You are on page 1of 4

09/05/2016

Cronobiologiaosritmosdavida|RevistaEducao

Cronobiologiaosritmosdavida
VernicaValentiuzziexplicacomoprofessoresealunospodemrespeitaroshorriosfisiolgicose
aumentarodesempenhonasdiversasatividadesdeensinoeaprendizagem
MarcosGomes

Tweet

Oestudosistemticodaorganizaotemporaldamatriavivasrecentementeganhouimportnciana
biologiaenacinciaemgeral.Maseletemmuitoanosdizersobreoentendimentodavidaeinclusive
sobreosaspectosprticosdonossodiaadiacomoseresvivos,comoadefiniodosmelhores
horriosparadormir,estudar,tomarremdiosetc.EssaaopiniodacientistaargentinaVernica
Valentinuzzi,quedesenvolveupartedesuacarreiraacadmicanoBrasil.Atualmenteela
coordenadoradoLaboratriodeCronobiologiadoCentrodePesquisaeTransfernciaTecnolgicade
LaRioja(CrilarCentrodeInvestigacinyTransferenciaTecnolgicadeLaRioja),localizadono
semiridocentrooestedaArgentina.Ementrevistaexclusiva,Vernicafaladesuavidaprofissionale
dosltimosprogressosdacronobiologia.
Qualotemadeestudodacronobiologia?
Acronobiologiaestudaosritmosbiolgicos,assimcomoosrelgiosbiolgicosquegeramesses
ritmos.Osritmosbiolgicos(circadianos,infradianoseultradianos)semanifestamemtodasas
variveisdeumorganismo(moleculares,bioqumicas,fisiolgicasecomportamentais)eemtodasas
espciesvivas,desdeunicelularesatohomem.Essesritmossoumcomponentefundamentaldos
seresvivos.
Oquesocicloscircadianos,infradianoseultradianos?
Osritmosbiolgicossoclassificadosemtrsgrupos.Oscircadianos(circa,prximodies,dia)so
aquelesritmosendgenosqueexpressamumperododeaproximadamente24horas(20h4h).Um
exemploonossoritmodeatividaderepouso,diversosritmoshormonais,oritmodetemperatura
corporaletc.Todosrepetemocicloacada24horas.Osritmosinfradianos
soaquelesqueocorrememperodosmaioresque28horas.Umexemploclssicoareproduo
estacionaldealgunsanimais(comumperodoprximodeumano),operodomenstrualdamulher,de
28dias,ritmoscircalunarestpicosdeespciesquevivemprximoacostasetc.Josritmos
ultradianossoaquelesquetmduraomenorque20horas.Diversoshormnioshipotalmicos(o
hipotlamoumaregiodocrebroresponsvelpelocontroledafomeesede,regulaoda
temperaturacorpreaesntesedealgunshormnios)soultradianos,assimcomonossonvelde
conscinciaeatenomostramarcadosritmosultradianos:duranteosono,temosalternncias
regularesdediferentesfases(sonoREM,sononoREM),aomesmotempoqueduranteodiatemos
picosdeelevadaateno,alternandocomperodosdemenoratenoouatsonolncia(adurao
dessasalternnciasdeaproximadamente90minutos).
Comoacronobiologiase
aplicaaoensino?
Somosanimaisdiurnos,
estamosacordadoseativos
duranteodiaedormimos
noite.Paraisso,diversas
variveisfisiolgicasesto
http://revistaeducacao.uol.com.br/textos/0/cronobiologiaosritmosdavida2416241.asp

1/4

09/05/2016

Cronobiologiaosritmosdavida|RevistaEducao

emseusnveismximos
duranteodia(cortisol
sanguneohormnio
envolvidonamobilizaodos
estoquesdeglicoseem
situaesdeestresse,
especialmentelogoaps
despertarmos,temperatura
corporal,pressoarterial,
nveldeateno,
disponibilidadedeglicose,
colesterol,entreoutras).
Enquantoisso,outras
variveisestonoseunvel
maisbaixo(melatonina
hormnioliberadonos
VernicaempesquisadecampocomabilogabrasileiraGiseleOda,daUSP
perodosdeescuro,queesta
envolvidonaregulaodociclovigliasono,hormniodecrescimento,nveldeatenoetc.).Durante
anoite,quandodormimos,asituaoseinverte.Ficaclaroque,combasenessaorganizaotemporal
interna,todostmhorriostimosparasealimentar,paradormir,parafazerexercciosepararealizar
atividadescognitivas.Respeitaresseshorriosfisiolgicoscertamentevaiaumentarnosso
desempenhonasdiversasatividades.
Dparaorganizarasatividadesescolaresluzdacronobiologia?
Oplanejamentodasatividadesescolarespode(edeve)servistosobumprismacronobiolgico.Isso
significaorganizaratividadesdemodoacontemplarmomentosdemaioroumenorrendimentonas
tarefasescolares,sejadopontodevistadosalunosoudosprofessores.Ocustoorgnicodeuma
tarefaescolarnoomesmonasdiferenteshorasdodia.Porexemplo,umadascaractersticasda
fasedaadolescnciaumatrasodorelgiobiolgico,provavelmentedeterminadopelasgrandes
mudanashormonais.Dissoresultaqueosjovenstenhammuitadificuldadeemdeitarcedoeacordar
cedo.umfatoqueincidenegativamentenodesempenhoescolarquandooturnomuitocedo.
Algunspesquisadoresnarea,comoLuizMennaBarretodaUSP,vmtentandoaplicaresses
conceitosparaqueasescolasatrasemoshorriosdoprimeiroturnodeaulas.Humaestreitarelao
entreodesempenhocognitivoeociclosonoviglia.Eissoincluiqualidadeeduraodosono.Manter
umpadrodesonoregulareestvelaolongodosdiasessencialparaumbomdesempenhoescolar.
Porumladomanteressepadroasseguraaorganizaotemporalinternadetodasasvariveisfi
siolgicaseporoutroladoosonoprofundoessencialparaqueaconteaaconsolidaodosfatos
adquiridosduranteodia(ouseja,aformaodamemriadelongadurao).Outropontomuito
importanteograudematutinidadeouvespertinidadedecadaindivduo,quepessoaledeterminado
geneticamente.Essefatordeterminaqualohorrionaturalparaacordardemanhedeitarnoite.
ocasodaspessoasmadrugadorasedasquesconseguemtrabalharouestudarbemno
perododatarde?
Todosconhecempessoasmadrugadoras,queselevantamcombomhumoreprontasparatudo.Elas
soosindivduosdecronotipomatutino.Aquelesquedormemattardeescomeamafuncionar
depoisdoalmoo,apresentandoummximodeeficinciaaoentardecer,soclassificadoscomo
sendoosdetipovespertino.Existem,ainda,pessoasquenochegamnemaumextremonemaoutro,
osmistos,oracompredominnciamatutina,oracompredominnciavespertina.Essegrupoomais
predominanteetambmaquelequeconsegueseajustaraoshorriosimpostosmaisfacilmente.Os
http://revistaeducacao.uol.com.br/textos/0/cronobiologiaosritmosdavida2416241.asp

2/4

09/05/2016

Cronobiologiaosritmosdavida|RevistaEducao

cronotiposcostumamseestabilizarsomentenaidadeadulta.Semprequepossvel,adaptesuarotina
aoseutipoecomissovaiassegurarumbomdesempenhocognitivo,almdeoutrosbenefcios.
Comooprofessorpodelevaracronobiologiaparaasaladeaula?
Atpoucotempoatrs,abiologiabuscavaseusmodeloseexplicaespormeiodadescrioespacial
deestruturasdeorganismos,sistemas,tecidos,clulasoupartesdeclulas.Otemponessesmodelos
representavasumcenrioondeasestruturasfuncionameeventualmentesetransformam.Como
surgimentodacronobiologiacomodisciplinaformalhuns50anos,comeouseareconhecerquea
dimensotemporalessencialparacaracterizarintegralmenteumsistemabiolgico.Assimcomo
existeumsistemacirculatrio,umsistemanervoso,umsistemadigestivoerenal,tambmexisteum
sistemadetemporizaocombasesanatmicasefisiolgicasbemdefinidas.
Vocpoderiaelencaralgumasdescobertasimportantesnarea?
Trsmarcosdacronobiologiamevmmente.Oprimeirofoiem1729,quandooastrnomoDe
Mariansugeriuaexistnciaderelgiosbiolgicos,aocomprovarqueomovimentoregulardeabertura
efechamentodasfolhasdeumaplanta,asensitiva(Mimosapudica)continuavaaocorrerinclusiveem
condiesconstantes,semestmulos(asensitivaretraiasfolhasquandoogalhotocado,etambm
asfechanoite,quandoosolsepe).Eledemonstroupelaprimeiravezqueoritmobiolgico
geradoendogenamente.Outrograndemarcoocorreunadcadade1970,quandoapsmltiplas
tentativasfoidescobertoorelgiobiolgicodemamferos,exatamentenosncleossupraquiasmticos
dohipotlamoquemarcatodasasfunesdoorganismo,ditandoosritmosacercadaduraododia
(nveisdeluz)edatemperaturadapele.Jadescobertamaisrecenteedegrandeimpactofoia
comprovaodaexistnciadefotorreceptoresespecficosnaretinademamferos,destinadosao
processodesincronizaodorelgiobiolgico,que,juntocomosconesebastonetesdosistema
visual,permitemqueoanimalsemantenhaemsincroniacomociclodianoiteexterno.
Quaissoasaplicaesdacronobiologianavidacotidiana?
Acronobiologiatemmuitoadizernocasodasdesorganizaestemporaiscausadaspelavida
moderna:trabalhosemturnosalternados,ojetlagprovocadoporvoostransmeridionais,trabalhoque
avanapelanoite,tudoissoafetanossoorganismoeseusritmostemporais.Estclaramente
demonstradoque,seessetipodedesorganizaoperdura,ocorremaiorincidnciadedoenas
gstricas,cardacas,metablicas,piordesempenhoemtarefascognitivasefsicas,maiorpropensoa
acidentes,ocorrendoinclusivediminuiodalongevidade.Acronobiologiarecomendamanterhbitos
regularese,quandonoforpossvel,propealgunsmtodoscontraosefeitosnegativos,como
acelerararessincronizaoaonovoesquema(comexposioluzintensa,atividadefsicaem
horriospredeterminados).Nodiagnsticoeteraputicadedoenas,porexemplo,ganhadestaquea
aplicaodacronobiologianaavaliaodapressosangunea,quemanifestaumritmocircadiano
preciso.Conhecloessencialnomomentodedecidirseopacientetempressoaltaoubaixaeo
medicamentoaprescrever.Nateraputicasesabequemuitosmedicamentosvotermaioroumenor
eficinciaeefeitoscolateraissegundoohorriodaadministrao.Issotemsidoparticularmente
relevantenaquimioterapiaparacncer.Estosurgindoatnovaspalavras,comocronofarmacologia
oucronoteraputica,definindoreasondeofatortemponodiagnsticoeplanejamentodotratamento
essencial.

Comofoioperodoemque
viveunoBrasilnadefinio
desuaspesquisas?
Formeimeengenheira
http://revistaeducacao.uol.com.br/textos/0/cronobiologiaosritmosdavida2416241.asp

3/4

09/05/2016

Cronobiologiaosritmosdavida|RevistaEducao

zootecnistanaprovncia
argentinadeTucumn,mas
desenvolviamaiorparteda
minhacarreiranoBrasil,pas
queconsiderominhaptriae
ondenotranscursode13
anosformeislidosvnculos
tantoprofissionaiscomo
pessoais(atmeufilho
brasileiro).Fizmestradoe
doutoradoemCincias
Biolgicas(Fisiologia)no
InstitutodeBiologiada
UniversidadeEstadualde
Campinas(Unicamp),sendo
minhaorientadora(eamiga)
VernicanoLaboratriodeCronobiologiadeLaRioja(Crilar)
ElenicedeMoraesFerrari.
Fizpartedodoutorado(sanduche)noCenterforBiologicalTiming:CircadianandSeasonalRhythms,
daNorthwesternUniversity,emIllinois,nosEUA,ondetrabalheicomduaspersonalidadesmuito
influentesnareadacronobiologia(FredTurekeJosephTakahashi).
MeupsdoutoradofoicomGilbertoXavier,noInstitutodeBiocinciasdaUniversidadedeSoPaulo
(USP).EfinalmentepasseimeusltimostrsanosbrasileiroscomopesquisadoravisitanteemNatal
(RN),naUniversidadeFederaldoRioGrandedoNorte(UFRN)comJohnArajo.Durantemeusanos
noBrasiltiveumaconstanteinteraocomespecialistaschavesdacronobiologiabrasileira,pormeio
doGrupoMultidisciplinardeDesenvolvimentoeRitmosBiolgicosdaUSP,iniciadoporLuizMenna
Barreto,MiriamMrquez,JosCipollaNetoeNelsonMarques,verdadeirosmestresepioneirosda
cronobiologialatinoamericanaeaosquaisdevominhaincursonessareadabiologia.

http://revistaeducacao.uol.com.br/textos/0/cronobiologiaosritmosdavida2416241.asp

4/4

You might also like