Dat wat Is

Dat wat Is
gesprekken over het onveranderlijke

Han van den Boogaard

samsara

Voor Lucy
metgezel op het pad zonder bestemming

2012 Han van den Boogaard

Deze uitgave: Samsara Uitgeverij bv 2012
Omslagontwerp: Erik Th:

www.erikthedesign.com

Lay-out: Studio 28, Hillegom

ISBN: 978-90-77228-98-2 I NUR 728
Niets uit deze uitgave mag gereproduceerd worden zonder
schriftelijke toestemming van:
Samsara Uitgeverij bv
Herengracht 341, 1016 A2 Amsterdam
www.samsarabooks.com

Where were you before you were born?

Where will you be when you die?
Where would you be without nothing?
Alan Wtts

Inhoud

Wakker worden

11

Tony Parsons
Dit is alles wat er is

15

Gangaji
Een muur van liefde

33

Jan van den Oever

Passie voor niemandsland

51

JeffFoster
Alles is al volledig ontwaakt

73

Ton Lathouwers
Gaan staan waar geen plek is om te staan

97

Wayne Liquorman
De goddelijke hypnose

115

Zil Chezero

De hoef van Zit

135

Joanika Ring
Eenheid en het wezen van de tegenstelling

161

Rupert Spira
De intimiteit en de onschuld van de ervaring

Wakker worden

187

Tony Parsons
De droom van het zoeken

213

Jan van Delden

De betovering doorzien

231

Isaac Shapiro
Het Licht van het Nu

247

Philip Renard
Bewustzijn is Leegte die constant kent

267

Unmani
Altijd Leven in niet-weten

287

Hans Laurentius
Niet vechten, niet vluchten, maar voelen

309

tel.

Stel: je hebt hard gewerkt. Je hebt een lange dag gemaakt,

Literatuuropgave

329

je bent moe, en het enige dat je nog wilt is gaan slapen,

Over de auteur

337

ontsnappen aan de waan van de dag. Je zakt langzaam

weg in een soort niemandsland. Beelden en gedachten
komen nog langs, maar ze worden steeds ijler. Uitein
delijk ben je nergens meer, niets meer. Dan verschijnt
er, plotseling en onaangekondigd, een complete wereld,
met bergen, bomen, huizen en mensen, en alle details
die je verder gewend bent te zien. Je weet niet hoe je daar
gekomen bent, of waar je naar toegaat. Dat verbaast je
niet, maar het houdt je ook niet bezig. Wat er gebeurt
vraagt om een onmiddellijke reactie. Nu. Je droomt.
Je droomt dat je ergens voor op de vlucht bent. On
derweg zie je een groot oud huis staan dat half achter

11

een muur verscholen gaat. Je loopt naar binnen. In n

onder vrienden, maar niemand bemoeit zich met hem.

van de kamers vind je een luik in de vloer. Een lange,

Hij beseft dat hij hier al een tijdje niet meer geweest

steile trap loopt recht naar beneden het donkere gat in.

is, eigenlijk al sinds de tijd dat de tuin volstond met

Je komt terecht in een schuur. Tussen het hooi liggen

schommels en klimrekken. In de mensen die rondlo

overal roestige spullen verspreid. Plotseling wordt het

pen herkent hij zijn vriendjes van vroeger. Vergeleken

luik boven je dichtgegooid. Je wilt weg, maar je kunt

met toen is inderdaad minstens de helft van de bomen

geen uitgang vinden. De ruimte is schemerig, koud

verdwenen. Hij vraagt zich af waarom hij hier niet va

en nat. Je hoort het buiten onophoudelijk regenen. Je

ker komt. Nergens is een onnatuurlijk of storend ge

voelt je reddeloos verloren. Elke vluchtweg lijkt afge

luid te horen.

sloten. Je scharrelt wanhopig rond, op zoek naar eten

en bruikbare spullen.

Dan spreekt een van de wandelaars hem aan. 'Fijn

dat je weer terug bent. Dit is slechts een droom, maar

Dan lijkt het alsof er opeens een licht aangaat. Zon

in de droom kun je beter hier zijn dan buiten deze

der enige aanleiding zie je en weet je dat dit een droom

muren.' De droomfiguur knikt, maar je weet dat de

is. Je ziet jezelf in die donkere, koude ruimte lopen, en

wandelaar het tegen jou heeft. Hij kijkt de droomfi

je weet dat jij dat niet bent; dat het slechts de droom

guur in de ogen, maar hij kijkt jou aan. Alle verschillen

frguur is waarmee je je steeds gedentificeerd hebt. Je

en onderscheiden tussen jou en de wandelaar verdwij

voelt zijn angst en zijn wanhoop, maar je weet dat die

nen. Jij en de wandelaar zijn hetzelfde wezen, hetzelfde

bij hem horen, en bij de rol die hij in de droom speelt.

Zijn dat zich manifesteert als de droom. Als de wan

De droom zelf gaat gewoon door, en neemt haar eigen

delaar zich weer tot de droomfiguur richt, weet je dat

onvermijdelijke wendingen. Zelf ben je aanwezig als c

jij slechts tegen jezelf spreekt. 'Wees niet bang', zegt

ja, als wat eigenlijk? Dan realiseer je je dat je aanwezig

de wandelaar. 'Het is mogelijk om wakker te worden.

bent als de droom zelf.

Als dat gebeurt, gaat de droom verder, maar houdt het

De droomfiguur zoekt verder en vindt ten slotte

dromen op.'

een deurtje in een hoek van de schuur. De deur zit

Op dat moment gaan je ogen open. Je weet even niet

niet op slot, hij kan zomaar naar buiten lopen. Hij

meer waar je bent. Maar dan stroomt het verhaal over

komt terecht in een prachtige tuin die volledig omge

jezelf en de wereld binnen. En je beseft dat het dromen

ven wordt door oude kloostergebouwen. Hier en daar

nooit is opgehouden. Je droomt nog steeds, maar nu

lopen andere mensen door de tuin, tussen oeroude

een andere droom. De ene droom volgt de andere op,

bomen waarvan gezegd wordt dat ze steeds schaarser

in een eindeloze reeks. En toch, steeds vaker merk je

worden. Er is een gevoel dat hij hier thuishoort. Hij is

ineens weer dat je wakker bent en de droom te serieus

12

13

genomen hebt. Je bent zo wakker dat je verdwijnt in

een landschap, een geluid of in ogen die even wakker
zijn als jij. Je kunt ze overal tegenkomen. Ze doen je
altijd denken aan die droom over de wandelaars.

Tony Parsons
Dit is alles wat er is

De wandelaars lijken niet veel gemeen te hebben. Ze

zijn jong en oud, het zijn mannen en vrouwen, en ze
lijken soms verschillende talen te spreken. Maar wat ze
zeggen is altijd hetzelfde: je bent niet de droomfguur.
Je zit niet vast in je droom. Zoek uit wat je wel bent.
Vind het geluk in de grootste nachtmerrie en de meest
bizarre droom.
Luister je? Hoor je wat ze zeggen?
Luister goed. Misschien versta je de eerste wandelaar
die je tegenkomt niet, en de volgende ook niet. Maar

ony Parsons is zonder twijfel

de 'eminence grise' onder de

moderne spirituele leraren. Sinds

er loopt een wandelaar tussen die je kunt verstaan. Die

hij in het openbaar is gaan spreken

jouw taal spreekt. Wanhoop niet.

over non-dualiteit, hebben dui

zenden mensen kunnen luisteren

Luister je? Hoor je wat er gezegd wordt?

naar zijn radicale, compromisloze

boodschap - een boodschap die je
alle illusie ontneemt en geen hoop overlaat. Enkelen
van hen zijn inmiddels zelf gaan spreken over Dat wat
Is. Hij wordt door hen gezien als belangrijke inspira
tiebron en lichtend voorbeeld als het gaat om helder
heid van formuleren en consequente benadering van
het onverwoordbare.
Tony werd in 1933 geboren in Brixton, een buiten
wijk van Londen, en groeide op in het nabijgelegen

14

15

Streatham. Hij had een doodnormale jeugd als zoon

los en ging hij op zoek naar mensen waarmee hij kon

van een aannemer. Hij ging naar een katholieke lagere

delen wat hem bezighield. Dat bracht hem onder an

school, waar hij kennismaakte met het traditionele

dere naar de ashram van Osho in Poona. Terug in En

christendom. De voelbare aanwezigheid van God was

geland woonde hij een tijd in een sannyasincommune

een concept dat hem bleef intrigeren, zozeer zelfs dat

e
hij zich op zijn 18 officieel liet registreren als christen.

en werkte hij enkele jaren als psychotherapeut, tot hij

merkte dat hij ook daarin niet kon uitdrukken wat er

Hij kwam al snel tot de conclusie dat de kerk hem

in hem leefde. Pas door het schrijven van Het open

niet veel te bieden had en dat de priesters eigenlijk

geheim lukte het hem om zijn inzicht op eenvoudige,

geen idee hadden wat de boodschap van Christus in

heldere wijze te verwoorden. Niet lang daarna werd hij

hield. Hij bleef zoeken naar andere interpretaties van

gevraagd om te spreken over zijn open geheim, iets wat

die boodschap. Uiteindelijk vond hij wat hij zocht in

hij tot op de dag van vandaag nog steeds doet- meest

een boek van Maurice Nicoll, The New Man. Dat boek

al in Engeland, maar enkele keren per jaar strijkt hij

deed hem inzien dat Christus alleen maar geprobeerd

neer in Amsterdam voor een reeks bijeenkomsten. Tus

heeft om de illusie van afgescheidenheid zichtbaar te

sen de bijeenkomsten door loopt hij met zijn vrouw

maken. Drie dagen na het lezen van The New Man liep

Claire langs de grachten, drinkt hij een biertje in een

hij door Norwood Grove, een park in Londen, en loste

kroeg en vertelt hij, als de gelegenheid zich voordoet,

hij tijdens die wandeling op als individu. In zijn be

een Engelse mop. Als iets hem kenmerkt, is het zijn

kende boekje Het open geheim vertelt hij over die erva

alledaagsheid en zijn lichte, onbezorgde aanwezigheid.

ring, die geen ervaring was: 'Wat er toen gebeurde valt

Maar die is wel gegrond in een onwankelbaar besef van

eigenlijk niet te beschrijven. Ik kan slechts gebrekkig

zijn afwezigheid als persoon- een afwezigheid die de

in woorden weergeven dat er over alles een totale stilte

lichtheid van het bestaan meer dan draaglijk maakt.

en aanwezigheid leek neer te dalen. Alles werd tijdloos

en ik bestond niet meer. Ik verdween, en er

was

geen

sprake meer van iemand die de dingen ervoer.'

Tony verblijft ten tijde van ons gesprek in het Ambas

sade Hotel aan de Herengracht in Amsterdam, en ont

De gebeurtenis in het park bracht een radicale om

vangt me in de prachtige bibliotheek aldaar. Hij draagt

mekeer in het leven van Tony teweeg. Hij begon een

een beige corduroy broek en een even onopvallende

boek te schrijven waarin hij poogde verbanden te leg

sweater. Het enige dat aan hem opvalt zijn zijn licht

gen tussen het christelijke gedachtegoed en zijn erva

blauwe ogen. Maar als ik me voorstel en wat dingen

ringen met de identiteitsloosheid van het bestaan, maar

over mezelf vertel, reageert hij nauwelijks. Pas als ik

die poging strandde. Uiteindelijk liet hij werk en gezin

weer onderweg ben naar huis besef ik dat het persoon-

16

17

lijke element in het gesprek geen relevantie heeft voor

meiijk dat er geen keus is, dat vrije wil niet bestaat. Er

Tony. Misschien wel voor het eerst in mijn leven, rea

is niemand. Ze zijn er volkomen van overtuigd dat er

liseer ik me, heb ik een echt mens ontmoet, in plaats

sprake is van individuele keuze. Als ze dan horen dat

van een persoon. Die ontmoeting trilt nog lang na, net

er niemand is ... dat kunnen ze niet aanhoren. En dan

als de eerste keer dat ik bij een bijeenkomst van Tony

gaan ze in discussie op het niveau van de dualiteit. Aan

aanwezig was. De manier waarop hij toen bij aanvang

de andere kant ken ik mensen die maar n keer ge

nonchalant tegen de muur achter zijn stoel leunde, en

weest zijn en het helemaal begrepen hebben. Anderen

vervolgens de verwachtingsvolle stilte in de zaal ver

komen een paar keer naar de bijeenkomsten en dan

brak met de woorden 'All there is, is this', trok inder

verdwijnt het hele idee van individualiteit gewoon.

tijd een radicale streep door de ogenschijnlijke zwaarte

Het valt uit elkaar.

van het bestaan. En ook nu, in de schemering van een

Overal ter wereld vindt er ontwaken plaats momen

namiddag in april, waaien de stemmen van de andere

teel. En wat ze dan zeggen is dat ze beseffen, op het

treinreizigers en het overbekende Hollandse landschap

moment dat het gebeurt, dat het iets heel natuurlijks

door me heen zonder een spoor achter te laten.

is. Niets bijzonders, aan de ene kant. Aan de andere

kant is het iets geweldigs.

Tony, n van de dingen waar je ons steeds weer op wijst

is dat een persoon volkomen hulpeloos is. Hij kan niets
doen. In feite bestaat hij niet eens.

Heb je enig idee waarom dit juist nu aan het gebeuren

is?

T ijdens de bijeenkomsten krijg ik steeds de vraag: 'Dus

Ik heb het gevoel dat er momenteel slechts enkele

wat u zegt is dat ik niets kan doen en dat ik geen ver

mensen deze boodschap van absoluut compromislo

antwoordelijkheid draag?' En dan zeg ik steeds weer:

ze non-dualiteit overbrengen. Maar er is wel degelijk

nee, ik zeg niet dat je niets kunt doen, want dat zou

een bereidheid om hem te horen. En men hoort hem

betekenen dat er iemand is die niets kan doen. De wer

ook. Deze boodschap wordt van oudsher al gebracht,

kelijkheid is: er is niemand. Dat is iets totaal anders.

maar dan ondergronds. Hij ligt heimelijk verborgen

Veel zogenaamde advaha-mensen hebben een he

binnen georganiseerde religies als het boeddhisme en

kel aan deze boodschap. Ze blijven het argument maar

het christendom. Die religies werken alleen aan de op

aandragen dat wat ik vertel getuigt van luiheid, dat het

pervlakte. Ze hebben geen enkele relevantie als het om

iets afschuwelijks is om te zeggen. Ze begrijpen niet

ontwaken gaat. Het zijn niet meer dan karkassen, maar

wat er fundamenteel naar voren gebracht wordt, na-

hun boodschap wordt door heel veel mensen gehoord,

18

19

omdat het denken zich aangetrokken voelt tot het idee

veau is er tevens nog sprake van een persoon, van een

van het 'worden'.

zoeken dat doorgaat, een willen weten wat er gebeurd

is. De persoon keert terug en wil dat wat er gebeurd is

je maakt een onderscheid tussen ontwaken en bevrijding.

bezitten. Mensen kunnen daar de rest van hun leven in

vast blijven zitten. Of er kan bevrijding plaatsvinden,

Al op heel jonge leeftijd raken we afgescheiden en

de realisatie dat de zoeker die Eenheid wil bezitten ook

nemen we de gedachte 'Ik ben een individu, los van

Eenheid is. Als dat beseft wordt, wordt er plotseling

anderen' voor waar aan. Op het moment dat de af

door niemand gezien dat er alleen maar Eenheid is, en

scheiding plaatsvindt, begint het zoeken. We gaan op

dan is het klaar. Dan is er alleen nog maar wat er is.

zoek naar dat wat we denken verloren te hebben. En zo

Maar alles wat zojuist beschreven is, is natuurlijk ook

groeien we op in een wereld waarin ons geleerd wordt

niet meer dan een droom.

dat je moet streven naar dingen en dat je je leven tot

In bevrijding is niet langer plaats voor een afzon

een succes moet maken. Maar vanuit die situatie kan

derlijk individu. Bevrijding is het volledig ten einde

het gebeuren dat we beginnen te zoeken naar iets an

komen van het gevoel van afgescheidenheid. Maar er

ders dan succesvol zijn in de wereld, en verlichting is

is nog wel een lichaam-geest-organisme met geconditi

een van de dingen die we dan proberen te pakken te

oneerde herinneringen, en reacties en voorkeuren. Dat

krijgen.

is leven. Dat gaat gewoon door.

t weer een andere vorm van succesvol zijn is.

Emoties komen nog steeds op.

Juist. En dan gaan we meestal naar een leraar die aan

0, zonder meer. Er kan van alles gebeuren. Er wordt

geeft dat er een individu is die een keus kan maken.

niets ontkend. Het verschil tussen degene die bevrijd

De meeste leraren doen dat. De boodschap is zelden

is, of liever gezegd: bevrijding, en individualiteit, is dat

zo radicaal als deze. Voor mij is er de zoeker die op

als er een emotie als woede opkomt, dat die bij nie

zoek is, en dan komt er een moment waarop er geen

mand opkomt. Bij individualiteit gaat het altijd om

zoeker meer is, geen tijd, alleen nog maar Eenheid. En

het bezitten van van alles. In bevrijding is er niemand

dat wordt niet gezien door de zoeker, maar gewoon

die de woede in bezie heeft, maar ze kan nog steeds

door niemand. In mijn ogen is dat ontwaken. Vanaf

wel gewoon opkomen, voor niemand, zoals altijd al

dat moment is er voor altijd sprake van een andere

het geval is geweest. In individualiteit blijft de veron

manier van waarnemen, maar op een heel subtiel ni-

derstelde persoon denken dat het hem overkomt. Bij

20

21

bevrijding is er gewoon sprake van woede die niemand

overkomt.

overkomt.

Blijft er dan toch niet een subtiele vorm van dualiteit

over, omdat er aan de ene kant sprake is van egogebonden
woede,

en

aan de andere kant van iets wat dat waar

neemt?
Dat is hoe het aanvoelt, maar in bevrijding zit geen ge
tuige meer. Dat is voorbij. Bij ontwaken kan er sprake
zijn van een getuige, en zelfs vr ontwaken kan dat
het geval zijn, maar in bevrijding zit zelfs niets meer
dat zich bewust is van de manifestatie. Er is alleen nog
zijn, dat wat er is.
En dat is niet te doorgronden ...
Nee, het is een onbegrijpelijk mysterie. En het gaat na
tuurlijk tegen datgene in wat de meeste leraren zeggen,
namelijk dat er bij verlichting geen sprake meer is van
woede, van verlangen of van denken. Dat is onwetend
heid. Dat gaat over een voorstelling van hoe perfectie
er uit dient te zien. Bij bevrijding wordt er niets meer
ontkend.
Alles is volmaakt.
Alles is volmaakt, maar niet voor iemand, niet voor
een persoon.

22

Als je nog een klein kind bent, is er ook niemand die iets

Nee, er is dan alleen 'zijn'.

Denk je dat het een natuurlijke en onvermijdelijke ont
wikkeling is voor een kind om in bezit genomen te wor
den door de illusie een individu te zijn?
Ja, dat geloof ik zonder meer. Eenheid speelt dat het
een individu is, op zoek naar iets genaamd 'geen in
dividu'. Eenheid is zonder meer gefascineerd door het
spel van doen alsof het niet Eenheid is.
Is dat niet ook iets cultureels, omdat we in onze samen
leving het kind leren dat het afgescheiden is? Als er een
samenleving was waarin een kind niet geleerd werd dat
het een individu is, wat zou er dan gebeuren?
Dat weet ik niet. Dat zou heel interessant zijn. Ja, laten
we eens aannemen dat er ergens een samenleving of
een groep mensen zou zijn die dat kinderen niet zou
aanleren. Er zou dan alleen maar bevrijding zijn.
Zou dat niet heel onpraktisch zijn?
Alles zou gewoon hetzelfde blijven, behalve dat er nie
mand zou zijn die zo'n leven zou leiden. Er zou nie
mand zijn aan wie zich dat zou voltrekken.

23

Dat doet me denken aan iets wat een paar jaar geleden
gebeurde. Ik zat in de trein, op weg van mijn werk naar
huis, en ik dacht: als ik me voorstel dat ik hier eigenlijk
niet ben als persoon, wat zou er dan gebeuren? Toen dacht
ik: er zou niets veranderen. En precies op dat moment zag
ik mijn eigen afwezigheid.

Ja. En het gekke is: dat zien lijkt iets te maken te heb

Ja, de hele wereld is al bevrijd, begrijp je? Bevrijding

weer in het 'worden' in plaats van 'zijn'. Maar het is een

en ontwaken bestaan helemaal niet. Het is een foutief

idee, maar dat idee wordt wel overgebracht aan dege
nen die denken dat ze nog niet bevrijd zijn. De realiteit
is: er is alleen maar bevrijding, er is alleen maar Een

ben met ontspanning, met ogen die zich ontspannen,

en dan komt er plotseling iets anders tevoorschijn. Het
probleem is alleen dat het denken dan zegt: 'Aha, dus
op die manier vindt er ontwaken plaats. Het enige wat
ik hoef te doen is ontspannen'. Ja, en dan ben je weer
terug in het levensrad, de tredmolen, want dan zit je
goed voorbeeld: je ziet iets waarvan je denkt dat je het
niet kunt zien.

En als je het eenmaai gezien hebt, blijfje het zien.

heid, en wat zich binnen die Eenheid voordoer is het

idee dat dat niet zo is. In die zin gaat alles gewoon door
zoals het al het geval was, voor niemand.

Maar toch duurde het maar n minuut of zo, en toen

was het weer helemaal weg.
Ja, jij was weer terug, hahaha! Her idee dat er toch nog
wat te vinden is, komt terug, en dan ben jij, de zoeker,

Dan is het klaar, ja.

Maar er is geen manier waarop je naar dat zien kunt

toewerken.
Het is voor de droomzoeker onmogelijk om ooit te
ontwaken. Er bestaat niet zoiets als een verlicht per
soon. Geen enkele

persoon kan ontwaken. Als er geen

er ook weer.

persoon meer is, blijft er dat over wat er altijd al is.

Benje het met me eens dat ontwaken vergeleken kan wor

den met kijken naar die speciale afbeeldingen waarbij je
alleen maar losse Lijntjes en puntjes ziet, en waarvan ze
zeggen:je moet achter die puntjes kijken. Ik heb het vaak
geprobeerd, en op een keer kwam er plotseling een prach
tig driedimensionaal plaatje tevoorschijn.

Toch hebben veel mensen de neiging om te zoeken naar

persoonlijke verlichting.

24

Ja. Het denken creert vaak een beeld van hoe verlich
ting eruit zou moeren zien. Dat is iets heel persoonlijks.
We hebben allemaal een beeld van onszelf als verlicht
persoon. Maar dat heeft totaal niets met ontwaken te

25

maken. Het is wel een verleidelijk beeld. Het is nog

Ja, maar bij bevrijding is er in feite geen sprake meer

aantrekkelijker dan het winnen van de loterij. Zoiets

van iemand die iets zegt. Er is niemand meer. Ik krijg

van: 'Wow, nu ben ik een ster geworden'.

veel mensen die nooit meer terugkomen, want

ze

wil

len niet steeds horen: 'Er is niemand, en er kan niets

En alle problemen zijn voorbij.

gedaan worden'. Dat vinden ze niet aantrekkelijk. Het

laat ze geen hoop. Mensen willen horen dat er wel

Ja, en iedereen zal me aanbidden, hahahal Het denken

hoop is, en dat ze wel iets kunnen doen.

houdt van zo'n beeld. Je ziet daar vaak voorbeelden

Het punt is nu juist dat er bij bevrijding niemand

van in de wereld ... mensen die spelen dat ze verlicht

meer is die iets wil overbrengen. Er is geen sprake

zijn of een boodschap naar buiten brengen. En vaak

van een agenda, er is geen sprake van een motief, er

worden ze dan ook verheerlijkt.

is slechts wat er gebeurt. Er is dus geen motivatie om

De wereld waarin we leven is zo interessant, zo leuk

mensen te veroveren, of om mensen iets te laten gelo

en fascinerend. Want dan zegt iemand: 'Ik ben die' of:

ven. Er is gewoon iemand die daar staat en spreekt en

'Ik ben dat', en dan wil het publiek dat ook worden.

antwoord geeft, zonder enig idee waar het naartoe gaat.

Ze zoeken naar iets speciaals, ze willen ook speciaal

Want voor de spreker, voor bevrijding, is het publiek al

zijn. Het is een heerlijke zoethouder. En dan wordt

bevrijd. Het is dus geen leer die ik aanbied. Het is veel

het groter en groter en groter. Het is een wederzijdse

meer het delen van iets wat al gekend wordt, een herin

afspraak om speciaal te zijn.

neren daarvan. Het wordt al volledig gekend, maar niet

door het denken. Er zijn mensen die denken dat er iets

De volgeling maakt de goeroe, en de goeroe maakt de vol

geling.

te halen valt, en dan komen ze plotseling tot het besef

dat het in feite gaat om het kwijtraken van iets, niet
door hen, maar door Eenheid. Eenheid weet dat er al

Zonder meer. Het is een droom. En het belangrijkste

leen maar Eenheid is, maar doet alsof dat niet zo is.

voor de goeroe is natuurlijk dat hij de mensen iets te

doen geeft. Dat is het zoethoudertje. Als hij iets kan

Het is Eenheid die tot zichzelfspreekt.

bedenken om hen mee bezig te houden, zal zijn pu

bliek blijven groeien.

Jazeker. Dat maakt het zo prachtig. Er is niemand

aanwezig die iets probeert te bewerkstelligen. Ik weet

Het is anders als mensen naar iemand toe komen en hem

ofhaar vragen om iets te zeggen.
26

nooit wat ik ga zeggen. De figuur Tony Parsons is tel

kens weer verbaasd wat eruit komt.
27

Zoals ik het zie, probeer je voortdurend aan mensen dui

delijk te maken dat ze hun vragen vanuit het verkeerde
perspectief stellen, namelijk vanuit het perspectiefdat ze
een individu zijn.

Het doet me denken aan de manier waarop vipassaname

ditatie werkt. Dat is ook een volledige concentratie op al
les wat je voelt, denkt ofervaart.
Het probleem dat je hebt met meditatie is dat je in de

Er is natuurlijk niets goed of fout. Maar het is een

keuken kunt zitten met een kop koffie, en dat je dan

vorm van onwetendheid, ja. De vragen komen voort

denkt: 'Ok, nu ga ik mediteren en in Dit verblijven'.

uit de stellige overtuiging, het vaste idee dat men een

Wat je dan in feite zegt is dat een kop koffie drinken

afz.onderlijk individu is.

niet Dit kan zijn. Het moet boven in de meditatie

ruimte gebeuren ... Dat is de conditionering van het

Soms beantwoord je vragen niet rechtstreeks. je probeert

alleen maar de onwetendheid van waaruit ze gesteld wor
den zichtbaar te maken.
Er is niemand die iets probeert. Maar wat er in feite

denken. In werkelijkheid is iedereen op de hele wereld

in meditatie.

je hebt het vaak over therapie als een intelligente manier

om je leven wat gemakkelijker te maken.

gebeurt, is dat er sprake is van een voortdurend be

schrijven of onthullen van de werkelijkheid dat alles

Om de gevangenis wat comfortabeler te maken, ja.

wat er is Dit is. Als er vragen over rencarnatie zijn,

Mensen hebben natuurlijk al eeuwenlang met dingen

zeg ik dat er niemand is om te rencarneren. En dan

als angst en zo te maken, en ze hebben zich altijd op

zeg ik: 'Wat gebeurt er nu op dit moment, wat voel

religie gericht in de hoop daar wat troost te vinden.

je nu?' '0, ik heb het warm'. 'Ok, dus warm is Dit.

Je weet wel, religie als opium voor het volk. Maar dat

Dit is wat er gaande is. Er is zich iets bewust van die

systeem begint in deze schijnbare wereld uit elkaar te

warmte, iets wat niet jij is, maar zich toch bewust is

vallen. Ik denk dat een hoop mensen hun toevlucht

van de warmte'. Het is mensen voortdurend terug

nemen tot therapie om te kijken of ze zich op die ma

brengen naar het besef dat er niemand is, en dat er

nier niet wat meer op hun gemak kunnen voelen in

alleen maar Bewustzijn is. Alles wat er is, is wat er

hun afgescheidenheid.

schijnbaar gebeurt. Het is in feite de ontmanteling

van het idee van afgescheidenheid.

Wat mij betreft is therapie het meest intelligente

wat er is, maar alleen om de gevangenis wat comforta
beler te maken. Het heeft niets te maken met ontwa
ken, want het werkt in op een schijnbaar individu dat

28

29

nog altijd afgescheiden is. Je kunt dus aan je woede

Waarom zou je de droom niet fijner maken? Trouwens,

werken, en dan kan het zijn dat je een tijdje de indruk

je kunt er verder toch niets aan doen. Het gebeurt ge

hebt dat je een manier hebt gevonden om met die

woon.

woede om re gaan, maar onder al die woede of jaloezie

of neurose of verlangen zit n ding waar niets mee
gedaan wordt in de therapie, en dat is het idee en het
gevoel een afzonderlijk individu te zijn. Met therapie

En toch zie ik steeds meer therapeuten pogingen doen om

het non-duale perspectief in hun therapie te integreren.
Denk je dat dat mogelijk is?

probeer je in feite altijd het ene gat met het andere te

dichten.

Dat hangt er vanaf. Wat ik merk is dat er een hoop boe

ken in omloop zijn met het predieaar advaita. Er wordt

Je gebruikt daar een mooie uitdrukking voor: het is alleen

maar het verschuiven van het meubilair.

heel veel gepraat over non-dualiteit. Ik ben pas nog

in Amerika geweest, en daar zijn honderden proces
sen aan de gang, en therapien en leraren die claimen

Ja, hahaha. Mensen zeggen tegen me: '0, dus je zegt

dat ze non-duaal zijn. Non-duaal is het toverwoord ge

dat meditatie en therapie onzin zijn'. Maar dat zeg ik

worden. In Amerika kun je tegenwoordig al non-du

niet. Meditatie en therapie zijn wat ze zijn, gewoon

alistische hamburgers kopen, hahaha! Dat houdt geen

dingen die gebeuren. Wat ik in werkelijkheid zeg is dat

enkel verband met non-dualiteit. Die mensen spreken

er nooit iemand is geweest die war dan ook gekozen

non-dualistisch, ze zeggen: 'Er is slechts Eenheid', en

heeft. Er is niemand die kan kiezen om te gaan medi

vervolgens beginnen ze met: 'Ondertussen moet je iets

teren of in therapie te gaan.

doen, bijvoorbeeld mediteren, om te komen tot

Het spreekt zichzelf zo tegen.

ja, het gebeurt of het gebeurt niet. Maar toch, het kan
mensen troost ofsteun bieden.

Hoe reageren mensen in Amerika op je boodschap?

Ja hoor. Het is heel intelligent. Maar het is allemaal

0, ze zijn verbijsterd. Er is frustratie, boosheid, en een

onderdeel van de droom.

soort lacherigbeid en hysterie rond dit voortdurende

herhalen dar er niemand is, dat er niets is. 'En dit dan

ja, maar sommige mensen leven niet in een droom, maar

in een nachtmerrie. En als de nachtmerrie dan verandert
in een minder onaangename droom ...
30

... ?',en 'Hoe kan het dan dat ... ?', en 'Wat kan ik dan

wel doen om ....?',dat zijn de reacties. Het is prachtig

om naar te luisteren.
31

Onze samenleving zit zo vast in het oen:

Zeker. Vertel een Amerikaan maar eens dat er niemand
is, en dat er geen keus is ... Dat is het laatste wat hij

Gangaji
Een muur van liefde

wil horen. Nou ja, laten we wel wezen, het is het laat
ste wat wie dan ook wil horen. Waar we het bangst
voor zijn is onze eigen afwezigheid. Maar er is niets om
bang voor te zijn. Dit is alles wat er is. Maar de meeste
mensen zijn erg bang om zichzelf te verliezen. Ze zijn
bang de controle kwijt te raken.

Wilt me diep raakte, de laatste keer dat ik bij een bijeen

komst van je aanwezig was, was de stilte die er soms viel
tussen een antwoord en een volgende vraag.
In de bijeenkomsten praten we samen, en op een be

paald niveau is dat een beschrijving van iets, verwijst

oni Varner werd in 1942 ge

boren in Texas en groeide op

in Mississippi. Haar jeugd was ver

het naar iets wat niet in woorden kan worden uitge

re van gemakkelijk. Haar ouders

drukt. Maar wat veel krachtiger in de ruimte aanwezig

waren alcoholisten en vanaf haar

is, is de energie van de grenzeloosheid. Daarom is het

zesde jaar had ze regelmatig de

idee van een stilteretraite ook zo belachelijk. Dat is zo

gewaarwording dat haar lichaam

kunstmatig, want stilte komt gewoon vanzelf op. Zelfs

verdween. Haar omgeving begreep

in het uitspreken van deze woorden is er alleen maar

niet wat er met haar aan de hand was. De psychiater

sprake van stilte die spreekt.

waar ze naar toe werd gestuurd wist niets beters dan

'---

haar slaapmedicatie voor te schrijven. Toen ze als elf

jarig meisje een tijdje naar een katholieke school ging,
raakte

ze

gefascineerd door de symbolen van het ka

tholieke geloof en voelde

ze

een sterke behoefte om

zich over te geven aan Christus. Ook dit stuitte op on

begrip van haar ouders.
32

33

In 1964 studeerdeToni afaan de universiteit van Mis

al vrij bent.' Hij gafhaar de opdracht om alle zoeken te

sissippi. Ze trouwde en kreeg een dochter. Ze leidde

stoppen en de onbewuste motieven en strategien die

het leven dat van haar verwacht werd, maar dat be

haar zoektocht in gang hielden onder ogen te zien. Dat

vredigde haar niet. In 1974 verhuisde ze met haar ge

maakte haar eindelijk bewust van de innerlijke stilte

zin naar San Francisco, waar ze een zoektocht begon

van haar diepste wezen. Papaji gaf haar een nieuwe

naar haar diepste wezen. De tijd en de plaats waarin

naam, Gangaji, en bezegelde daarmee het einde van

ze was beland bleken daar uitstekend geschikt voor.

haar persoonlijke verhaal van lijden en onwetendheid.

Ze deed aan zen- en vipassanameditatie en werkte in

Een paar dagen later vroeg hij haar om terug te gaan

een T ibetaans-boeddhistisch meditatiecentrum. Wat

naar het westen om daar haar ervaringen te delen met

haar uiteindelijk het meest aansprak waren de tradi

anderen.

tionele Chinese denk- en geneeswijzen. Ze verdiepte

Eenmaal terug in Californi ervoer ze op een dag

zich in taostische yoga enT 'ai Chi, en volgde een acu

dat ze al was wat ze altijd had gezocht. Het gevoel een

punctuuropleiding in Engeland, waarna

een zeer

afzonderlijk individu te zijn verdween daarmee defini

succesvolle acupunctuurpraktijk startte in Californi.

tief. Sinds die tijd houdt Gangaji satsangs en retraites

Intussen was

over de hele wereld. Steeds wijst ze haar toehoorders

ze

ze

gescheiden en voor de tweede keer ge

erop dat ze het grootste deel van haar leven heeft door

trouwd.
Haar nieuwe echtgenoot, Eli Jaxon-Bear, was even

gebracht met zoeken naar geluk, tot het moment waar

als zijzelf bezig aan een spirituele zoektocht. Die werd

op ze een gigantische natuurkracht in mensengedaante

urgenter naarmate ze beiden steeds meer verstrikt

ontmoette die eenvoudigweg tegen haar zei: 'Stop!

raakten in de materialistische levenshouding die hun

Geef de zoektocht op'. Haar zoektocht kwam daarmee

maatschappelijke succes met zich meebracht. De zoek

daadwerkelijk tot stilstand. En dat is een mogelijkheid,

tocht bracht Eli naar India, waar hij in 1990 uiteinde

zo blijft ze benadrukken, die voor iedereen openligt.

lijk terechtkwam bij H.WL. Poonja, een leerling van

'

Ramana Maharshi. Hij was diep onder de indruk van

Ik ontmoet Gangaji in haar suite in het Arnstel Hotel.

deze advaitaleraar, en raadde Toni aan om onmiddel

De grandeur van het hotel staat in schril contrast met

lijk af te reizen naar Papaji, zoals hij Poonja liefkozend

haar bescheiden aanwezigheid. Ze glimlacht naar me

noemde. Eenmaal aangekomen in Lucknow, aan de

en geeft me een hand. Over haar iele lichaam draagt ze

oevers van de Ganges, zag ze in Papaji haar werkelijke

een eenvoudige witte jurk. Het gesprek is al een tijdje

zelf weerspiegeld. Het eerste wat hij tegen haar z::! was:

aan de gang vr ik hoor wat ze eigenlijk zegt. Er zit

'Stop. Kijk wie je werkelijk bent, en je zult zien dat je

ruis op de lijn, misschien veroorzaakt door de aanwe-

34

35

zigheid van de twee personen die me uit de lobby zijn

is een vorm van onvoorwaardelijke liefde. Hij was een

komen ophalen en me vriendelijk hebben gevraagd of

muur van liefde.

ze bij het gesprek aanwezig mogen zijn. Natuurlijk, dat

mag. Maar het hindert me om vrijuit te spreken. Pas

Dat klinkt nogal tegenstrijdig.

als we allebei om hetzelfde moeten lachen, breekt het

ijs en kan het echte gesprek beginnen.

Dat klopt. Het moet wel tegenstrijdig klinken, want

onze taal is dualistisch van aard. Bij het spreken over

Gangaji, wat gebeurde er met je toen je je leraar Papaji

deze dingen ligt de uitdaging in het voelbaar maken

voor het eerst ontmoette?

wat niet rechtstreeks gezegd kan worden.

Mijn echtgenoot, Eli, was enkele weken eerder naar

Je bent nu eenmaal op woorden aangewezen.

hem toe gegaan, en had me over hem geschreven. Die

brieven waren zo extatisch! Ik was erop voorbereid dat

Ja, en ik houd ervan om woorden te gebruiken. Ik vind

het een speciale man was. Toen ik Papaji daadwerke

het niet erg om tekort te schieten in het uitdragen van

lijk ontmoette, werd ik vooral getroffen door de kracht

de boodschap.

van zijn aanwezigheid. Die was enorm. Met zijn ogen

heette hij me welkom, hoewel hij me helemaal niet

Wt maakte Papaji je duidelijk?

kende. Ik voelde me gezien en gerespecteerd zonder

dat ik er iets voor had hoeven doen. Toen zei hij: 'Wees

Hij zei me te stoppen met zoeken. Dat was bedrei

welkom! Als je vrijheid zoekt, kom dan binnen'.

gend voor mijn identificatie als zoeker. Ik kende hem

Ik had goede ervaringen met andere spirituele le

helemaal niet, en ik zei tegen mezelf: wat vraagt hij

raren gehad, en ik voelde ook een verbondenheid met

hier van me? Er kwam angst naar boven: wat zou er

hen, maar ik had nog niet gevonden wat ik nodig had

gebeuren als ik stopte met zoeken? Zou ik terugvallen

om me volledig te kunnen overgeven. Met Papaji was

naar een eerdere fase in mijn ontwikkeling? Maar wat

er onmiddellijk een mysterieuze band die te maken

hij bedoelde was in feite heel duidelijk. Hij zei: 'Zo

had met zijn uitstraling, zijn aanwezigheid. Ik voel

lang je op zoek bent naar iets, ga je ervan uit dat het

de een onvoorwaardelijk welkom, wat een vorm van

zich buiten je bevindt, dat het losstaat van jou'. Ik was

liefde is. Dat raakte me diep. Later voelde ik ook een

op zoek naar iets wat mij compleet zou maken, en ik

meedogenloosheid in zijn weigering om mee te gaan in

dacht inderdaad dat dat buiten mezelf te vinden was,

mijn vermijdings- en verleidingsstrategien. Ook dat

want ik had het niet in mezelf gevonden. Maar Papaji

36

37

zei: stop met zoeken. Daar schrok ik dus nogal van,

Als mensen communiceren we nu eenmaal middels

maar tegelijkertijd wist ik dat bij een leraar, een echte

verhalen. En of dat nu verhalen zijn over gewone

meester, was. Samen met de angst kwam er ook moed

mensen of over hele bijzondere mensen als Ramana

tevoorschijn, en een vertrouwen in mezelf en mijn

Maharshi of Jezus of de Boeddha, dat maakt niets

oordeel dat ik niet eerder gekend had.

uit. Al die verhalen dragen de mogelijkheid in zich

om iets over te dragen. Het was dus niet zo dat Papaji

Papaji vroeg je ook het verhaal over je leven, het verhaal

iets tegen verhalen had toen hij me aanspoorde om

over jezelf op te geven. "Wtzarom vond je het dan toch de

mijn levensverhaal niet langer serieus te nemen. Wat

moeite waard om je levensverhaal Qust like you) aan

hij bedoelde was: stop daar eens even mee. Want ik

iemand te vertellen en er een boek van te laten maken?

geloofde mijn verhaal en liet het steeds opnieuw de

motor zijn van mijn lijden. Dat verhaal stilzetten, of

'Mijn' levensverhaal gaat over een gewone vrouw met

het in elk geval de ruimte geven om stil te kunnen

een doodgewoon verhaal van lijden en vreugde. Ik zag

vallen, maakte het mogelijk dat ik kon zien dat ik Be

het als een manier om bij gewone mensen 'binnen te

wustzijn ben, en dat daar alle verhalen in verschijnen

komen', want dat was de opdracht die ik van Papaji heb

en naar verwijzen.

gekregen. Ik ben geen heilige, ik ben geen kluizenaar, ik

ben een doodgewone vrouw. Ik dacht altijd dat ontwa

Door je te vragen

ken niet voor iemand als ik was weggelegd, dat ik mijn

eind houden van het verhaal over jezelfals individu, sug

leven daar totaal voor zou moeten omgooien, dat ik een

gereerde hij in feite wel dat er iemand was om te stop

ander mens zou moeten zijn, dat het anders nooit zou

pen.

te

stoppen met zoeken en met het over

gebeuren. Maar Papaji zei tegen me: 'Stop!'. En dat hield

ook in dat ik niet langer moest proberen om mezelf en

Ja, zonder meer, want dat is ook onze ervaring. We

mijn leven te veranderen. Ik hoefde alleen maar te zijn

hebben de ervaring dat er iemand is om te stoppen.

wie ik ben, met verhaal en al, en daarin te herkennen

Zoals ik non-dualiteit begrijp is er zowel iemand als

wat waarheid is, te herkennen dat Bewustzijn al aanwe

niemand. Als er niemand is en er wordt tegelijkertijd

zig is en niet losstaat van welk verhaal dan ook.

wel iemand ervaren, dan is dat dualistisch. Maar als

die niemand tegelijk niemand en iemand is ... dat is

Maar zo'n boodschap zou sommige mensen er wel toe

het Geheel. In mijn ervaring is er wel degelijk iemand

kunnen verleiden om energie in hun verhaal te blijven

aanwezig, en die iemand stopt. En dan is er een her

stoppen.

kenning van leegte.

38

39

Heb je het gevoel dat je zo'n boodschap kunt overbrengen

aan de mensen die je bijeenkomsten bezoeken?

Hoe leg je een grap uit? Op het moment van lachen

Soms. Maar ik heb geen idee wie er wel en wie er niet

waarschijnlijk de enorme ontlading, het heerlijke ge

klaar voor is om te horen wat ik zeg. Want mijn bood

voel dat de zoektocht over was, dat ik werkdijk thuis

schap is heel eenvoudig, maar ook heel radicaal.

gekomen was.

Maar je gaat er wel vanuit dat begrijpen wat je Zelf is,

begrijpen wat je bent, in gang gezet of overgedragen kan
worden door een leraar?

Je geeft aan dat het delen van de realisatie gelijk staat aan
de ontdekking ervan. Wt bedoel je daarmee?

weet je niet eens waar je om lacht. De aanleiding vond

het moment daarvoor plaats. Wat mij deed lachen was

Ik bedoel daarmee dat het voelen en delen van een

Het kan in elk geval gestimuleerd worden, maar ook

band zoals ik die voelde met mijn leraren in feite de

in gang gezet, in die zin dat er naar verwezen kan wor

directe ervaring van het Zelf verbreedt. Het is te ver

den in de vorm van zelfonderzoek zoals Rarnana Ma

gelijken met een arm die slaapt doordat hij in een

harshi dat ons geleerd heeft. En dan niet alleen maar

vreemde houding heeft gelegen. Als die arm ontwaakt,

zelfonderzoek door te vragen 'Wie ben ik?', 'Wie stelt

profiteert het hele lichaam daarvan. Zo breidt het 'Ik

deze vraag?', maar door heel je ziel en zaligheid erin te

ben' zich als het ware ook uit in de ontmoeting met

gooien en op het spel te zetten.

een meester waarin dat werkelijk gedeeld wordt.

In mijn geval was het zo dat ik een leraar nodig

had. Maar ik denk niet dat daar een formule voor is.
Er zijn mensen die dit zomaar spontaan realiseren.
Ik had ook zulke momenten gehad, maar ik had een

je hebt vaak gezegd dat we de keus hebben om iets te doen

ofniet te doen. Wie moet dat doen, als er in werkelijkheid
geen persoon is om het te doen?

leraar nodig om het te bevestigen. Ik durfde niet op

mezelf te vertrouwen. Sommige mensen vertrouwen

Ik voer deze discussie vaker met spirituele leraren.

van nature op zichzelf, anderen niet. Ik hoorde bij

Wat voor mij keuzeloos is, is sat-chit-ananda, het

die anderen.

zijn-bewustzijn-liefde. Dat is keuzeloos. Keuze ver

schijnt in de geest. Daar huist keuzeloosheid trou

je hebt gezegd datje in lachen uitbarstte toenje de defini

tieve waarheid zag. Wt was er zo leuk?

wens ook, in de geest en het denken. In een moment

van totale leegte zijn zowel keus als keuzeloosheid
niet relevant.

40

41

Misschien komt de keuze wel na de gedachte.

zijn. Dan wordt er gezegd: het is zus en niet zo. In

een overgangsfase is dat niet erg, want het stopt het

Ja, ik geloof dat men er nu achterkomt dat dat zo is.

verhaal en richt de aandacht op die kern van leegte.

Ergens in de hersenen wordt een handeling ten uitvoer

Dat is misschien wel noodzakelijk, gezien het feit dat

gebracht, en dan is er naderhand het kiezen, het besluit.

we zo ontzettend geconditioneerd zijn om ons te iden

Laten we maar zeggen dat het een onbewuste keuze is,

tificeren met verschijnselen en met verandering. Door

gebaseerd op weet ik wat- overleving of psychologisch

het doen van zelfonderzoek trek je je terug in de kern.

welbevinden of wat dan ook. Misschien is het mogelijk

Dat vormt de oerrealisatie, maar op den duur gaat die

om je steeds meer bewust te worden waar de keuzes ge

alles omvatten, ook mensen die dingen willen veran

maakt worden, en zo te ontdekken wat keuze eigenlijk

deren. Alles heeft een plaats in deze Heelheid. Je kunt

is. Papaji zei tegen me: kies eerst vrijheid, dan is al

de dingen vol mededogen laten zoals ze zijn, of je kunt

les daarna keuzeloos. Het is een kwestie van niet meer

dingen vol mededogen willen veranderen. Ik vind niet

omkijken. Je kiest, je kiest ervoor om je zelfbeeld op te

dat er maar n manier is om non-dualistisch te zijn.

geven, en dan kijk je wat er overblijft. Toen kon ik pas

Je kunt zonder meer de volmaaktheid van alles inzien

zien dat het zelfbeeld alleen maar een beeld is. Wat er

zonder dat dat de wil tot verandering uitsluit. Het is

overblijft is Bewustzijn, dat wat je bent.

gewoon

leela,

het theater van het bestaan, Bewustzijn

dat die specifieke vorm aanneemt.

Bewustzijn heeft geen vorm en is onveranderlji k. Warom

willen mensen die beweren dat ze dat begrijpen dan toch
zo vaak de wereld en zichzelf veranderen?
Dat maakt er ook deel van uit, net als sterrenstelsels.
Als we gaan vastleggen wat wel en niet kan, maken we
het leven tot iets statisch, en daar doen we het geen

je hebt gezegd dat je in de spirituele zoektocht begint

met het onderzoeken van het denken. Dat brengt je au
tomatisch bij gewaarzijn, want het denken komt voort
uit gewaarzijn. De meeste mensen geloven dat het precies
omgekeerd is: dat gewaarzijn een bijproduct is van het
denken.

recht mee. Het leven is voor het menselijk brein ge

woon niet te bevatten. Ik beschouw het als een manda

We kennen verschillende manieren om dingen psy

la, een levende, ademende mandala met een kern van

chologisch of spiritueel te definiren, en ze hebben al

open, leeg bewustzijn. Die neemt een oneindig aantal

lemaal hun functie, maar uiteindelijk is er n vraag

vormen aan. Wat me opvalt aan veel zogenaamde non

belangrijk: wat is je directe ervaring, hoe je die verder

dualistische geschriften is dat ze in feite erg dualistisch

ook benoemt? Als je je ervaring niet langer benoemt,

42

43

wat presenteert zich dan in feite? We kunnen het den

gewoon een vorm van gewaarzijn. Vorm en vormloos

ken noemen of gewaarzijn, dat maakt niet uit. Het

heid zijn twee zijden van dezelfde medaille.

leeft, en het is zich bewust van zichzelf, en als het zich

op zichzelf richt komt het tot rust en gaat het zichzelf
overal terugzien, in alles.

Ben je het met me eens dat de Aanwezigheid die zichzelf

onajgebroken voelt, voorafiaat aan alle 'persoonlijke' er
varingen?

Maar vanaf onze kindertijd wordt ons geleerd om onze

aandacht juist naar buiten te richten.

Ja, want zijn

Ja, zo wordt het ons geleerd. Ik weet niet of dat fout is.

zijn-liefde, ook niet kunt scheiden. Er kan niet iets zijn

We zitten nu eenmaal zo in elkaar als mensendieren.

zonder dat je je van dat iets bewust bent. Maar je kunt

Het lijkt voor andere diersoorten ook op te gaan, bij

je er ook bewust van zijn dat er niets is, als je diep in

voorbeeld de primaten. We leren door na te doen, en

slaap bent bijvoorbeeld.

is

gewaarzijn. Je kunt ze niet scheiden,

net zoals je de woorden sat-chit-ananda, zijn-bewust

dat is heel nuttig voor de overleving van het lichaam.

Toch denk ik dat onze problemen voor een groot deel ge

baseerd zijn op onze neiging om de aandacht te richten
op wat we waarnemen, in plaats van op die- of datgene
wat er waarneemt.

Ontwaken zouje in dit kader de realisatie van die waar

heid kunnen noemen.
Ja. Het is eigenlijk heel eenvoudig. Ontwaakt zijn is
dat herkennen wat altijd al wakker is geweest, wat er
altijd al was.

Dat zou kunnen. Het basisuitgangspunt is: 'Ik ben de

gedachte'. Daarmee wordt wat gedacht wordt iets con
creets in onze ervaring. En vervolgens wordt het beeld

Misschien is het voor veel mensen te eenvoudig om het te

kunnen zien.

dat we van onszelf hebben concreet, tastbaar. Het

wordt niet ter discussie gesteld, er wordt gewoon aan

Dat maakt het zo ingewikkeld. Dat heeft ervoor ge

genomen dat het klopt. Zelfonderzoek houdt in dat de

zorgd dat het nog steeds een geheim is. Het is wie ik

aandacht weer op de gedachte gericht wordt, en dat je

ben. We keren ons daarvan af, omdat we van dat 'ik

je afvraagt: hoe werkelijk is het wat ik denk? En dan ga

ben' onmiddellijk een beeld maken of een zintuiglijke

je zien dat het niet meer dan een gedachte is. Denken

ervaring. Vervolgens gaan we op zoek naar onszelf, ter

en gewaarzijn staan niet los van elkaar. Het denken is

wijl het gewoon is wat we altijd zijn.

44

45

i.Vtzt me erg trofwas dat je zei: 'Het hart kan zich onmo
gelijk afsluiten. Het is alleen de geest die zich opent en
sluit:

psychiater, en die gaf me kalmeringsmiddelen. Dat

vond ik heerlijk. Ik viel zo in slaap. Achteraf denk
ik: godzijdank, want ik had totaal geen idee wat er
aan de hand was. Mijn zenuwstelsel raakte overbe

Als ik het woord 'hart' gebruik, bedoel ik in feite 'lief

last. Ik zeg niet dat het een spirituele ervaring was

de', zoals in sat-chit-ananda. Als je bent is het onmo

- misschien was het gewoon een angstaanvaL Later,

gelijk om niet te zijn, zelfs als je een extreme vorm van

nog voor ik Papaji ontmoet had, was ik bezig met

psychose of iets dergelijks doormaakt. Dan ben je er

vipassanameditatie, waarbij je heel lang achter elkaar

nog steeds, en is de liefde er dus ook. Daar wijs ik in

mediteert. Toen kwam diezelfde vorm van energie

feite op. Het denken, dat geneigd is zich te verdedigen

weer naar boven. Mijn lichaam verdween. Ik vond

of te beschermen tegen pijn, creert een harnas, een

het weer doodeng, maar omdat het gebeurde binnen

schild. Daar is het denken goed in, en het is ook heel

de context van het mediteren, kon ik het toelaten.

handig, vooral voor kinderen met hun kwetsbare ze

Op een gegeven moment werd die energie heel sterk.

nuwstelsel waar zoveel tegelijk binnenkomt. Het kind

Normaal zou ik de neiging gehad hebben om een

leert zich af te schermen, het hart te beschermen. Dat

pilletje te nemen of om weg te lopen en getroost te

is een strategie van het denken. Maar het hart zelf staat

worden, maar omdat ik aan het mediteren was, was

gewoon open. En als dan op een bepaald momene het

ik open en helder en kon ik het onder ogen komen.

denken stilvalt en het verhaal stopt, wordt de kale wer

Het is daarna nooit meer voorgekomen. Daarom heb

kelijkheid herkend.

ik het over een heldere geest, dat wil zeggen: alles

onder ogen zien wat zich voordoet, zonder het weer

je hebt wel eens aangegeven dat mensen gek kunnen wor

den als ze de werkelijkheid herkennen.

te onderdrukken of te ontlopen door gillend weg te

rennen. Niet dat onderdrukken pers verkeerd is,
want soms leent de situatie zich ervoor om dingen

Het kan in elk geval een enorme hoeveelheid ener

te onderdrukken of te ontlopen. Maar zelfonderzoek

gie vrijmaken. Ik heb inderdaad gezegd dat je voor

geeft je de kans om te ontdekken dat het alleen maar

het proces van diepgaand zelfonderzoek een sterk

energie is die in beweging komt. Het is alleen maar

hart nodig hebt, en een heldere geest, want er komt

energie.

absoluut enorm veel energie bij vrij. Als kind had

ik ervaringen waarbij mijn lichaam als het ware ver
dween. Ik was er doodsbang van. Ik moest naar de

46

Misschien is de waanzin wel onze normale zijnstoestand

geworden.
47

Soms is het nodig om het gevoel te krijgen dat we nog

Inderdaad. War ze zeiden was: als we geen etiketje meer

gekker worden, want een deel van de waanzin bestaat

gebruiken voor deze mensen, als ze eigenlijk net zo zijn

uit het onderdrukken ervan. Als je je eigen waanzin

als wij, dan zijn ze niet gek meer. Dat alleen al haalt

toestaat, ben je geestelijk aan het helen. Je ziet de waar

een enorme last van hun schouders.

'

heid onder ogen: mijn God, ik ben gek! Dat is Be

wustzijn. Dan kun je het verwelkomen en een plaats
geven.

Mijn ervaring is: niemand is helemaal gek, waanzin en

normaliteit gaan in mensen hand in hand.

definiren onszelf op allerlei manieren, als 'gek' bij

voorbeeld, of als 'normaal' of 'leuk
W

Als 'iemand' ook. Dat is uiteindelijk de kerndeflnitie.

We definiren het bestaan zelf, het zijn, en dan wordt
het in leven houden van het lichaam onze belangrijk

Dat klopt, daar ben ik het helemaal mee eens. Ik zeg

ste motivatie. Ik zeg niet dat dat fout is. Het is denk

vaak tegen mensen: iedereen in deze ruimte is een

ik noodzakelijk, die individuatie van Bewustzijn. Het

beetje gek, en eigenlijk weten we dat ook wel. Maar

maakt deel uit van de reis die thuis komen zo heer

omdat we niet gek horen te zijn en niet als gek gezien

lijk en lachwekkend maakt. Als we onszelf nooit kwijt

willen worden, keren we ons af van dat soort energie

waren geraakt, of eigenlijk: ogenschijnlijk kwijt waren

als die zich voordoet. Maar hij moet onder ogen gezien

geraakt, zouden we nooit de vreugde ervaren van het

worden, en dan blijkt het niet meer dan een vorm van

terugvinden van onszelf. Er ligt een soort volmaakt

energie te zijn.

heid verborgen in alles, ook in ons eigen lijden. Dat

Laatst las ik een lang artikel in de New York Times

over een groep schizofrenen. Die horen allerlei stem

maakt het misschien ook wel lachwekkend: de herken

ning dat alles volmaakt is, precies zoals het is.

men. De dokters laten de diagnose, schizofrenie, ach

terwege. Ze zeggen dat het een spectrum is waar ieder
een in meer of mindere mate binnen valt. We horen
allemaal stemmen, alleen horen die mensen er war
meer dan wij, en ze lijken van buiten te komen.

In feite weet niemand wat schizofrenie precies is. Het is

niet meer dan een etiketje om dit soort mensen mee te
labelen.
48

49

Jan van den Oever

Passie

an

voor

van den Oever

niemandsland

(1949)

groeide op in een kerkelijk vis

sersgezin in Katwijk aan Zee. Hij

volgde de HBS, studeerde een
tijdje scheikunde en ging daarna
werken

als

medisch

laborant,

onder andere in het academisch

ziekenhuis in Leiden. Na verloop
van tijd raakte hij uitgekeken op het laborantenwerk
Hij zocht meer verdieping, en vond die in de Spey
ercherapie, een intensieve vorm van regressietherapie.
Maar na enige jaren als Speyertherapeut gewerkt te
hebben, merkte hij dat het hem afleidde van zijn zoek
tocht naar de essentie van zijn wezen. Hij koos ervoor
om weer als laborant aan de slag te gaan, zodat hij
zich innerlijk volledig kon concentreren op die essen-

51

tie. Zijn leven als getrouwd man met een huis en een

bezit van me nemen. Daar was ik mezelf zonder in

baan begon steeds meer te knellen. Met tussenpozen

vulling. Het verlies van een van mijn vriendjes door

zocht hij eind jaren zeventig Krishnamurti en Osho

een mijnontploffing, en een ander vriendje door een

op in India, en begin jaren tachtig ook Nisargadatta

hersentumor, deed me tegelijkertijd wakker worden in

Maharaj, de leraar uit Bombay, die hem uiteindelijk

kwetsbaarheid. Wanneer ik dan in de zomer meeging

het meest inspireerde van allemaal. Daarna begon hij

met de vissers op de Noordzee, hoefde ik maar op de

ook de Bijbel in een ander daglicht te zien. Met name

punt van het schip, op het warme staal te gaan liggen

het antwoord dat God aan Moses gaf op diens vraag

om het grootste geluk over me heen te krijgen.

'Wie bent U?', markeerde voor Jan het eindpunt van

In het begin van mijn tienerjaren ging ik vaak

zijn zoektocht. In dat antwoord, 'Ik ben wie ik ben',

vanuit onze ruin de duinen in naar mijn vertrouwde

zag hij verwoord wat hij zelf ook had gevonden. 'Ik

duindelletje. Het was een hoge duin met een klein, wit

Ben' vormt sinds die tijd voor hem de kern van alle

zanddelletje op de top. Daar ging ik zitten of liggen,

spirituele wijsheid en inzicht.

doodstil maar klaarwakker, en als ik me niet bewoog

Sinds 1987 woont Jan in Leiden. Hij trouwde voor

zag ik naast me hagedissen die zich lagen te warmen

de tweede keer en kreeg twee kinderen. Zijn vrouw sti

in de zon. Ook daar viel ik in wat ik maar noem dat

muleerde hem om te gaan spreken over wat puur Zijn

pure Zijn. Het was ook de plek waar, zoals ik achteraf

betekenr, en over totale kwetsbaarheid als de hoogste

hoorde, de soefimysticus lnayat Khan zijn mystieke

vrijheid. Aanvankelijk hield hij thuis bijeenkomsten

ervaring heeft gehad, en waar later de soefitempel ge

in kleine kring, later in heel Nederland. Sinds enige

bouwd werd.

jaren houdt hij bijeenkomsten op een vaste locatie in

Alles wat daarna gebeurde in mijn leven, in mijn

Leiden. In 20 11 verscheen Ik weet niet wie ik ben, een

zoektocht naar de essentie ervan, refereerde steeds weer

boek gebaseerd op gesproken teksten van Jan.

aan die wondere ogenblikken.

Toen Jan werd verzocht kort iets over zijn leven op

te schrijven, stuurde hij de volgende tekst op:

Krisnamurti zorgde ervoor dat ik me bezig ging

houden met wat hij 'ontwaken' noemde. Ik bedank

'Eigenlijk ben ik nooit verder gekomen dan ver

alle leraren dat ze me enthousiast en waakzaam hiel

drinken in onschuld. Alles wat mijn zoektocht bracht

den. Maar uiteindelijk verloor ik mezelf in wat ik als

was verdrinken in kwetsbaarheid.

kind al had ervaren. Zijn in totale kwetsbaarheid. Niks

Toen ik een jaar of acht was, ging ik vaak direct

na school naar het strand. Met het continent achter

meer en niks minder.

Ieder woord is eigenlijk al teveel.'

me stond ik stil en liet ik het geluid van de branding

52

53

Het gesprek vindt plaats in huize van den Oever. Onze

jan, wat kun je zeggen over dat watje bent?

echtgenotes en een goede vriend van Jan zijn ook aan

wezig. Er staat koffie, thee en iets lekkers op tafel. Het

Laat ik zeggen dat ik iemand ben waarvan ik helemaal

is onze eerste ontmoeting. Zodra we alle beleefdheden

niet weet wie dat is. Ik maakte dat eigenlijk al mee in

hebben uitgewisseld en het gesprek daadwerkelijk is

mijn jeugd, op de punt van het schip van mijn vader.

begonnen, lijken we ons allebei nauwelijks nog bewust

Daar ging ik altijd zitten. Dan waren we op de Noord

van de entourage. Jan vertelt zijn verhaal alsof hij dat

zee, en dan verdween ik in de lucht en in de zee. In de

voor de eerste keer doet. Zijn ongeveinsde enthousias

puberteit heb ik dat ook weer gehad. Dan ging ik bij

me werkt aanstekelijk. We wisselen verhalen en anek

ons achter de duinen in, en in een duinpannetje ging

doten uit die niet ter zake doen, behalve dat ze onze

ik in het zonnetje liggen, en dan verdween ik. Daar

eerste kennismaking kleur en diepte geven. Toen ik

bleef me altijd iets van bij, iets van een soort oplossen

enige maanden eerder voor de eerste keer een dvd van

in niets.

Jan zag, werd ik al geraakt door zijn directheid en zijn

Later zei iemand tegen me: 'Je was goddelijk getrau

indringende toon van spreken. Nu voel ik dat die ge

matiseerd', hahaha. Want ik ben niet gaan zoeken uit

voed wordt door een innerlijk vuur dat zacht sluimert,

ellende of narigheid. Ik had het hier best voor elkaar.

maar plotseling kan oplaaien. De uitdrukking 'recht

Ik kon werken, ik had een huis. In Katwijk was het zo:

door zee' lijkt, zeker met zijn jeugd en achtergrond, in

als je ging leven, dan had je twee dingen die je moest

alle opzichten op hem van toepassing.

zien te verwerven: een eigen huis en een eigen graf.

Als we stoppen met het gesprek en het laatste ge

Dan kon het niet meer stuk. Nou, ik had een eigen

bak wordt verdeeld, weet ik al dat dit niet ons laatste

huis, en bijna een eigen graf, en toen dacht ik: en nou

gesprek is geweest. We hebben elkaar nog teveel te vra

moet ik weg. Ik had nog wat te doen, ik had nog wat

gen en te vertellen. In de loop van het jaar spreken we

te ontdekken. Ik wist alleen niet wat het was.

nog enkele keren af. Als vanzelf ontstaat er een boek en

En toen kreeg het op een dag een naam. Ik las in

een warme vriendschap. Nog steeds word ik, net als de

een boekje het woord 'consciousness', en ik dacht: dat

eerste keer, geraakt door zijn aanwezigheid, zijn stern,

is het. En toen ben ik het weer gaan zoeken. Maar ik

zijn woorden, de directheid ervan. Wat ze me steeds

ging zoeken naar iets concreets. Ik ben overal geweest,

blijven zeggen, is dat ik moet vertrouwen op mijn ei

naar allerlei leraren toegegaan, maar ze verwezen uit

gen wijsheid. Een beter advies heb ik nooit van iemand

eindelijk alleen maar naar dat wat ik al wist, maar wat

gekregen.

ik nog geen naam kon geven.

54

55

Zijn er mensen die je over dit onderwerp hebt horen spre

wijsheid te ontsnappen, en dat vond ik toch eigenlijk

ken en die je hebben genspireerd?

heel raar. Ik zie hoe het zit, en het is verdorie alsof ik

denk: nou ja, dat kan ik altijd nog wel zien.

De lezingen van Osho waren erg inspirerend. Daar

kreeg ik kippenvel van. Maar die had het over alles. En

Mensen hebben de neiging om een omweg te maken om

dan zag ik Osho daar zitten, en dan dacht ik: tja, die

op hetzelfde punt uit te komen.

manier is toch niet helemaal de mijne. Want iedereen

zit hier wel, maar iedereen denkt: dit red ik nooit.

Dat was vroeger bij Nisargadatta ook, die omweg. Dan

zeiden ze: 'Op het moment dat je sterft zie je toch in

Daarom ging men ook heel hard aan de slag met z'n al
len.

ieder geval hoe het zit?' En dan zei hij- in die zin was
hij een man naar mijn hart: 'Ja, maar daar heb je toch
geen pest aan?' Wat heb je eraan om het het laatste half

Ik heb uiteindelijk geen enkele encountergroep of wat

uur van je leven te zien? Laat ze dat half uur dan ook

dan ook gedaan daar. Ik had er niks mee. Ik dacht: je

maar houden. Voor hetzelfde geld stoppen ze je vol

hoeft toch geen kunstjes te leren om aap te kunnen

met morfine of iets dergelijks en zie je het nog niet.

zijn? Ik zag daar mensen eerder de vernieling in gaan

Hij zei: 'Daar heb je toch helemaal niks aan?' Ik dacht:

dan dat ze er opknapten. Ik vond de gereformeerde

da's waar. Je hebt er alleen wat aan als je nog volop in

dominee van vroeger nog prettiger dan de mensen die

het leven staat.

zo'n encountergroep leidden. De ego's van die the

rapeuten waren zo groot, en ze konden gelegaliseerd

Kwam dat over, wat Nisargadatta zei? Ik bedoel, er zaten

macht uitoefenen over iedereen.

daar toch ook elke dag weer dezelfde mensen ...

Krishnamurti vond ik ook geweldig, Nisargadatta

was geweldig. Het ontroerde me allemaal, maar het

Ja, bij sommigen kwam het over, daar raakte de pijl zijn

bracht me geen stap dichterbij. Ik moest erop leren

doel wel eens. Er werd bijvoorbeeld een keer aan hem

vertrouwen dat ik al zie wat ik zie. En ik moest er op

gevraagd: 'Wat vindt u van de Bhagavad Gita?' Toen

leren vertrouwen dat ik daardoor geen afleiding meer

zei hij: 'Waarom vraag je dat? Hoe lees je zelf de Bha

hoefde te zoeken. Ik wist dat ik terug moest naar de

gavad Gita?' En die man, het was een Indir, zei: 'Als

basis, en niet moest denken dat het in enige spirituele

een Arjuna.' En toen zei Nisargadatta: 'Waarom lees

input zat. Die hield mij juist bij die basis weg. Ik voel

je het niet vanuit het gezichtspunt van Lord Krishna?'

de dat er bij mij de neiging bestond om aan mijn eigen

Met andere woorden: je hangt aan je leerlingschap.

56

57

Waarom zijn het jouw woorden niet? Dat raakte som

59. En in november krijg ik nummer 60. We zeggen:

mige aanwezigen- heng! Mij raakte het ook heel diep.

het is aftakeling. Ja, zo kan je het noemen. Maar het is

Waarom lees je het niet vanuit het gezichtspunt van

verandering.

Krishna, en wel vanuit de leerling? Want die leerling

Het niet ouder worden van binnen is de sleutel van

kan blijven denken: ja maar ik zie het nog niet. Ik kan

de hele zoektocht. Daardoor zie je onmiddellijk dat

nog ontsnappen. Ik dacht: 'Ja, zo zit het dus. Je durft

er een wezen is dat tijdloos is, waar geboorte, leven

je eigen wijsheid niet eens uit te spreken.'

en dood in verschijnen en verdwijnen. Daar hoef je

Ik ging als volwassene dus zoeken, ik deed kennis

helemaal geen boekjes voor te lezen. Daar hoef je geen

op ... maar in feite wilde ik verduidelijking over dat

bliksem meer voor te horen. Je hoeft alleen Dat ver

wat ik vroeger gevoeld had. Want ik was het kwijt.

trouwen te geven. Het viel op zijn plek. Ik ben altijd

Het was een herinnering. De feitelijke ervaring was ik

dat wat er is.

kwijt. Maar mijn kop raakte vol. En ik kreeg in de ga

Ik dacht ook bij mezelf '0 jee, ik kan dit met het

ten dat ik er steeds verder vanaf kwam te staan. Want

denken bijna niet accepteren, want denken is een gees

ik dacht: 'Ja, maar ik ben toch als kind op de punt van

telijke beweging naar een doel toe, en nu moet het als

dat schip gaan zitten, en in dat duinpannetje? Ik wist

het ware tevreden zijn met doelloosheid'. En dus zag ik

toen nog van niks. Ik had nog geen boeken gelezen. Ik

dat ik niks meer aan het denken mocht vragen op dit

was gewoon nog een jongetje.' En ik dacht: 'Hoe moet

gebied. Het denken is perfect in orde en het doet me

ik daar weer terugkomen?' Want je kunt niet meer

overleven. Er is niks mis mee. Maar ik mocht her niet

naar dat kind toe.

meer vragen om me duidelijk te maken wie ik werke

lijk ben.

Hoe is je zoektocht ten einde gekomen?

Dat was de ommekeer. Er mocht van alles gedacht

worden, maar ik wist dat het me geen stap dichterbij

Ik ben uiteindelijk weer teruggeworpen op mijn eigen

zou brengen. Wam om met het denken, dat naar een

leventje. En toen ging het eigenlijk heel hard. Toen

doel streeft, te kunnen vatten wat je wezenlijk bent

voelde ik: goh, het is me al duidelijk. Ik weet gewoon

-dat liep steeds op een mislukking uit. Dat was mijn

niet wie ik ben. Ik weet zelfs niet wie er spreekt en wie

dilemma: dat ik niet wist wie ik was, en dat het leek

er denkt. Ik weet ook niet wie er ouder wordt. Er is

alsof dat niet genoeg was, dat er nog iets moet zijn

dus iets in mij wat tijdloos is. Ik weet niet hoe oud ik

wat me dat nog duidelijk moest maken. Verlichting,

ben. Ik doe wel mee, maar ik zeg altijd dat ik ieder jaar

de fanfare, de marinierskapel die buiten staat te tet

een ander rugnummer krijg. Ik heb nu rugnummer

teren, dat je zegt: jongens, dik voor mekaar. Ik dacht:

58

59

dat slaat nergens op, want je weet niet wie er luistert. Je

interesse. Her is iets veel diepers, waarin je kwetsbaar

weet niet wie er spreekt. Wat moet je dan verder nog?

bent, waarin je onschuldig bent. Dat is het. En dat kom

Dat is toch genoeg? Want over een uur weet je het nog

ik niet zoveel tegen, om je de waarheid re zeggen.

niet hoor. Elke dag blijft dat zo. Dus iedere stap die je
zet met het denken is een stap te ver.

Ik denk dat heel veel mensen het wel kennen, maar het
dan vervolgens weer gaan interpreteren en er verhalen

Ik weet dus niet wie ik ben. Dat is mijn eerste gege

ven, vierentwintig uur per dag. Ik weet niet wie er hier

van gaan maken, en dan is het weg.

spreekt. Alles verschijnt in mij en dat 'mij' kan ik niet

lokaliseren. Ik kan het zelfs geen naam geven. De zoge

Je komt dan in het gebied van de interpretatie terecht,

naamde dualiteit bestond eigenlijk alleen maar omdat

en dan is her eind zoek. Want dan lijkt het allemaal

er een doener was, een belever van de belevenis. En die

machtig interessant, maar het eerste gegeven, dat je

belever is er niet. Maar die schijngestalte neemt men

bent vr iedere interpretatie, raak je dan kwijt. Je

voor waar aan. Dat heb ik ook gedaan. Maar ik besefte:

moet bij dat eerste gegeven durven blijven. Daar moet

de punt van het schip, dat is eigenlijk elk ogenblik! Ik

je een passie voor krijgen. Het gebied van de interesse

zit daar altijd! Dat was het wonderlijke. Toen hoefde ik

inoet absoluut verlaten worden.

Ik heb wel eens mensen ontmoet die zeiden: 'Nou

er verder niks meer over te horen.

Jan, ik kan er niks over zeggen.' Dat kan roch nier!

Wflt heeft het voor consequenties voor je, als je daar vier

Niks over zeggen? Het is Dit! Maak me 's nachts wak

entwintig uur per dag zit?

ker en ik begin er weer over. Ze moeten me vangen

als ik eenmaal begin. Maar verder hebben we her er

Laat ik het zo formuleren: enthousiasme. Het is

nieuwsgierigheid, enthousiasme, verwondering. Het is

in ons leven thuis nooit over. We hebben het veel te

druk met andere dingen. Er is niets in de spirituali

geen enkel geloof meer in je herbergen. Want elk ge

teit wat je meer met beide benen op de grond houdt

loof begint met de aanname van die doener.

dan een gezin hebben - vrouw en kinderen. Bij al

die mensen die dat niet hadden, zag ik alleen maar

Als dat basisgeloofverdwenen is, is alle andere geloofook

fratsen en rare dingen gebeuren. En dan dacht ik: dat

verdwenen.

komt omdat je geen basis hebt. Als je thuis raar doet,

zeggen ze: de keizer heeft geen kleren aan. En dat is

Precies. Wat dan overblijft is nieuwsgierigheid en en

heel gezond.

thousiasme zonder grenzen. Het is geen kwestie van

60

61

Ook wel confronterend.

Dus meditatie heeft zin volgens jou?

Ja, natuurlijk. Ik zeg wel eens: als je jezelf kon klonen,

Ja, dat heeft absoluut zin. Niet voor iedereen, want als

hoelang zou je jezelf dan in huis dulden? Denk daar

je het ankertje al hebt, is het eigenlijk niet meer no

eens over na. Ik nog geen half uur. Dan is het: hij eruit

dig. Maar als je dat ankertje nog niet hebt, moet je

of ik eruit. We zitten zo vaak te hakken op anderen,

even teruggetrokken worden uit al die prikkels en al

maar met onszelf zouden we het nog geen half uur uit

die impulsen. Want je gaat sommige van die impulsen

houden. Als het over spiritualiteit gaat praat ik alleen

gebruiken als je identiteit. Een spirituele impuls, of dat

maar vanuit mijn eigen ervaring en het dagelijks leven

je je goed voelt of slecht voelt ... om daar van los te

binnen mijn gezin. De rest is toch vaak hoogdravend,

komen, moet je in meditatie wat dieper durven gaan.

pedant gedoe. En ik ken ook niks anders.

Dus ik zeg tegen mensen: we gaan nu mediteren, maar

ga nu niet op je adem zitten letten. Ademen heb je je

Wt heeftje doen besluiten om hier in het openbaar over

leven lang zonder je bemoeienis kunnen doen, dat lukt

te gaan spreken?

je nu ook nog wel even. Dus doe even niks.

Dat is vanzelf gegaan. Vrienden van me zeiden: 'Goh

Wnt dat is meditatie: niets doen ...

Jan, je bent op allerlei plaatsen geweest, wat heb je daar

nou van opgestoken?' En dan zei ik wel eens wat. En

Het is eigenlijk niks doen. Maar als je je dat eigen

toen zijn mensen aan me gaan vragen of ze niet eens

maakt, dat je ziet: er is nooit een doener in me, dan

bij me thuis mochten komen. Het sprak zich rond. En

vallen falen en lukken weg. Het wordt als het ware wat

dan ging ik wel eens een avondje ergens spreken. Maar

lichtvoetiger allemaal. Je ziet mensen vanuit een busi

meestal vonden die avondjes bij mij thuis plaats, in

ness van spiritualiteit, van spirituele kerststukjes maken

kleine kring: tien tot vijftien mensen.

en meer van die zotte dingen, teruggebracht worden

Wat ik heel vaak met mensen doe is korte medita

tot het gewone bestaan. Er zijn regelmatig mensen bij

ties, waarin ik aangeef: doe je ogen dicht, en zie dat

waar dat mee gebeurt, maar ook mensen die hun heil

alles verschijnt in jou. En dat waar het in verschijnt,

ergens anders gaan zoeken. Dat mag ook. Ik bedoel,

dat kun je gewoon niet lokaliseren. Je kunt het dus

ik heb de waarheid niet in pacht. Maar ik probeer wel

niet worden, je bent het al. Je hoeft geen trucs uit te

steeds naar die essentie terug te komen. Wat is nou het

halen of cursussen te doen om dat te ontdekken, want

conflict in het dagelijks bestaan? Als spiritualiteit geen

je bent het al.

handvatten aanreikt voor het dagelijks leven, dan is

62

63

het geen bliksem waard. Als ik vroeger wel eens las dat

haar. Klopt dat dan?' Die man zegt: 'Nee, dat klopt

Boeddha ergens liep, en dat er dan boze olifanten op

niet.' Ik zeg: 'Precies. Dat is nou het verschil'. Het voelt

hem afkwamen die vlak voor hem stopten, dan dacht

zo levend. Het is precies hetzeitoe als toen ik vroeger bij

ik: ja ja, maar je zult zien: als ik dat op een dag zie, dan

dat schip nog omkeerde als ik bij dat puntje vandaan

lopen die olifanten gewoon door!

Ik spreek vanuit een basis van volstrekte gelijkwaar

kwam. Dan zag ik mijn vader bij de brug hangen, en

dan deed-ie zo van: prima. Een knikje, meer niet.

digheid. Ik kan pas spreken als je me dat gunt. Als jij je

oren afwendt, is het over. Dus dank je wel. Het is voor

Zou hijje gevoel herkend hebben?

mij een feestje dat ik dit mag zeggen. We doen dit nu

al bijna tweentwintig jaar, en elke keer heb ik iets van:

Ik weet wel dat we vroeger Lou de Palingboer wel eens

daar gaan we! Wil je horen hoe mijn bruid eruit ziet?

hebben horen spreken, ik geloof op de visafslag in

Nou, dan kun je het te horen krijgen. Ze heeft zo'n

t]muiden. Daar stond hij op een kistje te praten, en

jurk aan, en die schoenen.

ik stond daarbij met mijn vader. Ik was nog klein, en

In de bijeenkomsten probeer ik mensen te helpen

we hoorden Lou zeggen: 'Ik ben onsterfelijk.' Hij had

die twijfelen. Ik blijf tegen ze zeggen: je geeft teveel aan

geen gebit meer, hij was heel moeilijk te verstaan. 'Ik

dacht aan je twijfel. Zelfs twijfel heeft nooit dat wat je

ben onsterfelijk', zei hij, 'ik ben God zelve.' En toen

bent in de weg kunnen staan. Dat zie je niet, want je

zei een man met van die hele grote handen tegen hem:

denkt dat je eerst je twijfel moet opruimen. Terwijl ik

'Nou Lou, als ik je n klap tegen je kop geef, dan

zeg: maar om te twijfelen, moet je er al zijn. En als een

ben je er echt geweest hoor.' Maar Lou kon niet an

ander dan zegt: 'Tja, het zal wel', dan denk ik: hoe is het

ders. En toen we wegliepen zei mijn vader: 'Jongen,

mogelijk? Maar ik heb inmiddels geleerd om dan mijn

het is een waarachtig mens.' Er werd verder niet meer

mond dicht te houden. Want je bent aan het duwen en

over gesproken, maar hij herkende het wel. Ik dacht bij

trekken. Ik heb geleerd om dit te uiten, en me er niet

mezelf iets van: 'Goh, wat een wonderlijke uitspraken

meer mee te bemoeien wat men er mee doet. Ik vind

zijn dat.' Ik herkende het eigenlijk ook. Maar een kind

het heerlijk, nu ik dat heb losgelaten. Mijn enthousi

beleeft zoiets nog zonder woorden.

asme, mijn passie voor het onderwerp is toereikend.

Wat Lou zei was authentiek. Maar hij had verder

Vorige week vroeg een man: 'Wat is nou het verschil

geen school gehad, en het werd een hele toestand om

tussen interesse en passie?' Ik zei: 'Stel: je bent verliefd

hem heen. Maar er was iets wat mensen toch herken

op je vrouw, en ze komt op je af, en je zegt tegen de

den. Er zat een passie in die authentiek was. En hij kon

mensen die naast je staan: ik ben erg genteresseerd in

er blijkbaar ook zijn mond niet over houden.

64

65

Misschien had Lou inderdaad de schijngestalte van het

Omdat je er totaal door geobsedeerd bent misschien?

ego wel doorzien.

Omdat er een situatie is ontstaan waarin die schijnge
Ik denk eigenlijk van wel. Maar het blijft moeilijk.

stalte voor volkomen waar wordt aangenomen.

Want je zou roch zweren dat je dit nu vanuit een cen

trum beluistert. Dat valt niet weg te redeneren, dat blijf

Misschien wel een beetje vergelijkbaar met een computer

je houden. Maar het gekke is, als je denkt het vanuit

virus. Het is je systeem binnengekomen, het is een eigen

een centrum te beleven ... daar is de mens een waar

leven gaan leiden, het benvloedt van alles en nog wat, en

heid van gaan maken. Hij is dat centrum van binnen

voor je het weet gaat de machine haperen.

in gaan vullen als een identiteit: 'ik luister', 'ik spreek',

enzovoorts. Je kan van alles waarnemen: woorden die

Ik heb het wel eens gezegd tegen iemand die streng

gesproken worden, gevoelens die gevoeld worden.

'gereformeerd was. Ik zei tegen hem: als ze jou nou eens

Maar over die 'ik' kun je nog geen twee zinnen zeggen.

drie dagen na je geboorte te vondeling hadden gelegd

Toch nemen we die voor waar aan.

in een katholiek gezin. Dan had je later toch gezegd:

ik ben een katholiek? Zie je dan niet dat het allemaal

Omdat iedereen het woord 'ik' gebruikt.

input is? Maar het is eng om dat los te laten, want je

bent je club kwijt. En als dat nou het enige is wat we

Dat zit er helemaal ingebakken. Het is een schijngestalte

doen. Maar het gevolg is zo veelomvattend. Want plot

die we voor waar aannemen. 'Ik ben een boeddhist', 'ik

seling ontstaan falen en lukken. Die 'ik' ga je gelukkig

ben een christen' ... Zet het journaal maar aan en je ziet

proberen te maken. Dat is mij mijn leven lang nog niet

wat er van komt. Die schijngestalte is een stuk geestelijk

gelukt.

gereedschap. Daarom ben ik nooit tegen het ik geweest,

terwijl ik in de spirituele zoektocht toch zoveel hoorde

je hebt wel eens gezegd: niemand kan gelukkig worden.

hakken op dat ik. Ik dacht: ja, maar zouden die heiligen

dat nou helemaal kwijt zijn, dat gevoel van dat centrum?

Niemand kan gelukkig worden omdat je een schijnge

Dat klopte voor mijn gevoel niet, want ik dacht: dat kan

stalte gelukkig probeert te maken. Je blijft het proberen,

je niet kwijt zijn. Het is namelijk niet iets wat je kunt

maar de frustratie is onvermijdelijk. Je hebt net niet het

aanpakken, want je pakt het met darzelfde ego aan. Het

juiste huis gekocht, je bent net niet met de juiste vrouw

is een schijngestalte die een fantastisch stuk gereedschap

getrouwd, je hebt net niet de juiste kinderen gekregen.

is. Waarom zou je daar tegen zijn?

Het is steeds net niet. Als je je kist aan het uitzoeken

66

67

bent, is het nog steeds net niet. En we blijven maar den

Dat is de verkramping van het ego.

ken: het moet nog komen. Maar als je de veertig gepas

seerd bent, dan hou je wel een keer op. Dan denk je:

Daar ben ik het niet mee eens. Het geloofin het ego,

nou, het is mij niet gelukt. Maar je zwijgt erover.Je bent

dat is de verkramping. De schijngestalte zien als een

altijd bezig geweest om jezelf gelukkig te maken, niet

schijngestalte, daar is niets mis mee.

wetend dat je een schijngestalte gelukkig probeerde te

maken. En omdat je niet weet dat het een schijngestalte

Ok. Maar als je in die schijngestalte gelooft, zie je die

is, ben je tot falen gedoemd. Daar zit mislukking in op

verkramping dan terug in het lichaam?

gesloten. En naarmate je ouder wordt, slik je het voor

zoete koek. Maar in feite is het een pijnlijk verschijnsel.

Absoluut. Dan is het een geloof, en ieder geloof am

puteert je.

Zou dat dan niet de reden zijn dat mensen zeggen: je

moet daar vanaft

En dat zie je terug in het lichaam, in die zin dat het ver
krampt reageert, niet soepel en flexibel is.

Ja natuurlijk. Ergens voelt het toch als een soort con

flict. En als je dan te horen krijgt dat er eigenlijk geen

Ja. In zekere zin is dan de flexibiliteit, de nieuwsgie

gevangene is ... dat raakt sommige mensen. Maar heel

righeid geamputeerd. Er wordt dan geleefd vanuit een

veel mensen ook niet. Want als je heel veel genves

uitgangspuntpunt dat onwaar is. Zelfs Jezus had dat

teerd hebt in je bevrijding, dan wil je niet horen dat je

door. De hele weg van de kruisiging is de weg van de

helemaal niet gevangen zit. Je kan het tachtig keer ho

zoeker. Hij hangt daar, en dat hangt niet lekker hoor,

ren, maar je wil er niet aan. Want je hebt genvesteerd

en hij zegt: Heer, laat deze beker aan mij voorbij gaan.

in spijltjes doorzagen, tunnels graven, sloten kraken,

En hij zegt ook nog: God o God, waarom hebt Gij mij

en dan komt er op een dag iemand en die zegt: h, de

verlaten? Nou, dat is toch een motie van wantrouwen,

gevangenis staat open! Loop maar naar buiten.

of niet? Er is dus iets waardoor die verkramping er is.

Maar later zegt hij: Doch niet mijn wil geschiede, maar

Dat ik-beeld moet wel overeind blijven. Daar zijn we de

hele dag mee bezig.

de Uwe. En dan gaat het open. En dan zegt hij ook

nog: in Uw handen beveel ik mijne geest. Dat alles
bij elkaar is de hele weg van de zoeker. Iedereen gaat

Daar zijn we de hele dag zoet mee, om dat maar te

die weg. En dan hangt er ook nog iemand naast hem

vullen.

die een heel andere weg is gegaan en uiteindelijk ook

68

69

tot dat punt komt. Dat is een moordenaar. Die ziet

het ook. En dan zegt Jezus als mosterd na de maal

Gaat het dan eigenlijk niet over sterven om te leven? Ster

ven als persoon?

tijd: heden zult gij met mlj in het paradijs zijn. Dat
had hij niet eens hoeven zeggen, want die man zag het

Ja, sterven als doener. Dus in je wektocht ga je ook

al. Jezus zei niet: ja, je ziet het wel, maar by the way,

voelen dat die je in de weg zit. En dat word je zat. Dan

waar hang je voor? Dus die moordenaar aan het kruis

gaat zich een passie ontwikkelen om dat te doorzien.

laat in de christelijke traditie al zien dat je geen enkel

In alle jaren die nog gaan komen, wordt dit (slaat de

instituut nodig hebt, dat je de meest vreselijke daden

handen tegen elkaar) steeds meer de ervaring. En alles

kunt begaan en toch in staat bent om te zien hoe het

wat je leest en alles wat je daarbij doet, is een stap te

zit. Die moordenaar is nog nooit naar voren gehaald.

ver. Dat ga je weten, dat vergeet je nooit meer. Dit

Waarom niet?

.brengt passie teweeg.

Omdat hij laat zien dat het niet uitmaakt hoe de weg
precies bewandeld wordt ...

Dat is toch ook wat je wilt laten zien.

Ja, dat is het. Dat is de opperste bevrijding. Dat ik

... welke weg je ook gaat. Ik had vroeger nog meer aan

enthousiast en passievol kan zijn ronder enige bereke

die moordenaar dan aan Jezus. Dat zei ik natuurlijk

ning.

niet, maar ik dacht wel: dat Jezus het haalt, ds geen

groot wonder, maar die moordenaar ... hij is een weg
gegaan, hij hangt er niet voor niets, maar er wordt niet
gezegd: ja wacht even, je bent fout. Hij heeft geen in
stituut nodig, hij heeft geen heiligen nodig, hij hangt
daar op de rotste plek van de hele wereld, en roch, en
toch ... ziet hij hoe het zit. Die moordenaar laat zien
wat voor vrijheid hij heeft om het te zien. Terwijl Je
zus nog allerlei woorden gebruikt tijdens de kruisiging,
hangt die moordenaar in stilte. Die is nergens lid van,
hij is ook de won van God niet, hij heeft geen volge
lingen gehad, hij heeft geen goed gedaan. En toch zag
ik: h, daar zit iets wat al tot bevrijding strekt.

70

71

Jeff Foster
Alles is al volledig ontwaakt

eff Poster groeide op in Man

chester, Engeland. Hij had lief
bbende ouders en, aanvankelijk,

een vrijwel onbezorgde jeugd. Maar

in de loop der jaren ontwikkelde
zich een kern van innerlijke onze
kerheid en zelfhaat die bleef groeien. Hij voelde zich eenzaam en was

.___

___,
..._
_,

__
_

niet goed in staat om contact te maken. Het gevoel een

onbeduidende persoon te zijn in een onoverzichtelijke,
vijandige wereld nam extreme vormen aan. Zijn uit
zonderlijke intelligentie bood in dit opzicht geen enkel
voordeel, maar maakte het wel mogelijk om astrofysica
te gaan studeren aan de Universiteit van Cambridge
-een studie die veel ruimte liet om contacten te mij
den. Toen hij net was afgestudeerd leidde zijn depres-

73

sie tot een crisis van totale wanhoop. De zwaarte van

meer dan dat weg, en daarmee alle afgescheidenbeid

het bestaan, de last van iemand moeten zijn die hij niet

en eenzaamheid. Ik was alles wat zich voordeed: ik

wilde zijn, werd ondraaglijk. Hij werd ernstig ziek en

was de donker wordende hemel, ik was de man van

dacht dat hij ging sterven. Het was een keerpunt in

middelbare leeftijd die zijn Golden Retriever uitliet,

zijn leven. De nabijheid van de dood maakte hem voor

ik was het oude vrouwtje dat in haar laarsjes door de

het eerst bewust van de eenvoud en de kostbaarheid

plassen liep.'

van het leven. Voor het eerst ook las hij de Bijbel. Dat

De spirituele zoektocht van Jeff stortte in met de

riep eindelijk een gevoel van herkenning bij hem op,

herkenning van de non-duale aard van het bestaan en

een lichtpuntje in een eindeloze duisternis.

de ontdekking van het ongewone in het gewone. In

dit heldere zien werd het leven wat het altijd al was ge

Om te herstellen ging Jeff weer bij zijn ouders

wonen. Een jaar lang sloot hij zich op in zijn kamer
en deed hij niets anders dan boeken lezen over re

weest: intiem, open, liefdevol en spontaan. Hij door

zag de basisillusie achter al het menselijk lijden als het

ligie, meditatie, zelfonderzoek en andere spirituele

zoeken naar iets buiten het huidige moment, en be

onderwerpen. Hij probeerde alles om de .verlichting

sefte daardoor nooit ergens anders te kunnen zijn dan

te bereiken waar hij

juist middenin het huidige moment.

zo

vaak over las. Wat hem ont

ging was dat hij zich daarmee een nieuwe identiteit

Niet lang hierna schreef hij zijn eerste boek, Leven

aanmar die hem opnieuw gevangen hield: die van

zonder middelpunt, en kort daarna nog twee boeken.

spiritueel zoeker. Het zoeken nam extreme vormen

Hij werd gevraagd om bijeenkomsten te houden, en

aan, maar hij besefte dat er geen weg terug was, wil

doet dat nu nog steeds. Hij heeft zijn activiteiten in

de hij niet opnieuw in totale wanhoop vervallen. Hij

middels uitgebreid met retraites en een-op-een-ses

bleef gevangen zitten in de vicieuze cirkel van het

sies. Ongeacht de vorm waarvoor gekozen wordt,

ik dat zic.hzelf uit de weg probeert te ruimen, tot

probeert hij mensen te wijzen op hun eigen afwezig

het zoeken zichzelf uiteindelijk uitputte. Er kwamen

heid en de diepe acceptatie die aanwezig is in het hui

momenten van helderheid waarin het gevoel van af

dige moment, zelfs als er sprake is van angst, woede

gescheidenheid oploste. In Beyond awakening - The

of stress. Hij doet dit op een rechtstreekse, compro

end ofthe spiritual search, beschrijft hij zo'n moment:

misloze manier, maar ook met humor en compassie.

'Op een koude herfstavond liep ik in Oxford door

Hij behoort niet tot een specifieke traditie en hangt

de regen. Het werd donker; ik had mezelf warm

geen welomschreven gedachtegoed aan. In alle vrij

ingepakt in mijn nieuwe jas. En plotseling, zonder

heid probeert hij zijn onderricht toegankelijk te ma

enige waarschuwing vooraf, viel de zoektocht naar

ken voor iedereen.

74

75

Ik ontmoet Jeff op zijn logeeradres, op het moment dat

val goed verplaatsen in de beleving van de zoeker,

hij voor eerst Nederland bezoekt voor een serie bijeen

want ik heb werkelijk alles geprobeerd, ik heb naar

komsten. Een jonge man met een verwarde haardos en

alles gezocht, ik heb alle vragen gesteld. Ik bedoel,

slaperige ogen doet de deur open. In mijn ooghoeken

elke vraag die me ooit gesteld is, heb ik zelf ook wel

zie ik nog net zijn vriendin de trap naar boven oplo

eens gesteld.

pen. Hij excuseert zich voor her feit dat hij zich bijna
verslapen heeft en neemt me mee naar de woonkamer.
Hij zet thee en praat intussen over zijn kennismaking
met Nederland. Alles is nieuw voor hem, maar hij ver

Ik heb je horen zeggen dat het het denken in het algemeen

is dat die vragen stelt, dat vragen op geen enkele manier
persoonlijk zijn, en dat ze zich daarom blijven herhalen.

zekert me dat dat inmiddels eigenlijk altijd het geval

is. De dingen doen zichzelf, en als dat berekent dar hij

Ja, het is steeds dezelfde vraag. Dar is het war hier

recht uit bed met een wildvreemde over non-dualiteit

'wordt gezien: dat het allemaal verschillende versies van

zit te praten, dan is dat eenvoudig zo. De openheid en

dezelfde essentile vraag zijn. Het is de beweging in de

het jeugdige enthousiasme waarmee hij over zichzelf

richting van een toekomst, her is het hoe en waarom.

vertelt, of liever gezegd over de afwezigheid van zich

Het is een beweging, meer niet. Je kunt daar een mil

zelf als persoon, werkt aanstekelijk. Het gesprek hoeft

joen woorden voor gebruiken ... Soms is het zo leuk

geenszins op gang gehouden te worden. Ook dat doet

om mensen te observeren. Ze stellen van die ellenlange

moeiteloos en merkbaar zichzelf. Als we uiteindelijk

vragen, maar eigenlijk is het steeds dezelfde vraag. Dat

besluiten dat het gesprek klaar is, trekt het zich daar

is wat het denken doet: het werpt vragen op.

niets van aan. Pas als de voordeur weer dicht gaat en

Ik spreek nu wel vrolijk over non-dualiteit, maar

verdere communicatie onmogelijk is geworden, houdt

nog niet zo lang geleden voelde ik me vreselijk ellen

de woordenstroom op. 'Ik hoop dat we elkaar nog eens

dig. De last van het persoon zijn hing als een molen

zien', zeg ik ten afscheid. 'Ongetwijfeld', is zijn ant

steen om mijn nek, maar plotseling was dat gevoel zo

woord.

maar ineens verdwenen. Zo denkbeeldig is die last in

feite. Ik kan me voorstellen dat mensen het verhaal van

jeff, hoe ben je ertoe gekomen om op zo'n jonge leeftijd te

gaan spreken over non-dualiteit?

Jeff wel interessant vinden. Het gebeurde zo snel, er

was geen dertig of veertig jaar durende zoektocht aan
vooraf gegaan, ik heb geen leraren gehad ...

Dat vraag ik me ook wel eens af als ik weer eens met

een groep mensen bij elkaar zit. Ik kan me in elk ge76

Maar je hebt wel alle boeken gelezen.

77

Ja, ik las boeken, maar ik ben nooit in India geweest,

dat dit te verbijsterend is om uit zichzelf te kunnen ge

ik heb nooit een leraar opgezocht, ik ben nooit naar

beuren. Dar is het begin van alle religies. In het eerste

bijeenkomsten gegaan. In plaats daarvan zat ik in mijn

deel van de Bijbel staat: 'En toen zag hij dat her goed

achtertuin en las ik af en toe een boek. Ik mediteerde

was'. En dat is eigenlijk wat er gezien wordt: het is ons

en ik keek naar de bomen en de bloemen. Je hoeft niet

goedgezind, want het is allemaal Een.

dertig jaar te mediteren, of tien jaar, of zelfs maar n

jaar. We stellen al die voorwaarden, we maken bood

Ik denk datje het gevoel moet hebben dat het goed is vr

schappenlijstjes van dingen die we moeten doen vr

je de schepping kunt zien zoals ze werkelijk is. Anders is er

we vrij kunnen zijn. En dan valt alles zomaar in n

weerstand, en verdeelje de schepping in goed en kwaad.

keer uit elkaar.

Daarna was er een periode waarin het heel moeilijk

Absoluut. In de Bijbel zegt God ook: 'Ik laat de zon

was om in de wereld te leven. Ik nam afstand van de

schijnen op het goede en het slechte in gelijke mate'.

wereld omdat het onmogelijk was hierover te spreken.

God heeft helemaal geen voorkeur voor het goede. Op

Maar zelfs dat was nog een subtiele vorm van afge

de een of andere manier bestaat er een perfecte balans

scheidenheid. Maar uiteindelijk kom je toch terug in

tussen goed en kwaad. Die hebben elkaar nodig. Maar

de wereld en ga je het spel meespelen dat je een per

wij zijn geneigd om alleen maar de helft van de we

soon bent, wat je in feite altijd al hebt gedaan. Het is

reld te zien. Met alle oorlogen die ooit op deze planeet

altijd een spel geweest, je hebt altijd al gedaan alsof Je

hebben plaatsgevonden hebben mensen geprobeerd

past je aan aan de beleving van anderen, je gaat hun

een paradijs op aarde te scheppen, alleen het 'goede'

droom niet ontkennen. Jarenlang heb ik geprobeerd

te hebben. Ze willen toewerken naar een volmaakte

aan de droom te ontsnappen, maar dat gaat gewoon

wereld. Maar die bestaat niet. Daar begint alle geweld.

niet, dat is alleen maar een andere vorm van afgeschei

Denken dat je het ene kunt hebben zonder het andere.

denheid. Uiteindelijk is Eenheid ook de droom. Je gaat

Terwijl goed en kwaad altijd volkomen in balans zijn.

mee in de droom van mensen. Je gaat niet zeggen: 'H,

ik ben niemand, hoor. Ik besta niet'.

Soms denk ik dat we het idee van verlichting om-

Eigenlijk zijn we verbijsterende wezens. We zijn in

onvolmaakte, het persoonlijke leven, en toe te kunnen

staat om hier te zitten en over Eenheid te praten. Ik

werken naar het volmaakte, het onpersoonlijke leven.

denk dat zo het idee van God is geboren. Zo beginnen

Maar daarmee doe je de werkelijkheid geweld aan. Ik

alle religies. Dit is zo verbijsterend. Je krijgt het gevoel

heb het nooit bereikt. Ik heb nooit gekregen wat ik

dat een grotere macht dit alles teweeg heeft gebracht,

wilde hebben. Niemand heeft ooit de verlichting be-

78

wikkeld hebben om te kunnen ontsnappen aan het

79

reikt. Natuurlijk zijn er mensen die denken dat ze die

soon verlangt ernaar thuis te komen, heel te zijn. Dat

wel bereikt hebben en die dat vervolgens de hele we

is de illusie, dat is het spel dat Eenheid speelt. Want in

reld laten weten. Maar het is niet meer dan een over

feite verlangt Eenheid om thuis te komen bij zichzelf.

tuiging: ik ben ontwaakt en jij niet.

Eenheid verlangt naar de dood. We willen sterven. In

zoveel dingen die we doen zit het verlangen verborgen

In een van je boeken heb je geschreven dat verlichting wei

om te sterven. We drinken onszelf dood, we doen ex

een teleurstelling moet zijn omdat je nooit krijgt wat je

treme sporten, we springen uit vliegtuigen en zo, of

wilt.

we mediteren. En het orgasme is ook een vorm van

sterven. En toch vrezen we de dood juist het meest

Ja, verlichting is de allergrootste vorm van falen. Het is

van alles.

het falen van het denken om te krijgen wat het wil heb
ben. Het denken zal nooit krijgen wat het wil hebben.

De diepe slaap lijkt daar een uitzondering op te zijn want

Zelfs als het denkt dat het heeft wat het wil hebben,

ook dat is een soort dood Alleen zijn we daar niet bang

zal het een keer sterven, zal het verliezen wat het denkt

voor.

te hebben. Bij alles wat je hebt zul je altijd vrezen dat

je het weer kwijt zult raken. Dus zelfs als je denkt dat

Dat is vreemd, h? Elke nacht sterven we, en als we

je tot ontwaken bent gekomen, dat je verlichting hebt

weer wakker worden, zeggen we: ik sliep. Maar je was

bereikt, ga je het toch weer verliezen. Dat is onvermij

er helemaal niet meer. Je was dood. Elke nacht vindt

delijk. Iets geloven gaat altijd samen met de schaduw

de dood plaats zodat het lichaam kan herstellen, zich

van de twijfel. Als je denkt verlicht te zijn, ga je het

zelf kan helen. Als je het zo ziet, maakt dat je dankbaar.

weer verliezen. Maar dit kan niet verloren worden.

Wow, ik leef, ik krijg er weer een dag bij.

arom zijn mensen dan nooit tevreden met dit? ar

Maar dan doet de wereld weer zijn intrede en ga je je

om is het nooit genoeg?

zorgen maken over wat er allemaal nog moet gebeuren.

Afgescheidenheid. De kern van het probleem is de

Iedereen maakt dat mee. Je wordt 's morgens wakker,

gedachte 'Ik ben een afzonderlijk persoon'. Wat die

en ook al is het maar een seconde, je weet eventjes niet

afzonderlijke persoon ook doet of laat, wat hij ook be

meer wie je bent, en dan begint het weer: o jee, ik moet

reikt, de kern blijft een gevoel van afgescheidenheid,

vandaag nog dit en dat doen. Het denken komt in ijl

van gemis. Dat brengt spanning met zich mee. De per-

tempo binnen om de leegte te vullen.

80

81

Zelfs mensen die nooit van spiritualiteit hebben ge

hoord proeven elke morgen wat het is om tot ontwa
ken te komen. Ik herken dat. Het grootste deel van

Uiteindelijk ben je over dat niets gaan spreken, en over

Eenheid en bevrijding. Wt is eigenlijk de kern van je
boodschap?

mijn leven wist ik niet eens wat spiritualiteit was. Ik

dacht dat het te maken had met heksen, toverdrank

Oppervlakkig gezien lijkt het misschien alsof ik steeds

jes en tovenaars en zo. Ik was een toegewijde athest,

hetzelfde zeg. Maar in feite is het altijd weer nieuw, en

en alles wat naar spiritualiteit en religie riekte vond ik

het verveelt nooit. Als je over Eenheid spreekt, gaat

flauwekul. Maar ik ben er van overtuigd dat ook ik er

het niet over iets levenloos, over een geloofsysteem.

als kind elke ochtend van geproefd heb. Maar voor het

Eenheid is in zekere zin altijd nieuw, het gaat om iets

denken stelt het niets voor, en daarom herkennen we

levends.

het niet.

Ik zie mezelf niet als leraar. Dat maakt het gemak

kelijk. Zodra ik mezelf opstel als leraar wordt het

je kunt het niet vastgrijpen, en daarom gaan we op zoek

naar iets concreters. En dat is het verhaal van ons leven
en de wereld.

moeilijk, want dan moet ik iets overdragen. Toen dit

gezien werd, was het heel duidelijk dat het niet over
te dragen is, dat het niet te leren is, wam het is er
al. Het is dit. Leraar zijn suggereert dat er iets aan

Als kind kon ik nooit in slaap komen. Ik probeerde 's

een ander over te dragen valt. Maar op een of andere

avonds in bed altijd mijn problemen op te lossen. Ik

manier kan het wel gedeeld worden. In feite wordt

lag dan te denken wat ik morgen moest doen, etcetera.

het altijd al gedeeld, door alles. Alles draagt dit uit,

Maar eigenlijk wil het lichaam alleen maar slapen, en

alles deelt dit met ons: de rafel doet dat, de stoel ook.

daar heeft het jou helemaal niet bij nodig. Het lijkt wel

Maar het zit natuurlijk niet in de woorden. Jaren

of we daar niet op durven te vertrouwen.

lang heb ik geprobeerd de woorden te begrijpen, en

ik raakte er alleen maar van in de war. Het frustreerde

Het is een soort vicieuze cirkel, want je kunt jezelf niet

wegdenken.

me, ik raakte erg teleurgesteld.

Maar op een of andere manier wordt het duidelijk
als de wil om het allemaal te begrijpen wegvalt. Als de

Nee, je kunt niet stoppen met denken. Het denken

vragen wegvallen, is er plotseling een weten. Het is nier

komt uit het niets tevoorschijn en verdwijnt ook weer

in woorden te vatten, en op het moment dat je erover

in dat niets.

probeert te praten zit je al in de droom, in het den

ken. Maar het is zo overduidelijk dat het jou niet nodig

82

83

heeft om begrepen te worden. Het heeft ook niet met

ment. Zelfs tijdens het meest intense lijden is het nog

jou te maken, het heeft niets te maken met leerlin

iets dat uit niets voortkomt, en niemand die het doet,

gen en leraren. Op een of andere manier kan het met

en niemand die lijdt. En daar ligt de vrijheid.

elkaar gedeeld worden. Dat is het wonderlijke. Maar

als ik iemand probeerde te zijn die non-dualiteit pro

Een vrijheid die niet over te dragen is.

beert over te brengen, zou ik dat niet kunnen. Die Jeff

moet eerst plaats maken, die moet stoppen met leraar

Hij is niet over te dragen, maar hij kan wel gedeeld

spelen. Het heeft helemaal geen leraar nodig, daar is

worden. Het is de vreugde van de ontmoeting met je

helemaal geen behoefte aan. Het geniet ervan zichzelf

zelf eigenlijk. Het is een herkenning, en die gaat een

tot uitdrukking te brengen. Dat is de ontmoeting, dat

voudig over in vriendschap, het ontmoeten van vrien

is het intieme. Het is niet zo dat ik het naar jou toe

den ... dan wordt dat wat gezegd wordt een levende

tot uitdrukking breng, het brengt zichzelf tot uitdruk

ervaring. Je kunt komen en zeggen: '0, ik begrijp wel

king, naar niemand toe. Dat heeft iets heel moois. De

dat er niemand is, ik begrijp wel dat er geen sprake is

eerlijkheid ervan is heel bijzonder.

van keuze', maar dan wordt het een vorm van intellec
tueel begrijpen. Tijdens de bijeenkomsten wordt het

Als je er niet bent, hoe zou het dan nog oneerlijk kunnen

iets levends. In de stiltes die vallen wordt zo duidelijk

zijn?

gezien dat er niemand is, dat er niemand aanwezig is in

de ruimte. Het draagt zichzelf over, het heeft mij hele

Precies. Het is gewoon pure authenticiteit, eerlijk

maal niet nodig, het heeft helemaal geen leraar nodig.

heid. Die komt bovendrijven. En dat is ook alles wat

En in zo'n omgeving brandt het zoeken zichzelf op. De

er gebeurt, waar we altijd zijn. Dat is het wonder, iets

bijeenkomsten zijn net brandstapels.

wat uit niets voortkomt, de absolute spontaniteit er

van. Zelfs deze woorden, en de geuren en geluiden,

Toch is het denken moeilijk buiten de deur te houden,

dat komt allemaal voort uit niets ... ondanks onszelf.

want iedereen om je heen gaat ervan uit dat ze een geest

Precies daar waar we ons bevinden is ook het wonder

en een identiteit hebben. Het is moeilijk om in de levende

aanwezig, de big bang. Het is schepping en vernieti

leegte te blijven als je met andere mensen omgaat.

ging die tegelijkertijd plaatsvinden. In onze zoektocht

naar een identiteit om iets of iemand concreets te zijn,

Als dit gezien wordt, is er alleen maar Eenheid. En zelfs

verwijderen we ons zo ver van het wonder van iets dat

dat kun je eigenlijk niet zeggen. Er is gewoon niets. Er

uit niets voortkomt. En dat gebeurt altijd, ieder mo-

is geen verleden, geen toekomst. Alles is gewoon. En al-

84

85

les wat er gebeurt is dat het denken weer binnenkomt,

niet van plan bijeenkomsten te gaan houden, ik dacht

maar ook dat is Eenheid. Het denken komt weer bin

dat ik hier nooit over zou spreken. Maar op de een of

nen en doet alsof je het kwijt bent. Het zegt: je had

andere manier kreeg ik een uitnodiging om te spreken,

het, en nu ben je het kwijt. Maar je had het natuurlijk

en kwam het woord 'ja' uit mijn mond. Misschien was

helemaal niet, want jij was er niet meer. Maar dat is

ik er klaar voor om erover te gaan spreken.

het spel, en zelfs dat valt weg, en dan wordt gezien dat
je er nooit in of uit kunt vallen. Zelfs verdwaald raken
in gedachten is Eenheid, vindt plaats in Eenheid. Mid
denin het meest vreselijke verhaal, het meest vreselijke
lijden, kan dit gezien worden. En dan wordt het pas
iets levends. Dan is zelfs het verhaal geen vijand meer.
Maar natuurlijk is Eenheid ook het laatste concept
dat wegvalt. Je moet zelfs de Eenheid verliezen, want
door het Eenheid te noemen heb je er iets anders van
gemaakt. Zodra je erover praat, zit je alweer in de du
aliteit, zit je weer in de droom van dit en dat, op en
neer, links en rechts, yin en yang, eenheid en tweeheid.
Toen dit gezien werd was het zo duidelijk, maar ik kon
er niet over praten. Het werd zo helder gezien dat het

Hoe heeft men je gevonden? Had je toen al je eerste boek

geschreven?
Ja, het ging via het boek. Ik ging naar die eerste bij
eenkomst, en vlak voordat ik zou beginnen dacht ik:
,a jee, dit kan ik niet'. En dat was ook zo, dat was

helemaal waar, want zodra ik ga zitten en denk: '0 jee,

nu moet ik iets gaan zeggen', komt er niets. Want ik

weet niets. Mensen denken dat ik iets weet, dat ik iets

begrijp wat zij zelf niet begrijpen. Maar dat is het niet.

De woorden komen uit het niets tevoorschijn, zonder

enige moeite, want alles wijst op dit. Mensen denken
dat non-dualiteit een heel abstracte theorie vertegen

maar het beste leek om er niet over te praten.

woordigt, maar in feite raakt het juist de kern van alles.

Dat moet ook wel, want het is alles. Alleen de verwoor

Je hebt gezegd dat zwijgen de enige eerlijke optie is omdat

het leven, dit, niet in woorden te vatten is. Wilt is dan .Je
motivatie om het hier toch met anderen over te hebben?

ding maakt het abstract.

Dit lichaam heeft jou en je lijden en je problemen
helemaal niet nodig. Hier is een veel diepere intelli
gentie aan het werk. Die zorgt ervoor dat de bloemen

Het eerlijke antwoord is: ik weet het niet. Ik heb geen

groeien, dat de vogels vliegen, dat het hart pompt. Ik

idee. Echt niet. Ik zeg dat niet om slim uit de hoek

denk dat we ons daarom zo aangetrokken voelen tot

te komen. Het gebeurde gewoon. Toen het net gezien

de natuur. Want daar zijn de dingen zo duidelijk wat

was, was meteen ook duidelijk dat het niet overgedra

ze zijn, daar is geen beweging naar iets anders roe,

gen kan worden, dat je er niet over kunt praten. Ik was

daar is geen sprake van zoeken. Dat is de weerklank.

86

87

Dat herkennen we. Kijk maar eens naar de ademha

geen zwarte leegte. Dat had wel

ling. Die vindt gewoon plaats. We zijn ons er niet

geen reden waarom het niet zo zou kunnen zijn, maar

eens bewust van.

het is gewoon niet zo. Er is toevallig van alles gaande.

zo

kunnen zijn, er is

Het universum staat aan, het staat niet uit. Het is niet
Maar zodra we ons met de ademhaling gaan bemoeien,

in slaap, het is wakker. Dit is al ontwaakt. Het wonder

beginnen de problemen.

is dat het er berhaupt is.

Dan raakt het ritme helemaal verstoord. Maar als we

Die verwondering is misschien wel iets wat wezenlijk bij

de ademhaling met rust laten, gaat het gewoon van

ontwaken hoort.

zelf. En als we 's nachts liggen te slapen slaat ons hart,

ademen de longen en herstelt het lichaam zichzelf. We

Daarom denk ik dat ontwaken onvermijdelijk is. Het

moeten uit de weg gaan zodat het lichaam zichzelf kan

gebeurt nu of het gebeurt als je sterft. Als je sterft, valt

herstellen. En als we dan 's morgens wakker worden

alle zoeken weg. De paradox is dat dat het juist is waar

denken we: '0 jee, ik moet nog zoveel doen'. En dan

we het bangst voor zijn. Als je er heel goed naar kijkt,

vindt er een verkramping plaats. Ik denk dat de meeste

gaat het in feite om hetzelfde. Hele jonge kinderen zijn

mensen niet in de gaten hebben hoe verkrampt ze zijn.

niet bang voor de dood. Ze ervaren nog geen wereld

Vanaf je geboorte wordt je geleerd wie je bent en wat

buiten zichzelf. Ze onderzoeken alleen maar wat er is.

je moet doen, wat je moet zijn - je moet eropuit en

Ik herinner me dat ik altijd rondliep met mijn

hard werken, je moet iets van je leven maken voordat

ogen dicht. Als ik op straat liep waren mijn ogen al

je sterft. Maar denk eens aan bloemen. Die staan niet

tijd naar beneden gericht. Het was net alsof ik mezelf

te denken: '0 jee, ik moet een prachtige bloem zijn, ik

probeerde te beschermen. En ik knipperde ook heel

moet mooier zijn dan gisteren, ik moet verlicht zien te

veel met mijn ogen. Ik probeerde de wereld altijd zo

worden'. Ze zijn al ontwaakt, het universum is al ont

veel mogelijk buiten te sluiten, het was me allemaal

waakt. Alleen denken wij mensen, wij individuen, dat

teveel. Maar sinds dit gezien is, zijn mijn ogen veel

we losstaan van her geheel. We denken dat we slapen

vaker open. Dat heeft niets met mij te maken. In mijn

en dat we wakker moeren worden. Maar in werkelijk

afwezigheid zijn ze op een of andere manier echt gaan

heid is alles al volledig ontwaakt. Tijdens een van de

zien. En daar zijn ze ook voor bedoeld. We hebben

bijeenkomsten kwam er iemand een keer plotseling tot

het zo druk met kijken dat we niets meer zien. Door

het besef dat er hier altijd wat gebeurt. Noem het wat

steeds maar uit te kijken naar iets, te zoeken, zien we

je wilt, maar het is geen bewegingloze nietsheid, het is

niet wat er al is.

88

89

En blijven we proberen de waarheid in onze greep te krij

me toe en zei: 'Jeffrey, weet je, je hebt vanavond het

gen.

meest bruikbare gezegd wat ik een advahaleraar ooit

Maar non-dualiteit kun je niet in je greep krijgen. Je

als er iemand naar je toe komt die sterft van de honger,

kunt het niet gebruiken als geloofsysteem. Het is een

en jij ziet dat er in feite niemand is?' Ik zei: 'Nou, dan

zien, een helder zien, en in dat zien ben jij afwezig. Het

geef je hem te eten'. Je kunt het lijden van anderen niet

is een zien dat je niet kunt 'doen'. En het is ook geen

meer buitensluiten, want er is geen ervaring van 'jij' en

kwestie van keuze, dat is het nooit geweest. Maar het

'ik' meer. Mensen hebben het idee dat ontwaken het

zet je er op een of andere manier niet toe aan om men

bereiken is van een hogere staat van bewustzijn waarin

sen te gaan vermoorden, of op de bank te gaan zitten

je niets meer voelt, waarin je op een troon zit en op de

en niets meer te doen. Want het staat niet langer los

wereld neerkijkt en jezelf meer voelt dan een ander.

van alles. Dat was ook nooit het geval, maar nu wordt

bat is heel doods.

heb horen zeggen'. Hij had me gevraagd: 'Wat doe je

dat gezien, en daardoor ziet het in feite overal verschil

lende versies van zichzelf. Het is er niet op uit om zich

Eenheid betekent dat het om n levend, organisch geheel

zelf pijn te doen. Waarom rou het ook? En omdat er

gaat.

niets meer is om te verdedigen is er een openheid naar

wat zich voordoet. Het is verbijsterend dat dat in het

We weten dat allemaal. Zelfs mensen die niet gen

universum ingebouwd zit.

teresseerd zijn in spiritualiteit weten het. Als er daar

Ik heb het woord 'mededogen' nooit begrepen. Ik

dacht altijd dat het iets wolligs, iets mafs was waardoor

ginds iets ontploft, reageert dit lichaam. Dat kun je

niet tegenhouden.

je je goed gaat voelen. Maar mededogen is in feite heel

destructief. Het breekt je af. Mededogen is het zien

Er is geen onderscheid tussen de knal en het lichaam. Die

dat er geen sprake is van afgescheidenheid, dat jouw

zijn n.

ogenschijnlijke lijden in feite mijn lijden is. Maar te

gelijkertijd is het niet van mij of van jou. Dat creert

Het is niet eens een reactie van het lichaam. De knal

ruimte om met dat lijden om te gaan, want als jij me

en de reactie erop zijn n. En beweging. Net als dat

zegt dat je lijdt, ok, dan geloof ik je. Ik hoef dan niet

je in de zon kijkt - de ogen en de ron zijn n. Alles

te blijven zitten en net te doen of er geen sprake is

is op de meest intieme wijze met elkaar verbonden,

van lijden, van persoonlijke aanwezigheid enzovoorts

het is allemaal n 'ding'. Er is een mooi zenver haal.

... Gisteren kwam er iemand na de bijeenkomst naar

Het komt erop neer dat een man in London drinkt, en

90

91

een man in New York dronken wordt. Dat is hetzelfde.

het zichzelf kennen als elektriciteit. Iers moet tegen

Het is allemaal En. Dat kan in feite niet met behulp

iets anders aanbotsen om zichzelf te kunnen kennen.

van het intellect begrepen worden. Op het moment

We hebben dus een vijand nodig om onszelf te kun

dat je het probeert te begrijpen heb je er een theorie

nen kennen. En die vijand dienen we te vernietigen.

van gemaakt. En we houden van theorien. Het ego

houdt van theorien.

Een aftonderlijk individu zijn is misschien wel de meest

voorkomende en favoriete theorie van allemaal.

Om zo onze eigen identiteit te versterken. Zolangje geen

anderen ziet, ben je er zelfook niet.
Kijk maar naar Hider. Om te weten wie hij was als
nazi, als Arir, moest hij iedereen vernietigen die geen

Het is een heel westers idee, het idee van het afzonder

Arir was. Maar dan houd je een wereld vol Arirs

lijke zelf. We zijn heel sterk geconditioneerd in zulke

ver, en dan heeft het concept 'Arir' geen betekenis

theorien. Ik weet in ieder geval dat ik opgegroeid ben

meer. Als alles hetzelfde is ... dat is het domme eraan,

met het idee dat het gewoon zo is.

dat is de onwetendheid ervan. Alle geweld in de we

reld komt niet voort uit het kwade, het komt voort uit

En iedereen die anders denkt beschouwen we als een be

dreiging.

domheid, uit onwetendheid. Het kwade bestaat hele

maal niet. Als je kijkt naar het woord 'kwaad' ... Jezus
zei: 'Bemin uw naaste als uzelf'. Als je naar de origi

We hebben vijanden nodig om te weten wie we zijn.

nele tekst kijkt, kun je het ook vertalen als: 'Bemin

Het is allemaal een weken naar identiteit. We hebben

het kwade in uzelf'. Het kwade betekent in zekere zin

iets nodig om tegen te vechten. We hebben het nodig

dat iets zich onderscheidt van iets anders. Het is dus:

om ons te onderscheiden van anderen.

'Bemin de ander in uzelf'. Als Hider van de jood in

hemzelf had kunnen houden, hadden er geen zes mil

Daarom zeg je ook dat onderscheid maken gelijk staat

aan geweld aandoen.

joen mensen hoeven sterven. Het komt allemaal voorr

uit weerstand. We denken: er is een deel van mezelf
dat ik niet mag en dat projecteren we vervolgens op

Onderscheid houdt in dat er iets is wat onvermijde

anderen. En door die mensen te vernietigen, wordt

lijk een keer tegen iets anders aan gaat botsen. Het is

dat stukje van onszelf ook vernietigd. Het is z duide

net als met elektriciteit. Elektriciteit kan zichzelf niet

lijk als je het eenmaal ziet.

kennen tot het weerstand ondervindt. Dan pas kan

92

93

U7tzarom zien mensen het dan niet?

Dat klopt. Je neemt jezelf mee naar een bijeenkomst

en dat is ook alles wat je te zien zult krijgen. Het laatste

Het is zo vreemd. Er bestaat geen kwaad, er bestaat al

wat het denken wil horen is dat je er niet bent. Het

leen maar onwetendheid, domheid, afgescheidenheid.

denken wil gelijk krijgen, het wil bevestigd worden.

In dit verband is het woord 'zonde' ook interessant. In

Als het naar een bijeenkomst gaat, krijgt het niet waar

het oorspronkelijke Grieks betekent het: het doel mis

het op uit is. Dat is de frustratie. Als mensen weglopen,

sen. Dat betekent het. Het komt uit het boogschieten:

denk ik altijd dat dat ook maar het beste is. Er moet

het doel missen. Zonde, het kwade, betekent gewoon

sprake zijn van een zekere bereidheid om dit te horen.

dat je het doel van het leven niet begrijpt. Hitler is dus

Het is iets vreemds, maar er moet sprake zijn van een

het ultieme voorbeeld van iemand die de plank volledig

bepaalde openheid, een soort bereidheid. In zekere zin

misslaat. Mensen zeggen: waarom is er lijden, waarom

is het de bereidheid om te sterven, en die bereidheid

moet dat er zijn? Nou, het zal zich blijven voordoen

doet zich niet voor tot hij zich wel voordoet.

tot dit gezien is. Het moet zich blijven voordoen om

ons te wijzen op onze eigen domheid.

Dus hier in het openbaar over praten met een groep men
sen komt erop neer dat je ze wijst op hun eigen domheid.

Ik denk dat veel mensen gewoon niet horen wat je zegt

door alle concepten en verwachtingen die ze meenemen
naar een bijeenkomst.
Absoluut. Ze proberen datgene wat ze horen in te pas

Ja, en dat vinden ze niet leuk. Daarom lopen er ook

sen in hun systeem, en dan blijkt dat niet mogelijk.

mensen weg. Dat gebeurt best vaak. Aan het begin van

Dat is de vrijheid ervan, dat is de schoonheid ervan:

een bijeenkomst zeg ik meestal dat men vaak boos of

het valt nergens in te passen, en alles wat je denkt dat

gefrustreerd reageert op wat ik zeg, omdat men niet

het is, is het niet. Dus als je naar een bijeenkomst komt

krijgt wat men wil. Als je naar een bijeenkomst komt

met een idee over wat het is, zal daar korte metten mee

met een idee van wat je wilt of vanuit de gedachte dat

gemaakt worden. Maar het kan heel bevrijdend zijn

er iets te halen valt, ga je waarschijnlijk gefrustreerd

om erachter te komen dat het niet is wat je dacht.

de deur uit, of loop je zelfs weg voor de bijeenkomst

beindigd is.

Aan het begin van een bijeenkomst voel ik soms dat

men niet op zijn gemak is. Voor aanvang is de ruimte
leeg, is er alleen maar ontspanning. Dat is heerlijk, en

je bent als een spiegel. Verveling offrustratie zullen zich

in jou weerspiegelen.
94

dan beginnen er mensen binnen te komen en ga je een

bepaalde spanning voelen. Het lichaam is heel gevoelig

95

voor wat er gaande is. In zekere zin is het leeg, is het

een leegte die ruimte biedt aan alles wat er staat te ge
beuren. Die leegte staat niet los van wat er in de ruimte

Ton Lathouwers

plaatsvindt, dus je voelt de verwachtingen en de span

ning. Het is iets levends. Dat maakt de bijeenkomsten

Gaan staan

interessant. Vaak is er aanvankelijk die spanning, en

volgt er meestal een ontspanning, en soms zelfs een

waar geen plek is

stilte; geen doodse stilte, maar een levende stilte.

om

te staan

Maar als mensen die stilte verwachten, is er toch weer

sprake van een zekere spanning.
Ja, dat is zeker zo. Het zoeken neemt steeds subtie
lere vormen aan. Zelfs naar een bijeenkomst komen
om die levende stilte te ervaren, is gewoon een nieuwe
vorm van zoeken. Maar ook daar is uiteindelijk niets
mis mee.

on Lathouwers werd in 1932

geboren in Nijmegen. Zijn

ouders waren streng katholiek. Hij

volgde het gymnasium en kwam in
die periode in aanraking met het
werk van de Russische schrijver
Dostojevski, en daarmee met een
vorm van religiositeit die hij niet
herkende in het christendom van die tijd. Wat hem
met name raakte in het werk van Dostojevski was de
absolute solidariteit met alle lijdende wezens, iets wat
hij later weer tegenkwam in het boeddhisme.
Na de middelbare school studeerde hij wis- en na
tuurkunde en Slavische talen en letterkunde, ook in
Nijmegen. Hierna volgde hij bij Han Forrmann een
studie vergelijkende cultuur- en godsdienstwetenschap-

96

97

pen waarin de ontmoeting tussen Oost en West cen

gaat, maar om de ontmoeting van hart tot hart; dat

traal stond. In 1968 werd hij benoemd tot hoogleraar

het de weg is die telt, niet de aankomst; dat wachten

Russische letterkunde te Leuven, met als specialisatie

veel belangrijker is dan weten. Hij acht het zitten in

de religieuze thematiek in de moderne literatuur.

zazen zinloos als het niet in het teken staat van mede

Ondanks zijn succesvolle maatschappelijke car

dogen, en hij gebruikt geen koan als het ook zonder

rire bleef Ton zoeken naar een betekenisvolle spi

kan. Als hij er toch een gebruikt, dan is het meestal

rituele dimensie in zijn leven, die hij miste binnen

de kaan die hij leerde kennen via Masao Abe, die

het christendom. In 1971 reisde hij op goed geluk

hem op zijn beurt ontleende aan zijn leermeester Hi

naar Japan, nadat iemand hem tijdens een congres

samatsu Shin'ichi: 'Als dat wat je doet niets doet, wat

in Moskou had gewezen op de Japanse zenmeester

doe je dan?' In zijn teisho (overdenkingen) laat Ton

Masao Abe. Hij zocht hem op in zijn zencentrum,

zien dat de inzichten van zen in verschillende religi

niet wetend hoeveel die ontmoeting voor hem zou

uze tradities aanwijsbaar zijn. Tien van deze teisho

betekenen. Abe maakte hem duidelijk dat hij niet lan

zijn in 2000 in boekvorm verschenen onder de titel

ger hoefde te zoeken, omdat hij al was wat hij zocht.

Meer dan een mens kan doen. Daarnaast legt hij graag

De woorden van Abe raakten hem diep en markeer

verbanden russen religie, literatuur en filosofie, aan

den een definitieve ommekeer. Hij zou in de jaren

de hand van het werk van schrijvers als Dostoijevski,

daarna nog vaak naar Azi reizen en boeddhistische

Tolstoi, Kierkegaard, Nietzsche, Fortmann en zijn

kloosters en leermeesters bezoeken in Japan, Korea,

lievelingsauteur Sjestov.

T hailand, Myanmar, China en Indonesi. Hij sym

Als er n aspect van zen in diepte en belangwek

pathiseerde met de hervormingsbeweging in het Ja

kendheid boven alle andere uitsteekt, dan is dat voor

panse zenboeddhisme, maar voelde zich uiteindelijk

Ton de aansporing om vertrouwen te hebben in je

het meest thuis bij de zo veel warmere en speelsere

mislukking - want die is uniek en daarom perfect.

Chinese zen, de ch'an. In 1987 kreeg hij autorisatie

Ter illustratie hiervan gebruikt hij graag het beeld van

tot ch'an-leraar van zijn Chinese leraar Teh Cheng.

de vlinder in de tempelklok- een beeld dat uitdrukt

Sindsdien begeleidt hij zengroepen in Nederland,

dat je niets verliest als je je vertrouwde cordinaten

Belgi en Zweden.

kwijtraakt en je in de onbegrensde ruimte tuimelt:

Als grondlegger en leidsman van de stichting

een vlinder zit gevangen in een bronzen klok, wil er

Maha Karuna (Groot Mededogen) heeft Ton inmid

uit, maar blijft tegen de wand botsen, totdat hij zo

dels honderden zenweekends en sesshins begeleid, al

uitgeput is dat hij niet meer kan fladderen en naar

tijd vanuit de benadering dat het niet om de methode

beneden tuimelt- de vrijheid tegemoet.

98

99

ongeveer bij me om

Er is een mooi verhaal dat daar over gaat. Ananda, een

de hoek, maar ik was hem nooit tegengekomen. Onze

neef en volgeling van de Boeddha, had gezien dat Ma

wegen hebben een lange tijd nodig gehad om elkaar te

hakashapa, een van de andere volgelingen, iets bijzon

kruisen, maar op een koude winterdag is het toch zover.

ders ervaren had. Hij vroeg aan Mahakashapa: 'Kun je

Ik fiets naar zijn flat tegenover de voormalige Mensa, bel

me vertellen wat dat nou was?' En Mahakashapa zei

aan, en stap even later een wereld binnen die me merk

toen: ' Ik heb geen enkel moment het gevoel gehad dat

waardig bekend voorkomt: eenvoudige inrichting, veel

ik een bijzondere ervaring had.' Hij praatte er verder

boeken en her en der Chinese kunst. Ton zelf roept zo

niet meer over. Het was gebeurd.

Sinds jaar en dag woont Ton

zo

mogelijk nog meer herkenning op. Ondanks zijn bijna

tachtig jaar bezit hij een jongensachtige uitstraling en

Maar tegelijkertijd had Mahakashapa het wel ergens over.

een volle, zwarte haardos. In alle onschuld laat hij weten

Hij verwees naar iets wat kennelijk in zijn herinnering

dat hij zijn haren nog nooit heeft hoeven verven. We

.terug te roepen was. Zouje dan niet toch op een ofandere

wisselen gegevens uit over onze achtergrond, belangstel

manier kunnen spreken van een ervaring?

ling, passies en relaties. Terwijl hij thee zet in de keuken

praten we gewoon door. Het lijkt een inhaalslag voor

Ja, dat woord wordt natuurlijk toch wel gebruikt. Er

een contact dat zoveel eerder tot stand had kunnen ko

varing, of ontdekking, of ontwaken. Boeddha gebruik

men. Maar 'had kunnen' is niet wat is. Het maakt niet

te het woord 'ontwaken'. Daar kun je uit proeven dat

uit. We zijn begonnen aan een gesprek waarvan het eind

hij het gevoel had dat hij daarvr niet wakker was

voorlopig nog niet in zicht is.

geweest. Nietsche zei het ook: 'Ich schlief, ich schlief,

aus tiefster traurn bin ich erwacht'. Hoe druk je dan

Ton, binnen non-dualiteit wordt vaak gesproken over de

uit wat er gebeurd is? Er is in elk geval iets doorbro

bevrijdingservaring. W't kun jij daar vanuit je ervaring

ken. Dat je denkt: ik sliep, en nu ben ik ontwaakt. In

als zenleraar over vertellen?

een van de meest authentieke teksten van de Boed

dha zegt die ook: 'De kluizenaar Kothama zag geen

Je kunt het eigenlijk niet eens een ervaring noemen,

glimpje licht in de nacht. Hij zag geboorte, lijden en

maar je kunt er ook geen enkel ander etiket opplak

sterven in een eindeloze herhaling. Voor hem was het

ken.

een uitzichtloze donkerte. En toen was daar ineens

dat Andere'. En dan noemt hij dat 'verlichting'. Een

Als het geen ervaring is, wat is het dan wel? W't zou je er

christen die zich eerst onvrij voelde, spreekt eerder van

dan nog over kunnen zeggen?

bevrijding of verlossing. Het blijven gekleurde woor-

100

101

den die allemaal een gevaar in zich herbergen. Want

Ja, absoluut. Maar je kunt er elk woord voor gebrui

mensen gaan aan elkaar vragen: ben je al gerealiseerd?

ken. Dat doet de door mij

Heb je de verlichting al bereikt? Je kunt natuurlijk ook

tov ook. Soms noemt hij het God, maar soms zegt hij

zeggen: ik zwijg erover. Sommigen doen dat. Maar ik

dat er geen God is. Het blijven betrekkelijke woorden.

denk dat het ondanks alles toch goed is dat we erover

Het zenboeddhisme daarentegen is juist heel ontken

blijven praten, net als de Boeddha.

nend in zijn taal. Het is niet dit, het is niet dat. Het is

zo

geliefde schrijver Sjes

niet ongedifferentieerd Zijn, het is ook niet niet-onge

Er zijn uiteindelijk boekenkasten over volgeschreven. Wilt

zie jij als de gemeenschappelijke factor in al die beschrij
vingen?

differentieerd Zijn.

En dan val je in het niet-weten.

Masao Abbi, mijn eerste leraar, heeft daar veel over ge

bat is het. En dan is het volgende punt: hoe verstaan

schreven. Een van die publicaties draagt de titel There

we elkaar dan? Daarom is het mooi dat de Boeddha

is no common denominator in religion. Er is geen groot

zegt: het is niet alleen dat ontwaken tot dat unieke wat

ste gemene deler. Het is bij iedereen juist uniek. We

nooit te verwoorden is, maar tegelijkertijd is het ook

zijn allemaal een beetje op maat geknipt door cultuur

pratitya sam ut padda. Dat betekent letterlijk: creatief

en opvoeding, maar als dat gebeurt wat in advaita 're

levend het pad van samen d'ruut. Die uitdrukking is

alisatie' heet, dan ben jij daar uniek in, en valt er niets

zeer verwant aan onze eigen taal. Eigenlijk zegt hij daar

gemeenschappelijks in te vinden. Het gemeenschap

mee: dat moment van diepste ontdekking, waarin we

pelijke is hoogstens dat we dat unieke aspect aan ons

totaal uniek zijn en dat nooit uit te drukken is, daarin

zelf ontdekken. Maar je kunt het niet onder woorden

staan we het dichtst bij elkaar op een nieuwe manier.

brengen. Je kunt niet echt benoemen wat het is. Scho

En dan moeten we maar proberen daarover te praten

penhauer heeft ooit geprobeerd het gemeenschappelij

en elkaar te begrijpen. Maar dat is niet gemakkelijk. Ik

ke in al die ervaringen tot uitdrukking te brengen. En

heb eens een moderne variant gemaakt van de plaatjes

hij kwam tot de conclusie dat het er niet is. Want het

van de os, die heel bekend zijn in de zenliteratuur en

gaat juist om het doorbreken van alle gemene delers.

die de zoektocht van de spirituele mens verbeelden.

Het ontstijgt daar juist aan.

Ik heb de mannelijke zoeker toen vervangen door een

vrouw in een modernere setting dan gebruikelijk. Bij

Toch verwijst het mijns inziens wel naar 'iets' wat je mis
schien 'het ongedifferentieerde Zijn' zou kunnen noemen.
102

het laatste plaatje, als ze weer de wereld der 'gewone'

mensen binnentreedt, heb ik toen het volgende ge-

103

schreven: 'Zelfs de allerwijste mensen kunnen haar in

is het belangrijk dat we ons toch blijven uiten. Want

nerlijke diepte niet peilen, want ze gaat volkomen haar

we hebben met elkaar te maken, en in de ontmoeting

eigen weg.' Het valt zo moeilijk met elkaar te delen.

met elkaar kan het zomaar gebeuren. Maar daar valt

En ik heb daar nog aan toegevoegd: 'En overal waar ze

geen enkele lijn of wetmatigheid in te ontdekken. Het

komt staan er plotseling bomen in bloei.'

gebeurt zomaar.

Beschrijvingen van bevrijdingservaringen kunnen soms

toch een onmiddellijke herkenning oproepen.

Kun je je van jezelfook zo'n moment herinneren?

Ja, ik ben heel erg getroffen geweest door wat Sjestov

Dat blijft een wonder. In een van de mooiste zen

daarover schreef, over die omkering. Hij liet me zien

verhalen die ik ken probeert iemand van alles om

dat niet de werkelijkheid buiten mij me bepaalt, maar

wakker te worden. Eindeloos zitten, bijzondere erva

dat het precies andersom is. Maar bij mij kwam er nog

ringen meemaken, maar het brengt hem uiteindelijk

iets bij. Ik vroeg me af of ik het ook tot uitdrukking

nergens. Op een gegeven moment wordt hij radeloos,

zou kunnen brengen, of ik er een ander mee zou kun

en dan zegt zijn meester tegen hem: 'Je omvat de hele

nen raken en bereiken, op mijn eigen unieke manier,

werkelijkheid. De hele werkelijkheid bevindt zich in

bijvoorbeeld door erover te schrijven of te spreken,

jou!' Die omkering, daar gaat het om. Zulke woor

of door het in stilte met anderen te delen. Boeddha

den kunnen je raken en een innerlijke omwenteling

spreekt in dit verband over het web van Indra, waar

teweeg brengen. Bij die leerling was dat zo. Dat be

mee hij aangeeft dat alles met alles verbonden is. Om

tekent overigens niet dat als ik die woorden tegen ie

aan het verlangen tegemoet te komen om het met an

mand anders zeg, dat er dan hetzelfde gebeurt met die

deren te delen, moet ik een stap zetten, en dat moet

ander. Het is geen automatisme. Waarom bepaalde

ik doen op mijn eigen manier. Ik doe dat door mijn

woorden mij raken en iemand anders niet, dat vind

retraites. Het is een proberen en tegelijkertijd beseffen

ik iets wonderlijks.

hoe relatief het is. Maar het is zoals Luther zegt: hier
sta ik, ik kan niet anders.

Ze raken je omdat je ze herkent, omdat je het eigenlijk

al weet.
Ja, maar toch blijft het een wonder dat ze jou op een
bepaald moment raken en mij bijvoorbeeld niet. Dus

104

Ofje er nu over praat of zwijgt, dat maakt geen verschil,

denk ik. Het is in beide gevallen een manifestatie van
datgene waar je uitdrukking aan probeert te geven - los
van de woorden die je gebruikt.
105

Het staat helemaal los van de woorden. In een prach

tig zenverhaal wordt er gezegd: 'Ik hoef niets te doen,
her is er allemaal al. Er is een diepe, stille vrede, en

In die zin hadden de moslims het wel goed gezien door te

zeggen dat elke afbeelding van het Hogere misleidend is.
Dus doe maar niet.

een grote dankbaarheid voor alles'. Is dar echte zen?

Ja, dat is authentieke zen. Maar her kan ook zijn dat

Ik heb eens iets moois meegemaakt op een conferentie

je dan pas de concrete problemen om je heen ziet,

over zenboeddhisme en het westen. Daar zei iemand

en dat je diep van binnenuit voelt dat je wilt hande

dat ook: geen beelden, geen God. En toen vroeg ie

len, dat je iets wilt doen. Dat kan ook. Beide zijn au

mand aan een katholiek priester die aan zenmeditatie

thentieke uitdrukkingen van het ongedifferentieerde

deed: wat doet u dan als u God tegenkomt? Hij zei: ik

Zijn.

dood hem. Toen zei een zenmeester die daar ook bij
aanwezig was: heel goed, dat is helemaal honderd pro

Het maakt dus niet uit ofje er wel over spreekt of niet.

.cent zen, maar intussen praat u wel over 'nothingness',

en 'leegte', en 'absoluut zelf', 'het ware zelf', en dat zijn

Nee. Als je die ommekeer meemaakt, kan het elke ui

net zo goed afgodsbeelden, alleen dan in de vorm van

tingsvorm aannemen en die vorm is uniek voor jou.

woorden. Donder die dan ook weg! Een van de be

Dat unieke komt juist dan pas naar voren. Als er over

langrijkste teksten in het boeddhisme is de Hartsoetra,

bevrijding gesproken of geschreven wordt, gaat het om

en die spoelt dat allemaal door het toilet, al die mooie

de herkenning. Soms kan het ook uitgedrukt worden

woorden: boeddhanatuur, verlichting, realisatie, ont

in het woord 'wachten'. Sirnone Weil zegt ergens: 'Het

waken. Dat zijn net zo goed beelden.

allerbelangrijkste kan niet eens worden gezocht. Dat

moet worden afgewacht'. Daar bedoelt ze mee dat het
groter is dan alles wat we kunnen grijpen.

En ook groter dan elk beeld dat je er van kunt hebben.

Een beeld kan ook behulpzaam zijn. De mooiste metafoor

die ik ken, is die van Ramana Maharshi, die zegt: elk
beeld, elk hulpmiddel, is een doorn om een andere doorn
mee uit je voetzool te verwijderen. Maar daarna moet je
ze allebei weggooien.

Ja, absoluut. Ik heb dat vooral gehad met mijn chris

zo'n

Ja, uiteindelijk moet je ze allebei weggooien. Maar de

verkramping en verstarring ... En de bevrijding was:

een gebruikt als middel om die doorn te verwijderen

dood de Boeddha, dood God, dood al die plaatjes, al

misschien woorden, en de ander gebruikt weer andere

die methoden.

middelen. In zen werden vaak erg hardhandige midde-

telijk geloof. Dat was, zoals ik opgevoed ben,

106

107

len gebruikt: een klap, een schreeuw. Anderen gebrui

ken muziek of beelden. Dus het middel dat gebruikt
wordt is variabel, maar uiteindelijk moet je dat ook

vraag ik me af waarom er in het zenboeddhisme nog

zo

vaak gebruik gemaakt wordt van de koan-methode, want

die lijkt er toch vooral op gericht te zijn om het onver

weggooien.

woordbare toch tot uitdrukking te brengen.

Maar je ziet toch vaak, ook in de boeddhistische landen,

Misschien is het voor sommige mensen zinnig, maar

dat mensen niet loskomen van het beeld.

dat hangt af van de leraar. Als iemand in Japan dat

Ja. Daarom is er in het zenboeddhisme, en dat is een

Mij sprak het eerlijk gezegd niet zo aan. De Chinese

als zijn taal gebruikt, dan moet hij dat gewoon doen.
van de dingen die me er zo in geraakt hebben, een
enorme waakzaamheid en een weten dat elk woord de
mist ingaat. Dus ook teksten van zenmeesters en de

ch'an, de meest oorspronkelijke vorm van zen, sprak

me daarentegen veel meer aan. Daar lees je een hele
tekst, waarin meestal wordt verteld hoe de ommekeer

Boeddha worden meteen onderuit gehaald, want het

plaatsvindt. De bedoeling daarvan is dat je dat in jezelf

worden beelden, het wordt een plaatje.

herkent, zoals je hoopt dat anderen iets herkennen in

wat jij zegt of schrijft.

Wachten, zoals Simone Weil zegt, op iets waar je geen en

kel beeld van hebt en geen enkele verwachting, is dat niet

Het enige wat de koan-techniek kan laten gebeuren, is

wat met het woord 'meditatie' bedoeld wordt?

dat je totaal vastloopt, en dat je dan tot een bepaald soort

overgave komt.

Ja. Maar wat je ook doet, het blijft altijd een sprong in
het duister. Er is geen methode, geen techniek, geen

Ja, dat is de bedoeling, dat je het niet meer met je ver

middel om bevrijding mee te bereiken. Dat is het ge

stand blijft benaderen.

vaar: dat meditatie toch naar de sfeer van de doelstel

lingen wordt getrokken- naar psychologische doelstel

Dat je met je hoofd tegen de muur bonkt en vertwijfeld

lingen, of naar het bereiken van de verlichting. Maar

uitroept: ik kom er niet meer uit!

dat is meditatie niet. Het is een expressie van iets, zoals

alles wat je doet een expressie is.

Daarom heet een van de bekendste zenboeken ook

Mumokan, de muur zonder poorten. Je loopt tegen een

ja, het is altijd een expressie van iets. En dat iets is er al

muur aan. Je kunt niet verder. Je moet je overgeven, je

tijd, of je het nu tot uitdrukking brengt of niet. Daarom

moet een sprong maken, je moet gaan staan waar geen

108

109

plek is om te gaan staan. En dat kan aan de hand van

spreekt niet, die is alleen maar bloem. Shibayama zegt

een kaan, maar dat hoeft natuurlijk niet. Want de diep

daarin dat het ten diepste gaat om de ontdekking dat

ste kaan is het leven zelf, de impasse van het leven zelf.

we niets kunnen bereiken, dat we onszelf niet kunnen

bevrijden en verlossen, ook niet door middel van zen

Ook op het leven kun je nooit echt een antwoord geven.

meditatie. De diepste vrede is precies dat te ontdek

ken. Zelfs als ik iets doe, is dat hooguit een expressie

Nee, nooit. Het leven is elk moment weer anders ...

van dat wat ik ben, zoals een bloem ook een expressie
is van zijn wezen. Mijn wezen en het wezen van de

Het mooie van de kaan-methode is dat je in niet-weten

bloem zijn identiek. Ik en de bloem zijn beide slechts

valt op het moment dat je het opgeeft.

een uitdrukking van dat wezen.

Ja, absoluut. Maar als dat tot methodiek verheven

En dan kun je ook zeggen: geen enkele uitdrukking is

wordt, werkt het niet meer. Dan stelt het niets meer

mooier ofbeter dan een andere. Alrje dat ziet, zit je al in

voor. Wat je ook doet, het werkt niet. En wat ga je dan

de rust die je zoekt met behulp van meditatie.

doen? Wat van je gevraagd wordt is om dat niet alleen

te constateren, maar ook tot uitdrukking te brengen.

Precies. En dan word je ook open en laat je elke ideolo

Dus niet alleen zeggen: ik weet het niet meer. Nee, doe

gie los, want we vinden het antwoord toch nooit. Dat

maar iets, zeg iets, schrijf iets op.

is nu wat je het 'wakker worden' zou kunnen noemen:

dat je je realiseert dat je altijd leeft in niet-weten, elke

Maar hoe kan een leraar dan beoordelen ofdie uitdruk

king authentiek is ofniet?

keer opnieuw, en dat je beseft hoe bevrijdend dat is.

Dat is het punt dat mij zo raakt bij Hisamatsu,
maar ook bij de Boeddha: spreken is het niet, zwijgen

Dat kan een meester niet beoordelen.

is het niet. Wat ga je nu doen? Ook de Boeddha had

na zijn realisatie het diepe besef: maak jezelf niets wijs.

Elke uitdrukking is even authentiek.

Je woorden zijn je mond nog niet uit of ze stollen bij

een ander tot een ideologie. Dus je kunt beter zwijgen.

Vroeg of laat moet je al die wegen en specifieke vor

Maar dan zegt hij toch weer: nee, wat je doet, dat doe

men van oefenen achter je laten, net als alle woorden.

je. Je kunt nier anders. Maar als je spreekt, wees je er

Er is een prachtig boekje van een beroemde zen

dan van bewust dat je woorden maar zeer betrekke

meester, Shibayama: A jlower does not talk. Een bloem

lijk zijn. Haal je eigen woorden ook weer onderuit. Ga

110

111

daar staan waar geen plek is om te gaan staan. Daar

gebracht in de term neti-neti, in Japan met het woord

kun je jezelf uitdrukken op jouw unieke manier, in je

mu.

eigen taal. Maar niet-weten blijft daarin essentieel. Zo

moet zwijgen.

als ik al eerder zei, al die begrippen moeten overboord

gegooid worden.

Mystiek gaat dus eigenlijk over dat waarover je

Dat vind ik het mooie van de zen-traditie: dat men

het niet-weten uitdrukt op een manier die onmoge
lijk in je bouwwerk van concepten onder te brengen

Wt blijft er dan nog over? Kun je daar iets over zeggen?

valt. Zen zit ook vol humor, vooral de Chinese zen, en

humor is natuurlijk een zeer geigend middel om je

Wat overblijft is het leven zelf. Dat is onbegrensd, in

normale manier van tegen de dingen aankijken even

tegenstelling tot die woorden en begrippen. Boeddha

onderuit te halen. Humor is relativering en haalt je ze

zei al: het is groter dan woorden kunnen uitdrukken.

kerheden onderuit. Als de leerling in een Chinees zen

De rest is beperking, begrenzing, verstarring. Het leven

verhaal tot inzicht komt, barst hij vaak in lachen uit.

zelf, tja, het enige wat je daar eigenlijk over kunt zeg

Ook de lach is een uiting van bevrijding, want je lacht

gen is dat het een groot wonder is, dat het het naakte

om het idee dat je over jezelf had. Bevrijding is zien dat

zijn is, dat het bestaan in niet-weten is. Voor de meeste

je om elk beeld dat je van jezelf hebt kunt lachen.

mensen lijkt dat iets afschrikwekkends, maar het is

juist het meest bevrijdende.
Valt dat niet-weten te doorgronden?

Dat vind ik het mooie van elke mystieke taal: dat je

daarmee de ander makkelijker kunt begrijpen doordat
die taal de mogelijkheid biedt om door de woorden
heen te luisteren. Dat geldt bijvoorbeeld voor de soefi
mystiek en de joodse mystiek. En het geldt ook voor de
christelijke mystiek, voor de woorden van Eekhart bij
voorbeeld. Het woord 'mystiek' komt van het Griekse
woord myo. Dat betekent zwijgen. En dan zijn we weer
terug bij het niet-weten. Leven in niet-weten is het
meest bevrijdend. In India wordt dat tot uitdrukking

112

113

Wayne Liquorman

De goddelijke hypnose

ayne Liquorman staat be

kend als de belangrijkste

leerling en spirituele erfgenaam

van Ramesh Balsekar. Zijn leven

staat al meer dan vijftien jaar volle
dig in het teken van het onderricht
dat hij van Ramesh heeft mogen
ontvangen.
Wayne werd geboren in 1951 in San Fernando
Valley, een buitenwijk van Los Angeles. Zijn vader
verkocht meubels, zijn moeder was een huisvrouw
met kunstzinnige ambities. Hij werd opgevoed in de
joodse traditie, maar zodra hij er oud genoeg voor
was, nam hij afstand van de religie van zijn ouders.
Het verhaal van een grote man met een baard in de
hemel (die qua gestalte best wel eens veel gelijkenis

114

115

zou kunnen hebben met Wayne zelf) was niet aan

en een uitgeverij, Advaita Press, die hij gebruikte om

hem besteed.

het werk van Ramesh in het Engelse taalgebied te ver

Na zijn middelbare school ging hij 'creative writing'

studeren aan de universiteit

van

Hawaii. Het groot

spreiden. Onder het pseudoniem Ram Tzu schreef hij

het boek Wie zoekt zal niet vinden. Uiteindelijk begon

ste deel van zijn tijd op Hawaii besteedde hij aan het

hij, op verzoek van Ramesh, zelf satsangs te geven in de

schrijven van een roman over de !egalisering van mari

V.S. en Europa, en later ook in andere delen van de we

huana. Hij bleek begiftigd met een aanzienlijk schrijf

reld. De laatste jaren is er met name in het voormalige

talent, maar beschikte niet over de discipline die nodig

Oostblok veel belangstelling voor zijn onderricht. Een

is om echte literatuur tot stand te brengen. Wayne had

weerslag

van

dat onderricht is terug te vinden in twee

andere dingen te doen. Hij rookte liever een stickie,

boeken met satsangdialogen: Acceptance of What Is en

snoof liever een lijntje, werd liever dronken in de laat

Enlightenment is not what you think.

ste bar die nog open was (wat hij achteraf zelf als 'be
grijpelijk' benoemt, met zo'n achternaam), en vulde

Ik ontmoet Wayne in het Ambassade Hotel. Een grote

daarnaast zijn tijd met zo snel mogelijk zoveel moge

man met een stevige handdruk en een gulle lach. Moei

lijk geld verdienen, al was het maar om zijn 'hobby's'

teloos schakelt hij van luim naar ernst, en weer terug.

te kunnen bekostigen. Hij was mareloos in alles, en

Hij spreekt graag over non-dualiteit, en doet dat in ui

leefde de Amerikaanse droom met gretigheid. Als hij

terst precieze en heldere bewoordingen. Aan prietpraat,

niet zo'n groot en sterk lichaam had gehad, had het

clichs en quasi-advaita heeft hij een broertje dood. Hij

hem zijn gezondheid of misschien wel zijn leven kun

komt graag meteen ter zake. Ik moet denken aan een

nen kosten.

typische Amerikaanse uitdrukking die hem op het lijf

Dat leven nam een radicale wending toen hij, na drie

geschreven lijkt: what you see is what you get. Samen met

dagen en nachten te hebben doorgezakt, in een staat van

zijn Nederlandse uitgever lunchen we in een visrestau

volkomen nuchterheid ontwaakte. De tijd van mateloos

rant. Moeiteloos schudt hij de ene na de andere anek

leven was voorbij, en hij ging op zoek naar een andere

dote uit zijn mouw, over de tijd dat hij als jongeman de

levensinvulling. Die vond hij een paar maanden later,

straten van Amsterdam onveilig maakte, over het boek

toen een vriend hem meenam naar een satsang van Ra

dat zijn vrouw net heeft geschreven, en natuurlijk over

mesh Balsekar. Wayne liet alles los wat hij ooit had vast

Ramesh. Als hij over zijn leraar praat worden zijn ogen

gehouden, en ging zich inzetten voor de verspreiding

zacht en verschijnt er een glimlach. Het is duidelijk: de

van Ramesh' gedachtegoed. Daartoe richtte hij de Ad

liefde van deze grote man voor die kleine grote man uit

vaita Fellowship op in zijn woonplaats Redondo Beach,

Bombay is diep en onwankelbaar.

116

117

yne, je bent voor het eerst weer in Amsterdam na de

dood van je leraar, Ramesh Balsekar. je ontmoeting met
hem was misschien wel de belangrijkste van je leven. t

In het begin begreep ik helemaal niets van wat hij zei.

Mijn verbinding met hem was van emotionele aard,
lichamelijk misschien wel, in die zin dat ik voortdu

gebeurde er toen je hem voor het eerst ontmoette?

rend in zijn nabijheid wilde zijn, in de wetenschap

Ik was op zoek naar informatie, verlichting misschien

idee waar hij het over had, ik had geen aanknopings

wel. Maar wat er gebeurde was dat ik verliefd werd.

Totaal verliefd, volkomen onverwacht. Het laatste dat
ik van plan was geweest was verliefd worden op een
72-jarige Indiase bankier van n meter zestig. Maar
de plannen van het universum komen natuurlijk vaak
niet overeen met die van jezelf, en in dit geval ben ik
daar heel dankbaar voor.

dat zich daar waarheid manifesteerde. Ik had geen

punten, en ik kende het vocabulaire dat hij gebruik
te al helemaal niet. Ik voelde me als een kleuter die
wiskundeles krijgt. De mensen om hem heen wisten
duidelijk alles over datgene waar hij over sprak, en
zelf had ik geen idee. Maar dat maakte hem niets uit.
Elke dag opnieuw werd ik naar hem toegetrokken,
en na verloop van tijd begon zijn leer tot me door
te dringen - de conceptuele leer. Die hield in dat al

t gebeurde er toen met je? t maakte dat je wist dat

je deze man zo vaak moest zien als je kon?
Dat is pure magie, een groot mysterie. In mijn onder
richt geef ik het een naam zodat ik erover kan praten.
Ik noem het resonantie, maar dat verklaart het ver
schijnsel verder niet. Het geeft er alleen een naam aan.
Door die verbinding krijgt de goeroe-leerling-relatie
gestalte. Hoe je je goeroe vindt is niet te verklaren. Dat
is wat er in mijn geval gebeurde. Ik liep naar binnen en
liep tegen mijn goeroe aan.
Als je terugkijkt op je relatie met hem nu hij is overleden,
wat betekent zijn leer dan voorjou?

les Een is, dat alles Bewustzijn is, dat er geen onder
scheid tussen dingen gemaakt kan worden, dat elk
onderscheid een schijnbaar onderscheid is. Dat is de
fundamentele leer van advaita: niet twee. Het is heel
eenvoudig.
Twee keer per dag zat ik bij Ramesh. Vaak ging ik
ook 's avonds nog, zodat ik hem alleen of in een kleine
groep kon zien en spreken. Vervolgens begon ik een
uitgeverij om zijn boeken in de V.S. te kunnen uit
geven. Ik wilde steeds vaker bij hem zijn en een in
tegraal onderdeel van zijn leven worden. Ik zette ook
een stichting op om hem vaker naar de V.S. te halen
en zijn leer naar buiten te brengen. Maar uiteindelijk
ging het me erom meer contact met hem te hebben,
meer tijd met hem door te brengen, de verbintenis te
versterken.

118

119

Hoeveel tijd bracht je door met Ramesh?

hij altijd gehad. Maar hij deed daar in de praktijk niets

mee tot hij gepensioneerd was. Ik denk niet dat het

In de eerste twee jaar dat hij naar de V.S. kwam, bleef

een kwestie van opzij zetten was. Het was gewoon al

hij telkens drie maanden aaneengesloten. Ik was toen

gentegreerd in zijn leven. Voor hem maakte het deel

vrijwel de hele tijd bij hem, zo vaak in elk geval als ik

uit van de dingen die duidelijk voor hem waren. Het

me los kon maken van mijn dagelijkse beslommerin

maakte het mogelijk voor hem om relatief probleem

gen- mijn gezin en andere elementen in mijn leven.

loos door het leven te gaan.

Later ging ik hem een of twee keer per jaar opzoeken

in India. Vanwege mijn gezin en mijn zakelijke ver

Wtst je iets over advaita voor je Ramesh ontmoette?

plichtingen kon ik niet lang weg. Ik was meestal een

dag of tien in India.

Helemaal niets. Mijn interesse ging vooral uit naar het

Hij straalde veel kracht en overtuiging uit, en bleef

taosme. Wat me daarin aantrok was dat er geen geor

heel erg scherp tot het laatste jaar van zijn leven. Hij

ganiseerde religie omheen hing. Ik vond het nog heel

was een prachtig mens en ... hij sprak in dat laatste

puur allemaal. De boodschap van de essentile eenheid

jaar nog steeds, maar de kracht was eruit. Zijn denken

van de Tao, van Bewustzijn, herkende ik met name in

en spreken hadden altijd een laserachtige kwaliteit ge

het boek

had, en die verdween. Het licht verspreidde zich. Het

dat boek maakte ik kennis met het taosme. Ik vond

had niet meer de kracht van voorheen. Maar zijn bij

het fantastisch. Daarna verdiepte ik me er verder in

zondere aanwezigheid bleef tot het laatst voelbaar.

door de

Tao, the Watercourse Way van Alan Watts. Via

Tao Te T]ing en de boeken van Tsjwang Tse te

lezen.

Wat me altijd zo verbaasd heeft, is dat hij pas werkelijk

met advaita bezig is gegaan nadat hij met pensioen was
gegaan als directeur van de Bank ofIndia. Het lijkt wel
of hij zijn belangstelling tot die tijd gewoon opzij heeft
gezet. Hij was toen al in de zestig. Ik heb het vermoeden
dat hij al in een veel eerder stadium genteresseerd was in
non-dualiteit.

Dat lag niet echt voor de hand, gezien je achtergrond als

zakenman.
Zakenman, alcoholist en drugverslaafde, kan ik daar
nog aan toevoegen. Dat waren de andere elementen
in mijn leven die het onwaarschijnlijk maakten dat
ik ooit het spirituele pad op zou gaan. Maar toch

Hij heeft tegen mij gezegd dat hij al van zeer jongs af

werd ik een zoeker, vanaf het moment dat ik een keer

aan het idee had dat hij werd geleefd. Dat gevoel heeft

op een nacht volkomen onverwacht en ongewild tot

120

121

ontnuchtering kwam. Dat was een dermate transfor

Ja, maar de werkelijkheid waar ze tegenaan gaan botsen

merende en onverwachte gebeurtenis in mijn leven

is dat ze helemaal geen macht

dat ik me ging afvragen welke kracht in het univer

weliswaar soms wat je wilt, maar net zo vaak of vaker

sum mij zo diepgaand had weten te transformeren.

doe je iets waarvan je verwacht dat het tot een bepaald

Ik ging op zoek naar een verklaring, want ik wist dat

resultaat zal leiden, en dan gebeurt dat niet. En als we

ik er in elk geval niet verantwoordelijk voor was ge

het hebben over een 'false sense of authorship', gaat

weest. Voordat het gebeurde was mijn uitgangspunt

dat niet alleen over een rechtstreeks gevoel van frus

altijd geweest dat ik degene was die aan het stuur zat

tratie omdat je niet krijgt wat je wilt. Het gaat ook

en de auto reed. Tot het moment dat je ziet hoe lach

om het gevoel dat het anders zou

wekkend dat idee is, vind je het heel normaal om zo

mijn wil werkelijkheid

te denken. Dat komt door wat Ramesh 'de goddelijke

want ik heb daar de macht voor'. En dan ontstaat er

hypnose' noemde. De goddelijke hypnose zorgt er

lijden. Er is sprake van lijden als het gevoel 'ik ben de

voor dat je niet kunt zien dat jij niet degene bent die

heerser over mijn lot' botst op het feit dat dat helemaal

aan het stuur zit.

niet het geval is. Dat is het punt waarop het lijden een

hebben. Want je krijgt

moeten zijn. 'Ik zou

moeten kunnen laten worden,

Het idee de bestuurder van je leven te zijn neemt

aanvang neemt. En bij de meeste mensen gaat dat de

op tweeneenhalf-jarige leeftijd bezit van ons. In die

rest van hun leven door. Slechts bij enkelen ontstaat er

periode komt wat ik

'the fa/se sense ofauthorship' noem

ergens een barst in die valse overtuiging dat ze controle

tot ontwikkeling. Kinderen worden dan plotseling erg

kunnen uitoefenen op het verloop van hun leven. Het

veeleisend. Dat is overal in de wereld hetzelfde. Ze

begint te dagen dat die overtuiging misschien wel niet

krijgen het gevoel dat ze macht hebben, dat ze kunnen

klopt. Op dat moment ontstaat er een zekere ontvan

doen wat ze willen. Dat gevoel wordt versterkt door

kelijkheid voor wat ik en andere non-duale leraren te

de ouders en de school. Er wordt tegen de kinderen

zeggen hebben.

gezegd: 'Ja, natuurlijk heb je macht, je kunt controle

uitoefenen op jezelf en anderen, en dat

Wat Ramesh 'doenerschap' noemde, noem ik dus

moet je ook

'the false sense of authorship', omdat het doen gewoon

doen. Je moet daar steeds beter in worden, je moet

doorgaat. Het is alleen zo dat je er de schepper, de au

daar steeds meer je best voor doen'.

teur niet van bent. Met de term doenerschap bedoelde

hij dat. Hij verwees naar hetzelfde als ik doe, maar mijn

En dan willen ze die macht ook daadwerkelijk gaan uit

oefenen.

interpretatie is een verdere verfijning. En ik wil daar

nog verder in gaan, want vooral in de moderne advaita
zijn we op het punt beland dat het idee van identiteit

122

123

volkomen buitenboord wordt gezet. Men zegt: 'Ok,

gekomen. Als golven zijn we allemaal zee, maar elke

je denkt dat je iemand bent, maar in feite ben je al

golf is als zodanig identificeerbaar zolang het een golf

leen maar Bewustzijn.' Zoals ik het zie is dat niet het

is. Hij heeft eigenschappen en kenmerken en hoeda

uiteindelijke inzicht. Het is iets wat aan dat uiteinde

nigheden. Hij is in staat tot waarnemen, denken, voe

lijke inzicht voorafgaat. De zenmensen zeggen: als je

len, handelen. Al zijn waarnemingen en gevoelens en

met zen begint, zijn rivieren rivieren en bergen bergen.

handelingen zijn natuurlijk de handelingen van de zee,

Als je het doorkrijgt en gaat zien waar het over gaat,

wam hij is de zee. Maar we kunnen de golfvorm her

zijn rivieren geen rivieren en bergen geen bergen meer.

kennen en zullen dat uiteindelijk ook moeten doen, als

Maar de laatste stap wordt gezet als rivieren en bergen

we het bestaan werkelijk willen doorgronden. Want er

weer rivieren en bergen worden. We beginnen met te

is bestaan, er is hier iets wat zich manifesteert zodat we

zeggen: ik ben alles. De volgende stap is: ik ben niets.

dit gesprek kunnen voeren.

De derde stap is: ik ben alles als dit lichaam op dit mo

ment. Bewustzijn drukt zich op die manier uit.

Uiteindelijk ben je alles. Het idee de schepper of

auteur te zijn heeft betrekking op het idee de creatieve

bedenker van dit alles te zijn, het punt van waaruit

En niet alleen als dat, maar ook als alle andere dingen.

alles gedacht en gedaan wordt. Maar dat zijn we niet.

We zijn slechts de instrumenten die daar voor nodig

Natuurlijk. Bewustzijn komt als alles tot uitdrukking.

zijn. Het volgende niveau van inzicht is dan dat we

Maar daar hoort dit lichaam ook bij.

zowel de instrumenten als de oorsprong ervan zijn.

Maar eerst moeten we van het idee af dat we de bron

je zou ook kunnen zeggen dat het je identiteit uitbreidt

zijn als afzonderlijke, onafhankelijke individuen. Daar

van alleen dit lichaam tot alles wat er is.

richten de meeste non-duale leraren zich op - op het

kwijtraken van dat oorspronkelijke idee. En dat leidt

Ja. Maar het uiteindelijke inzicht zit hem hierin: dat

tot dat tussenstadium van 'ik ben Bewustzijn, ik ben

twee elkaar uitsluitende ideen tegelijkertijd waar kun

alles'. Dat wordt jammer genoeg vaak als het eind

nen zijn- dat ik ik ben, en dat ik alles ben. Het is dus

punt beschouwd. Dat punt wordt door veel mensen

niet zo dat ik plotseling alles ben als dit, maar dat ik

bereikt, en vaak gaan ze dan bijeenkomsten organise

zowel ik als alles ben.

ren en zeggen ze: 'Ik begrijp nu dat ik niets ben, dus

De metafoor die ik gebruik als ik hierover praat is

nu ga ik iedereen vertellen dat zij ook niets zijn. Ik ga

de metafoor van de zee en de golf Het is een klassieker,

het grote nieuws met hen delen dat ik niet ben wat

maar ik vind het de beste die ik tot nu toe ben tegen-

ik dacht te zijn'. Als gevolg hiervan is er sprake van

124

125

een enorme hoeveelheid verwarring en misversrand die

Wat ik bedoel is dat je dat kunt weten -je kunt weten

wordt aangezien voor waarheid. En dat maakt net zo

dat alles Bewustzijn is - maar waar die uitspraak naar

goed deel uit van de dans van het leven. Ik bedoel, her

vetwijst is groter dan wat je kunt weten.

is ongelooflijk om te zien hoe het zich allemaal ont

vouwt. Maar voor hen die de genade ontvangen om

Kan die totaliteit der dingen eigenlijk wel ervaren worden?

het te zien, voor wie de opening mogelijk blijft ... Met

weten dat je niets bent houdt alles op. Dat is dan het

Als totaliteit? Nee. Ze kan alleen ervaren worden in

einde, als je zegt 'ik ben niets', of'ik ben de Bron', of

deelaspecten. De totaliteit zelf is dat wat ervaart. Het

iets dergelijks.

is als het oog dat zichzelf niet kan zien, de tong die
zichzelf niet kan proeven. Je moet er los van staan om

En toch is alles er. Dus je zou ook kunnen zeggen: als ik

niet besta als afzonderlijk, onafhankelijk individu, als dit
alles is wat er is, en ik weet tegelijkertijd absoluut zeker
dat ik er op een ofandere manier ben, dan moet ik dit wel
zijn. Bedoelje dat met de volgende stap?

het te kunnen ervaren.

Ja, omdat het jou niet uitsluit. Nogmaals: niets wordt

Ze houden zichzelf niet voor de gek. Ze hebben een

uitgesloten, alles maakt er deel van uit. Het startpunt

heidservaringen, ervaringen van Eenheid, van n-zijn.

is: Bewustzijn is alles,

En die ervaringen zijn heel 'echt'. Ik bedoel, ze hebben

en daar hoor jij ook bij! Als Be

wustzijn alles is, mag je er gewoon nog zijn.

Toch is dat iets wat vaak gezegd wordt: ik heb de Eenheid

ervaren, ik heb de totaliteit ervaren. Betekent dat dan dat
die mensen zichzelfalleen maar voor de gek houden?

ze. Daar twijfel ik niet aan, ik heb ze zelf ook gehad,

met drugs en zonder drugs. Op dat moment was dat

je bent Bewustzijn, maar ook de inhoud van Bewust

zijn.

de werkelijkheid. De eenheid der dingen wordt dan

absoluut gekend, zonder enige twijfel. Dat is gewoon
zo. Je hebt een ervaring van eenheid, maar dat is niet

Natuurlijk.

de Eenheid zelf.

In n vanje boeken zegje: 'Alles wat er is, is Bewustzijn:

maar daar voeg je nog aan toe: 'maar zelfs dat is Het nog
niet helemaal. '

De wereld is dus puur een idee, iets wat alleen bestaat in

het waarnemen ervan?
Ja.

126

127

Dus als het waarnemen ophoudt, verdwijnt de wereld,

letterlijk?

Ik weet niet of je Wie zoekt zal niet vinden gelezen

hebt, het boek dat ik onder het pseudoniem Ram
Tzu geschreven heb. Daarin staat: 'Het is je hoop op

Als er geen punt meer is van waaruit wordt waarge

een betere toekomst die je vandaag gebonden houdt.'

nomen, is er geen universum meer, dat klopt. Dat is

Waar we het hier over hebben is over hopeloos zijn.

wat de natuurwetenschappers hebben gevonden. In de

Het woord 'hopeloos' heeft een negatieve connotatie,

kwantumfYsica zijn ze op een punt gekomen waarop

net als het woord 'machteloos'. 'Machtig' betekent dat

ze zeggen: ok, wat iets is hangt af van degene die het

het goed is, dat je controle hebt, terwijl 'machteloos'

meet. Of het een deeltje of een golf is, of het uit mate

slecht is, want dan heb je juist geen controle. Dat is

rie bestaat of uit energie, hangt eigenlijk gewoon af van

de tweedeling waar men gewoonlijk vanuit gaat. Zoals

wie of wat er kijkt. Het probleem dat hiermee wordt

jij de term 'hopeloos' of 'machteloos' gebruikt, bete

opgeroepen is dat het een object maakt van Bewust

kent het: 'Ik word niet langer misleid ten aanzien van

zijn. De uitdaging voor de non-duale leraar is om hel

wat werkelijk is, terwijl ik er voorheen onterecht van

der te maken dat datgene waarnaar verwezen wordt als

overtuigd was dat ik de macht had om controle uit te

Bewustzijn onkenbaar is-onkenbaar als ervaring. Het

oefenen. Van die misvatting ben ik verlost'. Dat noe

mystieke inzicht is dat het Uiteindelijke van nature

men we machteloosheid, maar in feite is het gewoon

geen ervaring is. Daarom waren de mystici allemaal

een erkenning van en een diep inzicht in onze ware

dichters of ratelende idioten, hahaha.

natuur.

Maar dan wel zeer welbespraakte idioten! Het inzicht dat

t maakt die dan zo moeilijk te verteren?

er op geen enkele manier sprake is van doenerschap maakt

je volkomen machteloos. Toch heeft die machteloosheid

Dat is te wijten aan het feit dat 99,99999 procent van

een bevrijdende werking, want die bevrijdt me van de

de rest van de mensheid in de greep zit van de 'false

illusie de doener te zijn en voortdurend de juiste keuzes te

sense of authorship'.

moeten maken.
In welke zin is voor hen deze manifestatie dan werkelijk
Dat klopt.

te noemen?

Het is een opvatting die je overigens niet vaak tegenkomt:

Ik vind de uitspraak van Ramana Maharshi prachtig:

hopeloosheid als bevrijding.

'Die is net zo werkelijk als jij'. Dat is absoluut het

128

129

meest volledige en briljante antwoord dat ik ooit op

Toch blijfje hier onophoudelijk over spreken, in de weten

die vraag gehoord heb.

schap dat de waarheid nooit echt gesproken kan worden.

Ik probeer in al mijn bijeenkomsten en boeken

wtlt is het dan dat je spreekt?

te verwijzen naar datgene waar Ramana op doelde.

Maar de mogelijkheid die ik mensen voorleg wordt

Ik verwijs alleen maar. Ik verwijs naar de waarheid.

door de overgrote meerderheid niet gezien. Het komt

gewoon niet binnen. Sterker nog, als je hierover praat

Heb je het gevoel dat die verwijzingen enig effect sorteren?

met mensen die er niet open voor staan, is hun reactie

vaak heftig. Ze gaan dan dingen zeggen als: 'Je pleit

0 ja, absoluut. Natuurlijk zijn oorzaak en gevolg denk

voor complete chaos en onverantwoordelijk gedrag',

beeldig en subjectief, maar binnen het verhaal waarin

of: 'Als je dit aanneemt worden mensen niet meer ter

ik iets overbreng aan anderen zie ik mensen naar mijn

verantwoording geroepen voor hun daden, want dan

bijeenkomsten komen en zie ik dat die verwijzingen

zijn het de daden van Bewustzijn en niet van hen'. Je

hen de weg wijzen en dat de spanning letterlijk van

voelt dan een hele sterke weerstand, ze durven zich

hen afvalt. Hoe sterker de 'false sense of authorship'

zelf niet eens toe te staan om de mogelijkheld die

aanwezig is, hoe meer spanning er is om controle te

ik opper bij zichzelf te overwegen. Wat je ook ziet

houden over de dingen. Want dan is het helemaal

is dat mensen zeggen: .'Ok, geen probleem. Ik ben

jouw verantwoordelijkheid om te laten gebeuren wat

Bewustzijn. Daarom ben ik als Bewustzijn vrij om te

je wilt dat er gebeurt. Het probleem is dat je diep van

doen wat ik wil.'

binnen wel weet dat je die macht helemaal niet hebt.

Wat ik zeg en wat de luisteraar hoort zijn vaak twee

Veel te veel factoren spelen daar een rol in. Hoeveel

heel verschillende dingen. Er is al zo vaak iemand naar

controle je ook lijkt te hebben, er is altijd veel meer dat

me toe gekomen die tegen me zei: 'Wayne, je was hier

helemaal niet te controleren valt.

vorig jaar ook, en ik wil je daar heel graag voor bedan

Ik zie dus mensen hun schouders ontspannen, de

ken. Je hebt me zo geholpen toen je dit en dat zei. Ik

groeven tussen hun wenkbrauwen vervlakken, vrou

nam het in me op en het heeft mijn leven werkelijk

wen laten vaak hun haren los hangen. Je kunt de li

veranderd.' Als men zoiets tegen me zegt, denk ik vaak

chamelijke veranderingen waarnemen, je kunt ze zien

bij mezelf: dat heb ik helemaal nooit gezegd! Zoiets

ontspannen.

zou ik nooit zeggen, ook al heeft het hem geweldig

geholpen, hahaha!

Denk je dat mensen in een maatschappij zouden kunnen

Leven waarin doenerschap helemaal geen rol speelt?

130

131

Waarom niet? Zoals ik verlichting definieer is het niets

gedrag. Maar de dood van de 'false sense of author

anders dan de dood van de 'false sense of authorship'.

ship' is in feite de verdwijning van iets wat nooit heeft

Niets meer en niets minder dan dat. Ons vermogen

bestaan. Dat maakt het iets heel vreemds. Want als

om te functioneren heeft daar niets mee te maken.

het

zou

bestaan,

zou

de verwijdering ervan een veel

merkbaarder effect hebben. Maar het is iets wat om te

Zou het geen enkele invloed hebben op ons gedrag?

beginnen al helemaal niet bestaat. Ik vergelijk het vaak

met hypnose. Alsof je gehypnotiseerd bent dat je kle

Jawel, het zou ons gedrag wel degelijk veranderen. Er

ren in brand staan en je probeert de brand te blussen.

zou geen haat meer zijn. Maar vijandigheid zou nog

Als de hypnotische suggestie ophoudt, wordt een vraag

steeds voorkomen, net als woede en oorlogen op basis

als 'Wat is er met het vuur gebeurd?' belachelijk. Want

van territoriumkwesties, net zoals dat bij apen het ge

dan is het inmiddels duidelijk dat er op de eerste plaats

val is. Het maakt deel uit van hun natuurlijke functi

al nooit sprake is geweest van brand. En ja, dan pro

oneren en heeft verder niets te maken met enig gevoel

beer je natuurlijk ook de brand niet meer te blussen.

van doenerschap. Ze doden elkaar binnen de natuur

lijke orde der dingen.

Op welke manier heeft het jouw gedrag benvloed?

Maar mensen zijn wel altijd bezig met de toekomst, bezig

zichzelfte ontwikkelen en dingen te verbeteren. Misschien
verandert dat wel degelijk.

Nogmaals, het heeft niets met gedrag op zichzelf te

Misschien wel. Ik bedoel, verlangens blijven bestaan.

maken. Het gaat niet over gedrag, het gaat over hoe

Ik heb nog steeds verlangens: om een aardiger, zacht

het ervaren wordt. Gedrag wordt bepaald door de ma

moediger, medelevender mens te zijn, al is het alleen

nier waarop je geconditioneerd bent, door de manier

maar omdat ik zie wat mijn gedrag teweegbrengt bij

waarop je geprogrammeerd bent. Dat is wat je gedrag

mensen waar ik van houd, en dan zeg ik: zo zou ik het

bepaalt.

liever niet hebben. Er is dus een verlangen om te ver

anderen. Maar wat afw-ezig is, is het gevoel dat ik ben

Toch moet er haast wel iets met je gebeurd zijn toen je

stopte met drinken - iets in je conditionering.

zoals ik ben vanwege mijn keuzes of mijn gedrag, of

dat die verandering het resultaat zal zijn van iets waar
ik verancwoordelijk voor ben. Dat betekent overigens

Ja, dat was een verandering in de conditionering van

niet dat ik niets zal doen om dingen te veranderen,

het organisme. En als gevolg daarvan veranderde het

zoals therapie of iets dergelijks.

132

133

Het betekent alleen maar dat het resultaat niet in jouw

handen ligt.
Precies. Wat ik dus zeg is dat al mijn impulsen, onge

Zil Chezero

acht wat daar uit voortkomt, zich voordoen zonder dat

De hoef van Zil

ik daar verantwoordelijk voor ben. Ik ben daar niet de

bron van. Terwijl er tegelijkertijd een gevoel aanwezig
is dat ik het doe.

Dat gevoel is er nog steeds?

Natuurlijk. Maar het is een functioneel gevoel. Dat
probeer ik in mijn bijeenkomsten steeds duidelijk te
maken. Zeggen 'ik doe niets, het is allemaal Bewustzijn
dat via mij handelt' betekent dat er nog geen sprake is
van het uiteindelijke inzicht. Het gaat dan om her ge

n 2008 verscheen er bij een

onbekende uitgeverij een boek

voel 'ik doe niets, ik ben niets, Bewustzijn doet alles'.

met de onwaarschijnlijke titel Si

De laatste stap is: 'Ja, ik doe wat ik doe, en alles wat ik

doe is Bewustzijn'. Dus dat die twee dingen tegelijker

gaar uit eigen doos 18 SlamsatS

door Zil Chezero, het muildier. In

tijd ervaren worden.

de inleiding van het boek vertelt

een vrouw hoe ze in een Rotter

Is dat niet te vergelijken met op twee manieren kijken

naar een plaatje? je kent het wel, je hebt een kubus waar
je vanuit twee hoeken ofperspectieven naar kunt kijken,
en je vraagt mensen om er vanuit beide perspectieven te
gelijkertijd naar te kijken.

dams caf in contact komt met

'een grote, met stoppelbaard uitgeruste man met een
Noord-Europese tongval' die haar 'onbewogen vrien
delijk' aankijkt. Hun gesprek neemt een verrassende
wending. Ze krijgt het vermoeden dat ze te maken heeft
met een goeroe, maar dan wel een die meer vraagt dan

Precies, en dat kan. In ervarende zin kan het niet, maar

antwoord geeft. Uiteindelijk vraagt ze hem of hij alsje

in mystieke zin kan het wel degelijk.

blieft haar goeroe wil zijn. Na aanvankelijk te hebben

geweigerd, staat hij haar uiteindelijk een aantal sessies

134

135

toe met de volgende toelichting: 'Zil mag alleen werk

nu over liefde gaat of waarheid, over grenzeloosheid,

doen dat niet alleen zo moeiteloos mogelijk is, maar

afgescheidenheid of eenheid, de uitkomst is eigenlijk

ook geen verborgen winst- en verliesrekening met zich

steeds hetzelfde: de ondervraagde loopt tegen de muur

meebrengt. In Zil's sfeer is spreken blijkbaar makke

van concepten die hij of zij zelf heeft opgetrokken. Ie

lijk geworden, maar het wordt nooit zo moeiteloos als

dere deelnemer wordt aangesproken met het nummer

zwijgen. Om die wrijving te overwinnen, het spreken

dat hij toegewezen heeft gekregen, zodat elke uitwis

in gang te houden en de overdracht zuiver, moet je

seling strikt onpersoonlijk blijft, zelfs als hem te ver

betalen naar wat het waard is. In geld, want dat is de

staan wordt gegeven dat hij de ruimte maar beter kan

enige niet-persoonlijke uitwisseling van energie'. De

verlaten.
Degenen die ook wel eens in gesprek willen met

sessies worden georganiseerd voor een select groepje

belangstellenden. Op onorthodoxe en soms hardhan
dige wijze worden ze door Chezero geconfronteerd met

deze vreemdsoortige leraar, kunnen terecht bij zijn

website. Daar kunnen ze hun vragen kwijt in de ru

hun eigen illusies ten aanzien van identiteit, waarheid

briek 'Conversations with Mulekind'. Als hij een vraag

en realisatie. De SlamsatS worden achteraf ervaren als

de moeite waard vindt, antwoordt hij in de vorm van

'een verpletterende ervaring die ons leven voorgoed

een Slamsat. Dat hij zo consequent blijft vasthouden

heeft veranderd'.

aan de beeldspraak van het muildier is voor hem van

Wie Zil Chezerois, blijft na het lezen van Sigaar uit

zelfsprekend, want het woord geft in zijn ogen het

eigen doos een grote vraag. Over zichzelf laat hij niet

best weer wat een mens in werkelijkheid is: dom, on

veel meer los dan dat hij het restant is van een persoon

vruchtbaar en hopeloos verdwaald aan de verkeerde

die beetje bij beetje elke illusie heeft moeten opgeven

kant van het bestaan.

iets of iemand te zijn. De SlarosarS blijken het midden

te houden tussen een ruw uitgevallen discussie en een

In de weken na het lezen van Chezero's boek begint

satsang. Chezero heeft die naam eraan gegeven omdat

de wens te rijpen om hem te vragen voor een gesprek.

de SlamSats de illusies van de arme drommels die eraan

Ik heb het vermoeden dat zijn ongezouten aanpak me

hebben durven deelnemen genadeloos het bestaan uit

wel ligt. Ik leg contact met hem via zijn uitgever. In

schoppen. Het enige wat hij hen opdringt is hopeloos

een korte mail laat hij me het volgende weten: 'De

heid omtrent hun eigen bankroet als individu.

SlamsatS liggen alweer een tijdje achter me, dus lijkt

Hij bestookt hen met een spervuur aan vragen

het deze muilezel wel leuk om het er weer eens over te

waarmee hij hen probeert te doordringen van de in

hebben. Leuk is hier het kernwoord: omdat je me niet

houdsloosheid van hun verhalen en concepten. Of het

betaalt en de publiciteitsvoordelen uitsluitend bij de

136

137

uitgever liggen, wil ik graag betaald worden in de vorm

was erop of eronder. Hij gaf me geen mogelijkheid tot

van plezier. Plezier bestaat er in mijn geval uit dat we

ontsnappen, en dat deed hij, zie ik nu, met aandacht

bij het onderwerp blijven, en dat we niet afdrijven naar

en mededogen. Het was misschien wel het vreemdste

saaie onderwerpen als 'mijn leven' of, nog erger, 'mijn

gesprek dat ik ooit heb gevoerd.

vrouw' of 'mijn ware zelf leren kennen'. Zo is het in

de SlarosarS gegaan, en zo zal het ook tijdens onze in

Zil Chezero: Ben je klaar voor een Slamsat?

teractie gaan. Beschouw ons samenzijn maar als een

Slamsat op zichzelf.'

Ik hoop het.

We spreken af in een caf in Rotterdam. Net als

ik het gevoel krijg dat onze afspraak niet doorgaat en
Zil Chezero waarschijnlijk helemaal niet bestaat, stapt
er een grote man met staalblauwe ogen en een bruin

Daar ben je voor gekomen, dus dan zul je er een krij

gen ook.

groene denimhoed op zijn hoofd op me af. We kijken

Ik heb het boek gelezen, en toen ik het nogmaals las kwa

elkaar even aan, hij knikt een keer en wenkt me mee

men er wat vragen op.

naar buiten. We nemen plaats op het terras voor het

caf, geven elkaar een hand en beginnen ons gesprek.

Je hebt vragen. Goed.

Na een uur vindt hij het welletjes geweest en verzoekt

hij me om te gaan. 'Ik betaal de drankjes wel', zegt hij

ja. Mijn eerste vraag:je maakt onderscheid tussen verlich

nog voordat ik het duister van de avond in wandel.

ting en realisatie. Kun je het verschil uitleggen?

Beduusd, lichtelijk uit het veld geslagen zelfs. Wat was

dit voor gesprek? Was het wel een gesprek? Waar ging

Wat is het verschil wat jou betreft?

het eigenlijk over? Ik kom er niet uit.

Achteraf kan ik zeggen dat ik de ontmoeting met

Wt mij betreft is er eigenlijk geen verschil.

Zil in eerste instantie als verwarrend en confronterend

heb ervaren. Hij stuurde en bepaalde de inhoud van

Wat heb je gelezen in het boek?

het gesprek van begin tot eind, en de toon die hij aan
sloeg riep een paar keer grote weerstand bij me op. Hij

Dat er wel een verschil is.

had geen boodschap aan de normale sociale conven

ties. Hij maakte me duidelijk dat dit een eenmalige

Wat was het verschil?

kans was, en dat ik die maar beter kon grijpen. Het

138

139

je noemt realisatie 'vol in beeld zijn: en verlichting is iets

Ik weet niet ofje kunt spreken van 'waar Het is geen

op het niveau van het individu, de persoon. je maakt dus

plaats.

onderscheid tussen het persoonlijke niveau en een ander

niveau. Welk niveau is dat?

Waar realiseer je het je dan?

Dat is er niet.

Nou, zoals ik al zei, 'waar' is niet hetjuiste woord denk ik.

Toch maak je onderscheid tussen twee niveaus.

Realiseer jij het je?

Er is het niveau van de ervaring. Meer niet. En dat is

Nee.

niet wat je bent. Dat had je al begrepen, je hebt het

boek gelezen.

Wat betekent het dan voor jou, als jij het je niet re
aliseert?

Ik begrijp niet alles wat er in het boek staat.

Niets.
Je kunt ook niet alles begrijpen wat er in het boek
staat. Ik begrijp als muilezel zelfniet eens wat er in het

Ok. Zoals ik het zie kun je het je alleen realiseren als

boek staat. Ik kan alleen begrijpen dat het waar is. Ik

er een 'jij' is om het te kunnen realiseren.

weet ook niet waarom dat zo is, want alles wat ik weet
bevindt zich op het niveau van het bestaan. Verlichting

Ja.

vindt dus plaats op het niveau van ...

Het tweede wat me bezighoudt is: je kunt je realiseren
Het bestaan.

dat het waar is. Als je zegt dat er een ander niveau be
staat dan het niveau van verlichting, omdat verlichting

Juist. Dus wat realiseer je je?

zich op het niveau van het bestaan bevindt, denk je

dan dat dat waar is of niet?

Dat ik me op een ander niveau moet bevinden.

Moeilijk te zeggen. Ik weet niet of er een ander niveau
Goed. Dat is het. Waar vindt die realisatie plaats?

bestaat dan het niveau van het bestaan, dan het niveau
van de ervaring.

140

141

Wie ervaart er?

Dat beantwoordt mijn vraag. Je kunt de waarheid er

van dus ervaren, maar die kun je niet zelf ervaren, want

Nou, ik denk dat dit zichzelf ervaart, zonder een ik dat

zodra je die ervaart maakt het deel uit van de ervaring.

in de weg staat.

Is dat waar of niet?

Wie ervaart er dan?

ja, dat is waar.

Het. Dit.

De hoogste kennis van aanstaan is dus weren dat her

waar is. Dat geldt voor mij ook. Het punt is: ik kan

Ervaart het, of wordt het ervaren?

niet ervaren dat her aanstaat, want zodra ik het ervaar ...

Het ervaart.
. . . is er een Jij' die het ervaart.
Hoe weet je dat?
Zeker! Dat is her stomme. Verlichting is dus ...
Omdat het altijd aanstaat.
Iemand die verlichting ervaart.
Ervaar jij dar het aanstaat?
Juuuuuisr. Realisatie is ...
ja.
wt>ten dat het waar is.
Waar wordt het dus door ervaren?
Goed zo. Dar is het verschil tussen verlichting en rea
Door dat wat aanstaat. Het ervaart zichzelf

lisatie.

Hoe weet je dat het aanstaat?

Dat was me niet helemaal duidelijk.

Ik weet het niet. Ik weet alleen dat het waar is.

Dat geeft niets. Her helpt vaak om erover te praten. Je

hebt erover gelezen, je hebt het begrepen, maar je voel-

142

143

de niet de waarheid ervan. Je had slechts een vermoe

Er klopt iets heel erg niet als iemand zegt dat hij nie

den van de waarheid. Is hiermee je vraag beantwoord?

mand is. Dat komt doordat je denkt dat er hier niets

is. Op een bepaald moment kwam de gedachte in je op

ja.

dat je in het niets leeft, en toen kwam je tot de conclu

sie dat je dan ook wel uit niets zult bestaan. Maar er is

Waar is hij beantwoord? In je gedachten, of in je gevoel

helemaal niks mis mee om te ervaren dat je

dat het waar is?

want dat verandert niets. Zeg je nu nog steeds dat je

iets bent,

niets bent? Is dat de waarheid voor jou?

Ik voel het aan mijn water.

Het was in ieder geval een goede vraag. Het was een
stomme vraag omdat het antwoord al in het boek staat,

Vor mij is de waarheid: er is geen ik die dit ervaart. Dit

ervaart zichzelf Dat is de fundamentele waarheid voor
m1J.

maar het was een goede vraag omdat hij gaat over iets
wat je echt voelt. De eerste paar vragen die je stelde

Voor mij bestaat er geen verschil tussen mezelf ervaren

gingen helemaal nergens over. Begrijp je wat we hier

en dit ervaren. Dat is hetzelfde. Het is niets. Het niets

proberen te doen?

bevat geen verschillen. Het is niet nodig om verschil te

maken tussen ik en niets. Het is al niets. Ik maak me

Ik denk dat ik snap waar je op uit bent.

er niet druk om. Waarom jij wel? Wat wil je er mee

bereiken? Waar ben je op uit?

Hoe weet je dat? Wie gelooft dat?

Ik ben uit op helderheid

Niemand
Waarom?
Wie zegt er 'niemand'?

Omdat ik soms niet volkomen helder ben in mijn weten.

Niemand.
Als je wel helemaal helder bent, wie is er dan helder?
Waarom zegt hij het?

Tja, ik zou kunnen zeggen 'niemand: ik zou kunnen zeg

gen 'iemand: ik zou kunnen zeggen 'ik' ....
144

145

Wordt helderheid ervaren als je helder bent?

is gewoon wat het is. Het punt is dat je op zoek bent

naar een beetje rust, een beetje helderheid. Het zou

Nee, die is er gewoon.

kunnen dat die rust en helderheid eruit bestaan dat je

ze laat verbranden.

Als je zegt dat je soms niet helemaal helder bent in je

weten, maak je dus een onderscheid tussen 'helder' en

Hoe bedoelje?

'niet helder'. Dar verschil wordt ervaren. Hoe zou je

anders kunnen zeggen dat er een verschil is?

Als je denkt:

'

0 jee, het verbrandt weer!', wat gebeurt

er dan? Dat verbrandt ook weer.

Soms zijn er vragen, en soms zijn er geen vragen.

Hahaha,ja.
Als er geen vragen zijn, is dat dan beter?
Dat is nou rust. Je kunt er niet uit. Want alles ver

Het voelt beter.

brandt: fijne gevoelens, vervelende gevoelens, twijfel,

zekerheid. Waarom verbrandt het?

Voor wie? Op welk niveau? Op het niveau van de er

varing! Dus als het helemaal duidelijk is voor je, zijn er

Ik weet het niet.

geen vragen meer. Dan dij je uit ... de aarde, de hemel

... dan ben je eindelijk alles. Maar op welk niveau ben

Wat gebeurde er met je vraag toen je daarnet de waar

je alles? Op het niveau van de wereld der muilezels!

heid begreep? Wat deed je vraag?

Daarmee zijn we weer terug bij waar we begonnen zijn.

Die verdween op de een ofandere manier.

Inderdaad! Simpel! Teleurstellend, maar voor wie?

Lijkt me een duidelijk geval van verbranden! Je vraag

werd niet beantwoord, je vraag werd overbodig ge

ja, dat is de vraag die steeds naar voren komt. Voor wie,

maakt.

voor wie, voor wie?

De vraag verbrandde.
Alles komt de hele tijd op en sterft dan weer, en dat is
altijd al het geval geweest. Dat is niet zozeer leuk, dat

146

147

Als je je op het bestaansniveau van de wereld der muil

Hoe ziet dat eruit?

ezels bevindt, kan er dan ooit sprake zijn van een ant
woord?

Neutraal.

Natuurlijk zijn er antwoorden. Dat is de hele tijd zo.

Aha. En hoe ziet neutraal eruit? Als helderheid of niet

als helderheid?

Waar bevinden ze zich? Op het niveau van ...

Als geen van beide.

Het bestaan.
Denk je dat?
Bestaat er dus een antwoord op je basisvraag?
ja, dat denk ik.
Nee.
Gestelde vraag, juist antwoord. Is dat helderheid?
Het beste wat je dus kan gebeuren is ...
Nee.
. . . dat de vraag niet gesteld wordt.
Welke vragen heb je nog? Stel ze langzaam alsjeblieft,
Ja, of verdwijnt, of wat dan ook. Waar zijn muilezels

zodat je kunt zien of sommige ervan al verbranden.

dus naar op zoek? Ze zijn op zoek naar ...

En als ze beginnen te branden, wees dan geen kop

pige hengst. Laat ze branden, en ga dan door naar de

. . . antwoorden. Dus als ik je goed begrijp bevind je je

volgende. Kijk of die verbrandt. Als ze allemaal ver

nog steeds op het niveau van de muilezel zolangje op zoek

branden, heb je een klote-interview, maar wel een ge

bent naar antwoorden?

weldige SlamSat. En voor de Slamsat ben je tenslotte

gekomen.

Ja, maar je bevind je altijd op het niveau van de muil

ezel. Daar kun je niet uit. Maar de vraag is: wat gebeurt

Ok. Valt er iets te weten over jezelf

er met het feit dat het prettig is, of onprettig?

Waar is de vraag nu?
Dat verdwijnt ook.
148

149

Hij is weg.
Volgende vraag.

Het is zo zinlnos om vragen te stellen.

Goed zo. Wat gebeurt er nu?

Goed genoeg. Daar zit je dan, met het gevoel dat je

droomt. En nu?

Nu is het anders.
Ik wil je een vraag stellen. Wat is het verschil tussen
realisatie en verlichting voor jou, op dit moment?

voeren een gesprek aan een tafel, hier en nu, en ik

krijg het gevoel dat mijn vragen dom zijn, conceptueel,
en dat ik iets probeer te krijgen wat overduidelijk niet te
krijgen is, en dat ik probeer de juiste woorden te vinden
maar daar niet in slaag ... Ik kan het moeilijk uitleggen.
Het heeft iets te maken met wat ik vandaag heb meege
maakt toen ik door de buurt van mijn jeugd liep, waar
ik ben opgegroeid

Nee hoor, helemaal niet. Wnt alles wat echt is probeer

je in bezit te krijgen. Maar als het niet echt is maakt het
niet uit ofje het in bezit hebt of niet.

Ja ... ?

Je zit weer in het aloude spelletje vast van verschil

We

Helemaal geen verschil, want realisatie en verlichting zijn

alleen maar woorden. Ze zijn niet echt.
Jammer voor jou.

maken tussen het ene gevoel en het andere, tussen de

Ik kwam er vandaag achter dat die buurt nog steeds be

staat, maar het leek alsofik droomde toen ik er weer liep.
Daarna ben ik op een bank aan de haven gaan zitten,
en weer had ik het gevoel dat ik droomde. Het was heel
vreemd. Ik heb er geen vraag over, het is gewoon iets wat
vandaag gebeurd is.
Wat dacht je toen?

ene manier van naar de dingen kijken en de andere.

En je denkt dat de ene manier beter of puurder of
meer waar is dan de andere. Ik kan je zeggen: zo zit
het niet. Het is niet waar. Dat is niet wat er daarnet
gebeurde toen de vragen verdwenen. Zo snel gebeurt
het weer. Maar dar maakt niet uit. Zodra je accepteert
dat het geen nut heeft om te denken dat het stom is
of niet, verdwijnen de vragen weer. Dat gebeurt nu
alweer. Oir is her. Geloof nooit wat je gelooft. De

Niet zoveel 'Het lijkt alsofik droom: dat dacht ik.

stilte die er nu is, is nog steeds niet de ware stilte,

want hij bevindt zich nog steeds op het niveau van

150

151

het bestaan. Maar dat is goed genoeg. Je kunt niet

ja, maar niets zinvols bedoel ik.

beter. Zo gaat het altijd.

0 jawel hoor. Waarom niet?

Dat is het misschien wel Ik probeer eruit te komen.

Iets wat slechts heel tijdelijk zin heeft dan.
Dat kun je niet! Je bent er al uit. Maar je bent er ook
in. Het is een paradox. Zoals ik het zie is er een verschil

Je bent iets wat slechts zeer tijdelijk zin heeft. Je bent

tussen verlichting en realisatie, omdat verlichting iets

van narure tijdelijke zinvolheid, dus wat maakt het jou

is wat er is, en realisatie is je realiseren dat iets er niet

uit of dingen tijdelijk zin hebben of niet?

is. Het maakt naruurlijk niet uit wat dar is. De een
weet dat het niets uitmaakt, en de ander denkt: 'Ik ben
verlicht, er is verlichting blablabla'. Hoe kan het zo zijn

De illusie is dus dat dingen niet slechts tijdelijk zin zou

den hebben.

dat je verlichting straks nog steeds kunt ervaren? Dat is

omdat die niet van jou was, niet van mij was, niet van

Ik ben de illusie kwijtgeraakt dat het zin zou hebben

wie dan ook was. Omdat die er om te beginnen al nier

om illusies kwijt te raken. Ik ga vol voor alles wat zin

was. Snap je nu wat ik bedoel?

zou kunnen hebben. Ik ben betrokken. Het verbrandt

steeds weer, en toch ben ik echt betrokken. Waarom

ja.

niet? Ik hoef niet in meditatie te zijn of zoiets. Ik heb

zelfs twijfels. Gewoon voor de lol.

Laat het los! Alsof je je vingers brandt.

Dan doe je het dus met opzet.

Maar wat valt er dan nog te doen voor mij, als ik het
loslaat?

Denk je dat het verschil maakt of ik het met opzet doe

of niet?

Alles.

Alles wat er opkomt.

Als het niet met opzet is, geeft dat een gevoel van vrij
heid.

Of niet.

Je geeft nog steeds antwoorden.

152

153

Uit gewoonte. Het is een sociale conventie om dat te

doen.

Behalve als je gericht bent op de antwoorden.

Nee, ze komen gewoon weer opnieuw op. Je denkt dat

Zodra ik je een vraag stel, ga je antwoord geven. We

het dezelfde vraag is, maar dat is niet waar. Hij ver

zitten hier niet om sociaal te doen! We zijn aan het

brandt toch weer.

werk. Omdat we dit spel nu eenmaal spelen zeg ik je

nog eens: zolang je antwoord geeft, neem je vragen se
rieus. Wat schreef je in je recensie van mijn boek? Je

Zijn er bij jou nog vragen overgebleven? Komen ze nog

op?

schreef: 'Hij geeft je niets'. Dat vond je prima, toch?

Wat beviel je dan zo aan het boek? Dat je iets kreeg, of

Nou, niet over dit onderwerp.

dat je niets kreeg?

Geen vragen over dit onderwerp die bij je opkomen?

Dat het mij en anderen niets geeft om op te kauwen.
Nee, dat is de reden waarom ik SlamSats doe- om te
Waarom ben je hier dan gekomen? Om die vent te

zien of er nog vragen over zijn die niet verbrand zijn.

ontmoeten en iets uit hem los te krijgen waar je op

Die zijn er niet. Ze verbranden, sshhwisshh. Dat is

kunt kauwen. Waarom ben je dan een beetje in de war

prachtig, vragen die verbranden. Dat is heerlijk! Daar

omdat je dat niet krijgt?

om heb ik ook geen hekel aan vragen ... ik bedoel, heb

je een open haard thuis?

Eh ...
Geen antwoord geven. Ik ben niet genteresseerd in

Nee, die heb ik niet. Maar ik vind het leuk om buiten een
vuur te maken.

antwoorden. Ik ben alleen maar genteresseerd in vra

gen die verbranden. Dat is wat ik zeg: stel vragen en

Naar het vuur kijken ...

zie ze verbranden. Dat is je antwoord. Dat kun je voor

jezelf doen. Het gebeurt hoe dan ook toch wel. Al
leen was je

zo

ja.

gericht op de antwoorden dat je niet in

de gaten had dat ze toch al aan het opbranden waren.

Waarom vind je het leuk om naar het vuur te kijken?

Vragen hebben de neiging om te verbranden.

Je ziet vragen opbranden.

154

155

Denk je dat?

De wereld en de vraag.

Dat denk ik niet, want dat zou een antwoord zijn.

Wat is dus je vraag?

Maar het eenvoudige feit dat dingen op een mooie

manier verdwijnen zou iets kunnen zijn waar je je echt

Geen vragen momenteel.

prettig bij voelt.

Goed zo. Volgende moment. Alles wat je zegt is een
Is dat zo voor jou?

vraagteken, want je bent een vraagteken. Je kunt niet

bestaan, en toch besta je! En roch weer niet. En toch

Dat is zo voor iedereen.

weer weL Dat is een vraagteken, of niet? Je kunt geen

antwoord vinden op het bestaan.

Als een vraag opbrandt, kan die dan nog terugkomen?

Verbrandt hij dan wel echt? Ofverdwijnt hij gewoon tij

Het bestaan komt niet ergens vandaan. Het is er gewoon

delijk?

altijd.

Alles verdwijnt voortdurend helemaal. Je krijgt nooit

Is deze tafel er?

een moment terug. Dat is dus een domme vraag. Hoe

veel tijd heeft een vraag nodig om ten einde te ko

ja en nee. je kunt beide verhalen ophangen. Beide verha

men?

len zijn te verdedigen.

Niet zo lang.

Ik wil geen verhalen. Ik wil feiten.

Ok. En wat gebeurt er dan? De vraag zelf, en denken

Ok, ik zou kunnen zeggen: Ja, hij is hier:

aan de vraag of de vraag herformuleren ... Hij is altijd

weer nieuw. Je weet dat hij altijd weer nieuw is.

Ja. Waar is 'hier'?

Ok, het moment is dus altijd weer nieuw.

Op deze plaats.

Wat gebeurt er in dat moment: de wereld, of de wereld

Waar is deze plaats? Heb je er ooit over nagedacht waar

zonder de vraag?

deze plaats is? Ik weet waar deze plaats is.

156

157

Alleen als je er een verhaal van maakt. Bijvoorbeeld: 'Hij

bevindt zich in de wereld: of 'Hij bevindt zich in het
universum: ofiets dergelijks.

Ja, want het is een bewering, een 'ik weet het niet'-be

Ik zal hem nu laten verdwijnen. (Doet zijn ogen dicht,

ja, het is weten dat je het niet weet. Daar eindigt het.

wering. 'Ik weet het niet' is iets totaal anders dan niet
weten.

en opent ze na een tijdje wen/ Waar bestaat deze tafel

uit?

Daar eindigt het. Maar waar het eindigt is het een

punt, want een vraagteken eindigt nooit. Begrijp je?

Uit waarnemingen. Het waarnemen is de wereld der ver

schijnselen.

Wat mij betreft is dit een vraagteken, en dat brandt op.

Wat blijft er dan over? Wat staat er aan het eind van
wat er overblijft? Een vraagteken of een punt?

Wie neemt de wereld der verschijnselen waar?

Het is duidelijk een vraag, dus ...

Dat weet ik niet. Mensen zeggen 'ik: maar ik geloof ze
niet meer.

Goed

zo.

Als dat wat overblijft verbrandt, verbrandt

dat wat daarna overblijft, en dan verbrandt weer wat

Daar ga je weer. Niet bestaan, zeggen 'ik ben er niet'.

drna overblijft. Als er tijdens dat proces teleurstel

De waarheid die je zou kunnen ervaren is dat het al

ling opkomt, wat gebeurt daar dan mee?

lemaal op een niet-materile manier plaatsvindt. Je er

vaart de zintuigen. Het is dus niet de zintuigen, maar

Die verbrandt ook.

het ervaren van de zintuigen. Het is de ervaring zelf.

Waar is die, wat is het? Weet je dat? Is dat een vraagte

Aaah. Dan komt er GELUKZALIGHEID ...

ken of een antwoord?

... en die verbrandt ook weer.

Ik weet het niet.
En dat is nu het niets. Dichter bij het niets kun je niet
Is dat het eindpunt, 'ik weet het niet'?

komen, dichter bij jezelf kun je niet komen.

Ik denk dat we klaar zijn. Ik denk dar jij klaar bent.

Op een bepaalde manier wel ja.

Ik dank je hartelijk.
158

159

Ik dank jou hartelijk. Je mag je nummer houden, drie

entwintig. Hecht je er niet aan. Als je je er a n hecht,
moet je het weggooien.

Joanika Ring
Eenheid en het wezen
van de tegenstelling

oanika Ring

( 1946) groeide

op in een kunstenaarsgezin in

aren. Al van kleins af aan was

er sprake van een gevoel van ver

binding met iets groters dan zij
zelf dat absoluut onverstoorbaar
bleef en waarvan ze wist dat het
een natuurlijk gegeven moest
zijn. Intutief wist ze dat er buiten haarzelf niets te vin
den was dat blijvend kon zijn.
Haar belangstelling voor kunst en zelfexpressie
leidde er als vanzelf toe dat ze zich al vroeg in haar le
ven als kunstenares begon te manifesteren. Door haar
werk als tekenares in de Toonder Studio's leerde ze haar
man kennen, de Deense tekenfilmregisseur en anima
tor B0rge Ring, die later bekend zou worden met drie

160

161

korte tekenfilms waarmee hij vele prijzen en een Oscar

kelde, speelde hierbij een belangrijke rol. Uiteindelijk

won. Ze beschouwt hem als een mens die volkomen

kwam ze uit bij twee basisvragen: 'Wat is bewustzijn?'

onbevreesd en onbelemmerd zijn volledige potentie als

en 'Wie ben ik?'. In de advaita vedanta herkende

mens tot wasdom heeft gebracht.

vervolgens de spirituele stroming die helder maakte

ze

Haar vader had grote invloed op haar ontwikkeling

wat ze als kind al had gekend en geweten. Het onder

als mens en kunstenaar. Spelenderwijs leerde hij haar

richt van Alexander Smit sloot daar voor haar gevoel

om de dingen met aandacht waar te nemen en in zich

het duidelijkst op aan. Gedurende de laatste drie jaar

op te nemen, waardoor er een sterke nadruk kwam te

van diens leven woonde ze de zomerweken en week

liggen op dat wat is in het huidige moment, op het Ge

ends bij die door hem werden gehouden in Garderen.

waarzijn van de handelingen die zich n voor n in

Op 22 december 1998 vond er bij Joanika geheel

dat Gewaarzijn aandienen. Achteraf beschouwt ze het

onverwacht een blijvende verschuiving plaats in het

als haar belangrijkste spirituele training. Later breidde

Gewaarzijn. Er was sprake van een plotseling ontwa

dat zuivere Gewaarzijn zich uit naar de gedachten, ge

ken als uit een droom. Het gevoel een persoon te zijn

voelens en fysieke gewaarwordingen die elk moment

loste op en maakte plaats voor een absoluut weten dat

opkwamen. Tegelijkertijd ontdekte ze dat de mensen

ze Bewustzijn is, in plaats van een bewustzijn te heb

om haar heen de interpretaties van hun gewaarwordin

ben. Deze herontdekking van wat we zijn voorbij dat

gen belangrijker vonden dan de gewaarwordingen zelf,

wat we 'de persoon' noemen, kan in haar ogen 'zelf

en dat ze maar n ding wilden: ervaren dat ze goed

realisatie' genoemd worden, een plotselinge en radi

zijn zoals ze zijn. Mede daardoor bleef het gevoel van

cale verschuiving weg van het standpunt van waaruit

onverstoorbaarheid dat ze als kind al kende de rest van

voorheen werd waargenomen. Het waarnemen ge

haar leven intact, en ontwikkelde ze een groot gevoel

beurt niet meer vanuit een standpunt, maar vanuit een

van mededogen voor anderen, maar ook voor zichzelf.

onbeperkte ruimtelijkheid die alles wat erin verschijnt

In de loop der jaren begon Joanika steeds intensie

omvat en alles als zichzelf herkent. Angst en verlangen

ver te zoeken naar antwoorden op vragen als 'Waarom

kunnen daarbinnen niet bestaan.

zoekt een mens veiligheid boven het volgen van zijn

Omdat er na verloop van tijd mensen naar haar toe

hart?', 'Wat zijn gedachten?' en 'Wat is angst?' Ze zocht

kwamen met dezelfde soort vragen die zij eerder aan

naar de essentie van deze verschijnselen en de redenen

zichzelf had gesteld, is ze als vanzelf met hen in dia

waarom mensen hun mogelijkheden niet tot uitdruk

loog gegaan over de ware natuur van de mens. Ze geeft

king kunnen brengen. Het feit dat een van haar kin

workshops en houdt bijeenkomsten door heel Neder

deren in die tijd een psychiatrisch ziektebeeld ontwik-

land, maar tot voor kort met name in haar prachtige

162

163

verbouwde boerderij in Overlangel. Helaas brandde

die op 1 februari 2012 volledig

Joanika, wat is Bewustzijn ofgewaarzijn?

af Het is tot op heden

nog onduidelijk hoe en waar de bijeenkomsten zullen

Eigenlijk is het overgave aan Dat wat Is. Tenminste,

worden voortgezet.

dat is de werking ervan. Maar wat het is, dat zou ik

echt niet weten. Ik geloof niet dat je het kunt kennen.

Het gesprek met Joanika vindt plaats in haar schitte

Je kunt het alleen maar zijn. Maar dat wat erin ver

rende huis in Overlangel, aan de Maasdijk We nemen

schijnt, dat verwijst ernaar. Wat erin verschijnt is niet

plaats aan een lange houten tafel. Haar man B0rge

de werkelijkheid, omdat het veranderlijk is, maar het

wordt net genterviewd over zijn carrire als filmma

verwijst wel altijd naar het zien van de werkelijkheid.

ker. De Oscar prijkt midden op tafel. Hij maakt plaats

Het zien blijft er onveranderlijk van gewaar. Ik maak

en vertrekt naar een kamer achterin het huis. De ruim

dus onderscheid russen zien en kijken. Kijken is meer

te wordt gedomineerd door een enorme houten trap

.iets van een actie, een handeling- ik kijk niet, ik kijk

die vanuit het midden naar een houten galerij bovenin

wel- vanuit een identificatie met het doenerschap.

leidt, en door een even imposante open haard. Aan de

muren hangt een serie prachtige schilderijen die Jo
anika jaren geleden maakte. Ze

Terwijl het zien altijd doorgaat.

lijkt, klein als ze is, te

verdrinken in de ruimte om haar heen, maar in feite

Zien is het onverdeelde gewaarzijn, en daarin verschij

voelt ze zich als een vis in het water. Ze praat zacht

nen twee aspecten die samen een twee-eenheid vor

maar gedreven, zozeer zelfs dat vragen stellen nauwe

men, waarbij die twee elementen gelijkwaardig zijn. Je

lijks aan de orde is. Als het al donker is, wordt het tijd

kunt het niet vermijden. Het zien staat altijd 'aan', bij

voor wat anders. We nemen plaats bij de open haard,

wijze van spreken. Het kan niet 'uit' staan.

stoken het vuur wat op en maken een fles wijn open.

Buiten giert een ijskoude oostenwind om het huis.
Drie dagen later verneem ik dat in diezelfde oosten
wind vonken uit de haard op het rieten dak zijn gewaaid.

Als dat wat je bent onveranderlijk is, hoe kan het dan dat
alle dingen in het licht van het Onveranderlijke juist als
volkomen nieuw worden ervaren?

Het huis vatte vlam en brandde in enkele uren volledig

uit. In alle consternatie heeft Joanika slechts zichzelf en

Bewustzijn is werkzaam door de fYsieke vorm. Die

B0rge in veiligheid weten te brengen. Van haar kunst

vorm is een prachtig instrument waar een applicatie

resten alleen nog de beelden in het atelier en de tuin, die

inzit, een 3D-applicatie. Die zorgt ervoor dat het on

als kiezels op een kaal strand zijn achtergebleven.

verdeelde gewaarzijn, het licht dat je bent, het Onver-

164

165

anderlijke, zich in tegenstellingen lijkt op te splitsen.

Wat is, wordt in eerste instantie gefilterd door het fysie

Liefdevolle aandacht, wat dat licht eigenlijk is, richt

ke lichaam, door de fabrieksinstelling van dat lichaam.

zich dan op datgene wat de meeste aandacht vraagt.

Maar dat is nog niets persoonlijks. Kijk, als jij 'nee'

Een van de twee elementen binnen een tegenstelling

zegt, en ik zeg

wordt dan waargenomen, en het andere niet, ook al

gezien vanuit het Onveranderlijke waarmee je het on

blijft dat evenzeer aanwezig. Dat komt doordat het li

middellijke waarneemt. Maar als je al gedentificeerd

chaam niet de mogelijkheid heeft om die twee elemen

bent met het lichaam, dan wil je graag de tweeheid

ten tegelijk te zien.

die is ontstaan opheffen. Dan ga je bijvoorbeeld zeg

'

j a , dan vormen wij samen de eenheid,

'

gen: kom eens naar mijn kant. Als jij dar doet, vanuit

Is dat te vergelijken met een plaatje dat je op twee ma

nieren kunt zien? je kunt het nooit op beide manieren
tegelijk zien.

de 'nee'-kant, dan voel ik me eventjes weer n. Maar

dat is een vergissing, want dan gaat het om een kunst
.matige eenheid. Want de eenheid bestaat altijd uit die
twee tegengestelden.

Wat ik heel belangrijk vind is dat je inzicht krijgt in het

Men zegt vaak dat het geloof in de persoon zich

wezen van de tegenstelling. Want tegenstellingen wor

zelf graag in stand houdt, maar daar geloof ik helemaal

den pas tegengesteld wanneer je bij een ervan terecht

niks van. Want je probeert het gevoel van tweeheid,

komt via een identificatie met het lichaam, waardoor

van afgescheidenheid, steeds weer op te heffen door de

je een standpunt hebt. Maar vanuit dat standpunt heb

ander aan jouw kant te krijgen. Dan zeg je: 'Doe nou

je geen zicht op het element binnen de tegenstelling

maar net als ik, volg mijn advies maar op', of je neemt

ben je op dat

het verhaal van de ander over: '0 ja, dat heb ik ook

waar je je mee identificeert. Dat element

moment, dus daar heb je geen weet van. Je ziet altijd

meegemaakt'.

alleen de tegengestelde kant, en daar heb je een voor

keur voor of een afkeer van, al naar gelang de manier
waarop het lichaam in elkaar zit. Je probeert dan van
uit de positie die je inneemt de andere kant naar je toe
te halen of van je af te duwen.

Dat tegendeel zou je wel iets kunnen leren over jezelf,

want het is het spiegelbeeld van de positie die je inneemt.

166

Zo proberen mensen hun schijnbare a/gescheidenheid op

te heffen, maar daarbij nemen ze de a/gescheidenheid op
zichzelfals uitgangspunt. Daarmee wordt het een mission
impossible.
Ja, je kunt niet iets opheffen wat geen tweeheid is.

167

Het gaat er mijns inziens dus niet zozeer om de tweeheid

kennis gemaakt, en als die kennis op een bepaald mo

op te heffen, maar te zien wat die eigenlijk inhoudt.

ment volledi

g vervuld is, wordt het weten. Dat weten

moet dan nog weer terugvallen in niet-weten. Dan heb

Dat bedoel ik. Ik zou zo graag willen dat mensen zagen

je een afgerond geheel, en voel je een soort gelukzalig

dat tegenstellingen gelijkwaardig zijn aan elkaar, dat ze

heid. Ik noem dat altijd een memaal orgasme.

geen enkele betekenis hebben van zichzelf, behalve dat

ze contrast moeten leveren. Anders kun je je er niet

Is dat niet eveneens ingebouwd in het lichaam? Wiznt elke

bewust van worden.

nacht gaat dat in de niet-weten-stand.

En dan gebeurt er niets, en dat is zo saai, zeggen de In

Het lichaam is de baas bij alle dingen. Er is niemand

dirs dan.

die in het lichaam aanwezig is. Het lichaam zelf be

sluit altijd of het linksaf of rechtsaf gaat. Maar als je

Dat is toch ook zo? Je kunt voortdurend in het onper

in de identificatie vanuit het geloof in de persoon n

soonlijke van het Bewustzijn verblijven, zodat er een

kant van een tegenstelling waarneemt, en je beleeft die

soort vakamie is in het zenuwstelsel. Want je focust

totaal, en je gaat er daarna nog iets van vinden, bij

dan niet op de ruimte of op objecten. Er zijn geen ge

voorbeeld of je het wel of niet wilt erkennen, dan gaat

dachten, niks. Het is dan heel stil. Dat is alleen goed

het lichaam zich gestagneerd voelen in zijn normale

voor het zenuwstelsel, maar voor de rest valt daarin dus

uitingsvrijheid.

niets meer te beleven. Ik blijf zeggen: als je liefdevolle

aandacht bent, dan betekent dat dat alles wat daarin

Kun je daar een voorbeeld van geven?

verschijnt onmiddellijk wordt waargenomen zonder

afweer - want liefde kan iets binnen zichzelf niet af

Als je als kind in de zandbak zit, en je bent nog een

wijzen - en dat alle tegenstellingen met open armen

puur instrument aan de hand waarvan de liefde zich

worden ontvangen. Er is betrokkenheid bij wat is. De

uitdrukt, dan moet het lichaam leren om zichzelf te

liefde zegt 'j tegen ja en 'ja' tegen nee. Als je dus van

beschermen. Als je dan een hap zand in je mond krijgt,

uit dat zien ergens aandacht aan schenkt, dan kan dat

reageert het lichaam daar automatisch op. Op die ma

maar om n van de twee tegengestelden gaan, want

nier wordt het deskundig om zichzelf te handhaven

anders kan het niet waargenomen worden. Dat is nu

en te beschermen. Als dat vanzelf gebeurt zonder dat

eenmaal die app die in het lichaam zit ingebouwd. Dan

iemand zich daar mee bemoeit, dan heb je even een

wordt het volledig gezien en opgenomen, het wordt tot

actie/ reactie- patroontje, en dan is het over. Maar als

168

169

iemand zich ermee gaat bemoeien - bijvoorbeeld zegt

ontwikkeld hebt als instrument, kan het zijn dat je

dat iets niet mag- dan kan het zijn dat jij als kind niet

vragen gaat stellen als: 'Wie ben ik eigenlijk?' Op dat

begrijpt dat je iets verkeerds hebt gedaan. Je krijgt daar

moment kan er heel veel angst ontstaan, als afgeleide

een negatief gevoel bij, en omdat je lichaam dan nog

van de existentile angst waarop de vernauwing is ge

helemaal afhankelijk is van verzorgers, gaat het eieren

baseerd. Die angst kan als een crisis ervaren worden,

voor zijn geld kiezen.

en al die mensen die je het persoonsmasker hebben

helpen opzetten vallen dan weg, en dan lijkt het net

Je bedoelt dat het dan de visie van die verzorgers gaat

alsof je alleen op de wereld bent.

overnemen?
Zo klinkt het wel als een moeilijke en eenzame weg die we
Het kind gaat in een volgende vergelijkbare situatie

te gaan hebben.

opletten, en dat betekent dat er iets wordt gestagneerd.

Het lichaam drukt zich dan niet meer op natuurlijke

Het mooie is dat je dan ook weer nieuwe mensen

wijze uit. Het gaat bepaalde reacties proberen te onder

ontmoet die dat masker niet kennen. Die maken een

drukken. Het kind kijkt hoe de volwassene reageert,

nieuwe start mogelijk, en dan kan het zijn dat je van

bang dat het weer op zijn donder krijgt, terwijl het niet

baan verandert, of dat je gaat trouwen of juist schei

begrijpt wat het eigenlijk verkeerd heeft gedaan.

den. Er gebeurt dan altijd wel iets, en omdat je de

Het begint dus altijd vanuit het onpersoonlijke.

persoonlijkheid als gebruiksvoorwerp al ontwikkeld

Het lichaam is het instrument aan de hand waarvan de

hebt, kunnen alle opgeslagen emoties als een uitnodi

liefde zich uitdrukt. Het is onbemand, en de fabrieks

ging opgevat worden en hoeven ze niet meer te worden

instellingen van het lichaam zijn in harmonie met de

afgeweerd. Dan gaat je lichaam zich ontkrampen, zo

totaliteit van het bestaan. Maar er ontstaat mettertijd

dat de originele fabrieksinstelling zich eindelijk weer

toch een vernauwing. Je valt als kind uit het paradijs,

volledig kan en mag uitdrukken. En dat is verder niet

uit de eenheid in de tweeheid, en van daaruit ga je weer

voelbaar, want het is volledig in harmonie met het

op zoek naar de bron, want dan besef je het verlies van

grote geheel. Op dat moment ben je ontwaakt uit wat

de eenheid pas. Tegelijkertijd moet het lichaam zich

een droom bleek te zijn. Dat ontwaken kan worden

zelf leren beschermen, moet je loskomen van je ou

aangezien voor zelfrealisatie. Je kunt pas van zelfrea

ders, moet je lijden en lachen om persoonsdeskundig

lisatie spreken wanneer de inhoud van het psychische

te worden. Je moet gewoon door die vernauwing heen.

geheugen is ontdaan van de emotionele energie die

Tegen de tijd dat je het geloof in de persoon volledig

voorheen nog in de herinneringen aan leuke en niet

170

171

er echt op aan.

gangspunt van de persoon is volgens mij op zichzelfal een

verkramping, is al angst.

Wordt het wel opgemerkt door anderen?

Het gevoel van afgescheidenheid en de onmacht om

leuke gebeurtenissen besloten lag. Dan pas komt het

De moeilijkheid is dat je omringd bent door mensen

die geloven een persoon te zijn, terwijl je zelf bezig
bent weer mens te worden en jezelf te legen van alle
stagnaties en herinneringen aan pijn en vreugde die
het geloof in de persoon bijeen hebben gehouden in
ruimte en tijd. Je gaat dat wat je niet mocht zijn en
voelen en uitdrukken weer terugnemen om te kunnen
doorleven. Je ontspant daarin, de dramatiek valt eruit,
en je houdt herinneringen over die niet geladen zijn
met emotionele energie. Die kunnen dan gewoon hun
verhaal vertellen en worden ervaren als een weerspiege
ling van liefde. En op het moment dat de afgesplitste
delen van jezelf zichzelf als liefde gaan ervaren, heb
je ze eigenlijk mee teruggenomen naar het Absolute.
Eerst is er dus ontwaken, en als je daarna bereid bent
om aan het achterstallige emotionele onderhoud te be

weer n te worden of de angst die eenheid weer te

verliezen, dat is eigenlijk het fundament van de hele
droom van de persoon. Maar dat wordt niet herkend,
want bij de ander is dat ook zo, en dat gaat langs el
kaar heen. Je probeert allebei vanuit n kant tot een
heid te geraken, terwijl je al n

bent. De tegenstelling

vormt juist de eenheid. Er is helemaal geen dualiteit

mogelijk. Het onmiddellijke zien, met dat wat er in
verschijnt- n munt met twee zijden- kan nooit los
staan van datgene wat het waarneemt.

Stel: twee mensen zijn het oneens met elkaar. Op dat mo

ment ervaren ze een sterk gevoel van a/gescheidenheid.
Vervolgens maken ze ruimte voor elkaars standpunten en
komen ze nader tot elkaar. Dat is mooi, maar daarmee is
het gevoel van a/gescheidenheid nog niet verdwenen.

ginnen, en de emoties de ruimte krijgen om zich stuk

Nee, die toenadering is een kunstmatige eenheid die

voor stuk te ontladen, dan wordt het steeds stiller, en

veranderlijk is. Op dat vlak kun je nooit eenheid be

dat resulteert uiteindelijk in zelfrealisatie.

reiken.

je zegt dat als er sprake is van zelfrealisatie, als mensen in

niet-weten vallen, als ze voelen dat dat staat te gebeuren,
dat er dan toch een soort angst opkomt. Als kind hebben
ze geleerd dat daar iets mis mee is. Maar is angst eigenlijk
niet het basisingredint van de persoon zelf. Het basisuit-

En dat is juist het drama, want dat proberen mensen

steeds maar.

172

Ja, maar het is een gevoel. Het gevoel van eenheid en

het gevoel van tweeheid zijn allebei objecten. Dat wat

173

je bent is absoluut geen gevoel. In wat je bent verschij

doet en voelt, en op dat moment kan de fysieke her

nen tegenstellingen als een beweging, een golfslag. De

innering aan dat moment van onveiligheid die in de

intensiteit van die golfslag bepaalt of het lichaam het

cellen opgeslagen ligt, psychisch gemaakt worden. Iets

aankan of niet. Bij het niet erkennen van iets wat in

wat eerst een zuivere sensatie van de tastzin was, krijgt

het licht verschijnt, neemt de intensiteit van de golf

nu een psychologische lading. Dus je herkent eigenlijk

slag toe, en dat voel je als afweer, als stress, omdat die

een bepaalde sensatie van de tastzin die je aan de hand

energie zich dan niet vrijelijk kan uitdrukken. Maar

van de taal leert labelen en voortaan als een emotie

het blijft altijd in evenwicht. Als er heel veel geweld is,

ervaart. Een emotie is een 'persoonlijk' gemaakte ge

is er aan de andere kant ook vrede. Alleen zijn we daar

waarwording van de tastzin. Daar heb je afweer tegen,

niet op gefocust, omdat vrede, mededogen, liefde onze

omdat het lichaam het gevoel heeft op dat moment in

ware natuur is. Je let alleen op dat wat waargenomen

gevaar te zijn, en je gelooft dat je dat lichaam bent.

wordt, op iets onnatuurlijks en dat is die frictie. Die

voel je.

En als het verhaal dat aan die energie gekoppeld is wordt

Dat begint, zoals ik eerder al zei, al heel vroeg in

doorzien, wordt het onmiddellijk vervangen door een

de kindertijd. Laten we zeggen dat je in de wieg ligt,

ander verhaal. je hebt een oneindige reeks verhalen ter

en je hebt behoefte aan voeding. Je bent dan gewoon

beschikking.

een zuiver lichamelijk instrument waarmee de liefde

zich uitdrukt. Het lichaam kan dan door de overle

Dat is het drama. We hebben ontzettend veel verhalen

vingsdrang die er in zit zichzelf als heel onveilig gaan

waarmee het geloof in de persoon gevoed kan blijven

ervaren op dat moment. Dat gevoelssignaal wordt in

worden, maar op een bepaald moment kan er een om

het lichaam opgeslagen. Dat is niet iets persoonlijks,

slag komen, een moment waarop je denkt: dit is een

maar iets fysieks, ter overleving van de soort. Er moet

masker, ik wil dit niet meer. Dan zeg ik in mijn rol als

iets gebeuren, je gaat schreeuwen. Maar er is nog geen

leraar: ok, dit is je dramaverhaal. Probeer het terug

persoonlijk geheugen, dus je kunt niet bedenken dat

te brengen tot n zin - bijvoorbeeld: ik wil dat alle

mama over een uur wel binnen zal komen. Dat weet je

mensen gelukkig zijn- en ga na wat het kernwoord is

nog helemaal niet. Die existentile angst is dus reel.

in dit verband - rust, ontspanning, of misschien wel

Vervolgens doet de taal zijn intrede. Je wordt, terwijl

veiligheid - en als je dat woord hebt, wat is dan het

je nog mens bent en dus onbemand, door de personen

gevoel dat daarmee verbonden is? Wat is de gevoels

om je heen benvloed. Ze leren je dat je iemand bent.

beleving van dat woord? Als je die kunt vinden, dan

Je wordt verantwoordelijk gemaakt voor wat je denkt,

kom je bijna altijd uit op een van twee dingen: op een

174

175

gevoel van eenheid of van tweeheid. Die tegengestel

Ik heb mezelf nooit vergeleken met iemand anders.

den willen eigenlijk gewoon hun energie kwijt in het

Als kind hoorde ik wel eens dat een ander kind goede

beleven van de sensatie. Meer niet. Alle drams, alle

cijfers had gehaald en ik niet. Ik dacht dan nooit: die

verhalen kunnen dus teruggebracht worden rot hun

ander is beter dan ik. Dat heb ik nooit gehad. Daarin

kern via de vraag: wat voel ik nu eigenlijk, wat is nu

was ik anders dan de andere kinderen. Daar was een

op dit moment de zuivere sensatie van de tastzin? Als

reden voor. Ik had gemerkt dat als mijn gedrag irrita

ik bijvoorbeeld moet vergaderen, en ik heb vroeger op

ties bij iemand opriep, dat dat bij een ander soms weer

mijn donder gehad omdat ik brutaal was en te asser

niet het geval was. En daaruit had ik geconcludeerd

tief, en ik durf daardoor niet meer in het openbaar

dat het niet aan mij lag, maar dat het aan de beleving

te praten omdat dat indertijd afgestraft is, dan is dat

van die persoon lag.

probleem terug te brengen tot dat kernwoord en het

gevoel dat daaronder ligt- als die sensatie een psychi

Sommige mensen doen er hun hele leven over om daar

sche betekenis krijgt voel je dat je niet deugt, dat je

achter te komen.

niet goed genoeg bent, dus dat je afgescheiden bent.

Als je de zuivere sensatie kunt doorvoelen voordat je

Ik wist het al heel vroeg. En als kind zag ik ook wat er

die vergadering ingaat, dan heeft het geen emotionele

schort aan onze communicatie. Ik wist altijd waar het

lading meer en kun je rustig je verhaal doen.

aan lag, en ik kon ook zien dat het in feite onnodig

was. Dat is de rest van mijn leven een belangrijke rol

je kleedt het verhaal eigenlijk uit tot het kerngevoel dat er

blijven spelen.

aan ten grondslag ligt.

Maakt dat dat je mensen anders benadert dan gebruike
Ja, en dar is het kerngevoel waar de hele wereld nog al

lijk is?

tijd op drijft, het gevoel van tweeheid, het geloof in de

persoon. Maar misschien kun je het beter benoemen

Ja. Elk mens heeft een spanningsveld in zich in de vorm

als een niet herkend worden van wat je werkelijk bent:

van verhalen. Ik geef mensen handreikingen om die

liefde, openheid, eenheid.

spanning te laten wegvloeien. Het gaat om de zuivere

gewaarwording van de zintuigen, dus zonder ze enige

En dan ga je je vergelijken met anderen, om erachter te

betekenis te geven. Alleen het beleven ervan zonder er

komen hoe je als persoon overeind kunt blijven.

een verhaal van te maken is van belang. Zelf beleef ik

die verhalen niet, omdat mijn fabrieksinstelling anders

176

177

is. Dus ik heb volledige openheid voor het beleven van

ook werkelijkheid aan toekennen om het uiteindelijk

wat is, waardoor de spanningsballon zich vult maar ge

los te kunnen laten. Het doet er niet toe of het waar

lijk ook weer leegloopt en uiteindelijk in het Absolute

is of niet.

oplost. Daar zit geen advies in, geen verhaal van 'o, dat
heb ik ook gehad'. Ik had bijvoorbeeld eens een gesprek

Interessant, want ik zeg altijd tegen de begeleiders van de

met een vrouw die enorm bang was voor armoede. Die

instelling waar ik werk dat ze niet in de wanen en hal

angst lag al van kleins af aan in haar cellen opgeslagen.

lucinaties van de bewoners moeten meegaan.

Ik vroeg haar om me te vertellen hoe dat dan was voor

haar als kind - die koude kamer, de ijskristallen op

Jawel. Je moet die wanen erkennen, want dan pas kun

de ramen, de koude voeten op het zeil, bibberen in

nen ze losgelaten worden. Psychiaters mogen dat niet,

een teil, een wollen onderbroek moeten dragen, n

en hulpverleners ook niet, en men doet het ook niet,

droge boterham met een beetje pindakaas erop omdat

uit angst om ontslagen te worden. Maar ik weet uit

ze nog veertien broertjes en zusjes had. Dat vertelde ze

ervaring dat mensen die angstig zijn of andere proble

allemaal, en toen ze klaar was vroeg ik haar om het nog

men hebben, die problemen pas los kunnen laten als

eens te vertellen. Uiteindelijk heb ik het haar tien keer

ze daar erkend in worden. Niet eerder. Als ik zeg dat

laten vertellen, en daarna was het weg.

dit waar is, en iemand anders zegt dat het niet waar is,
dan vormen we toch samen de eenheid, want beide

Omdat ze toen begon te zien dat het alleen maar een

standpunten zijn gelijkwaardig aan elkaar. Ze dienen

verhaal was?

alleen maar als contrast. Dat is voor mij de kern van

het onderricht.

ledere keer ging er weer wat energie uit dat verhaal.

Heeft de psychiatrie je op dat gebied iets kunnen leren?

De energie wordt uit het verhaal getrokken op het mo
ment dat het verteld wordt.

In de psychiatrie zitten allemaal mensen die zich niet

kunnen beschermen tegen de enorme hoeveelheid

Ja. Pas als je iets in de vorm kunt zetten, kun je het

emotionele energien die beeldmateriaal dragen, die

loslaten. Eerder niet. Dat is een van de belangrijke as

geluid dragen, gevoel dragen. Dat zijn allemaal beteke

pecten van wat ik wil overbrengen. Je kunt niet iets

nissen die aan die energie hangen. Die mensen ontla

loslaten wat je niet eerst hebt vastgehad. Je geloof in

den dat, en worden daardoor anders ervaren dan ande

de persoon is je werkelijkheid, en je moet er dus eerst

ren. En die krijgen daar dan medicijnen tegen. Ze zijn

178

179

als het ware stofzuigers van de emotionele energien

die anderen niet zelf hebben kunnen ontladen.
En die medicijnen doen niets anders dan die ontlading
onderdrukken.
De vijf zintuiglijke gewaarwordingen blijven evengoed
hard binnen komen, alleen kunnen ze er niet meer uit
door de medicijnen. Die mensen hebben vaak ook veel
fysieke pijn, omdat de stress zich opbouwt en niet in
de vorm gezet kan worden. Dat zijn weliswaar alle
maal wetmatigheden van de droom, van het geloof in
de afgescheidenbeid en de persoon- Bewustzijn staat
hier buiten - maar voor het lichaam is het zwaar om
onder stress te staan. Het bestaan probeert wat mij be
treft steeds weer dat te laten verschijnen wat je nog niet
hebt kunnen doorleven. Het is een soort kosmische
homeopathie: je krijgt hetzelfde gif te slikken waar je
ziek van bent geworden. Want een emotie is niets an
ders dan een gestagneerd gevoel.
Als alles Bewustzijn is, dan bestaan er dus geen indivi
duen. Toch ziet iedereen afzonderlijke lichamen om zich
heen. Mijns inziens worden die Lichamen alteen maar als
afzonderlijke lichamen ervaren doordat steeds maar ver
teld wordt dat ze dat zijn.
Ja, want je weet helemaal niet of je een meisje of een
jongen bent, of hoe oud je bent.

180

t ik bedoel is: dat je andere mensen ziet, is eigenlijk

niets meer dan een verhaal waar je als kind voortdurend
mee bestookt wordt.
Als jij een temperamentvol karakter hebt, van oor
sprong, gewoon vanuit de fabrieksinstelling, dan kan
het zijn dat daar geen ruimte voor is binnen de tradi
tie van je familie. De familie probeert je dan op een
ander spoor te krijgen. Jij moet dan de natuurlijke
energie die in je leeft en bij je hoort gaan onderdruk
ken, omdat je anders het gevoel krijgt dat je niet goed
bent, zonder te weten waarom dat zo is. En daar kun
je niet mee leven. Je moet dan eieren voor je geld
kiezen. Dat doe jij niet, dat doet het lichaam. En dan
ga je dat deel van jezelf dat wel dat temperament tot
uitdrukking probeert te brengen toeschrijven aan de
andere kant van de tegenstelling. Je bent door je fa
milie tot de helft van jezelf gebombardeerd, en de an
dere helft verhuist dan automatisch naar dat wat we
'de wereld' noemen. Alleen daaruit ontstaat het waar
nemen van de ander. Je komt vanuit het onverdeelde
zien terecht op een van de tegenstellingen waardoor
er afgescheidenbeid lijkt te ontstaan. De liefde die je
bent wordt niet meer herkend in de buitenwereld.
Dat is zo ondraaglijk dat je de leugen van die ontken
ning wel moet leren aanvaarden, uit zelfbehoud. De
universele liefde wordt nu een persoonlijke liefde, en
daarmee is ook het Bewustzijn persoonlijk gemaakt.
Daar begint de ellende.

181

Het geloof in jezelf als persoon is dan geboren. Is dat bij

jou ook gebeurd? nt je hebt wel eens gezegd dat je je
van kinds afaan bewust bent geweest en gebleven van iets
dat groter is dan jezelf

In de loop van de tijd heb ik ontdekt dat niet ieder

Ik ben ooit eens op mijn vierde met mijn broers mee

lijk. Het wordt meteen fysiek afgehandeld, en de her

gelopen - ik was de jongste en mocht eigenlijk nooit

mee - naar een groot landgoed. En daar liep een jager.
Die zat achter de konijnen en de vogels aan. Mijn broers
hadden me ontzettend bang gemaakt door te zeggen dat
ik misschien wel doodgeschoten zou worden. Ik vroeg
wat dat dan was, de dood. Ze zeiden: dan beweeg je niet

mens zijn persoonlijkheid begint te ontwikkelen rond

het zevende jaar. Er zijn mensen die hun persoonlijk
heid pas veel later opbouwen. Die doorleven tot dat
moment alles wat er in hun leven gebeurt onmiddel
inneringen komen helemaal schoon in het werkgeheu
gen. Alles blijft heel onpersoonlijk. Mijn moeder kreeg
daar een sik van. Want als ze bijvoorbeeld tegen me
zei: 'Volgende week gaan we naar Zandvoort,' dan re
ageerde ik heel neutraal, want ik wist dan niet wat dat
inhield, omdat ik alleen maar 'dit, hier' kende.

meer, dan 'doet' je lichaam het niet meer. Ineens renden

ze langs me heen - ze waren zelf ook hartstikke bang
-waardoor ik viel. Ik heb daar toen voor mijn gevoel een
eeuwigheid gelegen. Ik deed het niet meer, ik was dood.

Jij bent een van die mensen die zich op die manier ont
wikkeld hebben.
Ja, daarom herken ik het ook. Als mensen dat hebben,

Zonder dat daar een fysieke aanleiding voor was? je was

niet gewond ofzo?

is het heel vaak zo dat ze het stempel 'autistisch' krij

Nee, ik dacht dat ik doodgeschoten

nemen. Je bent niet in het verleden of de toekomst

was.

En toen ver

anderde de wereld in puur licht. Later ging ik vaak naar

een groot veld achter ons huis, en dan ging ik op mijn
rug liggen en ontspande ik helemaal en veranderde al
les weer in licht. Dat kwam uit mijzelf. Heel lang was
ik in staat om dat aan en uit te zetten. Ik ontdekte dat
het heel veel energie genereerde. Toen ik zelf kinderen
kreeg - ik was toen vijfentwintig - is dat minder ge
worden, omdat mijn aandacht toen voortdurend naar
de kinderen getrokken werd.

182

gen, of 'dyslectisch'. Beide etiketjes hebben te maken

met het feit dat je maar n ding tegelijk kunt waar
genteresseerd. Vaak krijg je een verkeerd schooladvies.
Maar de persoonlijkheid gaat zich uiteindelijk toch
ontwikkelen. De contrastervaring op dat moment is
heel heftig omdat de neutrale periode heel lang heeft
kunnen aanhouden. Ineens versmelt de hele inhoud
van het neutrale werkgeheugen met de ervaringen van
uit de vernauwing en is er compassie ontstaan. Com
passie ontstaat pas als er zelf iets aan den lijve is onder
vonden. Die periode van vernauwing is cruciaal om de
183

energie die Liefde is tot compassie om te vormen, zo

dat ze tastbaar wordt. Maar die uiteindelijke opbouw

Heeft het woord 'liefde' daardoor ook een andere betekenis

voor je gekregen?

van de persoonlijkheid neemt meestal veel minder tijd

in beslag dan normaal.

Ik heb altijd weet gehad van de werkelijke betekenis

van het woord liefde. Daarom snapte ik ook niet dat al

Denk je dat mensen de oorspronkelijke onbevangenheid

die ze als kind hebben gekend weer kunnen terugvinden?

die volwassenen daar altijd zo raar over deden.

Jij bedoelt dat ze de liefde persoonlijk maakten?

Ja, dat denk ik wel. Ik weet zeker dat mijn vader meer
dere malen zulke mensen in huis heeft gehad toen ik

Ja, dat men elkaar geen ruimte bood om ieders ei

jong was.

genheid uit te drukken. Maar als je ziet dat je liefde

Mensen die naar hun kinderlijke onbevangenheid waren

teruggekeerd?

Er ontstaat gigantisch veel ruimte, je vel valt er als het

bent, wordt de beleving van de wereld totaal anders.

ware tussenuit, de afgescheidenheid, en je staat volle
dig open voor dat wat in je verschijnt. Alles krijgt dan

Ja, mensen die voorbij de dualiteit waren en dus on

evenveel aandacht, waardoor alles zich weer volledig

bemand waren geraakt en waardoorheen de liefde zich

kan uitdrukken.

uitdrukte als compassie. Die hebben ook altijd een bij

zondere indruk bij me achtergelaten.

In 1998 vond er een blijvende verschuiving bij je plaats

in het gewaarzijn. Hoe zouje die verschuiving willen be
schrijven?
Er ontstond een absoluut stabiel waarnemen van de
tegenstellingen die altijd samen bestaan. Daardoor kan
ik al mijn afgesplitste delen op elk niveau ontmoeten,
en kan alles wat er in mij verschijnt zichzelf tot uit
drukking brengen. Dat was wat er in 1998 gebeurde:
dat dat constant helder bleef.
184

185

Rupert Spira
De intimiteit en de onschuld
van de ervaring

D upert Spira werd in 1960 ge

Rb oren in Londen. In de loop
van zijn jeugd ontwikkelde hij
een speciale belangstelling voor
kunst. Op zijn vijftiende bezocht
hij een overzichtstentoonstelling
van de keramiek van Michael
Cardew. Hij werd getroffen door
de simpelheid en directheid van diens kunst, zozeer
dat hij op zijn twintigste bij hem in de leer ging.
Vier jaar later ging hij werken als onafhankelijk ke
ramisch kunstenaar. In de loop der jaren veranderde
zijn stijl van functioneel naar minimalistisch. Hij
is vooral bekend om zijn potten en schalen met in
gegraveerde gedichten van hemzelf en de dichteres
Kathleen Raine.

187

Tegelijk met zijn passie voor de keramiek ontwikkel

als een goedgemaakt kledingstuk het lichaam zichtbaar

de Rupert een sterke belangstelling voor de mystiek.

maakt, in plaats van het te verbergen. Het is de taak

Hij las teksten van mystici als Shankarashariya, Rumi,

van de wetenschapper om een model van de werkelijk

Meister Eckhart, Ouspensky, Krishnamurti, Atma

heid te creren dat

nanda, Ramana Maharshi, Nisargadaua Maharaj, Wei

maar het is de taak van de kunstenaar om manieren te

Wu Wei, Jean Klein en Robert Adams. Uiteindelijk

zoeken om die werkelijkheid rechtstreeks ervaarbaar te

zo

waarheidsgetrouw mogelijk is,

gingen die teksten zijn werk als kunstenaar benvloe

maken, om de smaak der eeuwigheid over te brengen.

den. Hij begon zich af te vragen waarom het ene ob

Inzichten als deze veranderden Rupert als kunste

ject als zoveel mooier door hem werd ervaren dan het

naar en mens, maar konden de laatste restjes geloof

andere. Hij was er altijd vanuit gegaan dat schoonheid

in zijn bestaan als persoon niet wegnemen. Hij zocht

in het object zat, maar daar ging hij vraagtekens bij

iemand die hem kon helpen de laatste stap te zetten.

zetten. Hij besefte iets wat zijn leven zou veranderen:

bie vond hij uiteindelijk in zijn vriend en leraar Francis

wilde hij erachter komen wat schoonheid is, wilde

Lucille, een advaitaleraar in de traditie van Atmananda

hij zelf schoonheid creren, dan moest hij te weten

Krishna Menon en Jean Klein. Francis wees hem de weg

zien te komen wat objecten zijn, en wat hun relatie is

naar een helder en stabiel gewaarzijn van de ware aard

met de waarneming ervan. Zijn onderzoek leidde tot

van de ervaring. Hij introduceerde hem tot het directe

het fundamentele inzicht dat objecten alleen worden

pad, dat geen ontwikkelingsweg is, maar een helder en

waargenomen als er sprake is van Bewustzijn, en dat

rechtstreeks zien dat Bewustzijn getuige is van elke er

Bewustzijn in feite het enige onveranderlijke element

varing, maar tegelijkertijd ook de inhoud van elke erva

in elke ervaring is; alle andere dingen-waarnemingen,

ring vormt; dat Bewustzijn de enige Werkelijkheid is en

gewaarwordingen en gedachten-kunnen ieder ogen

lichaam, geest en wereld hun ogenschijnlijke realiteit

blik veranderen en verdwijnen, en doen dat ook. Als

verschaft. De eerste echte glimp van deze waarheid is

een vorm verdwijnt in het gat tussen de ene waarne

wat Rupert 'verlichting' of 'ontwaken' noemt. Zelfrea

ming, gewaarwording of gedachte en de andere, wordt

lisatie is dan vervolgens de definitieve versmelting van

Bewustzijn zich bewust van zichzelf, al is het maar n

lichaam, geest en wereld in de Kennende Aanwezigheid

ogenblik, om vervolgens weer 'gevuld' te worden met

waar ze uit zijn voortgekomen, maar in werkelijkheid

nieuwe verschijnselen.

nooit van gescheiden zijn geweest.

In de ogen van Rupert bezitten objecten het ver

mogen om de bewustzijnsruimte waaruit ze tevoor

Ik ontmoet Rupert in het huis van vrienden in Eind

schijn komen zichtbaar te maken, op dezelfde manier

hoven. Hij heeft net zijn eerste weekend met bij-

188

189

eenkomsten in Nederland achter de rug. Tijdens de

Rupert, is het mogelijk om Bewustzijn te definiren of te

bijeenkomst waar ik bij aanwezig was, had ik hem al

omschrijven? Wt is Bewustzijn?

even ontmoet: een hartelijke, kalme man die een grote

vastberadenheid, maar ook een zekere kwetsbaarheid

Het is niet mogelijk om het te definiren of zelfs maar

uitstraalde. Op zijn stoel voor een groep van veertig

te omschrijven. Maar dat betekent niet dat we het niet

mensen, in het licht dat schuin door de ramen van

kunnen oproepen of er niet naar kunnen verwijzen.

de ruimte viel, werd die kwetsbaarheid ook voelbaar.

Bewustzijn heeft geen objectieve eigenschappen, en

Soms zocht hij naar woorden. Het leek alsof hij nog

toch is het onmiskenbaar aanwezig. Er is iets wat de

niet helemaal op zijn gemak was met zijn bestemming

situatie van dit moment kent of ervaart. Deze woor

als spiritueel leraar, ook al had zijn eigen leraar hem

den worden bijvoorbeeld gehoord, lichamelijke ge

daar uitdrukkelijk toe uitgenodigd. Maar zijn woor

waarwordingen worden ervaren, en gedachten worden

den vertoonden geen spoor van twijfel.

gekend, door 'iets'. Dit 'iets' wat ervaart en kent, wordt

De dag erna hebben we ons gesprek. Rupert aarzelt

Bewustzijn of Gewaarzijn genoemd, omdat het zowel

ook nu weer op sommige momenten, maar ik merk

aanwezig als bewust is. Het is zich bewust van gedach

dat die aarzelingen ingegeven worden door een sterke

ten, maar bestaat zelf niet uit gedachten, want als een

behoefte om tot een zo precies mogelijke formulering

gedachte voorbijgaat, blijft het bestaan, en is het zich

te komen. Hij lacht als ik mijn verouderde opname

bewust van de volgende ervaring: de aanblik van deze

apparaat tussen ons in op tafel zet. Zelf neemt hij het

kamer, het geluid van de auto die langsrijdt, of wat dan

gesprek ook op. Ontspannen bedient hij de knoppen

ook. Zo is het zich ook bewust van lichamelijke ge

van een veel moderner apparaat waarvan ik het be

waarwordingen en waarnemingen van de wereld, maar

staan niet eens ken. Het maakt niet uit. Als het om

bestaar her daar niet uit.

het Onveranderlijke gaat, lijken we elkaar heel mak

Bewustzijn of Gewaarzijn besraat dus nier uit het

kelijk te begrijpen. Op een of andere manier komen

denken, het lichaam of de wereld. Toch twijfelen we

zijn woorden heel dichtbij. Ze weerspiegelen wat ik

er niet aan dat 'ik ben', en dar dat 'ik' zich ook be

denk, wat ik voel, wat ik weet. Als hij vertrokken is,

wust of gewaar is. Maar als we naar die aanwezigheid,

op weg naar zijn vliegruig terug naar huis, weet ik

die we onmiskenbaar zijn, willen kijken, dan weten

het zeker: dat prachtige boek van hem, The Transpa

we niet eens welke kant we op moeten kijken. Dat

rency ofThings, moet vertaald worden. Desnoods doe

verwart ons. We weten dat we er zijn, maar we kun

ik het zelf.

nen die aanwezigheid nergens vinden als object. De

zekerheid waarmee we de vraag 'Ben ik me bewust?'

190

191

beantwoorden met 'Ja', komt voort uit onze onmid

Bewustzijn hoeft niets speciaals te doen om zich van

dellijke ervaring. Wat is het dan dat die aanwezig

zichzelf bewust te zijn. Gewoon door zichzelf te zijn

heid van Bewustzijn kent? Dat kan alleen maar iets

is het zich bewust van zichzelf. Maar dat zich bewust

zijn wat zelf aanwezig en bewust is. Alleen Bewustzijn

zijn van zichzelfheeft geen objectieve kenmerken waar

kan dus Bewustzijn kennen. Het kennen van ons ei

je naar kunt verwijzen. Het is zich dus niet bewust van

gen bestaan is daarom de ervaring van Bewustzijn dat

zichzelf

zichzelf kent. Het is de meest eenvoudige, voor de

wustzijn van zichzelf.

als iets. Je zou kunnen zeggen: het is het Be

hand liggende en intieme ervaring die mogelijk is.

Iedereen heeft die ervaring, en toch wordt hij ogen
schijnlijk over het hoofd gezien. Maar je kunt er niet
eens aan twijfelen.

Wnt om er aan te kunnen twijfelen, moet er al Bewust

zijn zijn.

ja, dat maakt het zo lastig te definiren, want gewoonlijk

geloven mensen dat Bewustzijn iets is wat buiten hen be
staat. Maar Bewustzijn bestaat niet los van hen. Het is
wat ze zijn.
Ja, en het is dat wat alle ervaringen kenbaar en ervaar
baar maakt. Het doordrenkt dus als het ware elke er

Precies. Alleen al om de vraag te kunnen horen, moet

varing. Nu wordt deze kamer bijvoorbeeld gekend of

er Bewustzijn zijn. Dat wordt gekend en opgemerkt

ervaren. Hij wordt 'verlicht' of gekend door iets. Maar

vr alle andere dingen. ledereen weet: ik ben en ik

hij wordt nier gekend door iets wat zich ergens anders

ben bewust. Het kan zijn dat we ons er niet van bewust

bevindt dan de kamer. Dat wat deze kamer, deze visu

zijn dat we het kennen, maar dat is wel zo.

ele waarneming kent, valt volkomen samen met het

zien van de kamer.

Mensen zijn geneigd te denken dat Bewustzijn zich be

wust moet zijn van iets. Maar Bewustzijn is iets op zich
zelfstaands. Je hoeftje niet bewust te zijn van iets.

je zou dus ook kunnen zeggen dat deze kamer zichzelf

ervaart.

Nee. De aard van Bewustzijn is om zich bewust te zijn,

Ja, absoluut. Dat is een juiste en bruikbare uitdruk

om zowel aanwezig als gewaar te zijn.

king van de stand van zaken.

Met ofzonder inhoud.

je houdt het persoonlijke 'ik' gewoon buiten het plaatje.

192

193

Ja. We zouden kunnen zeggen dat de ervaring van dit

op de vraag: 'Waarom is er onwetendheid, waarom ziet

moment niets anders is dan het zien van de kamer.

Bewustzijn zichzelf over het hoofd?' is dus: 'Vanwege

Verder is er niets.

die vraag'. Onwetendheid wordt in het leven geroepen

door te vragen naar de oorzaak ervan.

Niemand ziet hem, dus moet hij zichzelfzien.

Als Bewustzijn alleen zichzelf ervaart, is

Er is alleen het zien ervan. Maar dat zien is volkomen

de wereld dan

zijn spiegelbeeld?

doordrenkt van Bewustzijn. Je kunt die twee niet los

van elkaar zien. Dus of je de ervaring van dit moment

Nee! Dat is hetzelfde als zeggen dat de wereld gescha

nu benoemt als 'de kamer die zichzelf ziet' of als 'Be

pen is zodat Bewustzijn zich zou kunnen herkennen

wustzijn dat zichzelf kent', dat komt op hetzelfde neer.

in zij'ct eigen spiegelbeeld. Dat is de arrogantie van het

Want in geen van beide gevallen is er sprake van een

denken, dat zegt: Bewustzijn heeft een lichaam of geest

afzonderlijke entiteit die zich bewust is van een wereld

nodig om zichzelf te kunnen kennen, of: Bewustzijn

buiten hemzelf.

moet weerspiegeld worden in de wereld om gezien te

kunnen worden. Maar Bewustzijn kent zichzelf nooit

Waarom ziet Bewustzijn zijn eigen aanwezigheid dan

door middel van het denken. Het hoeft niet weerspie

voortdurend over het hoofd?

geld te worden. Het kent zichzelf vanuit zichzelf, door

zichzelf, in zichzelf, als zichzelf. Het heeft helemaal

De waarom-vraag is een verraderlijke, want met die

geen hulp nodig- noch van het denken, noch van het

vraag - 'waarom ziet Bewustzijn zichzelf over het

lichaam of de wereld - om zichzelf te kunnen ken-

hoofd?'- veronderstellen we op de eerste plaats al dat

nen.

dat het geval is! We nemen al aan dat het zichzelf over
het hoofd ziet. Vervolgens vragen we: waarom doet

Maar hoe zit het dan met de diepe slaap? In de diepe

het dat? Maar Bewustzijn ziet zichzelf nooit werkelijk

slaap wordt er helemaal niets gekend.

over het hoofd. Bewustzijn houdt nooit echt op met

het kennen van zichzelf. Het ziet nooit iets anders

Als we aan de diepe slaap denken, doen we dat vanuit

dan zichzelf. Alleen het denken beeldt zich in dat er

het perspectief van de waaktoestand. We zien de diepe

los van Bewustzijn dingen bestaan. Met die waarom

slaap dus als een tijdsperiode van bijvoorbeeld vier uur

vraag creren we dus de dualiteit waar we vervolgens

zonder enige objectieve inhoud. We denken dat de

een oorzaak voor proberen te vinden. Het antwoord

diepe slaap leeg en doorzichtig is en dat er dan niets te

194

195

kennen valt, maar dat hij wel bestaat in de tijd. Maar

we van de waaktoestand naar de droomtoestand rei

dat is het idee over diepe slaap dat we in de waaktoe

zen, en van de droomtoestand naar de diepe slaap en

stand hebben en waarover we in termen van de waak

weer terug. Dat beeldt het denken zich alleen maar in.

toestand nadenken. Het is geen beschrijving van de

Bewustzijn valt nooit in slaap. Het gaat nooit ergens

diepe slaap vanuit de diepe slaap, wat natuurlijk ook

heen. Het bevindt zich nooit in enige toestand. Het

onmogelijk is. En die kijk op de diepe slaap vanuit de

is net een televisiescherm. Het is altijd hetzelfde, en

waaktoestand bestaat dus uit begrippen waarmee het

bevindt zich op een plaats die geen plaats is. Alle ogen

denken in de waaktoestand werkt. Met andere woor

schijnlijke toestanden van waken, dromen en slapen

den, we brengen het begrip tijd erin, en denken dat de

spelen zich er in af Bewustzijn bevindt zich niet in

waaktoestand de tijdsdimensie bevat, dus voortduurt,

een toestand. In feite kent Bewustzijn geen binnen- of

en dat dat daarom ook voor de diepe slaap geldt. Maar

buitnkant. Bewustzijn is dimensieloos en kan onmo

zonder denken bestaat er geen tijd. Tijd is nooit een

gelijk gekend worden, ondanks het feit dat het denken

ervaring. Het is niet meer dan een concept.

uit Bewustzijn bestaat. Bewustzijn houdt daarom nooit

Diepe slaap duurt dus geen vier uur. Ze is tijdloos.

op zijn eigen wakkere, altijd-aanwezige, lichtende zelf

Het is een tijdloze ervaring. In feite heeft zelfs de waak

te zijn en te kennen. Alle vergeten en herinneren, alle

toestand geen duurzaam bestaan binnen de tijd. Het is

schijnbare waken, dromen en slapen maken deel uit

altijd Nu. Het denken verdeelt de ongedeeldheid van

van het denken, niet van Bewustzijn.

de ervaring in tween: een afzonderlijk, innerlijk zelf

dat zich beweegt in een wereld buiten zichzelf Vanuit

Maar als het geen inhoud heeft, wat valt er dan te ken

dat idee lijkt de tijd zijn intrede te doen. Tijd is alles

nen?

waarvan het denken zegt dat het 'niet-Nu' is. Maar al

les is alleen maar Nu, zowel in de waaktoestand als in

Je vraag gaat er vanuit dat Bewustzijn iets anders dan

de diepe slaap! De diepe slaap kent geen bestaan in de

zichzelf kent als er sprake is van inhoud. Dat 'iets'

tijd. De diepe slaap is hetzelfde Nu als dit Nu. Er is

wordt een object, ander of wereld genoemd. Maar er

maar n Nu, en dat is eeuwig. We kunnen niet eens

is nooit zelfs ook maar iets aanwezig dat het kent. Er

zeggen dat het n is. Dan zou je er een eigenschap

is alleen kennen of ervaren, en dat is Bewustzijn. Het

of naam aan verbinden. Je kunt beter zeggen dat het

kent nooit objecten. Om een ogenschijnlijk object te

met-twee 1s.

kunnen kennen, moet het denken het ongedeelde,

'

We moeten ons eerst inbeelden dat we een afzon

pure ervaren in tween delen: een subject- het afzon

derlijk, innerlijk zelf zijn vr we kunnen denken dat

derlijke, innerlijke zelf- en zijn tegenpool - een ob-

196

197

ject, ander of wereld buiten zichzel( Als het duidelijk

puur zien. Maar als we gaan kijken waar dat zien dan

wordt dat het subject - het afzonderlijke, innerlijke

uit bestaat, vinden we alleen maar Bewustzijn. Dat wil

zelf- niet bestaat, wordt het tegelijkertijd duidelijk dat

zeggen: het 'vindt' zichzelf. Er is niets anders, zelfs nier

er ook geen object, ander of wereld bestaat, want sub

in iets wat heel stevig is

ject en object zijn slechts twee kanten van dezelfde me

Het denken zegt dat dit iets heel stevigs is dat besraat

daille. Er bestaat maar n ding, puur ervaren, en dat

uit iets anders dan Bewustzijn dat 'materie' genoemd

bestaat uit Bewustzijn. Er bestaat alleen maar Bewust

wordt. Maar als we hem benaderen vanuit de directe

zijn dat zichzelf kent. De naam die je aan dat kennen

ervaring ontdekken we dat we niet mr over die muur

geeft is 'zelf', 'object', 'ander' of 'wereld'. We zouden

weten als we hem aanraken dan

ook kunnen zeggen: er is alleen maar ervaren, kennen

Als j je ogen dichtdoet, en je verwijdert alle etiket

of zien. Dan maken we geen concept van Bewustzijn,

ten die het denken gewoontegewijs op deze ervaring

noch van de wereld. Er is alleen de pure intimiteit van

plakt en je gaat gewoon af op wat je voelt, zit er dan

het ervaren, waarin geen afzonderlijke onderdelen, ob

een etiket op dat aangeeft 'Ik ben hard, ik ben stevig,

jecten, entiteiten, zeiven of een wereld te onderschei

ik ben zestig jaar oud'? Nee, de gevoelsgewaarwording

den zijn. Bewustzijn doordringt alle ervaren, kennen

verschijnt gewoon. En die is hoogstens twee seconden

en zien. Ervaren, kennen en zien zijn gewoon andere

oud, nee, niet eens dat! Hij bevindt zich altijd in het

namen voor Bewustzijn. Ervaren bestaat maar uit n

tijdloze Nu. Die gewaarwording heeft niets stevigs. Al

substantie. Er wordt niets door iets anders weerspie

les wat die gewaarwording bevat is het kennen, erva

geld. Er is alleen maar Bewustzijn dat zichzelf eeuwig

ren of voelen ervan. En is voelen op zichzelf stevig,

in het Nu kent, is en, vanwege die absolute intimiteit,

hard, onbeweeglijk? Nee! Het is doorzichtig, levend,

ook liefheeft.

gewichtloos, intiem, vers. Het straalt uit zichzelf en be

(klopt op de muur achter hem).

wat we nu waarnemen.

staat uit niets anders dan 'kennen' of Gewaarzijn.

Het probleem is dat als we het woord 'zien' of 'horen' ge

bruiken, dat dat twee dingen veronderstelt: iemand die
ziet en iets wat gezien wordt.

Maar als je kijkt op hetzelfde moment dat je voelt, ver

plaats je het voelen naar het zien.

Precies. We gaan uit van het idee van 'iemand die ziet'

Ja. Het denken lijmt al die elementen - wat gevoeld,

hier
daar

(wijst naar zijn hoofd), en 'iets wat gezien wordt'

{wijst naar de muur), maar beide entiteiten- 'ik'

en 'de muur' - zijn afgeleiden van de Eenheid van

198

gezien, herinnerd wordt -

aan

elkaar en construeert

daar dat stevige, fraaie, zestig jaar oude huis mee. Maar
zo'n huis is een abstractie en geen ervaring. Het enige

199

wat er daadwerkelijk is, is een ervaren, voelen of zien

ties en vriendschappen. We merken dat onze vriend

dat doortrokken is van Bewustzijn. Bewustzijn is alles

schappen teder en liefdevol worden. We merken dat

wat er is. 'Hardheid', 'afstand', 'leeftijd', 'stevigheid',

de wereld niet langer ervaren wordt als een potentile

'anders zijn' zijn allemaal etiketten die het denken op

bedreiging. De wereld wordt vriendelijker ...

de pure intimiteit en onschuld van de ervaring geplakt

heeft.

. . . en onschuldiger.

je een wereld voorstellen op basis van al die gewaarwor

En onschuldiger, en mooier. Er wordt gezien dat vrede,

dingen is een uiterst vermoeiende bezigheid die altijd

geluk en vreugde manifestaties van het ongedifferenti

maar doorgaat.

eerd Bewustzijn zijn. Ze laten zich voelen in al onze

ervaringen, in de wereld, onze activiteiten en onze re

Klopt. De afzonderlijke entiteit en datgene wat daar

laties.

aan vastzit, de buitenwereld, moeten voortdurend in

stand gehouden worden door de verbeeldingskracht.

De wereld gaat er anders uitzien.

We zijn zo gewend geraakt aan die activiteit dat we niet

eens meer in de gaten hebben dat we het doen. Het is

Zoals de dichter William Blake al zei: 'Zoals iemand

onze uitgangspositie geworden, die activiteit van het in

is, zo ziet hij'. Dat is echt zo. De wereld verschijnt aan

stand houden van het gevoel van afgescheidenheid.

ons in overeenstemming met de manier waarop we

denken.

Als dat het grootste deel van de dag niet meer zou gebeu

ren, zouden we een hoop energie overhouden.

En als er geen sprake is van denken?

Het geluk en de vrede die eigen zijn aan onze ware

Als er geen interpretatie aan de ervaring wordt toege

natuur blijven dan niet langer verborgen, liggen dan

voegd, bestaat die uit puur zien, horen ... dan is die

niet meer binnenin ons te popelen om naar buiten te

fris, onschuldig. Dan laat hij geen sporen na, hoe sub

mogen. Ze komen tot uitdrukking in onze activiteiten,

tiel ook, dan is er geen weerstand tegen, en wordt hij

die er gewoon van overlopen. En de liefde, die ook ei

niet gekoppeld aan een beeld van de toekomst. Dan is

gen is aan onze ware natuur, schreeuwt niet langer om

er alleen maar een natuurlijk welbevinden, een natuur

gevonden te worden, om gevoeld te worden. Geluk en

lijke vreugde ...

vrede en liefde drukken zichzelf dan uit in onze rela-

200

201

... die in een ander herkend kan worden?

Als je iemand vraagt waar hij werkelijk naar verlangt, is

het antwoord meestal: geluk, vrede of liefde. Als we een

Ja. Als we iemand tegenkomen wiens inzicht helder

verlangen koesteren om geluk te vinden, lijkt dat geluk

is, krijgen we over het algemeen het gevoel dat hij au

dus niet aanwezig te zijn. We gaan dan af op een object

thentiek is. Zo iemand houdt niets op, die heeft niets

waarvan we denken dat het dat geluk gaat voortbren

te bewijzen of te verdedigen, en die oordeelt niet. Zo

gen. Die zoektocht naar geluk is een beweging van het

iemand maakt het niet uit dat hij niet volmaakt is.

denken. Het is een zoektocht waarin dat wat is wordt

We hoeven bij zo iemand nergens aan te voldoen. We

afgewezen, ten gunste van iets waarvan gedacht wordt

hoeven niet te doen alsof. Op een of andere manier

dat het ons in de toekomst geluk zal schenken. In feite

voelen we aan dat op een onuitgesproken manier, op

is het afzonderlijke, innerlijke zelf geen entiteit, maar

een onbewust niveau, de boodschap wordt overge

meer de activiteit van het afWijzen van dat wat is en

dragen dat alles helemaal goed is zoals het is en dat

het zoeken naar dat wat niet is. Als het gezochte object

we niet hoeven te veranderen, dat je jezelf kunt zijn.

in bezit genomen is, komt het zoeken per definitie tot

De verwelkomende, uitnodigende, liefdevolle aanwe

stilstand. Op dat moment lost het dualistische denken

zigheid van zo iemand stelt ons in staat om in zijn

dat het ervaren verdeelt in een 'ik' hier en een 'object'

gezelschap te ontspannen, en wordt herkend als de

daar op en laat het geluk zich zien en voelen dat in feite

zelfde aanwezigheid die we ook in onszelf ervaren.

altijd aanwezig is, maar ogenschijnlijk wordt versluierd

Die open, liefdevolle, oordeelloze aanwezigheid van

door het zoekende denken. Op dat tijdloze moment

Bewustzijn is ook altijd aanwezig in onszelf. Die kan

proeven we ons ware Zelf. Het proeft Zichzelf.

dus weerspiegeld worden in die ander, maar wat we

Maar vervolgens komt het denken weer tevoor

dan voelen is in feite onze eigen diepste aanwezig

schijn en meent het dat het object dat geluk voortge

heid. En dan proberen we niet langer iemand anders

bracht heeft. En dan gaat het op een volgend object

te zijn. We ontspannen. Met andere woorden, lang

af waarvan het gelooft dat het diezelfde ervaring weer

zaam maar zeker accepteren we de dingen zoals ze

teweeg zal brengen. Het denken interpreteert de ge

zijn. We komen tot rust in het moment, in elk mo

lukservaring dus volkomen verkeerd. De ervaring zelf

ment.

was het oplossen van het zoeken en de weerstand, en

maakte het zo mogelijk dat onze ware natuur eventjes

je hebt geschreven dat de identiteit van Bewustzijn zich

helder voelbaar werd. Maar in feite is hij niet eventjes

kenbaar maakt als geluk en liefde. Kun je daar wat meer

voelbaar. Hij is altijd voelbaar. Hij is tijdloos, want als

over zeggen?

het denken oplost, lost de tijd op. Geluk is altijd een

202

203

tijdloze ervaring. Maar als het denken weer tevoor

schijn komt, plaatst het het geluk natuurlijk binnen
zijn eigen begrippenkader van tijd en ruimte.
Met de liefde is het precies hetzelfde. Iedereen die
ooit verliefd is geweest, weet dat in die ervaring alles be
zwijkt wat ons ogenschijnlijk uit elkaar houdt, scheidt
en op afstand houdt. Het is eigenlijk het instorten van
het 'anders-zijn'. Het is een gevoel van totale intimiteit.
Het is het ontbreken van alle grenzen en begrenzingen
die ons van elkaar lijken te scheiden. Het afzonderlijke
zelf is opgebouwd uit die denkbeeldige begrenzingen.
Liefde is dus het oplossen of sterven van het afzonder
lijke zelf. Op dat tijdloze moment sterft het afzonder
lijke zelf. Dat is waar iedereen naar verlangt: sterven
aan het afzonderlijke, innerlijke zelf Zelfs mensen die
nog nooit over deze dingen nagedacht hebben, zeggen
op w'n liefdesmoment' ik voel me n met je', 'ik ben

pseudo-advaita. Dat is gewoon niet waar. Wat er dan

gebeurt, is dat er een dunne vernislaag van advaita, van
geloven dat er niets te doen valt, over een veel diepere
overtuiging gesmeerd wrdt die zegt: jawel, er valt wel
degelijk iets te doen. Ik wil gelukkig worden. En dan
kun je jezelf wel een tijdje wijsmaken dat je niet meer
op zoek bent, dat de wektocht ten einde is, maar na
verloop van tijd begint het zoeken, dat eigen is aan de
afzonderlijke entiteit, gewoon weer opnieuw, en richt
het onze aandacht weer op objecten, of relaties of wat
dan ook, op zoek naar geluk.
Terwijl er tegelijkertijd gezegd wordt: ik zoek helemaal
niet meer.
Tegelijkertijd wordt geprobeerd, op basis van een of
andere drogredenering, de manier van handelen en

in je verdwenen'. En ze hebben gelijk!

voelen in overeenstemming te laten zijn met die advai

Het is dus een soort herkenning.

gemanipuleerd en zeggen we: 'Het is prima zo, ik weet

Ja. Nogmaals: op dat moment herkent of proeft ons

zijn is als alle andere dingen', etcetera. Dat is niet waar.

ware Zelf Zichzelf. We proeven dat er maar n sub

stantie bestaat - pure intimiteit - en dat alles niets an
ders is dan dat.
De afzonderlijke entiteit is eigenlijk niets anders
dan de activiteit van het zoeken naar geluk. Dus als
iemand zegt: ik heb het gevoel dat ik een afz.onder
lijk individu ben, maar ik weet dat je absoluut ner
gens heen kunt en dat er niets de doen valt, dan is dat

204

ta-overtuiging. Dan wordt het advaira-gedachtegoed

dat mijn lijden net zozeer een uitdrukking van Bewust
Als lijden de weerstand is tegen dat wat is ...
Als er sprake is van lijden, dan moet er weerstand zijn.
Ja. Dus als we zeggen: 'Ik accepteer mijn lijden vol
ledig', dan dringt de vraag zich op: ok, als je je lij
den, wat hetzelfde is als weerstand hebben, accepteert,
waarom accepteer je dan niet datgene waartegen je
205

weerstand hebt? Want op dat moment houdt je lijden

entiteit te zijn teruggekeerd. Want hij komt niet meer

op. Dus wat ze eigenlijk zeggen is: ik heb hier weer

met dezelfde kracht terug. Er wordt geen 100 o/o (maar

stand tegen, maar ik accepteer mijn weerstand. Dat

misschien nog wel 99 %) geloof meer gehecht aan het

is pseudo-advaita. Dat is geen acceptatie, dat is weer

bestaan van een tastbare, onveranderlijke, afz.onderlij

stand waar een dun laagje acceptatie overheen ligt.

kc entiteit. De geloofwaardigheid ervan is ondermijnd,

en in de meeste gevallen is het slechts een kwestie van

Er wordt ook gezegd: mijn weerstand is iets wat ik niet ver

tijd voor een volgend 'j wordt geuit. Want dan heb

oorzaakt heb. Die verschijnt, net als alle andere dingen.

ben we inmiddels, op niet objectieve wijze, ervaren dat

we niet die afzonderlijke entiteit zijn. Die ervaring valt

Ja, dat is waar. Dus uiteindelijk is het inderdaad zo dat

niet meer weg te denken. We merken dus dat we op

absoluut alles, inclusief onze weerstand en ons lijden,

nieuw handelen en voelen en met anderen omgaan na

ongevraagd verschijnen, zonder oorzaak. Er is geen af

mens die afzonderlijke entiteit, maar we beginnen ons

zonderlijke entiteit verantwoordelijk voor, of we dat

ook af te vragen wie die afzonderlijke entiteit waar ons

nu beseffen of niet. Dat is absoluut waar. Maar als we

leven om draait nu eigenlijk is. We gaan steeds vaker

onszelf zien als afzonderlijke entiteit, kunnen we niet

zoeken naar dat ding dat ons leven beheerst, de roze

volhouden dat dat ons inzicht is. Want als het wel in

olifant onder onze stoel, en dan blijkt die er gewoon

gezien zou worden, zouden we op dat moment ophou

niet te zijn. Die momenten van 'ja, het is duidelijk,

den een afzonderlijke entiteit te zijn, en zou onze weer

er is helemaal geen afzonderlijke entiteit' stapelen zich

stand verdwenen zijn. Dan zien we voor het eerst heel

langzaam maar zeker op en worden steeds bepalender.

helder dat wat we zijn geen plaatsgebonden, begrensde

Het wordt steeds duidelijker, en de afzonderlijke enti

entiteit is. Dat gebeurt (klapt in zijn handen) op een

teit wordt steeds zwakker. Zo kan het gaan, en zo gaat

tijdloos moment van helder zien. Maar het gebeurt niet

het meestal ook, denk ik. Slechts af en toe wordt het

vaak dat zo'n ervaringsbesef vanaf dat moment voor al

helder gezien en verdwijnt de afzonderlijke entiteit in

tijd glashelder aanwezig blijft. Wat er meestal gebeurt

n keer voorgoed.

is dat gewoonten op het gebied van denken en voelen,

en daarmee ook van handelen, namens de afzonder

Dat zijn de spectaculaire verhalen.

lijke entiteit hardnekkig zijn en weer de kop op steken

en het besef van onze ware natuur lijken te verduiste

Ja, en meestal ook de verhalen die we te horen krij

ren. Maar toch is er iets veranderd op het moment dat

gen, want het zijn mooie verhalen. Dan kun je het nog

ze weer de kop opsteken, ook al lijkt de afzonderlijke

eens ergens over hebben. Maar als het heel rustig ge-

206

207

beurt, bijna zonder dat je het zelf in de gaten hebt- en

toen bleek dat die net twee dagen voor mijn aankomst

het

kan gebeuren zonder dat het denken het herkent

was overleden. Net voordat ik weer terug naar huis ging,

-valt er niet zoveel over te zeggen. We merken alleen

gaf iemand me een stukje papier, een foto van Francis

maar dat we vrede voelen en tevreden zijn. We voelen

met n vraag en n antwoord. Ik las het en dacht: '0,

geen weerstand meer, en onze relaties krijgen een soort

dat is interessant'. Ik stopte het briefje in mijn zak en

lichtheid. Pas later gaat het denken zich er weer mee

dacht er verder niet meer aan. Kort daarna kwamen er

bemoeien en de ervaring herinterpreteren, vergelijken

een paar vrienden bij mij logeren, en een van hen noem

met hoe de dingen daar vr waren.

de zijn naam, en de gedachte kwam op: 'Die man wil ik

wel eens ontmoeten'. Twee maanden later stond ik met

Vond injouw geval het vinden vanje ware natuur in n

keer plaats, ofging het geleidelijk?

Francis te praten in zijn keuken. Toen kwamen er heel

snel momenten waarin de werkelijkheid helder gezien
werd. Ik zal een voorbeeld geven. Ik zat in satsang met

Van jongs af aan had ik een diepe intutie dat de dingen

Francis in Californi, kort nadat ik hem ontmoet had,

volkomen anders zijn dan ze lijken. Toen ik ongeveer

en ik hoorde een hond in de verte blaffen terwijl hij het

vijftien was, begon ik Shankaracharya te lezen en las ik

had over de illusie van afgescheidenheid en afstand. Ik

een boek met gedichten van Rumi. Ik dacht: dat is gek,

zei tegen hem: 'Is het niet duidelijk dat dat geluid aan de

ik weet niet wat het betekent, maar het is zo mooi. Waar

andere kant van het dal plaatsvindt, dat die hond zich

gaat dit over? Waar hebben zij het over? Het werd niet

verderop bevindt en niet hier?' Hij antwoordde: 'Leg je

door het denken herkend, maar mijn hart zei 'Ja! Dit

handen eens op het tapijt.' Ik plaatste mijn handen voor

klopt, dit is wat ik zoek!' Toen dacht ik: waar kan ik hier

me op het tapijt, en toen zei hij: 'Waar bevindt die ge

nog meer over te weten komen? Die gedachte kwam

waarwording zich nu?' En op dat moment wist ik: 'Ja,

gewoon op, ik heb daar niet voor gekozen. Ik had net zo

die vindt plaats

goed kunnen denken: '0, dat is mooi', het boek dicht

'ik' ook moge zijn, die gewaarwording vindt binnenin

kunnen slaan en over kunnen gaan tot de orde van de

plaats.' Toen hoefde ik nog maar n stap te zetten. Als

dag. Maar er is niemand, geen entiteit, die daar controle

die gewaarwording die we 'tapijt' noemen binnenin

over heeft. En toen kwam van het een het ander. Ik las

plaatsvindt, waar vindt dan de gewaarwording die we

Nisargadatta, en uiteindelijk mondde het uit in de ont

'hond' noemen plaats? En toen

moeting met mijn leraar, Francis Lucille. Ook daar heb

'Ah, ja!' Toen moest ik lachen. Ik deed mijn ogen open

ik helemaal niet voor gekozen. Ik ging naar Amerika om

en ik lachte. Het was zo ontzettend duidelijk dat gelui

Robert Adams op te zoeken, een Amerikaanse leraar, en

den in mijzelf plaatsvinden, wat dat 'zelf' dan ook moge

208

in mij! Wat ik ook mag zijn, wat dat

(klapt in zijn handen):

209

zijn. Het denken gelooft dat 'ik' me hier in mijn hoofd

wustzijn. En eigenlijk ook niet binnenin, want Be

bevindt en dat de hond zich daar ergens in de buiten

wustzijn heeft geen binnen- en buitenkant. Alles bleek

wereld bevindt, maar de feitelijke ervaring is dat geluid

die tijdloze, plaatsloze aanwezigheid van Bewustzijn te

net als alle andere dingen in mijzelf plaatsvindt. En als

zijn die ik zo goed ken als mijzelf.

alles in mijzelf verschijnt, waar zou het dan nog meer

Maar her kostte ogenschijnlijk nogal wat tijd heel

uit kunnen bestaan dan uit mijzelf? Er zit niets in mij

mijn ervaringswereld aan dit inzicht aangepast te krij

behalve mezelf waaruit ik zou kunnen bestaan!

gen. Her was me duidelijk geworden dat het Bewustzijn

Dat was een moment van volkomen helder zien. In

dat ik ben zich nergens bevindt en dat het niet geboren

de beginjaren, toen ik mediteerde en Ramana Mahar

is en ook nooit zal sterven. Maar ik voelde me nog steeds

shi en Nisargadatta bestudeerde, voelde ik intutief aan

begrensd in plaats en tijd. Die tegenstrijdigheid- den

dat het waar was wat ze zeiden, maar het was niet mijn

ken dat ik niet aan plaats gebonden Bewustzijn ben, en

eigen ervaring geweest. Maar toen, op dat tijdloze mo

toch het gevoel hebben op een stoel te zitten - was on

ment, was er het gevoel: 'Ja, het is waar!'

verdraaglijk. Dat was een ervaringsstuk dat nog niet in

mijn inzicht gentegreerd was. Dat betekende niet dat

Francis liet het je zelfontdekken.

mijn inzicht onoprecht of onecht was. Ik wist vanuit

mijn eigen ervaring dat het

waar

was, maar niet elk

Het enige wat hij vroeg was: waar vindt die gewaar

aspect van mijn voelen en waarnemen had zich auto

wording plaats? En zelfs als Boeddha zelf was versche

matisch en onmiddellijk

nen en me had gezegd dat de dingen buiten mezelf

interesse, uit liefde, uit nieuwsgierigheid onderzocht ik

plaatsvinden, zou ik nog gezegd hebben: dat kan best,

mijn gewaarwordingen en waarnemingen- dat wil zeg

maar voor mij is het binnenin. Zo zeker was ik daarvan.

gen, van het lichaam en de wereld- steeds diepgaander,

Dus toen alle oude gewoonten van denken en voelen

tot ook die op den duur oplosten in dat inzicht.

aan

dat inzicht aangepast. Uit

namens de afzonderlijke entiteit weer terugkwamen,

hoefde ik alleen maar terug te gaan naar mijn ervaring

Maar daar kun je niet voor kiezen. Dat moet spontaan

en van daaruit weer opnieuw te beginnen.

gebeuren, net als alle andere dingen.

Ik had de sleutel gevonden, en met die sleutel on

derzocht ik al mijn ervaringen, en op den duur bleken

Ik heb nergens voor gekozen. Keuzes worden gemaakt,

alle ervaringen binnenin plaats te vinden en alleen uit

maar er is niemand die kiest. Alles verschijnt, net als

mijzelf te bestaan, niet mij-'zelf' als lichaam of geest,

het weer- zonder dat je er voor kiest!

maar mijn Zelf, die lichtende aanwezigheid van Be-

210

211

Tony Parsons
De droom van het zoeken

et is bijna op de kop af vijf

jaar geleden dat ik mijn eer

ste gesprek had met Tony Parsons.

De Engelse weergave daarvan is
nog steeds op zijn website terug te
vinden, maar verder is hij zijn ver
wijzingen naar het Onveranderlij
ke nog scherper en helderder gaan
verwoorden. Hij voelde zich daartoe geroepen door de
aanval die de Amerikaanse schrijver Dennis Waite op
hem opende. Waite, een fervent aanhanger van de tra
ditionele, op de Indiase klassieke geschriften gebaseerde
advaita vedanta, zietTonyals de belangrijkste exponent
van de zogenaamde 'Neo Advait-stroming. Hij ver
wijt hem, en veel andere moderne non-duale leraren,
minachting voor de verworvenheden van de traditio-

213

nele advaita, en een 'happy-go-lucky'-houding die de

wordt op energetische wijze gedeeld, en niet door een

zoeker naar de waarheid op het verkeerde been zet.

uitwisseling van ideen.'

Tony had het daar bij kunnen laten, maar dat is niet

Ten tijde van ons tweede gesprek heeft Tony een

wat er gebeurde. Op zijn website verscheen een reeks

paar nieuwe teksten aan zijn website toegevoegd. Ze

artikelen die de misverstanden rondom zijn Open Se

vormen een reactie op de Conscious TV-interviews die

cret-boodschap probeerden op te helderen:

op het internet te zien zijn, op de net verschenen dvd

'De boeken van Dennis Waite zijn een uitstekende

'Who's Driving the Dreambus', en op de enorme hoe

weergave van de fundamentele principes die de meer

veelheid boeken die er over non-dualiteit verschijnen.

derheid van zowel het traditionele als het huidige du

De teksten geven wellicht beter dan ooit weer waar het

alistische onderricht hebben voortgebracht. Ze zijn,

in Tony's optiek om draait:

simpel gezegd, geworteld in de overtuiging dat er

'Wat hier gezien wordt is dat er twee duidelijk te

zoiets bestaat als een zoeker (een) die zoiets kan be

onderscheiden soorten communicatie bestaan ten

reiken als verlichting (twee). De traditionele advaita

aanzien van wat verlichting is. De ene is persoonlijk,

is een wordingsleer. Het Open Geheim is dat niet.

en de andere is onpersoonlijk. De ene biedt de zoe

Het brengt slechts de oermisvatting aan het licht die

kende 'persoon' hulp en begeleiding bij het vinden

de basis vormt van vele andere misvattingen. Het

van iets wat verlichting genoemd wordt. De andere

probeert tevens de aard van 'wat is' te beschrijven,

biedt de 'persoon' niets. Elke communicatie die de

in plaats van voor te schrijven hoe de dingen zouden

overtuiging of het idee van de zoeker ondersteunt en

moeten zijn. Dennis Waite vindt dat het individu

aanmoedigt dat hij iets kan vinden wat hij denkt te

zou moeten kiezen voor een spiritueel pad waarop hij

zijn kwijtgeraakt, versterkt en bestendigt alleen maar

vorderingen kan maken, en beveelt dat ook aan. Zo'n

een dualistische illusie. Hoe kan de 'persoon' het on

pad draait om oefenen, meditatie, zelfonderzoek en

persoonlijke horen? Hoe kan het onkenbare gekend

de vernietiging van ego en onwetendheid door een

worden? Hoe zou een 'persoon' zijn eigen afWezig

helder begrip van de geschriften en de begeleiding

heid 'onder ogen kunnen komen'? Hoe kan de zoeker

van een leraar. Wat het Open Geheim daarentegen

datgene bevatten wat al alles is? Dat is niet moeilijk

probeert over te brengen is onlogisch, onredelijk, on

... dat is onmogelijk ... en gelukkig totaal niet re

gelooflijk, paradoxaal. Het schrijft niets voor, is niet

levant omdat er niets afzonderlijks te bevatten valt.

spiritueel en compromisloos. Er is geen sprake van

Heelheid is al alles wat er is! Dus: moet de zoeker de

een agenda of een intentie om ogenschijnlijke indivi

spirituele berg beklimmen of moet hij gewoon alles

duen te helpen of te veranderen. De resonantie ervan

loslaten en zich overgeven aan het leven? Is dat de

214

215

vraag? Of is het mogelijk dat er geen vraag is en geen

van A noch B, en is er niemand die zich daartussenin

antwoord?'

kan bewegen.
Als de zoeker geboren wordt, of de droom van het

Tonywacht me op in een ruimte in de Muiderkerk in

zoeken, als de illusie van het weken ontstaat, wat ik

Amsterdam. Over twee uur begint de bijeenkomst van

individualiteit noem, kan de zoeker of het individu

die dag. Ik maak kennis met zijn vrouw Claire. Zij en

alleen maar zoeken. Als hij gevoed wordt met ideen

Tonybegrijpen elkaar moeiteloos zonder veel woorden

over wat hij kan zoeken en vinden bij al die leraren die

te hoeven gebruiken. Terwijl Claire de laatste voorbe

aangeven 'hoe het moet' en een leer van 'worden en

reidingen treft voor de aanstaande bijeenkomst, ver

bereiken' uitdragen, wordt zijn gevoel van afgeschei

huizen Tony en ik naar een naastgelegen ruimte voor

denheid alleen maar versterkt. Maar als zo iemand een

ons gesprek. Voor ik het in de gaten heb zijn we al

bijeenkomst bijwoont waarin er niets te halen valt, dan

begonnen. OokTonyen ik lijken elkaar moeiteloos te

kan er iets anders gebeuren. Dan kan er iets sterven,

begrijpen, maar daar zijn wel wat meer woorden voor

iets uit elkaar vallen. Aan het begin van onze residenti

nodig. Tot we onze gezamenlijke passie voor de jazz

als is er vaak veel druk, veel gespannenheid: 'Ja, maar

ontdekken. Hoezo advaita? Wat non-dualiteit? Miles

hoe zit het dan met ...'? Maar geleidelijk aan wordt

Davis, bebop, big band jazz!Tonywrijft in zijn handen

het rustiger, steeds rustiger. Op het eind is het vaak

en lacht. Zo dadelijk mag hij zijn eigen improvisaties

helemaal stil.

rond een thema ten beste geven. Go for it, Tony!

Dat is eigenlijk heel mooi. Ben je daar ook op uit?
Tony, waar verwijst het woord non-dualiteit' in jouw op
tiek naar?

Nee, daar ben ik niet op uit. Als ik daar wel op uit was,
als ik iets zou wilHen bereiken, zou dat geen nondua

Non-dualiteit verwijst naar een heelheid die er al is.

liteit zijn. Er is alleen maar wat er is. Alles wat er is, is

En als er al heelheid is, en er niets buiten die heelheid

wat er is. Soms is dat een vraag, en dan komt daar een

valt, als er niets losstaat van iets anders, dan valt er ook

antwoord op. Er is niemand die iemand anders ergens

niets te bereiken. Zodra je tegen iemand zegt: 'Wat

heen wil brengen, want er wordt niet meer vanuit ge

je moet doen is je ego vernietigen', heeft dat wat mij

gaan dat er iemand is die ergens zou kunnen komen. In

betreft helemaal niets met non-dualiteit te maken. Dat

mijn optiek is alleen dat, en niets anders dan dat, pure

is een leer die dingen voorschrijft, een weg die van A

non-dualiteit. Ofje doet geen water bij de wijn, en dat

naar B loopt. Binnen zuivere non-dualiteit is er sprake

noem ik werkelijk mededogen waarin alleen maar de

216

217

illusie van de zoeker wordt blootgelegd, ofje gaat mee

Het is geen strijd, ik maak alleen iets duidelijk, zicht

in de illusie en versterkt die daarmee. Voor mij is dat

baar. Mensen zeggen tegen me: waarom zeg je dat er

het ware mededogen: het vernietigen van de illusie.

iets mis is met mensen die anderen iets voorschrijven?

Wat het Open Geheim betreft is er absoluut geen

Dan zeg ik op mijn beurt: ik zeg niet dat er iets mis

agenda om de zoeker op wat voor manier dan ook te

met hen is, her is wat er gebeurt, maar er is ook niets

helpen of tevreden te stellen. De zoeker komt in de

mis met zichtbaar maken wat ze doen, met zichtbaar

verwachting iets te zullen krijgen, maar dat zal nooit

maken hoezeer de zoeker vast kan komen te zitten in

gebeuren. Het enige wat er kan gebeuren, is dat de

zijn zoektocht. Ik denk dat het heel verhelderend kan

zoeker na afloop de deur uitloopt en iets achterlaat wat

zijn voor een zoeker om dit hele verhaal plotseling van

'de zoeker' genoemd wordt.

uit een volkomen ander perspectief te zien. Maar ik

De non-duale boodschap is uitsluitend onpersoon

denk ook dat het heel dramatisch is voor iemand om te

lijk. Ze komt uit het niets en wordt aan niemand ge

merken dat de hele wereld die hij

geven. Andere boodschappen zijn vaak persoonlijk en

opgebouwd in elkaar stort.

zo

zorgvuldig heeft

geven de persoon iets te doen, adviseren mensen om

hun leven, hun persoonlijke ervaring te veranderen.

ja, dat is heel confronterend en beangstigend.

Is dat de boodschap die meestal gegeven wordt?

Ja, dar klopt. Een hoop mensen zeggen dat ze mijn

boodschap niet waarderen omdat ze te confronterend

0 ja, absoluut. Daarom sta ik er misschien wel zo op

IS.

om non-dualiteit zuiver te houden. Want alles wat zich

zelf non-dualiteit noemt maar mensen geen boodschap

Bovendien geefje hen niets.

van heelheid brengt, houdt die mensen gevangen. Veel

leraren doen water bij de wijn. Ze gooien het op een

Nee, helemaal niets.

akkoordje met de zoeker. Maar alles wat ik of wie dan

ook kan doen is de illusie van de zoeker blootleggen,

Mensen worden boos op je.

zijn dilemma belichten, en voorkomen dat het gevoel

van afgescheidenheid in de zoeker versterkt wordt.

Ja, dat weet ik. Ze zeggen dat ik niet liefdevol ben.

Gisteren zei iemand tijdens de bijeenkomst: 'Ik voel

Maak je er zo niet een strijd van?

me zo hopeloos. Ik verlang ergens naar en ik merk dat

ik niets kan doen. Het is hopeloos.' Ik heb alleen maar

218

219

gezegd: 'Ja, het is hopeloos.' Daarna vulde de ruimte

0 ja, want ergens is er sprake van een bepaalde reso

zich met een soort verbaasde stilte, en toen stond

nantie met iets wat niets te maken heeft met iets willen

er iemand anders op die zei: 'Weet je, heel vreemd,

krijgen of bereiken. Ze worden aangetrokken tot iets

maar dat heeft iets moois, want ik ben tot het inzicht

wat onbekend is, onkenbaar. Uiteindelijk komt een

gekomen dat vrijheid besloten ligt in de hopeloos

deel van hen ook tot het besef dat datgene wat ze zoe

heid.' Dat vond ik mooi gezegd. Want ik voel echt

ken niet verkrijgbaar is en ook niet is wat ze zoeken.

mee met de zoeker. Maar het lastige is dat de zoeker

er zijn eigen idee op na houdt over wat verlichting is.

Desondanks blijven ze terugkomen.

Dat is het probleem met de zoeker. Die zoekt naar

iets wat heel erg bijzonder en verbazingwekkend is,

Ja, ze blijven komen. Het interessante is dat er steeds

terwijl de vrijheid die iedereen ter beschikking staat

meer jonge mensen komen. Op dit moment is mis

juist iets heel gewoons is. Als je iemand bent die deze

schien wel 30 tot 40 procent van alle mensen die mijn

boodschap wil overbrengen en je vindt het belangrijk

bijeenkomsten bezoeken echt jong. Vaak zijn het tie

dat mensen iets van je krijgen of dat ze het idee los

ners. Het verbaast me dat jonge mensen berhaupt ge

laten dat er iets te halen valt, zit je weer in de droom.

nteresseerd zijn in dit onderwerp. Maar ze bellen me

Als je zegt: 'Nou, ik moet ze in elk geval helpen om

op, praten met me aan de telefoon. Het heeft misschien

geen hoop meer te koesteren', zit je alweer vast in een

iets te maken met een ontwikkeling die ik zie plaatsvin

ander soort zoeken: de zoektocht naar hopeloosheid.

den in de ogenschijnlijke wereld waarin we leven. Na

Ik heb niet het gevoel tijdens mijn bijeenkomsten dat

tuurlijk is er geen wereld, maar binnen de metafoor van

ik ergens uit moet komen, en zeker niet aan de hand

de wereld keren de mensen die er in leven zich steeds

van overtuigingen of gedachten, om zo de ideen van

meer af van hirarchische en autoritaire bewegingen,

mensen te veranderen. Dit gaat niet over ideen, over

ook in spirituele zin. Ze beginnen anders tegen de we

iets verkopen. Er is niemand, dus voel ik me niet ge

reld aan te kijken. Niets ligt meer vast. Het lijkt wel of

roepen om de zoeker te helpen, om aan iemands ver

ik de enige ben die het ziet, maar wat ik zie is dat au

wachtingen tegemoet te komen. Want er is niemand,

toriteiten steeds minder betekenis en macht beginnen

en er zijn geen verwachtingen. Die komen allemaal

te krijgen in de wereld. Politici, priesters, al dat soort

voort uit de illusie.

mensen verliest zijn autoriteit. Mensen hebben minder

respect voor ze dan vroeger. En dat heeft een effect op

Toch blijven er mensen naarje bijeenkomsten komen.

hun psyche. Ze bewegen zich in een richting waar au

toriteit en hirarchie minder van belang is.

220

221

Bewegen ze zich dan niet richting anarchie?

Geen regels.

Ja, ik denk dat de wereld in de richting van een meer

Geen regels, geen toezicht, geen autoriteit. Niemand

anarchistische toestand aan het bewegen is. Ik denk

heeft enige autoriteit binnen de non-dualiteit.

ook dat we niet meer met een wereldoorlog te maken

zullen krijgen, omdat de tegenstellingen niet meer zo

Toch kennen de mensen die je bijeenkomsten bezoeken je

scherp liggen. De tegenstellingen zijn niet zo helder

vaak een zekere vorm van autoriteit toe.

meer, niet zo zwart-wit.

Ja, dat doen mensen nu eenmaal. Dat is iets natuurBehalve misschien de tegenstelling tussen de islamitische

lijks.

en andere, met name westerse, culturen.

Heb je daar geen last van?
Ja, maar die uit zich nu vooral in de vorm van terroris
tische acties, in kleine gebiedjes over de hele wereld. Ik

Nee, het maakt me niet uit, want ik weet dat ik geen

heb het gevoel dat alles op een bepaalde manier kleiner

enkele autoriteit bezit. Ik weet dat er niemand is, en

aan het worden is, en lokaler, en dat zich dat weerspie

dus kan er geen sprake zijn van autoriteit of hirarchie

gelt in het psychisch functioneren van mensen. Ze ver

of wat dan ook. Dit is alleen maar een gezamenlijk

liezen hun interesse in grote bewegingen en autoritaire

delen van iets. Als mensen een ruimte binnenlopen

structuren.

en vooraan ergens iemand zien staan of zitten, nemen

Dat proces lijkt zich eveneens te weerspiegelen in de ont

wat zij niet weten. Dat is een volkomen illusie. Wat

wikkelingen op het internet. Daar gebeurt ook van alles

hier gecommuniceerd wordt komt niet voort uit iets

op 'lokaal' niveau, en iedereen heeft er toegang toe. En er

wat gekend wordt, het komt niet voort uit een ge

is geen autoriteit die toezicht houdt op die ontwikkelin

dachte, een idee of een overtuiging. Het komt voort

gen.

uit niets. Daarom verschilt deze boodschap radicaal

Ik denk dat je gelijk hebt. Daarom denk ik niet dat

geschokt als ze haar horen, maar ze worden er ook

de bijeenkomsten van mij en andere non-duale leraren

door gefascineerd.

ze onmiddellijk aan dat dat iemand is die iets weet

van welke spirituele leer dan ook. Mensen zijn vaak

eerder hadden kunnen plaatsvinden. Want echte non

dualiteit is pure anarchie.
222

Omdat het geen leer is?

223

Nee, het is geen leer. Het is niet meer dan een beschrij
ving. En een aanduiding. Er wordt aangeduid dat er

ja, hoe zou je geconfronteerd kunnen worden met je eigen

afwezigheid?

een andere mogelijkheid is, een andere manier van kij

ken. En ergens komt wat ik zeg ze bekend voor. Ze

Dat is een belachelijk idee, want her individu heeft

weten dat dit over iets uitermate eenvoudigs en directs

helemaal geen afwezigheid om mee geconfronteerd te

gaat, dat aanwezig is in dat wat er is. Men herkent een

worden. Het is onmogelijk om je eigen afwezigheid te

kinderlijke veiWondering die men had maar is kwijtge

bezitten. Er is een afwezigheid, of jij bent er.

raakt toen men volwassen is geworden. En die kinder

Voor mij is overigens het krachtigste element tij

lijkheid komt weer tot leven als je dit te horen krijgt.

dens de bijeenkomsten niet wat er wordt gezegd ... het

Dat is bevrijding wat mij betreft. Die heeft te maken

is eerder iets energetisch. Soms wordt die energie op de

met de kinderlijke veiWondering over dit. Zo simpel

een of andere manier in de ruimte vastgehouden, en

is het. Maar het denken heeft zoveel macht. Het heeft

dan gaan mensen naar huis en voelen ze een enorme

zoveel macht dat het zich afsluit voor wat er wordt ge

ontspanning. De verkramping verlaat op een of andere

zegd, of er iets heel anders van maakt. Dat geldt voor

manier het lichaam. Ze laten zichzelf achter als ze de

zoekers, maar ook voor sommige leraren. Die zeggen

bijeenkomst verlaten. Wat ik interessant vind is dat dat

dingen als 'Tony Parsons zegt tegen jullie dat er niets te

vaak enige tijd na een bijeenkomst of een residential

doen valt'. Maar dat heb ik nooit gezegd!

gebeurt. Dat is het meest betekenisvolle deel van deze

boodschap: de energie die vastgehouden wordt, en de

"Wtzt je zegt is dat er niemand is om wat dan ook te

doen.

mogelijkheid dat die zich plotseling ontlaadt tot iets

wat onbegrensd is. En dat is niet gebonden aan welke
omstandigheid dan ook, aan het komen naar mijn bij

Absoluut. Ze zeggen ook: 'Wat Tony Parsons zegt

eenkomsten of die van iemand anders. Die energie kan

slaat de spijker op zijn kop. Er is alleen maar heel

plotseling zomaar tot ontlading komen.

heid, maar jullie zijn er nog niet rijp voor om dat te

horen. Daarom moet je nog een paar jaar bij mij blij

Is dat iets wat je uit eigen ervaring kent?

ven komen, en dan ben je op een gegeven moment

klaar om zijn boodschap te horen'. Wat natuurlijk
onzin is, want er zal nooit iemand klaar zijn om deze

Ik heb het gevoel dat wat er met Tony Parsons gebeurd

lijkt te zijn, is dat in het begin, in zijn kinderjaren,

boodschap te horen, want er is helemaal niemand om

helemaal geen identiteitsgevoel aanwezig was. Er was

dat te doen.

alleen maar wat ik 'zijnheid' noem. Het gevoel een

224

225

identiteit te bezitten lijkt te zijn opgekomen toen die

onbegrensde energie zich ogenschijnlijk leek terug te
trekken in het lichaam,

En dat vertaalt zich in een ontkramping van het li

chaam.

ssllrrr (maakt slurpend geluid).

Dan is er ineens een identiteitsgevoel, en dat wordt

Ja, dat klopt. Het is het plotselinge loslaten van de

vastgehouden. Het gevoel dat ik vele jaren ten aan

ogenschijnlijke verkramping. Dat vindt plaats in het

zien van mezelf had, was dat ik werkelijk binnen de

lichaam of in de dood. De dood is niets anders dan

begrenzing van mijn lichaam leefde. 'Ik' was begensd

door de huid, die alle delen van mijn lichaam bij elkaar

de beindiging van de illusie van afgescheidenheid.

hield. Dat gevoel van begrensd zijn is volkomen ge

dag in de individuele identiteit, maar zonder het

koppeld aan het lichaam. Het zit in het hele lichaam.

te beseffen zijn er ook momenten zonder identi

Het is geen gedachte of overtuiging of idee.

teit. Iedereen heeft momenten dat er niemand is, in

Mensen leven het grootste deel van hun bewuste

extreme situaties, maar ook in hele gewone. Want

Het zit eigenlijk meer in de spieren verankerd dan in de

hersenen.
Ja, absoluut. Je kunt het een soort gespannenheid noe
men. Het lichaam zit gevangen in een soort gespan
nenheid.

elke nacht tijdens de diepe slaap is er natuurlijk ook

niemand.

Het kan gebeuren als je naar muziek luistert. Muziek is

iets waar het denken geen grip op kan krijgen. Ik denk
dat het daarom zo vaak gebeurt dat de verkramping af
neemt als je naar muziek luistert.

Die permanent is.

Ja, omdat muziek volkomen onbestendig is.
Ja, en er is een verlangen om daaraan te ontsnappen.

Het verzacht de verkramping.

Injouw optiek is bevrijding het ophouden van die gespan
nenheid, die verkramping?

Ja, muziek is vloeiend, stroomt altijd. Er is dan niets

anders dan wat er is. Maar dat zijn momenten die ge

Ja. Bevrijding is voor mij het einde van de illusie dat er

woon niet worden herkend.

een zelf is. En die vindt in het lichaam plaats, of tijdens

het sterven. Het is iets energetisch.

226

Maar dat is wel datgene waar mensen naar op zoek zijn.

227

Daar verlangen mensen naar. Sport, kunst, de liefde

Subject - object, ja. Je voelt je dan nooit n met iets

bedrijven zijn allemaal dingen waarin het gevoel van

of iemand. Je ziet een boom dan nooit zoals hij wer

een zelf volledig verloren kan gaan. Dat is waar men

kelijk is. Een boom is gewoon wat hij is. Die leeft ab

sen het meest naar verlangen: er niet meer zijn. Het is

soluut zonder enig doel. Maar het individu is niet in

ook het engste dat ze zich kunnen voorstellen.

staat om dat te zien. Het individu ziet altijd een ver

haal eromheen. Dat is wat er in bevrijding gebeurt:

Denk je dat het fysieke aspect van de verkramping de lichamelijke identiteit zo overtuigend maakt?

het geheel wordt gezien. Dan wordt als werkelijkheid

ervaren dat alles wat zich voordoet niets is dat zich
voordoet als alles. Het is leegte die zich voordoet als

Ja, zonder twijfel. De meeste mensen lopen in de vol

volheid. Dat is liefde, de onvoorwaardelijke liefde die

ledige overtuiging rond dat ze echt zijn. Die verkrampte

alles omarmt.

energietoestand wordt onophoudelijk gevoeld. En die

leidt natuurlijk tot een enorme gespannenheid en ver

Het niets is tegelijkertijd het geheel.

moeidheid. Elke morgen worden we wakker en verkram

pen we tot een persoon die de wereld ingaat en daar zijn

Absoluut. Mensen spreken over het absolute en het

rol moet spelen. Dat is ongelooflijk vermoeiend, want

relatieve. Maar dat klopt niet. Het relatieve is het ab

op een bepaalde manier is er een enorme strijd aan de

solute.

gang. Voor de meeste afZonderlijke individuen bestaat

de werkelijkheid uit een wereld vol andere afZonderlijke
individuen, en in zo'n wereld vormt iedereen een poten

Woorden en onderscheiden als 'relatief' en absoluut' kun

nen nogal verwarrend zijn.

tile bedreiging. Een individu ziet dus nooit een ander

individu zoals hij is, hoort nooit muziek zoals die werke

De woorden in de bijeenkomsten blijven voor mij be

lijk is. Ze zien die als afZonderlijke dingen of gebeurte

hoorlijk aan de oppervlakte. Ze kunnen een geloofssy

nissen. Dat geeft een gevoel van leegte, dat laat het leven

steem afbreken, maar meer ook niet. Ze kunnen valse

niet zien zoals het werkelijk is: naakt, onschuldig, pas

ideen ten aanzien van je identiteit uiteen doen vallen.

sievoL Ze leven een soort halfleven. Daarom verlangen

Dat is alles. Voor mij gaat het uiteindelijk absoluut

mensen uiteindelijk altijd naar heelheid.

over energie.

Omdat het leven eruit

tegen dat' is.

En die energie is eigenlijk altijd al aanwezig.

228

is

gezogen, omdat het altijd 'ik

229

0 ja, zonder meer. Er is alleen maar onbegrensdheid.

Woorden zouden dat gevoel dat die energie er altijd al is

misschien wat meer naar de oppervlakte kunnen bren
gen.

Jan van Delden

De betovering doorzien

Dat is zo. In woorden zit ook een energie.

ja, maar dan om dingen af te breken, niet om dingen op

te bouwen.
Er wordt iets afgebroken. In zekere zin zijn er twee
dingen aan de hand. Het oude verkrampte zelfgevoel
wordt afgebroken, en tevens is er een liefdesaffaire
gaande, en die is energetisch. Het gaat over liefde.

Liefde richt zich in de meeste gevallen op een individu.

Dat doe jij niet.

an van Delden (1951) groeide

op in een bloemistengezin in

en Haag. Als kind al mat hij

zich het ideaal aan om de wereld

te verbeteren. Maar leren was las

Nee. Het individu wil getroost worden, en dat gaat

tig voor hem en hij had moeite

niet gebeuren. Soms zeg ik wel eens tijdens een bijeen

zich in sociaal en maatschappelijk

komst: er is een moordenaar onder ons! En eigenlijk is

opzicht te handhaven. Later bleek

dat ook zo. Dat ben ik niet, of wie dan ook, maar er is

dat veel problemen te maken hadden met het feit dat

wel een moordenaar aanwezig. Want liefde doodt de

hij ADHD had en dyslectisch was. Op zijn veertiende

illusie.

ging hij van school omdat hij voor zijn moeder en zijn
broertje wilde zorgen, nadat zijn vader het gezin in de
steek had gelaten. Hij ging in de bouw werken, maar
zijn honger naar kennis bleef aan hem knagen. Uit
eindelijk ging hij een HBO-opleiding maatschappelijk
werk volgen. Hij belandde in het open jongerenwerk

230

231

in de wijk waar hij was opgegroeid- een wijk die toen,

gel gaat, maar om de vrijheid van de lucht. Hij begon

midden jaren zeventig, verworden was tot een van de

te zien dat het klassieke beeld van de dansende Shiva

meest problematische achterstandswijken van Neder

symbool staat voor het 'eigenste ik' dat eeuwig stil staat

land. Hij dronk, rookte en werkte zich letterlijk bijna

en onveranderlijk is, en waaromheen alles danst wat

dood. Hij raakte voortdurend vrienden kwijt, zijn rela

veranderlijk is.

ties liepen stuk en hij ondervond aan den lijve dat zijn

Toen hij eindelijk zijn opleiding tot maatschappe

idealisme ongegrond was omdat goed het noojt ging

lijk werker had afgerond, viel de zware last om zich

winnen van kwaad. Om de problemen die hij niet kon

zelf steeds maar te moeten bewijzen en 'iets te willen

oplossen te ontvluchten, stortte hij zich op de yoga en

worden' eindelijk van hem af. Tot zijn verbazing viel

zwoor hij lange tijd drank, sigaretten en seks rigoureus

hij plotseling in zijn natuurlijke staat van zijn. Zo snel

af. In die tijd maakte hij ook kennis met klassieke Indi

mogelijk zocht hij Keers op op diens vakantieadres in

ase geschriften als de Upanishads en de Bhagavad Gita,

Frankrijk. Die stond hem met een fles champagne op

en met het werk van Ramana Maharshi.

te wachten en zei: 'Je bent er. Blijf daar.' Maar de stilte

Uiteindelijk belandde hij eind jaren zeventig op een

die hij bij Keers ontdekt had, bleek toch niet het eind

lezing van Wolter Keers, een gepensioneerde EEG

punt. Eerst moest hij de dictatuur van het denken, dat

ambtenaar die zowel Ramana Maharshi als Sri Atma

hem probeerde wijs te maken dat hij nog niet thuisge

nanda had bezocht, en die het gedachtegoed van de

komen was, in alle finesses leren doorzien. Pas vijftien

advaita vedanta als eerste in Nederland introduceerde.

jaar later was het denken definitief gepasseerd en was

Jan had hoge verwachtingen van hem, maar was in

hij moeiteloos in staat zijn'Jantjes' voor te blijven.

eerste instantie teleurgesteld toen hij Keers zag roken

Na de dood van Keers in 1985 dacht diens omge

en drinken en moppen hoorde vertellen. Maar gaan

ving dat Jan zijn werk voort zou zetten, maar hij trok

deweg de bijeenkomst begon hij een connectie met

zich terug in Zuid Frankrijk, in wat nu advaita cen

hem te voelen. Toen hij hem vroeg 'Hoe komt het dat

trum La Rousselie is. Tegen het eind van het millen

ik niet weet wat liefde is?', antwoordde Keers: 'Om

nium stelde hij zich beschikbaar om aan zoekers door

dat liefde het enige in de wereld is dat je nooit kunt

te geven wat hij zelf'gratis en voor niets' had gekregen.

vinden. Dat ben je'. Vraag en antwoord smeedden een

Sinds die tijd houdt hij jaarlijks terugkerende bijeen

onvoorwaardelijke vriendschap tussen Jan en Wolter.

komsten en retraites in Frankrijk en Nederland.

Van hem leerde hij dat veel mensen zich proberen te

bevrijden van hun ogenschijnlijke gebondenheid aan

Ik spreek Jan in zijn eigen huisje op zijn landgoed La

de wereld, maar dat het niet om de vrijheid van de vo-

Rousselie. Een stukje verder heuvelopwaarts bevindt

232

233

zich de hoofdlocatie, bestaande uit een eeuwenoud

Kun je zeggen wie ofwatje bent, jan?

bisschopshuis, enkele bijgebouwen, een gedeeltelijk

overkapte binnenplaats en een prachtige tuin. Jan

Als Jan ben ik gewoon net als iedereen, en blijf ik net

werkt al dagen aan een enorme stenen muur die hij

als iedereen op alle mogelijke manieren aanmodderen.

eigenhandig en zonder mechanische hulpmiddelen

Ik moet Jan net als iedereen gewoon nemen zoals hij

aan het optrekken is. In de muur heeft hij nissen aan

is. Maar van die hele wereld van verschijnselen, dat

gebracht om te zijner tijd de urnen in te zetten van

hele plaatje met alles erop en eraan, waar ook Jan deel

enkele mensen die hem dierbaar zijn geweest. Het is

van uitmaakt, ben ik mogen gaan zien dat die absoluut

inmiddels avond geworden, en Jan is toe aan een bor

niets te maken heeft met het gewone 'er zijn'. Het 'er

rel. Buiten is het doodstil. Men toe hoor ik twee

zijn' is het Kennen van die wereld der verschijnselen.

uilen naar elkaar roepen, van de ene kant van het dal

De illusoire wereld zelf noem ik de gekende kant, en

naar het andere. De kamer staat en hangt vol spullen

die laat ik lekker aanmodderen en gaan zoals ze lijkt te

en foto's die te maken hebben met Wolter en andere

gaan - daar hoef ik geen houding voor aan te nemen

mensen die hij gekend heeft. Toch blijkt uit alles wat

om me mee in te dekken. Die hoeft ook niet losgelaten

hij zegt dat elk ogenschijnlijk persoonlijk aspect van

te worden, want ze bestaat immers niet. Je hoeft haar,

het bestaan volledig is doorzien. Jan is in de omgang

in al haar schijnbare betovering, alleen maar te leren

liefdevol, meegaand en bepaald niet op zijn achter

doorzien als niet waar.

hoofd gevallen, maar tegelijkertijd is hij elke gebon

Het enige wat je hoeft te doen, en ook het enige wat

denheid aan de wereld voorbij. Hij maakt contact op

je volgens mij kunt doen, is steeds teruggaan naar dat

een manier die enerzijds onpersoonlijk blijft, maar

fundament. Waarin kan dit, deze wereld, zich anders

anderzijds heel dichtbij komt. Terwijl hij gretig in

afspelen dan in mijn eigen aanwezigheid? Die aanwe

gaat op alles wat ik hem vraag, kijken zijn ogen me

zigheid kijkt vanzelfsprekend mee, en in dat kljken

aan vanuit een diepe stilte. Tegen tienen is het tijd

wordt de wereld gezien als een verhaal zonder substan

om te gaan slapen. Als ik terugloop naar het grote

tie en zonder afgescheidenheid. Als je drinkt, is het

huis hoor ik in de verte een hert burlen. Boven me is

drinken zelf de aanwezigheid, het directe ervaren van

de Melkweg zichtbaar tegen de nachtelijke hemel. Ik

het proeven en het drinken. Het verhaal dat het denken

weet dat Jan gelijk heeft: in het heden zit geen ver

daaromheen bouwt ('ik drink nu thee', 'het is lekker',

leden of toekomst. Ook mijn gesprek met hem heeft

etc.) is overbodig. Dat verhaal is de illusie, de droom

nooit plaatsgevonden.

waarin we lijken te leven. Maar uit de droom blijven is

niet een taak die de droomfiguur zichzelf moet opleg-

234

235

gen. Her gaar er alleen maar om dat hij herkent dat

verliezen in het persoonlijke, en niet alsnog in aller

hij her onpersoonlijke kennen is van de droom van de

lei verhalen over verleden of toekomst te gaan zitten

persoon - dat hij nooit iets anders is geweest en ook

waarin je bijvoorbeeld denkt dat je een ander rekort

nooit iets anders zal zijn.

hebt gedaan, waardoor schuld, angst of woede in je

gaan wonen zonder dat je het door hebt. Als die gevoe

Dat zet verleden en toekomst op losse schroeven.

In het directe, onpersoonlijke ervaren van het heden zit

lens in je wonen moet je dat vanuit het onpersoonlijk

gewaarzijn weten, zodat ze hun persoonlijke verhaal
niet kunnen afmaken als waar.

geen verleden of toekomst. Ik heb geleerd dat onper

soonlijke, vormloze aanwezig zijn te herkennen in her

Anders maakje het moeilijk voorjezelf, en hebje kans dat

gebeuren zelf, als het gebeuren zelf. Daar hoef ik niets

je erin wegzakt.

voor te doen, dat is genade. Het is een uitnodiging om

de aandacht te verleggen naar her Kennen zelf. Het

Ik ben me er steeds vlugger bewust van mogen worden

gekende, de wereld, verliest daardoor haar bedreigende

dat dat soort dingen gewoon onderdeel uitmaakt van

aspect. Als heelheid ziet ze er vanuit dat Kennen min

her Janrjesverhaal. Ik noem dat 'sneller schieten dan je

der gevaarlijk uit, waardoor Jan zich uiteindelijk meer

schaduw': doorzien dat er geen dualiteit besraat en dat

op zijn gemak voelt omdat zelfs hij gaat zien dat hij

het verhaal van gisteren en morgen en schuld en angst

uit vrede, uit liefde bestaat en daar in verschijnt en

en woede niet waar is en ook nooit waar is geweest.

oplost.

Geleidelijk aan is dat sneller schieten, dus zien dat er

Zelfs de angstige Jan ziet dus bijvoorbeeld dat hij

geen dualiteit in ons alomvattende bewustzijn kan be

eigenlijk niet echt dood kan gaan. Hij kan dat met al

staan of heeft bestaan, steeds makkelijker geworden.

zijn beperkingen niet helemaal behappen, maar hij ziet

Jan gaar daardoor indirect steeds minder vaak de con

wel dat het ok is. Hij vertrouwt erop. Als ik vanuit

frontatie aan. Ik noem dat 'onroorlogen', en dar heeft

het onpersoonlijke gewaarzijn Jan doorzie als niet be

rust gebracht, vrede, stilte.

staand, maar hem tegelijkertijd toch accepteer zoals hij

is, hoe kleingeestig soms ook, dan is het leven een spel,

Het klinkt zo eenvoudig en helder alsje het op die manier

een leuk spel. Maar als Jan vecht tegen hoe de dingen

formuleert.

gaan en het onpersoonlijke gewaarzijn weer persoon

lijk wordt, dan wordt het een drama. Je moet er dus

Het probleem is dat het ook zo simpel is. Mijn leer

voor waken om her onpersoonlijke gewaarzijn niet re

meester Wolter Keers zei altijd: het is zo simpel dat

236

237

het denken het niet kan begrijpen, en daardoor grijpen

gen meer aan te nemen om het niet-weten te camou

de meeste mensen mis. Het ervaren zelf is zo simpel.

fleren.

Het is er altijd en doet altijd zijn werk. Of Jan het nu

te koud vindt, of juist niet koud genoeg, daar wordt

Dat klinkt als doodgaan, op een bepaalde manier.

de aanwezigheid die alles volgt op geen enkele manier

door geraakt. Die blijft altijd zichzelf. Wat er ook ge

Het is niet doodgaan, het is de dood verpletteren. Want

beurt, mijn aanwezigheid, her Kennen, gaat daar aan

de dood is de brandstof van de illusie. Het is zien dat

vooraf.

er geen dood kan bestaan terwijl er 'iemand' dood lijkt

Dat is de stilte waar alles uit voortkomt en ook weer

te gaan. Het is sterven en zien dat je niet kunt sterven.

in terugvalt, inclusief alle ogenschijnlijke problemen.

Aandacht is altijd onpersoonlijk, en is dat ook altijd

Je hoeft je helemaal niet los te maken van de ervarings

geweest. Het is je eeuwig veilige haven en staat buiten

wereld. Je hoeft alleen maar re herkennen dat alles uit

elk verhaal. Het enige wat de dingen persoonlijk maakt

het Kennen zelf bestaat en dat het ogenschijnlijk ge

is geloof hechten aan de gedachte 'ik ben die en die en

kende niet los van het Kennen kan bestaan. Zo wordt

ik wil dit of dat'. Aandacht, gewaarzijn, nu-heid, stilte,

de dualiteit doorbroken en blijft het allesomvattende

dat is allemaal n ding: je eigenste eigenheid.

Kennen over als dat wat we zijn.

En daarin vindt alles plaats?
Maar dan is er toch geen sprake van Eenheid, als je het
hebt over de wereld en het kennen van de wereld?

Daarin verschijnt alles en lost alles op, zonder dar die

eigenste eigenheid zelf verandert. Daarom vind ik het

Dat lijkt misschien zo, maar dat komt doordat je het

woord 'draagmoederschap' zo mooi. De stilte, het on

toch nog bekijkt vanuit de persoon, en voor de per

persoonlijke, de liefde zelf, draagt gewoon het hele

soon kan het nooit een geheel zijn omdat hij zelf een

droomverhaal. Tegelijkertijd wil ik benadrukken dat

onderdeel is. Maar gezien vanuit zuivere aanwezigheid,

het intellectueel begrijpen van deze dingen eigenlijk

vanuit niet-weten, vanuit stilte, is alles altijd heel. Ik

slechts een begin is. Want het vermogen om niet vast

hoef er niets voor te doen om die stilte er te laten zijn.

te blijven zitten in alle verhalen rondom Jan heb ik

Ik hoef er ook niets voor re laten. En ik kan haar ook

niet gekregen door mijn inzicht alleen. Mijn inzicht

n ie t doorgeven, want er is geen ander binnen heelheid.

was dat ik niet Jan ben en dat dualiteit nooit kan be

Her gaat erom dat niet-weten helemaal in re gaan en

staan en nooit bestaan heeft. Maar dat heeft voor mij

n te zijn met wat je bent. Dan hoef je geen houdin-

niet in n keer de sluier weggehaald van het geloof in

238

239

al die jantjesverhalen. Ik heb eerst in mijzelf moeten

moeder. Ik wil je laten zien dat al die verhalen rondom

leren onderscheiden: wat is nou van Jan en wat is nou

de persoon niet meer zijn dan een soort film, en dat er

van mij? Geef aan Ceasar wat van Ceasar is, en aan

niets met het filmdoek gebeurt. Maar de film kan zo

mij wat van mij is. Het heeft in mijn geval heel wat

betoverend zijn dat oefenen en herhalen nodig lijkt,

jaren geduurd om die onveranderlijke basis tijdens de

totdat het besef dat je alleen maar onveranderlijke lief

schijnbare interactie tussen Jan en de ander te leren

de bent een feit is.

vasthouden als het enige wat waar is. Dat is in feite het
echte werk.

Je zegt dus niet: weg met jan, weg met de persoon, weg
met het ego?

Is dat ook het enige dat je kunt doen?

Nee. Er zijn stromingen die dat wel doen. Die blijven
Ook vr en na het inzicht kun je wel degelijk iets

er maar op hameren dat er niets te doen valt omdat

doen. Je kunt leren bij het besef te blijven dat elke

de persoon er in feite niet is. Als dat zo is, hoeft zo'n

emotie, elke gedachte en elk oordeel in jou opkomt en

stroming niet onder de aandacht gebracht te worden,

nooit, ik zeg bewust nooit, de schuld is van een ander.

want dan is alles spontaan en definitief, en kan geen

Anders blijven er conflicten ontstaan met de schijn

doen af laten daar iets aan veranderen. Ik wil laten zien

bare andere mensen om je heen. Het begrijpen van

dat er in sommige zoekersverhalen wel degelijk iets te

non-dualiteit op zichzelf en alle theorien en verhalen

doen of te laten valt.

daarover, daar kun je soms wel wat aan hebben, maar

Beide benaderingen gaan uit van onpersoonlijk ge

in feite is de persoon dan nog bezig met pogingen zijn

waarzijn. En dan kun je zeggen dat er alleen bewust

bestaan te doorzien met behulp van het denken. Als

zijn is, alleen het filmdoek, en dat jij niet iets in de film

dat niet culmineert in 'gewoon er zijn' en in een to

bent, en het daar bij laten. Ik wil het daar niet bij laten.

taal 'ontoorlogen', heb je daar verder niks aan en komt

Ik wil anderen leren zien dat de film overal lijkt te zijn

blijvend geluk niet in je wonen als je Zelf. Dan blijf je

en tegelijkertijd alleen het filmdoek waar is. Het film

schijnbaar jojon.

doek is weliswaar het enige dat er is, de film bestaat

Waar ik je toe probeer uit te nodigen is om je in

niet, maar als iemand nog gelooft in de film, vind ik

zicht functioneel te laten worden in het leven zelf, om

het belangrijk om aan te geven op welke manier je de

de persoon als afgescheiden denken naar een soort

film als waarheid kunt kwijtraken, of in elk geval kunt

springplank te brengen en hem dan een vrije val te

doorzien als niet waar. Er zijn er die zeggen: daar valt

laten maken in dat wat hij is, de liefde van de draag-

niets aan te doen, en dat is in zeker opzicht ook zo,

240

241

maar in de praktijk van het dagelijks leven ligt het toch

van zijn envelop, en is bij hem uiteindelijk in elke

echt even anders in veel gevallen.

situatie het besef aanwezig dat hij nooit dat postze

Waar het mij dus om gaat is je uit te nodigen om

geltje Jan van Delden is geweest. In die zin denk ik

te zien dat er verschillende manieren zijn waarop het

dat het zinnig is om op de zoektocht in te gaan, zoals

Zelf zichzelf kan leren kennen. Alle wegen zijn van mij

het verhaal van de jantjes contra de rest van de wereld

uit mogelijk. Als achter elke ftlm het ene Hlmdoek de

lijkt door te gaan. Ik houd mensen een spiegel voor

drager is, kan elke ftlm een ontknoping hebben waarin

en nodig ze uit om eens heel goed te kijken, om er zo

tot het besef gekomen wordt dat in feite alleen het

achter te komen dat ze niet het gekende zijn, niet al

filmdoek bestaat. De mensen die op de een of andere

dat geklets in hun hoofd, maar het goddelijke, onver

manier of in bepaalde situaties nog geloven in de echt

anderlijke kennen ervan. Zo ben ik ook uit alle ver

heid van de film, en zo de heelheid van het onpersoon

halen geklommen en ben ik blijven zien dat ze niet

lijke gewaarzijn, van hun eigenste eigen, kwijt lijken

waar zijn, ook al lijken ze dat wel.

te zijn, probeer ik handvatten te geven die ze kunnen

gebruiken om zich daaraan te leren onttrekken en het
heel-zijn te stabiliseren in elke situatie.

Maar ook dan krijg je denk ik vaak het tegenargument

dat er niemand is om iets te doen ofte begrijpen.

Jij gaat er dus vanuit dat je die toestand al wel kunt ken
nen, maar dat je er dan nog mee moet leren omgaan in
de wereld.
Ja, voor veel mensen geldt dat. Er lijken in grote lijnen
twee basiswegen te zijn. De eerste is de weg waarbij na

Als een golf op zoek gaat naar de essentie, water, ont

het onmiddellijke, volledige inzicht de persoon meteen

komt hij niet aan de illusie dat er iets te zoeken valt.

definitief verdwenen is. Dit is voor mij eigenlijk theo

Pas als hij uiteindelijk thuiskomt en ziet dat hij al wa

rie, iets wat ik uit boeken heb gehaald, want zelf heb ik

ter is en nooit iets anders is geweest, doorziet hij dat

nooit met zo iemand contact gehad. In mijn geval is er

er helemaal geen sprake is geweest van een zoektocht.

tot nu toe altijd sprake geweest van een schijnbare weg

Maar tot die tijd vind ik het zinnig om binnen het

van innerlijke gerichtheid voor en/of na het inzicht.

verhaal van Jan aan te geven wat die zelf heeft meege

De mensen die deze tweede weg lijken te gaan, en dan

maakt en te wijzen op het feit dat we onpersoonlijk

maakt het niet uit of ze via het hoofd of via het hart

gewaarzijn zijn, en dat het mogelijk is om naar het

lijken te reizen, help ik niet door te zeggen: hou maar

filmdoek te kijken in plaats van naar de inhoud van

op, je bestaat niet eens. Dat is zoiets als tegen je kind

de film. Jan is daardoor losgeweekt als een postzegel

van vier dat aangekleed met een koffertje naast je bed

242

243

staat op zondagochtend en zegt dat het naar zijn werk

staan, van je ouders en je kinderen te houden, de afwas

gaat, zeggen: welnee, je gaat niet naar je werk.

re doen en net als ik een chaoot te zijn in het huishou

den. Het gaat erom dat je die twee aspecten moeiteloos

Het inzicht zelfis in jouw ogen dus niet het einde. je moet
nog leren het in het dagelijks leven, hoe illusoir dat infeite
ook is, een plaats te geven.

leert verenigen met elkaar.

Om het fllmdoek te kunnen zien, en te kunnen

blijven zien, moet je eerst volledig door de betovering

van de Hlm heen leren kijken en je veilig weren binnen

Kijk, toen ik zag wat mijn leermeester bedoelde en hij

de ongedeelde Eenheid. Dat kan een moeilijk proces

tegen mij zei: 'Jan, dit is her. Blijf daar', heb ik een tijd

zijn als je nog geloof hecht aan het idee dar het begrij

lang lekker in mijn eigenste eigen zijn zitten verwijlen

pen van de waarheid al voldoende is, terwijl je tegelij

en ervoer ik alleen maar het mooie in alles en zat ik he

kertijd nog anderen meent te ervaren die afgescheiden

lemaal in Gods zaligheid. Maar toen kwam ik er steeds

zijn van jezelf en die de oorzaak lijken te zijn van het

meer achter dat ik nog geen boodschapje kon doen

feit dat je niet gelukkig bent. Daarom geef ik aan dat je

zonder bonje te krijgen met iemand die voordrong.

altijd heel en veilig bent en dat elk oordeel en schuld

En dan ging ik vlug weer naar huis om daar weer in

gevoel direct doorzien kan worden als niet waar. Er is

dat verwijlen te kruipen. Dat probleem heb ik eerst

niet n weg, er zijn allerlei schijnbare wegen om thuis

moeten leren herkennen om het vervolgens te kunnen

te komen van nooit weggeweest, en dit is de mijne.

passeren, want op den duur kreeg het gevoel dat ik het

Mogelijk kan die je helpen de jouwe te ontmaskeren

was kwijtgeraakt steeds meer kracht. Maar geleidelijk

en te zien dat er maar n fllmdoek is en dat elk con

aan, met veel vallen en opstaan, heb ik mogen leren

tact niets anders is dan liefde die contact maakt met

om in alle situaties en interacties te doorzien dat het

zichzelf.

verhaal van 'ik' en 'jij' gewoon niet waar is, nooit waar
kan zijn. Het is weliswaar een omweg, maar ik zie veel
mensen die zo'n ogenschijnlijke omweg moeten ma
ken. Het leren doorzien van wat niet waar is, dat stuk
wordt veelal niet serieus genomen, of er wordt op zijn
minst geen aandacht aan geschonken. Het gaat erom
te doorzien dat elk verhaal van afgescheidenheid, van
losse personen die interactie met elkaar hebben, niet
echt is, en tegelijkertijd midden in het leven te blijven
244

245

staat op zondagochtend en zegt dat het naar zijn werk

staan, van je ouders en je kinderen te houden, de afwas

gaat, zeggen: welnee, je gaat niet naar je werk.

re doen en net als ik een chaoot te zijn in het huishou

den. Het gaat erom dat je die twee aspecten moeiteloos

Het inzicht zelfis in jouw ogen dus niet het einde. je moet
nog leren het in het dagelijks leven, hoe illusoir dat infeite
ook is, een plaats te geven.

leert verenigen met elkaar.

Om het fllmdoek te kunnen zien, en te kunnen

blijven zien, moet je eerst volledig door de betovering

van de Hlm heen leren kijken en je veilig weren binnen

Kijk, toen ik zag wat mijn leermeester bedoelde en hij

de ongedeelde Eenheid. Dat kan een moeilijk proces

tegen mij zei: 'Jan, dit is her. Blijf daar', heb ik een tijd

zijn als je nog geloof hecht aan het idee dar het begrij

lang lekker in mijn eigenste eigen zijn zitten verwijlen

pen van de waarheid al voldoende is, terwijl je tegelij

en ervoer ik alleen maar het mooie in alles en zat ik he

kertijd nog anderen meent te ervaren die afgescheiden

lemaal in Gods zaligheid. Maar toen kwam ik er steeds

zijn van jezelf en die de oorzaak lijken te zijn van het

meer achter dat ik nog geen boodschapje kon doen

feit dat je niet gelukkig bent. Daarom geef ik aan dat je

zonder bonje te krijgen met iemand die voordrong.

altijd heel en veilig bent en dat elk oordeel en schuld

En dan ging ik vlug weer naar huis om daar weer in

gevoel direct doorzien kan worden als niet waar. Er is

dat verwijlen te kruipen. Dat probleem heb ik eerst

niet n weg, er zijn allerlei schijnbare wegen om thuis

moeten leren herkennen om het vervolgens te kunnen

te komen van nooit weggeweest, en dit is de mijne.

passeren, want op den duur kreeg het gevoel dat ik het

Mogelijk kan die je helpen de jouwe te ontmaskeren

was kwijtgeraakt steeds meer kracht. Maar geleidelijk

en te zien dat er maar n fllmdoek is en dat elk con

aan, met veel vallen en opstaan, heb ik mogen leren

tact niets anders is dan liefde die contact maakt met

om in alle situaties en interacties te doorzien dat het

zichzelf.

verhaal van 'ik' en 'jij' gewoon niet waar is, nooit waar
kan zijn. Het is weliswaar een omweg, maar ik zie veel
mensen die zo'n ogenschijnlijke omweg moeten ma
ken. Het leren doorzien van wat niet waar is, dat stuk
wordt veelal niet serieus genomen, of er wordt op zijn
minst geen aandacht aan geschonken. Het gaat erom
te doorzien dat elk verhaal van afgescheidenheid, van
losse personen die interactie met elkaar hebben, niet
echt is, en tegelijkertijd midden in het leven te blijven
244

245

Isaac Shapiro
Het licht

van

het Nu

saac Shapiro werd geboren in

1950

in Johannesburg, Zuid

Afrika. Hij groeide op als oudste

kind in een joods gezin met vier
kinderen. Hij doorliep keurig de
middelbare school en hield zich
verre van de plaatselijke drugscene.
Maar toen hij in een boek van
LSD-goeroe Timothy 'Turn in, tune in, drop out'
Leary las dat een LSD-trip gelijkstond aan duizend
orgasmen per seconde, wilde hij dat ook wel eens
meemaken. Hij nam LSD en had een overweldigen
de ervaring van onvoorwaardelijke liefde. Die erva
ring maakte hem duidelijk dat de manier waarop de
meeste mensen tegen het leven aankeken niet klopte
omdat die onvoorwaardelijke liefde eraan ontbrak.

247

Voor hemzelf werd het daarentegen een leidraad in

betekent dat er niets veranderd, verbeterd of verwij

zijn leven.

derd hoeft te worden. De ervaring van dit moment

Op zijn 21 verhuisde Isaac naar Nieuw-Zeeland.

is totaal en omvat alles al. Het is wat we zijn. Door

Hij verdiepte zich in Mind Clearing, een techniek ge

onze aandacht te richten op onze onbewuste gewoon

baseerd op biofeedback. Het maakte zijn hoofd naar

tepatronen, die functioneren als cognitieve filters, kan

eigen zeggen inderdaad helder, maar hij had het ge

onze ervaring enorm veel ruimer worden - zo ruim

voel dat er meer moest zijn. Uiteindelijk besefte hij

dat het een herkenning van onze ware natuur mogelijk

dat 'aandacht' het kernwoord was: elke ervaring wordt

maakt.

bepaald door de manier waarop de aandacht gericht is.

Hij ging op Hawaii wonen en begon daar aandachts

Als ik het plan opvat om een gesprek met lsaac te orga

workshops te geven. Dat was een groot succes. Hij ver

niseren, komen we erachter dat mijn verzoek eigenlijk

diende goed en raakte wereldwijd bekend als de aan

te laat komt. Isaac zal de eerstkomende maanden niet

dachtsgoeroe, een titel waar hij bepaald niet blij mee

meer in Nederland zijn. Maar hij wil toch graag zijn

was. Voor goeroes was hij erg op zijn hoede.

zegje doen en stelt een skype-gesprek voor. Omdat hij

Het wekte dan ook grote verbazing dat hij in 1991

in Byron Bay, Australi verblijft, spreken we twee data

zelf een leraar in India opzocht. Hij ging naar Papaji

en twee tijdstippen af: een avond voor mij, en de och

in Lucknow. Zijn ontmoeting met deze leerling van

tend van de volgende dag voor Isaac. Dat klinkt inge

Ramana Maharshi veranderde zijn leven. Wat Papaji

wikkeld, en dat blijkt het ook te zijn. Isaac vergist zich

hem zei was dat hij misschien wel veel wist over aan

een dag. Tijd kan dan wel niet meer dan een idee zijn,

dacht, maar dat het nu tijd werd om de aandacht op

maar om elkaar te kunnen spreken moeten die ideen

de aandacht zelf te gaan richten. Voor Isaac viel op dat

wel parallel lopen. We maken een nieuwe afspraak, en

moment alles op zijn plaats.

ditmaal klopt alles. Voor mij is het negen uur 's avonds,

Tijdens zijn bijeenkomsten wijst Isaac zijn toehoor

voor Isaac zeven uur 's morgens. Op mijn computer

ders steeds weer op iets wat ze al weten, maar wat ver

scherm zie ik de ochtendzon zijn kamer binnenvallen.

duisterd wordt door de wijze waarop hun zenuwstelsel

lsaac schuift aan tafel met een enorme koffiemok in

is georganiseerd en hun denken functioneert. Dat is de

zijn hand. Hij is er klaar voor. Zijn stem kraakt een

onmiddellijke zintuiglijke ervaring van dit moment.

beetje. Of het door de slaap komt of door een pro

Het is alles wat we hebben en waar we op terug kun

bleem in de verbinding is onduidelijk. Het maakt niet

nen vallen. De wereld, ons lichaam, tijd, ruimte: alles

uit. We zitten bij elkaar, hier, nu, ook al ziet dat hier en

is niets anders dan een ervaring die nu plaatsvindt. Dat

nu er voor hem behoorlijk anders uit dan voor mij.

248

249

Isaac, waar verwijst de term 'non-dualiteit' volgens jou

naar?

over het universum hebben, maar ook het gevoel over

onszelf. Zodra onze aandacht gericht wordt op iets bui
ten onszelf, is er sprake van angst, een gevoel van een ik

Die verwijst naar dat wat is, naar wat werkelijk is. Onze

en een jij, en hoe ik in relatie tot jou sta, en al dat soort

aandacht is zodanig gefocust geraakt dat ze de ervaring

dingen. Je kunt zeggen dat dat een zekere overlevings

van 'mij' en 'jij' teweegbrengt. Maar dat is niet meer

waarde heeft, maar tegelijkertijd nemen we de wereld

dan een aandachcsgewoonte die de dingen anders maakt

als iets buiren ons waar, in plaats van iets binnenin ons.

dan ze in werkelijkheid zijn, want onze taal zet alles om

Want als we werkelijk diep kijken kunnen we zien dat

in zelfstandige naamwoorden, in objecten. We hebben

wat we de wereld noemen- materie, energie, ruimte,

het over een boom of een persoon, terwijl her in wer

tijd, leven, het universum- in feite allemaal een erva

kelijkheid meer werkwoorden zijn, zoiets als bomen en

ring voor ons is. En dat geldt ook voor ons lichaam.

personen. Het zijn processen die aan de gang zijn. Onze

Hoe weten we dat we een lichaam hebben? We voelen

ogen nemen tachtig procent waar van alles wat we waar

her, we kunnen het zien. We ervaren her. Het is een

nemen. Ze leren zich te richten op objecten. Maar een

ervaring die zich in ons voordoet. De hele ervaring van

baby heeft die gewoonte nog niet ontwikkeld. Als je

dit moment verschijnt in Bewustzijn. Nergens anders.

een baby in de ogen kijkt, krijg je vaak het gevoel dat je

En dat zet alles op zijn kop, want in plaats van dat ik

rechtstreeks bij hem naar binnen kijkt. Ogen zijn niets

me in het lichaam bevind, is het lichaam een ervaring

anders dan gaten die het licht binnenlaten. Dat kun je

die plaatsvindt in Bewustzijn. Het is dus het leven, of

zelf ook ervaren, zelfs nu, terwijl we met elkaar spre

Bewustzijn, of hoe je het ook noemen wilt, dat alles

ken. Stel je gewoon voor dat je ogen gaten zijn, en dar

ervaart.

het licht van her nu binnenstroomt. Je hoeft helemaal

geen moeite te doen om je blik ergens op te richten. Je
laat gewoon het licht van het nu binnenstromen. Veel

je zou dus kunnen zeggen dat Bewustzijn zichzelf er

vaart?

mensen geven aan dat er dan iets bijzonders gebeurt.

Elk gevoel van begrenzing verdwijnt dan.

Bewustzijn ervaart zichzelf, absoluut. Maar als je nog

dieper kijkt, zie je dat er eigenlijk niets gebeurt, dat er

Er wordt niets meer tegengehouden.

helemaal niets is.

Alles wordt toegelaten. Maar wat aan onze aandachts

Hoe komt het dan dat Bewustzijn zichzelf voortdurend

over het hoofd ziet?

gewoonte vast hangt is niet alleen het gevoel dat we

250

251

Dat komt door die aandachtsgewoonte, want die

Betekent dat dat het denken stopt als het lichaam niet

brengt een gevoel van ik en jij voort, en de indruk dat

langer verkrampt is?

er sprake is van een afzonderlijk bestaan, los van alle

andere dingen.

Het denken stopt dan. Dat wil zeggen: onnodig den

Is dat niet een kwestie van conditionering van het den

wilt, kun je nog steeds nadenken over hoe je dat gaat

ken?

doen.

Dat is secundair. We kunnen ook een gevoel van afge

je kunt nog autorijden.

ken stopt. Je kunt nog wel denken. Als je van A naar B

scheidenheid hebben zonder denken. Zolang de aan

dacht gericht blijft op objecten zal dat gevoel blijven

Je kunt dan nog autorijden, je functioneert nog steeds.

bestaan. In de eerste zeven jaar van ons leven spelen

Het functionele denken werkt nog steeds perfect, maar

gedachten nauwelijks een rol, en wat er gedurende die

het obsessieve denken, het denken dat het probleem

periode in je omgeving gebeurt, gaat bepalend wor

probeert op te lossen dat je niet op je gemak bent met

den voor de manier waarop je cellen reageren op het

het huidige moment, komt tot stilstand. Want zodra

leven. En als de cellen dan verkrampen, wat eigenlijk

er sprake is van een diepe ontspanning in het nu, valt

altijd het geval is, vertaalt zich dat in het gevoel dat de

dat denkniveau gewoon weg. Dat heeft dan niets meer

dingen niet ok zijn, dat er iets mis is. En het denken

te doen.

is niets anders dan onze vaardigheid om problemen op

te lossen. Dus zodra het gevoel opkomt dat er iets mis

Zou je het kunnen omschrijven als een vorm van ontwa

is, gaat ons denken ons proberen te helpen. Daar komt

ken?

het denken dus om de hoek kijken.

Tijdens mijn bijeenkomsten doe ik vaak een experi

Hier raak je een punt waar veel misverstand over be

ment waarbij ik mensen vraag of ze in staat zijn om dit

staat. Bewustzijn is altijd wakker. Bewustzijn heeft

moment als een kus van het goddelijke, van de geliefde

nooit het gevoel dat het niet wakker is. Wat het gevoel

te ervaren. En als mensen dat lukt- sommigen kun

heeft niet wakker te zijn is het ik-gevoel dat voortkomt

nen het niet omdat hun systemen te zeer getraumati

uit de aandachtsgewoonte en de denkactiviteit die

seerd zijn- dan zeggen ze altijd dat het denken stopt

plaatsvindt. Die zijn nooit wakker. Het hangt dus af

en dat alles goed is zoals het is.

vanuit welk perspectief je kijkt. Bewustzijn ontwaakt

nooit, het is altijd wakker. Maar er vindt wel een fun-

252

253

damentele verschuiving plaats als je de dingen gaat

Dat is ook nodig om je leven te kunnen leven.

zien vanuit het perspectief van Bewustzijn, in plaats

van vanuit het perspectief van het ik. Maar dan weet je

Ja.

gelijk ook dat je altijd Bewustzijn bent geweest en dat

er niets ontwaakt is.

Het is dus iets natuurlijks dat gedachten opkomen.

Ontwaken is dus een beetje een onhandige term,

want als het ik-gevoel erover hoort, wil het tot ontwa

Ja. Dat is helemaal geen probleem.

ken komen. Maar dat kan het nooit zelf doen, want
het ik-gevoel is al een activiteit.

Maar denk je niet dat mensen in het algemeen in een

soort collectieve waanzin leven, omdat ze ervan uitgaan

Ontwaken is dus eigenlijk het ophouden van een activi

dat ze individuen zijn?

teit.
Absoluut. Als we heel rationeel onderzoeken waar ons
Nou ja, eigenlijk niet eens het ophouden ervan, maar

lichaam begint en eindigt, en we zien dat het lichaam

de herkenning van die activiteit, en het zien dat die

niet zonder zuurstof kan ... en dat kun je heel makke

activiteit niets met jou te maken heeft. Het is gewoon

lijk onderzoeken; iedereen die daar niet van overtuigd

een activiteit die gericht is op de overleving van het

is kan een plastic zak over zijn hoofd trekken en kijken

lichaam.

wat er gebeurt, dat is meestal wel afdoende. Het li

chaam kan dus niet zonder lucht, dat valt heel makke

Maar het piekeren houdt wel op. je maakt je geen zorgen

lijk aan te tonen. En waar begint en eindigt de lucht?

meer.

Wat heb je nodig om te kunnen ademhalen? Daar heb

je de zon voor nodig, het hele ecosysteem, de natuur,

Ja, maar ook dat kan weer de kop opsteken. Het pieke

de hele planeet, alles. In feite heb je het hele universum

ren, en vergelijkbare activiteiten, kunnen weer terug

nodig om te kunnen ademhalen. Dus waar blijft dan

komen, maar ze worden gezien en niet langer serieus

die afgescheidenheid?

genomen. Ik ben niet erg goed thuis in de religieuze

Maar het probleem is dat het voor de meeste men

tradities, maar wat beschouwd wordt als sahaja sama

sen een concrete en voortdurende ervaring is dat ze

dhi, de hoogste natuurlijke staat van zijn, is geen toe

afzonderlijke individuen zijn, als gevolg van hun

stand zonder gedachten. Er kunnen dan wel degelijk

aandachtsgewoonte, en dat niemand hen ooit heeft

nog gedachten opkomen.

uitgenodigd om hun aandacht ergens anders op te

254

255

richten. Er is een hele mythe ontstaan rondom ver

lichaam om te gaan, en met onze buren en familie en

lichting, waardoor mensen proberen tot ontwaken

collega's, en met de natuur. We blijven maar rennen.

te komen, terwijl juist die pogingen het gevoel dat

Maar de natuur zit zo niet in elkaar. Als je naar wilde

ze niet ontwaakt zijn in leven houden. Ze zitten dus

dieren kijkt dan zie je dat ze alert zijn, maar niet ge

vast in een vicieuze cirkel die hen in leven houdt als

strest. Ze hebben een soort collectieve alertheid, ze let

individuen.

ten op, en als er gevaar dreigt wordt er adrenaline in

Ja, in feite is het krankzinnig, de manier waarop

hun systeem gepompt en staan ze klaar om te vechten

de mensheid functioneert. In die zin is het interessant

of te vluchten, maar zodra het over is worden

om nog een ander aspect te bekijken, en dat is stress.

zelf weer rustig.

ze

van

De manier waarop we omgaan met ons lichaam als er

sprake is van stress ... hebben we het gevoel dat we tijd

Klopt. Maar toen ik die vraag stelde over de collectieve

hebben om rust te nemen als we rust nodig hebben, en

waanzin waarin we leven, had ik het eigenlijk over het

dat we tijd hebben om fatsoenlijk te eten, of stouwen

gevoel van ajgescheidenheid, het gevoel een individu te

we gauw maar wat eten weg en drinken we er een kop

zijn. Is dat niet de kern van alle waanzin?

koffie bij? We gaan heel slecht met ons lichaam om,

we gaan slecht met andere mensen om, we gaan slecht

Nou, kijk, het n staat rechtstreeks in verband met

met de natuur om.

het ander.

Als dingen die in de weg staan.

Dat wil zeggen: de illusie van ajgescheidenheid creert

stress?

Precies, omdat we in de vecht- of vluchtstand staan.

Voor ons is iedereen eigenlijk niet meer dan een mid

Ik zou zeggen dat stress de illusie van afgescheidenheid

del om iets te bereiken. Mensen geven ons daar de

creert. Want de meeste mensen worden 's morgens

ruimte voor, of ze zitten ons in de weg. Zodra ons sy

wakker, en het eerste wat ze dan denken is 'Wat moet

steem gestrest raakt- en dat zijn we gewend, want we

ik vandaag doen?', en daarmee begint de stress. En dan

zijn opgegroeid in een stresscultuur, we hebben geleerd

is er meteen ook sprake van een 'ik' en een 'doen', en is

dat we nergens genoeg tijd voor hebben - leven we

het systeem al aan het rennen, ervaart het al druk.

in de waanzin, zou ik zeggen. Zodra er sprake is van

stress zijn we, door de manier waarop ons zenuwstel

Het staat dus al in de overlevingsstand vanafhet moment

sel functioneert, niet meer in staat om goed met ons

dat we wakker worden?

256

257

Ja, en dat houdt meestal pas op als we in slaap vallen.

welke manier dan ook wat aan? Helpt hij je? Voor de

En als we steeds maar in die overlevingsstand staan,

meeste mensen is het redelijk makkelijk in te zien dar

slapen we ook niet erg diep, want dan blijft het systeem

dat niet zo is.

in de vecht- I vluchtstand hangen, ook al heb je een

In dit verband gebeurt er in de bijeenkomsten die

gekeken. Het

ik houd vaak nog iets opmerkelijks. Als ik mensen

komt nooit volledig tot ontspanning, de stress heeft

vraag hoeveel van hen er zulke gewoonren op nahou

zich als het ware vastgezet in het gevoel dat het leven

den, steekt iedereen zijn hand op, en als ik vraag wat

een last is. Als je kijkt naar de enorme omvang van het

het pereenrage van de tijd is dat die gewoonren een

universum, van al die sterrenstelsels, en je kijkt dan

rol spelen, zeggen de meeste mensen 99,999% van de

weer hoe een cel functioneert, dan zie je in feite steeds

tijd. Het is dus duidelijk dat ze het grootste deel van

weer een wonder. Maar in plaats van het wonder van

de tijd een belangrijke rol spelen. Maar dan komt de

dat alles te zien en in een liefdesrelatie met het leven te

volgende vraag: als dat allemaal automatisch en onbe

leven, zitten we vast in een stressrelatie en ervaren we

wust gaat, wie doet het dan eigenlijk? Want het is wel

paar whisky's gedronken en naar de

tv

her leven als een last.

duidelijk dar jullie her niet doen. Het gebeurt gewoon.

Maar als de aandachtsgewoonte tot ontspanning

Het verschilt niet van ademhalen en voedsel verteren

komt, als de stress afneemt, dan begin je plotseling ie

en al die andere automatische functies. Het is het leven

dereen van buiten af aan te voelen. Je maakt binnen

zelf dat het doet. En dat is een erg belangrijke vaststel

jezelf contact met hun beleving van de werkelijkheid.

ling, want dan is identificatie met het lichaam of een

Want her gebeurt allemaal in jou. Je projecteert de

verondersteld 'ik' ook een automatische, onbewuste

dingen niet langer buiten jezelf, en je begint mensen

activiteit die door niemand gedaan wordt. En vanuit

steeds beter aan te voelen. Je weet war er in hen ge

dat ik-gevoel zeg je: ik heb her gedaan. Maar er is he

beurt omdat je weet war er in jezelf gebeurt. Het is een

lemaal niemand die zich met dat 'ik' gedentificeerd

volkomen andere manier van functioneren die ontstaat

heeft. Het is niet meer dan een automatische, onbe

doordat je onder ogen ziet dat er sprake is van onop

wuste gewoonte waarvan niemand zich de eigenaar

houdelijke stress, en dat die het gevoel voortbrengt dat

kan noemen.

we over onszelf hebben. En dan ga je je afvragen of die

Het probleem is dus dat als er sprake is van identifi

stress datgene is wat je bent. En ik denk dat het vrij

catie, er niet begrepen wordt hoe die plaatsvindt. Men

makkelijk te zien is dat het niet meer dan een gewoon

heeft nog steeds het idee: ik heb her gedaan. Zolang

te is, dat het niet is wat we zijn. Je stelt jezelf de vraag:

het ik-gevoel onze ervaring kleurt, zal er sprake zijn

is die gewoonte nuttig en bevredigend? Heb je er op

van schuld en schaamte, en daarmee komen er weer

258

259

nieuwe lagen bovenop de al bestaande lagen van illusie

kunt een gitaar pakken en zelfleren hoe je er geluid uit

te liggen die het zo moeilijk maken om te zien wat er

kan krijgen, maar als je niet eens weet hoe je het ding

nu eigenlijk gebeurt. Het is dus heel belangrijk dat ge

moet stemmen, gaat dat een hele tijd duren. Maar als

zien wordt dat er in feite niemand is die iets doet. Er is

er iemand tegen je zege: ok, dit is de manier waarop je

alleen maar Bewustzijn, er is altijd alleen maar Dat.

de gitaar moet stemmen, dit zijn een paar akkoorden,

dan gaat het allemaal een heel stuk sneller. De manier

De kern van de identificatie is dus het ik-gevoel. En als

waarop ons zenuwstelsel werkt, maakt helder zien erg

je daar doorheen kijkt, houdt de illusie van identificatie

moeilijk, en als iemand ontwaakt zonder dat er iemand

onmiddellijk op.

oplet wat er gebeurt- ik denk aan Byron Katie en aan

Ramana- gaat dat altijd gepaard met verwarring als

Precies. Dan zie je dat elke identificatie niet meer is dan

ze geconfronteerd worden met oude patronen en ge

een automatisch proces. Bewustzijn identificeert zich

woonten. Maar zo iemand zou ik geen leraar willen

nooit ergens mee. Het is altijd vrij, altijd aanwezig. In

noemen. Ik noem het eerder een vriend, iemand die

die context kunnen we de uitnodiging van Ramana Ma

meer gezien heeft dan jij en die je aandacht kan richten

harshi ook goed begrijpen. Zijn uitnodiging was: wat

op de dingen die voor jou van belang zijn.

je ogen ook zien, wie is zich daar van bewust? Het ant
woord moet zijn: dat ben ik. Wat hij in feite doet is de

ar richtte jouw leraar je aandacht op? t had je nog

aandacht verplaatsen naar Bewustzijn zelf Zolang het

niet gezien?

leven zich volgens oude gewoonten en langs gebaande

paden afspeelt, verzamelen we een hoop denkbeelden

Toen ik Papaji ontmoette, zei hij tegen me: 'Ok, je

en zien we niet helder wat is. Als dat heldere zien er een

bent al heel ver. Maar nu moet je je aandacht gaan

maal is, heb je al die denkbeelden niet meer nodig. Dat

richten op Bewustzijn zelf.' Toen hij dat zei, had ik

valt allemaal weg, je hebt ze niet meer nodig.

zoiets van: '0, natuurlijk, ds toch duidelijk!' Maar

het maakte toch een enorm verschil.

Had jij zelf een leraar nodig om tot dat heldere zien te
komen?

Kon je vanaf dat moment je aandacht elk gewenst mo

ment op Bewustzijn richten?

Ik geloof niet dat een leraar noodzakelijk is. Ik denk

wel dat een leraar je enorm kan helpen, maar nodig

Absoluut. Maar dat kan iedereen. Als we kijken wat

is het niet. Het is net zoiets als gitaar leren spelen. Je

aandacht eigenlijk is ... aandacht is een bewustzijnsfo-

260

261

cus. Het is alleen maar een focus, een richtpunt. En als

0, dat is een leuk verhaal. Ik had een ervaring van

herkend wordt dat die focus in Bewustzijn verschijnt,

non-dualiteit toen ik negentien was. Dat veranderde

en dat Bewustzijn er altijd is, dan gebeurt er iets, voor

de richting die mijn leven nam volledig. Zo wilde ik

al als je bij iemand bent die dat ook weet. Dan vindt

verder leven. Ik was nergens anders meer in genteres

er een bepaald soort communicatie plaats, en mensen

seerd, en ik hield me ook met niets anders meer bezig.

zien dat, herkennen het. Dat gaat heel snel, dat neemt

Op een gegeven moment was ik bezig met 'bewust

nauwelijks tijd in beslag. Dus als je iemand ontmoet

zijnswerk', en dat was heel erg gericht op bewust

waarvan het systeem beter afgestemd is op wat is, dan

wording van het feit dat onze aandacht onze ervaring

is dat een prachtige kans. Het geeft je zenuwstelsel

bepaalt. Daarmee reisde ik de wereld rond, en ik had

een kans die het niet krijgt als je alleen maar een boek

daar veel succes mee. Ik zag dat de manier waarop we

leest.

als diersoort functioneren niet lang meer vol te hou

den is, en ik wilde een betere manier van functioneren

Ik heb de indruk dat dat soort dingen vaak gebeurt tij

introduceren die de gang van zaken in de wereld zou

dens je bijeenkomsten: dat mensen dat gevoel van reso

kunnen veranderen.

nantie ervaren.

Ik was op dat moment niet erg onder de indruk van

goeroes, want ik had een hoop mensen naar Sai Baba

Ja, dat klopt, vooral als er een groep mensen bij elkaar

zien gaan en horen praten over wonderen die ze gezien

zit die allemaal met elkaar resoneren. Dat groeit uit tot

hadden, en mensen die naar Osho gingen . . . maar ik

een uiterst krachtig gevoel. Vaak gebeurt het dan dat

zag geen transformatie. Ik zag bij veel mensen die er

er iemand binnen komt lopen die helemaal niets weet

mee bezig waren dat hun spirituele ego's nog groter

over non-dualiteit, en dar die dan letterlijk binnen een

werden dan ze daarvoor al waren, en ik zag ook dat als

paar seconden in de stoel gaat zitten en gaat vertellen

je iemand op een voetstuk zet en hem hoger maakt dan

wat hij zojuist gevoeld heeft, zonder dat ik lang aan het

jezelf, dat je je dan op heel glad ijs begeeft. Ik vond het

woord ben geweest. Ze lopen dan letterlijk dat ener

eigenlijk nergens goed voor. Ik was dus behoorlijk op

gieveld binnen. En wie kan zich dat soort dingen toe

mijn hoede voor het hele goeroespelletje.

eigenen als ze gebeuren? Ze gebeuren gewoon vanzelf,

en dat is prachtig.

Op een dag hoorde ik een vriend die wel eens een

van mijn weekendbijeenkomsten had bijgewoond over
Papaji praten, en ik zag dat hij veranderd was, dat er

je bent hier op een keer over gaan spreken. Hoe is dat

een transformatie had plaatsgevonden. Ik vroeg hem

gegaan?

wat er was gebeurd. Hij zei dat het gebeurd was toen

262

263

hij naar Papaji was gegaan, en dat maakte iets bij me

Ondanks de vele bijeenkomsten die overal gehouden wor

los. Ik ging naar Papaji. Ik kon daar maar drie weken

den, blijven veel mensen zeggen dat de waarheid niet uit

blijven, want daarna moest ik weer naar Nieuw-Zee

gesproken kan worden.

land voor een paar bijeenkomsten. Toen ik eenmaal

in Nieuw-Zeeland was, kon ik niet meer doen wat

Maar ik kan wel de lagen blootleggen die de waarheid

ik daarvoor altijd had gedaan. Er was iets veranderd

verhullen. Dat gebeurt door te zien, door mensen uit

in mij, en ik zei tegen de mensen daar: sorry, maar ik

te nodigen om te zien, in plaats van ze informatie te

kan het niet meer. Hun reactie was: 'Nou, we hebben

geven, en door ze in een gesprek te laten voelen wat

zoveel gehad aan wat je eerder hebt gedaan bij ons.

ze zelf al weten. Ik stel vragen, bijvoorbeeld wat er ge

Als je iets nog beters hebt gevonden, willen we dat

beurt als je anders gaat kijken en je je ogen gaten laat

van je zien.' Ik zei dat ik daar helemaal niet geschikt

zijn waar het licht door naar binnen valt- dat soort

voor was, dat het nieuw voor me was en dat het al

dingen. Op die manier kunnen mensen ervaren wat er

lemaal nog een plaats moest krijgen. Maar ze zeiden:

gebeurt met hun gevoel van begrensd zijn en hun zelf

dat maakt ons niets uit. Doe het maar gewoon. Dat

gevoel, en hoe stress werkt. En dan gaan ze het zien:

was in feite mijn eerste satsang. Maar ik wilde me he

wow! Ze zien dat het zo in elkaar zit. Ik spreek uit wat

lemaal niet meer vastleggen. Ik wilde alleen maar naar

ik ervaren heb, wat ik ken.

Lucknow, om bij Papaji te zijn en alles in me op te

nemen. Ik wilde ophouden met al mijn activiteiten

Je laat hen ontdekken wat ze eigenlijk al weten.

en de tijd nemen om bij hem te zijn en alles tot in

mijn vezels door te laten dringen. Toen ik daar aan

Absoluut. Ik laat ze zien wat ze altijd al hebben gewe

kwam, riep hij me bij zich, en hij zei: 'Je hebt de di

ten.

amant gevonden. Nu wil ik dat je beschikbaar bent.'

En toen begonnen mensen me uit te nodigen. Ik heb
daar nooit iets voor gedaan. De uitnodigingen kwa
men gewoon binnen, en ik nam

ze

aan, en op een

bepaald moment vroegen een paar mensen aan me:

kunnen we een retraite bij je doen? Ik zei: wat is dat?
Nou, zeiden ze, we willen graag een weekend met je
doorbrengen. En zo is het gekomen. Ik heb het totaal
niet gepland, het is gewoon gebeurd.

264

265

Philip Renard

Bewustzijn is leegte die constant kent

hilip Renard werd in 1944,

tijdens de Hongerwinter, ge

boren in Amsterdam in een gezin

van

gereformeerde

ouders.

Hij

deed een opleiding aan de Riet

veld Academie, en werkte vanaf

1965 als typograflsch ontwerper

bij uitgeverij De Bezige Bij. In de
loop van de jaren ontwierp hij omslagen en binnen
werk voor boeken van o.a. Harry Mulisch, Hermann
Hesse en Carlos Castaneda. Tot 1980 bleef hij werk
zaam als graflsch ontwerper.
Op de middelbare school ontwikkelde hij een ster
ke belangstelling voor de spirituele dimensie van het
leven, in het bijzonder het zenboeddhisme, dat won
derwel aansloot bij de rebelse geest van hemzelf en zijn

267

generatie. In 1966 leerde hij de op non-dualistische

leest geschoeide latihan kennen, een door de Indo
nesir Bapak Subuh doorgegeven niet-conceptuele,
energetische oefening waarin je stilte leert ervaren in
alle beweging, en leegte in de vorm. Bapak noemde
zichzelf geen leraar, maar innerlijk had Philip toch een
gevoel met deze leraar dat op een soort leraar-leerling
schap neerkwam. Door Bapak leerde hij het grootse
van Niet-weren kennen.
Vanaf eind jaren zeventig werkte hij een paar jaar
als beeldend kunstenaar. Tijdens een persoonlijke cri
sis kwam hij in 1979 in aanraking met 'Padwerk'. Na
drie jaar opleiding daarin begon hij zelf mensen re be
geleiden in therapeutische sessies, en leidde hij ande
ren op in dit werk. Ongeveer vijftien jaar lang bleef her
therapeutisch begeleiden zijn beroep.
Vanaf 1982 werd hij enige jaren diepgaand ben
vloed door de Amerikaanse leraar Da Free John. Via
hem maakte hij kennis met geestelijke en religieuze
tradities waar hij nog niet mee bekend was. Met name
zijn kennismaking met Ramana Maharshi, die in de
jaren zestig begonnen was, werd hierdoor verder ver
diept. Ondanks zijn sterke affiniteit met Da Pree John
heeft hij die nooit als zijn leraar beschouwd.
In 1986 ontmoette hij Alexander Smit, die hij wel
als zijn leraar heeft ervaren. Via hem voelde hij zich
ook ingebed in de traditie van Nisargadatta Maharaj
en diens leraar Siddharameshwar. Dankzij de aanwe
zigheid en het onderricht van Alexander kwam hij eind
1987 tijdens een maandenlange retraite in Spanje tot
268

het besef van zijn wezenlijke natuur. Na die tijd was er

sprake van een periode van rijping, waarin hij verdere
invloeden onderging van Lakshmana Swami (een leer
ling van Ramana), Ganapatrao Maharaj (een leerling
van Siddharameshwar) en lsaac Shapiro.
Na een proces waarin het gevoelsaspeet en het in
zichtsaspect langzaam maar zeker begonnen samen te
vallen en hij uiteindelijk zijn eigen woorden leerde
vertrouwen, begon hij in maart 1999 met het geven
van satsang. Hierin nodigt hij iedereen die aanwezig is
uit zijn of haar innerlijke verhaal te onderbreken en te
kijken naar wat er al is: dit, nu, zonder weten, zonder
verhaal. Dat zien is vrijheid, je wezenlijke natuur.
In 2000 richtte hij de Stichting Advaya op, die hij
als middel beschouwt om het universele, voor ieder
mens geldende karakter van het non-dualisme te be
nadrukken. Vanaf2001 ontstond er door de regelmaat
van satsang een groep leerlingen (sangha) rond hem
met wie hij een hansconnectie voelt.
In oktober 2011 zag hij zich door aanhoudende
gezondheidsproblemen genoodzaakt de satsangs en
andere activiteiten te stoppen. Of dit een tijdelijk ka
rakter heeft, is nog onduidelijk.
De ontmoeting met Philip is allerhartelijkst. Ondanks
zijn slechte gezondheid maakt hij een energieke in
druk. Zijn boeken en artikelen suggereren wellicht dar
hij een uiterst serieuze man is, maar de werkelijkheid is
genuanceerder. Serieus is hij, maar er is ook veel ruimte
voor relativering en humor. Hij beschikt over een rijk
269

arsenaal aan verhalen en anekdotes die hij onbekom

... dan wordt het weer een object. Daarom moet je oppas

merd prijsgeeft. Met regelmaat loopt hij naar een van

sen als je het woord 'het Onveranderlijke' gebruikt, want

zijn boekenkasten om een werk tevoorschijn te halen

daardoor lijkt het al een object.

dat zijn woorden kan illustreren of kracht bijzetten.

Een facsimile van een handgeschreven tekstje van Ra

Ja, daarom zeg ik ook dat er niet iets 'buiten' mij is,

mana Maharshi roept een verdwenen wereld op. Zijn

buiten Bewustzijn. Dat kan gewoon niet. Dat is voor

oude bureau vol boeken kijkt uit op een winterse tuin.

mij

zo

diepgaand, want juist daardoor wordt Dit zo

Onder en tussen de vele woorden die uitgesproken

vrij, de huidige vorm, deze aanwezigheid, dit bestaan.

worden, blijft steeds een groot respect voor het inner

De vorm rijst op uit dat wat nooit aan iets vastzit.

lijk weten voelbaar dat we met elkaar delen.

Maar als je zegt: er is niets buiten mij, dan betekent dat

Ik heb dit boek Gesprekken over het Onveranderlijke

dat je zelfdat Onveranderlijke moet zijn, als je er vanuit

genoemd Bestaat er eigenlijk wel zoiets als het Onveran

gaat dat je er zelfbent.

derlijke?
Ja, dat is absoluut zo. Dat geldt voor iedereen. De
Nee. Omdat je het woord 'bestaat' noemt, zeg ik nee,

boeddhisten hebben ons in dat opzicht een heleboel

want bestaan is juist wat zich afspeelt, wat veranderlijk

aangereikt dat een verbetering is ten opzichte van de

is. Alles is constant in beweging, en dat zou je 'be

advaitische taal. Met name bepaalde aspecten van zen

staan' kunnen noemen, maar de werkelijkheid is altijd

en dzogchen bieden iets waarvan je kunt zeggen: ja,

hetzelfde, en die schenkt die beweging, continu. Het

dit is de hulp waardoor je niet in de valkuil stapt om

bestaan rijst daarin op. Het Onveranderlijke is dat wat

er toch weer een 'bestaan' van te maken - dat er een

het mogelijk maakt dat dit verrijst, deze aanwezigheid,

Absolute zou bestaan dat losstaat van de huidige aan

dit bestaan. Je zou het ook zo kunnen zeggen: 'Dat wat

wezigheid.

is' bestaat zelf niet, maar schenkt wel voortdurend alle

bestaan. Het Onveranderlijke kan nooit al iets op zich

Wt is het dan dat de boeddhisten ons hebben aange

zijn; dan zou het namelijk meteen een soort verande

reikt?

ring kennen, een begin, een grens, een verschil met

iets anders. Zodra je denkt: ja, maar het is er toch, het

Dat is het mollen van het idee dat het Absolute iets

bestaat toch ...

zou zijn. Want dat idee houdt het verlangen in stand

om het te willen bereiken. Dat is het kernpunt dat bij-

270

271

voorbeeld in de Hart-soetra zo mooi wordt verwoord:

daarin moet je niet steeds aankomen met: ik ben het

'Vorm is leegte, en leegte is niets anders dan vorm.'

Absolute. Maar alle termen moeten uiteindelijk wel

Dat berekent dat dat wat is, niet iets is, en daarom in

stukgemaakt worden. Alles, ook het woord 'ik'. Dan

de ware zin van het woord niet bestaat, het is leeg. Juist

blijft alleen nog over wat echt is, en dat schenkt alle

daardoor verschijnt alle vorm in volkomen vrijheid, en

veranderingen, de mooie dingen, de lelijke dingen ...

kun je alles vanuit die vrijheid beoordelen, en niet van

uit een oud programma. Zo'n oude conditionering,

En dat is wat je bent.

bijvoorbeeld schuldgevoel, of beschuldiging, steekt ra

zendsnel de kop op. Dat is de schoonheid, vind ik, dat

Ja, honderd procent.

als je eenmaal aanbeland bent bij het Onveranderlijke,

dat je dan voelt: o, maar nu kunnen we in vrijheid

En alsje dat wat je bent 'ik' noemt, kun je dat woord dus

met elkaar omgaan, nu kunnen we het oneens zijn met

weer wel gebruiken.

elkaar zonder boos op elkaar te worden of elkaar er

gens van te beschuldigen. We gaan elkaar niet meer

Ja, dat heb ik ook gedaan in Ik is een deur.

bedriegen of zo. Al die lulligheden blijven dan gewoon

achterwege.

Maar als mensen gewoon zeggen: k liep naar buiten:

verwijst dat 'ik' dan ook nog ergens naar?

Een van je boeken draagt de titel Ik is een deur. ar

verwijst het woord 'ik' volgens jou eigenlijk naar?

Ja, dat is de vorm, die mag toch gewoon naar buiten

lopen? Dat is heel onschuldig.

Het woord 'ik' draagt een zekere dubbelheid in zich,

waardoor het voor jezelf duidelijk moet zijn waarover

Toch blijft 'ik' een lastig woord. Wint het is te koppelen

je het hebt. Ik is ook geen deur, natuurlijk. Als je heel

aan het Onveranderlijke dat iedereen is, maar ook aan

hard gaat roepen dat 'ik' niet bestaat, dat het ego niet

het waanidee een afoonderlijke entiteit te zijn.

bestaat, dan kan het zijn dat je denkt geen verantwoor

ding meer af te hoeven leggen voor dingen die je doet

Het gaat om de bereidheid om goed te blijven kijken.

en die anderen benadelen. Je kunt dan gaan zeggen:

Wam er is steeds de mogelijkheid om het Onverander

'Maar dat deed ik niet. Ik bestaat toch niet?' We heb

lijke te herkennen, om elkaar aan te kijken en te zeg

ben ook zoiets als menselijk verkeer - bijvoorbeeld

gen: wij verstaan elkaar, en wat er gezegd wordt kun

in de man-vrouw-verhouding speelt dat een rol - en.

nen we meteen beoordelen vanuit die leegte, vanuit

272

273

Dat wat Is. Want je weet dat je Dat bent, dat dat al het

Ik vind dat niet zo'n bezwaar. Wij zaten daarnet ook te

geval is. Het is er al. Het hoeft dus niet bereikt te wor

praten over jouw en mijn herinneringen en belevenis

den - het

kan niet bereikt worden. Dat wat je zoekt

sen, en ik ervaar dat niet als problematisch, ook al weet

is de hele jd al het geval. En dat wordt door al die

ik dat het slechts verschijnselen binnen Bewustzijn zijn,

zoekbewegingen uitgesteld of weggeduwd. Elke zoek

en niet meer dan dat. We kunnen er ook nog boeken

beweging is in feite een ontkenning van dat wat al het

bij pakken, dat zou nu ook nergens op slaan, maar het

geval is. Waar het eigenlijk om draait is dat de vraag

zou desondanks geen ware hindernis vormen.

losgelaten moet worden

hoe je daar kunt komen.

Ja, en daarmee onzinnig.

Ik zie vaak dat mensen maar aan het zoeken blijven, wat
vreemd lijkt als men al glimpen heeft gezien van wat wer
kelijk is en het 'ik' doorzien is. Wtlarom blijven ze dan
toch zoeken en beginnen ze steeds weer van voren afaan?

Terwijl men juist op die vraag een antwoord wil hebben.

Ik geloof dar je die waarom-vraag niet kan en mag stel

De hoe-vraag is in feite overbodig.

len.
Ja, dat gebeurt steeds, en dat is ook war in flitsjes dui
delijk kan worden. Maar omdat het zo in ons systeem

je denkt dat het iets onvermijdelijks is?

ingebakken zit, lijkt de zoektocht naar de waarheid

vaak op een verslaving.

Ja, ik neig er steeds meer naar om dat te denken. Het

is een gelukzalig iets om je leven eraan te wijden dat

En in het intermenselijk verkeer wordt de aandacht ook

steeds weer getrokken naar het denkbeeldige onderscheid
tussen ik en jij.

anderen tot herkenning van hun ware natuur mogen

komen. Daarbij is het onvermijdelijk dat de herken
ning ook vaak weer wegvalt - volgens mij zit daar her
probleem nier.

Ja, maar dat is toch geen probleem?

Wtlar zit het probleem dan wel?

Mensen kunnen daar dan toch weer in gaan geloven, ook
al hebben ze flitsen gezien van de illusie ervan. Op het
moment dat je het in een gesprek weer over 'ik' en Jij'
hebt, worden die begrippen weer realiteit.
274

Het punt is dat er meestal niet een bereidheid is om

met de eigen beperking om te gaan. De zoeker is juist
gaan zoeken om

verlost te worden van die beperking,

275

hij hoopt of gelooft echt dat in de veronderstelde rea

voor mijn gevoel liep

ik naar de tram. Als een ander

lisatie die beperking beindigd is. Het is daarom nodig

dan zegt: 'Nou, dat was niet meer dan een idee', dan

dat je die beperking zo diep tot je door laat dringen dat

blijf ik toch zeggen: het was mijn gevoel dat ik daar liep.

je je daarin eigenlijk alles laat afpakken. Dat je bereid

Als je zou vragen:

bent nu te sterven, en dat de werkelijkheid het hele

geconfronteerd worden met het Onveranderlijke. Daar

maal mag overnemen - overigens niet als een bezwaar

past geen woord meer op. Maar dan treedt daarin iets

tegen deze beperkte vorm. Deze vorm is geen hinder

op waarmee je je wel eventjes kunt identificeren, met

nis in dit opzicht. Integendeel, deze vorm is vloeiend,

die lopende vorm, of met de gewaarwording dat je een

en hij is genoeg. Het lastige van het onderricht is dat

verkeerd kaartje koopt of zoiets. En als je dan de vraag

de woorden van een zoeker of leerling wel helemaal

stelt: 'Wie overkomt dit?', dan kun je meteen even mee

kunnen kloppen, zelfs letterlijk een verwoording van

maken dat alles wegvalt. Geen enkel ik-gevoel. Maar het

'realisatie', maar dat het

volgende moment moet je weer handelen, moet je wel

gevoel dat je erbij krijgt een

totaal andere werking heeft. Juist dit onderwerp van de

'Wie loopt?', dan zou je wel meteen

even een nieuw kaartje kopen of de tram verlaten.

eigen beperking ontglipt vaak de mogelijkheid om het

in woorden te communiceren.

En dat gebeurt dan op basis van een soort ik-gevoel?

je schrijft ergens dat 'ik' eigenlijk een gevoel is.

Ja, of vanuit een stroom waar je helemaal geen zeg

genschap over hebt. Een tijdelijke identificatie. Het

Ja, het komt gewoon langs.

gebeurt gewoon. Dat is gewoon jouw baksel, hoe dat

in elkaar zit, het is een geheel. Tja, dat is gewoon een

Als gevoel, meer dan als concept ofidee?

wonderbaarlijk iets. Maar het woord 'ik' verschaft je

wel de mogelijkheid om te zien dat je altijd uit de

Het gaat om

'the sense ofI'. Het gevoel 'ik'.

Vaak wordt er gezegd dat 'ik' niet meer is dan een idee.
Dat vind ik te star. Ik kan daar niet in meegaan, omdat

zelfde ogen kijkt. Er zijn geen twee ikken.

t had Ramana Maharshi naar jouw idee voor ogen

toen hij mensen adviseerde om zichzelfde vraag te stellen:
'Wie ben ik?'

het veel vloeiender is dan dat. Ik heb het woord 'gevoel'

gebruikt in de hoop dat dat voor veel mensen herken

Nou, ik denk dat hij dat in de eerste plaats deed om

baar zou zijn. Als je naar de tram loopt, kun je zeggen:

dat dat op hemzelf een enorm effect had gehad. Die

276

277

fundamentele vraag heeft in feite alles bij hem in gang

Het zou kunnen dat een koan wel een vergelijkbaar

gezet toen hij die doodservaring op zijn zestiende had,

effect geeft, maar ik zie toch een duidelijk verschil.

en hij zich afvroeg: wie gaat er dan dood, wie sterft

Bij een koan is de mogelijkheid om een 'goed' of 'ver

hier, wie, wie? En ik moet zeggen dat ik ook in het

keerd' antwoord te geven, terwijl dat na een vraag als

aanreiken van mijn inzicht aan anderen gemerkt heb

'Wie ben ik?' helemaal niet kan. Ramana liet via deze

dat ik steeds weer op die vraag blijf terugkomen. Maar

vraag alleen maar de stilte zijn werk doen. 'Wie ben

ik heb gaandeweg ook een andere vraag ontdekt die

ik' laat de hele zaak stilvallen, en dat kan een enorme

dezelfde kracht heeft. Die vraag heb ik zelf wel op een

impact hebben.

bepaalde manier geformuleerd, maar die was naar vo

ren gekomen bij het lezen van twee tekstfragmenten

Anderzijds zie ik dat mensen vaak het gevoel hebben dat

uit I Am That van Nisargadatta Maharaj. Toen ik die

het gewoon niet waar kan zijn wat er in alle helderheid

las, realiseerde ik me opeens dat als je deze vraag in

tot ze doordringt.

een bepaalde verwoording stelt, er precies hetzelfde

gebeurt als bij de vraag van Ramana. Er valt dan iets

Dat zie je in een satsang vaak gebeuren. Dan gaat ie

weg, volkomen weg, iedere identificatie. Het verstand

mand 'Ja, maar ...' zeggen, en dan is het de taak van

blijft dan plotseling totaal verstoken van voedsel- iets

de leraar om te zeggen: je kunt en mag bezwaren op

wat bij andere vragen niet gebeurt. Ik heb die vraag

werpen, maar doe dat nu even niet. Laat het inzicht nu

geformuleerd als: 'Wat maakt dat ik dit als zo werkelijk

gewoon zijn werk doen. Je ziet nu iets, dus stel dat 'ja,

beleef?' Want kennelijk wordt dit als werkelijk beleefd.

maar' even uit. Die tegenwerping komt heus nog wel

We gaan er niet steeds vanuit dat we in een illusie le

op, maar laten we daar nu niet op reageren. Laat het

ven. Dus: wat maakt nou dat dit als zo werkelijk be

zakken, wen eraan. Dan kan het rijpen.

leefd wordt?
Misschien is dat wel de belangrijkste functie van een
Daar is eigenlijk geen antwoord op te geven.

satsang.

Zie je nu dat er hetzelfde gebeurt als bij die vraag van

Volgens mij wel. En dan mag je het in de tussentijd

Ramana?

gerust hebben over 'ik dit' en 'jij dat', want dat is on

schuldig. En intussen krijgt het inzicht de kans om te

Het is denk ik net zoiets als het effict dat een koan kan

rijpen.

hebben.
278

279

In Ik is een deur zeg je ergens dat het erom gaat om tot

van waarachtigheid zou ontstaan die het Onverander

de grens van het ervaarbare te gaan en dan te stoppen met

lijke als uitgangspunt heeft, en niet als eindpunt van een

zoeken naar dat wat je bent.

zoektocht. Het ging er mij helemaal niet om om allerlei

tradities te ontdekken of te vergelijken, maar om die

Ja, dat is waar we het nu steeds over hebben. Dat we

soepelheid te leren, zodat je door taal op zich heen kan

het ervaarbare wel eerst heel helder moeten krijgen

kijken, en woorden weer als nieuw kan gebruiken.

-we moeten niet vaag zijn- maar dat we dan toch

uitkomen bij iets onbenoembaars. Het interessante is

Om te proberen onder woorden te brengen waar we het

dat leraren daar totaal verschillende dingen over kun

met z'n allen die hier mee bezig zijn over eens zijn.

nen zeggen die allemaal waar zijn. Het is dan aan ons
om te leren over die verschillen soepel te worden. Het

Juist! Op een gegeven moment spreken we misschien

gaat er volgens mij om dat we zelf een taal leren han

een taal die door mensen van de meest uiteenlopende

teren die authentiek is, die van binnenuit komt. Dat is

tradities verstaan kan worden.

volgens mij alles wat we nu te doen hebben.

Als je zo'n taal gebruikt, zijn paradoxen denk ik moeilijk

En als die taal dan volkomen harmonieus en consequent

te vermijden. Maar ik heb het gevoel dat zodra er sprake

opkomt, dan weet je dat er gesproken wordt vanuit een

is van een paradox- bijvoorbeeld dat er wegen naar be

besefvan het Onveranderlijke.

vrijding bestaan, en tegelijkertijd ook niet-je heel dicht

bij de waarheid zit. De waarheid wordt volgens mij het

Dat denk ik ook, ja.

zuiverst middels een paradox tot uitdrukking gebracht.

Het leerproces van de Leerling is eigenlijk het Leren ver

Volgens mij is dat inderdaad zo. Nisargadatta deed dat

staan van de leraar.

vaak in I Am That. Alexander Smit, mijn leraar, deed

dat ook. Daardoor werd ik zo door hem geraakt. Ik

Zo zie ik het ook. Ik heb in mijn boek Non-dualisme

had bij hem het gevoel dat ik kon zeggen wat ik wilde,

dan ook geprobeerd om de diverse talen die er op dit

en dat ik vaak gelijk had, maar hij wist toch altijd mijn

gebied worden gesproken in elkaar te laten vloeien en

gelijk weer onderuit te halen, omdat het niet meer dan

dat wat werkelijk identiek of verschilloos is zichtbaar te

een concept was. Dan zei hij: 'Jouw gelijk wil niet zeg

maken. Dus om los te komen van 'ik ben boeddhist' en

gen dat je daarmee de waarheid te pakken hebt.' Won

'ik kom uit de advaita-hoek'. Ik hoopte dat er een taal

derbaarlijk. Er wordt dan iets onder je uit gezaagd.

280

281

Dat gebeurde bij mij tenminste, waardoor mijn liefde

Ik denk iets daarvan wel te voelen in het gezelsc.

voor die teaching, of dat soort teaching, heel groot is

rondom mij, wat tot voor kort een regelmatig ge1 .

geworden. Dat het werkelijk nier rechtstreeks en op

schap was van ongeveer veertig mensen. Daar zat een

rationele wijze aangewezen kan worden, maar dat je

aantal mensen bij die gaandeweg

er desondanks over mag spreken. Er hoeft geen vinger

delijkheid gekomen zijn, waarvan ik zeg: ja, dit is alles

op de mond.

wat er over te dragen valt. Ongeveer twee jaar geleden

tot

voldoende dui

Hij had nog een hele mooie uitspraak in dat ver

was er een leerling die zei: ik voel een totale toewij

band. Als iemand zijn gelijk wilde halen, zei hij wel

ding, en tegelijkertijd kan het me niks schelen wat

eens: je slaat de spijker op zijn kop-en dan zag je die

je zegt. Ik vond dat een hele mooie uitspraak op dat

ander toch al een beetje gaan glimmen-maar je slaat

moment. Ik beaamde hem ook hardop, en we lachten

de plank volledig mis! Dan zag je die persoon weer

een tijd naar elkaar, maar de diepte ervan drong pas de

helemaal inzakken.

nacht daarna tot me door. De volgende ochtend heb

ik hem meteen aangesproken. Ik zei: wat jij gisteren

Maar dat moment is nu juist het belangrijke moment!

zei, is wat mij betreft het antwoord op wat ik altijd heb

bedoeld, maar ik wist niet dat het zo verwoord kon

Ja, geweldig, h?

worden. Ik heb het vaak geprobeerd te verwoorden,

Atmananda, n van de leraren waar je diepgaand door

mooi vonkend bij elkaar. En later hebben er op een

benvloed bent, heeft gezegd dat devotie een middel kan

vergelijkbare manier herkenningen plaatsgevonden bij

zijn om tot bevrijding te komen, maar dat die devotie

een aantal mensen waarvan ik echt duidelijk voel: ja,

dan alleen gericht mag zijn op de leraar. Ben je het daar

dit is constant, dit blijft doorgaan. Dus vanuit totale

mee eens?

devotie, waarbij er ook letterlijk sprake is van buigen,

maar hier kwam het voor mijn gevoel eindelijk heel

kunnen zeggen dat het tegelijkertijd niks uitmaakt wat

Ja en nee. Ik ben her er enerzijds mee eens, want ik

ik zeg. Er is dan een paradoxaal soort onverschilligheid

heb gemerkt dat het een enorme hulp kan zijn. Maar

ontstaan- geen 'fuck you' -onverschilligheid, nee, het is

meteen daarna zeg ik toch ook weer: snij het door. Ik

juist heel liefdevoL Ik noem het wel eens 'toegewijde

zie leraarschap als een tijdelijk iets.

onverschilligheid'.

Ik denk dat devotie, mits die oprecht is, op enig moment

Een onpersoonlijke vorm van devotie.

op natuurlijke wijze overgaat in dankbaarheid.

282

283

Het is ook hier weer een mooi samengaan van tegenge

opinie zijn. Daarom is het volgens mij zo belangrijk

stelden: onpersoonlijk, en toch ook persoonlijk. En die

dat je zicht krijgt op waar het nog ervaarbaar is dat het

devotie kan zo een hulp zijn om bij die plekken te komen

eenvoudigweg zo is en ook niet anders kan zijn. Iets

die je anders rationeel nooit kunt aanraken. Daar heb ik

kan niet uit Bewustzijn gaan.

in mijn satsangs steeds ruimte voor geboden. Maar het

wonderbaarlijke wat er daarnaast in een satsang kan ge

Dus is elke vorm, elke manifestatie, ook Bewustzijn.

beuren, is dat er een energie kan hangen die je helemaal

niet meer kan benoemen, een ongrijpbare stilte.

Dat kun je zo zeggen. Manifestatie is dan wel een af

geleide vorm van Bewustzijn, net zoals liefde een afge

Ik herken dat wel. Andere leraren zeggen hetzelfde: dat

leide vorm is van het eerste beginsel, van niet-weten.

het de stilte tussen het antwoord en de volgende vraag is

Niet-weten is daarom nog 'heiliger' dan liefde. Eerst is

waar het eigenlijk om gaat.

er niet-weten, en daarna komt de rest. Dat heeft het

boeddhisme ons ook duidelijk proberen te maken.

Daar ben ik het helemaal mee eens.

En ook Nisargadatta zegt het met zoveel woorden. In

dzogchen, een van de non-dualistische vormen van

Misschien wordt dan voelbaar dat Bewustzijn samenvalt

boeddhisme, wordt het hoogste beginsel aangeduid

met zijn inhoud.

als 'leegte', en het kennende beginsel, dat er onlosma

kelijk mee verbonden is, wordt steeds als tweede ge

Dat kan niet anders.

noemd. Dus eerst wordt je alles afgepakt, maar daarna

wordt meteen gezegd dat dat afpakken er niet kan zijn

Er zijn ook mensen die zeggen: je hebt Bewustzijn, en

zonder het meemaken ervan. Ze brengen steeds onder

je hebt manifestatie. Die zien dat als twee verschillende

de aandacht dat dat een onverbrekelijk geheel is, deze

dingen.

twee. Dat is het Onveranderlijke, waarin de verander

lijke manifestatie oprijst, de dans van het bestaan. De

Natuurlijk, je kan die sprong wel maken, je kan aan

onverbrekelijkheid van deze twee, van niet-weten en

indelingen doen, en daar zie ik ook het nut van in,

kennen, dat is eigenlijk het hele geheim. Bewustzijn is

maar als je kijkt naar wat een verschijnsel eigenlijk is,

leegte die constant kent, waarin het bestaan in vrijheid

dan zie je dat er sprake is van een volledige harmonie

opkomt. Dat is het grote wonder. En die objecten, ja,

of vrede tussen het verschijnende en dat waaraan het

die dansen maar voort, en die vormen helemaal geen

verschijnt. Dat is iets wetmatigs, dat kan niet eens een

belemmering voor dat kennen.

284

285

Unmani

Altijd leven in niet ..weten

iza Hyde groeide op in een

joods

Zuid-Mrikaans

gezin

in Londen. Als kind was ze ervan

doordrongen dat ze niets wist. Ze
dacht hierin een buitenbeentje te
zijn ten opzichte van de mensen
om haar heen, en deed haar uiterste
best om bij hun wereld te horen en
zich keurig aan de regels van de samenleving en religie
te houden. Ze wilde zijn zoals iedereen. Maar gaande
weg haar jeugd begon ze de hypocrisie van die religie
en het gedrag van de mensen om haar heen te zien. In
haar ogen deed men alleen maar alsofmen de wereld,
elkaar en God begreep. Dat verwarde haar, maar tege
lijkertijd maakte het haar woedend op de wereld, die
voor haar steeds betekenislozer en vlakker werd. Soms
286

287

liep ze uit wanhoop de straat op zonder uit te kijken.

Na haar maand bij Dolano was elke motivatie tot zoe

Toen Liza 17 was, vertrok ze naar Isral. Ze woonde er

ken volkomen verdwenen. Ze verbleef nog enkele ja

in een kibboets en studeerde

de universiteit van Tel

ren in India en Australi, om ten slotte terug te keren

Aviv. Een mislukte liefdesaffaire was zeven jaar later de

naar Engeland. Daar voelde ze een sterke behoefte om

aan

aanleiding om opnieuw alles achter zich te laten. Via

met haar familie en vrienden van vroeger te delen wat

Japan en Thailand kwam ze in India terecht, waar ze

er in de voorafgaande jaren gebeurd was, maar haar

aan een spirituele zoektocht begon. In de ashram van

herkenning van het absoluut gewone van haar niet-we

Osho in Poona kreeg ze de naam Unmani, Sanskrit

ten werd niet door hen begrepen. Uiteindelijk besloot

voor 'voorbij het denken'. Ze deed vipassana-meditatie,

ze er een boek over te schrijven, dat in 2007 uitkwam

ben het leven zelf.

regressietherapie en encountergroepen. Vaak danste ze

onder de titel Ik

uren achter elkaar. Desondanks was en bleef ze onge

werd ze door vrienden gevraagd om over haar niet-we

lukkig met zichzelf en de wereld, wat uiteindelijk uit

ren te spreken, en begon ze een eigen website, www.

mondde in totale wanhoop en sucidaliteit. Haar leven

not-knowing.com. Sinds die tijd houdt ze bijeenkom

van zoeken naar een identiteit en vluchten voor de wer

sten in Engeland, Europa, de VS. en Australi, waar ze

kelijkheid had een definitieve wending nodig.

een deel van het jaar woont. Inmiddels heeft Unmani

In die tijd hoorde Unmani over een Duitse zenle

Niet lang daarna

de naam van haar website veranderd in

.dieto

www

rares, Dolano, een voormalige leerlinge van Osho en

love.com, naar de titel van haar tweede boek. 'Je zou

Papaji. In dat verband hoorde ze voor het eerst spreken

kunnen zeggen dat deze herkenning een soort 'brug'

over het begrip 'ontwaken'. Hoewel ze erg bang was

is tussen tijd en tijdloosheid. Er is maar n moment

voor wat het met haar kon doen, voelde ze de nood

in de tijd nodig om te zien dat tijd niet bestaat. Op

zaak om Dolano op te zoeken. Die gaf haar echter te

dat moment is er niemand die iets herkent. Blanco.

kennen dat ze alleen welkom was als ze bereid was te

Een moment van niet-denken waarin de ervaring niet

sterven. Ze schreef Dolano: 'Ik denk dat ik bereid ben

gelabeld, begrepen of in bezit genomen wordt. Een

om te sterven.' 'Je kunt komen', schreef Dolano te

tijdloos moment waarin alle begrenzingen wegvallen,

rug, 'als je zeker weet dat je bereid bent te sterven.'

evenals elke vorm van afgescheidenheid. Deze herken

Dat dwong Unmani om werkelijk alles op te geven. Ze

ning is een sterven en een onophoudelijk loslaten, een

bleef een maand bij Dolano en zag in die periode haar

tijdloze vrije val van niemand in het niets.'

oorspronkelijke niet-weten bevestigd als de natuurlijke

staat van zijn. Dat deed haar ontwaken tot haar werke

Ons gesprek vindt plaats in het Ambassade Hotel. Als

lijke identiteit als het leven zel(

ze tegenover me plaatsneemt, valt haar toegankelijk-

288

289

heid en haar vrouwelijke aanwezigheid als eerste op.

ming, 'Meetings in not-knowing', zorgt ervoor dat ik

Ze steekt niet onder stoelen of banken dat ze zin heeft

niet op het denken ga vertrouwen en geen geloof hecht

in een gesprek over wat haar beweegt en interesseert.

aan de dingen die ik denk te weten.

Ze lacht makkelijk en drinkt haar koffie met zoveel

In de bijeenkomsten praat ik nog steeds veel over

melk dat hij op thee lijkt. Koffie, thee, het maakt haar

niet-weten. Want het is meer dan alleen maar een

niet zoveel uit. Gaandeweg wordt duidelijk dat deze

waarschuwing aan mezelf. Sinds mijn kindertijd gaat

frle vrouw in al haar kwetsbaarheid, die ze moeiteloos

het altijd over niet-weten. Alle andere mensen leken

toont, gedreven wordt door een grote innerlijke zeker

van alles te weten, terwijl ik het gevoel had: '0 jee, ik

heid. Haar uitdrukking van het Onveranderlijke, zegt

weet het niet, en al die andere mensen lijken het wel

ze, is steeds meer veranderd in een 'free-flowing, cou

te weten'.

rageous song, somehow.' Ze spreekt haar woorden uit

met een licht verbaasde uitdrukking op haar gezicht.

Ben je daardoor je zoektocht begonnen?

Dat is haar zekerheid: dat ze niets zeker weet. 'Alles wat

gezegd kan worden is een verhaal, en niets meer dan

Ja, ik ging op zoek naar een identiteit. Ik denk dat de

dat. Het enige wat ik ken en wat ik ben, is dit, hier.'

zoektocht in gang werd gezet door het gevoel dat ik er

Ze glimlacht en roert in haar kopje. Natuurlijk heeft

niet bij hoorde - op school, en zelfs nog eerder. Vanaf

ze gelijk. Wat we delen zijn niet de woorden, maar de

mijn peutertijd totdat ik een jaar of zes was, zat ik al

ervaring van een vrije val in het niets.

tijd toe te kijken hoe andere kinderen aan het spelen

waren. Ik wist niet hoe dat moest. Ik begreep niets van

Unmani, je bijeenkomsten worden 'Meetings in not-kno

wing' genoemd Warom heten ze zo?

het leven.

Dat vond je niet fijn?

De term 'niet-weten' blijft me eraan herinneren dat ik
niets weet. Als leraar kun je een houding aannemen

Nee. Ik bedoel, toen ik klein was keek ik gewoon toe.

van 'Ik weet iets, en dat ga ik iedereen vertellen'. Maar

Maar als je wat ouder wordt kan dat niet meer. Mensen

dat is helemaal niet het doel van mijn bijeenkomsten.

vragen je om mee te doen, ze willen dingen van je we

In feite is het juist omgekeerd. Ik weet echt helemaal

ten, ze vragen dingen aan je, zoals je lievelingskleur, of

niets. Het is echte, naakte kwetsbaarheid, en steeds als

wat je later gaat doen als je groot bent, dat soort dingen.

het denken zich ermee bemoeit is dat een poging om

Je bent genoodzaakt om met anderen om te gaan, en dat

mijn naaktheid te verhullen, te beschermen. Die bena-

vond ik best eng want ik wist niet hoe dat moest.

290

291

Had je dan geen verlangens en voorkeuren?

voelden in mijn mond- een beetje rubberachtig. Mijn

vader vertelde dan aan anderen dat ik geen champig

Nee. Als mensen me vroegen: 'Wat is je lievelings

nons lustte, en iedereen ging ervan uit dat dat een vast

kleur?', dan wist ik gewoon niet wat ik moest zeggen.

staand feit was. Maar later is mijn smaak veranderd, en

Dat weet ik nog steeds niet. Dat is niet veranderd. Ik

nu eet ik wel champignons.

weet nog steeds niet wat mijn lievelingskleur is. Waar

meet je dat aan af?

Ik was als kind dus best onzeker, en door de bijeen

komsten 'Meetings in nor-knowing' te noemen geef ik
uiting aan mijn dankbaarheid voor her kind dat altijd

Ook geen lievelingsmuziek bijvoorbeeld?

in 'niet-weten' leefde. Dat is nog steeds niet veranderd,

maar de manier waarop daar uitdrukking aan gegeven

Nee, niets. Ik bedoel, waar meet je dat aan af? Waar

wordt tijdens de bijeenkomsten is moediger geworden.

moet je het antwoord zoeken? Waar kan ik dat verhaal

Dat doe ik niet bewust, ik merk alleen maar dat het zo

vinden?

is. Ik zeg nu op een manier die meer moed vereist, hoe

het zit.

Nou, sommige muziek klinkt bijvoorbeeld mooier dan

andere. Zo simpel is het.

Heb je daar dan moed voor nodig?

Ja. Nou, ik merk wel dat het lichaam meer ontspant

0 ja, absoluut. Ik weet nog dat ik heel onzeker was

in bepaalde situaties met bepaalde muziek en bepaalde

roen ik er mee begon - niet over de herkenning van

mensen en smaken. En wat er dan kan gebeuren is dat

wie ik werkelijk ben, maar in mijn manier van uit

het denken zich ermee gaat bemoeien en zegt: aha, dus

drukken. In het begin voelde het helemaal niet goed.

mijn lievelingskleur is ... Het doet die bewering en

Mijn hele lichaam verkrampte als ik her probeerde. Oe

dan is het zo. En dan sta je niet meer open voor andere

woorden bleven aan de oppervlakte hangen. Dat was

kleuren en andere smaken. Bij mij gebeurt dat niet.

heel pijnlijk. Ik kon her nier onder woorden brengen.

Er kan zich dus een voorkeur voordoen, maar op een an

Wetje ook hoe dat kwam?

der moment kan je voorkeur weer anders liggen.

Misschien had ik niet echt het vertrouwen dat die
Precies. Ik weet nog dat ik als kind geen champignons

herkenning zichzelf rot uitdrukking kon brengen. Ik

lustte. Ik had moeite met hun smaak en hoe ze aan-

vertrouwde toch meer op het denken, op mijn geheu-

292

293

gen. Ik probeerde me steeds te herinneren hoe het was.

Dat lijkt intussen wel bijgetrokken te zijn.

Maar daardoor werd het allemaal steeds pijnlijker. Uit

eindelijk ben ik gestopt om er over te spreken. Als het

Nou ja, uiteindelijk begon ik te spreken, en toen was

onderwerp aan bod kwam, zei ik gewoon niets.

het goed, verbijsterend goed eigenlijk, en toen ben ik

Dar ging een aantal jaren w. Toen ben ik gaan schrij

meer bijeenkomsten gaan houden op die manier. Zelfs

ven, en in dat schrijven heb ik mijn eigen stem gevon

nu begin ik nog steeds met stilte, omdat ik niet weet

den. Door het schrijfproces leerde ik erop te vertrouwen

wat ik moet zeggen. Ik wacht tot ik wel weet wat ik wil

dat de herkenning zichzelf tot uitdrukking kon bren

zeggen, tot het komt en het spreken me de werkelijk

gen. Toen ik dat boek eenmaal geschreven had - het

heid van het moment intrekt. De manier waarop het tot

werd toen net uitgegeven- vroeg een vriend of ik op een

uitdrukking wordt gebracht is in eerste instantie altijd

bijeenkomst wilde spreken. Ik weet nog dat ik daar op

wat voorzichtig, maar mettertijd is het steeds meer een

twee tegenstrijdige manieren op reageerde. Aan de ene

soort moedig lied geworden dat vrijuit gewogen wordt.

kant dacht ik: '0 jee, dat kan ik echt niet, ik heb niets

Dar wordt ook weerspiegeld in de titel van mijn tweede

te zeggen, daar ben ik te verlegen voor', etcetera. Maar

boek, Die to love. In het verleden was ik wat terughou

tegelijkertijd had ik iets van: 'Ja, dit klopt. Hiervoor leef

dend in het gebruik van het woord 'liefde', omdat men

ik'. Beide reacties kwamen op, en uiteindelijk ben ik het

sen er zoveel verschillende meningen op nahouden over

toch gaan doen. De eerste keer was ik doodsbang. Er

wat dat woord betekent. Sommigen worden afgeschrikt

waren maar een paar mensen op die bijeenkomst ge

door het woord 'liefde'. Maar ik blijf het gebruiken, net

komen, en de helft daarvan waren vrienden van me.

als 'niet-weren'. Daarmee ondermijn ik het denken van

Toen ik zei dat ik niets te melden had, zei een van

mijn vrienden: 'Nou, dan zeg je toch niets!' Dat was

degenen tegen wie ik spreek, en wijs ik hen op wie ze

werkelijk zijn en wie ik werkelijk ben.

een soort openbaring voor me. Ik dacht: 'Ja natuurlijk,

dat kan ik in ieder geval doen!' En zo ging het ook.

Ik zei een hele tijd niets, want ik wilde niet spreken

je zei datje bijeenkomsten veranderd zijn. Wt is het effect

daarvan op de mensen die je bijeenkomsten bijwonen?

vanuit ideen en concepten. Ik wilde niet de veilige

weg kiezen. Het was verschrikkelijk om dat aan men

Dat verandert ook, vooral tijdens de retraites. De bij

sen bloot te geven, om te wachten en niets te zeggen

eenkomsten vormen steeds vaker de introductie tot de

tenzij het rechtstreeks uit de bron van de werkelijkheid

retraites. Die retraites zijn zeer intens. Mensen weten

kwam. Ik weet nog dat ik helemaal trilde. Ik wist niet

gewoon niet wat er met ze gebeurt. Dat weet ik zelf

waar ik moest kijken.

ook niet, dat heb ik rotaal niet in de hand. Ik heb nu

294

295

een paar retraites gedaan, en ik weet nu zo'n beetje hun

verloop, maar eigenlijk gaat alles volkomen spontaan.

Er zijn leraren die zeggen: als het inzicht er is, dan is het
klaar.

De deelnemers belanden vaak van de hemel in de hel

en weer terug. Ze maken hele processen door, ze gaan

Dat kun je zo zeggen: dat er een soort dood heeft

van depressie naar euforie.

plaatsgevonden, en dat dat niet meer terug te draaien

is. Toch zie ik het meer als een langdurige verlieserva

Herken je dat vanuit wat je zelfhebt meegemaakt?

ring die zich in het dagelijks leven voortzet. Je verliest

oude overtuigingen, oude gedachten, oude pijn, en je

Ja, absoluut. Mijn tijd in India bij mijn lerares Dolano

wordt steeds opener, steeds opener ...

was ook zo. Alleen spreidde alles zich toen over een
langere tijdsperiode uit. Mijn eigen retraites duren een

En dan wordt alles lichter.

week of tien dagen, en mensen worden er volledig in

ondergedompeld. We doen van alles. We doen spelle

Ja, absoluut. Dat geldt voor de bijeenkomsten, maar

tjes, we masseren elkaar, we dansen, we doen creatieve

ook voor het leven in het algemeen. Alles wordt open.

dingen en oefeningen, gaan grenzen over, doen allerlei

Daar komt geen eind aan. Als iemand zou zeggen: 'Ik

maffe dingen. Het is heel speels allemaal. Vooral te

ben er, ik ben klaar. Ik heb het inzicht, en nu houdt

gen het eind wordt het steeds speelser en lichter. Waar

alles op', dan zou ik dat alleen maar arrogant vinden.

we over praten tijdens de bijeenkomsten wordt dan in

Het is arrogant om te denken dat je een eindpunt be

actie omgezet. Want waar we het dan eigenlijk over

reikt hebt, om vervolgens alle deuren te sluiten. Als je

hebben, is over lichter zijn, speelser, opener, vrijer. Ik

zegt: 'Ik ben er', beperk je jezelf alleen maar. Zelfs als

moedig mensen aan om hun woorden en die van mij

je zegt: 'Ik ben verlicht' of'Ik ben absolute openheid',

in daden om te zetten en werkelijk contact te maken.

dan kan dat wel waar zijn, maar als je niet bereid bent

Daarom vraag ik ze om samen dingen te doen en de

om ook dat te verliezen, zit je toch nog ergens in vast.

angsten onder ogen te komen waar ze ht tijdens de

bijeenkomsten over hebben.

Mensen zoeken over het algemeen niet naar die openheid

Ze zoeken naar de zin van het leven.

Het is een soort rijpingsproces.

Het leven heeft helemaal geen zin. En dat wordt vaak
Die rijping gaat altijd door. Ik kan me niet voorstellen

gehoord als een soort donkere, pessimistische bewe

dat die ergens stopt.

ring waar je somber van wordt. Maar dat bedoel ik er

296

297

niet mee. Het leven is geen zinloze hel of zoiets. Maar

het leven en wie ik ben. En sterven aan de liefde is de

zo wordt de zinloosheid van het leven vaak wel gezien.

dood van wie ik denk te zijn en een vervloeien met de

En dan zegt men: 'Waarom zou ik dan nog willen le

allesomvattendheid van de liefde. Ik gebruik het liefst

ven? Dan zou ik net zo goed de hele dag in bed kunnen

het woord 'sterven', want dat weerspiegelt die moed

blijven liggen of mezelf van kant kunnen maken.' Op

waar ik het eerder over had.

een bepaalde manier had ik dat ook als tiener. Ik was

depressief, en een paar keer wist ik echt niet meer waar

jouw leraar in India vroeg je toch ook om te sterven voor

ik het moest zoeken. Dan dacht ik: 'Ik kan mezelf net

de waarheid?

zo goed van kant maken. Het leven heeft geen zin, alles
is volkomen zinloos.' De meeste mensen zorgen ervoor

Ja, dat klopt. En er was inderdaad sprake van een soort

dat ze die bodem in hun depressie niet bereiken ...

dood.

Dat snap ik.

Kun je uitleggen wat er toen gebeurde?

Ja, het is eng. Maar eigenlijk zou ik mensen juist willen

Er was geen specifiek moment waarvan ik kan zeggen:

stimuleren om dat wel te doen. Dat klinkt afschuwe

toen gebeurde het. Ik was een maand bij haar, en door

lijk, maar werkelijk alles kwijtraken is in feite niet iets

dat ik in de tijd daarvoor helemaal was vastgelopen,

deprimerends. Het geeft een enorme vrijheid als je al

was ik behoorlijk wanhopig. Ik wilde zo graag horen

les verliest en de zinloosheid van alles ziet. Dan zijn er

en begrijpen wat ze zei.

geen grenzen meer, dan hecht je je nergens meer aan.

Je hebt niets meer te verliezen. Dat is vrijheid.

Wt zei ze dan?

Eigenlijk is dat sterven aan de liefde.

Ze stelde elke vorm van identiteit ter discussie, van

uit de basisvraag 'Wie ben ik?' Dat was het begin. Ik

Ja, dat is het.

was wanhopig bezig daar grip op te krijgen: wie ben

ik eigenlijk? Achteraf was het maar goed dat ik zo ge

Wt betekent het woord 'liefdl in jouw ogen?

spannen en gemotiveerd was, want uiteindelijk zag ik

in dat het allemaal niet nodig was, dat wie ik ben niet

Precies hetzelfde als niet-weten. Ik verwijs naar de al

die heilige graal is waar ik zo wanhopig naar op zoek

lesomvattendheid ervan. De liefde omvat alles, net als

moest. Het was er altijd al geweest. Ik herkende dat dat

298

299

het was waar ze naar verwees. En toen dacht ik: is dat

gelijks. Het was gewoon een ontkramping, zo van '0,

nou alles? Het moet toch meer om het lijf hebben dan

dus ik ben ok!' Het was een positieve bevestiging dat

dit? Ik kon het niet geloven. Maar toen ik eenmaal had

alles wat ik ben en alles wat ik doe prima is en niet fout

herkend dat dat het was waar ze het over had, vielen er

kan zijn. Dat was een soort dood voor mij. En dat was

allerlei concepten en misvattingen en valse ideen over

ook nodig, want alles behalve dat komt alleen maar

mezelf en het leven van me af.

neer op het spelen van denkspelletjes.

Maar centraal stond de herkenning dat je dit al wist toen

Hoe kan niet-weten gekend worden?

je nog een kind was?

Het kan niet gekend worden.

Ja, dat kwam weer op de voorgrond te staan. Als kind
wist ik het altijd al, maar daardoor had ik ook altijd het

nt als het gekend wordt, moet het wel om een heel

gevoel dat er iets mis met me was. Ik had altijd gedacht

speciaal soort niet-weten gaan.

dat wie ik was iets was wat alleen bij mij hoorde en dat
alle andere mensen iets anders waren, dat het echte men

Ja, als het gekend wordt gaat het om 'Ik denk dat ik het

sen waren en dat ik alleen maar een soort leegte was.

weet'. Maar niet-weten betekent letterlijk niet weten.

Maar toen ik Dolano erover hoorde praten, besefte ik

En juist in het niet-weten wordt het gekend. Dat valt

dat het helemaal niet iets was wat alleen bij mij hoorde.

onmogelijk te begrijpen. Het is een paradox die ner

Die leegte, waarvan ik altijd heb geweten dat ik dat ben,

gens op lijkt te slaan, maar dat niet-weten is eigenlijk

beperkt zich niet tot mijzelf. In werkelijkheid zijn er he

gewoon openheid. Waar ik naar verwijs is de achter

lemaal geen beperkingen. Ook al lijken anderen echte

grond van alles wat we denken te weten of te voelen.

mensen te zijn, of zich als zodanig voor te doen, in feite

Het is geen object, en daarom kan het ook niet begre

maken ze gewoon deel uit van die leegte.

pen of gekend worden als object. Voor iemand die op

zoek is kan dat heel frustrerend zijn. Die ziet het feit

Toen Dolano dat bevestigde, was de verwarring verdwe

over het hoofd dat hij is wat hij zoekt. Hij is op zoek

nen?

naar het subject, naar zichzelf, en denkt dat dat een

object is dat hij nog niet in bezit heeft.

Ik begreep toen dat er niets mis met me was. Dat bracht

een enorme ontspanning met zich mee. Het ging niet

je hebt ooit gezegd dat het een van onze sterkste verlangens is

gepaard met een fantastische lichtexplosie of iets der-

om volledig te verdwijnen. \.%ar wijst dat verlangen op?

300

301

We verlangen naar wie we werkelijk zijn, en dat is

Ja, het is een ander woord ervoor. Je kunt ook zeg

eigenlijk een verlangen om te verdwijnen. We verlan

gen dat zoeken een speciaal soort denken is. Het is een

gen ernaar dat te herkennen en erin te verdwijnen.

vastgrijpen, iets voor 'mij' gedaan zien te krijgen. Het

We verlangen naar rust, vooral als we op zoek zijn.

versterkt het idee dat ik mijn probleem moet zien op

De meeste mensen zijn ergens naar op zoek en dat

te lossen. Het gaat dan niet over het repareren van het

vraagt een hoop inspanning. Het is hard werken en

lichaam, maar over het repareren van 'mij', en daarmee

het put je uit. Dat verlangen om te verdwijnen of te

wordt het feit over het hoofd gezien dat er helemaal

sterven is te vergelijken met het gevoel dat we heb

niemand is om gerepareerd te worden. We proberen

ben na een lange werkdag. Dan willen we alleen nog

steeds weer dat probleem op te lossen, dat gevoel dat

maar naar bed, dan willen we slapen om het allemaal

er iets ontbreekt, en daarmee zien we over het hoofd

te laten verdwijnen.

dat er niemand is met een probleem dat opgelost moet

worden.

t gebeurt er dan in feite? Is het zo dat de zoektocht

eindigt en dat je daardoor verdwijnt, of is het zo dat je
verdwijnt en dat daarmee de zoektocht ten einde komt?

wijzen is niet wat de zoeker wil horen. De zoeker wil

Dat gaat samen. De zoektocht zelf is alleen maar het

over het hoofd zien. Dat zaagt min of meer de poten

denken dat zijn werk doet door te suggereren dat er

onder hun stoel vandaan, en dat kan heel frustrerend

iets niet klopt, dat er iets ontbreekt. Het beeldt zich in

zijn, want ik geef geen antwoord op hun vragen. Het

dat dat probleem opgelost moet worden. En dan be

kan zijn dat ze een vraag stellen, maar ergens anders

gint de zoektocht naar het antwoord op dat probleem.

antwoord op krijgen. Maar eigenlijk beantwoord ik

Waar ik in de bijeenkomsten naar probeer te ver

een methode horen, een manier om zijn probleem op
te lossen. Maar waar ik naar verwijs is datgene wat ze

Het denken doet dan iets heel natuurlijks. Als je jezelf

hun vraag wel degelijk, alleen niet op de manier die ze

snijdt, gaat het denken na wat het kan doen om het

willen horen. Als ik ze een of andere techniek zou ge

bloeden te stelpen, bijvoorbeeld een pleister pakken

ven die hen van het onaangename gevoel zou kunnen

of de dokter bellen. Het doet wat het moet doen: het

afhelpen dat er iets ontbreekt, zou dat hoogstens een

probeert het probleem op te lossen. Denken is dus niet

tijdelijke oplossing zijn, en zouden ze vervolgens weer

het probleem.

naar iets anders gaan zoeken. Het wordt pas gehoord

als het wordt gehoord. Tot dan wordt het gehoord als

Maar denken is wel een vorm van zoeken.

een techniek, een oefening of iets dergelijks. En dat is

niet wat ik bedoel.

302

303

Een van de dingen waar je veel nadruk op legt, is over

komen, en zien wat het werkelijk is. Ik vraag mensen:

gave aan het leven. En jij zegt dat die overgave al het

'Kun je nu op dit moment een poging doen om tot

geval is, niet?

overgave te komen? Kom op! Laat eens zien of je het

kunt!' En dan kunnen ze het zelf ervaren, zonder af

Overgave is een ander woord voor niet-weten of liefde.

te gaan op wat ik zeg, en kunnen ze lachen om waar

Het is wat ik van nature ben, wat jij bent. Ik sta er al

ze mee bezig zijn. Dan kan er een ontspanning in

absoluut open voor, en heb me al overgegeven aan alles

hen plaatsvinden, en kunnen ze zien dat ze zich daar

wat verschijnt in dit. Natuurlijk hoort het denken dat

helemaal niet druk over hoeven te maken, dat het al

en trekt het dat gegeven naar zich toe, net als alle an

helemaal goed is.

dere dingen. Het hoort het woord 'liefde' en probeert

dan liefde te 'doen'; het hoort het woord 'niet-weten'

Zie je mensen op zo'n moment ook ontspannen en tot

en probeert dat te doen. Je kunt niet proberen tot

overgave komen?

overgave te komen, want dan is het geen echte over

gave, dan is het nog een vorm van denken: 'Ik moet tot

Ja. Het is een vrije val richting kwetsbaarheid.

overgave proberen te komen'.

Veel mensen vinden kwetsbaarheid eng.

En dat is eigenlijk een vorm van weerstand
In kwetsbaarheid zit ook angst. Een lichamelijk gevoel
dat denken,

van onzekerheid kan dan nog steeds opkomen. Dat

zien dat 'Ja, inderdaad, er is denken, en ja, er is weer

is bij de kwetsbaarheid inbegrepen, net als elk ander

Waar ik het over heb is je overgeven

aan

stand, en die weerstand maakt deel uit van wie ik ben'.

ongemakkelijk of pijnlijk gevoel. Meestal proberen we

In feite heeft die weerstand nergens weerstand tegen.

zulke gevoelens te ontlopen, proberen we net te doen

Die doet alleen maar alsof, die denkt dat er weerstand

alsof ze er niet zijn. Maar het zijn lichamelijke gewaar

geboden wordt, en is lief en onschuldig daarin.

wordingen, en ze maken ook deel uit van niet-weten of

Het leven is al volledige overgave. Daarom vraag

liefde. Dat niet-weten is niet iets positiefs of negatiefs.

ik niemand om iets te veranderen. Want proberen om

Het staat voor alles open. Het omvat alles wat er in

dat niet meer te proberen is nog steeds een vorm van

verschijnt. En dat kan dus ook een lichamelijk gevoel

proberen. Ik adviseer mensen niet om iets te doen,

van onzekerheid of angst zijn. Niet-weten kent geen

wat dan ook. In onze dialogen onderzoeken we wat

voorkeuren, het wil niet dat iets er wel of juist niet is,

echt is. We kijken naar dat pogen om tot overgave te

het wil niets veranderen.

304

305

Het omvat alles.

Ik kan er natuurlijk wel naar verwijzen als dat nodig is.

Als iemand me vraagt wat ik gisteren heb gedaan, kan

Het omvat alles, ja. Het heeft geen bedoeling met me,

ik daar natuurlijk wel iets over zeggen.

er zit geen verhaal aan vast, het is niets meer of minder

dan een gewaarwording.

Maar dat is dan alleen maar een verhaal?

Maar voor jou is die kwetsbaarheid iets bevrijdends?

Dat is alleen maar een verhaal. Het gaat niet echt er

gens over. Ik vind mezelf niet terug in zo'n verhaal. Ik

Ik voel me nergens van bevrijd.

vind mezelf niet terug in herinneringen aan het verle

den. Want als ik je het verhaal vertel van wat er toen

Maar er is wel iets veranderd voor je.

gebeurde, gaat het niet over mij. Ik vind mezelf er to

taal niet in terug. Ik vind mezelf alleen nu terug, in dit

Als ik daarover na zou denken, zou ik bijvoorbeeld

moment.

kunnen zeggen: 'Ik voel me nu meer bevrijd dan een

paar jaar geleden'. Maar ik denk daar helemaal niet
over na. Dat is gewoon een oud verhaal dat ik zou
kunnen nalezen, maar ik heb niet het gevoel dat het
over mij gaat.
Is er dan helemaal niets veranderd voor je?
Nou ja, als we het boek van mijn leven opendoen wel.
Maar daarvoor moet ik wel een beroep doen op het
geheugen. Daar heb ik meestal geen zin in.
Dus je hebt niet het gevoel dat het verleden werkelijk is

gebeurd?

306

307

Hans Laurentius
Niet vechten, niet vluchten,
maar

H
-

ans

Laurentius

voelen

(1964) was

vanaf zijn latere tienerjaren

al lezend, schrijvend, zuchtend en

zingend - naarstig op zoek naar een

uitweg uit de tamelijk verstikkende
onhelderbeid en onwaarachtigheid
die hij om zich heen en in zichzelf
constateerde. Hij las boeken over
psychologie en westerse filosofie, maar het eerste boek
dat werkelijk iets in hem losmaakte was de Tao te Tsjing.
Zonder te begrijpen wat hij las, explodeerde er iets in
hem dat het wel begreep. Later stuitte hij op het werk
van J. Krishnarnurti. Dat raakte hem dermate, dat hij
een jaar lang uitsluitend werk van deze leraar las.
Tussen

1994 en 1998 volgde Hans opleidingen tot

spiritueel therapeut en docent spirituele therapie o.l.v.

309

met name Ad Stemerding. In deze periode kwam ook

dat er geleefd kan worden vanuit een dieper besef dan

advaita op zijn pad. Bij Nisargadatta vond hij de hel

enkel het denken of de emoties. In zijn ogen is vrijheid

derheid die hij zocht, bij Ramana Maharshi de liefde.

een uiting van een vrij functionerend energiesysteem,

Beide leraren maakten de 'innerlijke leraar' bij hem

een energetisch weten en de afwezigheid van zelfbeper

wakker en leidden een transformatie in die het zoeken

king. Hij beschouwt dat als de natuurlijke toestand en

deed stoppen en een proces van ontmanteling in gang

het einde van alle zoeken.

zette. Het sleutelen aan zichzelf hield op. Hij werd

Naast zijn huidige werk maakt hij de laatste jaren

naar eigen zeggen 'ongeneeslijk zichzelf '. In de jaren

weer muziek. Hij bracht enkele cd's in eigen beheer uit

tussen 1998 en 2009 leidde hij honderden satsangs,

en plaatste diverse songs op Myspace.

sessies, weekendbijeenkomsten en retraites, zowel in

het land als op zijn centrum de Horizon. Aanvankelijk

Ik zoek Hans op in zijn nieuwe huis annex werkruim

had hij de illusie dat zijn boodschap zo eenvoudig over

te in een bosrijke omgeving in Noord-Limburg. Als

te brengen was dat men na het bijwonen van enkele

ik binnenkom staat hij op een toetsenbord te spelen.

satsangs 'klaar' zou zijn. Maar gaandeweg besefte hij

Of hij nog even wat kan afmaken. Natuurlijk. Koffie?

dat zelfrealisatie slechts een begin is. De doorwerking

Graag. Hij vertelt dat er momenteel weer veel muziek

en belichaming ervan in relaties, werk en het dagelijks

in hem opborrelt. Hij geniet er zichtbaar van. Als hij

leven vormt in zijn ogen de werkelijke essentie. In die

klaar is verhuizen we naar de naastgelegen ruimte,

periode verschenen er boeken, satsang-cd's en vele ar

een oase van stilte en rust. Mooie spullen, schilderij

tikelen en columns van zijn hand.

en aan de muur, kleden op de vloer, wat boeken, een

Enkele jaren geleden stopte Hans plotseling met

bank en een gemakkelijke stoel. We hebben elkaar al

het geven van satsangs. Tegenwoordig richt hij zich

vaker ontmoet, maar voor het eerst hebben we alle

met name op individueel werk, maar geeft hij ook met

tijd voor een gesprek. We delen een grote liefde voor

enige regelmaat een dagworkshop. Daarin draait het

Ramana Maharshi en andere leraren. Boeken worden

maar om n ding: volledig mens zijn, jezelf leren zijn

uit de kast gehaald. Uren glijden ongemerkt voorbij.

in de diepste zin van het woord. Daartoe dienen alle

Net als ik besluit dat het tijd wordt om te gaan, komt

emoties en innerlijke conflicten aangegaan, doorleefd

er iemand het erf oprijden. Afspraak voor een indi

en herzien te worden. Dat kan leiden tot een ener

viduele sessie. Afscheid vloeit soepel over in verwel

getische verschuiving die veel meer inhoudt dan een

koming. Wellicht is dat wat hij bedoelt met een vrij

conceptuele verandering. De versterking van het in

functionerend energiesysteem. Onderweg naar huis,

voelingsvermogen en de intutie maakt het mogelijk

en ook de dagen daarna, merk ik dat het gesprek mijn

310

311

accu voelbaar heeft opgeladen. Ik kan beginnen aan

En daarmee valt alles wat persoonlijk is 'eruit

mijn boek.
En dan is er ook niets goed of slecht. Die categorien

Hans, kunje iets zeggen over wat non-dualiteit ons vertelt

over onszelf.

kleven aan het ik. En dat ik wil vaak van de ene pool
naar de andere pool verhuizen. Dan denkt het: o, iden
tificatie is niet goed, ik moet alleen maar absoluut Be

Eigenlijk zijn we allemaal multi-dimensionaal. Dat be

wustzijn zijn. Maar dan schuif je van het ene extreem

tekent dat je jezelf als heel concreet kunt ervaren, bij

naar het andere, en het is in feite noch het ene, noch

voorbeeld als de identificatie met het lichaam heel sterk

het andere. Elke munt heeft twee kanten. Je bent zowel

is. Dan ben je een heel concreet iets. Maar,

het an

lichaam/denken/voelen, als het naamloze. Je bent het

dere eind van het spectrum, kun je jezelf ook ervaren als

tegelijkertijd, en dat bijt elkaar helemaal niet. Daarom

totaal diffuus, onbenoemd Bewustzijn. En het is niet of

is het nou net non-duaal.

aan

dit, of dat. Het is het allemaal tegelijkertijd, waarbij het

accent gewoon verschuiven kan. Het ene moment ben
je dus meer een emotioneel wezen, op een ander mo
ment ben je helemaal weten/kennen/inzicht, en op weer
een ander moment ben je heel fysiek. Eigenlijk ben je
ervaren, zou je kunnen zeggen. Dus niet een ervaarder,

Mensen gaan uit van een vaste positie, wat Logisch is om

dat ze van kleins af aan geleerd hebben dat ze hun Li
chaam zijn. Dat is een vaste positie. En dan denken ze:
nee, dat klopt niet, en dan willen ze naar de vaste positie
van Bewustzijn. Terwijl je het allemaal bent.

want dat is meteen weer een ding, maar het ervaren zelf.
Dat is wat je bent, en dat is tijdloos. En daar kan denken

Exact. Maar

in opkomen, of iets fysieks ... dat komt en gaat. Maar

het ook vaak over het denken gehad. Want op zich

waar zich dat in voordoet, waar het in verschijnt, dat

is denken niet slecht, net w goed als een computer

heeft niets met tijd te maken. Er is altijd een soort stilte,

op zich ook niet slecht is. Het hangt er maar vanaf

een soort naamloze neutraliteit. Die is er de hele tijd. En

wat je er mee doet. Denken is net zo goed niet slecht,

dat komt het dichtste bij wat ik 'ik' wu noemen.

maar wat de meeste mensen voor denken aanzien, is

En dat ervaart zichzelfin alles.

En dat gaat altijd in extremen. Gurdjieff had het over

denken mensen, en daarom heb ik

gewoon emotionaliteit, op angst gebaseerd denken.

de twee uiteinden van een stok. Daarmee bedoelde hij
Ja, daar komt het op neer. Het is geen ervaring, maar

dat de meeste mensen zich in het platte vlak bewegen.

het ervaart wel zichzelf.

Ze willen van A naar B. Maar het gaat er nu juist om

312

313

dat je ontdekt dat er een C is, een transeendene per

bevindt, waar die ander bij kan, en dan kijken of je,

spectief waarin alles inbegrepen is, en niets tegenover

in n keer of in een aantal stappen, bij een punt kunt

elkaar staat. Want ik heb totaal geen moeite meer met

komen waar die ander van zijn geloof kan vallen. Maar

lichaam of emotie of denken of objecten. Maar vroeger

het duurde wel even voor ik begreep dat elk antwoord

wilde ik er vanaf Ik dacht: als ik ontwaak, ben ik van

toegespitst dient te zijn op de specifieke persoon waar

alles af. Maar je wordt er juist middenin gesmeten.

je tegen praat. Soms zei ik dat tegen de rest van de

Alsje zegt: ik wil er vanaf, dan is er nog steeds ergens een

die mensen heel hard werken om dat wat ik zei om te

vast punt van waaruit je ziet: dat hoef ik allemaal niet.

buigen naar hun eigen situatie. De een zat bij wijze van

Maar als dat vaste punt verlaten wordt ...

spreken pas in de tweede klas, terwijl degene naast hem

aanwezigen: dit gaat niet over jullie. Want dan zag ik

al in de zesde zat, en degene daarnaast in de vierde. Die

mensen kregen ook verschillende antwoorden van me,

... valt daarmee het conflict uit je bestaan.

omdat ze een andere aanpak nodig hadden. Dat is een

nadeel van een min of meer open bijeenkomst, waarin

Het conflict is je ik.

alle klassen bij elkaar zitten. Maar dat maakt het tege
Ja. Er is altijd maar n probleem, en dat ben jij. Zo

lijkertijd ook leuk en levendig.

simpel is het gewoon. En dat kun je weten en begrij

Maar nu hebje besloten om telkens maar met n persoon

pen, maar daarmee is het nog niet weg natuurlijk.

te praten, zodat je precies kunt inschatten waar die zit en

Is dat voor jou de reden geweest om te gaan spreken als

wat die nodig heef.

t

spiritueel leraar?
Ja. Er kwam een stopsignaal toen ik met iemand zat
Ja, maar dat was niet zo makkelijk als ik dacht. Want je

te bellen die ik al een paar jaar begeleidde. In n keer

kunt wel doorhebben dat je Bewustzijn bene, maar dat

was het: STOP!! Ik hoorde het niet letterlijk, het was

is nog iets anders dan dat kunnen overbrengen op een

meer een dringend en niet te omzeilen gevoel. Ik zei

adequate manier. Aanvankelijk was ik daar erg naef

tegen die vrouw: dit is het laatste gesprek dat we heb

voor de hand liggend, dat

ben, want ik moet er mee stoppen. Na dat gesprek

vertel ik wel even. Degene die naar je luistert komt

in. Dan dacht ik: dit is

werd alles heel stil. Ik voelde dat het klopte, dat het tijd

n of twee keer, en het is klaar. Maar dat bleek

zo

was voor iets anders. Diezelfde avond stond er nog een

niet te werken. Je moet beginnen waar die ander zich

satsang gepland, en ik vond het niet zo netjes om dan

314

zo

315

maar helemaal niet meer te komen opdagen en twintig

dat liedje te maken hebben. Je huurt bijvoorbeeld een

man voor de deur te laten staan. Dus ik ben daar toch

pand, en dan moet je zoveel weekenden per jaar geven

gaan zitten, en ik heb ze verteld wat er gaande was.

om uit de kosten te komen. Dat stond me tegen. Ik

Sommigen waren daar nogal van slag door. En vrouw

wilde eigenlijk alleen maar spreken vanuit enthousi

was net n keer geweest, en die zei: 'Waarom doe je

asme. En daarbij had ik ook nog een gezin waarin van

dat nou?! Ik heb je net gevonden, en nu ben je alweer

alles gebeurde. Ik had daardoor een ernstige behoefte

weg!' Ik zei: 'Ja sorry, ik kan er niks aan doen. Ik moet

om alleen te zijn. Maar dat kwam er niet van. Ik was

doen wat ik moet doen'.

altijd bezig, onderweg. Het werd teveel allemaal.

Daarnaast was ook van belang wat er in zo'n groep

Kun je achteraf reconstrueren wat dat stopgevoel getrig

gerd heeft?

allemaal gebeurt. Mooie dingen, maar ook dingen

Ik denk dat het gewoon de uitkomst van een proces

het mij helemaal niet om te doen, maar dat groeit al

is geweest. Maar op dat moment, en dat is vaker in

lemaal, terwijl ik gewoon het gevoel had: ja maar ho

mijn leven gebeurd, kreeg ik een gigantisch duidelijk

eens even, ik ben ook maar een gewone jongen. Ik

signaal. Daar moest ik gehoor aan geven.

weet ook niet alles. Ik ben geen heilige.

Had je, bewust of onbewust, het gevoel dat je verkeerd

bezig was?

Tot het ineens duidelijk was: kappen! Ik had geen idee

waar ik niet van houd: mensen die tegen je opkijken

bijvoorbeeld. Je krijgt een bepaalde status. Daar was

Dus een tijdlang voelde ik het gewoon aankomen.

hoe het verder moest, maar ik wist wel dat het nodig
was.
Ik had in de twee of drie jaar daarvoor al momenten
waarin ik naar het hele gebeuren zat te kijken en dacht:
klopt dit nog wel, dat hele circus wat er is ontstaan?
Want er groeit zoveel omheen. Aanvankelijk ben je ge

je voelde ook niet de behoefte om bijvoorbeeld eens in de

maand een keer te spreken voor mensen die daar veel be
hoefte aan hebben?

woon een kereltje dat iets vertellen wil aan mensen,

verder niks. Ik wilde gewoon mijn liedje zingen, en

Nee. Dat was de boodschap niet die binnenkwam. De

als daar iets bijzat waar anderen wat aan hadden, dan

boodschap was: stop. Helemaal. Niet voor tachtig pro

vond ik het fijn dat ze dat mee konden nemen. Maar

cent of zo. Ik zag daarna nog heel weinig mensen, en

dan begint het te groeien en een eigen leven te lei

dat vond ik fantastisch. Ik was ook heel benieuwd in

den, en dan komen er allerlei dingen bij die niks met

hoeverre ik verkleefd was met die rol als leraar. Dat

316

317

kun je pas weten als je hem laat vallen. Maar ik heb het
geen seconde gemist. Ik heb het altijd met plezier ge
daan, maar naderhand miste ik het totaal niet. Ik ging

Zeg je daarmee ook dat dat filter zo sterk werkt dat de

mogelijkheid om jezelf te herkennen als het Geheel dan
ook geblokkeerd wordt?

gewoon verder met mijn leven. Ik ging zitten en naar

dingen kijken, dingen voelen, dingen leren. Ik kwam

Ja, die wordt dan ook belemmerd. In die zin zijn het

in die periode met de benadering van Tom Stone in

eigenlijk een soort individuele satsangs. We praten bij

aanraking, en daar heb ik me toen in verdiept. Stone

voorbeeld over Bewustzijn, maar dan voel ik dat ie

is een Amerikaan die zich bezighoudt met de zoge

mand een stuk pijn in zijn donder heeft zitten waar hij

naamde

of zij niet naartoe durft. Bewustzijn biedt geen omweg

'core dynamics', de kernconditioneringen. Die

heeft hij gegroepeerd, en vervolgens heeft hij bepaalde

langs je pijnpunten. Je kunt ze niet blijven vermijden.

methoden ontwikkeld om die aan te spreken en op te

En daarbij: als iemand al beweert 'Ik ben Bewustzijn',

ruimen, waardoor je makkelijker weer in je natuurlijke

dan zou het een eitje moeten zijn om even de pijn in te

toestand kan komen. Wat hij zei was niet nieuw voor

gaan. Laat maar zien!

me want het gaat eigenlijk alleen maar over Bewust

zijn. Alleen geeft hij wel heel concrete aanknopings
punten. Dat vind ik fijn, omdat mijn eigen manier van
werken juist altijd zo a-methodisch was- wel spontaan

Geen enkele manifestatie binnen Bewustzijn hoeft dan

nog een probleem te zijn, kan dan geen probleem meer
zijn.

en creatief, en dat was ook de kracht ervan, maar ook

erg structuurloos. Die benadering van Stone gebruik

Exact. Dus als we dan gaan kijken, kan ik heel snel

ik in de individuele sessies die ik nu met mensen doe,

zien of iemand in staat is om de meest intense pijnplek

en in de workshops die ik af en toe geef. Ik wil mensen

te voelen, of hij met zijn aandacht daar als het ware in

individueel aan de hand nemen en weer leren voelen.

kan gaan en bij kan blijven of niet. Meestal niet. Vijf

Want als je niet durft te voelen, als je je pijn niet durft

seconden, en dan wordt het ondraaglijk.

te voelen, kun je ook je vreugde niet voelen. Er zit een

angst in mensen om overweldigd te worden door emo
ties en gewaarwordingen, en als dat boven een bepaald
niveau komt, of het dan om een gewaarwording van

Je kunt ook het tegenovergestelde zeggen: als je er ingaat,

ga je juist het verhaal van jezelf in, en dat verhaai is nu
juist datgene wat je nerveus maakt, pijn doet.

liefde gaat of angst of leegte, dat maakt niet uit, dan

gaat er een filter aan en wordt het gevoel geblokkeerd.

Maar ik heb het ook niet over het verhaal, ik heb het

Of de aandacht wordt afgeleid, op iets anders gericht.

over de energie zelf. Die blijft gewoon zitten als je die

318

319

niet onder ogen komt. En dan blijf je er door ben

Wat je dus moet doen is inzoomen op de meest intense

vloed worden. Het gaat mij er dus niet alleen om dat

plek en daar blijven, net zolang totdat die energie los

de weerstand tegen dat voelen opgeheven wordt, maar

laat. Want dat is een andere interessante misconceptie:

dat je ook leert hoe je moet voelen. Energie werkt altijd

mensen denken dat ze kunnen loslaten. Maar je kunt

in een werveling, als een windhoos. Bovenin en aan

helemaal niks loslaten. Wat wel kan is iets zo totaal

de randen zit het drama en de identificatie. De meeste

beleven dat het jou loslaat. Die energie wil stromen,

mensen maken daar contact mee, en veel psychologen

maar die houden we op zijn plek vanuit angst, van

en therapeuten zijn daar ook blij mee, want dat geeft

uit het idee: ik kan dit niet aan. En dat is ook niet

ruimte voor catharsis, en daarna is iemand bekaf en

zo gek, want de meeste mensen denken nog steeds als

wordt het schijnbaar weer kalm van binnen, maar de

een kind, en hebben als kind de emotionele beslissing

troep blijft dan wel gewoon zitten. Vanuit energetisch

genomen om dingen niet totaal te voelen. Want dat

oogpunt is er dan niets gebeurd.

is doodeng en bedreigend voor een kind. Het wordt

Waar het mij om gaat is dat je er doorheen gaat en

overweldigd door zijn eigen schrikreactie en verdriet.

je helemaal niet bezighoudt met dat drama, hooguit als

Dus sluit het zich af, het dissocieert of blokkeert vol

ingang om die energie te activeren. Maar uiteindelijk

ledig. Dat is een emotionele beslissing. En als je dan

ga je naar de bodem, waar de kern zit, en blijf je daar.

later ontdekt: ik ben Bewustzijn, en je hebt in de buurt

In die kern is het stil. Er is even een heftige energie,

van een goeroe de meest prachtige ervaringen, dan ben

je denkt: oeh, ik trek dat niet, maar als je dan bij die

je na drie dagen toch weer terug bij af en is er eigenlijk

essentie komt, ontspant er iets en voel je dat de ener

niets definitiefs gebeurd.

gie begint te stromen zonder dat je meegaat. Je blijft

gewoon op je plek en je laat die energie z'n ding doen.

Is er voor jou wel iets definitiefveranderd?

En op een gegeven moment is het potje leeg, en is het

trauma of wat dan ook gewoon weg. En als je dat doet,

Ik zie nu dat de dingen voortdurend veranderen, en

krijg je de meditatie, de Zelfbeleving, er gratis bij. Daar

dat je daar niets over te zeggen hebt, niets in te sturen

gaat het mij om. Daarom ben ik ook nooit zo'n fan

hebt. Toen ik jong was snapte ik dat nog niet. Toen was

van meditatie en energieoefeningen geweest, want ik

ik helemaal gesloten, en alles botste tegen me aan, als

had al heel snel in de gaten dat het er meestal om gaat

het ware. Ik nam het allemaal veel te zwaar en serieus

om weg te vluchten van je pijnpunten. Maar als je die

op, dat ik dacht: wat moet ik ermee? Wat doe ik hier

energiereservoirs leegmaakt, dan hoef je nooit meer te

eigenlijk? Ik wist alleen maar dat er iets goed fout zat,

mediteren, want dan ben je permanent in meditatie.

en dat ik moest uitzoeken wat daar het fundament van

320

321

was. En dat moest ik doen door het leven aan te gaan.

toch opkomt, dan wordt die meteen herkend, en in

Dat kun je niet uit een boekje halen. En ik nam ook

het herkennen wordt die afgebroken. Dus dat duurt

geen advies aan van mijn ouders of andere volwassenen.

misschien twee minuten. Ik kan gerriteerd of boos

Want ik dacht: als ik dat doe, word ik net als jullie. En

zijn, maar het duurt nooit langer dan twee minuten.

dat deugt gewoon niet. Mijn ouders waren hartstikke

Het houdt geen stand. En dat is niet omdat ik daar iets

fijne mensen, en ze hadden alles goed op orde, maar

voor doe. Ik kan gewoon niet voorkomen dat het her

desondanks zag ik dat de basis daarvan angst was. Dat

kend en afgebroken wordt. Net als schuldgevoelens.

is een rare gewaarwording: dat je aanvankelijk tegen

Die worden meteen als hilarisch herkend: 'Wie heeft

je ouders opkijkt, je denkt dat ze alles weten en al

er nu iets verkeerds gedaan?'. De gewone emoties zijn

les kunnen, en dan gaat je geest open, je sensitiviteit

er nog steeds, maar de impact is totaal anders, mijn

wordt wakker, en je voelt ineens: ze zijn bang. Ik zag

verhouding ertoe is anders geworden.

dat mijn vader een hartstikke aardige en sociale kerel

was met een goed inkomen. Hij hielp mensen en er

je wordt zo ruim dat die emoties steeds makkelijker door

was heel veel goeds over te zeggen, en toch zag ik een

je heen waaien. Is dat het belangrijkste verschil tussen jou

brandhaard binnenin hem. Daar schrok ik van.

en mensen die wel voortdurend hun emotionele conditio

neringprogramma's voluit hebben draaien?

Zo wilde je niet worden.

Een van de verschillen kan zijn dat er een enorm reser
No way. Maar ik werd wel zo, aanvankelijk. Want die

voir van kwaadheid zit. Dan hoeft er maar iets kleins

brandhaard zat ook in mij. En dan zei mijn vader, ter

voor te vallen, en die hele lading wordt geactiveerd.

wijl hij zijn handen door zijn steeds schaarser worden

Daarna gaat de boel weer ondergronds en kun je

de haar haalde: ik hoor almaar wat je niet wilt, maar

wachten op de volgende explosie. Je krijgt dan buiten

wat wil je nou we/1 En dat wist ik dus niet. Maar wel:

proportioneel gedrag doordat die reservoirs niet leeg

dit niet, dat niet, en dat niet, en dat ook niet. Vroe

raken. De meeste mensen hebben een reservoir van

ger was het dus mijn basisneiging om verzet te plegen,

teleurstelling, verdriet, jaloezie, pijn, woede. Ze lopen

maar nu is de basisneiging om aan te kijken en contact

met bakken vol energie en dat zijn allemaal stukjes van

te maken. Als er iets gebeurt, kan ik niet anders dan

het Zelf, zou je kunnen zeggen, bevroren Zelf. Die zijn

daar als het ware naartoe bewegen en er ingaan. Ik heb

niet effectief, niet vrij. En die worden allemaal mee

gewoon geen keus. Ik krijg het niet meer voor elkaar

gesleept de hele dag. Het kost enorm veel energie om

om weg te kijken. En als die neiging om weg te kijken

die hele handel eronder te houden en mee te zeulen.

322

323

Energetisch noem ik die mensen 'zwaar'. Daarom zit

is niet natuurlijk. Als je werkelijk vrij bent ervaar je

ten de meeste van die mensen ook in hun hoofd. Al

het gewoon meteen totaal. Dan hoef je er niet eens

die gevoelens zitten laag, die zitten in je buik en in

naartoe of zo, want je probeert je 'ik' dan niet los te

je bekken en je borstgebied. Daar zit het gevaar, dus

maken van de emotie of wat er ook maar is - zoals

daar blijven ze uit de buurt. Hoe meer je in je hoofd

een onvolwassen mens doet. Je ervaart het gewoon

zit, hoe minder je hoeft te voelen. Zo simpel is het. En

totaal, en dan is het ook na een minuut weer weg. Be

als je zo bent, energetisch, dan kun je wel 'hier en nu'

wustzijn ontmoet altijd alles onmiddellijk, want alles

willen zijn, aanwezigheid willen zijn, maar dan durft

wat verschijnt is Bewustzijn, dus Bewustzijn ontmoet

je systeem helemaal niet aanwezig te zijn. Wat je dan

zichzelf automatisch. Door dat te vertellen en te laten

krijgt is een systeem dat bang is om totaal aanwezig te

ervaren leren mensen wat de natuurlijke toestand is.

zijn, gedwongen wordt om totaal aanwezig te zijn, en

Als je niet meer natuurlijk functioneert, door condi

dat heet dan spiritualiteit. Ik noem dat geweld. En dat

tioneringen, angsten, ideen enzovoorts - door on

gaat niet werken. Het is te vergelijken met een bal die

wetendheid, kortom- werkt die energie niet meer op

je onder water probeert te duwen. Zolang je kracht

natuurlijke wijze.

levert, blijft-ie onder water. Laat je los, dan knalt-ie

gewoon omhoog.

Behalve als je ziet dat je sowieso al totaal aanwezig bent,

altijd.

Ik heb toch moeite met het woord 'natuurlijk U'lnt in

feite is alles natuurlijk, want alles doet zich spontaan
voor, en in die zin is alles even natuurlijk.
Het woord 'natuurlijk' verwijst in dit verband naar een

Uiteraard, maar dan kijk je vanuit de andere kant, en

toestand van vrijheid, in tegenstelling tot een toestand

vanuit die kant kijkt bijna niemand. De mensen die

van onvrijheid. In feite is alles inderdaad volkomen

zo kijken, komen over het algemeen niet bij mij. Ik

spontaan wat het is. Alleen heeft iemand die proble

zie mensen die dat nog niet zien, of die dat maar half

men heeft daar niets aan. Je kunt wel voor een zaaltje

zien. Of ik zie mensen die dit soort dingen zeggen

gaan staan en zeggen: 'Je bent Bewustzijn', of 'Er is

en intussen niet durven voelen. Daarom zeg ik vaak:

niemand', en dat kun je dan nog honderdduizend keer

vrijheid is gehoorzaam zijn. Daar komt het wel op

herhalen, maar daar heeft niemand wat aan.

neer: luister naar jezelf. Dat doen mensen heel vaak

niet. Er verschijnt iets, angst bijvoorbeeld, en dan
volgt er onmiddellijk een terugtrekkende reactie. Dat

324

Zeg je daarmee eigenlijk dat zulke bijeenkomsten, ook

van andere leraren, in feite niet zoveel zin hebben?
325

Heel veel mensen denken dat ze op zoek zijn naar

satsang komt, en we hebben een interactie met of zon

waarheid, maar dat is gewoon nier

Dar denken

der woorden, en boem!, hij ziet het licht. Dan zegt

ze alleen maar. Die zaaltjes zitten vol met mensen die

iedereen: oh, dat was goed! Maar vervolgens rent hij

w.

troost zoeken, of erkenning. Men wil ergens bijhoren.

in zijn verlichte staat naar buiten en wordt hij over

Er is bijna niemand die uit de droom wil. Ik zei wel

reden door een vrachtwagen, en nu blijft zijn vrouw

eens: we gaan het niet hebben over de vraag hoe je je

met zestien kinderen alleen achter. Dan zegt iedereen:

leven beter kunt krijgen. Maar je kunt roepen wat je

oh, dat is verschrikkelijk. Maar nou blijkt dat die man

wilt, over het algemeen wordt wiets gewoon niet ge

eigenlijk een klootzak was die zijn kinderen sloeg, en

hoord of serieus genomen.

dan zegt men weer: oh, dus het was toch goed. Ik be

Maar dat geeft allemaal niets. Ik maak nu bijvoor

doel: wat kunnen we weten? Niets. Ik weet niets. Dat

beeld liedjes, niemand zit daarop te wachten, maar dat

is denk ik de belangrijkste kennis die je hebben kan.

boeit toch nier? En al zat er wel iemand op te wachten,

Het enige wat ik weet is dat we op dit moment hier

dan zou dat toch ook verder niks te betekenen hebben?

zitten, dat is nu gaande en dar voelt goed, en we heb

Je moer gewoon doen war je voelt dat je moet doen.

ben het over waar we het over hebben. Ik heb geen

Een tijdlang heb ik voor die groepen gezeten, en als ik

controle over wat eruit komt, jij ook niet, en wat daar

morgen her signaal krijg van: begin weer, dan doe ik

verder mee gebeurt zien we wel. Het is een ontmoe

dat. Maar niet vanuit het idee dat ik daar iets mee wil.

ting, en dat is ook de enige zin die we er aan kunnen

Ik heb geen missiedrang, ook nooit gehad. Ik ben altijd

ontlenen.

een expressief mens geweest, en ik heb altijd gedeeld,

of dat nou spullen waren ofideen ofliedjes of teksten.
Het leven is delen. Maar dat heb ik ook niet zelf be
dacht, zo zit dit systeem, dit ding in elkaar. En dat volg
ik gewoon. Maar ik heb totaal geen illusie meer over
het nut van wat dan ook. Je doet bepaalde dingen bin
nen een bepaalde context, en binnen die context heeft
het misschien nut. Maar dat weet je nooit.
En je weet ook nooit wat het effect van je hande
lingen zal zijn. In de satsangs die ik deed ging her vaak
over war wel en niet goed was, en dan zei ik: ik weer
het niet. Stel je nu eens voor dat er hier iemand naar
326

327

Literatuuropgave

Jan van Delden- De betovering doorzien

La Rousselie, 13-2-2010
Eerder verschenen in InZicht, jaargang 12, nr. 3, septem
ber 2010
Publicaties:

Terug van nooit weggeweest- De reizen van Odysseus,

Uitgeverij Samsara, 2003
Zelfrealisatie - Is dit nu alles?, Uitgeverij Samsara, 2008
.ods.nl/la-rousselie

www

Jeff Poster -Alles is al volledig ontwaakt

Leusden, 2-6-2008
Eerder verschenen in InZicht, jaargang 10, nr. 3, septem
ber 2008
Publicaties:

Life Without a Centre - Awakening from the dream of

329

separation, Uitgeverij Non-Duality Press, 2006

Beyond Awakening- T he End of theSpiritualSearch,

Hidden Treasure: Uncovering the Truth in Your LifeStory,

2011

Uitgeverij Non-Duality Press, 2007

Vrijheid in overgave, UitgeverijSamsara, 2005

TheRevelation of Oneness - Dialogues on Nonduality

www

.gangaji.org

andSpiritual Awakening, Uitgeverij Non-Duality Press,

2008

Ton Lathouwers- Gaan staan waar geen plaats is om te

An Exuaordinary Absence - Liberation in rhe Midst of a

staan

Very Ordinary Life, Uitgeverij Non-Duality Press, 2009

Nijmegen, 12-2-2011

The Wonder ofBeing, Uitgeverij Non-Duality Press, 2011

Eerder verschenen in InZicht, jaargang 13, nr. 2, mei

Het begin van het nu - Het einde van de spirituele zoek

2011, onder de titel 'En toen was daar ineens het Andere'

tocht, Uitgeverij Kosmos, 2009

Publicaties:

Leven zonder middelpunt- Ontwaken uit de droom van

Meer dan een mens kan doen - Zentoespraken, Uitgeverij

afgescheidenheid, UitgeverijSamsara, 2010

Asoka,2000

Een buitengewone afwezigheid -Bevrijding temidden van

Kloppen waar geen poort is - Kaan-verhalen van Linji,

een doodgewoon leven, UitgeverijSamsara, 2010

Hisamatsu, Sjestov en Plotinus, Uitgeverij Asoka, 2007

.lifewithouracentre.com

www

De moed tot het onmogelijke - Kierkegaard en zen, Uitge

verij Asoka, 2010

Gangaji- Een muur van liefde

www. mahakarunachan.be

Amsterdam, 12-5-2007
Eerder verschenen in InZicht, jaargang 9, nr. 4, november

Hans Laurentius - Niet vechten, niet vluchten, maar

2007, onder de titel 'Kies eerst vrijheid, dan is alles daarna

voelen

keuzeloos'

Heijen, 21-10-2011

Publicaties:

Publicaties:

You are T hat! -Satsang with Gangaji, 1995

Zelfherinnering -Ruimte voor volledigheid, Uitgeverij

Freedom & Resolve: The Living Edge ofSurrender, 1999

Panta Rhei, 2004

Just like You: An Autobiography, 2003

Terwijl de merel zingt- 52 Meditaties in viervoud, Uitge

T he Diamond in Your Pocket: Discovering Your True

verij De Horizon, 2006

Radiance, 2007

Vreugde van verlichting- Uitgeverij Ankh-Hermes, 2000

Freedom andResolve, 2009

330

.hanslaurentius.nl

www

331

Wayne Liquorman - De goddelijke hypnose

ber 2005, onder de titel 'De droom wordt gevierd ...

Amsterdam, 10-9-2010

door niemand'

Eerder verschenen in InZicht, jaargang 12, nr. 4, novem

ber 2010, onder de titel 'Ervaring van eenheid is niet de

Tony Parsons - De droom van het zoeken,

Eenheid zelf '

Amsterdam, 25-4-2010

Publicaties:

Eerder verschenen in InZicht, jaargang 12, nr. 3, septem

No Way: A Guide to the Spiritually 'Advanced' (onder het

ber 2010, onder de ritel 'Onvoorwaardelijke liefde legt de

pseudoniem Ram Tzu), Uitgeverij Advaita Press, 1990

illusie bloot'

Acceptance ofWhat IS -A Book About Norhing, Uitgeve

Publicaties:

rij Advaita Press, 2000

The Open Secrer, Uitgeverij The Garden House, 1995

Never Mind, Uitgeverij Advaita Press, 2004

As lt Is - The Open Secree of Spiritual Awakening, Uitge

Enlighrenment is NorWhar You Think, Uitgeverij Advaira

verij Inner Directions, 2002

Press, 2009

All There Is Is This, Uitgeverij Open Secret Publishing,

Wie zoekt zal niet vinden (onder het pseudoniem Ram

2003

Tzu), Uitgeverij Samsara, 2003

Invitarion to Awaken - Embracing Our Namral State of

Never mind, Uitgeverij Samsara, 2005

Presence, Uitgeverij Inner Directions, 2005

.advaita.org

www

Norhing Being Everyrhing - Dialogues from Meetings in

Europe 2006/2007, Uitgeverij Open Secret Publishing, 2007

Jan van den Oever - Enthousiasme voor niemandsland

Zoals het is, Uitgeverij Samsara, 2003

Leiden, 27-3-2009

Niemand hier . . ., Uitgeverij Samsara, 2003

Eerder verschenen in InZicht, jaargang 11, nr. 4, novem

Niemand daar ... , Uitgeverij Samsara, 2004

ber 2009

Alles en Niets, Uitgeverij Samsara, 2008

Publicatie:
Ik weet niet wie ik ben, Uitgeverij Samsara, 2011

Her open geheim, Uitgeverij Samsara, 2010

. theopensecret.com

www

www.j anvandenoever.com
Philip Renard- Bewustzijn is leegte die constant kent
Tony Parsons - Dit is alles wat er is
Amsterdam, 10-4-2005
Eerder verschenen in InZicht, jaargang 7, nr. 3, septem-

Bilthoven, 27-1-2012
Publicaties:
Non-Dualisme - De directe bevrijdingsweg, Felix Uitgeverij, 2005

332

333

Ramana Opanishad - De verzamelde geschriften van Ra

Publicaties:

mana Maharshi, Felix Uitgeverij, 2007

The Transparency ofThings, Uitgeverij Non-Dualiry

'Ik' is een deur - Over de ingang die geboden wordt door

Press, 2008

de Grote Drie van de twintigste-eeuwse Advaita: Ramana

Presence, volumes I & II, Uitgeverij Non-Dualiry Press,

Maharshi, Atmananda en Nisargadatta Maharaj, Uitgeverij

2011

Asoka,2008

De helderheid der dingen, Uitgeverij Samsara, 2011

Atmananda Opanishad (Atma Darshan & Atma Nirvriti),

www.non-dualiry.rupertspira.com

Felix Uitgeverij, 2009

www.advaya.nl

Unmani Liza Hyde- Altijd leven in niet-weten

Amsterdam, 2-9-2011

Joanika Ring- Eenheid en het wezen van de tegenstelling

Publicaties:

Overlangel, 29-1-2012

I Am Life ltself - The Absolute paradox of Nothing as

Publicatie:

Everything, 2007

Bewustzijn - Zoek je iets?, Uitgeverij Advaita Ring, 2006

Die to Love and Awaken to Who You Are, 2008

www.joanika-ring.com

Ik ben het leven zelf, Uitgeverij Samsara, 2009

www.die-to-love.com

Isaac Shapiro- Het licht van het nu

Byron Bay I Nijmegen, 7-12-2011

Zil Chezero - De hoef van Zil

Publicaties:

Rotterdam, 25-9-2009

Outbreak of Peace - Satsang with Isaac Shapiro

Eerder verschenen in InZicht, jaargang 12, nr. 1, februari

lt Happens by ltself- Satsang with Isaac

2010

Burning Questions - Who Am I?

Publicaties:

Het gebeurt vanzelf, Uitgeverij Samsara, 2009

Sigaar uit eigen doos- 18 SlamsatS door Zil Chezero, het

www.isaacshapiro.org

muildier, Uitgeverij ArbyproD, 2008

Dutch Treat - 18 SlarosarS by Zil Chezero, the Mule, Uit

Rupert Spira - De intimiteit en onschuld van de ervaring

geverij Nondualiry Publications, 2010

Eindhoven, 8-10-2010

www.zilchezero.com

Eerder verschenen in InZicht, jaargang 13, nr. 1, februari

2011

334

335

Over de auteur

an van den Boogaard (1956) is psycholoog, do

cent, schrijver en vertaler. In 1979 kwam hij in

aanraking met de boeken van Bhagwan Shree Rajneesh

(Osho), wiens ashram hij in 1981 bezocht. Jaren later
verdiepte hij zich in het gedachtegoed van zen. Dit re
sulteerde in de publicatie van de zen-romanALf weerlicht

aan een heldere hemel (uitgeverij Ankh Hermes, 1996).

Eind jaren '90 raakte hij genteresseerd in de boeken
en geschriften van Barry Long. In 2000 nam hij deel
aan een van diens Master Sessions in Cabarita Beach,
Australi. In de jaren daarna werd hij genspireerd door
het leven van Ramana Maharshi. Hij schreef daarover
de biografie Sprekende Stilte- Leven en leer van Sri Ra

mana Maharshi (Felix Uitgeverij, 2004). Sindsdien is

hij blijven schrijven en publiceren over non-dualiteit
en leraren uit deze stroming. In 2009 verscheen Leven

337

zonder tranen - i Wu is waarheid over zijn en niet

zijn (uitgeverij Samsara). In datzelfde jaar ontmoette
hij Jan van den Oever, waarmee hij Ik weet niet wie ik
ben maakte (uitgeverij Samsara, 2011).
Sinds 2007 is Han redactielid van InZicht - Tijd
schrift voor radicaal zelfonderzoek, en heeft hij boeken

Adams, Robert-Stilte van het hart, deel 1

vertaald van Martin Boroson, Tony Parsons, Robert

Adarns,

Adams, Gary Crowley, Jeff Poster en Ruperr Spira.

Han is getrouwd en heeft twee kinderen. Sinds

Eerder verschenen bij uitgeverij Samsara

Robert- Stilte van het hart, deel 2

Adyashanri- Dansende leegte

Adyashanri-Ware meditatie
Adyashanti - Het einde van je wereld

2001 is hij werkzaam als behandelaar in het Centrum

Adyashanri - Genade

voor Doofblinden van de Stichting Kalorama in Beek

Balsekar, Rarnesh-Er was eens ...

Ubbergen.

Bancroft, Anne- Woorden van Boeddha

Beinrema, Rira-Jnana yoga in de praktijk
Bongers, Sally-Alledaagse verlichting

www.hanvandenboogaard.nl

Boogaard, Han v.d.

I Wei Wu Wei- Leven zonder tranen

Is

Boogaard, Han v.d. -Dar wat

Byrom, Thomas-Het hart van bewustzijn

Cohen- Bent u net zo gelukkig als uw hond?
Cohen, Alan-Wijsheid uit het hart
Crowley, Gacy- Van hier naar hier
Delden, Jan van- Terug

van nooit weggeweest

Delden, Jan van-Zelfrealisatie, is dit nu alles?

Dych, William- Anrhony de Mello, een bloemlezing
Foster, Jeff- Leven zonder middelpunt
Foster, Jeff-Een buitengewone afwezigheid
Foudraine, Jan-Metanoia
Gangaji- Vrijheid in overgave
Gieles, Lenne - Thuis

Glassman, Bernie-Oneindige cirkel

Greven, John - En
Hamill, Sam

I Lao Tse- Tao Te Tsjing

Harding, Deuglas - Open voor de bron

Harrison, Steven- Zoek geen antwoord
Harrison, Steven-Het gelukkige kind
Harrison, Steven- En-zijn in relaties

338

Hartong, Leo-Oncwaken in de droom

Ram Tzu-Wie zoekt zal niet vinden

Heyboer, Anton-De filosofie van een oorspronkelijke geest

Ramana Maharshi-In woord en beeld

Heyboer, Anton-The philosophy of an original mind

Rigter, Bob-Zen tijd

Hillig, Chuck-Verlichting voor beginners

Rossum, Jan van- Je bent niet wat je denkt

Hillig, Chuck-Parels voor de ziel

Schoonderwoerd, Sirnon-Een christen op satsang

Hyde, Unmani Liza-Ik ben het leven zelf

Sengtsan- Oorspronkelijke Geest

Inzicht, vingers wijzend naar de maan

ShantiMayi-Ons hart weet alles

Joncheere, Zo -Leven als God

Shapiro, Isaac-Het gebeurt vanzelf

Jourdain, Stephen I Farcet, Gilles-Zomaar verlicht

Smit, Alexander-Kennendbeid

Katz, Jerry-Non-Dualiteit

Smit, Paul-Non-dualiteit voor managers

Keers, Wolter-Vrij zijn

Smit, Paul-Verlichting voor luie mensen

Keers, Wolter-J nana Yoga

Spira, Rupert-De helderheid der dingen

Kicken, Patriek & Smit, Paul-Praten over bewustzijn

Sterren, Paul v.d. -Verlichting in een lege verpakking

Kiloby, Scott-Liefdes stille revolutie

Tathagata, Florian-Zijn

Koehoorn, Jan-Zelfonderzoek

Tetteroo, Tosca-Alles over edelsteentherapie

Krishnamurti, U.G.- De denkbeeldige geest

Tollifson, Joan -Oncwaken in het alledaagse

Lake, Gina-Het mechanisme van verlangen

V ingerwijzingen- Artikelen uit tien jaar InZicht

Lamroers van Toorenburg, Wendy-Hoogbegaafd, nou n?

Watts, Alan-Word wat je bent

Lammers van Toorenburg, Wendy-Werkboek Hoogbegaafd

Wei Wu Wei-Onwerelds wijs

Lawry, Kalyani-Sailor Bob Adamson, leven en leer

W henary, Roy-De structuur van zijn

Liquorman, Wayne-Never mind

Zuijderhoudt, C.B.-Meester Eekhart versus advaita

Lucille, Francis-Eeuwigheid NU!

McKenna, Jed- Spirituele verlichting? Vergeet het maar!
McKenna, Jed - Spiritueel Incorrecte Verlichting
McKenna, Jed-Spirituele Oorlogvoering
McKenna, Jed -Notities
Mello, Anthony de-Bewustzijn
Mello, Anthony de-De weg van stilte
Morinaga, Soko-Van leerling tot meester
Nisargadatta Maharaj - In woord en beeld
Norquist, Steven-De waarheid over verlichting
Oever, Jan van den-Ik weet niet wie ik ben
Parsons, Tony-Zoals het is
Parsons, Tony- Niemand hier
Parsons, Tony-Niemand daar
Parsons, Tony-Alles en Niets
Parsons, Tony-Het open geheim
Raaijmakers, Annette-Volledig vrij

Voor een overzicht van onze titels

(met tekstfragmenten)
kunt u ook kijken op onze website:
www.samsarabooks.com
Daar vindt u informatie over de boeken in voor
bereiding, de agenda met informatie over lezingen
van onze auteurs en kunt u zich opgeven voor onze
nieuwsbrief of een catalogus aanvragen.
Samsara Uitgeverij bv
Herengracht 341
1016 AZ Amsterdam
Telefoon: 020- 5550366
Fax: 020- 5550388
E-mail: info@samsarabooks.com