UDK 297(497.

6)

Neki primjeri prisustva hamzevija u

bosanskohercegovakoj kulturi
Rosana Ratkovi
Sveuilite Sjever, Koprivnica, Hrvatska

Saetak
O temi hamzevija, ejha Hamze Balija i hamzevijskog tarikata napisan
je veliki broj radova, ne samo na jezicima kojima se govori u Bosni i
Hercegovini, ve i na mnogim svjetskim jezicima, a spominjanje dervia
hamzevija u narodnim predajama i legendama je neizbrojivo. Mijeanje
povijesnih injenica i legende, znanstvenih teorija i predaje, kada se radi
o hamzevijama, toliko je uestalo da se moe smatrati sastavnim dijelom
kulture. Zbog toga bi bilo izuzetno teko napisati jedinstven, metodoloki
dosljedan i znanstveno elaboriran povijesni i kulturoloki pregled uloge
i znaaja hamzevija u bosansko-hercegovakoj kulturi. Iz tog razloga
odabrali smo da se u ovom lanku zadrimo samo na nekim primjerima,
s naglaskom na predstavljanje i ulogu hamzevija u romanima Tvrava
Mee Selimovia i Hoda Strah Dervia Suia.
Kljune rijei: ejh Hamza Bali, bajramije, melamet, Mea Selimovi,
Dervi Sui

ZNAKOVI VREMENA SARAJEVO ZIMA 2015 - PROLJEE 2016 GODINA XVIII-XIX DVOBROJ 70/71

00 ZNAKOVI_VREMENA DVOBROJ70_71.indd.indd 229

229

27/05/16 11:32

ROSANA RATKOVI

snivanje hamzevijskog tarikata vezano je uz bonjaka Hamzu

Balija Orlovia i predstavlja poseban ogranak (kol) bajramijsko-melamijskog reda. Hamzevijski tarikat dobio je ime nakon
pogubljenja ejha Hamze Balija (1573. godine) kao uspomena na njega
i njegovo stradanje.1
Bajramijski tarikat dobio je ime po Hadi Bajramu Veliju koji je
djelovao krajem 14. i u prvoj polovici 15. stoljea u Ankari. Nakon smrti
Hadi Bajrama Velija (1429/30.) tarikat-i bajramije podijelio se na dva
ogranka. Prvi je poveo Hadi Bajramov halifa Ak emsuddin (umro
1459.), a kol nastao ovim slijedom naziva se bajramije-emsije.2 Drugi
ogranak pod vodstvom Omer Dede (Emira) Sikkinija iz Burse (umro
1476.) nastojao je oivjeti melamijske obiaje i propovijeda koncept
egzistencijalnog monizma, vahdet-i vududa (wahdat al-wujud). Ovaj
kol nazvan je bajramije-melamije ili bajramije-ettarije.3
Melamijski red zapoinje s Abu Salih bin Imarat al-Kasarom (umro
884-85.), a red se u vremenu od 9. do 11. stoljea rairio u Horasanu (Iran)
i cijelom Turkestanu.4 U pravom znaenju pojma melamet nije tarikat,
ve stanje, hal, koje se smatra vrhunskim stupnjem tarikata i kae se
gdje prestaje tarikat poinje melamet.5
Jedan od najznaajnijih tesavvufskih mislilaca srednjeg vijeka, Ibn
Arebi, poznat i kao ejhu-l Ekber (11641240.), govori o melametu kao
zadovoljstvu u duhovnoj spoznaji. U Ibn Arebijevom uenju osobito
mjesto zauzimao je koncept vahdet-i vududa, jedinstva egzistencije,
koji je esto smatran panteistikim (u smislu stapanja Boga i ovjeka),
a time i krivovjernim. Vahdet-i vududu pripadalo je centralno mjesto
u hamzevijskoj doktrini, Ibn Arebi bio je na osobitoj cijeni kod hamzevija, a jedan od najboljih komentara njegovog djela Fusus al-hikem
(Dragulji mudrosti) napisao je Abdullah Bonjak (umro 1643.), jedan od
istaknutih bonjaka predstavnika hamzevijskog bratstva u knjievnosti.
1

D. ehaji, Derviki redovi u jugoslovenskim zemljama, Sarajevo, Orijentalni institut

u Sarajevu, 1986., str. 191.

Isto, str. 187.

Isto, str. 187; Edin Kukavica, Bajramijje-melamijje Hamzevijje, Sarajevo, Izdavaka kua
Sedam, 2009., str. 333.

D. ehaji, n. dj., str. 186.

ejh azim Hadimejli u razgovoru, 26. kolovoza 2015.

230

ZNAKOVI VREMENA SARAJEVO ZIMA 2015 - PROLJEE 2016 GODINA XVIII-XIX DVOBROJ 70/71

00 ZNAKOVI_VREMENA DVOBROJ70_71.indd.indd 230

27/05/16 11:32

NEKI PRIMJERI PRISUSTVA HAMZEVIJA U BOSANSKOHERCEGOVAKOJ KULTURI

Kao komentator Ibn Arebijevog djela Fusus al-hikam dobio je nadimak

arih ul-Fusus (Komentator Fususa).
Bajramijsko-melamijski red bio je kroz otomansku povijest jedan
od tarikata koji su imali problema s vlastima i esto je proganjan zbog
optubi za profanost i devijacije.6 Osnivanje bajramijskog tarikata
dogaa se u vrijeme prinevskih ratova postankarskog perioda i ustanka
ejha Bedreddina.7 Hadi Bajrama Velija je Sultan Murat II pozvAo u
Jedrene (izmeu 1426. i 1429. godine) zbog sumnji u uenje i socijalno
nastupanje njegovog tarikata.8 Sumnje kod Murata II vjerOVatno su
potaknute i time to je Hadi Bajram Veli bio uenik ejha Hamid-i
Velija, poznatog kao Somuni Baba (13311412), kao i ejh Bedreddin,
koji je 1416. godine predvodio veliki pokret protiv sultanove vlasti.9
Hamza Bali Orlovi roen je u prvoj polovici 16. stoljea, vjerovatno
u selu Orlovii u blizini Vlasenice.10 U Istanbulu je bio murid Husamuddina Ankarevija, kojeg je naslijedio na mjestu halife bajramijsko-melamijskog tarikata cjelokupnog Osmanskog carstva.11 Husamuddin
Ankarevi optuen je za krivovjerstvo i zatvoren u ankarskoj tvravi, u
kojoj je pronaen mrtav 1556/57. godine.
Husamuddin Ankarevi bio je uenik ejha Ismaila Maukija, poznatog i kao ejh Oglan (dijete, djeak), koji je bio uenik Omer Dede,
jednog od nasljednika Hadi Bajrama Velija. Ismail Mauki propovijedao je koncept vahdet-i vududa, a osmanske vlasti dale su ga smaknuti
izdajui fetvu s objanjenjem da je njegovo uenje heretiko.12 Nekoliko
godina nakon njegovog pogubljenja izdana je druga fetva kojom se svako
ko ustvrdi da je Ismail Mauki neopravdano i nepravedno pogubljen i
sam heretik i suoava se sa smrtnom kaznom.13 Vjeruje se da je tokom
6

. Hadimejli, Bayrami and Hamzaviyya Orders in Bosnia-Herzegovina, Kelamul

ifa, IX (1434/2013), br. 35, str. 58.
7

Nedim Filipovi, Princ Musa i ejh Bedreddin, Sarajevo, Svjetlost, 1971., str. 616.

Isto, str. 616.

. Hadimejli, n. dj., str. 58.

10

S. Baagi, Znameniti Hrvati, Bonjaci i Hercegovci u Turskoj carevini, Zagreb, Matica

hrvatska, 1931., str. 22.
11

D. ehaji, n. dj., str. 191.

12

H. Dervievi, Hamza Orlovi Bali, Kelamul ifa, IX (1434/2013), br. 35, str. 12.

13

Edin Kukavica, n. dj., str. 334.

ZNAKOVI VREMENA SARAJEVO ZIMA 2015 - PROLJEE 2016 GODINA XVIII-XIX DVOBROJ 70/71

00 ZNAKOVI_VREMENA DVOBROJ70_71.indd.indd 231

231

27/05/16 11:32

ROSANA RATKOVI

tog drugog vala proganjanja sljedbenika Ismaila Maukija pogubljen i

Husameddin Ankarevi, uitelj Hamze Balija.14
Poslije smrti Husamuddina Ankarevija, ejh Hamza Bali vratio se u
svoj rodni kraj u zvornikom sandaku, da bi propovijedao i irio svoj
nauk. Za kratko vrijeme zadobio je nekoliko hiljada pristaa, murida.15
Za vrijeme djelovanja Hamze Balija u Bosni neki su ga predstavnici
uleme i pojedini ejhovi optuili za herezu i nevjerstvo kod sultana, po
ijoj naredbi je doveden u Istanbul s izvjesnim brojem njegovih uenika.
U arhivu Turske vlade nalazi se ferman pisan zvornikom begu i kadiji
na kojem se nalazi datum 19. Zul-hidde 980. hidretske godine (22.
travnja 1573.) u kojem se kae:
Neka se uhvati osoba po imenu Hamza, koji stanuje u Tuzli, u
mahali Eskiduma, u kui Sefera sina Hasana Subae, a ukoliko ga
ne pronaete neka ga nau njegovi keli (jamci), i neka ga dovedu u
Dergahi-Muala i predaju ociru Musta.16

ejhul-islam Ebu Suud (14901574.) izdao je fetvu kojom se Hamza

Bali proglaava krivovjercem i heretikom i nareuje njegovo pogubljenje.17 Ebu Suud se u ovoj fetvi poziva na fetvu izdanu protiv Ismaila
Maukija koji je kako smo ranije spomenuli bio ejh Husamuddina
Ankarevija, uitelja Hamze Balija:
Na osnovu fetve mog uitelja, uglednog, pokojnog Ibni Kemala,
osuen je i pogubljen Ismail Mauki. erijatska odluka protiv Ismaila
zasnovana je na tome poto je utvreno da je on zindik i mulhid
(heretik). Prema tome, kako je u tome redu i ejh Hamza, i on je
zindik, pa je njegovo pogubljenje u skladu sa erijatskim propisima.18

ejh Hamza Bali pogubljen je na Tahtakaleu, ispod Deveoglua,

pozadi Sulejmanije damije u Istanbulu, prema nekim autorima 1562., a

14

Isto, str. 334.

15

D. ehaji, n. dj., str. 192.

16

A. Beiragi, Hazreti Hamza Bali, Kelamul ifa, IX (1434/2013), br. 35, str. 18.

17

D. ehaji, n. dj., str. 192.

18

M. Hadijahi, Udio Hamzevija u atentatu na Mehmed-pau Sokolovia, POF, V

(1955), str. 325.
232

ZNAKOVI VREMENA SARAJEVO ZIMA 2015 - PROLJEE 2016 GODINA XVIII-XIX DVOBROJ 70/71

00 ZNAKOVI_VREMENA DVOBROJ70_71.indd.indd 232

27/05/16 11:32

NEKI PRIMJERI PRISUSTVA HAMZEVIJA U BOSANSKOHERCEGOVAKOJ KULTURI

prema nekima 1573. godine.19 Mezar ejha Hamze Balija danas se nalazi
u mezaristanu na Silivri Kapiji u Istanbulu.20 Nakon smaknua ubice
su bile potplaene da odnesu tijelo na Seyyid Nizam gdje je i ukopan,
a poslije pedeset godina tijelo je prenesEno na dananju lokaciju, gdje
je podignuto turbe, dok su na prvobitnoj lokaciji podignuti hamzevijski
niani bez obiljeja.21 Turbe ejha Hamze Balija na Silivri Kapiji 1864.
godine podigao je Mehmed Ali-paa Rizvanbegovi (18491901.), sin
Ali-pae Rizvanbegovia.22 Natpisi na turbetu postavljeni su prilikom posljednje restauracije 1996. godine koju je pokrenuo azim Hadimejli.
U kontekstu tradicije bosanskohercegovakog tesavvufa treba
istaknuti da Bosna ima dva Pira, osnivaa tarikata. Jedan je Hamza Bali
Orlovi po kome je hamzevijski tarikat dobio ime, a drugi je ejh Husein
Baba Zuki Bosni, osniva huseini kola u nakibendijskom tarikatu,
koji je djelovao u sredinjoj Bosni, a nauk je stjecao u svim tadanjim
glavnim centrima tesavvufa, Konji, Bagdadu, Basri, Samarkandu, Buhari
i u Kasri Arifanu, u tekiji osnivaa nakibendijskog tarikata Behauddina
Nakibenda.23 Husein Baba Zuki duhovni je uvar prostora Bosne i
Balkana, a njegovo turbe nalazi se u Vukeljiima nadomak Fojnice.
Ubojstvo ejha Hamze Balija moe se uporediti s ubojstvom ejha
Mensura al-Halada (858922.), perzijskog mistika i pjesnika, koji je
pogubljen u Bagdadu 922. godine zbog optubi za herezu, dok je
pravi razlog njegovog smaknua bio politiki, zbog okupljanja brojnih
sljedbenika i straha od njegovog utjecaja, kao i u sluaju Hamze Balija,
pa bismo ejha Hamzu Balija Orlovia mogli nazvati i balkanskim
Haladem.
Pogubljenjem ejha Hamze Balija i progonom hamzevija 1573.
godine vlasti nisu uspjele unititi ovaj tarikat i iskorijeniti njihove ideje,
19

D. ehaji, n. dj., str. 191.

20

H. Dervievi, n. dj., str. 14. Zasluga je profesora azima Hadimejlia da je mezar

ejha Hamze Balija pronaen i obnovljen, ime je pridonio da ejhu Hamzi i hamzevijama bude vraeno mjesto u kulturi i identitetu bosanskog tesavvufa.

21

azim Hadimejli, prema predaji Baha Dogramandi, u: Isra i Damir Tatli, Arhitektura turbeta melamijsko-hamzevijskih velikana, Kelamul ifa, IX (1434/2013),
br. 35, str. 73.

22

Isto, str. 193.

23

. Hadimejli, ejh Husein Baba Bosnevi, Kelamul ifa, 1430/2009., br. 20, str. 82.
Ovaj lanak donosi detaljne podatke o ivotu i djelovanju ejha Husein Babe.
ZNAKOVI VREMENA SARAJEVO ZIMA 2015 - PROLJEE 2016 GODINA XVIII-XIX DVOBROJ 70/71

00 ZNAKOVI_VREMENA DVOBROJ70_71.indd.indd 233

233

27/05/16 11:32

ROSANA RATKOVI

pa je 1582. godine zabiljeena pobuna hamzevija u Gornjoj Tuzli.24 O

ovom dogaaju govori pet carskih odredbi upuenih kadijama Zvornika,
Graanice, Tuzle i Sarajeva, kao i zvornikom sandak-begu i bosanskom
begler-begu, u vremenu izmeu 1. juna i 14. novembra 1582. godine.
Adem Handi donosi faksimil i prijevod prvog fermana, od 8. dumada
990. hidretske godine (1. juna 1582.).25 Iz ovog fermana moe se razabrati
da je u Gornjoj Tuzli bila formirana i dervika vlada, u kojoj su bili
Mehmed, sin Hasanov, koji se nazivao sultanom, Husein-aga nazivao se
vezirom, Ali-Hoda stambolskim kadijom, a Memija, sin Iskenderov,
defterdarom.26 Iz fermana se takoer moe zakljuiti da oni nisu bili
uhvaeni, da su uspjeli pobjei.27
Demal ehaji pie kako su pojava i irenje melamijsko-hamzevijskog uenja sredinom 16. stoljea u Bosni i Hercegovini, a naroito u
tuzlanskom kraju, i stvaranje brojnog i snanog hamzevijskog bratstva,
koje je postepeno prerastalo u religiozno-socijalni pokret s odreenim
politikim tendencijama, na tako isturenim provincijama prema Evropi
izazvali sumnje i strah, to je izazvalo reagiranje ocijelne ortodoksne
uleme i osmanske administracije.28 U progonima hamzevija u Bosni
i Hercegovini i Istanbulu uzeli su uea i najistaknutiji predstavnici
bosanske ortodoksne uleme, Hasan Ka-Pruak i sarajevski mula
Bali-efendija, a od strane vlasti vezir Mehmed-paa Sokolovi.29
Unato progonima hamzevijski tarikat uspio se odrati, pa o
prisustvu hamzevija u 17. stoljeu saznajemo iz saopenja Ataija (umro
1634.) koji kae da su se jo u njegovo vrijeme u Gornjoj i Donjoj Tuzli
nalazili krivovjerci, Hamzini sljedbenici.30 Ibrahim sin Timurhana,
unuk ejha Hamze, zvani al-Kazzaz (Svilar), sklonio se iz Bosne da
bi izbjegao sudbinu svoga djeda i njegovih sljedbenika, putovao je
24

A. Handi, O progonu hamzevija u sjeveroistonoj Bosni 1582. godine, lanci i graa

za kulturnu istoriju istone Bosne, Muzej istone Bosne u Tuzli, Tuzla, 1975., str. 33.

25

Isto, str. 3435.

26

Isto, str. 36.

27

Isto, str. 36.

28

D. ehaji, n. dj., str. 198.

29

A. Handi, n. dj., str. 51, 64.

30

S. Baagi, Bonjaci i Hercegovci u islamskoj knjievnosti, Sarajevo, Vlastita naklada,

1912., str. 36, 300.
234

ZNAKOVI VREMENA SARAJEVO ZIMA 2015 - PROLJEE 2016 GODINA XVIII-XIX DVOBROJ 70/71

00 ZNAKOVI_VREMENA DVOBROJ70_71.indd.indd 234

27/05/16 11:32

NEKI PRIMJERI PRISUSTVA HAMZEVIJA U BOSANSKOHERCEGOVAKOJ KULTURI

mnogo po arapskim zemljama, a u svakom gradu u kojem je boravio

predstavljao se pod drugim imenom.31 Bio je znaajan pisac mistikih
djela i propagator melamijsko-bajramijskog reda u Egiptu i uope u
arapskom svijetu, a umro je 1617. godine u Kairu.32
Djelovanje hamzevija nastavilo se sve do naih dana. azim
Hadimejli pie kako su se do nedavno na zidovima nekih damija u
Gornjoj Tuzli mogli nai tekstovi i stihovi u nestalik pismu u kojima
se moe prepoznati hamzevijski i melamijski stil.33 U asopisu Kelamul
ifa, u broju posveenom hamzevijama, pod naslovom Hamzevijski
tarikat ivi, objavljen je razgovor koji je azim Hadimejli vodio s
profesorom Baha Dogramandijem iz Istanbula, pripadnikom hamzevijskog tarikata.34
U romanima bosanskohercegovakih pisaca, u Tvravi Mee Selimovia iz 1970. i u romanu Hoda Strah Dervia Suia iz 1973. godine,
hamzevije i hamzevijske ideje predstavljeni su kao simboli i nosioci
otpora i pobune.
U romanu Tvrava pobunjenika obiljeja hamzevijskog tarikata
mogu se prepoznati kao jedan od nosilaca radnje, hamzevijske ideje
predstavljaju pokreta djelovanja studenta Ramiza, koji svojim pobunjenikim govorima uznemirava vlast, a svojim intimnim strepnjama
uznemirava glavnog junaka, Ahmeta abu.
Sve mu je otkrio jedan dervi hamzevijskog reda. Upravljai nisu
potrebni, ni vladar, ni drava, sve je to nasilje. Dovoljni su ljudi koji
se dogovaraju o svemu, obini ljudi, koji obavljaju svoje poslove, i
ne ele da vladaju nad drugima, a ne daju da iko vlada nad njima, i
dovoljna je boija milost koja e im pomoi. Dervia su ubili, ali su
njegove rijei ostale u njemu.35

Pod utjecajem ovakvih razmiljanja, koje pisac pripisuje derviima

hamzevijama, student Ramiz dri uveer propovijedi u Alipainoj
31

D. ehaji, n. dj., str. 206.

32

Isto, str. 206.

33

. Hadimejli, Bayrami and Hamzaviyya Orders in Bosnia-Herzegovina, str. 63.

34

Hamzevijski tarikat ivi, Kelamul ifa, IX (1434/2013), br. 35, str. 611. Baha Dogramandi umro je prole godine (2014.)

35

M. Selimovi, Tvrava, Sarajevo, Connectum, 2014., str. 151.

ZNAKOVI VREMENA SARAJEVO ZIMA 2015 - PROLJEE 2016 GODINA XVIII-XIX DVOBROJ 70/71

00 ZNAKOVI_VREMENA DVOBROJ70_71.indd.indd 235

235

27/05/16 11:32

ROSANA RATKOVI

damiji, gdje govori ono to pametan ovjek nikad ne govori javno, a

jednoj od ovih propovijedi sa strahom i nemirom prisustvuje i junak
romana Ahmet abo:
Rekao je, sjeam se i sad svog zaprepatenja, da postoje tri velike
strasti: alkohol, kocka i vlast. Od prve dvije ljudi se nekako mogu
izlijeiti, od tree nikako. Vlast je najtei porok. Zbog nje se ubija,
zbog nje se gine, zbog nje se gubi ljudski lik. Neodoljiva je, kao
arobni kamen, jer pribavlja mo. Ona je duh iz Aladinove lampe,
koji slui svakoj budali koja ga dri. Odvojeni ne predstavljaju nita;
zajedno, kob su ovoga svijeta. Potene i mudre vlasti nema, jer je elja
za moi bezgranina. ovjeka na vlasti podstiu kukavice, bodre
laskavci, podravaju lupei, i njegova predstava o sebi uvijek je ljepa
nego istina. Sve ljude smatra glupim, jer kriju pred njim svoje pravo
miljenje, a sebi prisvaja pravo da sve zna, i ljudi to prihvataju. Niko
na vlasti nije pametan, jer i pametni ubrzo izgube razbor, i niko
trpeljiv, jer mrze promjenu. Odmah stvaraju vjene zakone, vjena
naela, vjeno ustrojstvo, i veui vlast uz boga, uvruju svoju mo.
() Bez hljeba narod moe ostati, bez vlasti nee. Oni su bolest na
narodnom tijelu, kao guke. Kad jedna guka otpadne, izraste druga,
moda gra. Ne moete bez nas, kau nam, razbojnici bi se namnoili,
neprijatelj bi nas napao, nered bi u zemlji nastao. A ko dri ovu zemlju,
ko je hrani, ko je brani? Narod. A oni nas globe, kanjavaju, zatvaraju,
ubijaju. I jo natjeruju nae sinove da to ine. Oni bez vas ne mogu,
vi bez njih morate.36

U odnosu izmeu glavnog junaka romana Tvava, Ahmeta abe

i studenta Ramiza mogu se primijetiti paralele s likom bjegunca iz
romana Dervi i smrt, iji dolazak unosi nemir u razmiljanja glavnog
junaka Ahmeda Nurudina, koji je dervi, dok u romanu Tvrava
sljedbenik dervikog reda, student Ramiz, i dogaaji vezani uz njegovo
zatvaranje i oslobaanje, predstavlja razlog egzistencijalnih problema
i uznemirenosti glavnog junaka Ahmeta abe.
O odnosu izmeu ovih romana Mea Selimovi kae: Tvrava je
pandan Derviu i smrti. Tvrava je svaki ovjek, svaka zajednica, svaka
drava, svaka ideologija.37 U tom smislu tvravu iz naslova romana
moemo promatrati istovremeno kao simbol pojedinca zatvorenog
36

Isto, str. 145146.

37

M. Selimovi, Sjeanja, Beograd, Rijeka, Otokar Kerovani, 1976., str. 214.

236

ZNAKOVI VREMENA SARAJEVO ZIMA 2015 - PROLJEE 2016 GODINA XVIII-XIX DVOBROJ 70/71

00 ZNAKOVI_VREMENA DVOBROJ70_71.indd.indd 236

27/05/16 11:32

NEKI PRIMJERI PRISUSTVA HAMZEVIJA U BOSANSKOHERCEGOVAKOJ KULTURI

u sebe, ali i kao simbol vlasti pred kojom se ovjek zatvara u vlastitu
tvravu.
U romanu Dervi i smrt tvrava je mjesto na kojem je zatvoren brat
glavnog junaka ejha Ahmeda Nurudina, i mjesto gdje je na kraju ubijen dogaaji koji pokreu intimnu ispovijest glavnog junaka, njegova
preispitivanja i burne promjene kroz koje prolazi. U romanu Tvrava,
tvrava je mjesto na kojem je zatoen i kasnije osloboen student Ramiz,
dogaaji u kojima glavni junak Ahmet abo posredno sudjeluje, i koji e
imati znaajan utjecaj na njegov ivot. Ako se uzme u obzir spomenuti
iskaz pisca o tvravi kao simbolu svakog ovjeka, moda na tvravu
u romanu Tvrava moemo gledati kao na jedan od likova iz romana
Dervi i smrt, koji je preuzet da bi postao lik u novom romanu, kao to je
pisac elio napisati i roman o Hasanu iz romana Dervi i smrt, vedrom
ovjeku koji neobavezno misli i ivi, da bi zaokruio ovu trilogiju.38
Roman Hoda Strah Dervia Suia sastoji se od tri dijela sa dva
glavna junaka. U prvom i drugom dijelu predstavljen je Vehab Koluhija,
mladi vojnik u turskoj vojsci koji se nakon poraza pod Beom 1683.
godine vraa u Bosnu. Kada put zaprijeti dosadom i slijetanjem jata
teretnih misli na tjeme Vehab Koluhija potraio je pjesmu dok ona
sama ne izvrije, pjesmu koja poinje rijeima Oj Dunavo, jel ti na me
ao, a s pjesmom dolaze sjeanja na amidu Haz Demira muderris
efendiju Koluhiju, buntovnog hamzeviju, koji je zadavljen gajtanom
u sarajevskoj tvravi.
Amida Demir uio je svog tada esnaestogodinjeg neaka sve
to treba da zna poten ovjek, a ovaj nauk sastojao se od ponavljanja
pitanja tko je bio najueniiji Bonjak svih vremena, na koje je trebalo
odgovoriti Hamza Orlovi, zvani Bonjak. Nakon uvodnog pitanja
amida Demir nastavlja sa svojim predavanjem, uvijek istim, svaki
put nazivajui ga novim:
Rekli smo, je li, da je ejh Bedreddin, Allah rahmetejlesn, govorio
da svako carstvo, zasnovano na pljaki slabih od strane pohlepnih, a
jakih, na nasilju monih i suzama nemonih, na licemjerju slugeranja
plaenih od strane monih i objeenim tjelesima onih koji su pokuali
da se oslobode nasilja, kao to to bijahu recimo, Mustafa Borkludija,
pa Hamza Orlovi, zvani Bonjak, pa sve redom, do posljednjeg
seljaka, esnaije, kmeta ili slobodna ovjeka, da takvo carstvo, je li
38

Isto, str. 214.

ZNAKOVI VREMENA SARAJEVO ZIMA 2015 - PROLJEE 2016 GODINA XVIII-XIX DVOBROJ 70/71

00 ZNAKOVI_VREMENA DVOBROJ70_71.indd.indd 237

237

27/05/16 11:32

ROSANA RATKOVI

() s napomenom da su carstva izmiljena da bi se odralo nasilje,

to je uenik morao ponoviti.39

Trei dio romana pria o dalekom potomku Vehaba Koluhije,

Hazu Seidu Ali-efendiji Koluhiji, koji dobiva nadimak Hoda Strah
zbog svoje nesigurnosti i dobroudne plaljivosti, o njegovom ivotu
izloenom ponienjima i uvredama i o njegovoj nagloj i potpunoj
promjeni nakon pisma iz Sarajeva s naredbom da sakupi i povede
vojsku u obranu Bosne od Austro-Ugarske vojske 1878. godine. Pretvara
se u neumornog, neustraivog i uspjenog ratnika koji ne odustaje od
borbe iako je svjestan njezine beznadenosti i nemogunosti Bosne da
se odupre nepobjedivom protivniku.
S hamzevijskim uenjem Hoda Strah se upoznaje prepisujui
predavanja svoga profesora u medresi. U tim predavanjima profesor se
estoko okomljavao na razliite hereze u islamu od arijevaca, preko
ejh Bedreddina i hamzevija, pri emu je navodio duge citate iz uenja
tih otpadnika, a ti citati golicali su i mamili momka svojom svjeinom
i pobunom.40
Na kraju romana, nakon to postaje jasno da se Bosna ne moe
oduprijeti Austro-Ugarskom pohodu pa Hoda Strah nema vie s kim i
protiv koga ratovati, kao konani in svoje borbe ubija dvojicu austrijskih
ocira osuujui tako sam sebe na smrt. Predana borba Hode Straha,
bez obzira na njezinu uzaludnost, ponovo se na kraju romana uporeuje
s hamzevijskim otporom. No, nije nama prvi put da u krv ulijeemo
bez nade u pobjedu. Od esnafskih nemira, od hamzevijskih otpora, od
seljakih mahnitih provala, mi se batrgamo bez vrsta plana i dugorona,
a jasna cilja, do ovog dana i asa.41
U pripovijetki Dervia Suia Plaenik slian je motiv preobrazbe
glavnog junaka kao i u romanu Hoda Strah. Iako njegova preobrazba
nije toliko nagla i potpuna, glavni junak Muzafer Pilavija se od poniznog,
uplaenog uvara Mehmed-pae Sokolovia pretvara u odlunijeg
ovjeka koji pomae pobunu janjiara i moli za ivot hamzevijskog ejha
optuenog da je pripremao ubojstvo Mehmed-pae.42 U ovoj pripovijetki
39

D. Sui, Hoda Strah, Zagreb, V. B. Z., 2005., str. 24.

40

Isto, str. 170.

41

Isto, str. 253.

42

D. Sui, Plaenik, u: D. Sui, Pobune, Sarajevo, 1966., str. 3738.

238

ZNAKOVI VREMENA SARAJEVO ZIMA 2015 - PROLJEE 2016 GODINA XVIII-XIX DVOBROJ 70/71

00 ZNAKOVI_VREMENA DVOBROJ70_71.indd.indd 238

27/05/16 11:32

NEKI PRIMJERI PRISUSTVA HAMZEVIJA U BOSANSKOHERCEGOVAKOJ KULTURI

Dervi Sui ponovo je dao prostor hamzevijskim idejama, koje autor

tumai prvenstveno kao suprotstavljanje vlasti, pa navodi sadraj pisma
pronaenog kod optuenog hamzevije:
Nije svako carstvo tamnica, ali nijedno nije bez nje. Pravde carstva
uinile su vie nepravdi nego svi krvnici zajedno. Iz podruma pravosua uvijek je dopirao jauk, smijeh nikad. I dok se iz memle zindana
uje ijedan vrisak, ijedan uzdah, dok neko nad nekim ostvaruje svoju
ili tuu pravinost, bit e jasno da je do pravde jo daleko.
Kad doe vrijeme da nijedan ovjek ne mogne biti u rukama drugog
predmet, broj, ili sredstvo, onda e palate sudstva biti izline i po
njima mogu da ojnaju i pike djeica.
Ali tek u dalekim visinama budunosti ljudska historija dozrijeva
razrjeenjima. Nae je da djelima ubrzavamo uspone. Proklet neka
je ko zaustavlja!43

Kasnije u pripovijetki opisuje razgovor izmeu zarobljenog hamzevije i Mehmed-pae, u kojem hamzevija negira svaku vlast, vezirsku i
sultansku, carstvo i upravu. Na Mehmed-paino pitanje o neophodnosti
uprave u ouvanju carstva hamzevija se poziva na ejha Bedreddina,
dovodei ga u vezu i s hamzevijskim idejama.
Spominjanje ejha Bedreddina, kao i Mustafe Borkludije, stavlja
radnju romana Hoda Strah u kontekst ustanaka i pobuna na prostoru
osmanskog carstva predvoenih heterodoksnim dervikim redovima.
ejh Bedreddin je 1416. godine sa svojim uenicima pokrenuo pobunu
koju Nedim Filipovi naziva radikalnim socijalnim ustankom.44
Baza Bedreddinovog ustanikog pokreta bila je u Deli Ormanu
(odnosno u bugarskom Ludogoriu, u sjeveroistonoj Bugarskoj).45
Bedreddinov ustanak u Rumeliji poeo je u ljetnim a zavrio u zimskim
mjesecima 1416. godine. Iste godine dogodio se i ustanak Brklde
Mustafe i Torlaka H-Kemala, a njih je ejh Bedreddin pri svom
nastupanju u Rumeliji javno nazivao svojim adeptima koji su podigli
ustanak u Anadoliji po njegovoj eli i zapovijedi.46
43

Isto, str. 3738.

44

N. Filipovi, n. dj., str. 134.

45

Isto, str. 581.

46

Isto, str. 519, 532.

ZNAKOVI VREMENA SARAJEVO ZIMA 2015 - PROLJEE 2016 GODINA XVIII-XIX DVOBROJ 70/71

00 ZNAKOVI_VREMENA DVOBROJ70_71.indd.indd 239

239

27/05/16 11:32

ROSANA RATKOVI

Nakon poraza ustanika ejh Bedreddin uhvaen je i objeen u

Serezu 18. decembra 1416. godine.47 Torlak H-Kemal objeen je zajedno
s jednim svojim pristalicom. Brklde Mustafa uhvaen je i sa svim
njegovim pristalicama koji nisu pali na bojnom polju odveden je u Efes.
Prikovan lancima na dasku, razapet na njoj u obliku kria, na jednoj
kamili proveden je kroz grad, da bi na kraju bio isjeen na komade.48
ejh Bedreddin je u Anadoliji zadobio kao uvjerenog pristalicu
ejha Hamida ibn Musa al-Kajserija, poznatog kao Somuni Baba,
uitelja Hadi Bajrama Velija.49 Somuni Baba je bio i uitelj Omer
Dede (Emira Sikkinija), jednog od nastavljaa bajramijskog tarikata
poslije smrti Hadi Bajrama Velija, a preko Ismaila Maukija (Oglan
ejha), uenika Omer Dede i uitelja Husamuddina Ankarevija, koji je
bio uitelj Hamze Balija, Somuni Baba pokazuje se kao spona meu
muridima s kojima je povezan Hamza Bali. Ranije smo spomenuli
kako se ejhulislam Ebu Suud u svojoj fetvi protiv Hamze Balija poziva
na raniju fetvu svojeg prethodnika ejhulislama Ibni Kemala, kojom je
1528. godine osuen i pogubljen Ismail Mauki. Ebu Suud takoer je
izdao i fetvu o pristalicama ejha Bedreddina (poslije 15451546. godine).50
U imenu jednog od junaka romana Hoda Strah, Vehaba Koluhije,
moda moemo pretpostaviti vezu koju je autor romana elio uspostaviti
s Abdul Vehabom Ilhamijom iz epa (17731821.), sujskim ejhom i pjesnikom koji u svojoj poeziji, pisanoj na narodnom jeziku, otro kritizira
vjerske velikodostojnike kojima zamjera fanatizam i konzervativizam,
iznosi nepravde i zahtijeva borbu protiv nasilja. Esad Badali pie da
je Ilhamija upravo na nain hamzevija smetao sultanu, i upuuje na
njegove sklonosti melametu i bajramijama kroz ilahiju:
Hadi Bajram kad bude tad e vidit
ta bude svaki gjunah otpade.51

47

Isto, str. 519.

48

Isto, str. 551552.

49

Isto, str. 618.

50

Isto, str. 635.

51

E. Badali, Hamzevije u bosanskom tradicionalnom miljeu, Kelamul ifa, IX

(1434/2013), br. 35, str. 49.
240

ZNAKOVI VREMENA SARAJEVO ZIMA 2015 - PROLJEE 2016 GODINA XVIII-XIX DVOBROJ 70/71

00 ZNAKOVI_VREMENA DVOBROJ70_71.indd.indd 240

27/05/16 11:32

NEKI PRIMJERI PRISUSTVA HAMZEVIJA U BOSANSKOHERCEGOVAKOJ KULTURI

Najpoznatija je Ilhamijina pjesma udan zeman nastade, za koju se

smatra da je jedna od posljednjih njegovih pjesama i da je moda bila
neposredan povod Ilhamijinog smaknua:
udan zeman nastade,
sve zlikovac postade,
din-dumanin ustade;
ta se hoe zaboga?
Ve takata nestade,
zlo nam svako postade,
dobrih ljudi nestade;
ta se hoe zaboga?
Ne ugledaju u itab,
ne uzimaju hi-devab,
niti misle na hesab;
ta se hoe zaboga?
Ovo trpit teka muka,
a jo vie turska bruka,
munaka stoji huka;
ta se hoe zaboga?
Turin nema amela,
krivda pravdu zamela,
pa se pravda omela;
ta se hoe zaboga?
Nasta udna ulema,
jer ne ine amela,
od njih jedna proloma;
ta se hoe zaboga?
Ulemskoga sada hala,
zalud njima gdjegod hvala,
vrat slomie porad mala;
ta se hoe zaboga?
ZNAKOVI VREMENA SARAJEVO ZIMA 2015 - PROLJEE 2016 GODINA XVIII-XIX DVOBROJ 70/71

00 ZNAKOVI_VREMENA DVOBROJ70_71.indd.indd 241

241

27/05/16 11:32

ROSANA RATKOVI

Nije kader biti imam,

a kae se potamam,
jordam ini ko eh-islam;
ta se hoe zaboga?
Svi veziri pravo sude,
pa i pai dobro bude,
al murtati krivo gude;
teka muka, zaboga.
I kod paa ima ljudi,
Ko je dobar vrlo hudi,
kad je vie zlijeh ljudi;
niko ne zna do Boga!
Tadanji namjesnik Delaludin-paa pozvao je Ilhamiju u Travnik,
gdje je Ilhamija udavljen u travnikoj tvravi. Poetsko vienje legende
o Ilhamiji i njegovim posljednjim danima donosi Read Kadi u knjizi
Ilhamijin put u smrt.52 U Ilhamijinoj smrti davljenjem u travnikoj tvravi
moda moemo naslutiti vezu s davljenjem hamzevije Demira, amide
Vehaba Koluhije u romanu Hoda Strah, a travnika tvrava pridruuje
se drugim tvravama u kojima umiru junaci bosanske povijesti i
knjievnosti. Ilhamijino turbe nalazi se u Travniku.
U ovom lanku pokuali smo ocrtati osnovne podatke o ejhu
Hamza Bali Orloviu, njegovom porijeklu, djelovanju i pogubljenju,
kao i o hamzevijskom tarikatu i ishoditu hamzevija u bajramijskom
tarikatu i melametu, kroz povezanost ejha Hamze sa ejhovima koji
su mu prethodili i koji su najee bili pogubljeni u strahu vlasti od
njihova utjecaja. Uporedili smo pogubljenje ejha Hamze Balija s
pogubljenjem Mensura al-Halada, vidjeli smo da je uitelj Hamze
Balija Husamuddin Ankarevi bio pogubljen, kao i uitelj Husamuddina
Ankarevija Ismail Mauki. Preko Ismail Maukija, uenika Omer Dede,
koji je bio uenik Somuni Babe, moe se Hamzu Balija povezati i sa
ejhom Bedreddinom, iji je Somuni Baba bio pristalica. Kroz predstavljanje hamzevija u romanima Tvrava Mee Selimovia i Hoda Strah
52

R. Kadi, Ilhamijin put u smrt, Sarajevo, 1997.

242

ZNAKOVI VREMENA SARAJEVO ZIMA 2015 - PROLJEE 2016 GODINA XVIII-XIX DVOBROJ 70/71

00 ZNAKOVI_VREMENA DVOBROJ70_71.indd.indd 242

27/05/16 11:32

NEKI PRIMJERI PRISUSTVA HAMZEVIJA U BOSANSKOHERCEGOVAKOJ KULTURI

Dervia Suia pokuali smo pokazati zastupljenost hamzevijskih ideja

u bosanskohercegovakoj kulturi i knjievnoj tradiciji, to smo povezali
s istraivanjima o ejhu Bedreddinu u knjizi Nedima Filipovia Princ
Musa i ejh Bedreddin. S hamzevijskim idejama u Bosni povezali smo
i ejha Abdul Vehaba Ilhamiju iz epa, jo jednog bosanskog ejha
pogubljenog zbog straha vlasti od njegovih ideja i utjecaja u narodu.

SOME EXAMPLES OF THE PRESENCE OF HAMZEVI TARIKAT

IN THE BOSNIAN-HERZEGOVINIAN CULTURE
Rosana Ratkovi
Summary
On the topic of sheikh Hamza Bali and hamzevi tarikat a number of
papers have been written, not only on the languages that are spoken in
Bosnia and Herzegovina, but also in many world languages. References
of hamzevi dervishes in folk tales and legends are countless. Mixing of
historical facts and legends, scientic theories and teaching, considering
hamzevi tarikat is so frequent as to constitute an integral part of the culture. It would therefore be extremely diicult to write methodologically
consistent and scientically elaborated historical and cultural overview of
the role and importance of hamzevi tarikat in the Bosnian-Herzegovinian
culture. For this reason, in this article we have choosen to retain only on
some examples, focusing on the presentation and role of the hamzevi tarikat in novels Fortress by Mea Selimovi and Hoda Strah by Dervi Sui.
Key words: sheikh Hamza Bali, bajrami tarikat, melamet, Mea Selimovi,
Dervi Sui

Literatura

Baagi, Safvet-beg, Bonjaci i Hercegovci u islamskoj knjievnosti, Sarajevo, Vlastita naklada, 1912.

Baagi, Safvet-beg, Znameniti Hrvati, Bonjaci i Hercegovci u Turskoj carevini, Zagreb, Matica hrvatska, 1931.

Badali, Esad, Hamzevije u bosanskom tradicionalnom miljeu, Kelamul ifa, IX

(1434/2013), br. 35, str. 4852.

ZNAKOVI VREMENA SARAJEVO ZIMA 2015 - PROLJEE 2016 GODINA XVIII-XIX DVOBROJ 70/71

00 ZNAKOVI_VREMENA DVOBROJ70_71.indd.indd 243

243

27/05/16 11:32

ROSANA RATKOVI

Beiragi, Adis, Hazreti Hamza Bali, Kelamul ifa, IX (1434/2013), br. 35, str. 1619.

ehaji, Demal, Derviki redovi u jugoslovenskim zemljama, Sarajevo, Orijentalni institut

u Sarajevu, 1986.

Dervievi, Haris, Hamza Orlovi Bali, Kelamul ifa, IX (1434/2013), br. 35, str. 1214.

Filipovi, Nedim, Princ Musa i ejh Bedreddin, Sarajevo, Svjetlost, 1971.

Hadijahi, Muhamed, Udio Hamzevija u atentatu na Mehmed-pau Sokolovia, POF,

V(1955), str. 325330.

Hadimejli, azim, ejh Husein Baba Bosnevi, Kelamul ifa, 1430/2009., br. 20, str. 82.

Hadimejli, azim, Bayrami and Hamzaviyya Orders in Bosnia-Herzegovina, Kelamul

ifa, IX (1434/2013), br. 35., str. 5764.

Hamzevijski tarikat ivi, razgovor prof. dr. azima Hadimejlia s prof. Baha Dogramandi, Kelamul ifa, IX (1434/2013), br. 35, str. 611.

Handi, Adem, Hadijahi, Muhamed, O progonu hamzevija u Bosni 1973. godine,

POF, XX-XXI (197071), Sarajevo, 1974., str. 215227.

Handi, Adem, O progonu hamzevija u sjeveroistonoj Bosni 1582. godine, lanci i

graa za kulturnu istoriju istone Bosne, Muzej istone Bosne u Tuzli, Tuzla, 1975., str.
3338.

Kadi, Read, Ilhamijin put u smrt, Sarajevo, 1997.

Kukavica, Edin, Bajramijje-melamijje Hamzevijje, Sarajevo, Izdavaka kua Sedam, 2009.

Selimovi, Mea, Tvrava, Sarajevo, Connectum, 2014.

Selimovi, Mea, Sjeanja, Beograd, Rijeka, Otokar Kerovani, 1976.

Sui, Dervi, Pobune, Sarajevo, Veselin Maslea, 1966.

Sui, Dervi, Hoda Strah, Zagreb, V. B. Z., 2005.

244

ZNAKOVI VREMENA SARAJEVO ZIMA 2015 - PROLJEE 2016 GODINA XVIII-XIX DVOBROJ 70/71

00 ZNAKOVI_VREMENA DVOBROJ70_71.indd.indd 244

27/05/16 11:32

UDK 061(497)19(043.3)

Beogradski Gajret Osman iki

Nadir Daci
Prijepolje, Srbija

Saetak
Ovaj rd se zsniv n istrivnjim opsene rhivske gre, koj
predstvlj, njveim dijelom, suvn rhiv smog drutv Gjret, koj
je pohrnjen u Arhivu Bosne i Hercegovine, Istorijskom rhivu i Arhivu
Gzi Husrev-begove biblioteke u Srjevu, ztim Arhivu Jugoslvije i
Arhivu Srbije u Beogrdu. Znjn broj dokument koji se odnose
n rd Beogrdskog Gjret, koji se uvju u ovim rhivim, prvi put se
objvljuju u ovom rdu.
Cilj ovoga rd jeste d poke historijske uvjete i okolnosti pod kojim je
drutvo Gjret nstlo 1903. godine i kko se rzvijlo od njegova osnivnj
do prinudne likvidcije 1941. godine. Ztim, d odgovori n pitnje kko
i u kolikoj mjeri je ono u viedecenijskom rzdoblju svoga postojnj
djelovlo n kulturni, politiki i, uope, drutveni ivot Muslimn Bosne
i Hercegovine i ostlih krjev u kojim je djelovlo. Poto je sutin teme
rd Beogrdskog Gjret, cilj je d se poke koliko je ovo drutvo uspjelo
u ispunjenju, odnosno ostvrenju svog prvog i osnovnog cilj, to je
potpomgnje kolovnj muslimnske omldine, uglvnom iz Bosne i
Hercegovine, n Univerzitetu i n drugim visokim kolm u Beogrdu.
Kljune rijei: Gajret, Beogradski Gajret, drutvo, muslimani, student,
pitomci, Gajretov Dom, Osman iki, kolovanje.

ZNAKOVI VREMENA SARAJEVO ZIMA 2015 - PROLJEE 2016 GODINA XVIII-XIX DVOBROJ 70/71

00 ZNAKOVI_VREMENA DVOBROJ70_71.indd.indd 245

245

27/05/16 11:32