ARTYKUY

ZAGADNIENIA FILOZOFICZNE
W NAUCE
XII / 1990, s. 2537

Jzef YCISKI

PARAINTELEKTUALNE KORZENIE
FUNDAMENTALIZMU
Kiedy Kali czyta Bibli
Na przeomie XIX/XX wieku myl chrzecijaska stana przed koniecznoci zasadniczego wyboru. Z jednej strony akcentowano potrzeb wypracowania nowej syntezy uwzgldniajcej zarwno doktryn religijn, jak
i ewolucyjn wizj przyrody. Z drugiej strony powstaway obawy, i w swym
dugofalowym oddziaywaniu ewolucjonizm moe doprowadzi do zakwestionowania wszelkich niezmiennych prawd, take dogmatw wiary i zasad
moralnoci. Zwolennicy modernizmu, ktry pojawi si w tym wanie okresie, gosili i dogmaty musz si rwnie zmienia wraz z rozwojem kultury,
gdy stanowi one symbole uwarunkowane kulturowo. W tej sytuacji zaistniaa konieczno wyboru midzy ryzykiem intelektualnym zwizanym
z grocym modernizmem poszukiwaniem nowych wzorcw teologicznych
a zachowawcz apologetyk absolutyzujc wczeniejsze wzorce. Zwolennicy drugiej z wymienionych moliwoci, stawiajc siebie w roli obrocw
wiary i zasad moralnych, sformuowali program fundamentalizmu, w ktrym pryncypialne deklaracje cz si z psychoz getta i z przeraajcym
antyintelektualizmem.
Mona okreli psychologiczne motywy, ktre inspiroway ujcie fundamentalizmu. Wiek XIX by wiekiem wyjtkowych przeobrae w wiecie nauki. Nowe odkrycia techniczne radykalnie zmieniay ycie codzienne,
niosc take nowe zagroenia i niepokojce zjawiska kulturowe. Refleksja
teoretyczna doprowadzia do zakwestionowania wielu tez uwaanych wczeniej za pewniki. Powstanie geometrii nieeuklidesowych wstrzsno aksjo UWAGA: Tekst zosta zrekonstruowany przy pomocy rodkw automatycznych; moliwe s wic pewne bdy, ktrych sygnalizacja jest mile widziana (obi@opoka.org). Tekst
elektroniczny posiada odrbn numeracj stron.

Jzef YCISKI

matami, ktre wydaway si niekwestionowane przez 22 wieki. Teoria Darwina wniosa zamieszanie w uporzdkowane klasyfikacje oparte na bliskiej
zdrowemu rozsdkowi myli Arystotelesa. Reszty dopeniy zapocztkowujce nowe stulecie odkrycia Einsteina i Plancka. Uporzdkowany wczeniej
obraz wiata leg w gruzach w czasie ycia jednej generacji. Wszystkie te zjawiska rodziy naturaln tsknot za poszukiwaniem trwaego fundamentu,
ktry chroniby przed niepewnoci i ryzykiem, faszem i relatywizmem.
Mimo i termin fundamentalistyczny ma dzi odcie jednoznacznie pejoratywny, w pocztkowej fazie rozwoju fundamentalizm czy rne nurty
i mia wiele odcieni. Jego nazwa przyja si w 1920 r. kiedy to C. L. Laws,
redaktor periodyku baptystw WatchmanExaminer, uy terminu fundamentalista na okrelenie tych wierzcych, ktrzy tocz krlewsk walk
w obronie fundamentw. Paramilitarna retoryka walki staa si odtd
w dziaaniu fundamentalistw waniejsza ni merytoryczne argumenty. Rok
1920 wyznacza symboliczn granic. Wczeniej bowiem w wydawanej od
1909 r. serii The Fundamentals, obejmujcej cznie 12 pozycji, wspwystpoway rnorodne tradycje i wpywy. Tom 8 serii zawiera wprawdzie
prace o jednoznacznie antyewolucyjnej wymowie, ale za to w tomie 7 i 9 znalazy si teksty G. F. Wrighta, ktry ju prawie od pwiecza wykazywa, i
teoria Darwina nie stanowi wikszego zagroenia dla wiary chrzecijaskiej
ni jakakolwiek inna teoria przyjmujca istnienie porzdku przyrody. Autorzy innych artykuw dzielili si sw autentyczn trosk o to, jak zachowa
wartoci ludzkie w spoeczestwie i kulturze, ktre weszy w etap wyjtkowo
przyspieszonego rozwoju.
Wanym rodkiem oddziaywania fundamentalizmu by przez dugi
okres Uniwersytet w Princeton. Jego akademicka aktywno prowadzia do
uporzdkowanej wizji wiata, w ktrej ceniono trzewy realizm, pragmatyk i demokracj. Kiedy przeobraenia naukowe zachwiay stabilno tej
wizji, zaczto szuka w religii sprzymierzeca, by uratowa fundamenty.
Teologowie, ktrzy podjli prb ratowania fundamentw, nawizywali do
autorytetw naznaczonych przez zachowawczo, lecz nie przez patologi.
Sytuacja zmienia si dramatycznie w latach dwudziestych, kiedy w dyskusjach zaczy dominowa obawy o spoeczne, kulturowe i etyczne nastpstwa
ewolucjonizmu.
Podstawy teoretyczne dla ocen noszcych niepokojce znamiona agresywnej i ciasnej patologii wypracowywano stopniowo jeszcze w okresie,
gdy fundamentalizmu nie uwaano za oznak hibernacji intelektualnej.
W 1910 r., Generalne Zgromadzenie Kocioa Prezbiteriaskiego ogosio

PARAINTELEKTUALNE KORZENIE FUNDAMENTALIZMU

list piciu niekwestionowalnych artykuw wiary, ktre miay stanowi nienaruszalny fundament wszystkich wyzna protestanckich. Wrd tych fundamentalnych twierdze, obok tez dotyczcych cudw Chrystusa, Jego dziewiczego poczcia, odkupieczej ofiary krzyowej i Zmartwychwstania, znalaza si teza goszca, i Pismo wite stanowi bezporednio natchnione
Sowo Boga do ludzkoci. Przy pewnej interpretacji teza ta nie budziaby
adnych oporw. Jej pryncypialni komentatorzy zczyli jednak z ni tre
goszc, i cae Pismo wite naley interpretowa dosownie. Postulat taki
stanowi koszmarny regres, w ktrym ignorowano monumentalny dorobek
refleksji teologicznej dotyczcej tumaczenia Pisma witego. W pocztkach
XVII wieku, kiedy Galileusz broni swej teorii przed zarzutami opartymi
na tekstach biblijnych, sporzdzi on obszern list autorytetw teologicznych, ktre w rnych epokach wykazyway, i nie mona tumaczy dosownie opisw biblijnych. Od dramatycznych polemik Galileusza upyno
300 lat, w ktrym to okresie odkrycia fizyki potwierdziy suszno kopernikaskiej astronomii i wytrciy ostatni argument teologicznym oponentom
autora Dialogu. Tymczasem na progu XX wieku, w cenionym i wpywowym
orodku akademickim w Princeton, zaczto broni tez, w ktrych cakowicie
ignorowano wyniki dramatycznych polemik przeszoci.
Akceptacj fundamentalizmu w krgach myli protestanckiej mona czciowo tumaczy tym, i teologowie protestanccy, uznajc jedynie autorytet
Pisma witego, nie za Tradycji, nie zaprzeczali przynajmniej uznawanym
przez siebie zasadom. Ignorowali oni po prostu konsekwentnie dorobek wczeniejszych pokole, ktre szukay w Pimie witym sensu alegorycznego
i okrelay warunki, w jakich mona pojmowa przenonie teksty biblijne.
Kiedy jednak w krgach katolickich zaczto propagowa idee bliskie fundamentalizmowi, postawa taka staa si ekspresj szokujcego lekcewaenia
wczeniejszej refleksji teologicznej w imi prywatnej nadgorliwoci. Wbrew
pozorom wiernoci doktrynie, kwestionowano w tym podejciu w sposb
oczywisty wczeniejsz tradycj teologiczn, przedkadajc nad ni wasne,
skrajnie konserwatywne propozycje.
W ten sposb ju w swej genezie fundamentalizm wika si w gbok
sprzeczno, wprowadzajc gbokie zmiany w doktrynie teologicznej po
to, by zwalcza moliwo takich zmian. Przekonanie, i zmiany takie s
ze, gdy wprowadzaj je liberaowie, a dobre, gdy su witej sprawie
konserwatyzmu, stanowio teologiczny odpowiednik logiki Kalego.

Jzef YCISKI

Kompleks zagroonych
W sytuacjach zagroe bardzo czsto gros sympatii koncentruje si na
spektakularnych ratownikach, proponujcych rodki, w ktrych radykalizm
zdecydowanie dominuje nad krytyczn refleksj. Tak byo rwnie i w tym
przypadku. Paniczny lk przed zmianami, ktre niszczyy uporzdkowany
wiat XIX stulecia, rodzi histeryczn reakcj. Same dobre intencje nie byty
jednak w stanie zmieni ani teologicznych ani przyrodniczych absurdw proponowanych przez pryncypialnych obrocw wiata, ktry przemija.
Bronic nienaruszalnych fundamentw ludzkiej spoecznoci, coraz
czciej zapominano o nienaruszalnych zasadach krytycznego mylenia. Systematyczne naruszanie tych zasad mona znale we wspczesnych opracowaniach przedstawianych jako wykad tzw. naukowego kreacjonizmu.
Opracowania takie wyrzdzaj przede wszystkim szkod zwolennikom filozoficznego kreacjonizmu, sugerujc i przyjcie tezy o stworzeniu wiata
i czowieka przez Boga wymaga koniecznie uznania jawnie absurdalnych
zaoe. Z pryncypialnego wprowadzenia do wykadu fundamentalistycznej
wersji kreacjonizmu mona dowiedzie si m. in. i: teoria ewolucji stanowi podstaw dla wszelkich wspczesnych prb laicyzacji; od wychowania
po biologi, od psychologii po nauki spoeczne. Stanowi ona baz, z ktrej
wywodzi si socjalizm, komunizm, humanizm i determinizm [...] Traktujc
czowieka jako zwierz, jej zwolennicy popieraj zwierzce zachowania takie jak wolna mio, etyka sytuacyjna, narkotyki, rozwody [...] To wszystko
zdewastowao moralno, zniszczyo nadziej lepszego wiata, zadecydowao
o politycznym zniewoleniu miliarda czy nawet wicej osb1 .
Ten sam typ antyintelektualizmu znajdujemy w deklaracjach Alberta
Johnsona, ktry z zaoe teologii Kocioa Prezbiteriaskiego chce wyprowadza oceny sugerujce, i ewolucja prowadzi jedynie do zmysowoci,
cielesnoci, bolszewizmu i czerwonej flagi2 . Wynikiem podniesienia prywatnej pryncypialnoci do rangi podstawowej zasady tumaczenia tekstw
biblijnych s enujce asercje, w ktrych czytamy:
1. Stworzenie wszystkich rzeczy nastpio w cigu szeciu dni [...]
2. Przeklestwo pocztkowe, ktrym zostao oboone stworzenie, prowadzi do stopniowego rozkadu [...]
1 H.

Morris, The Troubled Waters of Evolution, San Diego 1975; wstp autorstwa
La Haye, s. 5.
2 Zob. W. B. Gatewood, Constroversy in the Twenties: Fundamentalism, Modernism
and Evolution, Nashville: Vanderbilt Univ. Press 1975, 24.

PARAINTELEKTUALNE KORZENIE FUNDAMENTALIZMU

3. Uniwersalny potop drastycznie zmieni wskaniki wikszoci ziemskich

procesw [...]
4. Rozproszenie wiey Babel zapocztkowao nage zrnicowanie jzykw oraz inne dystynkcje kulturowe3 .
Towarzyszce podobnym zapewnieniom bojowe zachty do walki z siami
za suponuj obraz, ktry bliszy jest manicheizmowi lub metafizyce perskiej
ni myli chrzecijaskiej.
Prosty wiat fundamentalizmu
Pozostaje faktem, i sympatie do militarnego argonu wykazywali nierzadko rwnie najbardziej radykalni zwolennicy ewolucjonizmu. Jako charakterystyczny przykad mona przytoczy wypowiedzi Thomasa Huxleya,
ktry twierdzi, i katoliccy przeciwnicy nauki przypominaj mu wytrawnych bojownikw z armii Napoleona, podczas gdy teologowie anglikascy
stanowi jedynie amatorsk zbieranin. Styl ten prowokowa emocjonalne reakcje, jeszcze przed powstaniem fundamentalizmu. Najbardziej gona staa
si reakcja amatorskiego oponenta, anglikaskiego bpa Samuela Wilberforcea. W publicznej debacie w rok po opublikowaniu The Origin biskup,
nazywany z powodu swych polemicznych upodoba mydlanym Samem,
zapyta Huxleya, czy jego zwierzcy przodkowie znajdowali si po stronie
rodzicw ojca, czy te matki. Huxley, ktry bynajmniej nie stroni od podobnych metod polemicznych, pisa w kilka miesicy pniej do Charlesa
Kingsleya: Jeli ludzie podobni do Samuela z Oxfordu bd decydowa
o przyszych losach Kocioa Anglikaskiego [...], rozpadnie si on na kawaki, gdy przypyw nauki bdzie postpowa dalej. Jedynie osoby, ktre
[...] potrafi czy praktyk Kocioa z duchem nauki, mog przed tym
uchroni4 . W cigu 60 lat, ktre upyny od niefortunnej polemiki, znalazo si wielu autorw, ktrzy w sposb gboki i krytyczny ukazali, jak
mona czy darwinizm z myl chrzecijask. Gbia gruntownych analiz pozostaje jednak dla pewnej mentalnoci znacznie mniej atrakcyjna intelektualnie ni krzykliwa metaforyka walki. Kiedy w latach dwudziestych
i trzydziestych czoowi zwolennicy tej ostatniej rozwinli dziaalno na prowincji amerykaskiego Poudnia, fundamentalizm nie tylko przybra posta
antynaukow i antyintelektualn, lecz wrcz sta si symbolem kulturowego
getta. Gdy w 1925 r. w Dayton, Tennessee wytoczono Johnowi Scopes pro3 H.

M. Morris, dz. cyt., 109.

z 23 IX 1860 r. w: Leonard Huxley, Life and Letters of Thomas Henry Huxley,
London: Macmillan, 1903, t. 1, 320.
4 List

Jzef YCISKI

ces o nauczanie w szkole teorii ewolucji, fundamentalici zapowiadali, i

rozprawa wykae definitywnie, czy przetrwa chrzecijastwo, czy te teoria
ewolucji.
Podobne deklaracje, uzaleniajce przyszo chrzecijastwa od wyrokw sdowych wydawanych w groteskowej oprawie, stanowi znamienne
wiadectwo mentalnoci osb, ktre chciayby uzurpowa sobie monopol na
wystpowanie w roli prawdziwych chrzecijan. Zarwno pniejsze prby
sdowego rozstrzygania kwestii nalecych do nauki, jak i atmosfera sensacji tworzonej wok wielokierunkowych dziaa prawnych podejmowanych
przez fundamentalistw przyczyniy si w duym stopniu do omieszenia
myli chrzecijaskiej i zniechciy do niej skutecznie wiele osb, ktre z zaskoczeniem przyjy enujce oznaki pryncypialnego antyintelektualizmu.
Jawnie sprzeczne z etyk Ewangelii spektakularne pokazy fanatyzmu
prowadziy do omieszania chrzecijastwa i w sposb niezamierzony przysparzay sympatykw tym agnostykom, ktrzy przeciwstawiali si fundamentalistycznej propagandzie. Ukazywany w niej czarnobiay obraz rzeczywistoci przyciga natomiast umysy niewybredne, ktre szczeglnie frapowaa zapowied bliskiego koca wiata, wizja tajemnego sojuszu masonw
z liberaami, komentarz o szataskich inspiracjach w nowych odkryciach nauki. Zachta do tworzenia samoobrony chrzecijaskiej i podjcia ostatecznej walki z siami za niosa pocieszajc dla nich zapowied socjologicznego
zrekompensowania brakw intelektualnych. Zanim ideologowie kontrkultury
zaczli nawoywa do tworzenia nauki alternatywnej, nauk tak usiowali
ju tworzy fundamentalistyczni maniacy, proponujc wasne wizje jako alternatyw w stosunku do przyjmowanych teorii naukowych.
Retoryka zatrzymywanego czasu
Niezalenie od swej paramilitarnej retoryki, fundamentalizm stanowi aosn ekspresj nostalgii za utraconym stanem rajskiej doskonaoci, w ktrym czowiek czu si panem stworzenia oraz istot blisz pod wzgldem
doskonaoci anioom ni jakimkolwiek innym stworzeniom. Kultywowany
przez dugie stulecia obraz uporzdkowanego wiata trzeba byo podda zasadniczym rewizjom z powodu jego naiwnoci i uproszcze. Sam Darwin, nie
rozrniajc midzy zawartoci Starego Testamentu a obliczeniami abpa
Jamesa Usshera zawartymi w Annales Veteris et Novi Testamenti, sdzi
przez pewien okres, i do objawionych prawd chrzecijastwa naley twierdzenie, e wiat zosta stworzony w padzierniku 4004 r. przed Chrystusem.

PARAINTELEKTUALNE KORZENIE FUNDAMENTALIZMU

Nam wspczesne osignicia nauki informuj do szczegowo o fizycznych

stanach wszechwiata sprzed 20 mld lat.
W cigu stulecia, jakie upyno od mierci Darwina, trzeba byo wiek
kosmosu pomnoy przez 5 mln. Paleontologowie epoki Darwina wiedzieli
wprawdzie, i oszacowania Usshera s niepowane, sdzili jednak, e wystarczy ich wynik pomnoy przez czynnik nie wikszy od 1000. Tymczasem odkrycia miliardw lat kosmicznej ewolucji mogy przyprawi o zawrt gowy.
Pusty, ekspandujcy wszechwiat nie tylko u fundamentalistw rodzi nostalgi za utraconym stanem dziecicej prostoty. Tsknota za ucieczk z anonimowych spoecznoci wielkich miast, z ludzkiej dungli pokomplikowanych
ukadw i rozgrywek, znajdowaa ukojenie w biblijnym obrazie pierwszych
rodzicw zjednoczonych z przyrod i Bogiem w kolorowej scenerii rajskiego
Edenu. Protest przeciw cywilizacji, ktra celebruje zmian dla zmiany, nie
stronic bynajmniej od demagogii w apoteozie wszelkich przemian, zrodzi
nierealne pragnienie zatrzymania czasu i powrotu do pierwotnej naiwnoci.
Wspczesny mieszkaniec Londynu, Nowego Jorku czy Wiednia, twierdzi
A. N. Wilder5 , chtnie ucieka od gwaru swych miast, wdrujc wyobrani
w stron bram Edenu czy kolorowej Itaki. Odczucie niedosytu i romantyczna
tsknota za poezj ycia lekcewaon w wiecie doskonalonej technologii,
stanowi niewtpliwie problem kulturowy, ktrego nie mona ignorowa. Nie
mona go jednak rwnie rozwizywa przy pomocy fundamentalistycznych
recept stanowicych kpin zarwno z teologii, jak i z nauk szczegowych.
Metaforyka walki, ostatecznego boju czy spiskowej wizji dziejw ze szczeglnym uwzgldnieniem roli szatana pozostaje atrakcyjna dla pewnego typu
mentalnoci, w ktrej ceni si proste wyjanienia skomplikowanych procesw. Poczenie podniosej retoryki z religijnymi ozdobnikami moe przyciga do fundamentalizmu zdezorientowane osoby, ktre maj uzasadnione
skdind zastrzeenia wobec negatywnych zjawisk towarzyszcych niektrym zmianom kulturowym. Osobiste dowiadczenie obiektywnych zagroe
mona wwczas atwo zinterpretowa z perspektywy obleganego getta, szukajc duchowych sojusznikw wrd tych, ktrzy przycigaj uwag efektownymi hasami i dezaprobat za. Dopiero przy bliszej analizie mona
przekona si, i wspomniana dezaprobata, po wyjciu poza poziom hase, nie ma nic wsplnego z chrzecijask wizj kultury czy spoeczestwa.
W swych praktycznych nastpstwach okazuje si ona tak szkodliwa dla myli chrzecijaskiej, i wyrafinowan i skuteczn form zwalczania tej myli
mogoby okaza si wanie propagowanie idei fundamentalizmu.
5 Modern

Poetry and the Christian tradition, New Yorkcribners Sons, 1952; 206, 212.

Jzef YCISKI

Mimo pozorw pryncypialnoci, fundamentalizm bardzo czsto stanowi

etap prowadzcy do przyjcia ateistycznej wizji wiata. Osoby, ktrych elementarna edukacja polegaa na zaszczepieniu nieufnoci do nauki oraz na
ugruntowaniu przekonania, i Pismo wite naley tumaczy dosownie,
do szybko natrafiaj bowiem na trudnoci z dosownym pojmowaniem
wszystkich tekstw biblijnych i odchodz od chrzecijastwa identyfikowanego niesusznie z ciasn fundamentalistyczn wersj. Gadkie formuy religijnych oglnikw musz w indywidualnym yciu zosta kiedy skonfrontowane z przyrodnicz wizj wiata. Konfrontacji takiej mona by unikn jedynie za cen bezmylnoci. Statystyki przeprowadzane dla studentw z poudniowych rejonw USA wiadcz, i bardzo czsto okres studiw by dla
nich rwnie okresem rozstania zarwno z fundamentalizmem, jak i z wiar
chrzecijask. Wyjcie z intelektualnego getta i modziecza fascynacja nauk stwarza okazj do nowych uproszcze wyraanych w przekonaniu, e
nauka tumaczy wszystko nie zostawiajc miejsca dla religii, ktra stanowi
jedynie zbir naiwnych pseudotumacze...
Teologiczne bdy fundamentalizmu pozostaj w cisym zwizku z ignorowaniem w tym kierunku prawdy o immanencji Boga w wiecie. Kiedy Bg
jawi si wycznie jako odlegy wadca transcendentnych zawiatw, fundamentalici rezerwuj dla siebie ca odpowiedzialno za losy wiata, w ktrym mona w stylu perskiej metafizyki przeprowadzi cise rozgraniczenie
midzy siami postpu a moc za. Prowadzi to zarwno do praktyki izolacjonizmu intelektualnego, jak i do faszywej teologii ignorujcej fakt Wcielenia i jego trwae konsekwencje. Tymczasem w perspektywie Ewangelii rola
chrzecijan porwnywana jest do zaczynu, ktry przemienia otaczajce go
rodowisko. rodkiem przemiany moe by merytoryczna dyskusja i dialog, wspobecno i krytyczne poszukiwanie peniejszej prawdy. Niestety,
w fundamentalistycznej wizji wiata monopolici, ktrzy posiadaj ju pen
prawd, maj jedynie zwalcza tych, ktrzy propaguj fasz. Dwa rozczne
wiaty kontaktuj si tylko na terenie bitew; zamknity w getcie zaczyn stanowi rzeczywisto, ktr w ramach samoadoracji mona podziwia; nie ma
ona jednak adnego wpywu na procesy zachodzce poza terenem getta.
Kracowo rne od ujcia fundamentalizmu wizj wspistnienia religii i nauki przedstawi Jan Pawe II w swym licie wydanym z racji 300
lecia publikacji Principiw Newtona. Papie ukazuje tam rozleg dziedzin koniecznej wsppracy midzy przedstawicielami myli chrzecijaskiej a wspczesnym wiatem nauki i filozofii. Wsppraca ta stwarza szans
zarwno rozwikania trudnych problemw wspczesnoci, jak i przezwyci-

PARAINTELEKTUALNE KORZENIE FUNDAMENTALIZMU

enia istniejcych barier kulturowych. U podstaw papieskiej wizji jednej

prawdy ley pragnienie zjednoczenia wszystkiego i wszystkich w Chrystusie. [...] Wizja ta wnosi w nasz wsplnot odczucie gbokiego poszanowania dla wszystkiego, co istnieje. Wnosi nadziej i pewno, e to kruche
dobro, pikno i ycie, ktre dostrzegamy we wszechwiecie zda w stron
dopenienia i spenienia, jakich nie przezwyci siy rozpadu i za. Wizja
ta dostarcza wreszcie zdecydowanej afirmacji tych wartoci, ktre wyaniaj
si z naszej wiedzy i z szacunku dla stworzenia [...].
Dopenienie w Chrystusie
W okresie, gdy formowano podstawowe zasady fundamentalizmu istniaa
ju obszerna literatura ukazujca, w jaki sposb pogodzi prawdy chrzecijastwa z Darwinowsk teori ewolucji. W 1910 r. redaktorzy Sownika
apologetycznego wiary katolickiej zwrcili si do nieznanego wwczas jeszcze Teilharda de Chardin z prob o opracowanie hasa Czowiek. 29letni
jezuita zarwno sprecyzowa w swym opracowaniu jakiej wersji filozofii ewolucjonizmu nie daoby si pogodzi z chrzecijastwem, jak i rozwin perspektyw pozwalajc czy darwinizm z chrzecijask koncepcj stworzenia. Za moliwoci takiego poczenia wypowiada si ju p wieku
wczeniej kard. Newman za w krgu teologw anglikaskich jego wizj rozwin i skonkretyzowa pniejszy arcybiskup Canterbury William Temple.
Wkrtce po wydaniu O pochodzeniu czowieka szkocki duchowny James
Iverach proponowa wielk unifikacj myli chrzecijaskiej z now biologi.
Pisa on m. in.: stwarzanie zachodzi ustawicznie. Wedug mnie wszystko
zachodzi, jak gdyby przez ustawiczn moc Boga; kade prawo, kady byt,
kade odniesienie bytu s okrelone przez Niego. On stanowi Moc, przez
ktr wszystko istnieje. Wierz w immanencj Boga w wiecie, a nie wierz,
e pojawia si On tutaj dopiero w sytuacjach krytycznych. [...] Bez Boego dziaania nie byoby czowieka ani nie mgby on istnie. Bez Boego
dziaania nie mogoby istnie w ogle nic6 .
Cytowany autor podkrela, i biologia i teologia zajmuj si odmiennymi aspektami ewolucji i dlatego rny jest ukazywany przez nie obraz.
Nie naley wymaga od biologa czy antropologa, by mwi o Bogu kierujcym ewolucj, gdy przez podobne wypowiedzi wychodziby on poza sownik
uprawianych dyscyplin. Tam jednak, gdzie biolog ograniczy si do studiowania wspoddziaywa praw i przypadku, teolog bdzie szuka gbszych
6 Christianity

and Evolution, London: Hodder, 1894, 175 n.

10

Jzef YCISKI

tumacze, ktre bez popadania w antropomorfizmy pozwalayby nam

poj ewolucj jako racjonalny proces kontynuacji Boskiego dziea stwarzania. W ten sposb teologiczne tumaczenie ewolucyjnych przemian uwalnia
nas z tyranii przypadku i pozwala zrozumie wyrnione miejsce czowieka jako najwyej rozwinitego gatunku w wiecie ewoluujcych istot.
Przeciwstawiajc si opozycji konserwatywnych teologw wobec darwinizmu, Iverach postulowa zwikszenie troski o rozwj studiw biblijnych.
Rozwj ten stwarza szans wypracowania waciwej interpretacji tekstw
objawionych oraz uwzgldnienia podstawowej roli odgrywanej przez przyrod w chrzecijaskiej wizji rzeczywistoci. Ta urzekajca propozycja wypracowania nowej wizji chrzecijaskiego ewolucjonizmu ekscytowaa wiele
umysw wspczesnych Darwinowi. Harwardzki botanik, Asa Gray, w niespena trzy lata po opublikowaniu The Origin pisa do autora dziea, z ktrym czyy go wizy przyjani: Jestem zdecydowany ochrzci je, co nolens
volens zapewni mu zbawienie7 . Intelektualny chrzest dokonywa si za porednictwem serii artykuw publikowanych we wpywowych periodykach.
Sam Darwin zdawa si sympatyzowa z interpretacj Graya, podkrela
bowiem, i jego przyjaciel stanowicy hybryd poety, prawnika, przyrodnika i teologa nie wypowiedzia nigdy nawet sowa, ktre nie wyraaoby
w peni moich przekona.
W perspektywie rozwijanej przez wspomnianych autorw nie ma absolutnie adnych powodw, by Boe dziaanie stwrcze czy z doktryn
o niezmiennoci gatunkw. Terenem dziaania Boej mocy, ktra stwarza
i zbawia, nie jest kosmiczne muzeum, lecz wszechwiat, w ktrym przebiega
dramat ludzkich wysikw. Narzucanie Bogu naszych preferencji co do porzdku wiata lub sposobu stwarzania jest wyrazem antropomorfizmu, ktry
trudno pogodzi z krytyczn refleksj teologiczn. Dla prawdy o ludzkim gatunku, jego godnoci i celu ycia, istotna pozostaje nie tyle ginca w mroku
prehistoria ludzkoci co fakt Wcielenia Chrystusa objawiajcy nieskoczony
wymiar naszej egzystencji obdarzonej przez Boga zalkiem niemiertelnoci. Zasady etyczne ukazane w Kazaniu na Grze oraz ostateczny sens samotniczego cierpienia Ogrjca i Golgoty stanowi prawdy o wiele bardziej
istotne ni kwestie przycigajce uwag fundamentalistw. Ludzki dramat
grzechu i aski, ukazany tak wyrazicie w misterium Ukrzyowania, koncentruje uwag na tych aspektach naszego ycia, w stosunku do ktrych
nieistotne okazuj si genealogiczne spory o natur naszych praprzodkw.
Szczegowe okrelanie tej ostatniej naley do kompetencji nauk przyrodni7 List

z 31 III 1862 r. w: J. L. Gray, The Letters of Asa Gray, Boston 1893, t. 2, 479.

PARAINTELEKTUALNE KORZENIE FUNDAMENTALIZMU

11

czych. Teolog moe natomiast zwrci dodatkowo uwag na bogactwo wizi

czcych czowieka z reszt przyrody. Afirmacja tych wizi widoczna jest
zarwno w Chrystusowych sowach o liliach polnych czy ptakach niebieskich,
jak i w franciszkaskiej poezji przyrody.
Gdyby w. Franciszek do swych penych poezji Kwiatkw wprowadzi
nie tylko brata wilka lecz rwnie brata szympansa, najprawdopodobniej
moglibymy z tekstw wspczesnych fundamentalistw dowiedzie si, i
liberaowie i masoni byli bardzo czynni w XIII wieku wywierajc wielki
wpyw na zaoyciela Rodziny Franciszkaskiej. Niezalenie od etycznych
aspektw podobnych insynuacji, pozostaje faktem, i to nie fundamentalistyczna retoryka walki, lecz wanie franciszkaskie umiowanie przyrody,
dla wielu osb stworzyo warunki spotkania z Piknem prowadzcym do
PrawdyChrystusa. Rnica midzy pen kompleksw mentalnoci getta
a penym afirmacji stwierdzeniem psalmisty, i Pana jest ziemia to, co j
napenia wyraa gbsze zrnicowanie midzy karykatur religii a autentyczn ekspresj jej ducha. Jedynie w drugiej z wymienionych perspektyw
prawda zawarta w teoriach naukowych i pikno ukryte a ewoluujcej przyrodzie odsaniaj przenikajc Bo rzeczywisto, ktrej wyjtkowy przejaw
stanowio Wcielenie Chrystusa.
Na przyszy ksztat kulturowej ewolucji naszego gatunku moe wpyn
decydujco zespolenie naszych wysikw intelektualnych z wielk integracj
kosmiczn, ukazan przez Chrystusa. Zbawcze zespolenie porzdku natury
i aski, kruchego wytworu ziemskiej ewolucji i pierwiastka niemiertelnoci,
ktry objawia moc Boskiego Stwrcy, sugeruje dziedzin naszych wysikw,
stanowicych swoiste dopenienie dziea Chrystusa.
Jedno Boe wiato...
Wrd tekstw abpa Templea, ktre ze szczeglnym upodobaniem cytowa Arnold Toynbee, znajdowa si tekst z rozwaa nad Ewangeli
w. Jana. Mwi on: to wszystko, co szlachetne w niechrzecijaskich systemach myli i dziaa, jest wynikiem oddziaywania Chrystusa w nich i na
nie. Istnieje tylko jedno Boe wiato. Kady nosi w sobie kilka promieni tego
wiata. Potrzeba nam mdroci wszystkich tradycji, aby ukaza rozlego
caego spektrum8 .
Przytoczona opinia stanowi konsekwencj podstawowej dla dorobku
Templea tezy o immanentnym wszechobecnym Bogu, ktry w caym dziele
8 W.

Temple, Readings in St. Johns Gospel, LondonMacmillan, 1939, t. 1, 10.

12

Jzef YCISKI

stworzenia objawia Sw obecno. O tym, i nie jest to jedynie poetycka posta religijnej retoryki, wiadcz wyznania tych, ktrzy z dorobkiem Templea spotykali si jako agnostycy czy ateici, zazwyczaj podczas studiw
przyrodniczych. Odkrycie nowej perspektywy ujmowania procesw fizycznych stanowio dla nich przeom w indywidualnej przygodzie z prawd.
Do grona byych agnostykw, ktrzy przeyli nawrcenie towarzyszce
fascynacji proponowan przez Templea wizj sakramentalnego kosmosu,
naley m. in. Arthur Peacocke, biochemik z Oxfordu i autor wielu prac
z dziedziny filozofii biologii. W okresie, gdy fundamentalici bronili mocnych
przeciwstawie midzy nauk a wiar, Peacockea urzeka wizja przyrody,
w ktrej niczym w sakramentach ukryty subtelnie Bg dziaa nieustannie, ukazujc zarwno harmoni Pikna, jak i dramat cierpienia i Krzya.
Istot tej wizji autor Intimations of Reality wyraa, piszc: Zarwno przyroda, jak i czowiek w pewnym sensie znajduj si w Bogu. Bg jest jednak
ostatecznie czym wicej ni przyroda i czowiek. [...] W Swym bycie Bg
transcenduje wykracza poza czowieka i przyrod a mimo to istnieje
w kadym stworzeniu od pocztku do koca, w kadym miejscu i czasie9 .
Proces postpu ewolucji jest wic w swej istocie procesem odkrywania immanentnego Boga, ktry ustawicznie prowadzi Swe dzieo stworzenia.
Niewtpliwie wielu filozoficznych krytykw moe uzna wizj Peacockea
za oznak poetyckiego fantazjowania. Ich spojrzenie dostrzee w przyrodzie
jedynie gr parametrw lub brutaln walk o byt. Wiemy dzi jednak lepiej
ni kiedykolwiek, i gbia i ostro naszego spojrzenia zale od przyjtych wczeniej zaoe teoretycznych. Aby co zobaczy i nastpnie zinterpretowa, co konkretnie widzimy, musimy najpierw przyj zesp zasad
okrelajcych natur i zasig naszego spojrzenia. W perspektywie przyjtej
przez chrzecijanina ewolucjonist dominuje wiadomo obecnoci Boga,
odkrywanego w nurcie ewolucyjnych zmian jako najbardziej trway i ostateczny czynnik wnoszcy warto i sens na horyzont naszej egzystencji. Wewntrzna spjno tej wizji oraz rozlego proponowanej przez ni perspektywy okazaa si czynnikiem skaniajcymi wielu kolegw Peacockea
do poszukiwania bardzo osobistej syntezy refleksji i aski.
Podstawowym warunkiem metodologicznym, ktry trzeba speni przy
poszukiwaniu tej samej perspektywy, jest gotowo odejcia od postawy monopolisty posiadajcego ju peni prawdy. Jeli teren naszej refleksji traktujemy ewolucyjnie jako dziedzin, w ktrej coraz peniej moe ujawnia
si rzeczywisto sensu, nie moemy absolutyzowa wczeniej przyjtych
9 A.

Peacocke, God and the New Biology, San Francisco: Harper and Row, 1986, 96n.

PARAINTELEKTUALNE KORZENIE FUNDAMENTALIZMU

13

interpretacji. Filozofowanie w pozycji pielgrzyma bdzie trudne zarwno

dla tych, ktrzy ceni uporzdkowany wiatek intelektualnego getta, jak
i dla tych, ktrzy istot procedur badawczych widz w doskonaleniu technik pomiarowych. Obie te postawy mog kusi prostot proponowanego
w nich obrazu wiata. Alternatyw symbolizuje jednak postawa intelektualna, w ktrej najsabszy promie wiata przypomina o caym spektrum
i jego fascynujcej rzeczywistoci dostrzeganej przez tych, co potrafi patrze.