You are on page 1of 15

TRK

Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Aratrmalar Dergisi


2013 Yl:1, Say:1
Sayfa:183-197

ISSN: 2147-8872

TRKMENSTANDA AMANLIK / KAMLIK GELENENN


GNMZE YANSIMALARI: AMAN OD VE KTDEPT
Halil brahim ahin*
zet
Trklerin evren, insan, yaam, lm, gelecek, tedavi vb. algsn etkileyen
unsurlar arasnda kamlk/amanlk gelenei de bulunmaktadr. Bu etki,
btn Trk boylarnda ayn dzeyde deildir. Sibirya blgesindeki Trk
boylarnda (Yakut, Altay, Tva, or, Hakas) kam/aman klt daha gl
iken Orta ve Bat Asya Trklerinde de kamlk/amanlk uygulamalar ve
inanlar eitli adlar ve ekillerde yaatlmaktadr. Orta Asya Trk
boylarndan olan Trkmenlerin yaamnda da bu etkiyi grmek
mmkndr. Makalede ele alnan aman od, amanlarn ayinlerde
kulland atei, Ktdepti ise aman danslarn karlamaktadr.
amanlarn/kamlarn ruhlarla balantya gemek iin kullandklar
aman ateini, gnmz Trkmenistan'nda "zikirci" ad verilen tipler,
Hzr'n olaanst glerinden faydalanmak, "Ktdepti"yi ise tpk
amanlarda olduu gibi, younlamak ve transa gemek iin
kullanmaktadrlar. Trkmenistandaki nevruz kutlamalarnn ve
toylarnn merkezinde yer alan aman od ve Ktdepti; aman
kelimesinin Trkler arasnda gnmzde de kullanldn, baz
unsurlarn ilevini koruduunu, ancak bazlarnn ise sanat formuna
gei yaptn gstermektedir.
Anahtar Kelimeler:
ktdepti.

Trkmenistan, amanlk, kamlk, aman

od,

REFLECTIONS OF SHAMANISM / KAMLIK TRADITION ON THE


PRESENT IN TURKMENISTAN: "AMAN OD" AND "KTDEPT"
Abstract
There is also a tradition of kamlk/shamanism among the factors that
determine the perception of universe, man, life, death, the future or
treatment. This effect is not the same level of all the Turkish tribes.
Turkish tribes in Siberia (Yakut, Altai, Tva, Shor, and Khakassia) kam /
shaman cult is the more powerful and Turks in Central and Western Asia
kamlk / Shamanism practices and beliefs of the various names and
forms is kept alive. Turkmens, Turkish tribes of Central Asia, this effect
Yrd. Do. Dr., Balkesir niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat Blm
retim yesi, hsahin@balikesir.edu.tr

Halil brahim ahin

www.turukdergisi.com

can be seen in their life. The article dealt with "Shaman od", used by
shamans in rituals fever, "Kustdepti" refers to the shaman dances. Types,
called "zikirci" today's Turkmenistan use shaman fire used by shamans
to contact the spirits in order to take advantage of the extraordinary
powers of "Hzr", just as shamans to concentrate and go into a trance
use "ktdepti". "Shaman od" and "Ktdepti" takes place nevruz
celebrations and weddings in the Turkmenistan prove that the shaman
word is still used today among the Turks, maintains the function of some
of the elements, but some elements has evolved into art form.
Key words: Turkmenistan, shamanism, kamlk, shaman fire, ktdepti.

GR
Trk amanl ya da kaml zerine yaplan aratrmalarn baz problemleri, varln
gnmzde de korumaktadr. Trk boylarnn ok geni bir alana yaylm olmalar,
amanlarn veya kamlarn tarihteki durumlarn takip etmeye yarayan kaynaklarn azl, ok
eitli dinlerle ve inan sistemleriyle temasn neticesinde inan asndan karmak bir
yapnn varl, yakn dnemlerde amanlk dncesini ve inan yapsn yaatan Trk
boylarnda saha aratrmalarnn yaplamay, hatta zellikle Trkiye merkezli olarak,
amanlk kkenli inan ve uygulamalarnn din d, dolaysyla hurafe olarak
nitelendirilmesi neticesinde Trk amanl zerine yaplmas gereken aratrma ve inceleme
faaliyetleri eksik kalmtr. Btn bunlara ramen, Trk amanlyla ilgili almalara
malzeme verebilecek ok sayda Trk boyu ya da topluluuna gnmz artlarnda ulamak
mmkndr. Kuzey ve gney Sibirya blgesinde yaayan Yakut (Saha), Altay, Tva, Hakas,
or Trklerinde, Orta Asya blgesindeki Kazak, Krgz, zbek ve Trkmen Trklerinde,
Kafkasyada ve Trkiye civarndaki Trk topluluklarnda, Anadoludaki Tahtac ve epniler
bata olmak zere, Trk inan ve dn sisteminin izlerini koruyan Trk boylar arasnda
Trk amanlnn / kamlnn izleri srlmelidir. Btncl bir almann oluabilmesi iin
tabii ki ncelikle Trklerin ortaya kt ve dnyaya yayld merkez esas alnarak Trk
amanlnn tarihi derinlii ve corafi yaygnl zerine blgesel almalarn yrtlmesi
gerekmektedir. Konuyla ilgili Trkiyede son yllarda olumlu gelimeler de yaanmaktadr.
zellikle Rus Trkologlarnn Trk amanl zerine yaptklar almalar, Trkeye
kazandrlmakta ve bu inan sisteminin ayrntlar daha da aydnla kavuturulmaktadr.
Anadolu ve Balkanlardaki Trklerin gnmzde amanlk unsurlarn yaattklarn,
konuyla ilgili olarak yaplm almalardan takip edebilmekteyiz (Kalafat 1990, Melikoff
2009). Ancak bu unsurlarn daha canl ve youn olarak yaad asl blge Orta Asya ve
Sibirya blgeleridir (Aa 2002). Bu blgelerde yaayan Trk boylarnn tabiatla olan gl
balar nedeniyle amanlktaki dnceler ve inanlar ilevselliklerini korumaktadr. Avclk
ve hayvanclkta, insann ve yln belirli zamanlarna denk gelen gei dnemlerinde, amanlk
uygulamalar yaplmaktadr. Hatta baz amanlk unsurlarnn ad yaarken ilevinin ve
anlamnn kaybolduunu, baz unsurlarn ise estetik bir hal almaya baladn sylemek
TURUK
International Language, Literature and Folklore Researches Journal
2013, Year 1, Issue 1
Issn: 2147-8872

- 184 -

www. turukdergisi.com

Halil brahim ahin

mmkndr. Bu makalede ele alnan aman od kavram ise Trk amanlnn


Trkmenistanda yaayan unsurlar arasndadr. Tam olarak aman atei anlamna gelen
aman od, Trk kamlarnn veya amanlarnn ayinlerde saaltma veya ruhlarla balantya
geme amal olarak kullandklar atee karlk gelmektedir. aman tipinin deitii, hatta
sadece izlerini tayan birka tipin dnda unutulduu Trkmenlerde bu ayinlerden geriye
atein ad kalmtr. Ancak aman odun tamamyla ilevsiz olmadn, Nevruz gibi
mevsimsel geilerde insanlarn arnma amal kullandklarn belirtmek gerekir. Yine
makalenin ilgilendii hususlar arasnda amanlk kkenli olmakla birlikte gnmz
Trkmenistannda estetik bir boyut kazanm kt depti de vardr. Trkmen toylarnn asl
unsurlar arasnda yer alan ve bir oyun haline dnm olan kt deptinin Trk amanl
ve aman odla balants da makalede irdelenecektir.
Makalede ele alnan ve Trkmenistanda yaygn olarak kullanlan aman od
ifadesinde dikkati eken aman kelimesiyle ilgili ok sayda deerlendirme yaplmtr
(Potapov 2012: 154). Kelimenin anlam, kkeni ve yaygnl zerine younlaan bu
almalara tekrar deinmek gibi bir amacmz yoktur, ancak kelimenin aman od ifadesiyle
Hazar blgesinde kullanlyor olmas, kelimenin Trkler arasndaki yaygnln gstermesi
asndan dikkate deer olduunu dnmekteyiz. L. P. Potapov, aman kelimesinin din
adam anlamnda ilk kez Ruslarn Sibiryaya gnderdii memurlarn yazlarnda yer aldn,
Tunguzlardan alnan kelimenin daha sonralar Avrupaya tandn ve evrensel bir kelime
haline geldiini sylerken, Trklerde aman kelimesinin yerine kam ve oyun
kelimelerinin yaygn olduunu belirtmektedir. Kelimenin kkenini Tunguzlarda veya baka
topluluklarda arayan almalar olmakla birlikte bu konuda nemli almalardan birisini Y.
Nemeth yapmtr. Nemethe gre aman kelimesi, Trk-Mool kkenlidir. Ona gre
Tunguzlardaki sam (am) kelimesi, Trkedeki kam kelimesinin fonotik karldr. B.
Laufer de bu dnceyi destekleyen bulgular tespit etmitir (Potapov 2012: 148-150). Kken
asndan olmasa bile yaygnlk asndan aman kelimesinin Trk boylar arasnda
kullanldn ve kullanlmakta olduunu sylemek mmkndr. Sibirya blgesinden uzakta,
hatta Kpak grubu dndaki Trkmenlerin Nevruz kutlamalarnda karmza kan aman
od, bu dncemizi destekler niteliktedir. smi nedeniyle amanlk geleneiyle olan balar
ak olan aman odun dnda Trkmenlerde amanlk kkenli inan ve uygulamalar
yaamaya devam etmektedir. Makalede, aman od balamnda bunlara da temas
edilecektir.
1. Trkmenistanda amanlk ve aman odu
Trkmenistanda, by ve eitli tekniklerle hastalar saaltan sra d tipleri
karlamak iin aman kelimesinin yan sra, porhan kelimesinin, gnmzde daha yaygn
bir ekilde kullanld grlr. Trkmen Trkesiyle ilgili szlklerde porhan, eitli sz
ve hareketlerle hastalklar iyiletirdiine inanlan adam, aman, kam. (Tekin ve lmez
1995: 534) veya Eski kadim din ve dncelere inanan insanlara gre porhan, trl
hareketler ve szlerle hasta insana byyle tesir edip iyiletiren kiidir. eklinde,
TURUK
International Language, Literature and Folklore Researches Journal
2013, Year 1, Issue 1
Issn: 2147-8872

- 185 -

Halil brahim ahin

www.turukdergisi.com

porhanlk ise Din ve mistik dnceye gre tabiatst glere boyun edirme gc var
olan, sra d hareketlerin ve szlerin tamam olarak tanmlanmaktadr (Hamzayeva 1962:
541). aman kelimesi, Trkmen Trkesinde kuzey Asya halklarnda byc, porhan
anlamna gelmekle birlikte gnmz Trkmenleri arasnda ok yaygn olmayan bir kelimedir
(Hamzayeva 1962: 765). Bununla birlikte kelime, aman odu ifadesinde yaamaktadr.
Trkmen szlklerinin Eski devirlerde byk bir ate yakp gnahlardan kurtulmak iin
zerinden atlama gelenei. olarak tanmlad bu ifade, geleneksel bir uygulamaya bal
olarak kalplam ve gnmze ulamtr (Hamzayeva 1962: 493). Halk arasnda yaygn
olarak kullanlan ve yaatlan aman odu gelenei, aman kelimesinin Trkmenler
arasnda bilindiini, ancak son dnemlerde unutulmaya balandn gstermektedir.
Gney Sibirya blgesindeki Trk boylarnda, Kazak ve Krgz Trklerinde olduu
zere, Trkmenistanda dorudan aman veya porhan olarak nitelendirilebilecek tipler,
bulunmamaktadr. Ancak amanlk geleneinin tesirlerini yaatan veya bu gelenekten
beslenen baz tipler vardr. Bunlarn banda dutarla iir syleyen veya destanlar anlatan
bahlar gelmektedir. Trkmen bahlar ve mzii zerine nemli almalar olan S.
Kominek, Trkmen bahlarnn aman olmadklarn, ancak amanlk gemiine sahip
olduklarn belirtir. Ona gre bahlar, din ve bysel ilemleri porhan ve ianlara
devretmilerdir. Onlar artk sadece dutar alan, iir syleyen ve destan anlatan tipler
konumundadr. Trkmen bahlarnn ryada Baba Kambar veya k Aydn grerek
bahla gei yapmalar, amanlar gibi destan anlatmnda yola girmeleri, bu yolda anlatyla
ilerlemeleri, destan anlatmn sadece geceleri yapmalar, Trk amanlyla ilikide
olduklarn gsteren bir ka husustur (Kominek 2005, ahin 2011: 162-164).
Bahlarn amanlk geleneiyle balarn gl bir ekilde gzler nne seren dier bir
husus ise, bahlarn hastalar saaltmak iin mziin ve iirin gcnden faydalanmalardr.
Trkmen halk aydmlarnn ve helerinin (ezgilerinin) amanlk gelenei ve saaltma
ilemleriyle alakas olduka gldr. Bunu Trkmen bahlar zerine yrtlen
aratrmalarn sonularndan takip etmek mmkndr. Trkmen mzii ve bahlar
konularnda alan aratrmalarna dayanan almalarn sahibi V. Uspensky, baglarn
repertuarndaki aydmlarn ve ezgilerin bir ksmnn kamlk veya amanlk geleneinden
kalma olduunu renmitir. Uspenskyin tespilerine gre bu ezgiler unlardr:
1. Hrele kuvam: Delirmi bir deveyi sakinletirmek iin kullanlr.
2. Darayi donlm: Koyun srsn teskin rahatlatmak iin kullanlr.
3. Krmz kynekli: Kzamk hastaln saaltmak iin kullanlr.
4. Merep: Veba, kolera ve doal afetler sonucu ortaya kan felaketleri ortadan
kaldrmak iin kullanlr. Bunlarla birlikte baglarn delileri tedavi etmek iin porhannme
adn verdikleri ezgiler kullandklar kaytlara gemitir (Uspensky 1928: 35-36).

TURUK
International Language, Literature and Folklore Researches Journal
2013, Year 1, Issue 1
Issn: 2147-8872

- 186 -

www. turukdergisi.com

Halil brahim ahin

Meslee giri ekilleri, icra ve repertuar zellikleri, Trkmen bahlarnn nceki


dnemlerde airlik ve mzisyenliin yan sra hekimlik meziyetlerine de sahip olduunu
gstermektedir. Tedavi amal sylenen zel ezgilerin ve iirlerin son yllara kadar yaamas,
bunun nemli bir delilidir. Ancak pek ok Trk boyunda olduu gibi, Trkmen bahlar, eski
dnemlerin hekimleri ve kamlar iken zamanla bu grevlerinden syrlarak sadece air ve
destanc haline gelmilerdir.
Bahlk geleneinin dnda Trkmenistanda amanlk inanlarnn ve baz
pratiklerinin Trkmen halk inanlarnda yaadn belirtmek gerekir (lyasova 2005). Ancak
Trkmen halk inanlar, bu anlamda gzden geirilmemitir. Makalede ele alnan aman
odu uygulamasnn veya geleneinin Trk amanlyla olan balants veya ilikisi de
bugne kadar tespit edilmemitir. Oysa daha adlandrmadan anlalaca gibi, bu sz bei,
aman atei anlamna gelmektedir. aman kelimesinin yaygn olmad bir corafyada, bu
ifade ate kltne ve bahar kutlamalarna bal olarak yaam, kalplam ve anlamn da
byk oranda yitirerek gnmze ulamtr. aman odu, Trkmenlerin yln belirli
zamanlarnda dzenledikleri, trenlerde yaklan ateler iin kullanlmaktadr. Son yllarda
aman odu geleneinin daha fazla ne kmasnda Trkmenistann, nevruzu milli bir
bayram olarak kutlamas etkili olmutur. nceleri halk arasnda yaygn olan bu uygulama,
resmi trenlerin de nemli bir paras haline gelmitir.
Trkmenistan'n geleneksel nevruz kutlamalar arasnda "aman odu" yakma deti
bulunmaktadr. Hatta Nevruzdan ok nceleri "gara arenbe" ad verilen ve yln en uzun
gecelerinin yaand dnemde, Trkmenler belalardan ve ktlklerden korunmak iin
"aman odu" yakp zerinden atlarlar ve yanan odunlar yukar doru atarak "Bize gelecek
grnen ve grnmeyen belalar odda yansn gitsin" derler. Yine "aman odu" denen bu atee
eski kaplar ve giysileri atarak yakmaktalar ve bu ekilde evlerine ve stlerine sinen
ktlklerden ve lanetlerden kurtulduklarna inanmaktadrlar. "aman odu" zerinde ve
etrafnda yaplan bu ilemleri, mutlaka aman ateinden geri kalan kllerin gmlmesi izler.
zel anlamlar yklenen aman ateinin klleri akta braklmaz, topraa veya kuma gmlr
(Baltayev ve Jkiyev 2013: 24).
Trkmenlerin kutsiyet atfettikleri aman ateiyle ilgili eitli inanlar da olumutur.
Buna gre aman atei yaklrken on yedi evden odun toplamak gerekmektedir. aman
ateinden atlamann, hastalklardan kurtulma ve gnahlardan arnmak gibi sonular
douracana inanlmtr. Ayrca ateten atlayan Trkmenler, gelecekteki belalardan da
kurtulduklarna inanmlardr. Trkmenlerde, nazar dememesi ve hastalklara
yakalanmamalar iin hayvanlar, iki ate arasndan geirilmektedir. Trkmenlerin inanlarna
gre ate temizleyicidir. Onun yand yer mukaddestir. Atee tkrmek, sa atmak ya da onu
pisletmek doru deildir (zbay 2007: 183). Atele ilgili bu inanlara amanlk veya kamlk
geleneinin nemli merkezlerinden Altay Trklerinde de rastlanmtr. Altay amanlarnn,
topluma atele ilgili rettikleri arasnda, atein kirletilmemesi, iine p atlmamas,

TURUK
International Language, Literature and Folklore Researches Journal
2013, Year 1, Issue 1
Issn: 2147-8872

- 187 -

Halil brahim ahin

www.turukdergisi.com

saygszlk yaplmamas, kllerine baslmamas gibi ok sayda yasak bulunmaktadr (Potapov


2012: 135)
"aman odu", Trkmenler arasnda zellikle Nevruz gecelerinde yaklr ve etrafnda
kamlarn ve amanlarn yaptklar ayinlere benzer ekilde baz uygulamalar yaplr.
Trkmenistan'daki Nevruz gelenekleri ve kutlamalar zerine 2013 ylnda bir alma
yaymlayan A. Baltayev ve A. Jkiyev'in bu hususta verdikleri bilgiler olduka kymetlidir:
"Trkmenistan'n pek ok yerinde obalarn "zikirci" teyzeleri, Nevruz geceleri ate yakp
sabaha kadar "kt tepip" dans ederek zikir ekmektedirler. nana gre Nevruz gecelerinde,
insana baht ve talih datan Hdr Ata, ate yakp zikir ekenlerin yanna gelirmi." (2013:
66). aman ayinlerinin slam baz unsurlarla ekil deitirmi hali olan Nevruzdaki bu ayin,
Trkmenistan amanlk / kamlk geleneinin gnmzdeki yansmalarndan birisidir. Ayinde
aman veya kam tipinin yerini "zikirci" ad verilen slam erevede dnlen bir kadn
almtr. Oysa atein etrafnda yaplan zikrin, slam bir boyutu veya zellii yoktur.
Muhtemelen ate etrafnda srekli olarak baz szleri tekrarlayan tiplerin, bu ilemlerin
sonucunda kendilerinden gemeleri nedeniyle bunlara "zikirci" denmitir. Nevruz gecelerinde
yaplan atele ilgili bu uygulamann ayinsel zellikleri vardr. Bunlar u ekilde
sralayabiliriz:
Zaman: aman veya kamlarn dzenledii ayinlerden ilah dinlerin yapt ayinlere
kadar ok geni bir yelpazede ayinlerin belli zamanlarda yapld grlr. Trkmenistan'daki
"aman odu" etrafndaki ayinler de Nevruz bata olmak zere yln belli dnemlerinde
uygulamaya konmaktadr. Ayrca aman / kam ayinlerinin mantna uygun bir ekilde atein
yaklmas ve etrafndaki ilemler, geceye denk getirilmekte ve sabah sona erdirilmektedir.
Gece ayinlerinin yannda Trklerde aman ayinleri Trkmenistandaki aman odundaki
uygulamaya benzer bir ekilde bahar dnemlerinde yaplmtr. Kaytlara geen bilgilere gre
amanlar, kurban trenlerini ktan yaza gei gnlerinde dzenlemilerdir (Kumartalolu
212: 138).
Ayinin Miti veya nan Boyutu: Ayinleri anlaml klan mitler veya baz inanlara
ihtiya vardr (Raglan 2005). Trkmenlerin "aman odu" merkezli gerekletirdikleri
ilemleri, Hdr Ata adn verdikleri ve Trk boylar arasnda bereket ve bolluk sembol Hzr
inanlar desteklemektedir. Yine mitin dnm hali olan bu durum, amanlk inanlarn
slamiyet'le dntrm Trk boylarnn ortak bir tavr olarak deerlendirmek gerekir.
Dua veya iir: aman ayinlerinde ayini yneten kii veya kiiler, amalar
dorultusunda baz dualar ya da szler kullanrlar. Nevruz'da "zikirci" kadnlarn veya atein
etrafnda dans eden kiilerin de yaygn olarak kullandklar ve artk gnmzde tekerleme
olarak grlen baz szler bulunmaktadr. Nevruz geceleri yaklan aman odunun etrafnda
ktdepti hareketleri yapan veya atein zerinden atlayanlar, atee yle seslenirler:
aman od,

aman od,

Boldum at.

Oldum ad.

TURUK
International Language, Literature and Folklore Researches Journal
2013, Year 1, Issue 1
Issn: 2147-8872

- 188 -

www. turukdergisi.com

Halil brahim ahin

Parlap stnden bkdm,

Parlayp stnden atladm,

Zarlap gnemi dktm.

Alayp gnahm dktm.

Hayr kl sen iimi,

Hayrl yap sen iimi,

Uzak yaat bam.

Uzun yaat beni.

Kem eyleme yam,

Azaltma mrm,

Gorap sakla dam.

Koruyup sakla evremi.

Goymagn meni harlap,

Brakma beni horlayp,

Sgndm sana zarlap,

Sndm sana alayp,

Inadr yregim,

nanmaktadr yreim,

Sensin sra geregim

Sensin benim istediim.

(Rahmanov 1998: 133)


Trkmenistanda sanava (tekerleme) olarak geen bu metinde ocaa kar bir
yalvarmann ve ondan yardm istemenin olduu grlmektedir. Gnmz Trkmen
sanavalar arasnda yer alan bu metin Trk amanl ile yakndan ilintilidir. slam
dnemlerde ilev kaybyla tekerlemelerin estetik bir mahiyete kavutuu, amanlarn
dndaki kiilerce kullanld bilinmektedir (Duymaz 2002: 44-45). Ayn ekilde yukardaki
tekerlemenin kkeninde amanlk uygulamalar ve inanlar vardr. Ancak hemen ifade
etmeliyiz ki, bu aman duas ya da tekerlemesi, ksmen de olsa amanlk sistemi iindeki
anlamn korumaktadr. Nevruz gibi snrl saydaki etkinlikte gndeme gelen bu tekerleme,
atee sayg, gei dnemlerini kutsama ve insanlara talih, huzur ve salk getirme gibi
ilevlere sahiptir.
Cezbe ve Dans: Ayinlerde aman, ruhlarla balantya geebilmek ve gn
katmanlarnda ykselebilmek iin bilin halinden baka bir duruma, cezbeye kaplmas
gerekir. Transa gemek olarak da ifade edebileceimiz bu durum iin amanlar, baz
yntemler kullanmlardr. Esrimeye yardmc olan iecekler ime, aman davulundan kan
ritmi kullanma veya iirin gcnden yararlanma ilk akla gelen yntemlerden bazlardr
(Anohin 2006: 40-73). Bunlarn yan sra amanlar, ruhlar lemine geebilmek iin dans da
kullanmlardr. Atein veya kendi etrafnda dnme, biyolojik olarak insann kendinden
gemesini salad gibi, bunun yanna mziin ve iirin eklenmesiyle bu etki olduka
artmaktadr. Trkmenistandaki zikircilerin yaptklar, amanlarn danslarndan farkl
deildir. Ktdepti oyunundaki figrlerin amanlk bakiyesi olduu gereini dikkate
aldmzda Trkmen zikircileri, Nevruz gecelerinde, ate etrafnda dnp dans ederek
Sibirya blgesinde canl bir ekilde yaamaya devam eden gelenee mensup amanlardan
farkl bir ey yapmamaktadrlar. aman odunun etrafnda ktdepti dansn yapan zikirci,
amanlar gibi, gzle grnmeyen, ancak varlna inanlan Hdr Atann ruhunu
armaktadr. amanlarn da ayinlerde yapmak istedikleri, farkl adlar verdikleri ruhu veya
TURUK
International Language, Literature and Folklore Researches Journal
2013, Year 1, Issue 1
Issn: 2147-8872

- 189 -

Halil brahim ahin

www.turukdergisi.com

ruhlar bulunduklar yere getirmek ya da onun yanna gidebilmektir. Sibirya amanlar, bu


ilemleri kendi inan sistemleri iinde yaparken Trkmen zikirciler, bize gre Trkmen
amanlar, slam dairesinde bu ilemlerini gerekletirmektedir.
Arnma ve Geiin Kutsanmas: aman ayinlerinin hastalklar tedavi etmek ve kt
etkilerden korunmak gibi ilevlerinin olduu bilinmektedir. nsan hayatndaki ve yln belirli
zamanlarna denk gelen gei dnemlerinin kutsanmas da amanlarn toplum iinde
stlendikleri grevler arasndadr (Kprl 1966: 58). amanlarn arnma yntemleri arasnda
hastalar veya ayin unsurlarn sembolik veya gereki bir ekilde atele temas ettirmek
bulunmaktadr. 568 gibi olduka erken dnemlerdeki kaytlar, Trk amanlarnn, atei
yzyllardan beri arnma amal kullandklarn gstermektedir. Roma elisinin Trk
hakannn ziyaretinde ahit olduu olaylar, konumuzla dorudan ilgilidir. Buna gre
Romallarn getirdii eyalar amanlar bir araya toplayarak hemen ard aacnn
odunlarndan bir ate yakmlardr. Eyalarn zerinde eitli szler syleyerek dolanan
amanlar, ellerindeki tefi aldka kendilerinden geip barp armaya, kt ruhlar kovar
bir edaya brnmlerdir. Bu ekilde eyalardaki kt ruhlar kovan amanlar, elinin
kendisini de ate zerinden geirerek arndrmay ihmal etmemilerdir (Potapov 2012: 153).
Tarih anlamda eski kaytlarn yan sra yakn dnemlerde kayda girmi bilgiler de Trk
amanlarnn atei, arnma unsuru ve mevsimler arasndaki geileri kutsamak iin
kullandklarn gstermektedir (nan 2000: 67-71). Gnmz Trk boylarnn hemen hepsinde
Nevruz kutlamalarnda ate zerinden atlayanlar, bu dnceyi yaatmakta ve yeniden ihya
etmektedirler. Trkmenlerin aman od adn verdikleri gelenein znde de bu yatmaktadr.
Ktan bahara geii kutsamak, bu gei esnasnda k dneminden insanlara musallat olmu
ktlklerden onlar arndrmak iin insanlar bu ate zerinden atlamaktadrlar. Nevruz
gecelerinde zikirci kadnlar, bu ayini daha uzun sre yaparak mevsim geiini kutsadklar
gibi, insanlar zerindeki ktlkleri de kaldrmaktadrlar. Arnma ynyle Trkmenlerin
aman od uygulamas, Trk amanlarnn yzyllardan beri uyguladklar gelenein bir
devam niteliindedir.
Ayin ve Ate: Trklerde ate, aman ayinlerinde ruhlarla balantya gemek iin
kullanld gibi, kehanet amal da bavurulmu bir unsurdur. Tarih kaynaklarda Trk
hkmdarlarnn byk ateler yaktrarak gelecee dair bilgiler almaya altklar ynnde
kaytlar bulunmaktadr. Trk amanlarna gre ate, her eyi temizler, kt ruhlar kovar.
amanlar bu yzden hastalarn etrafnda ellerinde atele alas alas diye dolanrlar.
Alazlama denen bu uygulamada atein tedavi edici zelliinden faydalanlmtr. amanlar,
ayinlerde atee Ate anamz, alar doyurdun, yenleri sttn, yemeklerimizi piirmek iin
sacayaklarmz kurdun, zerinde dokuz kulplu tun kazanmz kaynattn diye seslenirler.
Atein kendilerini koruduunu, sttn, aydnlattn, ksacas yaamn devam iin gerekli
artlar saladn syleyen amanlar, onu ayinlerinden ayrmamlar ve ona kar yasaklar
getirmilerdir (nan 2000: 67-71, Beydili 2004: 436-439).

TURUK
International Language, Literature and Folklore Researches Journal
2013, Year 1, Issue 1
Issn: 2147-8872

- 190 -

www. turukdergisi.com

Halil brahim ahin

Altay amanlar, kanl kurban trenlerinde ard aacndan ate yakp yanan odunlarla
kurban yerini ve hayvan ttsler. Tren boyunca amann yakt bu ate sndrlmez.
Bunun yan sra Altay amanlarnn dualar arasnda atee sylenenleri de vardr (Anohin
2006: 37, 90, 119-120). aman ayinlerinde ate kullanma geleneine Yakut Trkleri arasnda
da rastlanmtr. Tren eyalarnn ve unsurlarnn ttslenmesine, ruhlarla iletiime gemeye
ve hastalar iyiletirmeye yarayan ate, Yakut aman trenlerinin asli unsurlarndandr
(Ksenefontov 2011: 169, 226).
amanlarn ayinlerde yanlarndan ayrmadklar atee kar baz zel yeteneklerinin
olduunu yine aman efsanelerinden veya rivayetlerinden reniyoruz. aman, dier
insanlardan farkl olarak atete yanmamaktadr. nk aman, atein iyesi ve ruhuyla
barktr. O, atein gizemine hakim olduundan, ate onu yakmamaktadr. Altay ve Yakut
Trkleri bata olmak zere amanlk/kamlk geleneinin yaygn olduu blgelerde atee atlp
yanmayan aman efsaneleri derlenmitir (Kumartalolu 2012: 134-137).
Trkmenistanda aman od adyla yaklan ate, gemi dnemlerde Trkmenler
arasnda ate merkezli aman ayinlerinin dzenlendiini gsteren bir unsurdur. Gnmzde
kam ya da aman tipinin bulunmad bu blgede amanlktan geriye ayinin atei kalmtr.
Gece srelerinin artt dnemlerde Nevruzda yaklan aman od zerinden atlama gelenei,
kamlk geleneiyle balantl olarak Trk boylarnda yaamaktadr. Ancak Nevruzda bu ate
etrafnda sabaha kadar ayin yapan, Trkmenistandaki ekliyle zikir eken Trkmenler, bu
uygulamalaryla zellikle Orta Asya blgesindeki Trk boylarndan ayrlmaktadr. slam
dnemde amanlarn yerini alan zikirciler, tpk amanlar gibi gece boyunca ate etrafnda
ktdepti denilen dans yaparak hem kendileri hem de yaad blgenin insanlar iin iyi
eyler olmasn dilemektedirler. Hdr Atann olaanst gcnden faydalanmaya alan
zikirciler, aslnda amanlarn ruhlar araclyla salk, bereket ve gvenlik istemeleri arasnda
ok fazla bir fark yoktur. Ksacas Trkmenistanda yaamaya devam eden aman od
uygulamas, Trk amanlndaki ayinlerin gnmze yansm ekli ve ilev asndan da
nceki dnemlerle gl balara sahip geleneksel bir unsurdur. Belki Trkmenlerde atein
etrafnda tam anlamyla bir ayin tertip edebilecek tipler yoktur, ancak aman odu denilen
atein kullanm ekli amanlarnkinden farkl deildir. Hatta aman tipi bile tamamen yok
olmam, zayflam bir halde de olsa zikirci adyla yaamaya devam etmektedir.
aman od, sadece ayinsel zellikleriyle deil, Trkmenlerin halk sanatlarna da katk
yapm bir konuma sahiptir. Trkmenistanda halkn hemen btn toylarda ve resmi
bayramlarda oynad ktdepti oyununun kkeni, aman od etrafnda yaplan ayinlere
dayanmaktadr. Makalenin ikinci blm bu konu zerinde younlamaktadr.
2. aman Ayinlerindeki Beden Hareketlerinin lev ve Anlam Deitirmi Hali:
Ktdepti
Ktdepti kelimesi, oyunda sylenen her iirin ardndan sylenen kt, kt, kt sz
ve depmek fiilinden olumutur. Kt ifadesi, hastalar saaltan amanlarn, hasta ya da
TURUK
International Language, Literature and Folklore Researches Journal
2013, Year 1, Issue 1
Issn: 2147-8872

- 191 -

Halil brahim ahin

www.turukdergisi.com

ate etrafnda dans ederken kt, kt demesinden, depti ise bu srada ayaklarn yere
vurmasndan kalmadr. Ktdepti, Trkmenistanda bir oyun tarzn ve bu oyun oynanrken
sylenen iirleri, Trkmenlerdeki ekliyle, aydmlar karlamak iin kullanlmaktadr.
Ktdepti aydmlar, Trkmenlerdeki kamlk ve amanlk geleneinin etkilerini gsteren
iirlerdir (Glcov 1995: 17). Ancak bylk anlamn kaybeden bu aydmlar ve ktdepdi
oyunu toylarda elence unsuru olarak kullanlmaktadr (Veliyev 1983: 37).
Ktdeptinin 19. yzylda Trkmenistann bat ksmnda bilinen bir oyun olduunu
tespit eden N. Garahanolu Yomudsky, bu dansn ya da oyunun, Trkmenlerdeki zikir
geleneiyle balarn aratrm ve kdeptinin amanlk geleneklerinin tesiriyle olutuu
sonucuna varmtr. . Annaglcov ise bu oyunu ak zikir olarak adlandrarak Nevruz
gnlerinde oynandn belirtmitir. Konuyla ilgili son yllarda yaplan almalar da ktdepti
oyununu, Trkmenlerdeki zikir ekme gelenekleriyle ilintili grmektedir. Baltayev ve
Jkiyeve gre Trkmenistanda zikir yoluyla baz kiiler, hastalklar saaltmaktadr. Onlara
gre bu saaltclar, hastann etrafnda Huv Hak diye dolanarak hastalklarn nn
almaktadr (Baltayev ve Jkiyev 2013: 67, 70). Baltayev ve Jkiyevin ktdepti oyununun
kkeniyle ilgili tespitleri, bu oyunun, Trk amanl ile olan balarn dorulamaktadr:
amanlk geleneklerine gre, aman, atein gcyle hastalar iyiletirmek iin eline
yanan odunlar alp eitli hareketler sergilemi ve danslar yapmtr. Bunun yaparken zikir
ekip hastann etrafnda da dolanmtr. Bu ekilde aman, hastann ruhuna tesir etmeyi
denemitir. Aslnda pek ok aratrmac, ktdepti sznn, amanlarn eitli hayvanlarn
sesini taklit ederek iyi ruhlar armak, kt ruhlar ise kovmak iin kullandklar ht ht,
kt kt seslerinden trediini sylemektedir. (2013: 71)
Trkmenistanda bugn bir halk oyunu haline gelmi olan ktdeptinin kkenini
aydnla kavuturabilmek iin aman ayinlerinde amanlarn beden hareketlerine yakndan
bakmak gerekmektedir. amanlar, kurban, kehanet, by, tedavi gibi ok eitli amalarla
dzenledikleri ayinlerde sadece efsun yapp iirler okumazlar, ayn zamanda eitli beden
hareketleri de yaparlar. Transa gemek veya kt ruhlarla mcadele edebilmek iin amanlar,
bugn dans olarak nitelendirdiimiz hareketler sergilemilerdir. Ayn zamanda iyi bir esrime
yntemi olan bu hareketleri amanlar, ounlukla atein etrafnda yapmlardr. Konuyla ilgili
Trk amanlna ait ok sayda kayt gnmze ulamtr. Bu konudaki ayrntl
gzlemlerden birisi W. Radloffa aittir. Radloff, Altay Trkleri arasnda bir amann ate
etrafnda sergiledii hareketleri Sibiryadan adl eserine kaydetmitir. Onun verdii bilgilere
gre aman, ttsledii hayvan kurban ettikten sonra eline davulunu alarak ate etrafnda
koturmaya, saa sola doru eilip kalkmaya, elini kolunu aa yukar hareket ettirmeye
balar. Bu ekilde kendinden geen aman, atein etrafnda dnerek bir mddet bu dansn
yapmaya devam eder. amann ate etrafnda dn, gn katlarnda ykseliini, lgenin
katna kn sembolize ederken amann atein etrafnda yuvarlanmas ise aaya inii ya
da d ifade etmektedir (Radloff 1994: 23-40).
TURUK
International Language, Literature and Folklore Researches Journal
2013, Year 1, Issue 1
Issn: 2147-8872

- 192 -

www. turukdergisi.com

Halil brahim ahin

aman ayinlerinin ilevsel olduu dnemler geride kaldka amanlarn ayinlik


unsurlar eitli sanat dallarn beslemeye balamtr. zellikle tiyatro ve dansta bu etki
grlr. Halk tiyatrosunda ve danslarnda grld zere, pek ok aman figr bugn
estetik bir boyuta tanmtr (And 1985: 16-17). Bu bakmdan tiyatronun da dansn da
amanlk geleneiyle ilikisi vardr. Halk kltrndeki oyunlar ve danslar, bunun ak
delilleridir. aman, ruhlar lemine ulamak, Tanr lgenin huzuruna kmak, kt ruhlar
kovmak ve onlarla mcadele edebilmek iin eitli hareketler yapmak zorunda kaldndan,
bu yap onu ilk danslar ve oyuncular arasna dhil etmitir. Gn katlarnda ykselen ve
hareket eden aman, ayini izleyenlere grdklerini naklederek, gnmz oyuncularnn
temellerini atmtr (nl 2006: 57). amanlarn ayin esnasnda sergiledikleri hareketlerin bir
ksm zamanla halk tiyatrosu haline gelirken bir ksm da halk danslarn oluturmutur.
Trkmenistandaki ktdepti oyunu da bu balamda ele alnmas gereken amanlk kalnts
ya da amanlk kkenli bir halk dansdr.
Ktdepti, gnmz Trkmen toylarnn yaygn oyunlarndan biri olmakla birlikte
zellikle Nevruz geceleri, aman odunun etrafnda oynanmaktadr. Atein etrafnda dnerek
eitli aman figrleri sergileyen oyuncular, atein zerinden atlayarak arndklarna
inanmaktadrlar (zbay 2007: 155, Baltayev ve Jkiyev 2013: 71). Bu oyun, ok sayda
insann ember oluturup dnerek oynadklar bir oyundur. Ktdepti oynanmaya ve iirleri
sylenmeye balamadan Hey, ya Yaradan, ya Allah veya Ey Alley, Alley, can Alley,
Yaradana ben kurbanm, can kurban Alley denmektedir. Oyun oynanrken emberdeki baz
kiiler, ktdeptiad verilen iirleri syledikten sonra oyundaki herkes eyha-ey, uhhu,
uhhu, kt, kt diyerek yeri depmeye ve ellerini saa sola, aa yukar sallamaya balarlar
(Baltayev ve Jkiyev 2013: 67).
Ktdepdi dansn Nevruz gnlerinde yaklan devasa atein etrafnda Trkmen genleri
oynamaya bugn de devam etmektedirler. Bu oyunda sylenen iirlere "Ktdepdi aydmlar"
denmekte ve ounlukla toylarda sylenmektedir. Trkmen aydmlar, toylar gibi elence
ortamlarnda, nevruz gibi mevsimlik trenlerde ve alma ortamlar bata olmak hayatn
hemen her aamasnda karmza kan halk iiri rneklerindendir. Trkmen aydmlarn hem
bahlar hem de halk arasndaki kadn ve erkekler en fazla toylarda kullanrlar. Trkmenlerde
ocuklarn doumlarnda ve ad almalarnda, dnlerde ve askere uurlama dnemlerinde
toylar dzenlenir. Bu toylarn vazgeilmez unsurlar arasnda bahlar bulunmaktadr. Her
iin vakt yagdr, toyun geligi bagdr diyen Trkmenler, toylarda bahlarn aydmlarn
dinlemeyi gelenek haline getirmilerdir. Bahlarn yan sra gen kzlar ve erkekler de gelin,
damat ve onlarn yaknlarna eitli aydmlar sylerler. Toy aydmlar, lleler ve ktdepdiler,
toy ortamlarnda sylenen aydmlardan bazlardr.
Toylarda "ktdepti" oynamaya balayanlar, ncelikle oyuna balamay temenni eden
mani tarzndaki bir iir sylerler:

TURUK
International Language, Literature and Folklore Researches Journal
2013, Year 1, Issue 1
Issn: 2147-8872

- 193 -

Halil brahim ahin

www.turukdergisi.com

Balal-a, balal,

"Balayalm, balayalm,

Gvnmizi holal,

Gnlmz ho edelim,

z doganm toyunda,

Kardeimin toyunda,

Ktdepmege balal.

Ktdepmeye balayalm.

Kt, kt, kt, hay, hay, hay.

Kt, kt, kt, hay, hay, hay.

Kt, kt, kt, hey, hey, hey."

Kt, kt, kt, hay, hay, hay."

(Baymradov ve Hocagulyev 1992: 96).


Ktdepti, Trkiye'deki Alev-Bekta semahlarnda olduu zere ember eklini alm
oyuncular tarafndan oynanan bir oyun olmakla birlikte, birka safhada oynanan bir oyundur.
Baka bir ifadeyle Ktdepti oyununun baz blmleri, figrleri ve bunlarn adlar vardr.
Kadn ve erkeklerin bir arada oynayabildii ktdeptinin "bir depim", "iki depim", " depim"
ve "zemzem" gibi blmleri vardr. Aratrmaclarn kidepim olarak adlandrdklar
figrleri ve oyuncularn bu halini halk, divana kelimesiyle karlamaktadr. Ktdeptinin
divana ksmn icra edenler, ellerini arkaya alp ban ne arkaya doru sallarken yle der:
Ihhe hhe hhe,

"Ihhe hhe hhe,

Ihhe hhe hhe,

Ihhe hhe hhe,

Divana geler iikden ey,

Divane gelir eikten ey,

Rsg geler deikden.

Rzk gelir delikten.

Divana bir suv berin ey,

Divaneye su verin ey,

Gara renkli meikden.

Kara renkli tulumdan."

(Baltayev ve Jkiyev 2013: 71)


Yukardaki "ktdepti aydm"nda yer alan "divane" kelimesi, oyunun k noktas ve
mahiyetiyle alakaldr. Zikirci kadnlarn ate etrafnda oynadklar ve oynarken de kendinden
getikleri "ktdepti"de, oyunu oynayan veya bu hareketleri yapann kiinin "divane" olarak
adlandrlmas, oyunun cezbe ve kamlarla ilintisine iaret etmektedir. Ayrca ktdepti oyunun
icra safhalar da bu ilikiyi glendirmektedir. Bu oyun, coku asndan "bir depim", "iki
depim" ve " depim" eklindeki blmlerle srekli yukar doru trmanmaktadr. Kamlarn
ayinlerindeki danslar da ayn ekilde yava figrlerle balayp cezbenin derecesi arttka daha
da hzlanmaktadr. Hatta aman kendinden getiinde yerlerde yuvarlanmaya bile baladn
gz nne aldmzda bu oyunun de ayn mantk iinde olduunu syleyebiliriz. zellikle
" depim" ksmnda oyun en cokun halini almakta, oyuncular, ellerini kollarn mmkn
olduu kadar hzl bir ekilde aa yukar, saa sola hareket ettirmekte, daire halinde bir
merkezin etrafnda dnerek cokuyu daha ha arttrmaktadrlar.

TURUK
International Language, Literature and Folklore Researches Journal
2013, Year 1, Issue 1
Issn: 2147-8872

- 194 -

www. turukdergisi.com

Halil brahim ahin

SONU
Trkmenistandaki aman od gelenei ve ktdepti oyunu zerine yaplan tespit ve
deerlendirmelerin neticesinde elde edilen sonular u ekildedir:
1. Trkmenistanda aman od ifadesinin ve geleneinin yer almas, aman
kelimesinin Trk boylar arasnda kullanld ynndeki dnceleri desteklemektedir.
Blgede aman diyebileceimiz tiplerden bahsetmek mmkn deildir, ancak porhan,
ian ve zikirci gibi adlarla Trk amanlarnn zelliklerine sahip baz tiplere rastlamak
mmkndr. Bu tipler, kendilerini dorudan saaltc veya ruhlarla balantya geen tipler
olarak tanmlamasalar bile yaptklar ilemlerle bu gelenekten bamsz olmadklar
grlmektedir.
2. aman atei anlamna gelen aman od, amanlk inanlarnn ve uygulamalarnn
gnmze yansmadr. amanlarn yahut kamlarn ayinlerde aktif bir ekilde kullandklar
aman atei, Trkmenler arasnda ilkbahar bata olmak zere mevsimler arasndaki geilerde
yaklan ve etrafnda aman ayinlerine benzeyen uygulamalarn yapld geleneksel ve ayn
zamanda arkaik bir unsurdur. Atein arndrma ve ruhlarla balant kurabilme zellikleri
Trkmenlerin Nevruz gecelerinde yaktklar aman ateinde yaatlmaktadr.
3. Ate ve anlam ayn kalmakla birlikte, ate etrafnda ayin yapan kiinin niteliklerinde
slamiyet dairesine bal olarak baz deimeler grlmektedir. Baka bir ifadeyle aslnda
aman niteliklerine sahip bu tipler, slamiyetin tesiriyle zikirci olarak adlandrlmaya
balanmtr. Bu bakmdan aman od gelenei, Trklerin amanlk inanlarn ne lde
yeni dneme uyarladklarn gstermesi asndan nemlidir. nceki dnemlerde ate
sayesinde ruhlarla temas kurmak isteyen amann yerini, Trkmenlerde Nevruz gecesi yaplan
ve gece balayp sabaha kadar sren ayinler, bereket ve bolluk sembol Hzr ile temas
kurmaya alan tipler almtr.
4. Ktdepti, amanlk geleneinin oyunlar ve danslarla ilikisini takip etme imkn
salayan bir halk oyunudur. Ancak bu oyunun amanlk geleneiyle balar tamamen
kopmamtr. Baka bir ifadeyle ayinlik zelliklerini muhafaza eden ktdepti, hzla
Trkmen toylarnda oynanan bir oyun konumuna ykselmektedir. Nevruz gecelerinde yaklan
aman ateinin etrafnda oynanyor olmas, yine byk meydanlarda yaklan devasa aman
odlarnn evresinde icra edilmesi, bu oyunun aslnda aman dans olduunu gstermektedir.
amanlarn ayinlerine bakldnda, ktdepti oyunundaki figrlerin aman tarafndan
sergilendii grlmektedir. Bu ynyle ktdepti, din veya sihr gayelerle dzenlenen
ayinlerden Trkmen kutlama geleneine adapte olmaya alan ve ayn zamanda asl k
noktasnda baz zelliklerini koruyan geleneksel bir unsurdur.
5. Trkmenistanda aman kelimesinin yan sra, amanln inan ve dn
sistemindeki baz unsurlarn gnmzde yaamakta olduunu sylemek mmkndr. Bata
bahlk gelenei olmak zere, Trkmenlerdeki geleneksel kutlamalardaki din, bysel ve
elence amalaryla dzenlenen trenlerde amanlk tesiri grlmektedir. aman od,
TURUK
International Language, Literature and Folklore Researches Journal
2013, Year 1, Issue 1
Issn: 2147-8872

- 195 -

Halil brahim ahin

www.turukdergisi.com

amann ayinde kulland atein, ktdepti ise ayinde amann, ruhlarla temasa getiini,
onlarla mcadeleye giritiini, zaman ve mekn geilerini gerekletirildiini gstermek iin
sergiledii danslarn ya da hareketlerin gnmze ulam ekilleridir. Trkmenlerdeki bu
unsurlar gibi, dier Trk boylarnda da ok sayda inan ve uygulama Trk amanlyla
yakn bir ilikiye sahiptir. Bu unsurlar zerine yaplan mukayeseli incelemeler ve
deerlendirmelerin, btncl bir Trk amanlnn olumasna nemli katklar salayaca
dncesindeyiz.
KAYNAKA
AA Mehmet (2002). amanla Geiteki lp Dirilme Ritelinden Trk Destanlarndaki
lp Dirilmeye, Mill Folklor, 7(54), Yaz, s. 75-85.
AND Metin (1985). Geleneksel Trk Tiyatrosu Kyl ve Halk Tiyatrosu Gelenekleri,
stanbul: nklp Kitabevi.
ANOHN A. V. (2006). Altay amanlna Ait Materyaller, (eviren: Zekeriya Karadavut ve
Jannet Meyermanova), Konya: Kmen Yaynlar.
BALTAYEV A. ve Jkiyev, A. (2013). Nowruz-Trkmen Halknn Milli Bayram, Agabat:
Ilm.
BAYMIRADOV A. ve Hocagulyev, A. (1992). Trkmen Halk Drediciligi, Agabat:
Magarf.
BEYDL Celal (2004). Trk Mitolojisi Ansiklopedik Szlk, Ankara: Yurt Kitap-Yayn.
DUYMAZ Ali (2002). rfan Arzulayan Szler Tekerlemeler, Ankara: Aka Yaynlar.
GILICOV Agamrat (1995). Aydm-Saz Terminleri, rcev: Miras nmilik Krhanas.
HAMZAYEVA M. Y. (1962). Trkmen Dilinin Tndirili Szlgi, Agabat: Trkmenistan
SSR limler Akademisi.
LYASOVA Gurbancemal (2005). Trkmen Halk Irm-Inanlar, Agabat: Mras.
NAN Abdlkadir (2000). Tarihte ve Bugn amanizm Materyaller ve Aratrmalar, Ankara:
Trk Tarih Kurumu Yaynlar.
KALAFAT Yaar (1990). Dou Anadoluda Eski Trk nanlarnn zleri, Ankara: Trk
Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar.
KOMNEK Slawomira Zeraska (2005). Trkmen Geleneksel Mziinde Yol Kavram,
(eviren: M. Burcu Tunakan), Folklor/Edebiyat, XI(42), s. 241-254.
KPRL Fuad (1966). Trk Edebiyatnn Menei, Edebiyat Aratrmalar, Ankara: Trk
Tarih Kurumu Yaynlar, s. 49-130.
KSENEFONTOV A. V. (2011). Yakut amanl, (eviren: Atilla Bac), Konya: Kmen
Yaynlar.
KUMARTALIOLU Sat (2012). Trk Kltrnde Ocak ve Ate Klt, Balkesir
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaymlanmam Doktora Tezi.
MELKOFF rene (2009). Uyur dik Uyardlar Alevilik-Bektailik Aratrmalar, stanbul:
Demos Yaynlar.
ORAZTAGANOV A. (1985). Trkmen Toy Aydmlar, Agabat: Magarf.
REYEV Arazbay (1995). Adat (Trkmenin Milli Dep-Dessurlar), Agabat: Ruh.
TURUK
International Language, Literature and Folklore Researches Journal
2013, Year 1, Issue 1
Issn: 2147-8872

- 196 -

www. turukdergisi.com

Halil brahim ahin

ZBAY Ekrem (2007). Trkmenistandan Anadoluya rf-Adet ve Halk nanlar, stanbul:


IQ Kltr Sanat Yaynclk.
POTAPOV L.P. (2012). Altay amanizmi, (eviren: Metin Ergun), Konya: Kmen Yaynlar.
RADLOFF W. (1994). Sibiryadan III, (eviren: Ahmet Temir), stanbul: Milli Eitim
Bakanl Yaynlar.
RAGLAN Lord (2005). Mit ve Ritel, (eviren: Evrim ler znel), Halkbiliminde
Kuramlar ve Yaklamlar 2, Ankara: Geleneksel Yaynlar, s. 318-331.
RAHMANOV Ata (1998). Gorkut Ata Epos ve Durgunlk Ylllar, Garagum, 3, s. 129148.
AHN Halil brahim (2011). Trkmen Destanlar ve Destanclk Gelenei, Konya: Kmen
Yaynlar.
USPENSKY V. ve Belyayev V. (1928). Turkmenskaya Muzka, Moskova:
Gosudarstvennoye zdatelstvo Muzkalny Sektor.
NL Aslhan (2006). Trk Tiyatrosunun Antropolojisi, Ankara: Aina Kitaplar.
VELYEV Baba (1983). Trkmen Halk Poeziyas, Agabat: Ilm.
TEKN Talat ve lmez Mehmet (1995). Trkmence-Trke Szlk, Ankara: Simurg.

TURUK
International Language, Literature and Folklore Researches Journal
2013, Year 1, Issue 1
Issn: 2147-8872

- 197 -

You might also like