Professional Documents
Culture Documents
ISSN: 2147-8872
od,
www.turukdergisi.com
can be seen in their life. The article dealt with "Shaman od", used by
shamans in rituals fever, "Kustdepti" refers to the shaman dances. Types,
called "zikirci" today's Turkmenistan use shaman fire used by shamans
to contact the spirits in order to take advantage of the extraordinary
powers of "Hzr", just as shamans to concentrate and go into a trance
use "ktdepti". "Shaman od" and "Ktdepti" takes place nevruz
celebrations and weddings in the Turkmenistan prove that the shaman
word is still used today among the Turks, maintains the function of some
of the elements, but some elements has evolved into art form.
Key words: Turkmenistan, shamanism, kamlk, shaman fire, ktdepti.
GR
Trk amanl ya da kaml zerine yaplan aratrmalarn baz problemleri, varln
gnmzde de korumaktadr. Trk boylarnn ok geni bir alana yaylm olmalar,
amanlarn veya kamlarn tarihteki durumlarn takip etmeye yarayan kaynaklarn azl, ok
eitli dinlerle ve inan sistemleriyle temasn neticesinde inan asndan karmak bir
yapnn varl, yakn dnemlerde amanlk dncesini ve inan yapsn yaatan Trk
boylarnda saha aratrmalarnn yaplamay, hatta zellikle Trkiye merkezli olarak,
amanlk kkenli inan ve uygulamalarnn din d, dolaysyla hurafe olarak
nitelendirilmesi neticesinde Trk amanl zerine yaplmas gereken aratrma ve inceleme
faaliyetleri eksik kalmtr. Btn bunlara ramen, Trk amanlyla ilgili almalara
malzeme verebilecek ok sayda Trk boyu ya da topluluuna gnmz artlarnda ulamak
mmkndr. Kuzey ve gney Sibirya blgesinde yaayan Yakut (Saha), Altay, Tva, Hakas,
or Trklerinde, Orta Asya blgesindeki Kazak, Krgz, zbek ve Trkmen Trklerinde,
Kafkasyada ve Trkiye civarndaki Trk topluluklarnda, Anadoludaki Tahtac ve epniler
bata olmak zere, Trk inan ve dn sisteminin izlerini koruyan Trk boylar arasnda
Trk amanlnn / kamlnn izleri srlmelidir. Btncl bir almann oluabilmesi iin
tabii ki ncelikle Trklerin ortaya kt ve dnyaya yayld merkez esas alnarak Trk
amanlnn tarihi derinlii ve corafi yaygnl zerine blgesel almalarn yrtlmesi
gerekmektedir. Konuyla ilgili Trkiyede son yllarda olumlu gelimeler de yaanmaktadr.
zellikle Rus Trkologlarnn Trk amanl zerine yaptklar almalar, Trkeye
kazandrlmakta ve bu inan sisteminin ayrntlar daha da aydnla kavuturulmaktadr.
Anadolu ve Balkanlardaki Trklerin gnmzde amanlk unsurlarn yaattklarn,
konuyla ilgili olarak yaplm almalardan takip edebilmekteyiz (Kalafat 1990, Melikoff
2009). Ancak bu unsurlarn daha canl ve youn olarak yaad asl blge Orta Asya ve
Sibirya blgeleridir (Aa 2002). Bu blgelerde yaayan Trk boylarnn tabiatla olan gl
balar nedeniyle amanlktaki dnceler ve inanlar ilevselliklerini korumaktadr. Avclk
ve hayvanclkta, insann ve yln belirli zamanlarna denk gelen gei dnemlerinde, amanlk
uygulamalar yaplmaktadr. Hatta baz amanlk unsurlarnn ad yaarken ilevinin ve
anlamnn kaybolduunu, baz unsurlarn ise estetik bir hal almaya baladn sylemek
TURUK
International Language, Literature and Folklore Researches Journal
2013, Year 1, Issue 1
Issn: 2147-8872
- 184 -
www. turukdergisi.com
- 185 -
www.turukdergisi.com
porhanlk ise Din ve mistik dnceye gre tabiatst glere boyun edirme gc var
olan, sra d hareketlerin ve szlerin tamam olarak tanmlanmaktadr (Hamzayeva 1962:
541). aman kelimesi, Trkmen Trkesinde kuzey Asya halklarnda byc, porhan
anlamna gelmekle birlikte gnmz Trkmenleri arasnda ok yaygn olmayan bir kelimedir
(Hamzayeva 1962: 765). Bununla birlikte kelime, aman odu ifadesinde yaamaktadr.
Trkmen szlklerinin Eski devirlerde byk bir ate yakp gnahlardan kurtulmak iin
zerinden atlama gelenei. olarak tanmlad bu ifade, geleneksel bir uygulamaya bal
olarak kalplam ve gnmze ulamtr (Hamzayeva 1962: 493). Halk arasnda yaygn
olarak kullanlan ve yaatlan aman odu gelenei, aman kelimesinin Trkmenler
arasnda bilindiini, ancak son dnemlerde unutulmaya balandn gstermektedir.
Gney Sibirya blgesindeki Trk boylarnda, Kazak ve Krgz Trklerinde olduu
zere, Trkmenistanda dorudan aman veya porhan olarak nitelendirilebilecek tipler,
bulunmamaktadr. Ancak amanlk geleneinin tesirlerini yaatan veya bu gelenekten
beslenen baz tipler vardr. Bunlarn banda dutarla iir syleyen veya destanlar anlatan
bahlar gelmektedir. Trkmen bahlar ve mzii zerine nemli almalar olan S.
Kominek, Trkmen bahlarnn aman olmadklarn, ancak amanlk gemiine sahip
olduklarn belirtir. Ona gre bahlar, din ve bysel ilemleri porhan ve ianlara
devretmilerdir. Onlar artk sadece dutar alan, iir syleyen ve destan anlatan tipler
konumundadr. Trkmen bahlarnn ryada Baba Kambar veya k Aydn grerek
bahla gei yapmalar, amanlar gibi destan anlatmnda yola girmeleri, bu yolda anlatyla
ilerlemeleri, destan anlatmn sadece geceleri yapmalar, Trk amanlyla ilikide
olduklarn gsteren bir ka husustur (Kominek 2005, ahin 2011: 162-164).
Bahlarn amanlk geleneiyle balarn gl bir ekilde gzler nne seren dier bir
husus ise, bahlarn hastalar saaltmak iin mziin ve iirin gcnden faydalanmalardr.
Trkmen halk aydmlarnn ve helerinin (ezgilerinin) amanlk gelenei ve saaltma
ilemleriyle alakas olduka gldr. Bunu Trkmen bahlar zerine yrtlen
aratrmalarn sonularndan takip etmek mmkndr. Trkmen mzii ve bahlar
konularnda alan aratrmalarna dayanan almalarn sahibi V. Uspensky, baglarn
repertuarndaki aydmlarn ve ezgilerin bir ksmnn kamlk veya amanlk geleneinden
kalma olduunu renmitir. Uspenskyin tespilerine gre bu ezgiler unlardr:
1. Hrele kuvam: Delirmi bir deveyi sakinletirmek iin kullanlr.
2. Darayi donlm: Koyun srsn teskin rahatlatmak iin kullanlr.
3. Krmz kynekli: Kzamk hastaln saaltmak iin kullanlr.
4. Merep: Veba, kolera ve doal afetler sonucu ortaya kan felaketleri ortadan
kaldrmak iin kullanlr. Bunlarla birlikte baglarn delileri tedavi etmek iin porhannme
adn verdikleri ezgiler kullandklar kaytlara gemitir (Uspensky 1928: 35-36).
TURUK
International Language, Literature and Folklore Researches Journal
2013, Year 1, Issue 1
Issn: 2147-8872
- 186 -
www. turukdergisi.com
TURUK
International Language, Literature and Folklore Researches Journal
2013, Year 1, Issue 1
Issn: 2147-8872
- 187 -
www.turukdergisi.com
aman od,
Boldum at.
Oldum ad.
TURUK
International Language, Literature and Folklore Researches Journal
2013, Year 1, Issue 1
Issn: 2147-8872
- 188 -
www. turukdergisi.com
Azaltma mrm,
Inadr yregim,
nanmaktadr yreim,
- 189 -
www.turukdergisi.com
TURUK
International Language, Literature and Folklore Researches Journal
2013, Year 1, Issue 1
Issn: 2147-8872
- 190 -
www. turukdergisi.com
Altay amanlar, kanl kurban trenlerinde ard aacndan ate yakp yanan odunlarla
kurban yerini ve hayvan ttsler. Tren boyunca amann yakt bu ate sndrlmez.
Bunun yan sra Altay amanlarnn dualar arasnda atee sylenenleri de vardr (Anohin
2006: 37, 90, 119-120). aman ayinlerinde ate kullanma geleneine Yakut Trkleri arasnda
da rastlanmtr. Tren eyalarnn ve unsurlarnn ttslenmesine, ruhlarla iletiime gemeye
ve hastalar iyiletirmeye yarayan ate, Yakut aman trenlerinin asli unsurlarndandr
(Ksenefontov 2011: 169, 226).
amanlarn ayinlerde yanlarndan ayrmadklar atee kar baz zel yeteneklerinin
olduunu yine aman efsanelerinden veya rivayetlerinden reniyoruz. aman, dier
insanlardan farkl olarak atete yanmamaktadr. nk aman, atein iyesi ve ruhuyla
barktr. O, atein gizemine hakim olduundan, ate onu yakmamaktadr. Altay ve Yakut
Trkleri bata olmak zere amanlk/kamlk geleneinin yaygn olduu blgelerde atee atlp
yanmayan aman efsaneleri derlenmitir (Kumartalolu 2012: 134-137).
Trkmenistanda aman od adyla yaklan ate, gemi dnemlerde Trkmenler
arasnda ate merkezli aman ayinlerinin dzenlendiini gsteren bir unsurdur. Gnmzde
kam ya da aman tipinin bulunmad bu blgede amanlktan geriye ayinin atei kalmtr.
Gece srelerinin artt dnemlerde Nevruzda yaklan aman od zerinden atlama gelenei,
kamlk geleneiyle balantl olarak Trk boylarnda yaamaktadr. Ancak Nevruzda bu ate
etrafnda sabaha kadar ayin yapan, Trkmenistandaki ekliyle zikir eken Trkmenler, bu
uygulamalaryla zellikle Orta Asya blgesindeki Trk boylarndan ayrlmaktadr. slam
dnemde amanlarn yerini alan zikirciler, tpk amanlar gibi gece boyunca ate etrafnda
ktdepti denilen dans yaparak hem kendileri hem de yaad blgenin insanlar iin iyi
eyler olmasn dilemektedirler. Hdr Atann olaanst gcnden faydalanmaya alan
zikirciler, aslnda amanlarn ruhlar araclyla salk, bereket ve gvenlik istemeleri arasnda
ok fazla bir fark yoktur. Ksacas Trkmenistanda yaamaya devam eden aman od
uygulamas, Trk amanlndaki ayinlerin gnmze yansm ekli ve ilev asndan da
nceki dnemlerle gl balara sahip geleneksel bir unsurdur. Belki Trkmenlerde atein
etrafnda tam anlamyla bir ayin tertip edebilecek tipler yoktur, ancak aman odu denilen
atein kullanm ekli amanlarnkinden farkl deildir. Hatta aman tipi bile tamamen yok
olmam, zayflam bir halde de olsa zikirci adyla yaamaya devam etmektedir.
aman od, sadece ayinsel zellikleriyle deil, Trkmenlerin halk sanatlarna da katk
yapm bir konuma sahiptir. Trkmenistanda halkn hemen btn toylarda ve resmi
bayramlarda oynad ktdepti oyununun kkeni, aman od etrafnda yaplan ayinlere
dayanmaktadr. Makalenin ikinci blm bu konu zerinde younlamaktadr.
2. aman Ayinlerindeki Beden Hareketlerinin lev ve Anlam Deitirmi Hali:
Ktdepti
Ktdepti kelimesi, oyunda sylenen her iirin ardndan sylenen kt, kt, kt sz
ve depmek fiilinden olumutur. Kt ifadesi, hastalar saaltan amanlarn, hasta ya da
TURUK
International Language, Literature and Folklore Researches Journal
2013, Year 1, Issue 1
Issn: 2147-8872
- 191 -
www.turukdergisi.com
ate etrafnda dans ederken kt, kt demesinden, depti ise bu srada ayaklarn yere
vurmasndan kalmadr. Ktdepti, Trkmenistanda bir oyun tarzn ve bu oyun oynanrken
sylenen iirleri, Trkmenlerdeki ekliyle, aydmlar karlamak iin kullanlmaktadr.
Ktdepti aydmlar, Trkmenlerdeki kamlk ve amanlk geleneinin etkilerini gsteren
iirlerdir (Glcov 1995: 17). Ancak bylk anlamn kaybeden bu aydmlar ve ktdepdi
oyunu toylarda elence unsuru olarak kullanlmaktadr (Veliyev 1983: 37).
Ktdeptinin 19. yzylda Trkmenistann bat ksmnda bilinen bir oyun olduunu
tespit eden N. Garahanolu Yomudsky, bu dansn ya da oyunun, Trkmenlerdeki zikir
geleneiyle balarn aratrm ve kdeptinin amanlk geleneklerinin tesiriyle olutuu
sonucuna varmtr. . Annaglcov ise bu oyunu ak zikir olarak adlandrarak Nevruz
gnlerinde oynandn belirtmitir. Konuyla ilgili son yllarda yaplan almalar da ktdepti
oyununu, Trkmenlerdeki zikir ekme gelenekleriyle ilintili grmektedir. Baltayev ve
Jkiyeve gre Trkmenistanda zikir yoluyla baz kiiler, hastalklar saaltmaktadr. Onlara
gre bu saaltclar, hastann etrafnda Huv Hak diye dolanarak hastalklarn nn
almaktadr (Baltayev ve Jkiyev 2013: 67, 70). Baltayev ve Jkiyevin ktdepti oyununun
kkeniyle ilgili tespitleri, bu oyunun, Trk amanl ile olan balarn dorulamaktadr:
amanlk geleneklerine gre, aman, atein gcyle hastalar iyiletirmek iin eline
yanan odunlar alp eitli hareketler sergilemi ve danslar yapmtr. Bunun yaparken zikir
ekip hastann etrafnda da dolanmtr. Bu ekilde aman, hastann ruhuna tesir etmeyi
denemitir. Aslnda pek ok aratrmac, ktdepti sznn, amanlarn eitli hayvanlarn
sesini taklit ederek iyi ruhlar armak, kt ruhlar ise kovmak iin kullandklar ht ht,
kt kt seslerinden trediini sylemektedir. (2013: 71)
Trkmenistanda bugn bir halk oyunu haline gelmi olan ktdeptinin kkenini
aydnla kavuturabilmek iin aman ayinlerinde amanlarn beden hareketlerine yakndan
bakmak gerekmektedir. amanlar, kurban, kehanet, by, tedavi gibi ok eitli amalarla
dzenledikleri ayinlerde sadece efsun yapp iirler okumazlar, ayn zamanda eitli beden
hareketleri de yaparlar. Transa gemek veya kt ruhlarla mcadele edebilmek iin amanlar,
bugn dans olarak nitelendirdiimiz hareketler sergilemilerdir. Ayn zamanda iyi bir esrime
yntemi olan bu hareketleri amanlar, ounlukla atein etrafnda yapmlardr. Konuyla ilgili
Trk amanlna ait ok sayda kayt gnmze ulamtr. Bu konudaki ayrntl
gzlemlerden birisi W. Radloffa aittir. Radloff, Altay Trkleri arasnda bir amann ate
etrafnda sergiledii hareketleri Sibiryadan adl eserine kaydetmitir. Onun verdii bilgilere
gre aman, ttsledii hayvan kurban ettikten sonra eline davulunu alarak ate etrafnda
koturmaya, saa sola doru eilip kalkmaya, elini kolunu aa yukar hareket ettirmeye
balar. Bu ekilde kendinden geen aman, atein etrafnda dnerek bir mddet bu dansn
yapmaya devam eder. amann ate etrafnda dn, gn katlarnda ykseliini, lgenin
katna kn sembolize ederken amann atein etrafnda yuvarlanmas ise aaya inii ya
da d ifade etmektedir (Radloff 1994: 23-40).
TURUK
International Language, Literature and Folklore Researches Journal
2013, Year 1, Issue 1
Issn: 2147-8872
- 192 -
www. turukdergisi.com
TURUK
International Language, Literature and Folklore Researches Journal
2013, Year 1, Issue 1
Issn: 2147-8872
- 193 -
www.turukdergisi.com
Balal-a, balal,
"Balayalm, balayalm,
Gvnmizi holal,
Gnlmz ho edelim,
z doganm toyunda,
Kardeimin toyunda,
Ktdepmege balal.
Ktdepmeye balayalm.
TURUK
International Language, Literature and Folklore Researches Journal
2013, Year 1, Issue 1
Issn: 2147-8872
- 194 -
www. turukdergisi.com
SONU
Trkmenistandaki aman od gelenei ve ktdepti oyunu zerine yaplan tespit ve
deerlendirmelerin neticesinde elde edilen sonular u ekildedir:
1. Trkmenistanda aman od ifadesinin ve geleneinin yer almas, aman
kelimesinin Trk boylar arasnda kullanld ynndeki dnceleri desteklemektedir.
Blgede aman diyebileceimiz tiplerden bahsetmek mmkn deildir, ancak porhan,
ian ve zikirci gibi adlarla Trk amanlarnn zelliklerine sahip baz tiplere rastlamak
mmkndr. Bu tipler, kendilerini dorudan saaltc veya ruhlarla balantya geen tipler
olarak tanmlamasalar bile yaptklar ilemlerle bu gelenekten bamsz olmadklar
grlmektedir.
2. aman atei anlamna gelen aman od, amanlk inanlarnn ve uygulamalarnn
gnmze yansmadr. amanlarn yahut kamlarn ayinlerde aktif bir ekilde kullandklar
aman atei, Trkmenler arasnda ilkbahar bata olmak zere mevsimler arasndaki geilerde
yaklan ve etrafnda aman ayinlerine benzeyen uygulamalarn yapld geleneksel ve ayn
zamanda arkaik bir unsurdur. Atein arndrma ve ruhlarla balant kurabilme zellikleri
Trkmenlerin Nevruz gecelerinde yaktklar aman ateinde yaatlmaktadr.
3. Ate ve anlam ayn kalmakla birlikte, ate etrafnda ayin yapan kiinin niteliklerinde
slamiyet dairesine bal olarak baz deimeler grlmektedir. Baka bir ifadeyle aslnda
aman niteliklerine sahip bu tipler, slamiyetin tesiriyle zikirci olarak adlandrlmaya
balanmtr. Bu bakmdan aman od gelenei, Trklerin amanlk inanlarn ne lde
yeni dneme uyarladklarn gstermesi asndan nemlidir. nceki dnemlerde ate
sayesinde ruhlarla temas kurmak isteyen amann yerini, Trkmenlerde Nevruz gecesi yaplan
ve gece balayp sabaha kadar sren ayinler, bereket ve bolluk sembol Hzr ile temas
kurmaya alan tipler almtr.
4. Ktdepti, amanlk geleneinin oyunlar ve danslarla ilikisini takip etme imkn
salayan bir halk oyunudur. Ancak bu oyunun amanlk geleneiyle balar tamamen
kopmamtr. Baka bir ifadeyle ayinlik zelliklerini muhafaza eden ktdepti, hzla
Trkmen toylarnda oynanan bir oyun konumuna ykselmektedir. Nevruz gecelerinde yaklan
aman ateinin etrafnda oynanyor olmas, yine byk meydanlarda yaklan devasa aman
odlarnn evresinde icra edilmesi, bu oyunun aslnda aman dans olduunu gstermektedir.
amanlarn ayinlerine bakldnda, ktdepti oyunundaki figrlerin aman tarafndan
sergilendii grlmektedir. Bu ynyle ktdepti, din veya sihr gayelerle dzenlenen
ayinlerden Trkmen kutlama geleneine adapte olmaya alan ve ayn zamanda asl k
noktasnda baz zelliklerini koruyan geleneksel bir unsurdur.
5. Trkmenistanda aman kelimesinin yan sra, amanln inan ve dn
sistemindeki baz unsurlarn gnmzde yaamakta olduunu sylemek mmkndr. Bata
bahlk gelenei olmak zere, Trkmenlerdeki geleneksel kutlamalardaki din, bysel ve
elence amalaryla dzenlenen trenlerde amanlk tesiri grlmektedir. aman od,
TURUK
International Language, Literature and Folklore Researches Journal
2013, Year 1, Issue 1
Issn: 2147-8872
- 195 -
www.turukdergisi.com
amann ayinde kulland atein, ktdepti ise ayinde amann, ruhlarla temasa getiini,
onlarla mcadeleye giritiini, zaman ve mekn geilerini gerekletirildiini gstermek iin
sergiledii danslarn ya da hareketlerin gnmze ulam ekilleridir. Trkmenlerdeki bu
unsurlar gibi, dier Trk boylarnda da ok sayda inan ve uygulama Trk amanlyla
yakn bir ilikiye sahiptir. Bu unsurlar zerine yaplan mukayeseli incelemeler ve
deerlendirmelerin, btncl bir Trk amanlnn olumasna nemli katklar salayaca
dncesindeyiz.
KAYNAKA
AA Mehmet (2002). amanla Geiteki lp Dirilme Ritelinden Trk Destanlarndaki
lp Dirilmeye, Mill Folklor, 7(54), Yaz, s. 75-85.
AND Metin (1985). Geleneksel Trk Tiyatrosu Kyl ve Halk Tiyatrosu Gelenekleri,
stanbul: nklp Kitabevi.
ANOHN A. V. (2006). Altay amanlna Ait Materyaller, (eviren: Zekeriya Karadavut ve
Jannet Meyermanova), Konya: Kmen Yaynlar.
BALTAYEV A. ve Jkiyev, A. (2013). Nowruz-Trkmen Halknn Milli Bayram, Agabat:
Ilm.
BAYMIRADOV A. ve Hocagulyev, A. (1992). Trkmen Halk Drediciligi, Agabat:
Magarf.
BEYDL Celal (2004). Trk Mitolojisi Ansiklopedik Szlk, Ankara: Yurt Kitap-Yayn.
DUYMAZ Ali (2002). rfan Arzulayan Szler Tekerlemeler, Ankara: Aka Yaynlar.
GILICOV Agamrat (1995). Aydm-Saz Terminleri, rcev: Miras nmilik Krhanas.
HAMZAYEVA M. Y. (1962). Trkmen Dilinin Tndirili Szlgi, Agabat: Trkmenistan
SSR limler Akademisi.
LYASOVA Gurbancemal (2005). Trkmen Halk Irm-Inanlar, Agabat: Mras.
NAN Abdlkadir (2000). Tarihte ve Bugn amanizm Materyaller ve Aratrmalar, Ankara:
Trk Tarih Kurumu Yaynlar.
KALAFAT Yaar (1990). Dou Anadoluda Eski Trk nanlarnn zleri, Ankara: Trk
Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar.
KOMNEK Slawomira Zeraska (2005). Trkmen Geleneksel Mziinde Yol Kavram,
(eviren: M. Burcu Tunakan), Folklor/Edebiyat, XI(42), s. 241-254.
KPRL Fuad (1966). Trk Edebiyatnn Menei, Edebiyat Aratrmalar, Ankara: Trk
Tarih Kurumu Yaynlar, s. 49-130.
KSENEFONTOV A. V. (2011). Yakut amanl, (eviren: Atilla Bac), Konya: Kmen
Yaynlar.
KUMARTALIOLU Sat (2012). Trk Kltrnde Ocak ve Ate Klt, Balkesir
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaymlanmam Doktora Tezi.
MELKOFF rene (2009). Uyur dik Uyardlar Alevilik-Bektailik Aratrmalar, stanbul:
Demos Yaynlar.
ORAZTAGANOV A. (1985). Trkmen Toy Aydmlar, Agabat: Magarf.
REYEV Arazbay (1995). Adat (Trkmenin Milli Dep-Dessurlar), Agabat: Ruh.
TURUK
International Language, Literature and Folklore Researches Journal
2013, Year 1, Issue 1
Issn: 2147-8872
- 196 -
www. turukdergisi.com
TURUK
International Language, Literature and Folklore Researches Journal
2013, Year 1, Issue 1
Issn: 2147-8872
- 197 -