturelle en France, w: Identitt und Diversitt.

Eine interdisziplinre Bilanz der Interkulturalittsforschung in Deutschland und
Frankreich / Identit et diversit. Etat des lieux interdisciplinaire de la recherche sur
linterculturalit en France et en Allemagne, hrsg. von C. Fischer, H. Harth, Ph.
und V. Viallon, Avinus-Verlag, Berlin 2005, s. 26.

15

E.-M. Lipiansky La communication interculturelle, w: Introduction aux sciences de

linformation et de la communication, red. par D. Benot, d. dOrganisation, Paris
1995, s. 190-191.

http://rcin.org.pl

39

Nie sposb, oczywicie, przywoa przy tej okazji rozmaitych wtkw refleksji
wok interkulturowoci (rozstrzygn kwestii terminologicznych, przeledzi bliej historii wielu pokrewnych poj iprocesw ich inflacji) czy te ustali precyzyjnie, jak wyglda aktualnie obszar bada interkulturowych. Strategie studiw
interkulturowych nie poddaj si jakimkolwiek generalizacjom wostatnim czasie badania interkulturowe prowadzone s wobrbie tak rnych dziedzin, jak
edukacja, kulturoznawstwo, politologia, socjologia, psychologia, antropologia, filozofia, ekonomia, prawo, take medioznawstwo, literaturoznawstwo czy komparatystyka kulturowa. Naturalnie, wspczeni badacze prbuj definiowa interkulturowo wrozmaitych perspektywach iwskazywa pewne specyficzne cechy
podejmowanych przez nich bada interkulturowych. Trzy stanowiska uzna mona za charakterystyczne: Batrice Rafoni, ustalajc wplanie czysto teoretycznym
ich odrbno, akcentuje najoglniejsze, formalne warunki, mianowicie rozpatrywanie przedmiotu badania waspekcie dynamicznym, istnienie bezporedniego kontaktu interpersonalnego lub midzygrupowego, atake wybr podejcia empirycznego, przynoszcego wostatecznym rozrachunku studium przypadku 14;
Edmond-Marc Lipianski jako psycholog akcentuje sfer praxis, traktuje wic
owszelkich mechanizmach wymiany (ubrania, ywno, programy telewizyjne),
ointerakcjach ikomunikacji, zarwno komunikacji bezporedniej (np. spotkania), jak iporedniej (np. media), nie zapomina te okwestii metodologii, zwizanej wjego przekonaniu zperspektyw komparatystyczn imodelem crosscultural studies15; Claude Clanet zkolei, majc na uwadze problem masowej imigracji na przedmieciach francuskich, objania interkulturowo jako cao pro-

Szkice

40

cesw psychicznych, umysowych, grupowych, indywidualnych itd. prowadzcych do zachowania relatywnej tosamoci kulturowej iwypracowania midzy
partnerami dialogu pewnych norm zachowa16. Podsumowuje poniekd te stanowiska wLducation interculturelle Martine Abdallah-Pretceille17, ktra eksponuje
znaczenie etyki iwyodrbnia najwaniejsze wymiary bada interkulturowych: po
pierwsze, w y m i a r k o n c e p t u a l n y wzwizku zrozumieniem kultury
iInnego oraz pojmowaniem rnorodnoci kulturowej (kultur ujmuje nie jako
niezalen, homogeniczn cao, wedle Herderowskich metafor autonomicznych
wysp czy kul, co skdind zarzuca Welsch interkulturowoci, ale jako proces
iinterakcj); po drugie, w y m i a r m e t o d o l o g i c z n y : zakada si podejcie interdyscyplinarne, czenie kompetencji zzakresu rozmaitych dyscyplin,
umoliwiajce badanie dynamiki izoonoci zjawisk spoecznych (zdaniem francuskiej badaczki charakterystyczna jest tu perspektywa odlega od perspektywy
esencjalistycznej komparatystyki, mianowicie komparatystyki tradycyjnej); po
trzecie, w y m i a r e t y c z n y, decydujcy otym, i celem badawczym okazuje
si nie tyle znajomo sama wsobie poszczeglnych kultur wodizolowaniu (nie
tyle dostrzeganie pewnych typowych cech norm zachowa, ubioru, religii), ile
znajomo zachodzcych midzy tymi kulturami interakcji, pozwalajca dostrzega rnorodno, respektowa j itraktowa jako wspln warto.
W wietle zestawionych opinii nietrudno pokusi si okonkluzj zamykajc
cz dyskusji problematyka interkulturowoci ju na pierwszy rzut oka sytuuje
si poza perspektyw komparatystyki literackiej. W przekonaniu Martine Abdallah-Pretceille istot interkulturowoci okazuje si relacyjno oraz interakcyjno,
co oznacza jednoczenie, e nie daje si sprowadzi kwestii interkulturowoci do
b i e r n e g o e t n o c e n t r y c z n e g o porwnywania kultur, jak proponuje tradycyjna (neopozytywistyczna, hegemonistyczna itp.) komparatystyka. Trudno jednak przy tym zarazem nie zauway, i interkulturowo sytuuje si dzisiaj
wcentrum uwagi tzw. nowej komparatystyki, midzy innymi za spraw przekadu/translacji. Wspczesne praktyki artystyczne: literatura (literatura tumaczona), taniec, teatr, film, fotografia, rzeba, muzyka, pozostajce, jak skdind wiadomo, wkrgu szczeglnego zainteresowania komparatystw od czasu pierwszych
prb stworzenia komparatystyki interdyscyplinarnej, azwaszcza od momentu
wystpienia Henryego H. Remaka wroku 1961, s niewtpliwie doskona przestrzeni (bez)porednich spotka iwymiany interkulturowej. Ten punkt widzenia podziela wielu komparatystw amerykaskich izachodnioeuropejskich, m.in.
Daniel-Henri Pageaux, atake komparatystw polskich, oczym wiadczy wystpienie Marty Skwary Intertekstualno ainterkulturowo perspektywa filologiczna
16

C. Clanet Linterculturel. Introduction aux approches interculturelles en ducation et en

sciences humaines, Presses Universitaires du Mirail, Toulouse 1990, s. 21.

17

M. Abdallah-Pretceille Lducation interculturelle, PUF, Paris 1999, s. 52. Por. te

teje Comptence culturelle, comptence interculturelle. Pour une anthropologie de la
communication, Le Franais dans le Monde 1996 nr 1.

http://rcin.org.pl

Hejmej Interkulturowo literatura komparatystyka

na IV Kongresie Polonistyki Zagranicznej18 czy tom zbiorowy Dialog midzykulturowy w(o) literaturze polskiej 19.
Wyjtkowo klarowne, przy tym inspirujce ujcie prezentuje Daniel-Henri
Pageaux20, ktry, zastanawiajc si nad takimi kwestiami, jak kontakt, zona,
literatura narodowa, literatura regionalna, hybrydyzacja, kreolizacja,
wyrnia trzy potencjalne sfery refleksji wpolu, trzeba by to tak nazwa, i n t e r k u l t u r o w y c h b a d a k o m p a r a t y s t y c z n y c h. W gr wchodzi,
po pierwsze, dobrze znane komparatystom od dawna opisywanie mechanizmw
bezporednich kontaktw literackich, wymian, spotka, tym razem jednak przy
uwzgldnieniu realiw zwrotu kulturowego izwrotu etycznego; po drugie interpretowanie tego rodzaju tekstw, ktre okrela Francuz mianem literatury mediacji (littrature de mdiation) za jej realizacje uznaje przede wszystkim list,
reporta, literatur podrnicz, wywiad, teksty krytyczne, zwaszcza esej; po trzecie
objanianie przez pryzmat literatury zjawisk spoecznych, prowokowanych sytuacj szeroko rozumianej akulturacji czy, jak wolaby mwi Pageaux za etnologiem kubaskim Fernando Ortizem, transkulturacji. Wizja dyscypliny nakrelona przez francuskiego komparatyst, stanowica wistocie jedn zform antropologii literatury, zostaje ostatecznie sprowadzona do wymiaru interkulturowoci, za cay zamys oddaje jego lakoniczna definicja Dialog kultur: wten sposb przetumaczybym spontanicznie interkulturowo. Daniel-Henri Pageaux,
co doskonale wida, nie zajmuje si przy tej okazji przekadem sensu stricto, niemniej posugujc si formu dialog kultur, proponuje horyzont badawczy eksponujcy, si rzeczy, mechanizmy czy operacje i n t e r k u l t u r o w e j t r a n s l a c j i.

4.

18

Polonistyka bez granic, Uniwersytet Jagielloski, Krakw, 911 padziernika

2008.

19

Dialog midzykulturowy w(o) literaturze polskiej, red. M. Skwara, K. Kraso

iJ. Kazimierski, Wydawnictwo Naukowe USz, Szczecin 2008.

20

D.-H. Pageaux Multiculturalisme et interculturalit.

http://rcin.org.pl

41

Mona zaryzykowa hipotez, i perspektywa interkulturowoci oraz rozwj

bada interkulturowych to jeden zczynnikw wpywajcych (bez)porednio na
niespotykane wczeniej zainteresowanie przekadem ijego rang wpolu nowoczesnych bada porwnawczych. Ekspansja przekadu wdzisiejszej komparatystyce (komparatystyce kulturowej) rozpoczyna si nieprzypadkowo wtym samym
czasie, co ekspansja idei interkulturowoci. Do powiedzie, e wmomencie szczytowego rozwoju bada interkulturowych, ktre wlatach 80. wkraczaj wfaz wielowektorowej refleksji (po pocztkowej fazie analiz wlatach 70., zwizanych gwnie, by przypomnie, zedukacj izjawiskami migracji), podejmuj na nowo
zagadnienie przekadu komparatyci zachodnioeuropejscy, oczym wiadczy m.in.

Szkice

42

ksika Claudio Guillna21 czy XI Kongres AILC, zorganizowany wParyu wroku 198522. W nastpnych latach, jak wiadomo, zachodzi na obszarze bada porwnawczych dostrzegalna zmiana wsposobie postrzegania f e n o m e n u
t r a n s l a c j i, zaczyna si stopniowe burzenie ustalonych wpoprzednich dziesicioleciach hierarchii zagadnie, ajednoczenie obowizujcego dotychczas
modelu komparatystyki literackiej. Reorientacja mylenia przekada si na spektakularne gesty: George Steiner wtrakcie wykadu What is Comparative Literature?, wygoszonego na Uniwersytecie Oxfordzkim 11 padziernika 1994 roku, wymownie redefiniuje zakres dyscypliny: W skrcie mona komparatystyk literack okreli jako sztuk rozumienia skoncentrowan na moliwociach iporakach
przekadu23. Jean-Ren Ladmiral (filozof, tumacz Adorna iHabermasa, zarazem propagator bada interkulturowych) stanowczo podkrela, e Literatura
porwnawcza wspiera si na przekadach24. Yves Chevrel zkolei konstruuje zaskakujc paralel historyczn ot posugujc si formu loeuvre
t r a n g r e (oznacza ona zarwno tekst wjzyku obcym, jak ijego przekad
na inny jzyk) oraz przypominajc mimochodem, i pierwsza we Francji katedra
komparatystyki literackiej na Sorbonie Claudea Fauriela, zaoona wroku 1830,
nosia nazw chaire de littrature t r a n g r e, wiadomie eksponuje cis
zaleno midzy komparatystyk aliteratur wjzyku obcym ijej wersjami przekadowymi25.
Przekad (literacki) jednake, wok ktrego prbuje si od niedawna rekonstruowa ca dyscyplin mam na myli wysiki takich badaczy, jak Andr Lefevere, Susan Bassnett, George Steiner, Yves Chevrel, Emily Apter by wobrbie
komparatystyki literackiej przez kolejne dziesiciolecia XX wieku bd pomijany, bd wiadomie niedoceniany imarginalizowany (to znaczy traktowany jako
tzw. materia pomocniczy, jedna zform recepcji rnojzycznych literatur). Wystarczy tylko wspomnie oklasycznym opracowaniu Paula van Tieghema zlat 30.
21

C. Guilln The Challenge of Comparative Literature, Harvard University Press,

Cambridge 1993; wyd. hiszp. 1985.

22

Referaty zebrane wksice: La traduction dans le dveloppement des littratures /

Translation in the Development of Literatures. Proceedings of the XIth Congress of the
International Comparative Literature Association, responsables de la publication
J. Lambert et A. Lefevere, w: Actes du XIme Congrs de lAssociation internationale de
littrature compare, Paris, 20-24 aot 1985, sous la dir. de E. Kushner et D. Pageaux,
P. LangLeuvenLeuven University Press, BernBerlinParis 1993.

23

G. Steiner Czym jest komparatystyka literacka?, prze. A. Matkowska, Porwnania

2005 nr 2, s. 19-20.

24

J.-R. Ladmiral Traduire. Thormes pour la traduction, Gallimard, Paris 1994, s. VIII.

25

Y. Chevrel La littrature compare et la qute dun territoire, w: Comparer ltranger.

Enjeux du comparatisme en littrature, sous la dir. de . Baneth-Nouailhetas,
C. Joubert, Presses universitaires de Rennes, Rennes 2006, s. 55. Por. te tego
La littrature compare, PUF, Paris 1989.

http://rcin.org.pl

Hejmej Interkulturowo literatura komparatystyka

26

R. Wellek Kryzys literatury porwnawczej, prze. I. Sieradzki, w: tego Pojcia

iproblemy nauki oliteraturze, wyb. iprzedm. H. Markiewicz, prze. A. Jaraczewski,
M. Kaniowa, I. Sieradzki, PIW, Warszawa 1979, s. 393.

27

R. Etiemble Comparaison nest pas raison. La crise de la littrature compare, Gallimard,

Paris 1963.

28

Por. D. uriin Problmy literrnej komparatistiky, Bratislava 1967; tego Teria

literrnej komparatistiky, Bratislava 1975.

29

E. Etkind Un art en crise. Essai de potique de la traduction potique, LAge dHomme,

Lausanne 1982.

30

The Levin Report, 1965; The Greene Report, 1975, w: Comparative Literature in the Age
of Multiculturalism, s. 21-27, 28-38.

31

Comparative Literature in the Age of Multiculturalism.

32

H. Saussy Exquisite Cadavers Stitched from Fresh Nightmares. Of Memes, Hives, and
Selfish Genes, w: Comparative Literature in an Age of Globalization, ed. by H. Saussy,
Johns Hopkins University Press, Baltimore 2006, s. 3-42.

http://rcin.org.pl

43

La Littrature compare czy opinii zlat 50. Ren Welleka oprzekadzie jako kwestii ubocznej26. Niewiele chyba zmieni wtym zakresie oceniajc zdzisiejszego
punktu widzenia wany, niemniej osamotniony gos Ren Etiemblea27, niewiele zmieniy wysiki strukturalistycznego porzdkowania zjawisk przekadowych
Dionza uriina28. Przekad, oczywicie, nigdy nie zosta ostatecznie usunity
zprojektw komparatystyki literackiej, ale te wobrbie tradycyjnych, neopozytywistycznie zorientowanych bada porwnawczych nie zyska przez cae lata stosownej rangi rozpatrywany by skdind zazwyczaj wwietle lingwistyki przy
zachowaniu bezpiecznego dystansu wzgldem na przykad filozoficznych propozycji Friedricha Schleiermachera (ber die verschiedenen Methoden des bersetzens,
1813) bd Waltera Benjamina (Die Aufgabe des bersetzers, 1923), do ktrych chtnie si aktualnie powraca.
Przejawiany czy te manifestowany przez kolejne generacje europejskich komparatystw sceptycyzm wobec przekadu wynika nie tylko zpowodu braku zainteresowania, by posuy si formu Efima Etkinda, sztuk wstanie kryzysu29,
nie tylko zpowodu podejrzanego statusu przekadu (traduttore traditore) czy nawet obaw przed zarzutami onieprofesjonalne dziaanie (nieznajomo jzykw),
ale przede wszystkim zpowodu esencjalistycznego podejcia postpowania wmyl
zasady, i komparatystyka literacka stanowi porwnywanie literatur woryginale,
porwnywanie zatem pozbawione przekadu jako rodka mediatyzacji. Radykaln zmian optyki wida dobrze wkolejnych raportach amerykaskich komparatystw: oile wtzw. raportach Levina (1965) iGreenea (1975)30 przekad literacki
poza niewieloma wyjtkami jest czym niestosownym iponiekd zabronionym wpraktyce komparatystycznej (naley bada wycznie orygina, std te
konieczno opanowania wielu, take odlegych jzykw), otyle wraportach Bernheimera31 (1993) iSaussy32 (2004) zyskuje on diametralnie odmienne wykadnie
(w pierwszym zraportw przypada mu miano wanego narzdzia walki zetno-

Szkice
centryzmem). Krtko konkludujc, szczeglna warto przekadu (literatury tumaczonej) wyeksponowana zostaje wdwch ostatnich dekadach. Dzisiaj traktowany jest on jako zjawisko nie tylko podane wpolu refleksji komparatystycznej, otwierajce nowe perspektywy badawcze (m.in. imagologia), ale i wkonsekwencji przesdzajce wznacznej mierze oaktualnym potencjale rozwojowym
dyscypliny.

5.

44

Zwrot translatologiczny dokonujcy si wbadaniach porwnawczych wlatach 90. XX wieku skutkuje uznaniem przekadu za gwn si napdow nowoczesnej komparatystyki, ktra poszukuje tym samym na nowo wsplnych perspektyw badawczych ztranslatologi wmomencie zwrotu kulturowego (tene zwrot
wTranslation Studies, mwic wnajwikszym skrcie, prowadzi do traktowania przekadu jako obrazu Innego wdialogu midzykulturowym). Kada zdyscyplin we
wczeniejszych dekadach przechodzi odrbne fazy rozwojowe: translatologia
wzwizku zwaszcza zrozmaitymi, luno powizanymi paradygmatami Translation Studies, mnocymi si od lat 70., zorientowanymi na jzyk przekadu oraz
kultur docelow (w pierwszym rzdzie odnotowa trzeba znaczenie bada polisystemowych iszkoy manipulistw, propozycji Itamara Even-Zohara, Jamesa
Holmesa, Jos Lamberta, Gideona Touryego, Andr Lefeverea, Susan Bassnett33);
komparatystyka za wzwizku zwaszcza zparadygmatami bada interdyscyplinarnych, odnoszcymi si mimochodem do nowych k w e s t i i p r z e k a d o w y c h. Po okresie, wktrym translatologia ikomparatystyka literacka rozwijaj si jako niezalene dziedziny bada, przychodzi czas ewentualnych paktw. Sytuacja nie jest oczywicie ani jednoznaczna, ani przesdzona; autorzy niektrych dzisiejszych projektw spod znaku nowych studiw nad przekadem traktuj bowiem badania porwnawcze jako subdyscyplin Translation Studies (np. Susan
Bassnett), autorzy innych chtnie dystansuj si wobec wszelkich koncepcji komparatystycznych (np. Mary Snell-Hornby34; ten punkt widzenia podzielaj niewtpliwie Piotr Bukowski iMagda Heydel, redaktorzy niedawno wydanej, wartociowej antologii Wspczesne teorie przekadu35).
W propozycji Susan Bassnett dochodzi do swoistego przejcia komparatystyki
przez nowe badania nad przekadem (rozwj Translation Studies twierdzi rwno33

O tych badaczach iich koncepcjach zob. zamieszczony wniniejszym numerze

Tekstw Drugich artyku Magdy Heydel Zwrot kulturowy wbadaniach nad
przekadem.

34

Zob. m.in. M. Snell-Hornby Translation Studies. An Integrated Approach, J. Benjamins

Pub., AmsterdamPhiladelphia 1988; M. Snell-Hornby The Turns of Translation
Studies. New Paradigms or Shifting Viewpoints?, J. Benjamins Pub., Amsterdam
Philadelphia 2006.

35

Wspczesne teorie przekadu, red. P. Bukowski, M. Heydel, Znak, Krakw 2009.

http://rcin.org.pl

Hejmej Interkulturowo literatura komparatystyka

36

S. Bassnett Comparative Literature. A Critical Introduction, Blackwell, Oxford 1993.

37

Y. Chevrel La littrature compare, Paris 1989; G. Steiner Rozumienie jako przekad,

w: tego Po Wiey Babel. Problemy jzyka iprzekadu, prze. O. iW. Kubiscy,
Universitas, Krakw 2000, s. 86-87.

38

E. Apter Translation Zone. A New Comparative Literature, Princeton University Press,

Princeton 2006.

http://rcin.org.pl

45

znaczny jest ze schykiem komparatystyki36). Yves Chevrel oraz George Steiner37

zkolei pozostaj przy komparatystyce, jej autonomii, mona zatem umownie
powiedzie, i zajmuj bardziej umiarkowane stanowisko. Obaj bezwarunkowo
lokuj przekad wcentrum wszelkich dziaa komparatystycznych: pierwszy
pojmuje przekad wsko (jako przekad literacki), mwi onowej dziedzinie bada literackich, anawet nowej dyscyplinie, przy czym komparatystyk traktuje
wLa littrature compare jako narzdzie poznania Innego, umoliwiajce lepsze
rozumienie wasnej tosamoci kulturowej, drugi ucze klasykw hermeneutyki, Schleiermachera, Gadamera, Ricoeura pojmuje przekad od czasw ksiki
After Babel. Aspects of Language and Translation (1975) jako szeroko rozumian sztuk translacji, zarwno jako przekad wewntrzjzykowy, jak iprzekad zewntrzjzykowy (w e w n t r z j z y k a l u b m i d z y j z y k a m i konstatuje l u d z k a k o m u n i k a c j a m u s i o z n a c z a p r z e k a d).
W kontekcie przywoanych propozycji (Bassnett, Chevrela, Steinera) wida
dobrze, i wgr wchodz dwa rne, niemniej cile powizane ze sob wprzestrzeni refleksji komparatystycznej zagadnienia przekadowe, mianowicie p r z e k a d l i t e r a c k i j a k o t a k i (literatura tumaczona) ip r z e k a d
j a k o t r y b i n t e r p r e t a c j i, rodzcy rozmaite t e o r i e t r a n s l a c j i.
Nowoczesna komparatystyka wyranie eksponuje dwa gwne nurty teorii przekadu: hermeneutyczny (G. Steiner) oraz postkolonialny (G.Ch. Spivak, E. Apter). Mimo istniejcych midzy nimi zasadniczych rnic, nie ulega najmniejszej
wtpliwoci, e etyka jest spraw kluczow idla paradygmatu hermeneutycznego,
idla interwencjonistycznego paradygmatu postkolonialnego. W przekonaniu takich badaczy jak Emily Apter, neutralne traktowanie przekadu po 11 wrzenia
2001 roku okazuje si niemoliwe translacja, zjednej strony, staje si nade wszystko koniecznym warunkiem funkcjonowania wspczesnego wiata, teatru wojny,
inaczej mwic: wwymiarze wielokulturowoci, jeli przysta na formu komparatystki, strefa przekadu jest stref wojny, zdrugiej za co najwaniejsze dla
komparatystki kulturowej ico naleaoby tutaj sytuowa wperspektywie interkulturowoci oraz transkulturowoci zaspokaja postkolonialne denia, przenikajc wielokulturowe obszary, stwarzajc jak wStrefie Apollinairea miejsca ijzyki w-przekadzie (ten tryb mylenia prowadzi Apter do konkluzji, e globalny przekad jest inn nazw komparatystyki)38. W podobnym kierunku, jak trzeba
by powiedzie, interkulturowoci oraz transkulturowoci, zmierza take wDeath
of aDiscipline Gayatri Chakravorty Spivak wraz ze swoj ide planetaryzacji (planetarity), ktra zasadza si na istnieniu wolnej przestrzeni ycia inieustannym

Szkice

46

wysiku translacji wwarunkach codziennoci, na dziaaniu analogicznym do tych

przedsiwzi, ktrych podejmuj si Lekarze bez Granic39.
Kwestia przekadu literackiego wokolicznociach ekspansji nowych teorii przekadu zyskuje nowe wiato. Niestosownoci byoby twierdzi, i wprzypadku
koncepcji wielokulturowoci rezygnuje si ztranslacji, przekadu, literatury tumaczonej. Wielokulturowo pojmowana za omawianym wyej Jrgenem Boltenem jako bycie obok siebie, by tak rzec, pozornie tylko eliminuje przekad
(skutek gettoizacji i zwaszcza politycznego gestu dystansowania si, czy wrcz
nacjonalizmu). Spoeczestwo wielokulturowe jako spoeczestwo wsplnot zamknitych (podajc za wykadni Giovanniego Sartoriego) nie obywa si bez
przekadu literackiego, niemniej ma on zreguy charakter, jak powiedziaby zapewne Antoine Berman, etnocentryczny, hipertekstowy iplatoski, staje
si chcc nie chcc narzdziem gry politycznej40. Uwzgldnienie trzech oczywistych faktw, mianowicie istnienia wielokulturowych spoeczestw (wielokulturowo poziomem zero bada nad kultur), potencjalnego dialogu interkulturowego jako dziaania wiadomego, dobrowolnego czy niewymuszonego (interkulturowo jako mechanizm kulturowej transgresji, nie za jako zabieg kosmetyczny, by przypomnie okrelenie Welscha), wreszcie transkulturowego formowania si podmiotu (transkulturowo jako efekt samoistnych procesw kulturowych, czsto niezamierzonych inieuwiadamianych) prowadzi tutaj do finalnych
konkluzji wzwizku zinterkulturowoci iprzekadem. Ot wprzypadku interkulturowoci, ktra inaczej ni transkulturowo zakada obco/inno, pojawia si moliwo interpretacji, przyswojenia, transgresji, przy czym sensem przekadu jest (lub ostroniej: moe by) to, co Paul Ricoeur nazywa j z y k o w
g o c i n n o c i 41, czy te za nieprzecenionym dla niego Antoinem Bermanem pragnieniem tumaczenia. Bez wtpienia wtaki wanie sposb myli
oprzekadzie iRyszard Kapuciski, gdy eksponuje jego wag wwielokulturowym wiecie iuznaje tumacza postaci XXI wieku42.
Krtko konkludujc: istot interkulturowoci wperspektywie komparatystyki
kulturowej, okazuje si, zjednej strony, szeroko pojmowana tra n s l a c j a
midzykulturowa irozumienie rodzce zaangaow a n i e, e m p a t i , s o l i d a r n o (oczywist rol speniaj tu iteorie
przekadu, ifenomen literatury tumaczonej), zdrugiej natomiast co nie mniej
39

G. Ch. Spivak Death of aDiscipline, Columbia University Press, New York 2003,
s. 38.

40

A. Berman La Traduction et la lettre ou lauberge du lointain, d. du Seuil, Paris 1999,

s. 26.

41

P. Ricoeur, P. Torop O tumaczeniu, prze. T. Swoboda, S. Ulaszek, wstp E.

Balcerzan, Wydawnictwo UG, Gdask 2008.

42

R. Kapuciski Tumacz posta XXI wieku, w: Pisarze polscy osztuce przekadu: 14402005. Antologia, wyb. ioprac. E. Balcerzan, E. Rajewska, Wydawnictwo Poznaskie,
Pozna 2007, s. 466-471.

http://rcin.org.pl

Hejmej Interkulturowo literatura komparatystyka

wane u z n a n i e k o n c e p c j i s p o e c z e s t w a u f o r m o w a n e j w m o m e n c i e z m i e r z c h u c z y k o c a s t a r e g o k o l o n i a l i z m u. Nie bez powodu wic komparatysta Jean-Marc Moura twierdzi, e literatury postkolonialne stanowi we wspczesnym wiecie istotn form negocjacji interkulturowych ie krytyka postkolonialna, inspirowana studiami kulturowymi, interesuje si literatur jako rezultatem zachwianej wymiany interkulturowej43.

Abstract
Andrzej HEJMEJ
Jagiellonian University (Krakw)

Interculturality Literature Comparative Literature

43

J.-M. Moura, Critique postcoloniale et changes culturels, w: Frontires et passages. Les

changes culturels et littraires. Actes du XXVIIIe Congrs de la Socit franaise de
littrature gnrale et compare, Rouen, 15-16-17 octobre 1998, textes runis et
prsents par Ch. Foucrier et D. Mortier, Publications de lUniversit de Rouen,
Rouen 1999, s. 237, 243.

http://rcin.org.pl

47

The article discusses the present-day situation of the discipline of comparative literature,
particularly the question of translation and theory of translation in an intercultural context.
Ageneral discussion on interculturality, multiculturality (after, i.a., Daniel-Henri Pageaux)
and translation (George Steiner, Susan Bassnett, Yves Chevrel, Emily Apter) leads to the
conclusion that these concepts have been crucial to the comparative literature during the
last decades of the twentieth century. Finally, the author distinguishes two types of comparative
studies: traditional comparative literature and comparative cultural studies. In the field of
traditional comparative literature the translation appears as amarginal problem, whereas
in the area of comparative cultural studies, at the time of the translation turn, it is understood
as amain source of innovation and as aconfrontation with otherness. In this perspective,
the literary translation, which becomes an ethical problem, is related to linguistic hospitality
(Paul Ricoeurs concept).