Hammer - Büyük Osmanlı Tarihi 1.cilt PDF

Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph
von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl
Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer
Joseph
von
Hammer
Tarihi Joseph von Hammer
Byk
Osmanl
Tarihi Joseph von Hammer
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
NDEKLER
BYK OSMANLI TARH ....................................................................... 4

Takdim ................................................................................................... 4
kinci Basks Dolaysyla ................................................................ 5
Mukaddime........................................................................................... 6
Bu Tarihin Birinci Devresi in Mellifin Mracaat Ettii
ark Menblar Cedveli ................................................................. 14
I- Ensb Ve Kronolojiye Dir Eserler ....................................... 15
II- Coraf Eserler............................................................................. 16
III- Umm Trihler........................................................................ 17
IV- Osmanl Devleti Umm Trihleri...................................... 18
V - Huss Trihler .......................................................................... 24
VI - Hal Tercmeleri ....................................................................... 25
VII- Kavnn Mecmualar Ve Devlet Evrak .......................... 26
Zikrolunan Kitaplar Hakknda Mtercim (Mehmed At)n
Bz zahat ......................................................................................... 27
BRNC KTAP........................................................................................... 33
OUZLAR; TRKMENLER; SELUKLULAR ................................... 33
Trklerin Meneleri Ve lk Vatanlar..................................... 33
Ouzlar ................................................................................................. 41
Seluklular .......................................................................................... 42
Seluklu Devleti'nin Paralanmas ........................................... 69
KNC KTAP.............................................................................................. 71
OSMANLI HANEDANININ BALANGICI VE BU HANEDANIN
BRNC PADAHI SULTN OSMAN'IN SALTANATI. ............... 71
NC KTAP ...................................................................................... 110
SULTAN ORHAN DNEM ................................................................. 110
Yenierilerin Tesisi ...................................................................... 119
Svr Tekilt .............................................................................. 123
znik'in Dmesi ............................................................................ 128
DRDNC KTAP ............................................................................... 145
TRKLERN AVRUPAYA GELER ............................................ 145
Trkler'in Avrupa'ya Birinci Geileri ................................. 146
kinci Gei ....................................................................................... 147

nc Gei ................................................................................... 149
Drdnc Gei (1327) .............................................................. 150
Beinci k (1331) ..................................................................... 151
Altnc k (1332) ...................................................................... 151
Yedinci k (1334) .................................................................... 152
Sekizinci Gei (1335) ................................................................ 153
Dokuzuncu Gei (1337) ........................................................... 154
Onuncu Gei (1340) ................................................................... 155
Onbirnci Gei (1341) ............................................................... 156
On kinci Gei (1342) ................................................................ 156
On nc Gei (1343) ............................................................ 157
On Drdnc Gei (1345) ....................................................... 158
Onbeinci Gei .............................................................................. 161
Onaltnc Gei (1349) ................................................................ 162
Onyedinci Gei (1353) ............................................................. 163
Onsekizinci Gei (1356) ........................................................... 164
Ondokuzuncu Gei...................................................................... 167
Tarikat Usl .................................................................................. 173
BENC KTAP ....................................................................................... 180
SULTAN I. MURAD DNEM ............................................................. 180
Osmanllarn Avrupa'da Zaferleri .......................................... 183
Karaman Ailesinin Asl ............................................................... 214
ALTINCI KTAP....................................................................................... 234
YILDIRIM BEYAZIT DNEM............................................................ 234
stanbul'un Trkler Tarafndan Birinci Muhasaras ...... 243
Trkler'n stirya Ve Macaristan'a Girmeleri .................... 266
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
BYK OSMANLI TARH
Sayfa
Takdim
Cihann en byk ve uzun mrl devletini kurmu olan Osmanllar, mill ve
islm mefkurelere ballklar, siys istikrar ve itima adaletleri sayesinde
"Nizm- lem*' dvasnn en kudretli temsilcileri olmulardr. Osmanl
hanedan, birbiri ardndan yetitirdii byk ve dah padiahlar sayesinde
cihan hakimiyeti mefkuresine en byk hizmeti yapmlardr.
Trk tarihinin en muazzam ve ihtiaml halkasn tekil eden Osmanl tarihi,
Trk'n ve islm'n ulvi bir gururudur. Yzyllardr Hal saldrlarna kar
kahramanca savunma yapan Trk-slm lemi, Osmanllarla birlikte Asr-
Saadet devrinin cihd ve hayat fikrini ihya etmi, l-y Kemetullah iin,
Sumatra adasndan ngiltere kylarna kadar islm'n ruhunu nakeden
byk bir imparatorluk kurmulardr.
Trk-slm kltr ve medeniyetinin bir deh abidesi olarak cihan
sahnesinde yerini alan Osmanl Devleti, ortaya koyduu siys, itima ve
meden deerlerle, henz kefedilmemi bir ibret ve tecrbe hazinesi
olarak deerlendirilmelidir. Tarih, sdece vakalar rakamlara balama sanat
deildir. Bir milleti millet yapan unsurlar ve maziye kalm olaylar, yaayan
nesillere aktarp, istikbalde uzun yllar erefle payidar olmasna yardmc
olmaktr. Bunu yapamayan, mazi ile istikbal arasndaki kpry kuramayan
ve tarih uurundan mahrum kalan milletler zlmeye ve kmeye
mahkum olmulardr. Tarihini bilmeyen kendini tanyamaz. Bugn anlamak, gelecee hazrlanabilmek salam ve doru tarih kltrn gerektirir.
Gerek deerlerimizi ve byklmz rendiimiz gn, kendimizi
tanm ve dnyaya tantm olacaz. lh vgye mazhar olan byle bir
devletin tarihini iyi tanmamz ve bilmemiz gereklidir.
eitli dillerde yazlm olan Osmanl Tarihlerinin en mkemmeli ve en
mutebirinin "Hammer Tarih" olduu zerinde ittifak edilmitir. Hammer'in
otuz ylda toplad kaynaklara dayanan ve geni bilgisi ile daha nemlisi tarafszlktan ayrlmadan meydana getirdii bu eser gerek yabanc dilde,
gerekse Trke'de yazlm olan Osmanl Tarihlerinin en nemli kayna
olmutur.
Mmin evik
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
kinci Basks Dolaysyla
Sayfa
"Yayncla baladmz gnden beri Trk tarihinin, Trk kltrnn temel

eserlerinin neri, yayn karakterimizi dokuyan bir ideal olmutur. Byle bir
yolun madd ve manev ne kadar glkleri olduunu phesiz erbab takdir
eder. Hele bizim gibi, btn glkleri tek bana, clz omuzlarla yklenmeye kalkmak, biraz da cesaretten te bir mn tar. Ancak hemen
ifade etmeliyiz ki, ahsen bizim de bu yol karakterimiz ve tek zevk
kaynamz, bir baka deyile, yaama felsefemiz olmutur."
Bu satrlar 1983 tarihinde eserin ilk basm vesilesiyle yazmtk. krler
olsun ki, imdi eserin btn tercme edilmi ve baslmtr. kinci basksn
da grmek bizi sonsuz mutlu etmitir. Bir baka mutluluumuz da, birlik ve
beraberliin nasl bir g olduunu gstermek olmutur. Evet DAL, IKRA
ve OKUSAN firmalarnn beraberce gsledikleri bu hizmet gzel bir rnei
sergilemi olmaldr.
Eseri Trke'ye ilk defa merhum Mehmed At Bey tercme etmeye
balam, ne yazk ki tamamlayamamtr. Daha sonra bir-iki teebbs daha
olmutur. Ancak ne yazk ki, daha balangcnda akamete uramtr. Bu
durum bizi cidd ekilde korkutmaktayd. Yarm kalacak endiesi deta bizi
takip ediyordu.
Birinci basmn ba ksmndajnerhum Mehmed At'nn nszn
takdimimiz arasna almtk. Merhumun nefis satrlarn, tertip zorluu
yznden alamadk... Burada merrnmu rahmetle anyoruz. Kabrinin nur,
meknnn Cennet olmasn niyaz ediyoruz.
Ayrca burada teekkre borlu olduumuz zevat da anmadan gemek bir
kadirbilmezlik olurdu. stad Vecdi B-rn, Yazar-Mtercim-Gazeteci Refik
zdek, Tarihi-Yaync Erol Kl, bandan sonuna kadar btn ykn
tayan tertipli ve titiz karekterli Fuat Onu k, byk bir heyecanla tashihleriye katkda bulunan smet Elba dostumuz ve daha niceleri...
Onsekiz cild halinde nerine ictisar ettiimiz ve tamamlama imknna
kavutuumuz bu byk eseri, bu defa kronolojik olarak eksik olan ksm da
tamamlayarak, on cild halinde yeniden yaynlamaya baladk. Tamamlama
frsatm bize bahetmesini Cenab- Mevl'dan niyaz ediyoruz.
Her zaman olduu gibi tek ve tkenmez cesaret kaynamz olan muhterem
okuyucularmza teekkr etmekten mstesna bir zevk alyoruz.
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Mukaddime
Osmanl Devleti -ki asl ortaan sonlarndan balam, genlit' recliyyeti,
gerilemesi bu trihin asrn doldurmakta bulunmutur-genilik ve trih
nokta-i nazarndan pek mhim bir devlettir. Asya ve Avrupa'nn komu
hkmetlerinin talihine her zaman kuvvetli surette bal olan
mukadderatnn Almanya denizinden Akdeniz'e, Byk Britanya ve
skandinavya'nn uzak sahillerinden Herki stunlarna (Septe Boaz'na) ve
Nil kantaralarna kadar uzanan Avrupa ve Afrika memleketleri zerinde, her
ne kadar dorudan doruya deil ise de, tammiyle hissolunacak bir tesiri
olmutur. Bu bir heykel-i cesmdir ki, kudretli kollarn birden Avrupa ve
Asya zerine uzatmaktadr; btn hkmetlerin mterek aln yazs
icplarndan olduu zre skt sat vurduu zaman, enkaz dnynn
ksmn rtecektir.1
ark Roma mparatorluu harabeleri zerine kurulmu olan Osmanl
Devleti, bizim gnmzde dah, Bizans'n azametinin en yce zamanndaki
geniliinden ziyde bir vs'ate mliktir; her ne kadar Bizans'n mevcudiyet
mddetinin henz yarsnda ise de, tarihiye imdiden mtemayiz suret
arzeder ki, geliine, kudret ve zaaftr.
Merkez Asya'nn eski hkmetine -ki sur, Med, ran'dr- bize daha
yakn bir zamanda Arap, Mool, Trk hkmetleri mukabil saylabilir k,
bunlar ne vs'ate, ne de kudrete birincilerden geri kalmadklar gibi,
trihleri birok ve sahih vesikalar hussunca nisbeti kaa-bil olmayacak
surette daha zengindir.
Hilfet vekay-nmeleri ki -Mool mparatorluu ahvli gibi Avrupa'da
henz bir mverrih beklemektedir- 2 tam bir kll tekil etmek fidesine
Osmanl Devleti'nin bekasnda, leh'1-hamd mitlerimiz kavi ve gittike artmaktadr.
bn Battta'nn verdii tafsilta gre, bu Ahiler Sultn Orhan zamannda dah Anadolu'nun her
tarafna yaylm byk bir cemiyyet idi. Seyahatnameyi franszcaya itin ile tercme eden iki
msterik, yahut marnk, bu Ahiler1!. Jeunes-gens-freres' diye lkaplandrmlardr.
Bunlarn her kasaba ve kariyede zaviyeleri bulunarak, masraflarn cemiyyetin azalar tedrik
ederler, gelip geenleri zaviyelerde doyururlar ve zabta memurlarnn yoldan kmamalarna
bilhassa dikkat ederlerdi. Fakat daha sonralar Ankara'da kardklar gaileden dolay zerlerine
asker evkine mecbur olunduu anlalyor.
2 Hammer bu satrlar yazdkt&n bir mddet sonra, Sediy iki cild zerine bir Arap trihi, te'lif
etmi se de, kfi derecede tafsilt iine almamaktadr. Sediy trihinin bir de muhtasar vardr.
Msr'da bu iki tarih bir cildde ksaltlarak arapaya nakl tab olunmutur. Dozi' (Dozy)nln trihi
ise daha muhtasar ve tarihten ziyde felsefe nokta-i nazarndan yazlmtr.
Sayfa
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
mliktir. Ancak muharrir, zaman ve mekndan uzaklatka ortaya kan

mkilttan mada, bu trihi yazmak iin gerekli olan eserlerden
mahrumiyet iinde kalr; nk o esaslar, yalnz ismen bilindikleri halde,
hibir yerde tammna tesadf olunmaz. Osmanl trihi ise, bil'akis iki
suretle yni zaman ve mekn itibariyle bize daha yakndr; bu milletin
almyazsnda btn vak'alar grnr balarla yekdierine balanmak
cihetiyle, bu trihin dikkat
nazarlarn
celbetmekteki kuvveti daha
ziydedir. Hussiyle, imdi Osmanl trihlerinin menblar-n tedrik etmek
kolay deilse de, imkn diresine girmitir. Bu gne kadar u menblann
azl, daha ziyde onlardan iktibas d a ki zorluk Avrupa mverrihlerine
byk nkilt dourmutu; bu o kadar dorudur ki, nl ngiliz msteriki
Vilyam Cons bile Osmanl trihinin gerek umumiyetinden, gerek bz
ksmlarndan bahseden trke, arapa, fara iki yz3 eserden ancak on
ikisini4 grebilmitir;- stanbul umm ktphanelerinde dah trih
eserlerin pek kk bir ksm mevcut olduu bilinince, o azln sebebi
anlalr.
Tasavvur ettiim kitaba gerekli olan malzemeleri toplamak iin otuz sene
sarfetmek lzm geldi. Yorgunluk ve meakkatlerle dolu otuz sene, ki bu
mddette Osmanl trihinin en mehul mehazlarn bulmak ve satn almak,
ve alnmas kaabil olmad hallerde hi olmazsa, onlardan istifde etmek
iin hibir fedkrlk nnden geri dnmedim.
stanbul'da birinci ve ikinci ikametim ve ark'da seyahatim esnasnda
ktphaneleri ve kitap mzayedelerini hi durmamacasna ziyaret eyledim.
Ondan sonra, istanbul, Badad, Haleb, Kahire ile yazmalarm vstasiyle en
kymetli eserleri aradm, buldum. Lkin aratrmalarm bununla snrl
kalmamtr; Almanya'da Viyana, .Berlin, Dresden; ngiltere'de Kambri,
Oksford; Paris'te Kral ktphanesi (imdi Mill ktphane), tersane;
Napoli'de Burboniko mzesi; Roma'da Vatikan; Baroe-rini Marya-SupraMinerva; Bolonya'da o kadar zengin olan Marsigli ktphanelerini ziyaret
ettim5; maamdan baka bir kaynak ve gelirim olmad, hibir Avrupa
Baron Hrmyer tarafndan tanzim olunan Evrak ve sr- Trihyye'ye ve Corafiyye
Defteri'ne mracaat, 1822, Nu: 57 ve ondan sonraki.
4 Trk Trihi Hakknda Tecrbe-l Kalem unvanl eserde mukaddime seklindeki nutuk. Lord
Teymuz'un Sir Vilyam Cons'un Hatrat-1 Hayt ve Muhbert eserindeki ikinci ilve, Londra,
1806.
5 spanya'nn Barselon ehrindeki Iskoryaj. ktphanesi geri ksmen yanm se de, henz
ark'm mhim eserlerini htiva etmekle bilinir. Lkin daha ziyde Arap trihine it olduklar
tein, mverrih ihml etm demek olur. Bizden yalnz mverrih Vsf m bu ktphaneyi ziyaret
Sayfa
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Sayfa
akademisinin, hibir Asya cemiyetinin, servet sahiplerinden ve byklerden

hibir kimsenin yardmlar grlmedii halde, otuz senelik gayret ve
aratrmalardan sonra, Osmanl trihi iin Avrupa ve Asya ktphanelerinin
hibirinde bulunamayacak asl maddeleri tedrik etmee muvaffak oldum.
Bununla beraber, gayet gzel drt6 eserden dolay, son sefr Kont Luof un
cmertliine ve mparator ve Kral hazretlerinin tercman muhibbim
valye D Rab'n ftursuz aratrmalar ile satn alnmasna muvaffak
olduu dier birok eserlerden dolay ona medyn- kranm. valye
Rab'a hussiyle undan dolay teekkr ederim, ki son yedi sene zarfnda,
benim yirmi sene faydasz olarak aradm bir ok eserleri ve hele -elimde
olmasa u trihi yazmaa asla teebbs edemeyeceim- mhim bir eseri7
tamamlamtr. Kezlik burada Prusya ve Saksonya hey'et-i vkelsna da
be-yn- minnetdr eylerim ki, Kral Ktphanesi idarecilerini, bu messeselerin muhtevi olduu edeb hazneleri muvakkat bir mddet iin ec-neb
memleketlere geirmee izin vermektedirler.
Elde bulunmayan eserlerin ikmli iin zaman ve tesadfleri gzlediim
ettii mlmumuzdur, Hammer'in .zamanndan sonra, Rusya hkmeti Trk-ler'e, zellikle
eski Trkler'e it aratrmalara ve trih ghidlere ziyadesiyle ehemmiyet vermi olduundan,
bugn Petersburg ve Moskova ktphanelerinde gayet mhim ve kymetli eserler mevcuttur.
Hatt Arab eserleri dah vardr. Beyrut'da Katolik misyonerleri Nasrn iri Ahtal'in divanndan itimde gyn bir nshay Petersburg'da bularak, istinsah ve ona gre basmn
yaptrmlardr. Ktphane ilminden azok anlayanlar bilirler ki, bir ktphanedeki eserlerin
miktarnda ehemLiiyet- yoktur. Mesel bir ktphanenin umma ak olan ksmnda belki yz
bin kitap varsa da, edebiyat, ilim ve san'at bakmndan kymeti belk! yz kitaba eit olmayabilir.
Binenaleyh henz bizim memleketin ummi, ve Bag-dad'da olduu gibi bz ahslarn hussi
ktphanelerinde gayet kymetli eserlere tesadf olunmas dnlebilir.
6 Mftl Aziz Efendi'nin Raviatl-Ebrar'ndan g&yet gzel bir nsha; sultanlarn resimlerlyle
sslenmi, el yazsiyle gzel bir email-name; farlsl ve trkl yazlardan mrekkep kymetli bir
mecmua, in (siyasete, dare-ye, edebiyata vesireye mteallik muharrert mecmuasna in
ad verilir, bu muharrert gerek hakikaten rlcl-i devlet tarafndan yazlm olsun, gerek alelade
ediklerden biri tarafndan yazlm olsun.); bir de Mekke Tarihi.
7 drls'in (drs-i Bidlis) Het-Behit'i ki, sekiz kitapta sekiz pdihn saltanat mddetlerini
ine alr. 1804 senesinde lk kitab iine alan bir cildini satn aldm. Dier be'm tedrik
edemediimden yz duka Bibi byk bir mebl karlgmra istinsah ettirdim. Trk
faklhlerinin hal tercmelerini ihtiva eden akayk zeyil olan Aty, Uak!, eyhi i'n ki-yz
duka verdim. Bugne kadar Avrupa'da meh ve yalnz Barberini ktphanesinde mevcut olan
Nazm'nin Mntehabt- E'arl adl hacimli mecmuas iin elli duka; trke bahriye atlas iin de
o kadar; Evliya elebi Seyahatnamesi iin yz duka dedim. u suretle on ki byk kitap bana
beyz dukaya mai olmutur, (Avusturya'nn eski duka altnlar binde 986 ayarnda ve 3,49
gram ar lgndadr; hakiki kymeti 52,018 gu-ru, 11,8525 franktr. Beyz duka, ikiyz
altm Osmanl lirasdr; lkin o zaman parann satn alma, gclhimdlkinden (yni I. Dny
Savafn-dan - ikinci basma ektir) iki misli ve belki daha, ziyde yksekti.
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
sralarda, bzan eldekilerin tetkik ve aratrlmasna, ve bzan de bu trihin

takvim,8 corafya, edebiyat kamlarna it birok itigl mevzlarna kendimi
hasrederdim.
te bu suretle, seyahatlerim ve ark ahalisi ile daim yazmalarm
sayesinde, Trk millet ve hkmetinin ahlkn, detlerini, kanunlarn
mtemadiyen okuma yoluyladr ki, uhdeme yklediim hususun ehemmiyet ve bykl derecesine ykselmee alrdm.
ark trihine it eserlerden ve hi olmazsa benim kefedebildikle-rimden
bir tanesi yoktur ki, mtala nazarmdan ve kalemimden gemi olmasn;
satn alnmas kaabil olanlardan da bir tanesi yoktur ki, alm olmayaym.
Meguliyetlerimden birounun neticesi topografya, bibliyografi (ilm-i
ktb), istatistik ile trihe it olanlardan bir ksm evvelce neredilmitir;9
dier ksm henz el yazsdr. O neriyatn ijfci vehile fidesi olmutur:
Evvel, tarihi iin kymetli bir mdendir ki, bunlardan zamanlarn ve
meknlarn mdekkkne tyinine muvaffak olabilecei gibi, ark hkmet
ve edebiyat hakknda kat' vesikalara kuvvet verir; ikinci .olarak ve bilhassa
bu trihi nakil zahmetinden kurtarmak, mverrihe vak'alan -daha pek ok
zamanlarn iinde bulunabilecei- hercmercin karanlndan karmak iin
msait olmutur.
Bununla beraber bu ilk meguliyetlere ramen, benden evvelki mverrihlerin takvim ve lisn ile corafyaya it karmakark rivayetleri o kadar
tashihlere, o kadar izanlara muhta olmutur ki, nakilden bsbtn
kurtulmak mmkn olamayp, kelimelerde ve vak'alarda yaptm
tecedddtn sebeplerini gstermek iin, onlardan birok paralarn aynen
Kronoloji mukabilidir. Bu tercmede dima, byle kullanlacak ve kronolojik mukabilinde
takvimiyye denilecektir. Ktip eleb kronolojideki mehur kitabn Takvlm't-Tevrfh diye
isimlendirmiti.
9 Nerolunan eserler: Ulm-i arkiyyeye Muhitti 1-Ulm Tertibiyle Bir Naza ki trke, farsa,
araba, yedi eserden olumutur. Lepsika' (Leibzig Olmal)da, 1804'da baslm; Resm Ahmed
Efendi Sefaret-nmesi, Berlin, 1809; Sarka Bir Seyahatde Ele Geen Yesalk-i Topografyye,
Viyana, 1811; Katip elebinin Rumeli ve Bosna's, Viyana, 1812; korn'un Trih-i
Edebiyatndan Belagat-i Osmnlyye Ksm, c. III, ksm: 2, Gt-tingen, 1812;
Osmanl
DevleU'nin Tekilt ve daresi Usl, Viyana, 1815; Menb-i arkyye'den Me'hz Hasser
(Karmta) Trihi, Stutt-ard, 1818; Bursa'ya ve Kei Da zerinde Seyahat Pete, 1818;
Corafya, Tarih, Askeri Hazain-i Evrkmdaki
Osmanl Sefret-nm eleri, 1821 ve 1823;
yina o Hazain-i Evrak'dan me'hz Osmanl Mverrihlerine Bir Lihaea, 1622; yine Hazaln-i
Evrak'dan me'hz Osmanl Devletine Dair Avrupa'da Nerolunan Asara Bibliyografi ve Intikadl
Bir Libasa, 1823; tekrar 1836; istanbul ve Boazii, Pete, 1822; Trkler'in Mehur alr-j
Rubaisi Baki Divn (tercme), Viyana 1825; gun-i Edebiyye Mecmuasnn 7., 8., 13.,
14. cildlerlnde Lb&za-l Corfiyye (Bunlarn cttinlNf AttMtfu/d)
Sayfa
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
alnmas lzm gelmitir. Bundan sonra gelecek mverrihleri -aradiklr asl

maddeleri getikleri yerlerde, fakat ilenmemi bir halde, bu larak
binalarnn insna tammiyle elverili talar gibi kullanm olanseleflerinin hatsndan muhafaza etmek iin, o iptida maddeleri ayrct
tasnif etmek gerekli idi. Okuyuculara dimi surette bkknlk ve usan<
vermemek iin, onlar, her cildin sonuna konulan te'lift- izhiyye'y*
(aklamal bibliyografya'ya) dercettim.
u suretle, menblara bilhassa vkf olmak isteyenler onlar bibliyografya
ksmnda bulacaklardr; bunlardan malmat almay arzu etmeyecekler de
duraklamalara mruz kalmayacaklardr.
Lkin metnin aslna hizmet eden menblar iin byle yaplmamtr; onlar
tabiatiyle her shifenin altnda gsterilmitir. Tarihiler teden beri trih
menblar aratrarak okumak ve shhatlerini tetkik ile mkellef ise de,
zamanmzn itimdszl bu menblarn naklini ve -hid olarak
gsterilmesini dah icp ettirmektedir. Tarihi itimda yn vesikalar ibraz
etmedii halde, okuyucu kendisini onun ifdelerine k-rkrne inanmakla
mkellef tutmaz. imdi biz eskilerin, yalnz sze inanlmak imtiyazna mlik
deiliz. Fakat okuyucu, menblardan nakledilmesini talep etmek hakkna
mlik ise, eser sahibi dah, yanll sabit olmadka, nakline tammiyle
itimd edilmesini arzu eylemek hakkna mliktir. Yalnz mfrit bir reyblik
(septiklik, septisizm, phecilik) zerine messes olarak, bir tercmeye it
shhatsizlik veyahut bir nakle it mutbakatszlk phesi, kt niyetli olan
reyb (septik) nin mahcubiyetini icp ettirir ve mellifin hretine
meriyyet d bir taarruz saylmak lzm gelir.
Mehazlar asl lisnlar zere nakletmek iin, kk kt'ada olan bu kitap
byk boyda olmak icp ederdi.10 Bununla beraber Osmanl ve Bizans
mverrihleri eserlerinin asllar baslncya ve daha sonra tercme
edilinceye ve matbaalarmzda Trk harflerinin kullanlmas Rm harflerinin
derecesinde alkanlk hline gelinceye kadar o ekilde asl kitbm iine
mehaz nakli, hi olmazsa kamilen, mmkn olamaz.
Mverrih kk yerine in octavo ve byk yerine in-folio diyor. Matbaaclk stlahnda
her varakas ortasndan krlarak drt sahile tekil eden kitaplara in-folo, her varakas
kezlik sekiz sahife tekil edenlere in-quarto ve onalt sahife tekil edenlere in-octavo tabir
olunur. Bu misill tabirlerin daha bakalar da vardr. El yazs kitaplarn sahife hacimleri de
byle tyin ed'lir. Bu kitapta, kullanlm olan ve yukarda saylan tbire mukabil srasiyle:
byk, orta, kk kelimeleri kullanlacaktr. Kitaplarn bu suretle taksimi titoar bir 1 iup
simdik' makinler ayet bttyk ebatta, tuz ki ve Uta ziyade sahife basar. (Mtercim)
Sayfa
10
10
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Bundan dolay, yalnz asln nakli gerekli grnd ndir hallerde, bunlar,
fakat teffuz tarzlar vehile iaret ettim. Kezlik islm'n esas siysetini
tekil eden ve vekay-nvisleri tarafndan trih maddeler srasnda
belirtilen Peygamber'in hadslerinden (Avrupahlar'a gre) az bilinenleri
dercettim. Bu vesikalarn hepsi cild sonlarndaki aklamal bibliyografya
ksmna braklmtr. Metnin altnda yalnz asl matbu eserler ve benim
kolleksiyonumda mevcut el-yazmalan gsterilmitir; mid ederim ki, Trk
trihi iin o kadar zahmet ekilmesi ve o kadar vakit ve emek sarfedilmesi
ile tarafmdan toplanan bu menblar haznesi vefatmdan sonra, datlmak
yle dursun, herkes iin ziyareti mmkn bir hle konularak, bu eserin
yazlmasna sarfettim vicdanperverne mesanin ebed ahidi olmak zere
kalacaktr.11
Mverrih, kendisine rehber olmak iin kronolojik malmata corafyaya
muhtatr. Bibliyografi sahasnda hret yapm olan ve daha ziyde Hac
Kalfa unvanyla tannm bulunan Ktip eleb'nin kronoloji ve corafyaya
dir olan eserleri olmasayd, Osmanl Devleti trihinin yazlmasna teebbs
eden tarihi ekseriya krkrne karanlk iinde yryebilecekti.
Corafyaya mteallik vesikalarn byk bir ksm metinde ve biroklar
dipnotlar ve aklamalarda naklolunmutur. Cildin nihayetlerinde, iine
aldklar zamana ait Osmanl sultanlar ile onlarn ocuklar ve torunlarnn
silsilenameleri ilve olunduu gibi, ondan baka muasr olan h ve
hnlarn, sadrzam ve mftlerin, kapudan-paalarn, reis efendilerin,
padiah muallimlerinin, tercmanlarn vesr zevatn kronolojik cedvelleri
dere olunmutur.
Hac Kalfa'nn kronolojik cedvelleri ve Asya ve Rumeli12 corafyas seneleri
ve meknlar gstermek iin rehber kabul edilebilecek yegne eserler
olduu halde, hi olmazsa Avrupa mverrihleri bunlara imdiye kadar
mracaat etmemilerdir. Vk bu mverrihler Trk lisnn
bilmediklerinden ve iyi tercmelerin kat'iyyen yokluundan dolay mazurdurlar, mparatorlaryla yedi Osmanl padiahnn saltanat mddetlerinin
tarafsz13 aklayclar olan Bizans mverrihlerinin matbu eserlerinden
Msy De Hamner bu satrlar yazdktan sonra, onun Asl (orijinal) Eserler Kolleksiyonu
Avusturya mparatoru tarafndan satn alnmtr (Franszca nshasnn mtercimi).
12 Bu tarafszlk Osmanllar hakknda pek phelidir. (Mtercim)
13 Takvlm't-Tevarih, istanbul, 1146/1733; C-hn-nm, istanbul, 1145/1732; orta boy 698
varaka (krk harita ile); Rumeli ve Bosna, Viyana, 1812. Takvbnu't-Tev&rlh, Karl; Cihn-nm,
Nrburg
taraflarndan tercme olunmutur. Ancak birincis' gayet ndirdir; ikincisini de
Sayfa
11
11
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Sayfa
12
kamilen ve inceden inceye tetkik ederek istifde etmemilerdir. Hatt bu

mverrihlerin ou Bizans mverrihlerinin varlndan habersiz
bulunmulardr. Kim zanneder ki, imdiye kadar Osmanl Devleti hakknda
eserleri en iyi olmak zere telkki olunan Kantemir ve Piti Dlakruva.14
Halkondil'den baka hibir bizans mverrihine mracaat etmemi, ve Dukas
Franza ve hatt Halkondil tarafndan yazld ve Bizans mverrihlerinden
Yani Kanunu ve Anagnostu tarafndan her iki vak'a hakknda mhim
malmat verildii halde, Kantemir Kostantiniy-* ye'nin kinci Murad
tarafndan muhasarasn ve Piti Dlakruva Selnik'in yine kinci Murad
tarafndan ikinci defa olarak ele geirildiini sylemek-sizin brakmlardr?
Kim zanneder ki, bu iki Avrupal tarihi, mste- iklardan olduklar halde,
arkiyatla ilgili doru isimleri tannamayacak bir hle getirecek surette kesip
bozmu ve zellikle Kantemir, ne arapa ve farsada, ne de trkede derin
malmat olmadn inkr kaabil olmaz surette isbat eden birok hatlar
yapmtr? Kim zanneder ki, Osmanl saltanatnn ilk zamanlarnn mehazlara dir geni malmatna yksek bir trih tenkd ve yksek bir
slba isabetli hkm verme meziyetlerini ilve eden- yegne tarihisi
Gibin15 bile, eer Bizans mverrihlerini sathce olsun gzden geirmi olsa,
saknm olaca affedilmez yanllar yapmtr?
Bu trihin iinde, hele ilk kitaplarda, defalarca, seleflerim olan Avrupal
tarihilerin lisna, kronolojiye, corafyaya it hatlarn tashih etmek
gerekmitir; .t ki bunlar sktumla te'yd etmi grnmeyeyim. Bu yorucu
meguliyeti evvel, ekserisi hid olduklar vak'alar halisane nakletmi olan
dokuz Bizansl16 iin deruhde etmekliim lzm gelirdi. Jk iki devirde rehber
olarak kabul ettiim mverrihler bunlardr. Gerek kendilerinin zanlarmdan,
gerek dillerine've hallerine dir bilgileri olmadndan dolay dima itimda
mtercimin saysz hatlar hi faydajz bir hle koymutur.
14 Kantemir, Osmanl Devleti Trihi, Paris, 1734. Piti Dlakruva, Osmanl Devleti Tarihi.
15 Gibin'in Roma mparatorluunun nkraz Sabebleri trihi, Londra, 1783, orta boyda, 6 cild
(ngilizce).
16 1) Corci Pahimares, Roma, 1660;
2) Nikefori Gregore, Bizans Trihi, Paris, 1702;
3) Yuani Kantakuzen Trihi, drd kitap, Paris, 1645;
4) Duka Mihalis, Bizans Trihi, Paris, 1645
5) Muhtasar-i un, Duka'ya zeyl;
6) Yuannis KaKfcnl, Kostantiniyye Muharebesinin Nkili, Paris 1651;
7) Yuannls Anagnostu, Selaniklilerin En Son nkraz, Venedik;
8) Leonii Halkondil, Atina Trihi, on kitajp, Paris 1650;
9) Gtegorl Franza, Vekay-' name, Vendubuna, 1796 (Alter'in tab.)
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Fransa ve ngiltere krallariyle Almanya ve Rusya imparatorlarnn omuzlarnda bir ilte

zerinde o vakitk pdih tasvir eden ve altnda Ltince Braksalar der ibaresi yavxlm
olarak Hman tarafndan yaplan resme mracaat. (Braksalar der denilen Devlet,
bakalarnn dmesine mni olmutur. Mtercim.)
17
Sayfa
13
yn olmasalar da, yanllklarnn tahhi istinsah edenlerine, tab'edenlere

ve mtercimlerine it hatlarn gsterilmesi zahmetine deerler.
Bizans mverrihlerinden sonra, Osmanl Devleti'nin vekayini yazan birok
Avrupal tarihiler, haklarnda byle itin gsterilmesine nadiren istihkak
kazanrlar; Trkiye'nin her seferinde Avrupa'y nefret yarar kitaplarla
dolduran mellifler takm ise, o kadar da tetkike yn deildirler.
Binenaleyh sonraki cildler daia az trih tefsirler gstereceklerdir. Zten,
okuyucu isimler ve durumlar ile yava yava ahklk hsl edeceinden,
birincilerde verilmesi lzm gelen birok aydnlatma ve aklamalar son
cildlerde sylemeksizin brakabilirdim.
Hemen bsbtn ilm olan bu misill bahislerden zevk duymayacak
okuyucular, Trkler'in en eski zamanlarndan bahseden ve Orta Asya'da
Seluklu mparatorluuma atf- nazar muhtevi olan ilk fasllar okumaktan
sarf- nazar edebilirler.
Beyn olunan mehazlardan mada, mverrih -imdiye kadar kimsenin
bakmad- dier trl mehazlara da mracaat etmitir: Bunlar,
Osmanllarn civar hkmetlerle ilk dostne yahut hasmne mnsebetlerinden -Trk devletinin ancak bu hkmetlerin tahammlleri sayesinde
yaayabildii17- iinde bulunduumuz zamana kadar olan hkmet
evrakdr.
Venedik ve Avusturya, btn Avrupa devletleri iinde trihleri Osmanl
Devleti trihine ilk karan hkmetlerdir. Hibir millet yoktur ki, Trkler
onlarla bunlar kadar muharebe etmi ve mtreke ve sulh akdi yapm
olsun. Bu sebepten, Osmanl Devleti'yle temaslar daha ge olan ve tekiler
kadar dorudan doruya olmayan sair hkmetler tercihan, Avusturya ve
Venedik hkmetlerinin evraknda neler bulunduunu aratrdm.
Avusturya'nn Bb- l ile diplomatik mnsebetleri huss trihini iyi
yazabilmek iin, gerek Avusturya mparatorluu ile Macaristan ve
Venedik'in ilk diplomatik evraklarnn muhafaza edildii imparatorluk Saray
Hazne-i Mestresi'nde, gerek Harb ras Evrak Mahzeni'nde bulunan
btn Avusturya ve Venedik sefirlerinin raporlarnn, btn sulh
ahidnmeleriyle mzkereleri, evraknn gsterilmesini talep ederek, ko-
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
laylkla msadeye nail oldum. Venedik Evrak Mahzenlerinde bu hkmetin

Bizans mparatoru ve Osmanl Padiahlar ile en eski muahedeleri gzmn
nne okumam iin konuldu. Bu trl vesikalar, Trk mverrihlerinin
rivayetlerini tetkik iin en iyi vstadr. Bu evrak sayesindedir ki, Osmanl
Devleti'nin baz alarnn vak'alarm doru surette yazmaa ve ilk
devirlerde Bizans mverrihlerini tashih etmee muvaffak oldum18.
Bir Osmanl Devleti trihi yazmak iin lzm gelen mehaz ve vesikalara zten
bol miktarda sahip olduum gibi, incelemelerim ve seyahatlerim sayesinde
hayl zamandan beri ark kavimlerinin lisan ve det-leriyle alldk peyda
etmi. Avusturya ve Trkiye arasnda teesss eden siys ve ilm
mnsebetlerde genliinden beri vazifeler grm olduum halde, (bu
trihi yazmaa, hretli tarihi svireli Jan D Mller tarafndan tevike nail
olan temaylm bir yana) mparatorluk Saray tercmanlnda
tasavvurumu icraya msait yeni sebepler buldum; zra Avrupa'da
nerolunmak zere Osmanl menblanndan karlan vesikalarn
tammndan en mhimleri, muhtelif zamanlarda sefirler ve mparatorluk
Sefret-hnesi memurlar (Veranziyus, Leopoldsdorf, Busbek) tarafndan
Viyana'ya getirilmi, yahut mparator tercmanlar (Goltye-Speygel, Bratoti
ve dierleri) tarafndan tercme olunmutur.19
Bu Tarihin Birinci Devresi in Mellifin Mracaat Ettii ark Menblar
Cedveli
Sayfa
14
Osmanl Devleti trihini yazmak iin mracaat ettiim ark menb-lar,

aada gsterildii gibi, yedi ksma taksim olunabilir:
1- Silsile-nmelerle kronolojik cetveller,
2- Coraf eserler,
3- Osmanl talihinden de hulasaten bahseden umm trihler.
4- Osmanl
devletinin kuruluundan mverrihlerin veyahut zeyl
sahiplerinin vefatlarna kadar vak'alan iine alan Osmanl umm trihleri,
5- Bir veyahut birok saltanat mddetinin, inklblann, seferlerin,
muharebelerin, muhasaralarn ve sulh ahidnmelerinden bzlarnn huss
Marino Sanato'nun byk boyda matib 58 cild trlht eserini zikretmek kfidir ki, Kont
Daron'un mehul idi. Bu eser sefirlerin raporlarnn hepsin?, Konsl irdelerini, muahedeleri,
dier vesikalar iin almaktadr. Ayn'dan ve Byk Devlet Meclisi zasndan bulunan mellif
39 senede (1490-1534) toplamtr.
19 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall), Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 1/1-9
18
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
trihleri.
6- Mehur ricalin, yni sultanlarn ve vezirlerin, reis efendilerin, fakhler,
meyih ve irlerle sanatkrlarn (Art) tercme-i halleri.
7- Siys yazmalar, sulh muahedeleri, kanunlar ve evmir mecmualar, ir
vesikalar.20
I- Ensb Ve Kronolojiye Dir Eserler
20
21
Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall), Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 1/11
inde arapa ve farsa, beyit ve ibareler bulunmalndan dolay byle denilmitir, (Mtercim)
Sayfa
15
1- Sbhat'l-Ahbr. Dokuz hanedann silsile-nmelerini muhtevidir ki,

bunlarn sonuncusu Osmanl hanedandr. Viyana Saray Ktphanesi, Nu:
143, gayet gzel resimleri iine almaktadr.
2- Shhat'l-Ebrr. On iki hanedann silsle-nmesini ihtiva etmektedir ki,
bunlarn da sonuncusu Osmanl hanedandr. Kezlik, Nu: 144".
3- Sbht'I-Ahyr. Mellifi: Dervi Mehmed. I. Selm'e kadar on iki
hanedann bakiyyesini hvidir. Kezlik, Nu: 188.
4- Silsile-nme. Hz. dem'in yaradlndan Sultn II. Sleyman'a kadar
ensb cedvelleri ile peygamberlerin, en mehur sultn ve hkmdarlarn
gayet gzel resimlerini muhtevidir; mellifi Ressam Hseyin, cedveller 1004
(1104, Mtercim)/ 1692'de hitm buluyor. Kezlik, 141.
5- emil'l-Osmniyye. Mellifi, III. Murad saray irlerinden Lokman;
bu eser ilk on iki Osmanl pdihnn ekallerinin tariflerini ve tasvirlerini
muhtevidir. Kezlik, Nu: 475. Benim kolleksiyonumda dah orta boyda 89
varakay iine alan-Kont Lof tarafndan hediye edilmi,- pek gzel bir
nshas vardr.
6- Takvm't-Tevrh. 1058/1648 trihine kadar Hac Kalfa'nn;
1144/1731 Je kadar zeyli yaplarak Emir Buhr'nin; 1146/1733'e kadar kezlik zeyli yaplarak brhm Mteferrika'nn kronolojik (trih) cedvel-lerini
iine almaktadr; 1146'da istanbul'da baslmtr. Byk ebadn kk
nev'inde 247 sahife, Hac Halfe Mustafa tarafndan trk, fris, ara-b
lisanlarnda21 yazlm ve Jiyurinaldo Karli (Giovanni Rinaldo Con-te Carli)
tarafndan italyancaya tercme edilmi Takvm-i Trih (Chro-nologia
Historica) unvanyla italyancaya nakl ve 1697'de Venedik'de tab'
edilmitir.
7- Ravzat'l-Ebrr. Mellifi, Mft Kara-eleb-zde; 1058/1648 trihine
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
kadar umm ve takvimi trihtir ki, Hac Kalfa'nn bu yoldaki eserinden daha
mkemmeldir. Byk ebatta 477 varaka. Gayet gzel hat ile yazlmtr;
Kont Lofun hediyesidir.
8- Trh-i Kk Nianc. Kanun Sleyman'n saltanatnn nihayetine kadar
kronolojik eser. Kk boyda 139 varaka.22
II- Coraf Eserler
9- Cihn-nm- Hac Kalfa'nn Asya corafyasn iine alan byk eseridir.
Behrm- Dmk zeyli yaplarak ve
1145/1732'de stanbul'da tab'
edilmitir. Byk boyda 698 sahfe, 40 harita ile.
10- Tuhfet'1-Kibar f Esfri'l-Bihr. Mellifi Hac Kalfa, Der-sa-det'
(istanbul) de baslmtr, 1141/1728. Byk boyda 75 varaka, 4 haritayla.
11- Rim-ili ve Bosna. Rumeli ve Bosna'nn corafyasnn tarifi. Mellifi
Mustafa bin Abdullah Hac Kalfa, Viyana, 1812.
12- Bahriyye, deniz atlas. Mellifi, 959/1551'de idam olunan Pr Reis.
1520'de yaplm olan bu atlas Berlin Ktphnelerindedir. (Gayet naks ve
bozuk. Diez, Asya'ya dir hatratnda bundan asla bahsetmemitir), Dresd
(Dresden), Bolonya (kinci basm), Vatikan ktphanesinde ve benim
kolleksiyonumda vardr. (Bendeki .byk boyda 172 varaka ve 133
haritay23 iine alan gayet gzel bir nshadr.)
13- Trih-i Seyyah yahut Evliya elebi Seyaht-nmesi. Byk boyda iki
cildde toplanm olarak drt kitaptr. Birincisi 450, ikincisi 472 varaka.24
14- Mensik'1-Hacc. 1193/1779'da Hicaz'a giden Hac Mehmed Ed bin
Mehmed Derv'in seyahat hikyesi. 122.3, lB36*da istanbul'da basi mistir.
Orta boyda 556 sahfeyi hvidir.25
15- Kitb Mterek Vaz'an ve'l- Mfterek Sak'an. Abdullah Y kut'un elfz mtebihe corafyas.26 192 byk varakada 1090 mte bih maddeyi
Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall), Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 1/1112.
23 Harita (La. Herta)'nin, drdnc cildinde bu atlas mufassajen beyn'olunmutur.
24 Osmanl Devleti'nin tekilt ve idare uslnden bahseden ikinci cildi mkemmel bir fihristi
iine almaktadr, (istanbul'da nradan lk yars kadan hayli yanllarla, baslmtr.)
25 Lepiska edeb gazetesinin 1818 senesinde 112 numaral nshasnda, tahlil edilmitir.
26 Elfz- Mteb:he-i Corfiyye Kitab <L'homonymique georaphique) dr. (Bu kitap asl
mnas itibariyle birbirine mnsebeti olup da, mev-kien muhtelif mahallere alem olan
kelimeleri toplamaktadr. Mesel Osmaniye ve Osmanck kelimeleri arasnda lfzen mnsebet
vafta da, nahiyeleri, yni bulunduklar mevkiler muhteliftir. Ktito elebi KefiTz-Znn'da
Sayfa
16
22
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
ve cem'an 4256 mekn ismini iine alan bir cilddir.

16- 'lam'1-bd f A'lmi'l-Bild. Benim kolleksiyonumda by: 32 varakay
iine alan kk corafya mecmuas. Hibir tertib altnd olmakszn yz
maddeyi ihtiva eder.
17- Hsn'l-Muhdara f Ahbr Msr ve'I-Kaahire. 911/1505'de ve ft eden
eyh Cell'd-dn Syt'nin eseridir. Kolleksiyonumda by] 478 varakay
iine alan bir cilddir.
18- Kevkeb'r-Ravza. Kahire karsnda kin Ravza adasnn mu fassal
topografyas. Bu da, evvelki gibi, Kahire toporafyasdr. By! 284
varakahk bir cilddir.
19- Cevhir'l-Bahr ve Vekay''d-Dhr. Eser brhm Vsi ah. Hemen
bsbtn topografyaya dir bir eserdir. Benim kolleksiyo numda byk 113
varakahk bir cild.
20- Trih-i Msri'1-Cell-zde Salih. Kanun Sleyman'n mverrih Cellzde'nin biraderi. Kolleksiyonumda 100 byk varaka.
21- Trh-i m- erf. Birinci Sultan Sleyman zamannda yazl m bir
eserdir. Kolleksiyonumda 138 varakahk bir cddir.
22- EI-Berku'1-Mteellk f Mehsini Calak. Calak, am etrfdi.27 bn'rRes demekle bilinen Seyyid Mehmed bin Seyyd Mustafa bil Hudverdi bin
Murad bin brahim tarafndan 1171/1757'de yazlmtr Kolleksiyonumda
kk ebatta 87 varakadan mteekkil bir cilddir.28
III- Umm Trihler
bunu aadaki ekilde kaydeder: EI-Mterek Vaz'an ve'l-Muhtelif Sak'n; U BM AtodlTlajn

Ykutjpl-Rm el-Hamevl, el-Bada* dlyy'l-mcnse'.) ^Mtercim).
27 am, yahut ohava (Kjuudub tercmesinden. Mtercim)
28 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall), Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 1/1213.
Sayfa
17
23 - Behcet't-Tevrh. krullah bin Ahmed-er-Rmnin eseridir. Te'lf

trihi 861/1457. On hanedan iine almaktadr; Kanun Sleymn iin
ir Muhlis tarafndan trkeye tercme olunmutur. Orta boyda 178
varaka.
24- Zbdet't-Tevrh. Muslih'ddn Sa'd el-bd'nin eseridir; farsadr.
Lri'nin ummi trihinden alnm, I. Sleyman'a kadar Osmanl padiahlar
ilve olunmutur. Byk boyda 120 varakalk kk bir cilddir.
25- Cmi't-Tevrh, Mehmed Ktib Sim'in eseridir. 986/1574'de
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
nerolunmutur. 25 hanedan ihtiva eder; Sadrzam Sokullu nmna armaan edilmitir. Byk boyda 319 varakalk bir cilddir.
26- Nuhbet't-Tevrh. Mehmed Efendi'nin (lm: 1050/1640) eseridir. 2
cild, birincisi 39 hanedan, ikincisi Osmanl hanedann hvidir. Byk 439
varakalk bir cild.
27- Nuhbet't-Tevrh, Bu da Mehmed Efendi'nindir. 87 hanedan ihtiva
eder. Byk boyda 438 varakalk bir cilddir. Gayet gzel hat ile yazlmtr.
28- EI-Bahr'z-Zehhr ve'1-Aylem't-Tayyr f lmi'l- Evil ve'l-Evhir.29
Cenb ismiyle ma'rf, Mustafa bin Seyyd Hasan el-Hsey-ni'nin eseridir.
Seksen iki hanedan mildir, ki bunlarn sonu 997/1588'e kadar Osmanl
hanedandr. Viyana Saray Ktphnesi'nde 469 numarada. Erbluda
Cenb kelimesine mracaat. Orada unvan iyi gsterilmemitir.
29- Tenkh't-Tevrh. Hseyin Hezrfen'in eseridir.
(1099/1637),
Kezlik, 474 ve 135 Nu.: Benim kolleksiyonumda dah byk orta boyda 239
varaka.
30- Fusl-i Hail ve Akd ve Usl-i Hare ve Nakd. Hkmetlerin mene' ve
azamet ve inhitatlarna dir felsef incelemeleri iine alan bir eser olup
tarihi li tarafndan te'lf olunmutur. Kezlik, Nu: 125; benim
kolleksiyonumda dah vardr.
31- Trih-i Rdvan- Paa-zde. Muhtasar umm trihtir, ki ondan mada
Sultan III. Mehmed Hn zamanna kadar Osmanl hanedan saltanatn dah
iine alr. Orta boyda 295 varakalk bir cilddir. sve Kral'nn istanbul
maslahatgzar olup Moracea Dson'un dmd bulunan valye
Dpalen'den satn aldm.
32- Trih-i Tabi, Ebbekir Be Halil Paa-zde. (Hazreti Peygamberden
1054/1644'e kadar umm trihe mteallik makaleler; byk boyda 305
varaka.30
IV- Osmanl Devleti Umm Trihleri
33- kpaazde Trihi. Eser sahibi Dervi Ahmed, Yahya'nn o-l,
Cenb Mustafa Efendi'nin bu kitabnn adn Ord. Prof. . H. Uzuncar-l el-AylOmtt'-Zahlr
(Osmanl Trihi, c. I, s. 307); T. Ylmaz z-tuna se cel-Aylttm'i-Zaldjr ft AhvaUl-Avail re'1Avalnr (Byk Trkiye Tarihi, c. 14, s. 157) suretinde zikretmektedirler. Bu itibarla,
Hammer'ln zikrettii bu ismin yanhs olabilecei hatrlatr. Hazrlayan.29
30 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall), Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 1/1314
Sayfa
18
29
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Sleyman'n torunu, k Paa'nn torununun oludur. 31 Bu zt (yni k

Paa) I. Murad asrnn en mehur zhidne ahlk iirleri yazan
airlerindendir. Hac Kalfa'nn bibliyografik eserinde bu trihi, eski,
unutulmu kitaplardan vasfiyle kaydedilmitir.32 Gerekten, yirmibe sene
mtemadiyen aratrmalarda bulunduum halde, istanbul'da bulmaa
muvaffak olamadm;33 yalnz Vatikan Ktphnesi'nde Kralie Kristin
tarafndan hediye edilmi olan istinsah edilmi eserler meynn-da vardr;
ben o ktphanede okuyarak bz fkralarn kardm. Mellif, II. Byezd
asrnda yaam ve Osmanl tarihinin en eski vak'alarn ppderinin
lisnndan iittii gibi nakleden Sultan Orhan imm llyas'n olu eyh
Yah'nin kitabn mehaz edinmitir.
34- Trih-i l-i Osman. Mehul bir mellifin eski vekaynmesidir ki,
Veranzius, memuriyetinde
bulup getirmi, ve Leon Klavi,
yazd
Mslmanlar Tarihi'nde Veranzius'un Trihi unvanyla ondan istifde
etmitir. htiml ki Viyana Saray ktphanesinde 139 numarada kaytl olan
kitap, Veranzius'un getirdii nshadr. Bu kitap ancak 874/1470 trihine
kadar gider.34
35- Cihn-nm.35 II. Byezid asrnda yaayan Neri' nmli-min eseridir.
u halde mverrih, k Paa'nn torununun oluyla muasr demek olur; her
ikisinin de slbu zerfetten mahrumdur. Leon Klavi ve Ame Leboern bu
kitab grm ve Murad'n tercman Hanivald'n36 Trihi unvanyla
gstererek, ondan istifde etmilerdir. Bu gn pek ndir olan bu eski trihin
bende iki nshas vardr. Birinci nsha, ki daha mkemmelidir, 966/1558'de
yazlmtr. Byk boy 261 varkalk bir cilddir.
36- Het Behit 930/1523'de vefat eden drs-i Bitlis'nin (Bidls) eseridir.
MUze-1 Humayn'da bulunan bir nshann Vatikan Ktphnesl'nden fotoraf celb olunan
nsha Ue mukabele edilerek, daha sonra istanbul'da baslan gkpaa-z&de Tarihlimde, s. 1,
mellifin neseb silsilesi yle grnyor; Dervs Ahmed sk, bn Yahya, tbn eyh Sleyman,
bn Ba-II Ak Paa, bn Muhlis Paa, tbn Baba, lyas. (kinci basma lave. Mtercim)
32 Hammer, v.a,h.i.e. tbirinin tercmesinde srt iin eski unutulmu tarihlerdendir
diyor. Mtercim)
33 Priste Kraliyet Ktphnesi'nde mevcut istinsah edilmi eser, muhibbim Baron Dsasi'nln
de tasdik ettii zre, ehemmiyeti ve Osmanl trihine aidiyeti olmayan bir eserdir. Katalogda
Akpa Trihi yazlmsa da. k Faa yalnz iir yazmtr; mverrih, torununun oludur.
34 Viyana, ve Paris ktphanelerinde (Nu: 124, Nu: 277) ki dier vekayln-me ehemmiyetsiz bir
eserdir.
35 Kfitip eleb'nin yukarda beyn olunan corafyasnn unvan da budur.
36 Nikola Hanivald, Avusturya. mparatoru efi* msy Bregner'ln 1581'den I583'e kadar
tercman, ve Murad (III. Murad) "in dvn- hmyn tercman idi.
Sayfa
19
31
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Sayfa
20
Bu, ilk melliftir, ki II. Byezid'in tevikiyle Osmanllar'n trihini ssl bir
slpla trke deil, fara olarak yazmtr.37 stanbul'da ikametim
esnasnda ilk saltanat ihtiva eden (Osman, Orhan, I. Murad) byk iki
yz varakalk bir cildini satn almaa muvaffak oldum; t yirmi sene sonra,
farsa aslndan yedinci ve sekizinci kitaplarm (II. MeHmed ve II. Byezid)
satn almaa muvaffak olabildim, ki byk 350 varakalk bir cilddir. I.
Byezid, I. Mehmed, II. Murad'n saltanatlarm ihtiva eden didnc,
beinci, altnc kitaplarm ancak bir istanbul ktphanesinde mevcut
tercmesini istinsah ettirmek suretiyle tedrik ettim, ki 272 byk varakalk
bir cilddir. Mverrihin olu "defterdar Ebl-fazl tarafndan I. Selm'in
saltanatna dir yazlan zeyl, gzel olduu kadar ndir olan bu trihin38
drdnc cildini tekil eder. bu drdnc cild byk boyda 153 varakadan
mrekkiptir. Bu eseri bulmak iin yirmi sene meakkat ekmemin ve satn
alabilmek iin yz duka demekliimin sebebi, devlet mverrihi Sa'd'ddn'in Tc't-Tevrh'indeki muhakemesiyle anlalr. O diyor ki:
Hme-i sihr-fern ve fikr-i ulviyyet-karni Het Behit kitb- mu1-cezini
vcde getirmi olan Mevln drs her hususda Osmanl mverrihlerinin en
gzide ve en mu1 teberidir. Lkin tasvr-i tafsilt iksr mertebesine kadar
sevk etmi, ve sde ve tabi slba nazar- istihkar ile bakmtr. ndan
mada, erbb- ma'rif, bu ravz-i belgatde -bir ksmn iaret eylediimb'z naka'is bulmulardr. Zten Sultan Selim (16) (Ferds-i Cennetde ile'1ebed sn intir etsin) devre-i mes'de-i saltanatnda ve vezr-i 'zamnm
(heme nil-i tevecch-i pdih olsun) taht- himyetinde ner olunan bu
trih, beraber mek ile muht-dr. bu ndire-i edebiyye birok ktb-i
fhire meynnda hsn-i bedi'i ile mmtazdr. Zlf-i anber-teri, y'ni str-
mteselsilesi hr-i cinnn turreleri gibi en ziyde ziynet, kalem-i srah ile
muharrer yt- kerme ve ehds-i nebevyye ehresine ltf bir humret
vermidir. Egeri bu eserin tafsilt bir az mevve ise de, asla mcib-1
kell ve b'z aksmndaki ihtisar vsl-i derece-i ihll deildir. T'brtn
hsn-i intihab da ma'nlar hakknda hi bir bhe brakmaz. u kadar ki
mellifin fl-zil-i Osmniyyeyi tezkrda ihtisar ve seltn-i uzzm lyk
Hac Kalfa Evvel men snfn fih diyor ki, ilk trih yazan deil, trih nasl yazlacan ilk
bulan (yni trihi maddeleri tertb ve tasnif eden) demektir; zira Neri ve k Paa'nm
torununun olu, drs'den evvel yazmlardr.
38 Jurnal AzyaUk (Journal Asia,tique)'de (c. 4. s. 35) bir haiye dahi bu kitabn satlndan
bahseder.
37
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Mstensih bn Sleyman kelimelerini ilve etm' ise de, bu lve yanltr. nk drs II.
Selim deil. I. Selim asrnda yakyordu; trihi de I. Selim zamanna kadar gider.
40 Bratatu, tercmesinde btn, edeb fkralarla beraber bunu da. unutmutur. Viyana
ktphanesi, Nu: 121, s. 100.
39
Sayfa
21
olduklar vech ile medhde iktisr etmi olmas bir nakse add olunabilir.39
Bu fkra, Osmanl Devleti'nin en mehur mverrihi olan Sa'd'd-dn*-in
tarafgirlii hakknda bir fikir verebilir. Selefini hemen kamilen istinsah etmi
olmasndan dolay elbette onu medhetmesi kendisince de muktezi idi.40
I. Selim ve Kanun Sleyman saltanatlarnda yazlm huss trihlerden
baka, yine bu pdihlarla muasr iki kalem sahibi, Osmanllar'n umm
trihini nerettiler ki, biri -trih eser ve ihsiyye (istatistik) si bugne kadar
Avrupa'da ismen dah malm olmayan- lim sadrzam Lutf Paa, ve dieri
balangcndan 957/1550'ye kadar Osmanl Devleti'-rdn bir trihini yazm
olan Edirne kads Muhyi'd-dn Ceml'dir. Bu ererin, nerinden bir sene
sonra, mparatorluk maviri Ben D Leopol-dsdorf hatla yazlm bir
nshasn Viyana'ya getirmi, ve mparator I. Ferdinand'n tercman
Goltiye-Speygel marifetiyle almancaya tercme ettirmitir. Leon Klavi'nin
Ltin ve Alman lisanlarnda nerettii bu tercme, Avrupa mverrihleri iin
Osmanl trihinin ilk esaslar olmutur.
Mverrihin tercmesinden tercme olunan fkrann asl udur:
Mevln drs-i hass-i bimezdi't-takdsin destyri-I hme-i sihr-saa ve
karha-i nfize-i blend-pervz ile marnasa-i zuhura braz etdii Het Behit
nm kitab, dil-pesend, ma'rif-perdz, cmlenin ebefai ve her vehile
evcah iken, medd-i tnb ile mll serhaddlne mntehi, ve 'tldl
piryesinden teh olduundan ayr, hall-i makalinde ihtill ve sret-i
kusur ve i'tidl (?) manzr- enzr- evveliyyl-ebsrdr. Nitekim ba'z-sna
bu nev-bve-i ba-i bretde irt olunmudur. Ymn- devlet-1 h-
llcah Seh Selim bin en Sleyman Hn (dme eyyml devleteh ve karne
hayymi savleteh msr eslafi'l-kirm fi riyzi'l-ctnn ve ebed-ikbl
sa'deteh nahleh ve medd mededdi silslle-i neslih il-hr inkrz'zzemn) le bu kitb- mekin-nikb bir nigr- ser-f irz ve ars-i hacle-
nzdr, ki aris-i nefls-t ktbden mmtaz olmudur. My-i mek-byi
str-i mselseledir, ki zevlb-i hrre bhir'l-iltibas ve glgne-1 ceml-
b-misli midd-i srh ile mestur olan yt ve ehds-i iktiibasdr. Ne itnab
e imlall ve ne caz ile hlli vardr. Prmen-I dmen ve damen-i pirien
ve hall- mbaladan tbir ve nefaset- ta' tor-1 abir-efsn sarrafn-
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
nkd- men nazarnda zahirdir. N:'am-i ta'dd- l'dd-i mehsin-i seltln-i

Osmnlyyeden kaasir ve tafsil-i me-nkb-1 cellle ve merttb-1 aliyyelerinl
gayr- hairdir. Lkin taahhd-1 terk-1 tatvl-1 kelm ve gazavt- klliyyelerl
beynn iltizm Bzr-1 bahirdir. Tac't-TevArih, c. 1. s. 159, istanbul
matbaas.
O vakte kadar o mverrihlerce Osmanl trihi, an'anelerin -bizzat grdkleri
vakalar hikye veyahut bu vak'alaia dhil ahslarn lisanlarndan
nakletmedikleri iin itimda yn olmayan- Avrupallar tarafndan
toplanlm bir mecmua-i garibesinden ibaret bulunmutu: Bavyerah
dberger, Transilvanyah Mhlenbaher, Siyandgiri ve Sagundino isminde
iki Rum, lliryal Barleti, Hollandal Busbek, talyal Menavino, Kambini,
Paulo Civviyo bu kabildendirler.
37- Trh-i l-i Osmn- Lutf Faa. Saltanatn
balangcndan
961/1553'e kadardr. Kk boyda 107 varakalk bir cilddir.
38- Trh-i l-i Osmn- Muhyi'd-dn Cemli. Bu eser Viyana ktphanesinde ve Diez'm el yazmas kitaplar arasnda 32 numara e
rakamlanm olarak Berlin Ktphanesinde bulunur. Leon Klavi, Osmanl
trihini Muhyi'd-dn Ceml'ye gre ve Veranziyus ile Hanyuvald'in veli aynmelerinden alarak te'lif etmitir. Bu iki vekay-nme dah Golti-ye Speygel
tarafndan tercme edilmi Ner ve Leopoldsdorf trihlerinin taklidinden
baka birey deildir. Leon Klavi'nin eseri dern bir ten-kid fikriyle kaleme
alnm ise de ark dillerine ve Osmanl trihinin menblanna
vukufsuzluktan doan yanllklarla doludur.41 Yukarda zikrolunan alt
trihin melliflerinden (kpaa-zde, Ner, drs, Ebl-Fazl, Ltf, Cemli)
sonra, Hoca Sa'd'd-dn -ki kazasker ve daha sonra mft idi- III. Murad
zamannda, devletin trihini knn balangcndan beri yazmaa memur
olmutur.42 Bu zamandan itibaren trih yazcl devletin daim memuriyeti
Osmanh Hkmetinin Zuhur ve Avn- Terakkisi Hakknda Sa'd'd-dln Nam Trkn Trih*
unvniyle ttalyaneaya tercme olunmutur. Birinci ksm, Viyana 1649; ikinci ksm, Madrid
1652. Bi'd-defat kendisinden bahsedeceimiz luzer -ki Osmanl trihinin Trk lisannda hibir
men-bna vkf deil idi - Bo Saatler unvanl trih ve tenkidi eserinin nc sahf esinde
Goltiye Speygel tarafndan Almancay tercme edilen Vekayl'-nme-i
Cemli ile Bratatu
tarafndan talyancaya naklolunan Sa'd'd-din'in hacimli trihinin ikisinin ayna eserden ibaret
olduunu ifde eder. Sa'd*d-dln'in Tc't-TevrSh'inin bundan byle bulunamyacan fde
etmesi de bir garip hatdr; nk btn Osmanl trihleri iinde en az ndir olan budur, ve
mevcut mkemmel nshalar arasnda, tam bir mutabaka.t grlr. En, kymetli nsha Vatikan
Ktphnesi'n-dedlr.
42 Ol sl hceste falda, -ki ayn* Fd-$h- lem oldu gl gibi Sultn Murad nn trihinden
haber verir- serr-i izz-tt namus zre cls-i sa'det-ma'nslar vuku ve sr- berr ve hsanlar
Sayfa
22
41
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
-olmutur; ondan sonra yazlar trihler Tc't-Tevrh'in zeyli addolunur,

istanbul'da Avusturya mparatorluk Sefareti tercman Ragozal Bratuta,
Sa'd'd-dn'in trihini ital-yancaya tercme etmitir; lkin ksmen. Bu
tercme bir taraftan da yan* hlklarla doludur.
39- Tc't-Tevrh. Sa'd'd-dn'in eseri. Viyana ktphanesinde Nu:
119-123. Bende iki nsha vardr. Daha tam olan nsha 355 byk varakalk
bir cilddir.
40- "Trh-i l-i Osmn- Li-Al. Yine bu mellifin Knh'l- Ah-br nmndaki
trihinin ksm- kllisini tekil eder. Bu hacimli eser 1006/ 1597'de
yazlmtr. 477 byk varakalk bir cilddir. Osmanl Devleti'nin kuruluunun
balangcndan III. Mehmed'in saltanatna kadar olan Osmanl trihni iine
alr. Hakikat--sever, ve fakat pek sath bir tenkiti olan mellif, serbesti ve
huls- vicdan ile yazmtr. Hele Hristiyanlar hakk-nda b-tarafhmdan
dolay vlmee lyktr (21). bu eser Viyana Saray Ktphanesinde 470
numarada bulunur.
41- Trh-i I-i Osman Li-Hasan Bezde. Mellif, Res'l-kttb Kk
Hasan Be'in oludur; brahim Paa ve Yemii- Hasan sadretlerinde
babasna halef olmutur. Vefat: 1045/1636. Bu trih Kanun Sleyman
zamanna kadar Sa'd'd-dn'in trihinin bir hlsas ise de, on-dnn sonraki
zamanlara gelindiinde, mverrih aka hid ve siys bir sfat hiz olmak
zere, vak'alar naklediyor. Tam bir nshasn bulamadm cihetle,
Sleyman saltanatndan balayan ksmn -nk sa'd'd-dn trihi burada
hitam bulur- istanbul'da istinsah ettirdim.
42- Trh-i l-i Osman Li-Solak-zde. Vefat: 1060/1649. Trkiye trihi
hakknda yazlm en faydal' hlsa budur. 184 byk varakada smi'lertyle
unvn- merrafdlr ve bu teerrfle T&c't-Tevarfh ile msezn-m olmagla
sezvardr, sdde-i llerine ithaf olundu. (Sa'd'd-dln, T&ctt* t-Tevrth, c.
1, s. 11. stanbul 1279). Osmanl trihinin m. Murad'm emriyle yazlmas
bundan ibaret olmak lzm gelir. Mtercim. Ali, bugne kadar, mverrih
olmak zere yalnz Kantemir tarafndan tannmtr. Kantemlr ondan bz
fkralar alm, ve eseri hakknda aadaki fikri beyn etmitir: Bu babda
Sayfa
23
fka yu buldu, bir gn pigh- serlr-i a'llarnda ecdd- dd- 'tiydlannin ba'z men-kb-
cemileleri incirr- kelmla zikr olunup, b'z siyer-i merziyye ve hikyt- maziyyelerlnden
sem'-i hmynlarna ermek takribi ile, bu hakirin cem' ettii tevarlh ma'lm- erifleri olup,
ndan bir nsha haz-zane-i mirede ounak babnda ferman-i lzmil-iz'flnlan sdr olman,
lmtislen bl-emrihTl-ftl, bu nsha kj, nsih-i nesh-i tevrlh selef ve lsm-i
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Osmanllar meynnda bir mel-Uf-1 vukuf olan ve o tarihde ber^hayt

bulunan Ali Efendi nin rivayetini ta'klb edeceim. Ali Filibe'de tevelld etmi
ve Hazine Ktplii hizmetinde bulunmutur. Mehmed-t Snl, Haiye, r.s.
117. tntihftb ettiim Osmanl mverrihinin o kadar sezavar- dikkat olan
bu ahadetini burada tafsllen nakletmei mns'p grdm. Beni bu nakle
tevik eden sey bu milletin mellifleri arasnda hi birinin Hrlstiyanlann
mes&lihi (leri) hakknda onun kadar ihtiyat ve l'tidl le lsti'ml-i lisn
eylemeznl olmasdr^ KezaUk, s. 120. Balaybalan, tasavvuf lisn
mnsebetiyle Jurnal Azyatlk (Journal Asiatkjue)'in birinci cildinin 142.
sahifesinde Ali vt seri hakkndaliyoj;raJik bir fkra vardr.
br kk cild tekil eder bu eser, 1054/1644'e kadar gider. Kaym-babasi
Moracea Dson'dan miras yoluyla elde etmi olan valye Palen'den satn
aldm. Viyana ktphanesinde dah vardr, Nu: 472.
43- ehnme-i Al-i Osman. Byk Sultn Sleyman zamannda ha-yctta olan
ir Hadd'nin eseridir, ki milletinin trihini nzmen yazmtr. Berlin
Kraliyet ktphanesinde Diez el yazmalarndan 76 numarada vardr.43
930/1532'de son bulur.44
V - Huss Trihler
44- Trh-i Eb'1-Feth Sultn Mehmed Hn. Ftih'in defterdar Tursun
Be'io, eseridir. Byk boyda 66 varaka.
45- Trh-i Mahmd Paa. Sadrzam Mahmud Paa zamannn trihi. Viyana
ktphanesinde 133, ve Berlin ktphanesinde Diez el yazmalar ksmnda
57 numara.
46- Trh-i Kostantiniyye ve Ayasofiya. ys'n eseri, telif trihi 940/1533.
Sadrzam Ali Paa'ya sunulmutur. Pris'de Kraliyet Ktphnesi'nde (Mill
Ktphane) 147 numarada, Panteon ve Tersane ktphanelerinde, Kont
Rezovski'nin kolleksiyonunda vardr.45
Osmanl trihini mesnevi tarznda yazan irler, hatt bunlardan yalnz bir saltanat devresini
kaleme alanlar ehnameci unvann alrlar; u itibarla, ki, h-nme tarznda yazmlardr.
Molla Hadfd, Hezr-pre, (Hezrfen?), Lokman, Ta'Uk-zde, Nutki, Sz, kri, Arif, Mahremi,
ems, Hayat, Dern, Tal, endi, Rmzi, Nihli, ehb, Meymyi, Ndiri bu kabildendirler.
44 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall), Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 1/1520.
45 Priste Kraliyet Ktphanesi'nde ve Tersane Ktphnesi'nde mevcut drt eser - ki aada
teker teker saylacaktr - yanllarla dolu ve Osmanl devleti mverrihine her trl faydadan
uzaktr:
Sayfa
24
43
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
VI - Hal Tercmeleri
47- eka'kin -Nu'mniyye. 998/1589'da vefat eden hretli kaa-mus
yazar Takpr-zde'nin eseridir. Arapadr. Ulemdan 529 ve meyihden
50 ztn tercme-i hlini iine alr. Hemen her ktphanede bu lunur. 182
varakalk bir cildi bende mevcuttur, imparator ktphanesin de Mecd,
tarafndan zeyli yaplm trke tercmesi 476 numaradadr.
48- Trh-i l-i Osman. III. Ahmed Hn'a kadar Osmanl sultan laruun
tercme-i hallerini iine alr. 1136/1723'de vefat eden Osman-zd Ahmed
Efendi'nin eseridir.
49- Hadkat'l-Vzer. Mellifi
Osman-zde'nin
zamanna
kada:
sadrzamlarn tercme-i hallerini muhtevidir. Bu eser birincisiyle birlik te
orta boyda 210 varakalk bir cilddir.
50- Gldeste-i Riyz- rfan. Bursal Seyyd smail'in eseridir. Me; hrlardan
Bursa'da medfn 550 ztn tercme-i hllerini iine alr. Orte boyda 219
varak. 1135/1722 trihine kadardr.
51- Het Behit. Edirneli Seh'nin (vefat: 995/1584) eseridir. Kl boyda
132 sahfe; kolleksiyonumda vardr; 207 irin tercme-i hallerin: ihtiva
eder.
52- Tezkiret'-uari'z-Zref f Kavid'l-Kitb minel-Fuzal k elebi
nmyla ma'rf Seyyd Mehmed Al'nin (vefat: 979/1571) eseridir. 420
irin hal tercmelerini iine alr. Viyana ktphanesinde 477 numarada
kaytldr. 804 byk varakalk bir cildi bende vardr.
53- Tezkiret'-uar.
Kastamonulu
Ltf'nin
eseridir
(vefat:
990/1582). Yz seksen sekiz irin tercme-i halini mildir. aber, yz
ikisini hulasaten tercme etmitir. Viyana ktphanesinde, Nu: 478. Ben-
Sayfa
25
1- Trih-i l-i Osman, Kostantiniyye'nin muhasara ve fethi trihi, byk sahfeli bir cild,
Tersane Ktphanesinde, Nu: 10. Bu eser Sultn Byezid*in klc ile azize-sf demek olan
Aya-sofiya> isminin tesmiyesi hakknda bir efsneyle hitm bulur.
2- Mehmed-i Sanfnln Devr-i Saltanat Hlsas, mellifinin ismi yoktur. Jozef Brue tarafndan
Franszcaya tercme edil-m'.tir, 1733. A&n ve tercmesi Tersane Ktphnesi'nde bulunur;
lkin ne asl, ne de tercmesi mracaat zahmetine demez.
3- Trih-i Kostantiniyye, Latl'oin eseri. Nu: 131. Yanllarla dopdolu.
4- Muhabbet-nme. istanbul'un tarifi, Ca'fer-i Hesabl'nin eseri, 808/1405. Ayasofya'nn Uk
trihini, Hac Kalfa'nn rivyetince
Ahmed bin Ahmed el-Ceylnl rumca'dan farsaya ve
Ni'metullah bni Ahmed farsadan trkeye tercme etmitir. Molla Ali bin Mehmed el-Kucu
(vefat: 879/1474) Ayafiofya, trihini Ftih'in emriyle ikinci defa olarak yasmktr.
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
deki nsha kk boyda 182 sahfelik bir cilddir.

54- Tezkiret'-uar. Keml-zde unvanyla maruf (vefat: 1012/ 1603)
Molla Hseyin elebi bin Ali bin Emrullah'n eseridir. Altyz irin ksaca
tercme-i hallerini iine almaktadr. Benim kolleksiyonumda-ki nsha orta
boyda 242 varakalk bir cilddir.46
Sayfa
26
VII- Kavnn Mecmualar Ve Devlet Evrak

55- Kanunnme-i Mehmed Ftih. Mezzinzde bn Ali tarafndan
1029/1619'da toplanlan kanunnme zeylidir. Viyana ktphanesinde, Nu:
90.
56- Mnet- Seltn. Res'l-kttb Feridun'un eseridir. Osmanl evrak
mahzenlerinde mevcut bin sekizyz orijinal evrakdan karlm, kymetli
siys yazmalar mecmuasdr. Bendeki nsha 218 byk varakay iine alan
bir kk cilddir; 267 paray muhtevidir. Paris'te Kraliyet Ktphnesi'nin
79 numaras bu cildin ancak bir ksmdr. Latgles'ir Kraliyet Ktphanesi
Yazma Nshalar Hakknda Malmat ve Onlardan Mstahrect unvanl
eserinin beinci cildinde 668. sahfeye mracaat. Langles bu cildde 267
yerine ancak seksen sekiz siys yazma evrak olduunu yazafc Beittiei
yazma nsha I. Selim zamanna kadar olan
siys yazmalar toplamtr. Sultn Kanun Sleyman'n yazmalarm ve
Sleyman'n seferlerinin merhale-nmelerini iine alan ksmlarn unvan
Mnet- Humyndur.
Yukarda saylm olan ve eserimin birinci ve ikinci cildi iin mracaat
ettiim elli alt menbdan Osmanl trihi yazan mellifler ancak beinden
istifde etmilerdir. Onlar da udur:
1 - Veranziyus'un olmak zere tannm Osmanl mverrihi Veka-jnme'si;
2 - Hanyuvald nmn ihtiva eden Ner Vekaynmesi;
3 - Goltiye Speygel tarafndan almancaya tercme olunmu Cemli
Vakayinamesi;
4 - Daha sonra Leon Klavi tarafndan Be Vekaynmesi unvnyla
nerolunan yine evvelki eser;
5 - Bratuti tarafndan tercme edilmi olan
Sa'd'd-dn.
Avrupa
mverrihleri, Avrupa'da hayl zaman evvel neredilmi olan Tezkire-i
46
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
ttfTye bile mracaat zahmetine katlanmamlardr. Bu elli alt eserden

ylnz ikisi, yni drs'in Het Behit'i ve Sa'd'd-dn'in Tc't-Tevrh'i
satanlarn emirleriyle yazlmlardr. Ssl slubuyla mmtaz olanlar da
bunlardan ibarettir; marrne edalardan r ve saray ile her trl temsdan ber olan dierleri-bu eserlerde serp hkim olan b-taraflk-tan
dolay- sultanlarn mverrihlerinin eserleri ile gze arpar bir tezat
gstermektedir. irlerin hal tercmelerim yazanlar gibi bunlarn da
mverrihleri yalnz ulem ve muallimlerden deil, devlet ricalinden ve kl
erbab (ordu mensuplar) ndan idi. Bzlar daha byk makamlara
gemilerdir. Aralarnda re's'l-kttb, nianc, defterdar, sancak beylfr-ri,
beylerbeyiler vardr. Hatt bunlardan Sa'd'd-dn eyhlislm ve Ltf
sadrzam olmulardr.47
Zikrolunan Kitaplar Hakknda Mtercim (Mehmed At)n Bz zahat
47
Sayfa
27
(Aada mnderic rakamlar, mverrihin koyduu sra numaralarm

gsterir)
3- Subhat'l- Ahyr. Ktip eleb'nin KefVZnn'da (istanbul tb', 1310)
Subhal'I-Ahbr ve Tuhfet'l-Ahyr unvanyla Dervi Meh-med bin
Ramazan tarafndan te'lf olunmu bir eser kaydaderek, Hazret-i dem'den
Kanun Sleyman'a kadar melikler, sultanlar, nebiler ve nib-lerini ensb
silsilel^le beraber ihtiva ettii gsterilmitir.
5- em'ilii'l-Osmniyye. em'il, ahlk demek olan imal lfznn oulu
ise de, em'il kitaplarnda kendilerinden bahsedilen kimselerin ekali de
giterilir. Kef'z-Znn'da zikredilmeyen bu eser resimleri itibariyle
mhimdir,
6 - Takvm't-Tevrh. Hi phe yoktur ki, bizde, Takvm't-Tev-rh'in
mellifi Ktip elebi gibi, on, onbe lim yetimi olsayd, bugn ilm terakki
bakmndan hayl ileride bulunurduk. Osmanl melliflerinin iinde
Avrupa'da en ziyde hret bulmu olan da Ktip eleb'dir.
Mverrihin.istanbul'da 1146 senesinde basldn beyn ettii Takvm'tTevrh'in nshas mtercimde mevcuttur. imdiki (mtercim zamanndaki)
16 puntodan biraz daha kaln olan, 18 punto derecesinde grnen hurf ile
baslmtr ki, brahim Mteferrika'nn kalba dklmesine himmet eyledii
Sayfa
28
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
ilk harflerdir. Mukaddimesinde Cihn-nn'mn basmnn bitii eyh'lislm Dmd-zde eyh Ahmed Efendi'ye arz olunmas zerine, bu zt
Tamamen memlik ve mlk-i lemin kemmiyet ve keyfiyetini hv ve
Cihn-nm'ya cild-i sn olmak zere bir eser tertb ve tab'n arzu etmi
ise de,48 yle bir eserin meydana getirilmesi hayl zamana ve lkelerinin
ekillerinin resmedilmesi ok fazla almaya ve pek byk masraflara
muhta olduundan, bunun tab' olunduu ve mufassal eserlerin icmali
makamnda ve byk vak'alann fihristi hkmnde olan bu kitabn Ktip
elebi tarafndan 1058 trihine kadar getirilip, 1144 trihinde hric-i
sr'da vefat eden Emr Buhr eyhi Mehmed Efendi tarafndan o seneye
kadar zeyl olunduu ve 1146 senesine kadar" iittiine gre brahim
Mteferrika tarafndan ilve edildii yazldr. brahim Mteferrika kitabn
kenarlaindaki haiyeleri iine almak suretiyle basl-bilmesine imkn
bulmutur. Osmanl matbaaclnn
kurucusunun
ilk bast kitap,
Vankulu ntayla mehur Sihh-i Cevheri lgatidir, ki onda matbaacln caiz
olduuna ve faydalarna dir asrn limlerinin fetvalar da bulunmaktadr.
Ktip eleb Osmanl marifinin en byk simalarndan olmakla beraber
Hammer Trihi'nin ilk cildlerinde eserlerinin ok faydas olmutur.
Vaktiyle ilimler bakmndan ark Garb'den daha mterakk iken, daha
sonralar geri kalmasnda birok sebepler varsa da, en mhimmi Almanja'da 844/1440'da icd olunan matbaa, dier Avrupa memleketlerine
az bir mddet iinde yayld halde, Osmanl memleketlerine 1140/1727
senesinde, yni asr sonra gelebilmitir. Bu gecikme, bir taraftan da ark
harflerinin eklemek ve bir ok ekillerde bulunmasndan dolay matbaacln tatbikinde grlen byk mkilttan domaktadr. brhm
Mteferrika'mn buna re bulmakta gsterdii hner, yeni bir icd derecesindedir.
brhm Efendi aslen Macar idi. tik matbaay skdar'da amtr. Bir de
kt fabrikas kurulmasna teebbs ettii eski Mliye Mstear ve r-y
Devlet Res-i Snsi Mecdeddn Efendi hazretleri tarafndan mtercime
gsterilerek aada hlsa edilen hazne kaytlar suretlerinden
anlalmtr:
Yalova kasabas kurbnde Elmal nm mahalde cereyan eden nehir
civarnda Dvn- Hmyn tarihisi brahim Efendi ma'rifetiyle mced48
Dmd-zde, limlerin terakkisinin hakiki sebeplerini takdir eyledii anlatlr.
Cilt 1
Joseph von Hammer
29
deden bir kd kr-hnesi ins tasmm olunarak, bunun iin Top-hne ve

Tersne'den bz eya verilmi, ve Lehistan'dan drt nefes kd ustas
celbolunarak, bunlarn maet-i yevmiyeleri iin, istanbul gmr
mlinden 1157 senesi avvlinin altnc gnnden itibaren beherine krk
ake yevmiye tahsis olunmutur. brhm Efendi'nin 1160'da vefatyla kd
imli terk olunmu, kd-hne muc-ttal kalm olmasayd, drt nefer
ustaya avdet harcrah olmak zere 1160 zilhiccesinde hazneden yedieryz ellier guru verilmitir.
El-hsl brhm Mteferrika, nm Kymet'e kadar btn slm milletleri
tarafndan lmeye seza bir ma'rifet ve himmet sahibi idi.
12- Bahriyye. Pr Res'in bu mhim kitabn KefiTz-Znn kaydetmitir:
Bahriyye. Trk, li-Pr Re's lbn'1-Hacc Muhammed, el-maktli sene 962.
Zikr fiha ahvl-i bahri'r-rm ve cez'ire ve meslike ve mer-siye
(limanlan) bi-ekliha ve ihdhet ale-s-sultn Sleyman Hn f-evvelihi
ahvlfl-harit ve kavidi'l-melhni's-sirn f bahrfl-Hind naz-men ve
neren. Ve h nshaten ihdhima ebsat kalla mine'l-hir ve f evveliha
nazm ve'I-hr leyseti kezlik.
26 ve 27- Nuhbet'I-Tevrh. Bunun asl ismi Nuhbet't-Tevrh ve'1Ahbr'dr. Sultan Osman zamannda tertb olunan nshas 1276 senesinde
stanbul'da baslmtr. Ktip elebi o nshay kaydeder. Verdii izahata
gre Cenb Trihi'nden tercme edilmi olup, asldan birok mahalleri
terkedilmi ve pek az bir ey eklenmitir. IV. Murad asrnda yazld
Hammer tarafndan bildirilen ikinci nsha, ilaveli olmaldr. Mellifi Hac
Mehmed Efendi dvn- hmyn ktiplerindendir; Edirne'li.
28- EI-Bahr'z-Zehhr ve'1-Aylem't-Tayyr. (Eylem, hayder vezninde
deniz; tayyar, tayyar vezninde denizin yarlp salan dalgas. Aylem-i
tayyar (veya: Aylem-i teyyr)dan maksad, dalgalanan de-niz'dir.)
Mverrihin bu kitap iin mracaat tavsiye ettii Erbelo'dan maksad, Erbelo
tarafndan yazlan Bibliotheque Orientale (arkiyat Ktphanesi) nm
eserdir, ki ark trih ve corafyasna it isimleri muhtevidir. lk defa Paris'te
1697 senesinde baslmtr. Byk boyda 1060 sahfelik byk bir dlddr.
1776'da tekrar baslarak, 1780'de Tataristan trihiyle bz ilveleri ve
mteferrik malmat iine alacak surette bir de ilvesi baslmtr. Kitap,
daha sonralar bir daha baslmadndan, imdi antika hkmndedir.
Mtercim, bunun ilk basmndan nshasyla ilvesini Paris'te hayl zaman
aratrdktan sonra tedrik eylemiti. Bib-liotleque Orientale, Bahr'z-
Sayfa
Byk Osmanl Tarihi
Sayfa
30
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Zehhr mellifinin 999/1590'da vefatn kaydeder. Kitabn unvanm Bahar

alzahr velm al tebr arapa ekliyle zaptetmitir.
33- k Paa hafd-zdesi (torununun olu), yni Dervi Ahmed, eserini
889'da yazmaa balam, I. Byezid devrine kadar olan ksmn Orhan Gz
imm lys Fkh'in Geyve'de bulunan olu Yahi Fakh'-den 793'de
Yldrm'n Srbistan'da Alaca-Hisar'da Macarlar'la engini Kara Timurta
Paa-zde mersndan Umur Be'den, Timur ile Ankara cengi ve akbetini
Byezd'm rikbmda solak ve elebi Mehmed zamannda Amasya dizdar ve
II. Murad zamannda Bursa naibi olan ismi tasrh olunmayan bir zttan
iiterek yazmtr. II. Murad zamannda, Dzmece Mustafa (825), Srbistan
cenklerini (841), Macaristan aknn (842), Jan Hunyad muharebesini (852)
bizzat grerek nakletmitir. (kpaa-zde Trihinden, ikinci basma ilve).
39- Tc't-Tevrh. istanbul'da baslan nshas, itinal bir surette, yanllk
ve hatlardan olduka salim olarak vcuda getirilmitir. El yazmalarndan
mevcut nshalar birbirine uymaz derecede olduundan, haylisi toplanarak
mellifin kendi msveddeleriyle karlatrld, mukaddimesinde
belirtilmektedir. Sa*d'd-dn Efendi, Fars edebiyatnda belagat tarz
itibariyle en gzel trih olarak kabul edilen ve Sultan I. Selm'in pek ziyde
sevdii ve mevcut nshs.n Msr seferinde zayi olmas zerine acele
olarak istinsah ettirdii cihetle de buralarca fevkalde hret kazanm olan
Trh-i Vassf taklide zenmeyip de, bz Selm'le ilgili menkbeleri iine
alan Tac't-Tevarh'ine ilve edilen Selmyye'nin ve kezlik mezkr trihe
zeyl olarak eklenen hal tercmelerinin slbunda, o zaman iin mmkn
olduu kadar ak yazm olsayd, Tc't-Tevrh zamanmzda rabet
bulurdu. Gerek Tc't-T-evrh sahibi Sa'd'd-dn Efendi, gerek Het Behit
mverrihi drs-i Bitlisi siys ilerdeki mhim hizmetlerinden dolay devletin
en byk adamlanndandr. drs ran'da tahsilini bitirmitir; arapa ve farsa
beligne nazm ve nesre muktedir idi. Bir mddet h smail Erdebil'nin
emrinde hizmette bulunduktan sonra, Hacc' gitmi ve oradan Sultan II.
Byezid devrinde Der-Sadet (istanbul)'e gelmitir. Sultan Byezid
kendisine olduka sayg gstermi ve Osmanl trihini yazmaa memur
etmitir. O vakitler farsa lisnnn buralarca itibr ve tahakkmnn
derecesine delildir ki, II. Byezid, devletinin trihini farsayla yazdrmtr.
Bundaki yanllk Sultan Kanun Sleyman devrinden itibaren tammiyle
anlalm ve artk ondan sonra Osmanl trihinin de trke yazlmasna
himmet artmtr. drs-i Bit-lis'nin byk siys hizmetleri I. Selm asrnda
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
49
Sayfa
31
btn Krdistan'm Osmanl devletine ilhakna dellet eylemesidir. Vefat

trihi Kanun Sleyman'n tahta kt senedir. Hoca Sa'd'd-dn Efendi,
Sultan Selm'm ran'dan dier bz marif erbab arasnda alp getirdii
Hasan an'n oludur. Fazilet ve olgunluuyla hret bulmu, ve Meihat
makamna kadar kmtr. Byk siys hizmetleri 1003 trihinde Eri'deki
kanl ve byk arpmalarda balangta grlen bozgunlukta pdih
mevkiinde sebat etmesi iin cesretlendirmesidi, ki bu sebat zerine
bozgunluk, byk bir muzafferiyete dnmtr. Vefat: 12 rebilevvel
1008,
43- ehname. Sultn II. Byezd devrinde Uzun Frdevs nm irin 330 cild
bir ehname yazp pdiha takdim ettii, bundan sekseninin seilip,
dierlerinin yaklmas padiah tarafndan emrolunmasyla, Uzun ir'in
Horasan'a kadar gittii Kef'z-Znn'da yazldr. Cildler, kk eyler
olacaktr. Sultn Byezd'in bu kitaptan, eski esatirlere ve ir
memleketlerin trihlerine it ksmlarn bir tarafa braklarak, sekiz pdiha
it seksen fasla ksaltlmasn emretmi olaca anlalr.
Ktip elebi, drt bin beyitlik br ehname yazan hd'den de bahseder.
47- eka'iku'n-Nu'mniyye f Ulemi'd-Devleti'l-Osmniyye. aka'-ik'n
birok tercme ve zeylleri varsa da, 999'da vefat eden Edirneli Mec-dnin
kendi zamanna it bz ilvelerle tercmesi, dier tercmelere tercih edilir
olduu gibi, bununla Nev'-zde Aty'nin zeyli iki cild olarak baslmtr.
Birincisi 528 sahfe; ikincisi 771 sahfe. istanbul 1269.
Daha sonra dier bir Mecd ile Uk-zde Atullah ve eyh 1145 senesine
kadar bu esere zeyller yazmlardr; bunlar henz baslm deildir.
56- Mneat'l-Seltn. bu Feridun Be Mnet'nm mnevrih tarafndan
belirtilen nshalarnn en by, kendisinde mevcut ve 218 varakada 268
evrak muhtevi kitaptr. Mnet- Feridun Matbaa-i mi-re'de iki defa
baslmtr. Birinci basmnda ilk cildi 535, ikinci cildi 519 sahfe; 1264 ve
1265. kinci basmnda, bz ilvelerle 626 ve 555 sahfe; 1274, 1275.
kisinin birden iine ald yazma evrak binden fazladr.
Haber-i Sahih mellifine kadar bizim melliflerin ihml etmi olduklar bu
eserden mtercim defalarca istifde edecektir.49
Sayfa
32
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
BRNC KTAP
OUZLAR; TRKMENLER; SELUKLULAR
Trklerin Meneleri Ve lk Vatanlar
Bugnk Osmanl neslinin menb olan Trk kavminin essn pek eski
asrlarda aramak lzm gelir. Bizzat Osmanl milletinin ilk pederi olmak
zere tand Trk, Herodot'un Targitausu ve Tevrat'n To-garma50
si olaca anlalr. Bz kavimler, hi haklar olmad halde, kendilerine
Trk nmn vermilerdir. Dier bzlar ise, bil'akis, hakkaten bu airetin
nesli iken, bir vehile asllarna dellet etmeyecek isimler almlardr. Tatar
ve Mool mverrihleri, kendi milletlerine Yfes'in olu Trkn biraderleri
ve torunlar sandklar Tatar ve Moolun yedinci derecede evldlar
addetmekle soyluluk iddiasnda bulunmulardr.51 Halbuki hakk Trk olan
Osmanllar, bu ismi erefe dokunan bir isj m* sayarak, reddle, gebe
airetlere ve vah kavimlere tahsis ederler.52 Rumlar, Romallar da bylece
Rum ve Romal olmayanlarn cmlesine Skit unvann verirlerdi. Pelin ve
Pomponus Mela, Trkler'i ismen bilirlerdi.53 Herodot da byledir, ki onda
Herodot, Drdnc Kitap, 5. Tevrat, Kitb't-Tekvn, Onuncu Bb, 3.
Eb'I-gz'nin, Tatar Trih-1 Ensl. Remuza, Tatar Lisanlar Hakknda Tetkikler, s, 335.
52 Mesel Naim'da,
hatt bz daha sonraki kitaplarda Trk kelimesinin kullanl ekli
zlerek hatrlanr. Belki zamanmzda bile mensbiyetiy-le eref duyduumuz Trk lfzndaki
nec&beti idrk etmeyen hissizler bulunur. Daha bir batn sonra, bu idraksizlik bsbtn
ortadan kalkacan mid ederiz. (Mtercim).
53 Bu mverrihler Turcaeque vastas sylas oecupant diyorlar, ki Trkistan'da geni ormanlar
vardr demektir.
Ahmed Vefik Paa merhumun Lehce-i Osmnsinin Trk kelimesinde mhim malmat
vardr. Bz tbirlerin telhsiyle naklediyoruz:
Trk.- Aslolan kadm sllenin bridir. ark Trkleri Uy-gur, Hali (Kl) (Halac veya Kala
olmaldr. Hazrlayan), Karlh (Karlk) gibi drt be ulusdan, yni milletten ve Garb Trkleri
Ouz, Kpak, Becenek, Krgz, Kanglu gibi on kadar ulusdan ibarettir. Hicretten 5.000 sene
mukaddem Trkler Hind, Trn, r, Bbil semtlerine mstevli olmulardr. Bir ubesi el'an
Hind cenubunda mnteirdir. Dier bir ubesi-ki kadm Trn ve Keldn tevifidir- Hicret'ten
1300 sene .mukaddel ran*a, Bbil, Asr, m diyarlarna geldikleri gibi Ouzlar dah oralara ik t
i hn etmiJerdir. Trihlerde Ouz Hn zaman dedikleri budur. Yunan onlara skt (Skt; Skit)
ve Isklt ve ehl-i Fars ise Sk (Saka) tesmiye ederler. Uygurlar hat ve kitabette rsh bulmala
onlarn lisn ark Trkler beyninde ziyde mnteir ve her kavmin debr ve vezirleri
50
Sayfa
33
51
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Sayfa
34
Turgius ismi mstensih-ler54 tarafndan Amurgius eklinde deitirildii

Uygur'dan mntehb idi. Tatar ve Mool'un Trkistan'a galebesinden sonra aatay Hn'n
memlikinde muharrert btn Uygurca m-tedvil idi. Onun iin 700 sl-i hicrde aatay
lisn tbiri yu bulmaa balam ve bu ark Trksi Frisye taklden ha-rekt- barize ile
iml klnm idi. slm ile merref olan Mool ve ir Tatar gidere hep Uygurca mtekellim
oldu. Ouzlar'-dan Badd'a askerlik in gelen oymaklarn ard sra Kaysk ve Salur ulusudah zuhur etti. Bunlar 400 trihlerinde slm'a dhil olarak mmtazlarna Selk, ummete
Gz, Guz ve sehven Tuuz (T..2.) ve nihayet Trkmn denmitir. Sahr-nin olup ehirlere
dhil olmayanlara Trk ve Ouz ism-i ummsi kalmala ileride Trk tbiri kaba kyl ve Ouz
sde ve safdil mnsna istml olunmutur. Trk'e ehir ii zindan gelir gibi meseller bundan
ndir. 500 trihinde hkmeti Selkler. istil edp Ouz yni Trkmn lisn tahrr edilmee
balaynca ibu Garb Trk Arabi'yi taklden harekt- maksuresinin zmriyle, mesel olub
kelimesi elif, lam, be.ile yazld. Hl ark Trk'de taramak yazlan kelime Garb Trk'de
tramk (birincisi Tc ve Elifle, ikincisi Ti ile ve Elifsiz) yazlr.
Trk arinin erefi Ouz ulusu ve Ouz'un hasb ve nesb saylan ksm Kay li'dir. Kay taifesi
Trkistan'dan Horasan'a ve oradan Cengiz vaktinde ran'a ve daha ilerilere gittiler. Bir oyma
Urfa ve Erzincan taraflarn gezerek Sultn Al'd-dn-i Selk bertiyle Bilecik ve Ankara
arasndaki ovada St ve Karaca-ehir civarnda karr buldu. 416 oba halk idiler. Bele-ri
Osman Gz dmandan Bilecik, Lefke, Domani, Yrhisar, Harmanck, Atranus, Yeniehir,
Eskiehir kl'm ve civarn zaptetti. 688'de Sultn-n Sanca'nn belii ile serhad-dr (ucbei) nasb olunarak Devlet-i Selkyye'nin 700'de inkr-zyla istikll buldu. 27 sene
hkmetindo her ehre cami, mahkeme, medrese, mektib-i adde bina ederek Anadolu Selkleri'nin memlikindeki ulem, udeb, bahdrlar btn bana topland. te onun halkna
Osmanl dediler. Osmanlnn terbiye ve terakki ile tekil ellii lisn Ouz Trksinden, yni
Trkmn lehesinden ayrlarak, artk Lisn- Osmn oldu. Trkmen'e nsaf yok mu?
demiler; Varak grek de alak gelek demi. (Gidelim, grelim de alalm gelelim.) An alun
m? demile'r. Beri parem ile vizirdi nidem? demi. Kadmen lisna hizmet edenlerden
Krehirli Muhlis Paa-zde k Paa, olu Ulvn elebi, eyh, Ahmed Bcn, Sleyman elebi
mehurdur.'
(Bu satrlar, mparatorluumuzun son devrindeki siys cereyanlardan Osmanllk akmnn
Trklk cereyanna kar ykselttii itirazlarn izlerini tad muhakkaktr. Yazarnn vatanperverlii triheri" sabit olduu ve mill kltrmze hizmeti gznnde bulunduu iin,
yukardaki satrlarda Trk, Trkmen, Ouz ve Trke hakkndaki istihz ifdelerini gnmzn uyduruka savunucularnn slubuyla bir tutmak insafszlk olursa da, bu iddialarn ilm
hakikate ve ciddiyete uygun dmediini sylemek de vazifemizdir. Her cemiyette tahsil gr-,
m, mnevver zmre ile halk ve kyl zmreleri arasnda elbette bir dil, slp, tavr fark
bulunacaktr. Bir milletin mnevverleri,-kendi halknn hususiyetlerini istihza mevzuu yaparsa,
bunun asln inkr etmekten farkl bir yan olamaz. Kald ki, btn milletin terbiye ve
terakkisinden, idri ve terbiye mes'uliyet mevkilerini elinde tutan mnevverler mes'ldrler.
Lehce-i Osmni mellifi stadmz da bunlardan biridir... unu da ilve edelim ki, stadn
kadmen lisna hizmet edenler olarak sayd-ve saymad- daha birok edeb ahsiyetler,
istihza edilen Trke ile eserler vermek suretiyle, Trk-islm medeniyetini 18. asr balarna
kadar cihann en byk meden varl hlinde yaatmlar, fakat daha sonraki nesiller-zellikle
Bat stnl karsnda kendi mill varlklarnn ruhunu kavrayamayan ve kendi ahlsini hor
gren mnevverler- asrn icbna uygun surette terkki gstermenin yollarn bu millete
gsterememilerdir. Hazrlayan.)
(Mtercim)
54 Herodot, 7, 64: Skitas, Amurgius, Sakas derlerdi. ihtimaldir Amorgius, nm- dierle Turius
idi. Zr Sakaslar'n Keyhus-rev aleyhine Skit muharebeleri Acem mverrihleri tarafndan
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
grlmektedir. Ne Acemlerle Trkler, ne de,55 Acemlerle Macarlar arasnda

hibir karabet mnsebeti bulunmad halde, Bizansllar Trkler'i bazen
Farslilar bzan Ogurlar (Macarlar)56 nm ile57 zikrediyorlar. Mverrih
Halkondil Trkler'i Skitler'den mi, yoksa onlarn ecdad olmas muhtemel
olan Partlar'dan m58 ne'et ettireceini bilemiyor. Fransa, nesilleri bozulmu Rumlar'n gururunu pek okamakta olan hayalpereste rivayeti
kabul ediyor, ki bu rivayete gre Osmanllar zak kavminin neslinden^ dir.
Bu prens, vatan ve dnini terk ederek, arapaya da vkf olduundan Trkler'in Acem olmadklar gibi arapaya in olmadklar da apak
olmasyla beraber- Frisler'in, yni Trklerin muhabbetlerini celbetmi.
Ondan sonra zak Rum ve Rumen lisanlar masallarnn byk bir ksmn
arapaya tercme ederek, peygamber derecesinde n ve hrmete nail
olmu59 ve Seluklular hkmdarnn kzyla evlenerek, ondan ErturuTun
babas ve Sultn Osman'n byk babas olan Sleyman h dnyya
gelmi60. Dier mverrihler, Trkler'in Truvallar neslinden olduu hayline
kaplarak, dosdoru Tser ve Hektor'dan nesillerini indiriyorlar61. arlken'in
mverrihi Paolo Civvio *-ki Osman-llar'm trihini ve asker yaplarn ilk
tantan daha sonraki asrlarn muharriridir- Trkler'in Volga sahillerinden
gelme Tatarlar olduuna phe etmiyor62; henz pek ok zaman yoktur, ki
Trk kelimesinin itikak eklinin Terek nehrinin63 isminde kef olunduu
zannedilmitir64.
Bir milletin asl memleketi hakkndaki incelemeler dima memnunluk verici
deilse de, hi olmazsa, asl menbna kadar k suretini tyine dir
Sayfa
35
Trkler'e isnd olunmutur. Dier tarafdan Sakalibe (Slavlar) yni Herodot'un Sakaslar,
corafya ve etnografya limleri tarafndan dima Trkler meynmda zikrolunmutur (Cihnnm, s. 372).
55 Pahimares. Persans, (Mtercim)
56 Hungrois. (Mtercim).
57 Kostantin Porfirojene trihi, Bizansllar'in Ourtar'in eski bir Trk kabilesi olan Uygur'a
tebdil edilmesi hakknda Klaprot'a mracaat. Uygur Lisn ve Yazs, Berjin 1812
(Almancadr).
58 Halkondil, Birinci Kltap'n balangc.
59 Byle eyleri ancak Yunan hayl bulur. (Mtercim).
60 Franza, Birinci Bb, 20, rumca basm.
61 Aneas Silvius, Leonardos Ciensis ve dierleri.
62 Paolo Clvvi'nn Trklerin Asl Hakknda Tetkikler'!, bab: 1,
63 Engel'in Bulgaristan Trihi'ne mracaat. ulzer, Trih ve Tenkd Bo Saatler Mahsl
nmndaki eserinde, Trklerin aslna dir muhtelif fikirleri toplam ise de, me'hazlara mlmt olmadndan birok yanllklar yapmtr.
64 Klaprot'un Asya Elsine-i Keslresi, s. 21, Ritter'n Corafyas, c. 1, s. 532 ve c. 2, s. 592.
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
tetkiklerden ziyde deildir. Trkler -ki inliler tarafndan evvel Tu-k ismi
verilmitir- Altay, daha sonraki tabiriyle Altun Ta (da)'dan (Bizansllarn
lkta, Akta dedikleri) karak sarkan Htay', yni imal in'i, garben Aral
gl ve Hrezm,65 imlen Sibirya, cenben Tibet66 ve Buhar-y Kebr
hududuyla kuatlm olan Merkez Asya (imdiki Trkistan67 'nn azm ve
mahsuldar sahralarna vardlar. Bu memleketler her zaman mer'alannn
okluuyla, Trz miski ile68 a'da69 iml olunan yaylaryla, atlarnn
nesliyle, hele sekenesinin ki -gzellikleri ve yamagerlikleri70 btn arkda
darb- meseldir- tab ve madd vasflaryla hretlidir. ran irleri bu memleketin kzlarna igil putlar ismini veriyorlar. igil Trkistan'n bir
beldesidir ki, sakinleri Sheyl yldzna, Cebbar kevkebesinin cmlesine,
Dbb-i Ekber (Byk Ay)'e ibdet ederler. Ve rivayete gre hemire ve
kzlaryla evlenirler idi71. Bu irler Gatfar72, Hoten73 Fer-har74, Yama
kzlarn adr beyitlerle verek, Trkler insanlarn malm aldklar gibi,
bunlar da rahatlarn kaparlar diyorlar.75
Eski ranllar (Farslar) -ki Anrn, yni ran olmayana mukabil memleketlerini
Lisn'l-Gayb'n beyti, Hrezmin telffuz eklini tyin etmekle beraber, Hrezm ve
Hocend'de Trkler'in kesretini ve Lisn'l-Gayb'm Trkler'e muhabbetini gsterir. Bz lugt kitaplarnn zannettii gibi Trk, gzel demek deil, Trk demektir; gzellik onun zmnndaki
mndr. (Mtercim)
66 Tibet, ttitik manasnadr. Keinin tyleri dibinden tarak ile alnan yumuak tydr, ki ndan
sf ve al nesc ederler ve tesdld-i y le in hududunda bir belde addr. Andan ala misk gelir.
iddet ve mddet vezinlerinde dahi lgattir. (Brhn). Gy tabiat etmi ky-i zemini
tasth/Tibet aa dm, in ve. Hoten. yukar. Nedim.
67Clhn-nmft, s. 366
68 Brhftn- Kaati, istanbul basm, s. 604 (asldan).
Trz, in hududunda gzelleri pek gzel, miski ok bir ehir dir. Bedehan'da dah bir ehrin
ismidir ki, vaktiyle kuma ve eker fabrikalar bulunur imi. Burhn- Kaat'dan, 1268' stanbul
basm, s. 413. (Mtercim)
69 Brhan- Kaata% s. 337. ac le Taskend ikisi birdir.
70 ecaatleri demek. Harb ve ecaat gereklidir, eski asrlarda -hatt henz ve belki az hafif olarak
- yama, galebenin tabii neticeleridir. (Mtercim).
71 Ferheng- ur'nin igil kelimesine (. 1, s. 348) ve Cihn-nma'ya. (s. 367) mracat.
l veya ili Trkistan'n bir ehridir. iil gzelleri mehurdur. (Mtercim)
72Ferheng-i url, 2. cild, s. 179.
Gatafar (yahut Gatfar) Trkistan'n bir nehri. Burhan, Kat-gar olduunu syler ve bu daha
doru grnr. (Mtercim)
73 ark ve garb lisanlarnda hep byle okunur. (Mtercim)
Vekay-i Slnln-i in'den karlan Hoten ehri Trihi, tercme: Abel Remuza, Paris, Jurnal
Azyatik" (Journal Asiatique)'n 17. cildi, s. 293.
74 Brhn- Kaat'.
75 Hfz'n gazelinden.
Sayfa
36
65
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
ran diye isimlendirirlerdi- Ceyhun nehrinin arknda kin ve bugn

Trkistan nmyla maruf memleketlere Trn ismini verirlerdi. Trm,
yahut Trk bir nesil ismiydi, ki Skit (skit) lfz gibi barbar kavimleri tyine
hizmet ederdi. Trn kelimesi rumca'da tiran eklinde bozulmu, ve Trk
lfz bugn Osmanllar arasnda barbara mteradif (e-anlaml)
bulunmutur76.
Uygurlar, yahut ark Trkleri -ki Karakurum ile Turfan arasndaki sahada
sakin idiler- eski mverrihler ve corafyaclar tarafndan Bi-zansllar'n
Sibiryal Ogurlar'yla kartrlmtr. Bunun gibi inlilerin Trkler hakknda ilk
kullandklar Hunyus (Hiyung-nu olmaldr. Hazrlayan) Hun yerine
alnmtr77. Uygurlar'm lisn en sf ve en eski Trk lisndr; daha sonralar
cihangir Cengiz Hn'n olu ve bu memleketin hkmdar olan aatay'a
mensup olmak zere ibu lisn, aatay lisn nmyla yd olunmutur.
Bizzat Osmanllarn da eski Trke dedikleri Uygur, yahut aatay lisn Gez
yahut Trkmen lisnnn byk hemresidir, ki Seluklular'n ve
Osmanllar'n lisn olduktan sonra, bugnk trkeyi tekil etmitir.
Onbeinci asrn nihyetinde -ki trke ancak o zamana doru saflm
kazanmaa balamtr- aatay lisn eriebildii gelimenin son
noktasnda bulunuyordu. Lkin o gerilemeye balam, halbuki Osmanl
lisn birok edeb eserlerle zenginlik kazanm, dima terakki etmitir.
ark Uygurlar ve onlarn lisn hakknda birka sz sylemek gereklidir:
'Zira onlarn nesilleri olan zbekler78 aslen kardeleri olan Osmanllar'dan
ayrlm iseler de, komular ve mterek dmanlar bulunan ranllar
aleyhine btn ran memleketleri vs'atince Osmanllarla siyseten irtibat
hlinde bulunmulardr. Osmanllar'n bir an'anesine gre en eski trihlerini
de imdi zikredeceiz, ki geri her vakit trih ha-kkat mhrn tamaz ise
de, herhalde zikredilmee mstehaktr.
Franszca lgatlere nazaran, tiran rumca'nm tiranus kelimesinden gelmekte ise de,
tiranus eski Yunan cumhuriyetlerinde hkmet kudretini derdest ile, avam menfaatine
bkm yrttn zanneden kimse demektir. Bunun Turndan gelmesi benzetme olsa
gerektir. Bir de mverrih ifdesinde hakikati tecvz etmitir. Trk lfz vaktiyle barbar de-gll.
byk bir hat olmak zere, kaba lfzna mteradif addolunurdu (Mtercim).
77 Klaprot'un Asya Elslne-i Kesres ve Abel Remuza'nn Tatar Lisnlar Hakknda Tetkikler'!.
Uygurlar daha sonralar. Cengiz Han'dan sonra h-kmet eden zbek namnda, bir hkmdara
mensup olarak; zbek smini almlardr.
78 ?bek denilen Trk nesli, nceleri Himalya, Daglar'nin gneyinde (kuzeyinde olmaldr)
kain olup Hoten, Ksgar, Turfan, Hmil ehirlerinde.! uzak olmayan memleketlerde ikamet
ederlerdi. Asya Elsine-i Kesfres'ne mracat. s. 210.
Sayfa
37
76
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Trkler'in eski an'anelerine nazaran -Herodot trihinde Skitler'in79 asl

hakkndaki ksmnn erhinde eserlerinde tesadf olunmaktadr- Kara Hn'n
olu Ouz80 (Hn), fetihleri ve kanunlar ile Trk kudret ve medeniyetinin
kurucusu olmutur. Ouz, ibrahim81 ile muasr bulunmu olmak lzm gelir.
Bir hkmetin kurucusu olmak haysiyetiyle onun Medliler'in Dejozes'i, yni
ark mverrihlerinin Cemd'i ile82 ok mnsebeti vardr, Ouz Hn,
putperestlii terk ile, daha sf bir dm seerek babas aleyhine mlk ve dn
bir muharebe at ki, yetmi sene srd.83 Ouz Hn Kara Hn'n klk
payitaht olan Karaku-rum'dan ve yazlk payitaht olan Or-Ta ve Kur-Ta
dalarndan84 gneye doru giderek, Trkistan'n en hretli ehirlerinden
olup uzun mddet Trk kudret ve medeniyetinin merkezi olan Yesi85 ehrini
ikametgh ittihaz etti. Yesi, Kara Hn'n olu ile zbek Hanlarnn makam
olmutur. Nakibend86 tarkatinin mehur eyhi Hoca Ahmed (Yase-v)
orada domu ve tarkatini orada neretmitir.
Herodot, c. 4, s. 5. Targitaus'un olu Lepoksain, Opoksain, Koloksaln (Kulaksan)'dir.
isme mil olan Oksain tamamlayc eki Ouz, yahut Ouz Hn'dan baka birey olmamak lzm
gelir. Neri'nin Cihn-nm' smda trh-u umm'nin birinci ksmnda Ouz Hn trihi okunsun.
Bu trihi Hac Kalfa'run eserinden ayrmak in, dima Ner'nin trihini mellifinin ismiyle.
Hac Kajfa/nn eserini yalnz Clhn-nm tabiriyle yd edeceiz.
80 Ouz, kz demek olduunu ve Ceyhun nehrinin eski ve bugn Avrupallarca bilinen ismi
olan Oxusun kzden baka birey olmad kuvvetle zannedilir. Ahmed Vefik Paa'da,
kz lfz Oguzun incelmi ekli olduunu yazar. lkalarda Orta Asya'da dah mbdiyyet
derecesinde hrmete maz-har idi. (Hazrlayan'n Notu: Ouz eklinde kaynaklarda geen bu
kelimenin asl, yakn trihlere kadar zannolunduu gibi kz olmayp, tamamen eski Trk
siys tekiltyla dorudan doruya alkal bir tbiri ifde etmektedir. Eski Trkler'de ok bir
sava letinin ismi olmakla beraber, ayn zamanda, bir st tekilta bal kabilelerin de sembol
idi. Bu suretle, bir st tekilta, yni kabileler federasyonuna yahut il denilen devletse bal
olan muhtelif ok; (kable)lerin ittihadn gstermek zere, (ben kelimesinin oulu ben-ler, nasl
biz ekline dnt ise, ok kelimesinin oulu olan ok-lar da ayn deiime tbi olarak ok-uz
(Ouz) ekline tahavvl ederek) tammiyle siys bir tbir olarak ortaya kmtr. Binenaleyh
kzle alkas tamamen bir yaktrmadan ibarettir. Bu husus iin bkz: Prof. Dr. . Kafesolu,
Trk Mill Kltr, istanbul 1982; ile Ord. Prof. S. Maksudi Arsal, Trk Tarihi ve Hukuk).
(Mtercim)
81 Neri, (tbrhm aleyhisselm)
82 Vekayl-i Edebiyye. c. 9, s. 41 (Almancadr). (30} Nesri.
83 Neri.
84 Chn-nttm'ya nazaran (s. 161) zbekler'in Or-Tag yaz, Kur-Ta k payitaht idi. B*l-Gz
trihinin franszca tercmesinde hemen btn ism-i hasslar (zel isimler) bozulmutur. Trlh-
Ensl, s. 30.
85 Yesi (101* tul, 43 arz) Trkistan'n payitaht, zbek hnlarnn eski makam. Cihn-nm, 1,
59, s. 367. zbekler Moldavya'ya kadar nfuz le bu vilyetin idare .merkezine Tatar payitaht
ismini (Ya) verdiler.
86 Nakibend eyhlerinin teretne-i hadlerini muhtevi olan Eaehftt-I Ay-nl'l-Hayt'a mracat.
Sayfa
38
79
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Ouz Hn, babas Kara Hn'a isyan ve onu hallederek, Trkistan'n87 Er-talas
ve Sayram'dan Buhra'ya kadar uzanan kt'asn kudretli klcna itaat ettirdi.
An'aneye gre Ouz Hn'n alt olu Gn Hn, Ay Hn, Yldz Hn, Gk Hn,
Deniz Hn'dr88 Jff, o sahalarn hkmdarlar bu unvanlarla yd olunurlard.
Ouz Hn, Nemrud kadar av merakls olduundan, her birinin, istikbline
dellet edecek eyler getireceklerini md ederek, oullarn ava karmt.
Dnlerinde bulmu olduklar bir yay ile oku takdim ettiler.89 Ouz
oklar Gk, Da, Deniz hnlara, yay' diei ne verdi. Bunlar yay
aralarnda taksim iin krdlar. Bundan dolay Ouz onlar -ok ve Bozok (Bozucular)90 diye isimlendirdi91. Ordusunun sol cenah kumandanlm
bi-jincilere, sa cenah kumandanln ikincilere verdi92. Ouz Hn'n
vefatndan sonra, oullar onun memleketlerini taksim ettiler: oklar
yahut sol cenah kumandanlar ark Trk airetlerini, Bozoklar, yahut sa
cenah kumandanlar Garb airetlerini aldlar. An'ane, bu belerin herbirine drt oul veriyor, ki yirmi drt bal airetin babalardrlar.93 Burada
Ch&n-nm, s. 37.
Trh-i Ensl, s. 59, Chn-nm. s. 370; Neri.
89 Herodot'ta yay ile ok an'anesi yerine, ihsn- ilh olmak zere saban, boyunduruk, kazma,
kse an'anesi grlr. Bu iki an'anenin gerek Ouz Hn'a it an'ane ile, gerek Trkler'in Yfes
hakkndaki eski hikayeleriyle biraz mnsebeti olmak melhuzdur; bu eski hikyeye gre, Nh,
Yfes'e yamur duasn retmi ve ceda (yada) tbir olunan ta (*) vermitir ki, bu taa
mlik olan kimse, arzu ettii vakit (bunu su iine atarak) yamur yadrrd. Herodot'un fikrince
gkten den altn yanard; bir gktandan baka birey olmayan ceda dah yakmak lzm
gelirdi. Mrhond ve Lr umm trihlerinde Yfes hakknda ta hikyesini naklediyorlar ki,
onlara nazaran Trkler'in babas ilk avc, adr, keeden klah ve hayvan derisinden elbisenin
mucidi idi.
90 Mellif bu kelimeye bozucu mnsm veriyorsa da, otoguk, oluk vezninde telffuz
olunursa, sfat- mebibehe olmak zere ebozulmu mnsna olaca gibi, -her ki hece, a
mukabili tok vezninde- cBoz-ok okunursa, boz renkde ok demek olur. Bunun mns
anlalamazsa da Yozgat'n eski ismi olan Boaok, ikinci ekilde olduu gibi telffuz olunurdu.
(Mtercim).
91 Tftrlh-i Ensl, s. 62. Cihftn-n<ikn, s. 370.
92 Chn-nm. Sa ve sol cenah taksimi Trk, Mool, Tatar ordular tekiltnda ka,bul olurunu?
bir esastr.
93 Tatarlarn Trh-i Ummsi, s. 67 ve Cihn-nma, s. 370. satr: 25. Trkler'in bu yirmidrt
airete taksiminden baka Cihn-nm 371'inci sahfede Tatarlardn mukaddes says olan *
emri d ebf-i cemen-ft.rft.-yi zaferdir Seng- yede-i nusrat na seng-i fes&ddr. Nen
(Mtercim) dokuz zerine te'ss edilmi bir taksim gsteriyor, ve Trk-ler'in en mehur
airetleri olmak zere u dokuz aireti say-yoi (Mverrih'in hlsas yerine aslndan aynen
alnmtr): 1) 'zami Ouz kablesidir. Vatan- aslleri diyr- Htay (Kuzey in) idi. Selkyn
bu kabiledendir. 2) Kay kablesidir ki kesretde Ouz'a glibdir. Zemn-i Sr'den gelb, Ermeniyye hududuna yayldlar. 3) Hrhr (Hammer Sar diyor) kabilesi, ki Masun nm bir
ahsn lakabyla tesmiye olunmudur. Meskenleri imalde Bihtal ve Kimak'e karb idi. 4) Darh
87
Sayfa
39
88
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Sayfa
40
nazar- dikkati celbederiz ki, drt adedine Osmanllarca dima muhabbet

edilerek, esasl tekiltlarnn cmlesinde buna riyet olunmutur.94 bu
yirmidft eski Trk beleri, yahut babalar, zamanmza yakn Msr'da vuku
bulan inkrazlarna kadar, yirmidrt Bahriyye, yahut erke Beleri'nde
devam etmitir. Bu trihte u hussiyyet hakknda birka defa sz sylemek
frsatna nail olacaz.
ark'a tevecch ile nazanmzdan kaybolan sol kol hnlarn ter-kederek,95
esasen Trkistan'da ikamet eden ve daha sonralar batda Seyhun (Jxartes)
ve Ceyhun (Oxus) arasndaki lkeyi elde eden ve bunun da hududunu geip
ftih sfatyla Boazii'ne ve Tuna nehrine kadar ilerleyen sa kol belerine,
yni Bozoklar'a gelelim:
Ouzlar'n, Seluklular'n, Osmanllar'n en eski tarihileri bu milletler
hkmdarlarnn neseblerini sa kol hnlarna kadar karmakta ve
Ouzlar' Da Hn'dan96, Seluklular Deniz Han'dan, Osmanllar1! ^Gk
kabilesi, ki meskenleri Cebel-i Ynus (Hammer'de mus) demekle mruf kh-i blenddir.
Trkistan'dan H-kn'a tuyan sebebiyle kub, anda sakin oldular, ve dokuz u'beye
blndler. ile ve Hinli er u'bedir, 5) Kimak (Kaymak) kabilesi sahr-nin ve ekserisi
te-perestdir. meyyitlerini ihrk ederler; yda bir iki gn savmlaii olur. Bunlarn anam
vfirdir. 6) Bahtaken (Hammer'de Peenek) kablesidir. Bunlar bir yerde karar eylemez, otuz
merhale kadar yerleri vardr; konar, ger bir taifedir. Bi taraf Det-i Kpak, garb bild- Hazar
ve Sakalihe'dir. Bahtakiyn ile diyr- Hazar mabeyni azm khistna muttasl beyabandr. Anda
Etrk'den Dolas ve Guz nm iki taife sakin olur, Bah-takiyn'la dima ktaldedir. 7)
Muharrka'dr, Ger-evli. Tulen ve arzen yz fersah yerde olurlar. ki nehr-i azm arasdr, biri
Etil, biri Ten suyu. Saklibe ve Rus bunlarla dima harbdedir. Bunlar ekseri glib olurlar,
aldklar esiri Rm'a gtrp bey* ederler. 8) Saklab'dr, ki Bahtakiyn'dan onbe merhale
mesafede diraht-sikatde olurlar. Ekseri te-perestdir. Ziratleri erzen (dan), ve arablar
(iecekleri) aseldir. Serdarlarna Serbatav ve vezirlerine Sevine derler. 9) Rus olmak zere
yazlmtr; lkin zahir budur ki Rus Trk'den deildir.
Burada Ouzlarn Guz, yahut Uzlardan tefrik olunmas taaccbe ayandr. Deguignes (Dgini)'in
sylediine gre bunlar bir millettir.
94 Drt rkn-i devlet, yni II. Mehmed'in Kanunnmesinin vezirleri, Cengiz Hn'n drt vezirini
taklddir. slam'da drt mukaddes saylardandr. Hlef-y Ridn ve Ehl-i Snnet' in
imamlar drt olduu gibi, tarkatlerde dah, her pr'in drt halfesi vardr, ki drt ncil
muharriri olmasna mmasil grnyor. Drt kadnla evlenmeye msade olunmutur; Hadce,
Ftma, siye, Meryem hayrn'n-nisdrlar. Dr Getasb'm drt zevcesi vard: Fdeme,
Mandana (Mendne), Atussa (Etussa), Yrms, Herodot, 3, 69, 77. (slm'da saynn kudsiyeti
yoktur; bunlar teddfdir. Mtercim).
95 Ner'de (varak: 243) yn- dikkat bir fkra vardr ki, buna nazaran -oklar*n neslinden
olan yedi kabile Osmanllar' in babas olan Sleyman h ile birlikte gelmilerdir. Bu kabilelerin
isimleri unlardr: Yregir, Koun, Varsak, Kara s, zer, Gndz, Ki-Timr. Varsaklar'dan
defalarca bahsedeceiz.
96 Dalk bir memlekette ikamet ettii iin byle isimlendirilmitir.
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Hn'dan indirmektedirler97. Yalnz Osmanllarla itigl etmezden evvel

bunlarn neslen kardelerinden ve Osmanllarca ncelii olan kavimlerden
bahsetmek mnsiptir; zra Osmanl hkmeti, Seluklu hkmeti inkraz
zerine kurulmutur. te birka kelimede Ouzlar'n trihi; bu eserin
mevzuuna daha huss bir surette ball bulunan Seluklular trihi
hakknda daha ok tafsilt vereceiz.98
Ouzlar
Ouzlar, Trkistan'da, Seyhun ve Ceyhun arasndaki memlekette sakin ve
ekseriya ran'n hsrevleriyle (hkmdarlarmla) ve Arap halfe-leriyle sava
hlinde idiler. slm'n Peygamberinin irtihlinden ancak -yz elli sene
sonradr ki, Da Hn neslinden Salur ve onunla birlikte iki bin aile dn-i
Muhammedi'yi kabul, ettiler. Salur bu andan itibaren anak yahut Kara Hn
nmn alarak, kendi kavmine de henz putperest olan Trkler'den ayrmak
iin Trkmen99 ismini verdi. Vakt ki daha sonralar Trkmenler g ederek
ksmen bat Ermenistan'da, ksmen Hazar Denizi'nin dou sahillerine
yerletiler, Bat Trkmenleri ve Dou Trkmenleri olmak zere ikiye
ayrldlar. Bunlarn igal ettikleri mntkalar bugn dah Trkmen
memleketleri ismini tarlar100. anak Hn'n olu Ms, etrafna ulemy
toplayarak, camiler, tekkeler, mektepler in etti. Halefi ve amcas olup,
Sleyman Hn'n olu bulunan Bura Hn Hnn, hkmetinin hudutlarn
douya doru Kgar ve Balasa-gun'un tesinde t in hududuna kadar
geniletti ve Buhra'y (379/999) Smnler'in elinden ald. Ondan sonra.
Ahmed Hn bin Eb Nasr bin Ali henz putperest olan Trkler'i slmiyet'i
kabule silhla zorlad. Onun biraderi Arslan Hn Eb'l-Muzaffer bin Ali -ki
ismini eref'd-devle olarak deitirmitir- Ceyhun'un te tarafndaki
Nesri ve Cihan-nma, s. 370, Mrhond'dan naklen.
99 Negri. Neri diyor ki:
Trkmen kelimesi Trk ile imn lfzlarndan mrekkeptir.
Karaman asl olarak oradaki sekenenin smi olup, son-ra memlekete intikal etmi olsa, gerektir.
Man lfz, ingilizce ve anan-ca'da olduu gibi, dem (nsan) mnsna olacaktr ki.
Trkmen Trk adem, Karaman Karaadam, iman mlahham (iko) adam demek
olur. iman kelimesini, Anadolu'da lisnn,
ahengini muhafaza ederek si-men telffuz
ederler. Mtercim)
100 Tatar Trih- Ensli, s. 535. haiye. Dglni (De Grtgnes), Hnnlar'n T&-rlh- Enslinde, kitap:
10, s. 190, bu Trkmenlerin Ofeuzlar'd&n olduunu bildirir.
97
Sayfa
41
98
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
memleketleri kamilen elde etti (409/1018). Arslan Hn'n vefatndan sonra

(423/1031) Bura Hn'n olu Yusuf Kadir Hn, slm dnini benimseyenlere
kar cmert-liiyle hret buldu. Kadir Hn'n olu Kara mer Hn,
mahbusu bulunan kardei Mahmud Hn ile birlikte zehirlendi (439/1047). O
zaman memleket, Semerkand hkmdar Tama (Tabga olacaktr.
Hazrlayan) Hn'n idaresine geti. Tama'n olu ems'1-mlk bin lik
Hn, Alp Arslan'm kzyla evlendi ve kendi hemiresi Turhan' Sultan
Melikah'a vererek, Seluklu hkmdar ailesine iki suretle balanm
oldu.101
Seluklular
Ouz Hn'n olu Deniz Hn kolundan kuvvetli bir Trk aireti olan Selukoullar, Onuncu mild asrn nihayetlerine doru, yukarda sylediimiz
Bura Hn'n hkm srd Buhara yaknlarnda sakin idiler. Gazne'nin
kudretli hkmdar ve Hindistan ftihi (426/1034) Mahmud onlar, otuz
sene sonra, Ceyhun'un te tarafnda Horasan'a gtrd102. Mahmud'un
pederi Sebk-Tekin -ki vaktiyle ran asll Smn ailesi zasndan birinin
klesi idi- Gazne valisi tyin olunarak, memleketi idaresi altna aldktan
sonra -Halifeler'in Msr valileri olan Tolun ve Ahid (Akid; hid) nmmdaki
Trk klelerinin, iki asr nce yaptklar gibi- hkmdarl gasbetmiti103.
Hkmdar unvann Sultn unvanna ilk tebdil eden, Sultn Mahmud-
Gaznev'dir104. Ailesi, tahtlarnda ancak birbuuk asr kalabildiler, ve
Seluklu neslinin devaml gayretleriyle ykldlar. Sultn Mahmud'un,
Ceyhun'un beri tarafna getirmi olduu ibu Seluklular, bir taraftan Hazar
Denizi'ne ve dier taraftan Akdeniz'e uzanan geni kt'alarda asr hkm
srm ve be hkmdar ailesine blnerek, Fars, Kirman, Dmk, Haleb
ehirleriyle Rm, yahut Kk Asya lkelerini hkmet merkezi ittihaz
Ouz Trkleri'nin drdnc hicr asrdan itibaren trihleri hakknda Neri bize pek az
malmat veriyor. Arab ve Trk-ler'in en eski muharebeleri hakknda, Hac Kalfa'nn Takv-m'tTevrh'ine mracaat.
102 Dgini, Vekyi Cedveli, s. 241. Hunlarm Trh- Ensli, kitap: 10, s. 188.
103 Bu ki kle, hkmdarn maiyyet alaynda alelade subaylar iken,
cr' elleriyle efendilerinin
tahtna kadar ykselenlerin birinellerld:r. Tolun -oullan 254/867'de kurulup, 292/904"de
yklmlardr. hid-oullar'nn balangc 323/934, ortadan kaldrlmas 357/967.
104 Dgini, Hunlar'n Tarihi Ensli, 1, s. 239.
Sayfa
42
101
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
etmilerdir.105 Seluk'un torunu Turul Be106, Halfeler tarafndan ran

meneli Bveyh ailesinin iktidarsz ellerine tevdi olunan hkmet dizginlerini eline geirdi. O srada Halfe Kaaim Bi-emri'llah, kendisinden
yardm istediinden, onun s klesi Bessr107 yi idam ile Emr'1-Mmnn'e edilen tahkirlerin intikamn ald. Hizmetine mkfaten Em-r'1mer unvanna nail oldu, ki Halfeler'in geni hkmetindeki be-lerin
bei, yahut en byk emr demek olan bu unvan, ondan Bveyhoullar'nda idi. Bunu tevcihi byk tantanalarla vuku buldu. Halfe bir siyah
rt arkasnda tahta oturmu olarak kisve-i peygamberyi (el-br-de; hrka)
giymi ve hkmranlk almeti olmak zere s-y Peygam-ber'yi
tayordu. Turul Be, yere kapandktan sonra, Halfe'nin bir iareti zerine,
taht yanna oturdu. Kendisini Halfe'nin vekili, Hilfetin idaresi altnda
bulunan bilcmle memleketlerin emr-i azam, Mslman-lar'n hmisi
unvnlaryla yceltmekte olan fermann okunmasndan sonra, Turul Be
birbiri ardnca yedi h'at giydirilmek suretiyle ereflendirildi. Daha sonra
Halfe'nin yedi hkmetinden getirilen yedi kle hediye olarak verildii gibi,
ba stne misk ile ttslenmi bir perde kurulmu, ve ran ve Arabistan
talarna almet olarak, bana iki imame konulmutur. Nihayet, Halfe'nin
elini iki defa pt zaman, ark ve Garb'n hkimi olduuna iaret olmak
zere, beline iki kl kuatlmtr.108
Turul Be, hemiresini Halfe'nin nikhna ve onun kzn da kendisine
nikahlad; lkin gen zevcenin dnnn109 fevkalde tantanasndan, iosa
bir mddet sonra Turul Be'in110 cenaze alay vukua geldi. Onun yerine
I) Seluklu esi Fars'da 432/1040'da balam ve 590/1193'de sona ermitir. 158 senede
15 hkmdar gelmitir.
II) Kirman ailesi 433/1041*de balam, ve 583/1187'de sona ermitir.
III) Halep ailesi (Halep Seluklular) 471/1078'de balayp, 510/1116'da snmtr. 40
senede, be hkmdar.
IV) Dmk ailesi 488/1095'de zuhur ile, 549/1154'de mntef olmutur.
V) Rm ailesi (Rm: Anadolu Seluklu ailesi) 477/1084'de balam, 1300'de yklmtr. 223
senede 15 hkmdar.
106 Bizansllar Tagrullpsis diyorlar.
107 Dgini (De Gulgnes), Besslrl yerine yanl olarak Nassir yazar.
108 Deguignes, Tatarlardn Trh-i Ummsi, onuncu kitap, 198 ve ondan naklen Gibbons, bb:
58. Bu iki mellif iki tc'dan bahsediyorlar, ki tercme yanllndan ibarettir. nk eski
alarda ark hkmdarlar, Avrupa hkmdarlarnn talar gibi tc giymezler. Avrupa
lisanlarnda couronne diye tercme edilmekte olan tc korondan bsbtn baka bir
imameden ibarettir.
109 Mtr-hond bunu tasvir eder. Viyana Mecmua,-! Mevkutesi, s. 529, yl. 1828.
110 Yetmi be-yanda, irtihl etmitir. Nuhbet't-Tevrih,
Sayfa
43
105
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
yeeni Alp Arslan geti.

Yeni hkmdar, Trk svr askerinin banda, Frat'dan geerek
Kapadokya'nn payitaht olup, servetiyle mehur kilisesi nzar- hrsn
celbetmi olan Kaysariyye (Kayseri)'yi zaptetti. Sen Bazil (Aya Vasil), nmna
armaan edilen bu kilise hazneleri arasnda inci ile mzeyyen bir mukaddes
eserler dolab nazar- dikkati ekerdi111. Alp Arslan, onun kapaklarn karp
gtrd. Bu istildan sonra Ermenistan', Grcistan' eline geirdi ve
kendisine mukavemet teebbsnde bulunan Bizans mparatoru Romanus
Diyojen'e ramen Frikya mntkasnn kalbine kadar nfuz eyledi.
mparator'un ordusunda aslen Trk olarak Uzlar'dan112 bir Moldavya
babozuk takm bulunuyordu, ki Alp Arslan, kzn Ouz beine nikahlam
olmasyla beraber, onun aleyhine muharebe ederlerdi113. Pek meakkatli
seferden sonra, Diyojen Trkler'i Frat'n te tarafna uzaklatrmakla,
Erzurum ile Van arasnda ve hudud zerinde bulunan Malazgird ehrini geri
ald. Lkin Alp Arslan yzbin kiiden ziyde bir ordunun banda ilerlemekte
olan mparator tarafndan kendi memleketinin tehdd. edilmekte olduunu
grerek, krkbin svr. ile hasmnn karlanmasna kotu. mparator
ordusunun saya stnl, Or-sel yahut Rusel Balyt]114 kumandasnda
olan aylkl askerin firar ve Uzlar'n Alp Arslan saflarna gemesi sebebiyle
noksanlat. Ancak mparator, bunlarn te tarafa intikalinden mteessir
olmayarak, Sultn'dan, ilk sulh art olmak zere, hkmet merkezi olan
Rey ehrinin teslimini istedi115. Bu hakaretmiz teklif zerine, Alp Arslan
muharebeye hazrland; atnn kuyruunu kendi eliyle kesti; yayn, oklarm
kl ve grz ile deitirdi; beyaz urba giydi ve vcdunu misk ile trlad. Ya
stn geleceine, yahut leceine yemn etti. Az vakit sonra imparator esir
ola* rak Sultn'n huzurunda yer pyordu. Rivayete gre Alp Arslan ayan mparator'un ba zerine koymutur116. Alp Arslan'h muzafferi"
Gibin, Blzanslaj'dan, naklen, kitap: 57.
Striter, Bizans Hatrat, c: 3, s. 923-948. Deguignes, Hunlar'n Trihi'nde, 2, s. 522 ve 3, s. 133,
Ouz ve Uzlann bir millet olduunu zanneder; bakalar da Ogur ve Uyguriann bir
olduu kanaatine sahip olmulardr. Remuza, Tatar Lisanlar Hakknda Aratrmalar adl
eserinde, (s. 320 ve 321), bu milletlerin ayr ayr olduunu bedahet derecesine vardrr ve
Uzlara Kuman ismini verir.
113 Negrl.
114 Iskoya'da bir kral ailesine akrabalk peyda ettii, hatt bir kraliyet ai-lesi tesis etti rivayet
edilir.
115 Dgini, Hunlan'n Trh-i Ens&H, 10, s. 209.
116 Mverrih Yuanslli *m Kostantin Manas, bu rivayeti yazyorlarsa da, Nl-kefor, Brenius,
Zonara sktla geiyorlar. (Trkler'in malba merhamet ve iht'ram gstermek hususundaki
111
Sayfa
44
112
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
yetinden sekiz yz sene nce, ran mparatoru pur Roma mparatoru

Valerien117 hakknda byle muamele etmiti. Romanus Diyojen bir milyon
altn fidye-i necat ve her sene yzaltm bin altn vergi vermek artlaryla
esaretten kurtuldu, lkin hkmet merkezine dnnde, frkalardan birine
mensup bir kimsenin haneriyle haytdan mahrum oldu. Alp Arslan dah bir
kale kumandan Ysuf nmnda bir Hrezm'li tarafndan hanerlenmitir.
Horasan'n Merv ehrinde bulunan kabri zerinde u kitabe grlr:
Alp Arslan'n azamet-i smn- peymnesi grm olanlar, baknz, imdi o
zr-i haktedir.118.
Alp Arslan'n ve halefinin saltanat Nizm'l-mlk'n vezretiyle hret
bulmutur. ark mverrihlerinin, faziletlerini hakl olarak vdkleri bu
byk adam, Hazar'dan Akdeniz'e ve Hazar lkelerinden Yemen mntehasna kadar olan usuz bucaksz memleketlerini otuz sene idare etmitir,
lim ve edebiyat muhibbi olduu cihetle, sfahan'da Merv'de, Belh'de,
Herat'da, Musul'da, Basra'da, Badad'd, mektepler, akademiler
(medreseler) te'ss etti. En mehuru bulunan ve kurucusunun nmna nisbetle Nizmiyye119 unvann alan Badad akademisi btn yksek
dereceli mekteplere nmne oldu. Nizm'1-mlk -bu fazletperver vezirin
sarslmaz bir ahlk kudret ve yksek makamnn verdii te'sr ile dima
mukavemet ettii malm Haler frkasnn reisi olan- Hasan Sabbh ile
tahsilde birlikte bulunmulard. O kadar almasyla beraber Melikh'm
irtihlinden bir mddet nce gzden dmesiyle, mteakiben
Halor'den120 birinin haneriyle terk-i hayt etti. Trih Nizm'l-mlk
nmn ebedletirmitir.121 lmszlne hak verdirten vasflar:
Seluklular'n en byk prensi olmak, slh olunmu yeni bir takvim
Sayfa
45
eski hasletlerine ve meliklerin dabna mugayeretine nazaran, bu rivayet bir efsne olmaldr;
nasl ki bz mverrihlerin sktu da bunu te'yid etmektedir.
Mtercim.) (Bugne kadar
yaplan Seluklu trihi ile lgili aratrmalar sonucunda ortaya kmtr ki, Sultn Alp Arslan
Malaag'rd'de esr ald Diyojen'e, herhangi bir tahkir edici davranta bulunmak yle dursun,
bir devlet reisine gsterilecek hrmeti ve licenapl gstermi, hatt Diyojen'in dostluunu
kazanmtr. Bu hususta baknz: Prof. M. Altay Kymen, Alp Arslan ve Zaman; Prof. Dr. ibrahim
Kafesolu ile Prof. Osman Turan'm muhtelif eserleri ve tslm Ansiklopedisi'nin Seluklular, Alp
Arslan maddeleri. Hazrlayan;
117 Gibin, Bab: 10.
118 Dgini, Hmlar'n Trtn-i Ens&li, kitap: 10, s. 2Q3,
119 Nuhbet't-Tevrlh; Dgini, Hunlar'n Trh-I Ensali, s. 204, Nizm'l-mlk, bir trih ile
Mfrt'l-Mtilk nmnda b'r eserin mellifidir.
120 Haiiler (Btniyye, Karmta) Trihi. Stuttgard, 1818, s. 9 (almanca)
121 HunWn Trh-i Ummsi, 1, 10, s. 215.
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
hazrlatmak (Trih-i Celli) (Zyic-i Celli olmaldr. Hazrlayan), ilimler ve

san'atleri himaye etmektir. irler hakkndaki ihsan, Ouz hkmdar
Tama122'in olu Hzr Hn'n123 cmertlii eserleriyle rekabet ediyordu.
Alp Arslan'n vefatndan sonra, hkmet dizginleri Melikh'm eline geti.
Melikh, Turhan124 ile izdivacndan nce mparator Alek-si'den Komnen
prenseslerinden birini istemise de, mparator muvafakat etmemiti. Aleksi,
kuvvetini tahkim etmek iin kzn bir ark prensi hakknda o kadar ar bir
artla, yni dier zevcelerinden ve odalklarndan vazgemek ve yalnz yeni
zevcesiyle haytn geirmek zere, Halfe Mukted'ye verdi. Melikh,
vefatndan onsekiz sene nce (467/1074) Antakya'nn kuzeyinde kin
memleketi, yni Rm mlkn dier tbirle Kk Asya'y Seluk'un
torununun olu ve kendisinin yeeni Sleyman Hn'a terketti. ran'daki ilk
Seluklu hkmdarlarnn -ki Turul Be, Alp Arslan, Melikh'trdorudan doruya halefleri olan Berk-yaruk, Mehmed h ile Seneer Hn'n
hkmetleri hakknda malmat vermek, bu trihin vuzuhu nokta-i
nazarndan muktez olmasayd, yine burada Rm Seluklular sllesinin
messesinden bahsetmek lzm gelirdi.
Melikh Mahmud, Mehmed, Seneer, Berkyaruk isimlerinde drt oul
brakt. Fitneleri nceleri Nizm'l-mlk'n sukutuna sebep olmu olan
valideleri Turhan, en byk olunun zararna olmak zere, en kk olu
Mahmud'u tahta karmak istedi; hakknda o kadar byk mdler
beslenmi olan bu gen ehzade, iek hastalndan vefat etmemi olsayd,
validesi phesiz maksadna nail olacakt. Berkyaruk, amcalarndan ikisinin
hcumuna urad halde, birbirini mteakip onlar malp etti. Teke,
yahut Tk125 nmnda olan birincisini, Tekrit'de gzlerini oyduktan sonra,
hapsetti; Tete, yahut Tutu nmndaki dier amcas, ya kazaen, yahut
lik Hn'n biraderi ve halefi; Melikh'in kayn biraderi.

Hzr Hn Erbelo'nun (s. 107) Kheder hn dediidir. Gib'n <bb: 57, s. 670, hsiye) Hzr
Hn'n Melikh ile muasr olmasnda phe ederse de hakszdr. Tama Hn'n olu Hzr ah,
biraderi lik Hn'a halef oldufc gibi, Hzr h'n irtihltnde, Melikh'n hapsetmi bulunduu
olu Ahmed. Hn halef olmutur. Ahmed Hn'n yer'ne Kadir Hn bin Cebrail bin Ysuf Harun
halef olduu halde. Melik i'n olu Seneer Hn, onun zararna olarak, Ceyhun tesinin
hkmranln Mahmud Hn bin Sleyman bin Davud bin tbrhm bin Taina'a vermitir;
Kadir Hn 515/ 1121 senesine kadar hkm srmtr. Nesri, Ceyhun, tesi hkmdarlar
hakknda daha ziyade malmat veriyor.
124 Turhan sehv-i kalemdir; Trkn olacaktr. (Mtercim)
125 Bu iht'lf, eski harflerdeki imldandr. Eski kitaplarda arapa, imlaslyle (T.K..) eklinde Te
ve Kef ledir. Mtercim.
122
Sayfa
46
123
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
malbiyet yeisiyle suda bouldu126. Berkyaruk'-un bir nc amcas olan

Horasan ve Gazne valisi Arslan Orgun (Ar-gun olmaldr. Hazrlayan) bin Alp
Arslan, kleleri tarafndan idam olunduundan, Berkyaruk onun yerine
biraderi Sencer*i tyin etti. Hrezm ahlar sllesinin kurucusu Mahmud
bin Nu-tekin (yahut: Anutigin) Karaca'y da Hrezm hkmetine
gnderdi127. Biraderinin hcumu zerine, Berkyaruk, akdine mecbur olduu
bir ahidnme mucibince, yalnz hutbelerde ad okunmak artyla
hkmetinin -Azerbaycan ve Irak'dan ibaret olan- bat ksmlarn ona ve
Horasan' Sencer'e terketti.
Nizm'1-mlk oullarnn trihleri tabiatiyle burada yerini bulur. nk
Melikh'm haleflerinin trihine iddetle irtibat vardr. te birka szle
yazyoruz.
Nizm'1-mlk be oul brakt: lzz'1-mlk, Ziy'1-mlk, Meyyedlmlk, Fahr'l-miilk, ems'd-dn. Bunlarn bei de birbirini mteakip babalarnn makamlarnda bulundular; nazar- dikkate alalm ki, ark hkmetleri trihi, byle bir aileden drt zmn sadrazamlkta birbirine halef
olmasna yalnz drt misl gsterir: Abbasler zamannda Bermekler, Nim'1-mlk oullar, andarllar, Kprller.128 ems'd-dn, Me-likh'n
olu'olup kanda yazld zere, hkmet etmeksizin vefat eden
Mahmud'un veziri olmutur. zz'1-mlk, memuriyetini birka gnden
ziyde muhafaza edemiyerek, ahlk rezletleriyle, kendisine emnet edilen o yksek mevkiye liyakatsizliini gstermitir. Halefi Meyyed'l-mlk,
Sultn Mehmed'i biraderi Berkyaruk aleyhine tahrik ettiinden dolay
hapsedildi; bir mddet sonra tekrar hkmdarn tevecchn kazanmsa
da, daha sonra Sultn, onu kendi eliyle idam etti. Berkyaruk*-un halefi
Mehmed h'n saltanatnda 129 be kardein en by Fah-r'1-mlk,
Nuhbet't-Tevrih'e gre intihar etti. Lr'ye gre, kazaen boulup, Ba-dad'da mm-i zam
Eb Hanife kabri civarna defnolundu.
127 Lftri.
128 Dokuzuncu mild asrda Bermekler'den Hlid, olu Yahya, torunlar Fazl ve C'fer; onbirinci
asrda Nizm'1-mlk ile olu Meyyid'l-mlk, Fahrl-mlk, Ziy'l-mfe ondr-dnc
asrda I. Murad, I. Byezd, I. Mehmed, II. Murad, II. Mehmed zamanlarnda andarh Kara Halil,
oullar li ve brhm Paalar, torunu Hall Paa; onyedinci ve onseldzin-ci asrda IV. Mehmed,
III. Ahmed zamanlarnda Kprl Mehmed, Ahmed, Mustafa, Nu'mn Paalar ki hepsi sadrzam
idiler.
129 Dgin! (De Guignes), Hunlar'm TWn-i Ensl, kitap: 10, s. 226, 228, 232. Dg'ni, Nuhbe'de
yazld gibi, Mecd'1-mlk yazmayp Muyd el mlk yni Meyyed'l-mlk d*yor k*Cenb'nin ve bir Trh-i Vzer mellifi olan Hondmr'in ona verdikleri isim de budur, tbu
nefs trih - ki bu na kadar Avrupa tarafndan bilinmemektedir - ikiyzden ziyde vezirin
Sayfa
47
126
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Sayfa
48
metbuna ve din itikadna kurban olarak, Btmler'den bir mutaassbn

haneryle katledildi. Nizm'l-mlk'n nc olu Ziy'l-mlk,
Berkyaruk'un vefatndan sonra Sencer'in hkm altnda bulunan
Horasan'dan mada ran Seluklularnn btn hkmranln penesi
altnda birletiren Mahmud h'n sadrzam olmutur. Ziy'1-mlk dorudan doruya Fahr'I-mlk'e deil, Sa'd'l-mlk'e halef olmutur ki, ibu
S'd'1-mlk Btnler tarafndan kazanlm olduundan, kan almak
srasnda (cerrah) zehir zerketmek suretiyle metbunu ldrecek olduu
halde, fesat cemiyveti kefedilip zas tamamen cezalandrlmtr. Btnler
yeniden katillerle intikam aldlar. Cretlerini o dereceye kadar ptrdler
ki. Mehmed al bunlarn zerine yrmee mecburiyet hissederek. Irak'da
birok mstahkem kalelerini tahrb etti130. u suretle Nizm'l-mlk'n iki
olu, babalarnn Hasan Sabbh mezhebine kahramanca muhalefetinin
cezas olmak zere, hayatlarndan mahrum oldular. Hyanetle itham edilen
Meyyed'1-mlk, bizzat Sultn'in eliyle idam olundu&u gibi, zz'1-mlk
ancak son derecedeki ehliyetsizliinden dolay haytn muhafaza
edebildi131.
Mehmed h Suriye'de ehl-i Salp ve Hindistan'da putperestlerle harb etti.
tbu putperestlerin cehaletleri o kadar aalard ki, Isfehan akademisinin
(medresesinin) kaps nne uzun boyda bir Hind senemi koydurmutu; t
kj akademiye devam edenler, bu ilim yuvasna girerken bunu inemi
olsunlar. Mehmed h, kendisi gibi iir132 ile itigl edenlere gayretperver
bir hm oldu, ve Gys'd-Dn ve'd-Dny unvann ald.
Melikh'n dier olu Sencer, Berkyaruk ve Mehmed'in haytnda devleti
onlarla aralarnda paylam olduu halde (508/1114), vefatlarnda
lkelerinin tammn idaresi altna ald. Days Arslan Argun bin Alp Arslan'm
ikmetgh olan Gazne'yi de istil ederek, Hind Ftihi Sultan Mahmud'un bu
ehirde toplad paha biilmez servete mlik oldu133. lkenin Mehmed ve
Sencer arasnda taksiminde, minberlerde birincisi h, ikincisi sultn'stercme-i hlini iine alr.
130 LrI, Mehmed h'n Btnler'le hasmne mnsebetlerini hayli tafsilt le nakleder, s. 516.
131 Vezlr-i zam Nizm'l-mlk'n olu Fahri-mlk'den ki torunu olmutur, k' biri Sadr'd-dn
Muhammed, ve dieri Nasr'd-dln-Thir'dir. Ik'si de Sultn Sencer zamannda vezr oldular.
Demek ki bir aileden sekiz vezr gelmitir. Hondmr, Trh-i Vzerft.
132 Nuhbet't-Tevarth; Cenbl, s. 186.
133 Bu hazneler arasnda, her biri bir milyon duka kymetinde be t, altndan ve gmten
onyedi taht, kymetli taslarla mzeyyen bin ys para altn tezyinat, altn ve gmten bin
yz para, silh ve a,t takm bulunuyordu. (Cenb).
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
seltn (Sultanlar sultn) unvanyla anlmt. Sencer Horasan'da

hkmdar idi. Mehmed'in vefatnda hkmdarlk tahtna clus ile.
yirmidrt sene hkm srd; rn Seluklularnn hkmranl onunla
snd134. Sencer'in mlk Kgar'dan Antakya'ya, Hazar Denizi'nden Bb'lmendeb'e kadar uzanrd. Uzun sren hkmdarl, yirmidokuz muharebe
ile nazarlar celbetm; Sencer bunlarda defalarca talihin msadesizliine
uramtr. Kara-Htay hkmdar Kur-Hn tarafndan Ceyhun tesinde
(534/1140) malp olmasyla, ordughn, haremini brakarak,
maiyyetinden bir grup aznlk ile kamak suretiyle ancak kurtulabilmitir.
Daha sonra kendisine isyan eden tebeas Guzlar tarafndan esr edilmitir
(551/1156)135.
Bu kavim, ikinci defa doudan batya doru yryerek, Horasan' istil etti.
Hatrlara gelir ki, daha Kara Hn zamannda binlerce aile hicret etmilerdi.
Bu seyyar airetler, o zaman Hazar Denizi'nin dou ve bat sahillerinde
mesken tutmular ve Trkmen ismini almlard; bunlar ancak Sencer'in
esaretine yol aan Horasan'n zaptndan sonradr ki, Bizansl mverrihlere
gre Guz, yahut Uz nmn almlardr. Bunlarn arasnda Kumanlar136,
Peenekler, Kangllar (Kangh)137 gibi dier adlarla isimlendirilenler de
vardr. Kara-Htay, yni Kuzey in hkmdarlar, senelik bir vergi vererek,
bu kavimlerden hududlanna muhafz yaptlar, ve bunlar dou in ahlisinin
istilsna kar istihkm gibi kullandlar. Kara-Htay hkmetinde Kur-Hn'a
halef olmu bulunan Ars-lan Han, bunlarla mnsebetini kesmee mecbur
olarak, kararlatrlm olan akeyi tediyeden imtina etmekle de iktifa
etmeyerek, bu ende verici ve korkun airetlerin kkn kesmek
midiyle, kadnlarn dah ellerinden ald. Guzlar, llerin te tarafndaki
memleketleri bilmedikleri cihetle, ticret hrsiyle memleketlerine gelmi
olan tacirleri, daha mn-bit lkelere gitmek zere, kendilerine rehberlik
etmee mecbur ettiler. Bu tacirler, elleri arkalarna bal olarak, Balasagun
Gibin, s. 672, lrn Seluk ailesini Melikah'da sndrmekte hat etmitir.
Lr, Cenab, Mr-hond.
136 Her htimle nazaran, Kumanlar'dan, Peenekler'edn (Shriyetle akraba - nk trkede
bacanan mns budur) mada, Jazik ve Yaslar dahi Trk nesilleri srasnda saylmtr. nk
bu isimler u kavmin Ceyhun tesinde Yasi (Yas) ehrinde ikamet etmi olduunu kfi surette
gsterir.
137 Katremer (Quatr6mere), Tatarlar'm Lisanlar Hakknda ncelemeler, s. 320-321; Dgini (De
Guignes), Hanlarn Trh-i Ensli, c. 10. s. 256. La-r'de, varak: 518, Kargl yerine Kangl ve
Peenek yerine Peer. (Kangl yerine Kargl yazm olsa gerek. Kang, kan denilen
ki tekerlekli arabadr. Mtercim)
134
Sayfa
49
135
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Sayfa
50
yolunu gsterdiler; muhacirler orada dah Arsln Hn'n zulmlerine mruz

kaldlar. Halefi Kur-Hn'dan, aile bana bir altn vermek artyla,
Trkistan'da yerlemek iin msade aldlar,138 Kur-Hn Ceyhun tesinde
ve Horasan'da hkm sren Sencer'in dostluunu kazanmaa alt.
Yazd ih-tnamkr mektuba cevap olarak, Sencer, Kur-Hn'a slm'a davet
vazifesiyle mkellef bir sefaret hey'eti gnderdi; oklar, salar delip geer
saysz ordular gndermek tehdidini hv olarak Kar-Htay hkmc-nna
hitaben yazlm belgeleri de sefirlere tevd etti. Kur-Hn, Sencer'in
elilerinin sakallarn yoldurdu; ondan sonra bir eline bu kllar koyarak,
dier eliyle onlara bir ine vererek: u ine ile sakalnzn kllarn
dilemediiniz halde, bunlardan daha ince olan salar nasl deleceksiniz?
dedi. Btn cevb bundan ibaret oldu, daha sonra silhlanarak Sencer'i
klliyen malp etti.
Hrezm ve Gur valileri lseyf ve Hseyin, bu vak'adan frsat bularak istikll
iln ettiler. Bunlar minberlerde Sencer'in ad yerine kendi isimlerini
okuttular. O kadar ki bu durum, Sultn yeniden kuvvet toplayarak gerek s
valileri, gerek Horasan'da ve Belh civarnda yerlemi olan Ouzlard
yeniden itaati altna alncaya kadar deym etti.139
Ancak sulh az bir mddet devam edecekti. Sultnn matbahlarna (kilerine)
et tedrikiyle mkellef olan Ouzlar, bir gn, mezlimiyle nefretlerini
zerine ekmi olan bir tahsildar ldrdler. Belh valisi Mr Kama, bunlari
silh kuvvetiyle ezmek istediyse de, oluyla beraber muharebe meydannda
katledildi. Sencer, i>u malbiyet haberini alnca, yz-bin atlyla beraber
bizzat isyanclar zerine yrd. Ouzlar bu iddeti grnce, Sultn'n
merhametini dilemek ve yz Htay (inli) esr ile, dktkleri kann bahs
olarak aile bana iki libre altn takdim eylemek zere, reislerinden birkan
gnderdiler. Ancak kumandanlar bu kararda mttehit olmadklarndan,
mzkereler dmanla dnerek, Alp Arsln'm torunu bulunan Seluklu
hkmdar esr oldu. te muharebe meydannda ayrlp gitmeleriyle Bizans
mparatoru Romanus Diyojen'i Alp Arslan'n kudretli penesine drm
olan bu kavim, u suretle, kendilerine semi olduklar metbu da alaa
etmi oldular. slerin kumandanlar -ki evvel esr bulunan. Sultn'n
Lr, s. 518. Ouz kabilelerinin Sn hududundan Trkistan'a ibu hicretleri sebebi
Deguignes'in trihinde me'haz olarak gsterdii kitaplarn hibirinde yoktur.
139 L&rl, varak: 579. <Eski trihlerimize gre yazlan, Sencer, trkemzde Sancar'dr.
Mtercim.) (Bugn niversitelerimizde Seluklu trihi mte-hassslarnca bu Trk pdihnn
ad Sence suretiyle yazlmaktadr. Bu itibarla, biz de byle yazyoruz. Hazrlayan,)
138
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
nnde yerlere kapanarak, hakknda metb'lari iin gsterilmesine

mkellef olduklar hrmetle muamele etmi idiler- Sencer'in, ikametgh
olan Merv'i terketmee sonralar cesurca muhalefet etmesi zerine, onu bu
felketli durumunda tahkire kadar vardlar. Bz mverrihler, Sencer'in
demir kafes iinde mahbus olduunu zannederler. Bu gln bir efsnedir
ki, Sultn Bye-zd hakknda tekrar edilmi ve yeni trih ilmi tarafndan
hibir esasa dayanmad isbat olunmutur.
Ouzlar, muzafferiy eti erinden istifde ederek, sel gibi Horasan'a yayldlar;
Nibur'u istil ile cmeri kl ynlarna dntrdler, limleri
ikencelerle idam ettiler; ehl-i slm kl ve ate kuvvetiyle putperestlie
dndrmee gayret ettiler. Sencer, drt ay esaretten sonra, bir av
esnasnda bunlarn ellerinden kurtularak, Tirmiz beinin himmetiyle
Ceyhun'u geip memleketine geldi. Az sonra slerin reisinin vefat, bunlar
yeniden Sencer'in itatna evketti; o da mteakiben vefat etti (552/ 1157).
ran Seluklularnn son hkmdar olan Sultn Sencer, saltanatna hret
veren birok muzafferiyetlerle ark kavimleri meynnda Iskender-i Sn
(kinci skender) unvann almtr. Birok hkmdarlar, saraynn yksek
hizmetlerinde istihdam olunduklar gibi, Berkyaruk tarafndan Harezm
valiliine tyin olunmu bulunan N-tekin'in biri olu ve dieri torunu olan
Sultn Kutb'd-dn ve Sultn Atsz (mverrih t-siz suretinde yazmtr,
fakat dorusu Atsz'dr. Hazrlayan) birbirini takiben akiliinde
bulundular.140 Saltanat birok limler ve irlerle ziynetlendi. Abd'1-vsi'
ve kasde sylemekte en mehur ranl ir Enver (vefat: 547/1152),
Sencer'in medhiyecisi idiler. Kur-Hn'n mu-zafferiyetinden (538/1143) az
bir mddet evvel (537/1142) Tefsir sahibi ve hretli allrhe Usanc141
Zemaher ile Tasnft'142 bugn ehl-i Snnet mezhebine esas olan Nesef
irtihl eylediler. Arap belgatinin aheseri olan Makamt' ile ok zamandan
beri Avrupa'da ve ark'da mruf Harir, bu eserini days Sencer tarafndan
Azerbaycan ve Irak ve Fars kt'alanna vali tyin olunmu ve irin hmisi ve
Deguignes, Hunlar'n Trihi, kitap: 10, s. 260. Sk hizmet ve unvan ark'da pek eskidir.
Kiropedi'de dah hkmdara arab veren, ecnebilere terifatlk eden kimseye sk mnsna
sakas derler idi. S k lik ve ba-mbeynclik eski ran saraynda iki byk memuriyet idi. Bambeyinci hademelere de nezret ederdi. (Sk bizde arabdr ve sonralar erbetdr
olmutur. arb, aslnda dorudan doruya iecek ey demektir. Mtercim)
141 Belgt-i rniyye Trihi, s. 88; Lr.
142 Mora6ea Dsson (D'Ohsson) bu eseri tercme ve izah etmitir, ki kitabnn ess bundan
ibarettir. Osmanl Devleti Levha-I Ummsi, c. 1, s. 58, orta boyda. (slam Ansclopedisi'nde bu
ztn eseri Aka'ld olarak gsterilmitir. Hazrlayan).
Sayfa
51
140
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Sayfa
52
Mehmed'in vez-ri bulunmu olan eref'd-dn Hlid nmna yazmtr.143

Irak hkmdar Melikh'm olu Mehmed h'n neslinden olan Irak
emirleri, Hrezm ahlan, Guristan hkmdarlanyle Atabeg ailesinin di
ubesi, arkdaki Seluklu Devleti enkazm paylatlar. Bat yahut Kk Asya
Seluklu Hkmeti ise ite bu srada zuhur ve intira balamt. En
mhimmiyle, yni Kk Asya Seluklu Hkmetiyle itigl etmek zere,
birincisini brakalm. Osmanl Devleti bu ikincisinin harabelerinden kmtr.
Konya Seluklularnn ehl-i Salp ile birok mnsebetlerine ramen ve dn
muharebeler trihi bu milletin trihine ziyde bal olmakla beraber, gerek
muasr Hal muharebeleri tarihileri, gerek Bizans mverrihleri, Kk Asya
pdihlarn bize pek naks ta-mttirmlardir; bundan dolay Seluklularn
son hkmdarlar trihinin ilk Osmanl padiahlar trihine sk balarla bal
bulunmas sebebiyle, mecbur olmasak bile evvelki mverrihlerin bu
husustaki ihmlleri, bizim bunlarn trihini ikml etmekliimize yeterli bir
sebep tekil eder.
srail'in olu ve Seluk'un torunu Kurtulmu
(Kutalm olacaktr.
Hazrlayan), Alp Arslan'm hkmdarl srasnda bir Trkmen ordusuyla,
Anadolu'da mstakil bir hkmet tekiline alt. Lkin malp olnp
kaarken attan dt ve ld. Byk olu Mansur, bir mddet daha Alp
Arslan'a ve Melikh'a vergi verdi. Fakat Melikh, askerinin kumandan
emr Porsak' (Porsuk olacaktr, Hazrlayan) ona hcum ettirdi. Porsuk, onun
askerini bozdu; kendisini ldrd. Kk kardei Sleyman'a da ayn hl
vki olacakt. nk Melikh, ran'daki hkim e iin gittike korkun
olmakta bulunan bu Seluklu ailesi ubesinin kkn kurutmay
tasarlamt. Nizm'l-mlk'n ihtarlar zerinedir ki, Sultn, Sleyman'a
taarruz etmeyerek, Anadolu mntkasndaki Seluklu askerleri
kumandanlna tyin etti. O vakit, drdnc defa olarak, ark ftihleri
Antakya'y Bizans imparatorlarndan aldlar. Suriye ehirlerinin melikesi
bulunan bu ehir, rn hkmdar apur -ki daha ziyde Sa-bur ismiyle
mruftur- Nivern ile Peygamber'in irtihlinden drt sene getikten
sonra Araplar tarafndan ele geirilmiti. Sleyman, kale kumandannn
olu Flretos'un hiyneti sayesinde bu beldeyi ikiyz seksen atl ile elde
Deguignes, 1, s. 243. Sencer Hanedan hkmdarlarn yazyorsa da, Horasan hkmdar

Sultan Sencer*den bahsetmiyor. Hac Kalfa, Horasan mnsebetiyle bu ubeden bahsediyorsa
da, Irak'da saltanatlarn yazmyor.
143
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
etti.144 Melikh'm o zaman Suriye'de iki valisi vard: Biri am'da kardei
Tutu ki, Suriye Sel|uklular saltanat ailesinin kurucusudur; dieri Haleb'de,
Ukayl hanedanndan Kurey'in olu Mslim'dir. Mslim, Antakya'y elde
eden Sleyman'dan senelik bir vergi istediyse de, birey alamadndan,
zerine yrd; lkin bu seferinde haytdan mahrum oldu (478/1085).
Daha sonra Sleyman, Tutu'a malp olarak, hasmnn eline dmemek
iin intihar etti (479/1086)145.
Sleyman'n oullar Dvud ve Kl Arslan, evvel Melikh'n sarayna
gtrldle. Ancak Sultn'm vefatndan sonra Dvud146 ve daha sonra
kardei Konya'da mstakil bir hkmet kurdular. Kl Arslan, Kapadokya'da
hkmet eden Dnimendler'in payitahtlar bulunan Malatya'y
(497/1103) ve hkmet merkezleri olan Karaman' zaptetti. Kl Arslan,
pederi Sleyman'n vefatndan on sene sonra, znik'i istil etmi olan
Halar' bozarak (500/1106), daha sonra Musul'u ald gibi, Ruha, dier
adyla Urfa Be'i Emr avl ile muharebe etti. Nihayet Haburas (Habur)
dalgalan arasnda terk-i hayt etti. Kl Arslan'm kasten mi, yoksa kazaen
mi boulduu mehuldr147. Melikh ve Mes'd isimlerinde iki evld
brakt148; birincisi, pederinin vefatnda Kk Asya'da bulunarak o lkenin
hkmetini eline geirdi; Kl Arslan zamannda Musul hkmetine tyin
olunmu, galip hasm Emr Cavh tarafndan ran Seluklular hkmdar
Mehmed h'n sarayna gnderilmi (503/1109) olan Mes'ud, baba
mirasm almak zere dn msadesine nail oldu. u srada Melikh
ldnden, Mes'ud kendisini btn Kk Asya'ya mlik buldu. Bu zt,
Antakya, Valerien'in esaretinden sonra, mild 260 senesinde pur, yahut Spur; 540'da
Keyhusrev-i Nirevn (Gibbons, bb: 42); 611'de Husrev-i Pervz (bb: 46); 14/635'de Arablar; 477/1084'de Sleyman zamannda Trkler tarafndan zapt-olunmutur. Bizans
mverrihleri bu son zaman unuturlar; ark mverrihleri ise Antakya'nn Seyf'd-devle
tarafndan ele geirilmesini doru olarak 358/968 trihinde gsteriyorlar (Nikefor Fokas ve
Yun Cimises zaman); Cenb Antakya'nn Sleyman tarafndan fethini tafsilatyla nakleder.
Onun ifdesine gre belde (Deguignes'in kitap: 11, s. 30'da yazd gibi) Filarets tarafndan
deil, Filaretos istanbul'da seyahatte iken, olu tarafiadan teslm olunmutur. Cenb, s. 198.
145 Cenb, Lar, Neri, Tete> yahut Tutu diyorlar. Tene deil, <th-tilf, eski imldan
domaktadr. Herhangi yazl olursa olsun, dorusunun Tutu olduu, bugn aikrdr.
Hazrlayan)
146 Lr ve Seluklular trihinde drs Kl Arslan'n yerine geen Sleyman'n halefi olan bu
Dvd'dn bahsederler. Mf-t Aziz Efendi, Trih-i Ummisi'nde 551 hicr vekayinde d-rs'in
ifdesi Kl Arslan' Sleyman'a halef yapan Nveyr , ve dier Arab mverrihlerinin ifdelerine
muvafk olmad-n ihtar eder.
147 Cenabt, Ne$rl cebren diyorlar.
148 Melikh, Doginl'nln tahmini gibi, Komnena,'mn Sajsan yni hn dedii olacaktr.
Sayfa
53
144
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
dil ve mttak bir hkmdard. Tekke ve medreseler ina ve Amasya

yaknlarnda amara kasabasn bina eyledi ki, orada gzel bir kubbesi olan
trbesi hl gze arpmaktadr. Krk yedi sene hkm srdkten sonra
(551/1156)M vefat etmitir149.
Olu ve halefi zz'd-dn Kl Arslan, kzn150 Halfe Nsr'd-dnillah'a tezvc
etti, ve byk pederinin Dnimendliler'den zapt ve Suriye Atabeleri'nin
en mehuru olan Nr'd-dn'in tavassutu zerine iade etmi olduu
Malatya'y ikinci defa olarak eline geirdi (567/1171) zz'd-dn Sivas ile
Kayseriyye (Kayseri) yi istil eyledii gibi (569/1173), Dnimendler'in son
hkmdarn zehirlettirdikten sonra, bu ailenin geni memleketlerini kendi
memleketleriyle birletirdi. O vakit devletini on oluna taksim ettiinden,151
her ne kadar haricen hkmranlnn sahas genilemi gibi gsteriyorsa
da, dhilen zaafa uram oluyordu (574/1188). te bu taksim, mparator
Frederik Barberos kumandasndaki ehl-i Salp'in -zz'd-dn'in olu olan vl
Kutb'd-dn'in teslim etmee mecburiyet duyduu- konya (Konya)'yi
zaptetmelerini kolaylatrd. Frederik, rehin olarak yirmi kii alp, Tarsus
yoluyla Masisa (Mop-zistiya; Masis) zerine yrmekte devam eyledi. Lkin
-bu havaliyi sulamakta olan Sd-nus (imdi Karasu) nehrinin buz gibi
sularnda yjkan-m olmas zerine fakat bir stma ile kurtulan- skender
kadar bahtiyarla nail olamyarak 586/1190 senesi Cihan (eski Piramus;
Ceyhan)'da ykandktan sonra hastalanp vefat etti.152
Kl Arslan daha sonralar devletini taksim ettiine piman oldu. u
maksatla, Selhaddin'in kzn istemi olduu olu Kutb'd-dn'in idaresi
altnda yeniden birletirmek arzusunda bulundu. Lkin dier oullan isyan
ettiklerinden, onlardan Mahmud'un imdd ve himayesini istirhama mecbur
oldu; ve Mahmud'u on evldnn en korkuncu olan Husrev aleyhine
evketti. sler srekli muharebelerle megul iken, peder hasta derek,
Cenbl
Kl Arslan'm kznn ad Seluk Htn'dur. (Mtercim)
151 Cenb, bu taksim hakknda u malmat verir: Rkn'd-dn Sleyman Tokad' ald; Gys'ddn Keyhusrev Konya'da, Muhyi'd-dn Ankara'da, Mu*izz'd-dn Kaysar-h Malatya'da,
Mugs'd-dn Elbistan'da, Nr'd-dn Mahmd Kaysariyye'-de, Kutb'd-dn Sivas ve Aksaray'da,
Nsir'd-dn Berkya-ruk Niksar'da, Sencer h Amasya'da tess-i hkmet etdi. Bu levhada on
ouldan biri eksiktir; lkin Ner, bunlar on-bire karr; nk c''d-dn Seher-h'
Ereli'de ve Mu-zaffer'd-dn Arslan h' Nide'de hkmet ettirir.
152 Ner ve Cenab burada Avrupa mverrihleriyle muhalefete derler. Bu Osmanl
mverrihleri Frederik Ceyhan (Pira-mus) nehrinde ve Avrupallar Salef sularnda, yni Selsiye
nehrinde (eski Kalikadnos) boulduunu zikrederler. Man-ner'e mracaat, 6, 2, s. 29; ve
Raumer, Hohenstufenler Trihi.
149
Sayfa
54
150
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
yirmi dokuz sene hkm srdkten sonra vefat etti (589/1193) 153. Bu vak'a
-hangisi devletin tek sahibi olacan tyin etmek zere- on karde arasnda
bir muharebeye yol at. Evvel Mahmud ile Kutb'd-dn kanl bir cenge
giritiler. Ancak aras ok gemeksizin, Kutb'd-dn'in, dmann bir tuzaa
drp idam etmesini mteakip, vefat vuku buldu. Muharebe, Konya Bei
Keyhusrev ile Tokat Bei Rkn'd-dn Sleyman arasnda devam etti.
Rkn'd-dn Sivas ve Kaysariyye'yi aldz gibi, Keyhusrev'den de Konya'y
zapt ederek, ona mukabil -dier Dir kardei Mugs'd-dn'in karlmas
suretiyle eline geirdii- Elbistan' verdi, ve u suretle pederinin taksim
etmi bulunduu devletin tammna sahip oldu. Keyhusrev, Elbistan'a firar
ederek, evvel Haleb Bei'ne, daha sonra Ermeni Kral Leon'un sarayna,
sonra da Trabzon'a (Trebi-zond), nihayet Bizans mparatoru nezdine iltica
etti. Orada olu Al'd-dn Keykubd ve zz'd-dn Keyhusrev ile birlikte
onbir sene biraderinin vefatm beklemi oldu154.
Rkn'd-dn, sapk smiliyye frkasnn gizli taraftar idi. Bir gn bir hakm
ile bir dervi, hkmdar saraynda ve onun huzurunda mcdele
ediyorlard. Dervi, hakimin (filozof, hikmet ilmine vkf kimse) istidlallerine
malp olarak, ona bir tokat vurmak derecesine kadar huddetlendi.
Rkn'd-dn bu mnazaaya asla mdhele etmedi. Dervi dnnce, hakm,
kendi huzurunda byle bir kt muameleye uradndan dolay Rkn'ddn'e serzenite bulundu. Hkmdar u cevb verdi: Eer ben hakimlerin
mezhebini alen surette mdafa edecek olsam halk seni de, beni de
mahveder.155
Msr Halfesi, deime kabul etmez derecede iddetinden dolay Rk-n'ddn'e es-Sultn'1-Kaahir unvann vermiti. Bu hkmdar, bir ihtiyar
kadnn yourdunu alm olduu iin nedmi gzel Ayaz'n karnn
detirmitir156.
Biraderlerini baba mirasndan mahrum ettikten sonra, Muhyi'd-dn?-in olu
ve kendisinin yeeni olan Ankara Bei'nin karsnda korkun bir rakp
buldu. Bu be, dik bir kaya zerinde bina edilmi olan kalesinde sene
srarl bir ekilde mukavemet etti. Nihayet uramaya kudreti kalmaynca,
Cenb, Ner, Nnhbe, Lrl. Aksaray ehrini Kl Arslan kurmutur, (istanbul'daki Aksaray'n
fetihden sonra ilk halk oradaj getirilmitir.)
154 Cenb, Neri, Lrl, Nnhbet't-Tevrih.
155 Lr. Nahbet't-Tevrh, Mirt'l-Edvr'dan naklen. Hkmetin zz'd-dn Kl Arslan evld
meynnda taksimi De-guignes tarafndan Hunlar trihinde zikrolunmutur.
156 Cenab, varak: 202, Lrl, s. 527.
Sayfa
55
153
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
serbeste kmak ve haytna kastedilmemek kaydyla teslimiyete

muvafakat gsterdi. Rkn'd-dn bunu va'd etmi olmasyla beraber, gerek
bei, gerek ailesini kamilen idam ettirdi (599/1202). Bu gadrden be gn
sonra kendisi de terk-i hayt etti. Ona halef olan olu zz'd-dn Kl Arslan
ise yalnz be ay hkm srebilmitir157.
Gys'd-dn Keyhusrev, biraderinin vefatm haber alnca, byk bir
abuklukla Kostantiniyye'den kt; evvel yeeni tarafndan malp
edildiyse de, Aksaray ve Konya ahlisi tarfdarlk gstererek ayaklanmakla,
saltanatn iln eylediklerinden, yeenini ve btn emirlerini mah-bese att
(600/1203). Eyybiyye ailesinden Samuzata (Semist) Bei Melik Efdal ve
Harput158 Bei Nizm'd-dn ona sadkat gstereceklerine yemn ettiler.
Nizm'd-dn, mid (Diyrbekir) Bei Nsir'd-dn Mahmud tarafndan
grd taarruz zerine, Keyhusrev'den yardm talep etti. Keyhusrev,
byk bir ordu ile Melik Efdal'i gnderdi. mid Bei derhal Harput'un
muhasarasndan vazgeti; Keyhusrev Kilikya sahilinde Ataliye (Antalya)
beldesi zerine yrd. Rumlar Kbrs Frenklerini imdadlarna ardlar;
ancak onlarla uyuamadklarndan, kaleyi Sl-tn'a teslim ettiler.
Keyhusrev, bunun zerine Ermenistan'da muharebeye girierek
(603/1206), Karakum'u zaptetti, ve Amorium (Anamur; Arap-lar'n
Amuriyesi) yaknlarnda Laskaris'i malp ettikten sonra (605/ 1208),
muharebe meydannda bir Frenk tarafndan katlolundu (608/1211).
Samuzata Emri159 Melik Efdal arapa gayet gzel bir mersiye ile onun
vefatndan duyduu kederi dile getirmitir160.
Keyhusrev'in byk olu zz'd-dn Keykvus -ki fikr ve ahlk vasflar
derecesinde ecaat ve gzelliiyle nazar- dikkatleri celbetmi olan bir
ehzadedir- mid, Hsn- Keyf (Hsankeyf; Hsmkeyf), Mardin, Harput,
Samuzata beleri tarafndan saltanat iln edildi ve onun nmna sikkeler
kesilerek minberlerde ad okundu. Ancak Erzurum Emri bulunan amcas
Turul bn Kl Arslan ile kk kardei Al'd-dn Keykubd'm saltanat
Cenb, varak: 203; Lrl; Neri
Harpurt, Harput. imdiki Mmfet'1-Azz vilyeti merkezi olan sahann yeni merkezine bir
saat mesafede ve da zerindeki kasabann ismidir. Mtercim. (Bugnk Harput'tur.
Hazrlayan)
159 Smuzata ark lisanlarnda ismi olan Smeysatdr. Frat zerinde Urfa'nn kuzeyinde bir
ehirdi ki, imdi harb olmutur. Mersi'd'l-Ittl' Mednetn al t'l-Frt f tarki'r-Rm al
garb'l-Frt diye kaydeder.
160 Lutfl, Cenb, Neri, Lrl. Centol, varak; 203, mersiyenin matlaru yazar.
157
Sayfa
56
158
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
dvasna kalkmalarna binen, onlara kar koyma mecburiyetinde kald.

Turul, zz'd-dn'i Sivas'ta muhasara ederek, t Suriye ilerinden Sultn'n
imdadna koan Melik Eref yaklamadka bu muhasaradan ayrlmad.
Daha sonra Turul bin Kl Aralan yeeninin eline derek, zz'd-dn onu,
btn emirleriyle beraber bodurdu (610/1213); Keykubd, Keykvus
tarafndan Ankara'da muhasara olunarak, ehrin ele geirilmesinden sonra
Malatya'da hapsedildi. mersna gelince, onlarn sakallar kesilip eeklere
bindirilerek nlerinde bir del]l Hinlerin cezas budur diye b&rmakta
olduu halde, ordughta dolatrldlar. Pederinin vefatndan dolay
Keykvus'un kendisinden intikam almak istedii Laskris ise, ancak Sultn'a
birok ehir ve kaleler terk etmek suretiyle haytn koruyabildi. Keykvus,
Kbrs Frenk-lerinin zaptetmi olduklar Atliye'yi (Antalya) onlarn elinden
ald gibi (611/1214), Ermenistan'da Ll'e161 (612/1215) ve Karadeniz sahilindeki Sinop kalelerini zaptetti.
Salhaddn'in olu Hleb Emri Thir'in vefatndan sonra bu ehri istil
etmek tecrbesinde bulunduysa da, derhal muhasaray kaldrmaya mecbur
oldu. Bu teebbsn elim bir neticeye yol amasndan dolay sulu kabul
ettii emirlerini bir kulbeye hapsederek atee verdi162. Mezopotamya
(Beyn'n-nehreyn) emri Melik Eref Ms aleyhine vk olan sevkiyt da
iyi bir neticeye ulaamad. Memleketine dnerken Sivas'ta hastalanarak
vefat etti; orada in ettirdii hastahnenin yaknnda bulunan st kubbeli
trbesi hl mevcuttur.163
Keykvus'un biraderi Al'd-dn Keykubd, be sene mahbusluktan sonca,
tahta clis oldu. Urad felket ve onbir sene Kostantiniyye'de ikamet,
tabiatn kendisine bahetmi bulunduu kuvvetleri tahkim ve tevsi etmi
di. Onbe sene sren hkmranl srasnda hakknda bekr lenilen
midlerin bouna olmadn isbat ile, Kk Asya Seluklu hkmdarlar
bulunan seleflerinin snlarn glgede brakacak surette muvaffakiyete nail
oldu. Bu hkmdarn trihi yalnz saltanatnn mazhar olduu kudret ve
Ll'e inci tanesi demektir. Mersdl-Ittl, bu simde Yemen'de bir kariye ve am'da bir
mahalle yazyorsa da, Lle ehrinden bahs etmiyor. (MUtercim).
162 Neri. Cen&bl, varak: 204; Lutfl, MlrtU-Edvar'daA naklen Nuhbe, varak: 121.
163 Cenb, Keykvus'un trbesi zerindeki yazy yle nakleder: Taht- saltanatdan dar bir
mezara inmidir. Hazneleri, kuvveti kalmad. Seyyahatini hayatiyle beraber hatm etmidir. te
herey byle zeval bulur. ehr-i evval 617 (1220) Keyhusrev hakkndaki mersiyenin bidayeti:
Gurubunda tulu kadar lem'a-nisr olan ems-i millet Gys'd-dn'e baknz. Kevkeb-i kavs,
dr- zulmet etmek iin_ona takarrb eyledi. Eyvah! Artk onu gremiyorum. Yldz, p-i
nazarmdan onu itirak eyledi...
Sayfa
57
161
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Sayfa
58
hret itibariyle deil, Osmanl sllesinin onun za-mnmda balam

olduu iin de byk ehemmiyete ayandr. Al'd-dn'in hkmdarlk
tahtna clusu ve Cengiz Hn'n zuhuru srasndadr ki, Osmanl neslinin
birinci defa olarak Mool ftihleri iinden Turul'un pederi (Erturul'un
olacak, Hazrlayan) ve Sultn Osman'n byk pederi Sleyman'n ahsiyle
ortaya km olduu grlr; ondan sonra yarm asr bu devrenin vekay
karklklar arasnda kaybolarak, nihayet ikinci ve son Al'd-dn
zamanlarnda Osmanl hkmetinin essm kurmak ve trihte mevkiini
kazanmak zere, yepyeni bir a ile zuhurlar mahede olunur. leride
Osmanl vekayi srasnda sz kesmee mecbur olmamak iin, Konya
Seluklularnn trihini mmkn olduu kadar muhtasaran nakledelim; bu
trihi son yedi hkmdarn saltanatlar arasnda inkraz trihlerine, yni I.
Al'd-dn'den III. Al'd-dn'e kadar takip edeceiz.
Byk Al'd-dn tahta clis olunca, ilk himmeti Ermenistan hkmdar]
Melik Eref ile uyumak oldu. Mezopotamya hkmdar Melik Kmil
Muhammed'den birka kule (kale olsa gerektir. Hazrlayan) (622/ 1225) ve
ertesi sene -mttefiki Melik Erefin imddiyle malp etmi olduu- Artuk
ailesinden mid Bei Melik Mes'd bin Slih'den birka kale164 zaptetti
(623/1226).
Al'd-dn'in saltanatnn yedinci senesindedir ki, (627/1229), Hrezm
hkmdarlarnn en sonu ve en mehuru olup Cengiz Hn trihinde mhim
bir mevk tutmu' ve Moollar'n istilsna uzun sren kahramanca bir
ecaat ile mukavemet ettikten sonra, sukutu, Hind ve ran devletlerinin de
harb olmalarna yol am bulunan Cell'd-dn aleyhine yedi sene
muharebesi ald.
Osmanllar'm ceddi Sleyman'n, Cell'd-dn'in istilsndan birka sene
nce Ermenistan hududunda grrm olmasna iddialarn dayandran bz
mverrihler, Osmanllar'la Hrezmliler'i165 kartrm olduklarndan, bu
noktada hakikati tyin edebilmek iin -hi olmazsa u blgelerin daha
nceki trihine mteallik arkiyat vesikalarnn msait olduu kadar
vuzuhla- Hrezm'in aslndan malmat vermek lzm gelmitir.
Douda Ceyhun, batda Hazar Denizi, gneyde Horasan, kuzeyde Trkmen
Cenbl. Cenb'ye nazaran- (varak: 205), bu kalelerden birinin sini Hsn- Mansur'dur,
ve bir dierinin El-Kahsn, yahut El-Kahln di. Bu son sim fena yazlm olduundan
mekktr.
165 Dgni, Hunlar'n Trth-i Ensl, s. 332 ve d., ondan naklen, Gbuv bb: 64, s. 310, haiye.
164
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
memleketleri ile hudutlanm olan dar ve uzun araziye Hrezm nm verilir.

Muhtelif cinslerin ihtiltndan terekkp etmi olan sekenesi civarndaki
milletlerden, bsbtn kendilerine mahsus ahlk ve yars trke, yans
farsa bir lisn ile tefrik olunurlar. Balca ehirleri Ceyhun'un bat sahilinde
kin Grgene, dier adyla Crcniyye,166 dou sahilinde bulunan Kt'dr.
Birincisi Hrezm nmyla da yd olunur; ikincisi hlar'n ikametgh merkezi
olmutur. Birok limlerin,167 zellikle allme-i z-itihr Zemaher'nin168
doum yeri olan Zemah-er ehrini de yd edeceiz, ikisi de Berkyaruk ve
Sencer'e sklik etmi osn Kutb*d-dn ve olu Atsiz'dan (mverrih tsiz
suretinde yazyorsada, biz dorusunu yazyoruz. Hazrlayan) beri
Horasan'da alelade bir vali ve dieri istikll sahibi olmutur. Kutb'd-dn,
Seluklu mersndan birinin sakisinin klesi olan Nu-tekin nmndaki
Trk'n olu idi. Atsz'n olu, torunu, torununun olu Al'd-dn k
(Teke)169 kendisine halef oldular. bu Tk, dhilen biraderleri ve oullan
ve haricen Seluklu prensleri ve Kara- Htay hkmdarlar aleyhinde
hesapsz muharebelere girimee mecbur olarak, cmertlii ve ilimlere
muhabbeti derecesinde ecatiyle de hret kazanmtr.
Al'd-dn'in sancaklar ve adrlar zerine bir telmih iareti olmak zere
Hill170 resmettirmi olduunu burada nazar- dikkate vaz'et-mek
ehemmiyetten hl deildir. bu iaret Osmanl milletine mnhasr
Cihn-nm, s. 335. Hrizm'in corafyas iin Ritter*in nefis eserine mracaat. El yazs bir
Mrhond'da Crcniye yerine Cermaniye grlyor ki, phesiz istinsah hatasdr. Bununla
beraber Jernen (Jermanen) ve Jet (Jeten) isimleri Cerrnan ve ete Kumanlar'nn
nmnda muhafaza olunmutur. Bu hususta Mrhond'un Muzaffer hanedan (Mu-zafferler) ve
Timur trihine mracaat. Doye, yahut Do-e (Alman) ismi de Tacik isminde muhafaza
olunmutur, ki Herodot'un Tadikes kelimesinden baka birey deildir. He-rodotfda Tacik
veyahut Tacikler, Sodiniler (Sodlular) Harazamiiler, yni Hrizmler arasndadr.
167 Cihn-nm, s. 336. Bu ulemnn mehurlar: Fkh uslnde byk dirayet sahibi' Kvm'ddn, Aristo mantnn rihi (erhini yapan) Hsm'd-dn; Nsr*d-dn Mutamz, Hce EbulVef, Pehlivan Mahmd, Mevln Keml'd-dn Hseyin ve dierleri.
168 Cihn-nm, s. 345, 346.
169 Dgln, Bu mverrih Ensl cedvelinde Tk, Trih-i Ensal'nde Te-kes yazyor.
(Bugnki ncelemelere gre Tkg dorudur.)
170 Hiiz'n: ekl-i hill her srme mtd hed nian, Az esfer siymek vtt Trk klah
Az esfer siymek v Trk klah j beyti hatrlanmaya sayandr. Siymekden sonraki vav,
Trk (terk) kelimesinden sonraya naklolunursa, Her ay balangcnda grnen hilal ekil, Trk
olan Siyamek'in tacndan ve (Trk hkmdarlarndan) Ju (Jav, Jev, JVnun klahndan haber
verir.> mnas hasl olarak, her kisinin .serpularnda hilal resmedilmi olduu anlalr, ve
sarihlerin bu beyte, vav terk (veya Trk) kelimesinden evvel, ve terk kelimesi torakma
mnasna arapa olmak zere verdikleri garip ve dikkatli mnaya hacet kalmaz. (Mtercim).
Sayfa
59
166
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
zannolunmusa da171 Al'd-dn'den bile ok zaman evvel, ran men-e'li

paralarda grld zere, ems ve kamer (gne ve ay) derecesindeki
iktidarlarna almet olarak, Gne ile beraber Husrev'lerin tacn sslemiti.
Tk'n olu Al'd-dn Muhammed, selefinin birok messese ve
detlerini deitirdi. Mesel Seluklulr'm hkmetinde ondan evvel asker
muzkas be vakit namaz zamanlarnda alnrd; Al'd-dn Muhammed,
oullan iin be defa, kendisi iin yalnz Gne'in douu ve bat
vakitlerinde iki defa alnmasn arzu etti. Yirmi yedi prens ibu muzkada
altun davullar zerine inci ile sslenmi deynekler ile vurarak namelerin
icrasna memur idiler. Bunlar Seluklu hkmdarlarnn ehzadeleri; silh
kuvvetiyle itaate alnm Gr'lu hkmdar-zadeleri; BeJh, Bamyan, Buhara
hkmdarlar ve onlarn evld idi. Bundan baka H-rezm sultn saraynn
btn hizmetleri hkmdarlara, ehzadelere tevcih olunmutu .172
Kuvvetine marur olan Al'd-dn, Otrar ehrinde birka Mool tacirini
idam ettirmekle Cengiz Hn'n hiddetini celbetmiti. Bu vah kavimler
derhal Ceyhun'un iki sahilinde Al'd-dn'in memleketlerini ist-l ederek,
Neeend, Fenket, (Benket olacaktr. Hazrlayan), Hocend, Se-merkand,
Buhara ile byk ve kk Grgenc'i; velhsl173 btn H-rezm'i tarhb
ettiler174.
Muhammed h'n olu Cell 'd-dn Mengbirti -ki en son ve en hretli
Hrezm ahdr- yalnz douda Al'd-dn tarafndan Cengiz Hii zerine
alan muharebede devan ile iktifa etmeyerek, batda dah, Rm (Anadolu)
Seluklularnn en kuvvetlisi olan Al'd-dn Key-kubd aleyhine snama
muharebelerine abucak balad. Al'd-dn'in Ahlat valiliinde bulunan
yeeni ehrin anahtarlarn bir miktar ake mukabilinde muzaffer Hrezmh' teslim etmesi zerine, Seluklu Sultn kendisinin yirmi bin svarisi ve
mttefiki olan Beyn'n-nehreyn (Mezopotamya) ve Ermeniyye hkmdar
Eyybler'den Melik Eref Ms tarafndan gnderilip de o kuvvete iltihak
eden be bin asker ile hinin zerine hcum ederek, slm'n veky
cedvelinin kaydettii en kanl muharebelerden biri olmak zere vukua gelen
Alaim-i Trkiyye, Cenova. 1683; Pa,ulos Pater nmndaki Macar mellifin seridir.
Hunlar'n TArlh-i Ensftll, 1, 14, s. 278.
173 Necend Brhan'da ve Mersdl-IttU'da bulunamad. Fenket hakknda Mersd yle
diyor: Feniked, <Fa>nn feths, Nunun sknu. Kfn fethasyla Nesef kylerinden
biridir. Kafin zammiyle Grgnc, dar'1-mlk- Hftrezm'dir.
Crcniyye
bundan
muarrebdlr. Trkler rgenc derler. Burhan. (Mtercim)
174 Tarlh-i Ensl, keza, s. 278.
171
Sayfa
60
172
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
byk arpmada yeenini tam bir hezimete uratt (627/1229). Erzincan

yaknlarnda Yass-emen (metinde yanl olarak Nisi-emen yazldr,
dzelttik. Ha.) nm mahalde cereyan eden bu harbden drt sene sonra
(631/1233) Ahlat, Al'd-dn'in yeeni olan prensin iktidarnn penesine
dt175.
O vakit Al'd-dn'in aleyhine Msr Sultn Melik Kml'in riyasetinde
onyedi hkmdardan mrekkep bir ittifak hey'eti teekkl ettti. Mttefik
askerleri, Rm (Anadolu) kt'asn Suriye'den ayran Gk-sun'un (eski ad
Kalikadnus) iki tarafnda durdular. Hama Emri Melik Muzaffer, Harput'u
zaptetmek zere ikibin beyz svari ile Frat'n te tarafna gnderildi.
Melik Muzaffer bu ehirde Al'd-dn'in muhasarasna urayarak, teslim
olmak mecburiyetinde kald; Al'd-dn ise hasmn erefiyle mtensip bir
hl'at giydirdikten sonra iade etmek li-cenablmda bulundu.
Ertesi sene Msr hkmdarlar ittifak hey'eti bozulmu olduundan, Al'ddn, Harran, Ruha, Erzincan, emikezek ile eski Sd ehrini ele geirdi ve bu
ehrin yaknnda bugn onun ismiyle yd edilen Aliye ehrini ve Erzincan
yaknlarnda Kubdiye'yi in ettirdi176.
Al'd-dn, hkmranlk diresine giren dokuz beldeyi -ki Sivas, Amasya,
Anamur177, Konya178 bunlardandr- camiler, tekkeler, medreselerle ssledii
gibi, ikametgh olan Konya'nn etrafna yksek duvarlar yaptrmtr. Bu
muhtelif ehirleri husus bir tlsmn himyesi altna koymak arzusuyla pederi Bah'd-dn ile birlikte Bu-hra'dan gelip de Rm (Anadolu)'da
mesken tutan ve bundan dolay Rm unvanyla anlmakta olup o asrn en
byk tasavvuf iri bulunan- Mevlna Cell'd-din'den kendisi iin bir
kitabe179 istedi180. Efendimiz, yn
Muhibbimiz
demek olan
Mevln, hl Osmanl memleketlerinde mevcut ve en muteber bir
tarikat olan Mevlevi Dervileri tarikatnn kurucusudur. Tarikatn merkezi ve
Cen&b, varak: 205; Lftif, s. 528, Nuhbe, varak: 121.
Cihan-nm, B. 611; Nhbet't-Tevrh, varak: 122.
177 Nuhbe, varak: 122; Cihn-nm, s. 626. Bufor'un Karara nf sinde, s. 169.
178 Cenab, s. 206. Al''d-dn Keykubd, kurduu iki ehri kendi ismi ve mahlasyla
adlandrmtr: Biri Aiye (Konya vilyetinde) (bugn Antalya iline bal) Alanya ilesi) ve dierleri Kubdiye (Erzincan taraflarnda).
179 Cenb, s. 206 da kitabeyi naklediyor: Duvarlar dalgalara ve atlarn savletine kar bir
seddir; lkin frtnal bir gece esnasnda bize hcum eden musibet ve felkete kar deil.
180 Cell'd-dn-i Rmi hakknda
Belgat-i
rnlyye Trhi'ne mracaat. (Franszcann
Talisman kelimesinin ayniyle tercmesi yazlmsa da, slm'da tlsm itikad olmadndan,
Seluklu hkmdarnn arzusu, metindeki kitabe (inscripon) kelimesinin de gsterdii gibi,
te'srli bir dua' dan ibaret olmaldr. Mtercim).
175
Sayfa
61
176
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
balca emlki Konya'dadr. Birinci reisi, pederi ve oluyla birlikte lem-i

Kuds'n ve Marif-i Sfiyyenin Sultn unvn- iftiharn alm olan
Cell'd-dn ile-i mukaddesesinin trbeleri de Konya ehrindedir. Bah'ddn Sul-^n'l-Ulem, olu Cell'd-dn Emri Sultn, veyahut Mevln
Hnkr (yni imparator), torunu Sultn Veled (veled, oul demektir)
isimleriyle yd olunurlar.181
Cengizli kabilelerinin Ceyhun'un te tarafn ve bu tarafn istilsnda ulem
ktphanelerinin ve medreselerinin henz ttmekte olan enkaz arasndan
kendilerini kurtararak, Asya'nn bat nihayetlerinde ve Keykubd'n yannda
-artk Hrezm ahnn te'min edememekte olduu- bir ilticgh aramaa
gelmi idiler. Fars edebiyat dah ite Ceyhun kenarlarndan Adalar denizi
sahillerine hicret eylemitir; nasl ki iki asr sonra Yunan edebiyat Boaziin
sahillerinden Tiber ve Arno nehirleri kenarna gelerek, orada yerlemitir182,
Halfe Nsir'd-dn'llh, asrnn en mtebahhir fakhi olan ehb'd-dn
Shreverd'yi sefir sfatyla Keykubd'a gnderdi ve Al'd-dn'e zam'sSeltn (Sultanlarn Kn By) unvannn verildiini bildiren bir bert
Shreverd'ye tevden yollad. Be bin svari, btn eyhler ve limler
Halfe'nin elisini istikble ktlar. ebb'd-dn gerek ilimlere
muhabbetinden,- gerek hakknda gsterilen hrmetkrlk eserlerine
teekkr olmak zere, eyh Nec-m'd-dn'in Sultn Al'd-dn'e armaan
etmi olduu mehur bir eseri183 tashih etti.
Bu hkmdar, ulemy himayesinden ve kendisinin ilim ile itiglinden
dolay ilim adamlarnn hrmetini kazanmt. Gndz ve gecelerini ei
ksma ayrmt: Gndzn bir ksmn hkmet ilerine; ikincisini ulem ve
meyh ile sohbet etmee; ncsn trih mtalasna hasr ederdi.
Gecenin de yalnz bir ksmn uykuya sarf ederek, te ikisini ibdete ve
Bu mutasavvftan mada Al''d-dn zamannn ulem ve eyhlerinin mehurlar u
ztlardr: ems'd-dn Tebriz k mderris ve Cell'd-dn'in hocas olup, Mevln-y Rm
dvnn (Mesnev'sini) onun nmna tanzim etmitir. Mif-th'1-Gib isminde bir byk eserin
sahibi Sadr'd-dn Ko-nev, Burhn*d-dn Muhammed Tebriz, Fz- Urmev n-myla ma'rf
Urmiyeli Hsm'd-dn. (drs, Cenb).
182 lim ve san'at erbabnn Cengiz zamannda Asya'dan hicretleriyle istanbul'un fethinde bir
ksm ahlisinin talya'ya gitmesi birbirine benzemez. Asya'da hatt bir milyon ahlisi olan
ehirlerde ta ta zerinde kalmad. Badad'n btn ktphaneleri mevcudat nehre atld,
veyahut odun yerine hamamlarda yakld. Bu suretle oralarda marif erbab iin barnmak
kaabil olmad gibi, ilimler bsbtn mahvedildi, istanbul'da ise Bizansllar'm byk bir ksm
hl-i refah ve rahatlarnda kalm, ve istanbul Yunan ilim ve edebiyatnn en byk merkezi
olmakta devam etmitir. Mtercim.
183 Bu eser Mlrsd'l-lbd'dr. tdris, s. 20.
Sayfa
62
181
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
ahlk kitaplar okumaa tahsis eylerdi.184 Ftih sfatyla Sultan Mahmud-

aznev'yi ve bir hkmdar sfatyla Vamgr'in olu mehur Kaabus'u
numne'i imtisal olarak kabul etmiti.185 Kendi ahsnda her ikisinin
vasflarn toplamaa muvaffak olmutur. limler ve san'atlara
muhabbetinin delili olmak zere in ettirdii yce eserlerden baka,
hkmetinin bykl ve genilii, ailesinden hibir hkmdarn onun
derecesine vsl olamadn isbt etmektedir.186
On yedi sene Rm Seluklularnn en sevgili ve en bahtiyar hkmdar
olduktan sonra, Erzurum yaknlarnda biri eyledii Kubdiye saraynda
kendi olu tarafndan zehirlenerek, irtihl eyledi (635/1237)187.
Bu oul, Gys'd-dn Keyhusrev-i Sn idi. Geri hkmetinin ilk
senelerinde intizamsz zevklerine haUl verecek, ve ihtiraslarnn azgnlna
mni olacak bir hdise olmam, ve cinayetinin cezasn nmlar Husrev'ler,
Halfeler trihlerini lekelemekte olan peder kaatilleri gibi az bir zaman
iinde grmemi ise de188, yine onlarn cezasndan daha haiif ve daha
sr'atli olmamtr. Saltanat tahtna clusunu mteakip bir ifte dn
yapt: Hemiresini Haleb Emri Melik Azz'e vererek, kendisi de -Keyhusrev
nmn minberlerde yd ettirmek olan- bu hkmdarn kzn ald.
Melik Azz tarafndan dmd hakknda gsterilen ta'zmt, Gys'd-dn'in
yeni zevcesi hakknda muhabbet ve hrmeti celbetemedi. Bu refikasna
gayet lkaydne muamele gstererek, Grcistan hkmdarnn kz olan
ikinci zevcesine akn hasretti. Bunun o kadar byleyici bir tesiri olmutu
ki, paralar zerine hkettirmek suretiyle ismini idme etmek arzusunda
bulunurdu. Lkin slm'n essa mteallik kaidelerini alenen boveren bu
tasavvura memleketin ekbirleri muhalefet ettiklerinden, Keyhusrev fikrini
ifde edebilecek bir iaret buldu: Arslan, hkmdar olan sultnn, Gne
drs, Cenb ile Nuhbet't-Tevrh bu ahvli Al'd-dn'in srda olup yanndan bir an
ayrlmam olan Emr Karatay*-dan naklen hikye ederler.
185 Cenb ve drs Al'd-dn'in okuduu kitaplardan ikisini haber veriyorlar ki, biri tmm-
Gazl'nin Kimy-y Saadet'i (ahlka dir farsa eseri) ve dieri mehur vezr Nizm'l-mlk'n
Siyer'I-Mlkudur.
186 O vakit Rm (Anadolu) Seluklu hkmeti Konya, Aksaray, Kayseri ehirlerini, btn
Karaman havalisini, Aydn, Saru-han, Mentee, Hamd, Germiyan, Gerede, Kastamonu eyletlerini, Ankara, Malatya, Mara, Elbistan, Tokat, Amasya, Niksar, Erzincan, Samsun beldelerini,
yni arken hududu Erme-niyye ve ksmen Suriye olmak zere btn Kk Asya'y iine
alyordu.
187 Cenb, varak: 207; Lr, s. 529; Nuhbe, varak: 122.
188 Husrev-i Pervz'in kaatili rveyh, Mtevekkilin olu ve kaatlli Mustan-sr, her ikisi de drder
ay saltanattan sonra k&tlolunmulardr.
Sayfa
63
184
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
onun zevcesi olan sultnn timsli olduu cihetle meskukta -arslan'n ba

stne bitiik bulunmak zere- gne kursu hkettirdi. O surette ki gne
arslan'dan ziyde gze arpmakta, ve klaryla arslan'j aydnlatyor
zannolunmakta idi. Eski gne ve arslan hiyeroglifinin taklidi demek olan bu
ireskkt zamanmza kadar muhafaza olunmutur. Yine o iareti tayan
eski rn madalyalanyla imdiki ran r- Hrd nian arasnda bir mevk
tutmakta ve ortaa yadigr olan bu almet, ark'n eski ve yeni iaretlerini
birletirmektedir189.
Gys'd-dn'in saltanat birinci defa olarak, kudsiyyet perdesi altnda halk
ayaklandrmaa muvaffak olan Baba lyas nmnda birinin emrine tbi
dervilerin ayaklanmalaryla sarslmtr. s frkas Sultnn askeri
tarafndan perian edilerek, tlyas Baba, su orta olan shk ile bjber ele
geirildi. Lkin malp, galibin fikrini o dereceye kadar b^-yleyebildi ki,
Mevln Cell'd-dn ile beraberindeki takva sahibi Mevlevi eyhleri
Sultn'n sarayndan ekildiler.
Gys'd-dn Keyhusrev'in hkmdarlnn yedinci senesi, Moollar Kk
Asya'y istil ettiler (641/1243). Sultn, bunlarn karsna karak, Erzincan
civarnda hasmna yetiti. Lkin askeri birdenbire bir korkuya kaplarak firar
etti. Moollar Ahlat ve Diyrbekir'e (mid) hkim oldular. Keyhusrev bir
kaleye snarak, oradan Mool hnna itaatini iln etti. Kk Asya Seluklu
Hkmeti'nin istiklli ite bu ekilde sona ermi oldu. Peder kaatili zerine
ayaklanan emirler -ki Gys'd-dr'i o cinayetinden baka, devlete hyanet
thmetiyle de sulamaktaydlar- kendisini bomak suretiyle (657/1258),
saltanat tahtna oullar Rkn'd-dn Kl Arslan ile zz'd-dn Keykvus'un
ikisini birden oturttular190.
Bu iki ehzade, Badad'm zaptndan sonra, Cengiz sllesinden Men-g'nun
biraderi ve kaaim-i makam Hug'nun nezdine gittiler; Hlg bunlar bir
mddet nezdinde tutmakla, kklkleri sebebiyle veziri Sleyman
Pervne'yi vas tyin ettikten sonra, memleketlerine iade etti191'. ki birader
arasnda anlamazlk zuhuru gecikmedi. Rkn'd-dn saltanat kudretini elde
Sayfa
64
189
Cenbi, varak: 207; Bgini, (De Gugnes), Hnnlar'in Tarh-i Ensli, s. 207; Ozley (?), resim:
27.
Cenb, varak: 207.
LarI ve Neri, yalnz ikisi birlikte hkmet eden zz*d-dn Keykvus ile Rkn'd-dn
Kl Arslan'dan bahsederek, bz meskkatda hkmdar resmi bulunmu olmasndan
stidlal olunduuna
gre, Al'd-din Keykubad'n, dahi sattanaja itirak ettiine dir birey
yakmyorlar.
190
191
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
etmee muvaffak olarak, zz'd-dn Aliye tar-kyla Kostantiniyye'ye firar

etti (653/1255).192 Lkin Bizans mparatoru Yani Laskari, Frenklerin elinden
kurtarm olduu payitahtnda bile kendisini tam bir emniyet iinde
addetmiyordu; nk Hlg, Badad fethinden sonra193, Kk Asya'y
zaptetmiti. Bundan dolay, mparator, bir resm mlakatta Seluklu
mltecinin Kostantiniyye'den uzaklatrlmasn arzu ettiren sebepleri
kendisine sralad194.
Bedbaht prens, Laskaris'e halef jlan Misel Paleolog nezdinde dah daha
fazla hsn-i kabule mazhar olamad. Misel, bir mddet nce kzj prenses
Mari'y Hlg'ya vaad etmi olduu halde, biraderi Abaka Hn'a
vermiti195. Bir hristiyan valideden domu olan zz'd-dn her fr* satta
kendisini Hristiyanla mtemayil gstererek, hatt Bizans mverrihi
Pahimares bile onu Hristiyan sanm, zz'd-dn Patrk*den ald196 kk
azz resimlerine, eski din eser paralarna arz- ta'zm etmekte bulunmusa
da, bunlarn hibirinden fayda olamad. Moollarn korkusu mparator'un
yarm Hristiyan olmu bir Trk'e sahip ktn gstermesi vcibesine stn
geldi. zz'd-dn, ailesiyle beraber Aynoz kalesine hapsedildi. Bizans
tahtna197 kabilmek iin kumandam Bahadr Ali ve rikbdar Ouzlu Be ile
birlikte bir fesat tertip etmi olduu doru ise, misal vazifelerine
yakmayan bu hal, Misel Paleologos'un onun hakkndaki muamelesini
haketmi olduunu gsterir. Lkin Seluklu tarihileri tarafndan
naklonunan bu vak'a, Bizans tarihilerinin hibirinde grlmyor.
Rikbdar'm kzgn sirke ile gz karlm, kumnn-dan idam edilmi, zz'ddn iddetle gz altna alnmtr.
zz'd-dn uzun bir mahbusluktan sonra, Tin'in (Cuci'nin olacak) olu ve
Cengiz Hn'n torunu olup Kpak ve Krm hnlarnn resi bulunan Berke
Cenb, s. 207 Lutf ve Muhbet't-Tevrih. Deguignes. Seluklu hkmetinin iki karde

arasnda muhtelif taksimleri hakknda ark melliflerinden daha dikkatli tafsilt veriyor ve E:;
.."'-Ferec ile Bizansllar'a istinaden iki birader saltanat tahtna .,>den gemeyip, zz'd-dn
Keykvus'un kardei Rk-n'd-dm Kl Arslan'dan evvel saltanatta bulunduunu isbt ediyor.
(Deguignes, Hunlar'n Trh-i Ummsi, kitap: 11, s. 67-72).
193 Badadi Moollar'n zapt 1258 (h. 657); Konstantiniyye'yi Rumlar'n zapt 1261 (H. 660)
sen esindedir.
194 Pahimares, 1, 7, varak: 22.
195 Pahimares'dekl (1, 3, 24, 25) Apaga ve Apaas, Abaka Hn'dan baka bir isim olmad
gibi, Ruhrativis Bkn'd-dln, Yafatlivis> Gy-s'd-dln'dir.
196 Pahimares, Evholplyajj
197 Cenibl, Lutfl, Nuhbe.
Sayfa
65
192
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Hn198 marifetiyle hals oldu. Tatar Resi, iddetli Ur k sayesinde Tuna'y

buz zerinden geerek, istanbul surlarna kadar geldi, ve Aynoz'dan firara
muvaffak olan Seluk prensini alarak, Krm'a gtrd. Saltuk Dede
maiyyetiyle gelerek, Karadeniz'in bat sahillerinde Dobruca Tataristan'nda
yerlemi olan Trk muhacirleri de Berke Hn'n arkasndan gittiler.
Berke Hn, memleketine avdetinde kzm zz'd-dn'le evlendirdi ve Sulcad
ve Sudak nahiyelerini malikne olarak it eyledi. zz'd-dn fi-rn esnasnda
birinci zevcesini Karaferye199'de mparator'un hkm altnda brakmt.
Orada (valide mnsna veyahut zel isim olarak Ana olmak zere) Ana
Kaps isminde bir kap hl grlmektedir. Bu prenses ehir kapsnn pek
yaknnda bulunan kale iinde zevcinin ve* fatjnb dir ald yalan haber
zerine, kendisini kalenin yukarsndan atp telef oldu (667/1269). 200 zz'ddn'in validesi nezdinde kalm olan olu tanassur ederek, Kostantin adn
ald201.
Bu srada Konya hkmdar ve zz'd-dn'in biraderi Rkn'd-dn Kl
Arslan, Abaka Hn'r emri zerine bakumandan Pervane tarafndan
bouldu ve yerine drt yandaki olu III. Gys'd-dn Keyhusrev getirildi.
Rkn'd-dn'in zevcesi tekrar evlendi. Gys'd-dn'in pek kk olmasndan
dolay vey babas hkmet ilerini on sene idare etti O kadar hakkaniyetli
ve akllca idare etti ki, Moollar kendisine meyil gsterdiler. Ancak Msr
Sultn ve Baybars Bundukdr'nin olu Kala-vnn tarafndan malbiyete
uramas zerine, Abaka Hn bu ztn -Elbistan ve Kayseriyye'de nm
minberlerde okunmakta olan- hasmyla gizlice mnsebetlerde bulunduu
phesine dt. O phe zerine derhal idam olunarak (675/1276) vefat
Seluklu Devleti'nde iddetli karklklarn ortaya kmasna yolamtr202.
Karaman silsilesinin kurucusu Karaman-olu Mehmed Be -ki ayniyle
Osmanllar'n zuhuru zamannda Seluklu Devleti enkaz arasm-dar karak
iki asr Osmanllar'n muhataral rakibi olmutur- alelade br sefili tzz'ddn'in Krm'da Bahesaray ehrinde vefat eden olu olmak zere ortaya
tsmi Berkay iken, mslman olmas zerine Berke (Bereke; Bereket) olmutur.
(Mtercim).
199 Lutf, Pahimares Karalerye Aynoz yaknlarnda Bruya der. Hac Kal-fa'nm Rum-Hi'sLne
mrasa&t, s. 86. Maner, s. 516, (Bu Aynoz yaknlarn200 zz'd-dn 667/1268'de vefat etti. Olu Mes'd, pederinin vefatndan sonra, Kastamonu
tarikiyle Kostantiniyye'ye gitti. Posinus, Pahimares trihinin sonuna ilve ettii takvimde
(kronoloji'de) bu vak'anm trihinde yirmi sene hat eder.
201 Lutf ve Fahimares.
202 Cenb, varak: 207; Neri.
Sayfa
66
198
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Lutfi. (Bu fde ekil siykat yazsnda, bozuk bir farsa olarak, kullanlm bulunan yaz
usldr, ki 1255'den sonra terk olunmutur. (Mtercim.)
204 El-Mugabr, El-Maribden benzetilmekle, her ne kadar Pahimares bunlar (5, 21)
203
Sayfa
67
koyarak, hkmeti de payitaht da onun nmna zapt eyledi. Karaman

ailesinin hkmeti ve balca reisleri hakknda bu trihin baka bir yerinde
daha ziyde tafsilt vermek frsatna nail olacaz; burada yalnz unu beyn
edelim, ki saltanat tahtnda vki olan u deiiklik srasnda. Karaman-olu
Mehmed Be, vergi defterlerinin kayd usulnce mhim tadilt yapt. O
vakte kadar bu defterler btn Seluklu Devletinde farsa olmak zere
tutuluyordu; Karaman-olu (Mellif Karaman Mehmed Be eklinde
kaydetmektedir. Hazrlayan) farsa -kark bir surette- trkeyi de meze
eyledi. ki lisann kelimrle-rini intizamdan mahrum ve fakat kaidelere tbi
olmak zere birbirine kantirmaktan ibaret bulunan u usl Osmanl
kaytlarnda bugn kullanlmaktadr203.
daki mahal Selanik vilyetindeki Ferye deildir; Edirne vilyetindeki Fe-reclk
olacaktr.
zz'd-dn'in olu nmna zuhur eden ahsn hkmetinden ettii Gys'ddn zz'd-dn'in hakikaten olu bulunan Mes'd, Abdi Han'dan yardm
istediklerinden, Abatta Hn, hkmeti gaspeden Tr ile Karaman-olu'nun
zerine olu Ouz Hn ile veziri Fahr'd-dn Al h' gnderdi. Bunlar gsb
tard ve Mehmed ile biraderlerini idam e tiler. Ondan sonra Mool Hn,
Seluklu Devleti'ni iki yeen arasnd taksim ederek, bat taraflarn Konya ile
birlikte Keyhusrev'e, doru ti raflarm Erzincan, Sivas, Malatya ile birlikte
Mes'd'a verdi. Abaka H^n m halefi Argun Han, dman olan Krm
Tatarlar ile gizli mnsebe lerde bulunduunu zannederek kendisinden
phelendii Gys'd-d Keyhusrev'i idam etti (682/1283).
u suretle zz'd-dn'in olu Mes'd -zahiren mterakk ve faks
paralanarak s valilerin ve hrsl yeni yetmelerin elinde kalm- bi devletin
ismen sahibi bulunmu oluyordu. Pederinin vefatndan sonr memleketine
dnerken, Kastamonu'dan geerek, orada bir mddet Umu Be'le
harbetmi bulunduu gibi, nce zevce ve kermesini rehin olara mparator
Andronikos nezdinde brakm olduu cihetle, Kostantiniyye1 ye de
uramt. Zevcesi iade olundu; fakat mparator, kz Turkopullar in resi
shak'a v'd etmi olduundan, onu alkoydu. shak, Mes'd'u: kzyla
evlendirilmesine mukabil, mparator'uh dman olan Elmuabai lar'dan
(El-Marbler)204 ayrlmaa muvafakat ediyordu; faka Mes'd'un kardei
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Sayfa
68
olup Kostantiniyye'de Kostantin nmyla vaftiz edil mi olan prensin

Andronikos tarafndan sultn olmak zere iln edilme sini istiyordu. Her ne
kadar Konya Sultn zayf ise de, mparator dahi zayf olduundan, shak'm
arzusunu yerine getiremedi. Elmuabarlai yahut Katalanlar Turkopullar
reisinin hyanetini kefetmi olduklarn dan, Asya'ya mteveccihen gemiye
binecei srada onu ve kaynpederi nin kardei olan Melik Kostantin'i idam
ettiler.205
shak'n ve mparator'un yardmlaryla Konya hkmetini zaptetmel
midinde bulunan Kostantin'den ve tc hayaliyle dopdolu olan Mes'd dan
baka zz'd-din'in Fermurz nmnda bir olu daha vard. Bunur olu
Al'd-dn -uzun ve zillet iinde srd haytn manev tesirler on be
sene saltanattan sonra (697/1297), kendisini kara topraa gtrm olanMes'd'a halef oldu. bu III. Al'd-dn, Selouklular'm sor hkmdar
olmutur. Karaman206, Germiyan207, Mentee208 be-leri gibi Trkmen
emirleri ile Osman Be Al'd-dn'i kendilerine mil ve metb tanmakta
olmalaryla beraber, o zamandan beri kendi nma-nyla anlan mntkalarn
hkmetlerine yaylm iseler de, I. Al'd-dn'-in parlak azametinden hafif
bir n III. Al'd-dn'in hkmranlk gnlerini aydnlatt grlmektedir.
III. Al'd-dn, kendisine isyan eden Trkmenlere Osman Be'in yardmyla
olduka galebe ettii gibi, Mool Hkmdar Gzn Hn ile muharebesinde
bir dereceye kadar zafere nail olmusa da, Gzn tuzaa drerek onu
idam etti. Seluklu Hkmeti bununla snp gitmitir (707/ 1307).
Gaddar ve hunhar bir ehzade olan olu Gys'd-dn pederinden birka
gn sonra Moollar elinde ldrld209.
Arablar'dan deil, Avarlar'n neslinden indiriyorsa da, onun ifdesinden de bahseden Gibbons'n (bb; 62, haiye) yazd vehile, bu kavmin aslnn Arab olduunu zannetmesinde hakk
vardr.
205 Lutf, Ner, Cenab, Pahimres, 1,7,15.22.
Pahimares, 7, 29. Deguignes, Hunlar'n Trih-i Ummsi, kitap: 11, s. 75. Nianlsnn
Keykvus'un kz olduunu yazmakla hat eder; bil'akis, Pahimares, kitap: 12, s. 22'de, z-z*ddn'in (Keykvus) olu Melik'in (Mes'd) kz, yni Iz-zu'd-dn'in torunu olduunu tasrh ediyor;
zten Kostantin, kzn amcas olduunu da yazyor; eer kz zz'd-dn'in olsayd, Kostantin
onun kardei olmak lzm gelirdi.
206 Karamanllarn,
Seluklu saltanat esnasndaki muharebelerinden leride lafsilen
bahsedecei.
207 Bzansllar'n Alikiri Karamanan dedikleri Ali Ir Germlyan'm Ertu-rul ile
evvelce
mnazaalar olmutu.
208 Dgini .(De Guignes), Hunlar'm Tarihi, 1. 11. s. 72.
209 Ravzat'lÊbrr, Cenb
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Mes'd'un olu ve Gys'd-dn'in yeeni Gz elebi, yarm asr Kastamonu

ve Sinop hkmetini muhafaza etmi, ve trihte yalnz Cene-vizler ve
Bizansllar aleyhine haydutluk suretindeki deniz muharebeleriy-le maruf
bulunmutur.210
Seluklu Devleti'nin Paralanmas
drs ve l. Dgini Gz eleb'den ve H. Al'd-dn'den bahsetmez. Ona, re Mes'd

(708/1308) tarifline kadar hkmet etmitir.
211 Temata Kostantin Porfirocenata; Gibin, 1, 53, s. 469, .haiye: 40.
210
Sayfa
69
Konya Seluklu Devleti'nin yklmasn icp ettiren ran Mool Devleti de

sonuna yaklayordu. Mool hkmdarlar, yktklar memleketlerin
idaresinde iktidarsz olduklarndan, bu memleketleri birka Trkmen aireti
reislerinin ellerine brakm idiler. Sukutundan yz ondokuz sene nce ve
en geni bulunduu bir zamanda, II. Kl Arslan tarafndan on oluna taksim
edilmi olan Seluklu Devleti, III. Al'd-dn'in vefatnda ikinci defa' olarak
birbirinden mstakil on paraya ayrld; lkin en kuvvetli hanedan
tarafndan adm adm raptedilerek, yz elli sene sonra yalnz bir hkmet
altnda birlemi, ve bugn geni Osmanl memleketlerinin bir eyletinden
(eski Osmanl tekiltnda Anadolu Belerbeli)1 ibaret bulunmutur.
Kuzeyde Karadeniz, gneyde Akdeniz ( douda Kzlrmak (eski Halis) ve
Toros Dalan'nm bir silsilesiyle evrili olan Anadolu, yahut Kk Asya,
yklan Seluklu hkmeti enkazndan kan on beliin btn arazsini iine
ahr. Bu beler -skender'in vefatndan sonra Avrupa ve Asya'da onun
hkmetinin enkazn aralarnda taksim etmi olan hkmdarlar gibi- ark
mverrihleri tarafndan millet hkmdarlar (mlk- tavif) olarak isimi
endirilmektedir. Bu muhtelif memleketler, aslnda sekenesi olan halkn
ismini alm olduklar halde, Ortaa iinde Bizans imparatorlar idaresinde
iken muhafz olarak bulundurulan alaylarn nmlaryla yd olunmaa
baladlar211. Bunlar, Seluklu Devleti'nin tahribinden sonra beyn ettiimiz
on hkmdarn adyla anlrlar.
Burada ne Bizansllarn, ne de eski Asya'nn trihini deil, Osmn-llar'm
trihini yazyoruz; binenaleyh bu memleketlere bz Yunan tarihileri ve
bilhassa Strabon, Kostantin Porfirocenet, yahut Diyonisyus Periketes
tarafndan verilen isimleri deil, Osmanl devletinin kuruluundan beri,
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
imdiki corafyann tahss ettii nmlar kullanacaz; u kadar ki, mevkii

daha iyi tyin iin, bazan -Seluklu hkmetine vris olan belerin
memleketlerini sayarken yapacamz gibi- eski isimleri de gstereceiz.
Bizans mparatorlar o vakit Asya'da yalnz Kostantiniyye (istanbul) ufkunda
kin arazye, yni Kei Da'nda nihayet bulan mahallere mlik idiler; bu
dan te tarafnda, sahil boyunca, aadaki sra zere, yeni kk
Trkmen hkmetleri bulunuyordu.
Karesi Mzde hkmet ediyordu. Saruhan ve Aydn Lidi, nm- dierle
Meonbde; Mentee Karide; Teke Lisi Pamfilide hkim idiler.
Pamfili'nin kuzeyinde ve ieride Hamd Pizidi ve zuri zerlerine kadar
istil diresini geniletmi idi. Hamd memleketinin kuzeyinde Likaoni
Karaman'a tbi di. Karaman, evvel Lrende'yi hkmet merkezi yaparak,
daha sonra Seluklu Devleti'nin payitaht olan Konya'ya nakletmitir. Bu
geni araznin kuzeydousunda Germiyan Kuzey Frikya bulunuyordu.
Yalnz bu memleket prensinin ismiyle anlmayp, Ktahya ehri212 (eski
Kutium) yaknlarnda bulunan eski payitahtnn213 ismini muhafaza etmitir.
Kei Dalar eteklerine kadar Ga-loti ve Bitini ilk Osmanl
pdihlarna ait olarak, bu suretle onlar Bizans hkmeti elindeki araziyi
evrelemi bulunmakta, ve k ehirlerde, yaz dalarda geirmekte idiler.
Bu pdihlarn memleketlerinin kuzeydousunda ve Bitini mntkasnn
dousuna doru, Ereli'den Sinop'a kadar Kastamonu Paflagonya
sahillerinde daha yarm asr Seluklu ailesinin son prensi olan Gazi elebi
hkm srmtr. Ondan sonra, ve hatt onun haytnda her ikisi de Kzl
Ahmedl diye anlan Umur Be ve s-fendiyr, eski kavimlerden Henet,
Kukun, Mariandinblerin memleketlerini zaptettiler.214
Remel, Tasvlr-i Esfar- Keyhusrev.
Forum eramorum Renel, 3. 26, 2S, 31.
214 drs, Neri, Sa'd'd-dn, Solak-zde, l, Lutf, Nuhbet't-Te-vrih, Hezrfen, Seluklu Devleti
enkaz zerine kurulan kk Trkmen hkmetlerini az ok shhatle sayyorlar. Bunlardan
yalnz Hezrfen bizce tammiyle itimde yn deildir; nk zmir Be*i Aydn'dan baka bir
de zmir-olu haber veriyor. Ramazan-oullan ve Zlkadriyye'yi de To-ros'un bu tarafndaki
ailelerin meymnda zikrediyor; bu ise hatdr, zra bunlarn yetmi sene sonra (780/1378)
Adana ve Mara'da teesss eyledikleri muhakkaktr. (Hac Kalfa, Takvm't-Tevrh).
Burhn'd-dn-oullar da hkmetlerini Kzlrmak'n bile te tarafnda Kapadokya'da te'ss
etmilerdir. Bizans mverrihlerinden Pahimares, Nikefor Grego-ras, Halkondilas, Dukas,
Frnzes, bu eyletlerin taksimini, gayet naks olarak, isimlerin tahririyle zikrediyorlar. Bununla
beraber Atini kelimesinde Aydn, Mantaciide Mentee, Karamanus Alikiriusda Ali r
Germiyan, Sarhanisde Sa-ruhan, Karasisde Karesi, Amoriyunda Umur Be, Atmanda
Osman ve bu suretle dierleri tannmaktadr.
212
Sayfa
70
213
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Orta Asya'nn on hkmdarna it olan u cedvel, ne kadar zetlenmi

olursa olsun, Osmanl Devleti'nin mukadderatnn mufassal trihinde
okuyucunun, elinde atlas, bizi takip edebilmesine kifayet eder.215
KNC KTAP
OSMANLI HANEDANININ BALANGICI VE BU HANEDANIN BRNC
PADAHI SULTN OSMAN'IN SALTANATI.
Birinci Kitap'da Trk neslinin tarih sahnesine kt beikten ksaca
bahsettik. sminin asln, airetlerinin taksimatn, bu muhtelif airetlerin
ubelerini,- Dou'dan Bat'ya hicretini yazdk; nihayet Ceyhun kenarlarndan
Akdeniz sahillerine kadar uzanan Trkmen ve Seluklu devletlerini de
bildirdik. Gerek zamann vt- meknn uzaklyla, kat' vesikalarn
eksikliinden, gerek ibu Osmanl vekayinin medhlini sr'atli bir ekilde
gemeyi gerekli grdmzden dolay, zarur olarak ortaya kan
mphemlikler bzan ifdemize te'sir etmitir. Ancak Osmanl trihi bir kere
an'ane zulmetlerinden kurtulup da btn vak'alarn Osmanl hanedan
nmna tutarllk kazand zamana gelince, daha ziyde vuzuh ve irtibat
kazanacaktr.
Osmanl Devleti mild trihin onnc ve hicr tarihin sekizinci asrndan
balar.216 Lkin kurucusu olan Sultn Osman'n ecdadnn trihi hemen bir
asr nce, Osman'n byk babas Sleyman ile ve Cengiz Hn'n ftuhat
esnasnda Dou'dan Bat'ya ynelen Sleyman airetinin hicreti
zamanndan balar.
Moollar'n tuyanna bir sed tekil eden Hrezm hkmeti, Asya'-feti
olan Cengiz tarafndan zr- zeber edildii vakit Ouz airetlerinin217 en
mehurlarndan olan Kay ailesi neslinden Kaya Alp'in olu Sleyman h,
airetiyle beraber Horasan'n. Mahan ehri yaknlarnda sakin olduu
Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall), Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat:
1/58-59.
216 Hecere ve hicret arapa kelimesi bir yerden ekilmek, bir yerden bir yere nakl-i hne
etmek manasnadr. Bunun l t ince mukabili Discessio ve Rccessiodur. Yoksa hemen btn
Avrupa lisanlarnda tercme olunduu gibi, firar mnsna olan Fuite deildir. Binenaleyh
mverrihler, hakaret mnsn tadn grdkleri Fuite lfz yerine, he-cere, hicret;
eire kelimesini kullanmay tercih etmelidirler.
217 Ouz ismi yalnz Da-Hn'dan zuhur eden ubeye deil, btn Trk cinsine, yni an'aneye
gre alt hnn pederi olan Ouz'un, btn torunlarna verilir. (Franszca'nn mtercimi).
Sayfa
71
215
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
mahalli terk. etti. Elli bin kii ile Ermenistan'a doru ynelerek, Erzincan ve
Ahlat yaknlarnda yerleti218 (621/1224). Yedi sene sonra Cengiz Hn' vefat
etmi, ve Hrezm-ah, Konya Seluklular'nn en tehlikelisi olan Al'd-din'e
malp olarak, ortadan kaybolmu olduundan, Sleyman'n aireti Frat
mecrasn takip ve Haleb zerine tevecch ederek ana vatann yolunu
tuttu. Ca'ber219 kalesi yaknlarna vardkarnda Sleyman nehri, kabilesi
halknn nnde olarak, gemek isterken, atyla beraber sahilin bir yksek
yerinden dalgalar arasna derek220 vefat eyledi221. Bu vak'a, emri altnda
birlemi olan ailelerin dalmasna yol at. Bir takm Suriye'de kaldlar; bir
ksm Kk Asya'ya fittiler. Oralarda bunlarn torunlar hl Suriye ve Rm
Trkmenleri n-myla dier airetlerle birlikte yazn dalarda, kn ovalarda
serserice bir hayat yaamaktadrlar.222
Sleyman h'm drt olu Sungur Tekin, Gndodu, Dndar ile Erturul'dan ilk ikisi Horasan'a dnerek, dier ikisi yalnz drtyz aile ile
sarkan Erzurum ufkunu snrlandrmakta olan yksek dalarn evirmi
olduu Srmeliukur denilen geni havzaya gittiler. Bu evi omuzunda
Trklerin bir takm Pasin Ovas (eski Fasiana)223 arazsine gelerek, orada
mesken tuttular. Ara (Arakses) ve Frat'n balca kolu olan Mu-rad ay
(Plink Omirasi)224 bu vadiden kar ve birincisi douya, ikincisi batya doru
akarlar. Dndar ile Erturul daha sonra vatan tutacak bir yer arayp, Al'dNeri, varai: 19. Hac Kalfa'nm TakYm't-Tevrh'ine ve Sa'd'd-dn'e nazaran bu hicret
be sene nce, ve Cenb'ye gre--an sene nce vuku bulmutur (Mtercim'in lvelerine bkz.),
219 Ca'ber, veru kal'ath Ca'ber le'1-Pura.t beyne Blis ve'r-Rakath kur- bi Sffn.
Mersd'MUl. Trk Mezar, Raka'ya, yakn Meskene civarndadr ve bugn mruf ve
mehurdur. Sleyman" h'n medfeni, mam Ali ile Muviye arasndaki Sffin, muharebesinin
vuku mahalline yakn olduu anlalr. (Mtercim).
220 Sleyman h'n at muhalif mahalle dmekle gark olup... Tftc't-Tevrh, c. 1, s. 14.
Osmanl mverrihlerinin ifdesi vehile, Sleyman h'n, Frat'tan geerken, at derin bir yere
tesadf etmekle gark olmas hakikate daha muvafk grnr. Takvm't-Tevrih, onun vefat
trihini 629 (hicr)) gsterir. (Mtercim).
221 Sleyman'n orada in olunan trbesi hl Trk Mezar diye bilinir.
222 Ner, varak: 20, bu hususta kat' bir surette zht verir, ve Osmanllarn asl
Trkmenler'den olduuna hibir phe brakmaz. Deguignes'in Osmanlar'n Hrezmler'den
bir ube olarak gstermek nazariyesi u suretle bertaraf olur. Filhakika Hrezm ahlar
Trkmen aslndan idiler. Fakat bununla btn kavmin bu asldan olmas lzm gelmez; Cihnnum sarhen zikreder ki bu kavim, muhtelif milletlerden mrekkep huss bir nesildir;
Osmanllardn ecdadnn Hrezm'de ikamet etmi olmalar da lzm gelmez. Osmanl trihi menblarmn cmlesi bu milletin en ilk ve trih ikametgh olarak Horasan'da kin Mahan'
gstermekte mttefik olup, br tanesi bile. Hrezm'den bahsetmiyor.
223 Sa'd'd-dn, 8; Ner, varak: 20.
224 Renel, Tesvr-i Esfr-i Keyhusrev, s. 211, 213-227.
Sayfa
72
218
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
dri'in memleketlerinde iltica edecek bir mahal bulmay md ederek, batya

yneldiler. Yolda muharebe eden iki orduya tesadf ettiler. Henz
muharebe meydanna yaklamam ve iki ordunun hangisinin daha
kalabalk olduunu tefrik etmemi iken,225 (Doru yrekli adam demek
olan) Erturul, zayfa yardm etmek kahramanca kararn verdi226. Onun
irdhalesi harbin neticesini tyin etti. Malplar, Tatar Moollan ve galip,
Seluklu pdih Al'd-dn idi. Erturul, semi olduu hm sfatyla
Al'd-dn'in elini pt. Sultn, mteekkirne bir hil'at giydirdi ve Domani
ve Ermeni Dalarn yaylak, Sd ve yanndaki ovay klak olarak tahsis
etti. Sa'd'd-dn'e nazaran, Erturul, elisi Sar-Yat Savc Be marifetiyle
Al'd-dn'den vk olan hizmetlerinden dolay sknetli ve mnferit bir
ikametgh istemiti; Sultn, evvel Ankara227 hududunda kin Karacada'
Hammer, Dndar ve Erturul takmnn iki muharip orduya tesadf etmeleri zerine henz
meydn- muharebeye yaklam ve hangi ordunun ok olduunu tefrik etmemi bulunduklar
halde ErturuTun zayfa yardmc olmak azm-i kahramnsin ittihaz ettiini yazmakla, Erturul
takmnn mavere edip de, bu maverede ekseriyetinin galip tarafa destek olunmas re'y-ni
ileri srdkleri hakkndaki bir rivayeti muhakemeye bile -yh grmemi oluyor; Keml Be
merhum Osmanl Trihi'nde serdettii mlhazalara binen Mavere rivayeti Erturul Be'in kadrini i'l in ihtira olunmu bir mdhene-i kzibeden b-ret grnyor ki, tahayyl eden
her kim ise emrin snn, kadrini, rfeka-y hamiyyetiniri nms- diyanet ve mrvvetini ihll
etmi oluyor diyerek, Hammer ile mtevfk bulunuyor. Fi'1-hakka, kendilerini vatanlarndan
hicrete zorlayan, neslen karda bulunduklar Selkleri mahva alan Moollar'a-Seluk
memleketlerinde yerlemek zere gelmekte bulunan- Erturul takmndan bir ferdin bile
temayl etmesi Trkler'in kav-miyyet duygularna ve asl necbetlerine klliyen mugayirdir.
Trkler, dmanlar olan Moollar'a nasl yardm edebilirleri? Ve galip hasmlarna iane ile
yiitlik ve cesaretteki hretlerini ihll etmekten baka ne kazanrlard? Dndar ve Erturul takmnn u muharebeyi grnce bir mavereleri olabilir ve herhalde Seluklularn malp ve
Moollar'n galip olduklarn grdkten sonra malba imdd etmi olmalar lzm gelir. Eer
biTakis Moollar malp ve Seluklular galip olsayd, Ertu-rul'lular yine Moollar'a yardm
edemezlerdi. Binenaleyh ahvl ve vekayden karlabilecek trih hakikat, Dndar ve Erturul
takmnn bir sahrada iki ordunun muharip ve Seluklular'n malp, Moollarn ise galip
olduklarn grerek-bi'l-mvere resnm ittihd- rsiyle- Seluklular'a mdd etmi
olmalarndan ibaret grnyor.
226 Negr, varak: 2, bu vak'ay pederinden ve byk pederinden nakleden Sultan Orhan
rik&bdanndan iitmi bulunan Mevln Aya'n ahadetine gre ifde eder. Ali, bu ifdeyi bizzat
Orhan'a naklettirir. drs, varak: 12.
mi, ve Erturul yukarda sylediimiz muharebede Sultn'm ordusuna yardm etmek frsatna
bu msadeden
227 Bu hususta en eski bir vesika, Byezd'in Timur'a bir mektubundaki u (tercmede grlen)
ibaredir: Cedd-i l-tebanm Erturul, rahmetu'llahi, kendisinin altyz kadar atlsyla Mool
Tatarlar'nn-Al'd-dn-i Selk'ye . galebe etmi bulunan- onbin mtecaviz zrhl askerine
hcum etti. u suretle kendisini demirden bir da zerine vurarak Moollarn-El-biruz
Dalarna benzer- saflarn bozup bi-tevfkullah galebe eyledi. (istanbul matbuu Mnet-i
Feridun'un 1. cildinde, 125 ve 126. sahfelerde dercedilmitir; tarihsizdir.) Birok glklerden
sonra galip gelebilmi olan onbin kii zerine muharebenin son zamannda aniden hcum eden
Sayfa
73
225
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
sonra nail olmutur229.

Ktahya'nn kuzeyinde230 ve Pursak (Batis; bugnk Porsuk) rerinde, nn'ne drt fersah mesafedeki Karaca-Hisar mstahkem mevkii -oraya
yakm Bilecik (Belekuma) gibi, ahlisi Rm olmakla beraber- Sultn Al'ddn'i metb tanyorlard. Erturul bu ehrin Rum* lar tarafndan arazsinde
rahatsz edilmesi zerine, onlara taarruz iin Sultn tarafndan izinli olarak,
beldeyi zapta muvaffak oldu. Bir mddet sonra, Al'd-dn'in kumandan
sfatyla, Rumlar'dan ve Aktav Tatarlarndan mrekkep bir frka ile Bursa ile
Yeniehir arasndaki ovda ikinci bir muharebede bulundu. Koucu yahut
keaf demek olan Akm-car* -Sultanlk karargh olan ordu merkezini
tammiyle rtecek surette- nc kuvvetleri ittihaz eylemiti231. Kendisine
gelince, Al'd-dn'in Moollar'la muharebesinde harbin neticesini tyin
eden drtyz krkdrt svarinin banda, en mhim mevkide bulunuyordu.
Muharebe, Ermeni Boaz medhalinde balad; gn devam eden gayet
iddetli bir cenkten sonra, stnlk Erturul'da kald; Erturul, dman
negl'n te tarafndan denize kadar takip etti. Firariler Gelibolu'ya
kmak zere gemilere yanatlar.
Al'd-dn, bu muzafferiyet haberini Eskiehir (Dorilum) yaknnda Bozyk
Sayfa
74
228
altyz cesur svarinin atmamn neticesini deitirebilmesi pek tabi olduundan, bu hususta
bz tarihilerin gsterdikleri phe elbette bounadr.
228 Sultn Al'd-dn bin Fermuz-i Selk'nin Sultn Osman G-z'ye 688 tarihli trke
menurunda: Aba ve ecdd- izammzla (inr-AUah berhynhm) ab ve ecdad
(rahmehm-Al-lah) Trn'dan ran'a bel-i Ahlat'dan Yunan'a muhaceret ve mzaheret tarkin
meslk tutub eyym- fursatda-ki hengm- gabatatdir- mersim-i can-siperde env- dikkatle
dakika fevt etmeyb sbk kendlere yurt ve ocaklk virilen mahmiyye-i Ankara Karada'ndan
havl-i n-n ve Ht- bd (Sd) ve Yeniehir'den Eskiehir'e ve negl ve Yr-hisr etraf ve
Ma'-mrye'nin (Amriye) ekser nevhsin kuvve-i bzuyile aub memlik-i slmiyye
muzftna dhil etdiinden gayn ... ale'l-huss ine Mouliyye. denen (dman) haklayup ...
ibareleri mndericdir. Seluklularla Sleyman h takm Ahlat'dan Yunan'a beraber gelmemi
olduklarndan bel-i Ahlat'dan Yunan'a lfzlar Kemal Be merhumun tenkidi vehile kafiye
evkiyle vcud bulmu bir manaszlktr. Eyym- fursatda mersim-i cansiper galiba
Moollar aleyhine imdada iarettir. Bu vesika Erturullular'a verilen yerleri ve bu bbda
Sa'd'd-dn'e tammiyle inanlmak lzm geleceini gsterir.
229 Sa'd'd-dn; Cihn-nma, e. 643.
230 Cihn-nma, 625.
231 Btn Avrupa mverrihleri Aknc derler, tkiy elli sene Almanya ve Macaristan'a dehet
vermilerdir.
Vaka Aknclar Avrupa'ya dehet saldlar. 1870 -1871 muharebesinde Fransa'ya dehet veren
Alman svarileri bu Aknclar gibi sr*tle hareket ederlerdi. Binenaleyh imdiki svarilerin
ilk numuneleri Osmanl Aknclar' olduu gibi, asrlarn icb-lar dnlrse, Akmclar'dan pek
de ikyete mahal grlemez.
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
yahut Bozn nm mahalde ald. nc kuvvetlerini232 tekil eden hafif

svarilerin kazandklar muzafferiyeti hatrlatmak zere Eskiehir kazasnn
nmn Sultn-nne deitirerek, malikne olarak metgh ve Domani
(Temnos) ve Ermeni (Muriene) Dalar'n yazlk Hisar arasnda kin ve
Konya Sultn'na tbi olan Sarayck' klk ikametgh ve Domani (Temnos)
ve Ermeni (Muriene) Dalar'n yazlk ikametgh olarak tahsis eyledi233.
Bugn (eski mlk taksimata gre) bir sancak tekil eden Sultan-n kazas,
Osmanl hkmetinin douunun beii olduundan ileride okuyucularn
birok mhim vak'alar anlamalarnda kolaylk salayacak- toporafik bir
tarifini yazmay vazife sayyoruz.
Sultan234 dah denilen Sultann sanca (eski Frigya Apiktetus)
mntkasnn ayn hududlarna sahiptir. Kaza merkezlerinin235 ve balca
ehirlerinin isimleri Devlet'in ilk zamanlar trihi iin en kymetli
rehberlerdir. Hallar trihinde Dorilum nmyla ve kervansaraylar,
kaplcalar, baheleri, balar ile tannm olan Eskiehir, Osman'n kayn
pederi eyh Edebli'nin ikametgh ve defnolunduu yerdir. Eskiehir'den ve
Kahramanlar kahraman demek olan Seyyid-i Battal m trbesi orada
bulunduu iin ziyretgh olan Seyidgz236 kasabasndan tafsilatyla
bahsetmek sras gelecektir,237 istanbul'dan Mekke'ye giden haclarn yolu
zerinde Lefke (Lukas)'ye dokuz ve Eskiehir'e kuzeyden on fersah
mesafede ErturuTun eski ikametgh olan Sd bulunur, ki Bizansllar
Neri, varak: 22; l!, varak: 9; Cihn-nm, s. 675.
Maner, c. 6, kitap: 3, s. 536, Domani* yerine ms der.
234 Mverrih n lfznn yazl ekline bakmtr. Bu kelimenin yazlnda kullanlan harf
sar keftlr. <8ultann> kf- arabl yahut k&f- fftrisi Ue telffuz olunmaz. (Mtercim)
235 Hkme me'zn er'iyye memurlar, kadlar bulunan yerlerdir. Juridic-tlomun, mukabili
kazdr. (Mtercim).
236 slm'n bu hretli kahraman, spanya'da zuhur eden Seyyd'den (Sld) (BuSeyyid <Cid bir
spanyol muhribdlr ki, milad o nb ir. ne i asrda Arap-lar'la cenklerinde hret kazanmtr.
Araplar taralndan spanyollar'n begi manasna, Seyyid unvanyla y&d olunduundan,
Frenkler o keli. meyi -mir vezninde- Si olarak deitirmilerdir.)
(Mtercim). (Not:
Sld ve fSeyyd eski harflerle ayn ekilde yazlr. Hazrlayan) Uyz sene evvel ark',
fevkalde, vak'alan ve rivyetleriyle dolduran Arap Seyyldi'dir.
237 Emevler zamannda slm'n en byk kahraman olan Sey-yid Battal (122/739) senesinde
Rumlar'a kar cihtta ehd olmutur (Takvm't-Te vrh). Gazalar Trke birok
kahramanlk hikyelerine sermye ittihaz olunmutur. Paris Milli Ktphanesinde 317, 318,
338, 339, 340, 341, 342 numaralarda birok nshalar vardr. Birtakm da Viyana mparatorluk
Ktphnesi'nde 170 numarada kaytldr. Sutne-mi, spanyol Sidi'nn muzafferiyetlerini ondan
yz sene evvel gelmi olan Seyyid-i Arabinin avze-i itiharndan ibaret olduunu zannederse
de, hatdr. Arablar Seyyid Battal'-dan byk kahraman tanmyorlard; binenaleyh spanyadaki muharebelerinde Seyyid (Sid) lfzn spanyol valyesinin ismine ilve etmilerdir.
232
Sayfa
75
233
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
bunu Tebazion ve Arap mverrihleri Saf-sf238 nmyla yd ederlerdi.

Sd'den yarm fersah tede ve sol tarafta Lefke yolu zerinde Erturul
trbesi vardr. bu trbeli kubbe btn Osmanl memleketlerinde mehur
ve Mslmanlar tarafndan din-drne ihtirama mazhar bir bidedir239.
Zikrettiimiz drt ehirden baka, Sultann sancanda Karaca-Hisar ve
Bilecik mstahkem mevkileri vardr ki, Bizans mverrihlerince Melanciya
ve Belukuma nmlaryla mrufturlar. Sultn Osman'n fethi
mnsebetiyle ileride onlardan bahsedeceiz. Osman'n sevgili zevcesi Mal
Htun'un ilk genlik hayatnda pederiyle birlikte gnlerini geirdii t-burnu
ve her ikisi de kadlk makam olan Boz-yk veyahut Boz-n (Bozyk) ve
n-n, Sultann sancann uml iindedir. Ald-dn, Erturul'un
Tatarlar'a muzafferiyetini, yukarda zikrolunduu zere, Bozn'nde haber
almt, nn, Osman'n harekt merkezi olmak zere setii mahaldir.
Sarp bir dan eteinde bulunan bu kasaba, civarnda bulunan ve girilmesi
zor olduu iin imdiye kadar hibir Avrupal seyyah tarafndan ziyarete cesaret edilemeyen birok maaralardan dolay bu ismi hizdir. nn'nn
dousunda Akbyk ky vardr, Osman'n en cesur arkadalarndan orasn
fetheden birinin ismine nisbet olunmutur. Anadolu'da bugn birok
mahaller Osman'n dier arkadalarnn adlarn almlardr.240
Erturul'un olu oldu: Osman, Gndz Alp, Saru-Yat Savc. Osman Be,
hicretin 657'inci senesinde (mild 1258)241 domutur. Dikkate ayandr ki,
Hac Kalfa, Takvlmtt't-Tevarlh'inde 181/797
senesinde Harun Reid'in Sde asker
evketlinden bahseder (Safsaf, sud demektir.),
239 Busun ziy&retgttr. Her sene Erturul He beraber bulunmu olan Karakeililerin evlad,
orada, Mevlld- erf okuturlar. (Mtercim)240 Chn-ntim, 642, 643; Menasik'1-Hacc, varak: 28, Kostantiniyye basks.
Mverrih li (varak: 8), Osman'n silh arkadalarnn isimlerini bizim iin muhafaza etmitir;
bunlar Aka Koca, Konur Alp, Turgud Alp, Aygud Alp, Hasan Alp, Samsama avu ve kardei Sukmi (Sugmi) avu, Abdurrahman G-z, Akba Mahmd Alp, Kara Olan, Kara Mrsel,
Bahh, Kara Tekin, eyh Mahmd, Targal Mihmn. Bunlardan birou Akbyk gibi isimlerini
ehre ve kazalara vermilerdir ki, o nmlar henz bakdirler (istanbul'da Akbyk Mahallesi
gibi).
241 Takvn't-TeYrh'de sultanlarn defteri dercedilmltir, Osman, pederinin vefatnda ancak
yirnrdrt yanda idi; onun kk kardei Saru -Yat'nn, Sa'd'd-dn'in ifdesi vehile, altm
sene nce sefr sfatyla Al-'d-dn'in sarayna gnderilmi olmas ihtimli ka,tiyyen mmkn
deildir.
Erturul'un vefat 680'dir; Sleyman h 629'da vefat etmiti. Binenaleyh Erturul'un-bir
mddet Pasin ovasnda kaldktan sonra-San Yat'y Seluklular sarayna gndermesi altm sene
evvel deil idi. Mahaza Sar Yat, Osman Gz'nin kk kardei olmak ve herhalde Erturul'un
Seluklu hkmetinden rmgh istemesi pederinin vefatndan ok sonra olmamak itibariyle,
Hammer'in katiyyen ihtimal dhilinde deildir sz doru grnyor. Lkin Sar Yat Osman
Sayfa
76
238
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
trih, yarm asr, yni I. Al'd-dn'in saltanatndan III. Al'd-dn'in

saltanatna kadar olan zsman zarfnda Erturul'un tehlike arayan ve
cengverne haytna hret vermi olan vak'alar sktla brakyor; yalnz
Mool ve Tatarlar zerine iki muzafferiyetini, Byk Al'd-dn zamannda
Karaca-Hisar'm zaptn, Sultann sancanda yerlemesini, Osman'n
doum ve izdivacn, Osman'n olu Orhan'n doumunu kaydediyor.
Osmanl hanedan kurucusunun doum yerine byk bir parlaklk
vermekten mahzuz olan an'ane, Erturul'un mazhar olduu bir ilham ile
gen Osman'n, anna ve gelecekteki kudretine dellet edecek surette
grd bir rya hakknda tafsilt vermeyi tercih ediyor. Malmdur ki, eski
hayalperverne ve garip rivayetler arklar'm ve bilhassa Mslmanlar'n
mmeyyiz vasflarndandr242. slm nazarnda tecellyl- leylyye
peygamberlerin havassndan olduu gibi, ry-y s-dka cnib-i tlhi'den
gelir.
Erturul'un ryas safdilne sadeliiyle yn- dikkattir. Bu ryann neslinin mbreklie nail olacan mjdelemek zere- gece ts-nsmda
Ykb' (peygamber) a vk olan Rabbani tecell ile pek ok mnsebeti
vardr243. Erturul, bir seyahatnda takvsyla mruf bir ztn hanesine
misafir oldu; istirahat zaman gelince, hne sahibi Erturul'un nnde
bulunduu dolaptan bir kitap kard, ve daha yksek bir yere koydu.
Erturul bu kitabn ismini ve neden bahsettiini sul etmusi zerine, hne
sahibi Peygamber vstasiyle tebli olunmu Kelmullah, yni Kur'n
olduunu beyn eyledi. Erturul Kitb-. Kerm'i alp btn gece okudu, ve
daha sonra biraz uyumak "istedi. Ifyudu, ve sabah uykusu esnasnda -ki
arkllar'n fikirlerine gre ilham verici ryalara pek msaittir- bir tecelli-i
Sayfa
77
Gz'den kk myd? 680'de doksan yan mtecaviz olarak vefat etmi olan Erturul'un 629
senesinden sonraca-ki o zaman l-akal 39 yanda idi- elilikle gidecek bir olu olabilir. Osman
Gz'nin byk olu Al'd-dn deil, onun k Orhan' kendisine halef olarak brakmas
nazar- itibre alnnca, Erturul'un da-byk kardelerine tercihan- Osman' halef semesi
ihtimli kuvvet bulur. San Yat takriben 610 tarihlerinde domu ise, pederinin vefatnda yal
bulunuyordu. Airetin riyasetine gen Osman yakrd. Erturul'un 629 da veyahut daha sonralar yetimi bir olu olup da 656 trihinde altmbe yan mtecaviz iken, Sultn Osman'n
domu olmas tereddd edilecek bir nokta olamyaca gibi, oullarnn en by Osman'dr
deyip de btn ocuklarn ihtiyarlk anda vcda getirmi olmasna ihtiml vermekten ise,
Osman'n en kk oludur demek akla daha mlayim gelir. Bizim eski masallarda kk kardelerin byklere tercihine pek ok tesadf olunur; bu hikyeler efsne olmakla beraber
kavimlerin ahlk ve detleri nok-ta-i nazarndan hakikat emalarn iine alr. elebi Sultn
Meh-med de en kk kardeti.
242 Mverrihin tenkid ifdel&ri saded hrici grnmtr. Mtercim.
243 Kitb't-Tekvn 27, 14, 31."
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
czkr vk olarak, bir saddan u szleri iitti: Madem ki sen benim

Kelm- Kadm'ini o kadar hrmetle okudun, evldn ve evldnn evld
neslen ba'den-nesl, nil-i izz n olacaklardr244.
Osman'n, eyh Edebl'nin kz gzel Mal Htn ile izdivacndan evvel
grd ry'da ErturuTun rysndaki byklk yoktur. Onun airane
tarz ve bz tarih vak'alar telmih etmekte olmas daha yakn bir zamanda
ark dncesinin dourduu bir airane haylden ibaret olmas phesini
brakr. Bu ryay aada mtala olunacak ak ve rekabet temalarna ve
Sultann sancanda vuku bulan muharebelerin hikyesine karm
bulacaz245.
Karaman'n Adana ehrinde domu olan eyh Edebl, Suriye'de fkh tahsil
ettikten sonra imdiki Sultann sancann merkezi olan Eskiehir'e yakn
tburunu kyne gelip yerlemiti. Osman, ekseriya ora-, ya gelir, eyh ile
grrd- Bir gece Osman, Edebl'nin kz Mal Htun'u grerek, ona k
oldu. Lkin Edebl, Osman'n hsnniyetine tammiyle itimd edemiyerek
ve gen ile kz arasnda halce mevcut olan msavatszl nazar- dikkate
alarak, izdivalarna muvafakat etmedi. Osman, kane midlerinin
uygunsuz karlanmas zerine, ztrbn silh arkadalarna ve komularna
at. Bunlardan Eskiehir Bei, Osman'n hikayesiyle Mal Htun'a
meylederek, kz kendisi iin talep etti; o da reddedildi. Edebl Osman'dan
ziyde Eskiehir Bei'nin intikam almasndan korktuu iin, o bein arazsini
terk ederek, Erturul'un arazsine gelip orada yerleti, ve u nakl-i mekn iki
Ali, varak: 9; ve Nesr, varak: 24, bu ryay naklederler; fakat Brturul'a deil, Osman'a isnad
derler. Leon Klavi, Tarih-i felm, s. 57.
Bu ryadan-bazlarnn zann gibi- Erturul'un o vakit e-ref-i slm ile merref bulunmad
mnsn karmak Ham-mer'in bile asla hatrna gelmemitir. Eer yle bir istihra caiz
olsayd, Osmanl trihi yazan mverrihler iinde en ziyde m-lmta, en ziyde aratrma
hasselerine mlik olan Hammer is-tihrc ederdi. Trkler'in islm'dan nce-eski kavimlerin pekou gibi- gnee ibdet ettikleri Tengri lfzndan da istidlal olunur. Tan yeri hl
kullanlmakta olan bir lfzdr ki, gnein doduu yer demektir.-ri (Teng-ri'nin -ri'si) zarf
edatdr, eri ve dar kelimelerinde olduu gibi. Bundan dolay Tengri, yahut Tangr,
Tan-yerindeki demektir. Sonralar Cenb- Vcib'l-Vcd'a tahsis klnmtr. Tanr dn
zikr idelm evvel (Sleyman Dede, Mevlid-i erif), Trke'de hud mnsna kullanlan
alap lfzna dikkat edersek, trih bir hakikate nmyn olur: Bu Farsa lfzda elba eklinde bulduumuz salbden baka birey deildir, tseviyyet ile slmiyyet arasnda Orta
Asya'da Arius mezhebi intiar etmiti. Bu kelime o mezhebin brakt bireydir. Ariuslular (Aryuslular) muvahhid idiler. slm'n ilk asrnda Trkistan'n fet-hilye oralarda dah Dn-i Mvbn-i
Ahmed mnteir olmutur. Erturul'un pederinin Sleyman ismi ve Osmanhlar'n kardeleri
olup ran'da, Badad'da Anadolu'da grnen Seluklularn isimleri Osmanllar'n ecdadnn
Erturul'dan ok zaman evvel Mslman bulunduklarnda asla pheye mahal brakmaz.
245 Neri, varak: 24, 25; Idrs, varak: 23, 30.
Sayfa
78
244
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
bein arasnda iddetli bir husmete sebep oldu. Bir gn Osman, kardei
Gndz Alp'le beraber komusu ve muhibbi olan nn Bei'nin hanesinde
iken Eskiehir Bei'nin -mttefiki olan ve Kei Da246 eteinde ve
Adrenus247'-un dousunda Harinankaya mstahkem mevkiinin hkimi
bulunan- Kse Mihal248 ile beraber birdenbire zuhur eyledii grld.
Bunlar, ellerinde silh, nn Bei'ne Osman' kendilerine teslim etmesini
teklif ediyorlard. nn Bei, misafirperverliin bu suretle ihll edilmesini
reddettii gibi, Osman ve Gndz Alp bir hcum gstererek, Eskiehir Bei'ni def ve Harmankaya hkimini esr ettiler. Kse Mihl o nda galip
hakknda bir muhabbet hissederek, nihayet ona tbiyyet arz etti. Hatt
daha sonra Osman'n Erturul'a halef olduu ve istikll kazand zaman,
ecdadnn dinini terk ile Mslman oldu. Bu dakikadan itibaren Osman'n
ykselmekte olan kudretinin ve metanetinin istinadghlarndan biri olmu
ve gerek nfuzu, gerek serveti ile dima iktidarda bulunan ailesi Osmanl
trihinde birka asr Mihl-olu ad altnda hrmetle yd edilmitir. leride
bunlardan defalarca bahsedeceiz.
Osman u suretle Rumlar arasnda bir dost kazanmt; fakat helz k
olduu kza sahip olamamt. ki sene geti249. Bu iki sene zarfnda phe ve
ztrap iinde bulunuyordu. Ondan sonra Mal Htun'un pederi, Osman'n
sebatndan mteessir olarak, semav bir iaret olmak zere grd bir
ryay onun lehinde tbir etti.
Bir gece Osman Edebl'ye misafir olmu ve sabr ve tahamml ile yatana
girerek, sevgilisini tahayyl etmekte bulunmutu. Araplarn dncesine
gre sabr her trl lezzet alnacak eylerin anahtar250 olduu gibi aka
tahamml eden tc- ehdete nail olur.251 Osman uyudu ve u ryay
grd:
Leonklavi (Trih-i slm, s. 60 ve 61), me'haz beyan etmeksizin diyor ki: Kse rumca
kosifus ve Ermenikiya (Ermeni-kaya) Ormenus kelimelerinden muharreftir. Bumelli-fe
gre, Karaca Da*n eski ismi Mavra-Noros, Karaca Hi-sar'n Mavro Kastro yahut
Melanopirgion St'n tea idi. Pandect (Roma mahkemeleri kararlan mecmuas)'dan
kaynaklanan malmat zerine dier bir ok mahallerin isimleri de byle mtehakkimne tyin
ediyor.
247 Adrenus, eski Hadriyani Ad Olimpumdur.
248 Cihan-nm, s, 685.
249 dris. varak: 25.
250 Ks-sabrtt mifthtt-ferc. Bu sz. tercmeye gelmez.
(Hammer'in bu darbmeselin br
kelimesini anlamaktaki hatas mehurdur. Mtercim).
251 Necp ve ulv bir fikir ihtiva eden hadis mucibince (Zf hadslerden olduu ve Cmi'-sSagr'de mezkr olduu tahkik edilmitir).
Sayfa
79
246
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Hne sahibinin yannda yatmakta idi. Edebl'nin gsnde birdenbire bir

hill zuhur etti; gzle hissolunacak surette byyp bedir halini bularak,
kendi gsne girdi. Ondan sonra, yanlarndan bir aa karak, bu da
gittike byd ve gittike yeillii, gzellii ziydeleiyor-du. Dallarnn
glgesi kt'a ufuklarnn nihayetlerine kadar karalar ve denizleri kuatt.
Kafkas, Atlas, Toros, Emos dalan, bu yapraklar denizinin drt rkn gibi
grnyordu. Aacn kknden, deniz gibi gemilerle rtlm olarak Dicle,
Frat, Nil, Tuna kyordu. Ovalar ekinlerle dolu, dalar byk ormanlarla
dalga dalga kaplyd. Bu dalardan kan bereketli sular, gl ve servi
baheleri iinde dolaa dolaa akyorlard. Ovalarda uzaktan -kubbeler,
ehramlar, dikili talar, stunlar, ltf kulelerle mzeyyen- ehirler
grlyordu. Bu ulu binalarn hepsinin zirvelerinde birer hill, parlad gibi,
minare erefelerinden yaylan dvet-i salt (ezan) sedalar, saysz
blbllerin nameleri ve renkli papaanlarn muttasl sylenileri sesleriyle
imtiza ediyordu. Bir muzka hey'eti-ni andran muhtelif hava boluu
skinlerinin (Cevv-i hev sekene-i muh-telifesi) nameleri -yapraklar kl
eklinde uzanmakta olan- dallan birbirine kanm aalarn tekil ettii
taze ve gzel kokulu tk zerinde rengrenk bir heng gsteriyorlard.252 O
Sa'd'd-dln, varak: 9, bu ryay nazmen nakleder. l, varak: 9, Solak-zde, varak 3, Lutfi,
varak 115, Chn-ntimft, s. 676, neren yazarlar. Kl eklinde istanbul'a doru tevecch etmi
akalarn yapraklarndan bahseden yalnz dris'dlr.
Hoca S'd'd-dn'in Osman'n ryasna dir nazm udur:
Eyle frz rzumu, Yrb! Samim kl s-hr- Hakk'a sebeb. Eyle tedbrimi sevaba karn T
zuhur eyleye levmi-i dn.
Nm- nikye mazhar eyle beni,
Nazar- ltfa manzar eyle beni!
Ey it-bah merhamet gster,
Muktez-y rzn yol gster!
Sened et er'-i Mustaf'y bana
Gazavat ire ver safy bana!
Bu makle makaali syler iken,
Hakk'a emrin havale eyleriken,
ok tazarru'lar edp etdi scd
em-i bdr oldu hb-ld.
Grd kim tli' oldu bir meh-i bedr
Matla' sad- eyh-i l-kadr
Nf- Osman'a nk etdi vrd
Bir ecer bitdi h n-ma'dd.
Bir nihi ol ki Zll- Yezdn
Mnbiti nf- pk-i Osmn.
Bir draht ol ki bahtdr semeri
Aslih sbitel nn haberi
Sayfa
80
252
Cilt 1
Joseph von Hammer
81
yle olmu blend onun sak

Zll- evrak tutmu fk
Syeghmda var cibl- till
Her cebel-i dmeninde ma'-i zill
Ol yenb'a halk varmakda
Kimi bustn su varmakda;
Kimi ma'l-hayt gibi ier
Kimi bustn hsln bier;
Kimisi emeler binasnda
Kimi seyrn eder fenasnda
Baht-ve-i ddesi olup bdr
EdebaU'dan etdi istfbr
Ddi kim: Ey Civn- l-baht,
Oldun evldn ile mlik-i taht;
Mjde olsun ki pd-h oldun;
Shib-i ryet- siph oldun.
Lk damadm oldun, ey ferzend
Diyben etdi onlar peyvend
nki ol iki sa'd etdi kurrn
m- snde dodu Orhan Hn.
Sdk- ta'br hb etdi zuhur,
Pertevi etdi lemi pr-nr.
{Aslih sbiteb lfzen iktibasdr. Fena etraf mnsnda; tsti'br ryann tbirini istemek;
onlar peyvend etti; Osman Gz ile kermesini izdiva ettirdi.)
Bu rya hakknda Sahifi-Ahbr'in ifdesi (Osmanl Trihi, Keml, c. 1, s. G6): Osman Gz
asrnn meyihmdan eyh Ede-bal'nm zaviyesine vard ve eyh ile dah lfeti var idi. Bir gi-ce
ryasnda grd ki, eyh'in koynundan bir nr kup kendinin koynuna veyahut cevfine girdi.
Ba'dehu gbeinden bir aa bitp ol kadar azm oldu ki sayesi cmle ry- zemini tutup kffe-i
ns nn sayesinde cem' oldular. Bu ryay eyh'e nakl buyurduklarnda bir devlet-i azme-i
dima ile tebir ve kermeleri Mal Htun'u tezvc buyurdular.
Yine Sahif'l-Ahbr'n nakline nazaran Erturul Gz'ye istind olunan iki rya dah unlardr
(Kezlik): Birinci rya:
Erturul Gz bir gece. ryasnda grd ki ocandan su kaynayp, gitdike oalup, bir azm
derya gibi oldu, ve bilcmle ry- arz mlml eyledi. Ertesi bu ryay bir arif kimseye hikye
eyledikde senden bir veled vcde gelp kendisi ve evld- kiram bi'1-cmle ry- zemine
yahut ekseriyyete hkm ederler diye ta'br etdi,hemn bir ka gn mrurunda Osman Gz
vcde geldi.
kinci rya:
Bir gece Erturul Gz ulemdan bir kimse hanesinde m-sfir olup bir kitb grd. Sul
etdikte Bu kitb Allahu Sub-hnehu ve Tel hazretlerinin Resl-i Ekrem'ine inzal ettii
Kur*n- Kerm'dir dedi. Ba'dehu shib-i hne uykuya girp Erturul Gz tenh kaldkda
sabhadek Mushaf- erifin karsnda el-peyrnnede aya zre durdu. Ol esnada bir mikdr
uykuya varup ryada bir hitb itdi ki Sen benim kelmma ta'zm ve tekrm etdin, ben dah
senin evldn kyamete kadar dim olacak bir devlet-i celle ile tekrm eylerim.
Hammer arkllar' ryaya inandklar iin hayl-perest addederse de, Avrupallar'n da pek
oklar ryaya itikd etmektedirler. Hi kimse yoktur ki, mrnde hi olmazsa bir iki ryann
te'sri altnda kalmasn. spirtizm mes'elesi bu asrn en byk tabblerinden Monelye Tp
Fakltesi muallimi doktor Gras-se'nin mhim bir eserine konu tekil edecek kadar ehemmiyet
ve vuzuh aldktan sonra, ryaya inanmamak beyhudedir. Paris Fakltesi fizyoloji muallimi
Sayfa
Byk Osmanl Tarihi
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Sayfa
82
srada iddetli bir rzgr karak, bu yapraklan dnynn btn ehirleri

zerine, zellikle -iki deniz ile iki karann kavanda, iki yakut ve iki zmrd
arasna yerletirilmi bir cevhere benzeyen ve btn dnyy kuatan bir
halkann en kymetli ta hkmnde bulunan- Kostantiniyye'ye doru yayld. Osman, halkay parmana geirmek zere iken uyand.
Osman ile Mal Htun'dan253 zuhur edecek sllenin kudret ve ann tahmin
ettirmekte olan bu ryann tbiri, gen muharibin Edebl'-nin kzyla
izdivacna engel olan mkilt bertaraf etti. Dn cemiy-yeti, sultnlarn
izdivaclarmdaki tantana ile deil, Peygamber'in eratf-ine ve gsterdii
misle uygun olarak icra edildi. k ve sevgilisinin nikhn Edebl'nin
mrdlerinden Turud (Turgud olmaldr. Hazrlayan) nmmdaki muttaki
bir dervi akdetti. Osman, onun hizmetine m-kfaten, cami yaknnda ve
nehir kenarnda bir ikametgh va'd etti: mstakil padiah olunca, dervi iin
bir tekke in ve mmur kyler ve. araz tahsis ederek, va'dini yerine
getirdi. Bu Turud (Turgud)'un ailesi iki asr sonra dah o evkafa mutasarrf
idiler254.
Byk pdihlarndan doumlarndan evvel istikblde nail olacak-laf
kudrete dellet etmek zere byle ryalar nakli ark tarihilerinin bilinen
san'atleridir. Bununla beraber bu det, onlara mahsus deildir. Gerek eski,
gerek imdiki Garb tarihlilerinde dah grlr. Hatt Herc-dot, Keyhusrev'in
byk pederinin, Mendne nmndaki kznn yatandan btn Asya'y
tfna garkeden ryasn nakletmekten ekinmez255 Lr ve ondan naklen
Gibin (Gibbons)" Cengiz Hn'n validesi bir semav ule teneffusiyle hmile
kaldn rivayet ederler256.
ark kavimleri, ryalardan baka, bir gn hkmranla nail olacak ahsn
ba zerinde akbabann umasn hayrl bir fal sayarlar. Iranl-lar'n,
Trkler'in hrn ismini verdikleri byk akbaba onlara gre avc kularn
doktor Rie dah ispirtizmaya itikd etmektedir. Rya, hastalklarn tehisinde bile ehemmiyeti
hizdir. Mesel bir adam ryasnda bir bacann kesildiini gryor; az bir mddet sonra o
bacak kangren oluyor (Doktor Vaid'in klinik mahedelerinden.).
253 Bu ryann tbirine gre Osman Be'e bedir eklinde grlen Mal Htn idi.
254 tdris, varak: 30.
255 Hic filiam sustulit appellavitque eam Mandanem quae visa est ci per quietem tantum urinae
fundere, ut omnem ipsius urbetn oppleret atque universam Asiam inundaret. (Men-dne'nin
idrryla btn Asya'y garkettiini mutazammn Keyhusrev'in byk pederinin grd ryaya
dir ifdenin asldr) Herodot, 1, 107.
256 Gibin, bb: 34, c. 3, s. 358; L&r. Eb'l-Gz'ye nazaran Cengiz Hn, eli phtlajm kan ile
mlemma, olarak dnyaya, gelmitir. Bu, k eklindeki eski rivayetlerden daha manidardr.
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
en necibidir; nk bizim ancak an'ane ile bildiimiz arkllarn tabiyye

trihlerine gre, hm hibir canl kula beslenmeyip, dierlerinin
ldrdkleri uarlarn kanl paralaryla hayatlarn idme ettirdikleri gibi,
bir muhatara zuhurunda kanatlaryla rtt yavrularna gayet mfikane
bir analk sevgisi gsterir. Hm Msrllar'da dah grlr ki, onlar hiyeroglif
levhalarna analk sevgisi ve hne bir merhamet almeti olmak zere
koyarlar. Bu kuun bir penesinde kanun kalemi, dierinde saltanat
mhrn tutmakta bulunduu halde, hkmdarlarn balar zerine
resmedildii grlr257. ehnme'de kahramanlar anka kuunun uzun
kanat tyleriyle giyindirilmilerdir. bu si-murg (anka kuu) ZendAvesta'nn l akbabasndan258 baka birey deildir; nasl ki Msr'da
hkmdarlar tarafndan yazlan kanunlar izah veya tlim eden rahiplerin
balan atmaca259 tyleriyle mzeyyen bulunur. ark'n en tannm prensesi
-ki skender'den evvelki ran trihinin yegne tand kralie ondan ibaret
olduu gibi, Persepolis (s-tahr- Fars)260'deki bin direkli sarayn bnsidir.Hmy nmyla yd olunur. Hmy lfzndan tekil olunan Hmyn
kelimesi -ki ran devletinde hl kullanlr- Osman kelimesi gibi bizim
(Avrupallar'n) emperyal, yahut revoyial kelimemize, daha ziyde
Romallar'm Ogst261 kelimesine mukabildir262. arkllar'n zannna gre
ba zerinde hm'nn kanatlar koruyuculuk eden hkmdar byk ve
kuvvetli olaca gibi, ecatiyle muhafaza edecei eli altndaki halkn
mes'ud olmasn salar. arkllar'n hm's, Romallar'n kartal'dr.
Bir kartaln bandan miferini karp tekrar koyduunu ryasnda gren
Tanakil'in zevci eski Tarkene, -henz ahliden bir ferd iken-istikbalde
kudrete ni olacan haber verdii gibi263 Ermeni Bo-az'nda Erturul'un
Hurappullo, il. Msr Seferleri ile Belzoni'nin eserindeki resimlere mracaat.
Vcutlu Ko, Anketl 3, s. 173, haiye.
259 Dodorus, 1, 87.
260 Lart. FenayL Hmy, Yunan - melliflerinin Paziras dedikleridir.
261 Kemal Paazde'nin elfz- mteradife lugatesinden (Dekaay-k'1-Hakaayk) me'hz
hmyn kelimesi izahna mracaat. ark Simalar, c. 3, s. 47. Hm ve hmyn (hmyna hmnn diisi mns verilmitir) Mr Ali-r*in byk bir hikye manzumesine
alem ittihaz olunmutur. Mool imparatoru Hmyn h dah Hindistan trih-i ceddiy-le
ma'rfiyyet kazanmtr.
262 Mverrih, Memlik-i Osmniyye, Saltanat- Osmniyye gibi terkiplere bakarak
Osmniyye lfznn hne> demak olan emperial ve ru-vayial kelimelerine mudil olduuna
kanaat getirmi zannedilir. Hmyn bizde dahi kullanlr. (Mtercim)
263 Circa sununum culmen hominis auspicium gecisse. Titliyc. kitap: 1, bb: 34. (Eski
Tarke'nin zevcesinin, kocasnn bandaki miferi bir kartaln karp tekrar koyduunu
ryasnda grdne dir olan ifdenin asldr).
257
Sayfa
83
258
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
ba zerinde bir hm'nn glge saldn grm olan Abdal Kumral

nmnda muttaki bir dervi, onun anl istikblini ve yakn bir zamanda
Akdeniz'e, Karadeniz'e, Avrupa ile Asya'ya kudretli penesinin uzanacan
kefetmiti264. Osman, bu kefe itimd ile beraber, derviin mukaddes
hreti mitlerin gereklemesini kolaylatracan bildiinden, Kumral'a
en gzel kllarndan biriyle kymetli bir kse verdi ve bir zaviye
yaptracan da yazl olarak taahht etti. Der-v. Osman'n fetihleri
esnasnda -va'dini yerine getirecek kudrete sahip olup da kendisiyle ilk
mlakat yeri olan Ermeni Boaz'nda bir zaviye in ettirdii zamana kadaronun yannda bulunarak, o klc kulland. Kl ile kse zaviyede
saklanmtr265. Bu trihin ilerisinde grlecektir ki, Osman'n halefleri, ona
uyarak birok tekkeler in etmiler ve bunlara pekok tahsisatlar
vermilerdir. Ermeni Boaz, Domani (Temnos) ile Kei Da (Olimp)
arasnda ve negl'n dousundadr.
Bu mahal bir mddet sonra Osman'n henz pederi hayatta iken Rumlar
zerinde nail olduu galebelerin vuku bulduu sahne olmutur.
Osman ve olu Orhan, Bursa Yeniehiri, Lefke, znik, Yalak-bd (Yalova),
Gemlik kazalar vasatnda266 bulunan Rum kumandaniyle pek dost idiler.
Lkin Kei Da'nn arkasnda Bursa - Ktahya yolu zerinde Belokuma267
nmndaki dier mstahkem mevkiin kumandan -kn yaklat bir srada
dalardan ovalara indikleri ve yazn ovalardan dalara ktklar sradaOsman'n arkadalarn ve srlerini rahatsz ederlerdi. Bu airetlere .gei
serbestisi temin edebilmek iin Er-turul, yazlk kararghlarndan
ayrlmadan evvel en kymetli eyasn emnet brakmak zere, Bilecik
hkimiyle anlamt^ Bilecik hkimi, bu eya kendisine erkekler vstasiyle
deil, kadnlar vstasiyle tevd olunmak artyla muvafakat gsterdi. Bu art
teki tarafndan kabul edildi ve hlis bir olgunlukla hkmne riyet edildi.
Osman, dalardan her avdetinde Bilecik hkimine teekkrlerini bildirmek
iin, Trkiye'de hl iml olunanlara benzer renkte hallar, giyeler, kei
derileri, peynir, bal ile dolu tulumlar getirirdi. Erturul-zde'nin feveran
dolu ecaati An-gelokuma hkiminin taarruzkr tavrna daha ziyde
Herodot zamannda dahi Getaab'n olunda kanatlar ktn grm olan Keyhusrev'in
ryas bu-prensin Asya ve Avrupa'da hkmran olacana dellet etmek zere tbir olunmutu.
265 drs, varak: 30, 31.
266 Clhn-niim, s. 643. (Cihn-nm'nin ibresi iareti iinde aynen alnmtr).
267 Trkler cAngelo-Kumay Ayna-Gl demek olan negl'e tebdil etmilerdir. (ine-GSl'e
Ayna-Gl mamasn vermek doru deildir Mtercim).
Sayfa
84
264
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
tahamml edemediinden, babasnn arkadalar Aka-Koca, Abdurrahman

Gz, kendisinin dostu ve silh arkada Konur Alp, Turgud Alp, Aygud Alp
ile (Alp yahut Alf) mzkere etti. Kalenin zapt kararlatrld. Yetmi kii268
ele geirmek niyetiyle yola kt. Angelokuma bei kendisini tehdd eden
zorluktan haberdr olarak, dman Ermeni Boaz'nda bekliyordu. Orada
kanl bir muharebe balad; Osman'n yeeni ve Saru-YaU'nn olu Bay-Koca
hayatn kaybetti. Muharebeden sonra Ermeni Boaz'nn altnda Hamza
Be kariyesi arazsinde defnolunmutur M, harb bir. kervansaraya pek
uzak olmayan bir mahalde bina olunan trbesi hl sava yerinin neresi
olduunu iaret etmektedi269. Osman, Angelokuma.be-inin iddetli
hcumundan, Trk mverrihlerinin Eratus adn verdikleri bir hristiyan
marifetiyle haberdr olmam olsayd, belki mukavemet edemiyecekti.
Osman, teebbsnn neticesini temin iin askerinden yz kiini
Angelokuma'nn birka fersah gneyinde Ermeni Da'nm (Mo-riene Da)
eteinde bulunan Kulaca kalesine270 gnderdi. Bu mahallin sakinleri
teslimiyet gstererek, esir edildiler.
u malbiyet, Angelokuma beinin cesaretini hi krmad. Yarm a?r nce
Ertunl tarafndan fetholunmu ve fakat daha sonra Rumlar tarafndan
zaptolunarak II. Al'l-dn zamanndan beri onlarn elinde bulunmu olan
Karaca-Hisar (Melangeya) hkimiyle kuvvetlice ittifak etti271. Domani
yaknnda Arca'da272 iddetli bir muharebe vukua geldi. (687/1288).
Osman'n en gen kardei Saru Yat Savc, orada bir a aacnn altnda
vuruldu. Bu elm vak'ay hatrlatmak zere Saru Yat'nm kanyla sulanan
aa, o civar ahlisi tarafndan mtemdi yanar kandillerle tezyin
olunmutur ki, bu da ehidlik almeti olmak zere, Trbe'nin Taraf-
Asmn'den aydnlatldn zannettirmek273 iindir.274 Na'nm konulmu
tdrs, varak: 40.
Neri, varak: 26; li, varak: 10; Ali'den, naklen Cihan-nm, s. 676, td-rts, varak;: 41.
270 drts, varak: 41. Pahimares'in 11, s. 687, yazd Kronella hisar olmaldr.
271 Neri, varak: 123, Karaca-Hisar'm birine! ve ikinci muhasaras arasnda yetmi sene
getiini syler. Bu ise mmkn deildir; nk Osman altm alt seneden ziyade yaamamtr.
272 Potinker'in cedvelinde Agrilum diye gsterilen mahaldir.
273 Aacn kandillerle sslenmes'. Taraf- Asmn'den aydnlatldn nasl zannettirebilir?
Kandiller grlrken, buna kim inanr? Bu trl zan-lar, Avrupallarn Trkler hakkndaki
garip mlmtlarndandr. (Mtercim).
274 Muhyi'd-dn Ceml'nin Vekayi-nne'si, I. Ferdinand'n tercman Jan Goltiye Speygel
tarafndan ne kadar batansav-ma tercme olunmu ise (bu tercme Leonklavi (Lewenklau)
tarafndan nerolunmutur), Sa'd'd-dn dah III. Ferdinand'n tercman RaguzaU Bratutu
tarafndan ol vehile tercme edilmitir. Bz fkralar getii cihetle, eseri tercmeden ziyde
268
Sayfa
85
269
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Sayfa
86
olduu mahal bugn Kandilli am275 diye anlmakta ve Mslmanlarca

mukaddes saylmaktadr.276 Osmanl mll mverrihleri de bundan Romallar'n Incirci Romulus hakknda yaptklar gibi -keml-i hrmetle
bahsederler277. Oraya yakn bir mevkide ve Osman'n biraderinin hayatn
kaybettii srada Karaca hkiminin en gen kardei Kalam278 da dman
saflarnda (yni Osmanllarn saflarnda) dt. Hayt terkettii mahal
aydnlatlm ve takdis edilmi olmamakla beraber, bu gen muharibin
vefat ekli hatrlarda daha az yer tutmamtr. Muharebe esnasnda Osman
arkadalarna toprak zerine dm Kalanus'u gstererek Karnn
deiniz! diye279 barmakta idi. Onun dp ld mahalli kpein
deildii yer ve Kokar-Tarla olmak zere yd ederler280. Osmanllar
tarafndan malp hristiyanlar hakknda uygulanm olan fiillerin birincisi
budur281.
Yine o sene282 Sultn III. Al'd-dn'in Marmara Denizi'nden pek uzak
olmayan Biga (Bizansllarn Pega* dedikleri)283 'da Tatarlar zerine vk olan
galebesi de daha az vahiyne olmayan bir hareketle lekelenmitir. Sultn,
hududunun muhafz olan Osman'n imdadna gittii ve onunla birlikte
Karaca-Hisar' muhasara ettii srada, Taincar (Tayancar olacak)284
kumandasnda bir Tatar ordusunun Ulubd (Rindaks) nehri mensabnda
hulsa addolunmaldr. Ekseriya Trke, yahut Arapa bir kelimenin izah etmeksizin asln
yazar. Sanavber gibi, ki bunun am demek olduunu bilmeyen birey anlayamaz.
275 drs, varak: 43, Sa'd'd-dln, varak: 10, Nesri, varak: 28.
276 Mslmanlarca mukaddes aa yoktur. Olsa olsa aa altndaki medfnun nmna hrmet
olunur. Sar Yat (birka sahife evvelki haiyeye gre) Osman Gznin kardei olmad gibi, ehdetinde hayl yal olmas lzm gelir.
277 Ubl nuneticus Ruminalis (Romularem vocatam ferunt), ttvius, 1, 4. (In-circl Romulus
hakknda metindeki fdemin mehaz. Mtercim)
278 Bzansllar'in Kaloyanis'l olmas muhtemeldir.
279 Karnn dein, yerini ein, drs, varak: 43; Sa'd'd-dn, varak:
10. (Karaca-Hisar
tekfurunun Klanoz nm karnda! ki ser-asker idi ddk-te Osman Gz huzuruna getrdiler,
'karnn desn ve yeri en' de defn edin emr( verilmele yle yapld. Sa'd'd-dn'den telhis,
cild: 1, s. 18. Mtercim)
280 t Eini, drs, varak: 43; Sa'd'd-dn, varak: 10, Cihn-nm, s. 677.
281 O zamann hkmne gre bu\ alelade bir harbin tabii neticelerindendir. (Mtercim).
282 drs, bu evvelki muharebeyi 687/1288'de, Hac Kalfa ise Takvtmtt't-Te-vrlh'inde
686/1287'de gsterir.
283 Pike, Pahlmares, cild: 1, s. 289.
284 Ner'nin tayncr kelimesi -ki dier el yazmas kitaplarda bz noktalarnn yerlerini
deitirmesiyle bayncr denilmitir- Pahimares'in Tahancr, yni Bizans mparato-ru
tarafndan cretle tutulup da o mntkada dolaan Turko-pollann resi olduuna phe yoktur.
(Pahimares, 1, s. 441).
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
kin Ereli (Herakle)'de ortaya ktn ve bu ehri yaktn haber ald;

Al'd-dn muhasarann idaresini Osman'a emnet ederek Tatarlar'm
zerine yrd, ve onlar hezimete uratt. Ancak bu muharebe, galip
tarafndan muzafferiyetden sonra ortaya ym olduu kanl almetlerle285
hret bulmutur.286
Sultn Al'd-dn Tatarlar*! malp ettii srada Osman -elli sene nce bu
mevkii ele geirmi ve hi deilse muhasara etmi olan- Er-truTun
irtihlinden birka gn ncesine tesadf etmek zere bzan Ka-raca-Hisar,
bzan Karaca denilen Melangeyay zaptediyordt. Osman'n pederi elli
sene istirahattan sonra, zellikle olunun genliinde kendi geneliinin
parlakln bulduu iin, tam bir sknet iinde ruhunu teslm etti
(687/1288). Osman, pederinin vefatna mukabil, yeni fetihlerle ve Mal
Bu kanl almet mes'elesi-mverrihin kinci Kitab'a it 12 numaral notunda muharebe
mevkiinin mekkiyeti hakkndaki ifdelerine gre- bir halk efsnesi olacaktr ki, Sa'd'd-dn,
her naslsa bunu dnmeyerek nakletmitir. Ad geen 12 numaral notta vak'ay M.
d'Ohsson'un 687/1288 senesinden 627/1230 senesine, Osmanllar'dan Seluklular'a, harb
mahallini ve garb isimli ovay Ulubd'dan Erzurum ovasna naklettii dercedilmitir. Evliya
Seyahat-nmesi de yle yazyor: (Yldrm Hn'n vefat) akbince elebi Sultn Mehmed
40.000 benm ve gzide asker ile cend-i Timur'a yetip yle bir str urur ki cmle Tatar'
korkudup tela drd. Timur yerine gitdikden sonra bakyyet'l-syf olan Tatarlar esir
edp bu vech ile pederinin intikamn ald. O sahraya ... ovas derler. Evliya arasra cezbedr
olarak-Seyahatnamesinin ekser mahallerindeki n-fz- nazara tamamen mugayir olmak zerebyle garb eyler yazar. Ksaca, bu mes'ele ovann ismindeki tuhaflktan dolay hatrlarda
kalm, mahalle ve tehlfn hadd-i azam yzyetmi sene olmak zere zamana isnd
olunmu bir hurafedir. Hammer, ne hl ise, bunun aslszln farketmise de Leonklav'n slm
Trihi'ne geirecek kadar ehemmiyet vermesi hayreti mcibtir.
286
(Mool askerinin hezimete uratld Seluk Sultnna haber verilmesi zerine
husyelerinden syebn yaplmasn emretmele, ol sahra ...-yazusu demekle mehur oldu. Tc't-Tevrh, c. 1, s. 18. Hammer bu ismin trkesini ve l-tincesini yazdktan sonra der ki:)
Idrs, (varak: 46), bu muharebenin trihini tayin eder; Ner (varak: 22) ve l (varak: 9), Karaca
Hisar'm Erturul tarafndan ilk muhasaras srasnda, ve binenaleyh elli sene nce olmak zere
yazarlar. O vakit Moollar Kk Asya Seluklu hkmetinin dou hududunda ancak uzaktan
uzaa grnebilmilerdi. Bundan dolay Marmara ile Rindaks'un tekil ettii bat hududuna
kadar nfuz etmeleri mmkn deildi. Zten Ereli ve Biga isimlerinin her trl phe ortadan
kalkm olur. Dier Osmanl mverrihleri bu ak tenakuzu hissederek vak'a mahallini hl o
isimde bir ovas bulunan Biga'dan Erzurum'a nakletmilerdir. M.D.'Ohsson, bu mverrihlerden
birine istinaden, vakay byk kt'adaki eserinde yle yazar: Birinci Keykubd (I. Al'd-dn)
1330'da Erzurum yaknlarnda Hrezmler'in son hkmdar Cell'd-dn zerine bir byk
muzafferiyete nail olmas zerine, otuz bine bali olduu r-vyet olunan dman maktullerinin
hep ...lerinin kesilmesini, ve bunlarn birbirine dikilerek adr yaplmasn emretti. Ordunun bir
byk ksm bu ite istihdam olunup, beinci gn o trl derilerden harb meydnnn ortasnda
tantana ile yz adr kurularak, davul sesleriyle herkese iln edildi. Bu adrlar sonra
Konya'ya getirilerek, bu mehur gnn bide-i ihtar olmak zere, tin ile korunmutur.
(Leonklavfnin Trih-i slm'na da mracaat, s. 55) (Bkz. kinci Kitap, M.f.)
Sayfa
87
285
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Htun'un. o sene dourduu olu Orhan'n287 dnyya gelmesiyle kendini

teselli etti.
Ertesi sene Al'd-dn, Osman'n vk hizmetlerine mkfat olarak, onun
istlsyla ycelttii Karaca-Hisar' malikne suretinde verdii gibi, btn
huss iaretleriyle, yni sancak, tabi, at kuyruu (tu) ile birlikte prens
(be) unvann verdi. Osman'n yeeni Ak-Timur bunlarn ulatrlmasna
memur oldu. Yeni Be, Ak-Timur'u288 istikbl iin birka adm ilerledi;
muzka bir cenk havas almakta olduu halde, elleri gs zerinde
kavuturulmu olarak, hrmetkar bir tavrla durdu. Halefleri be vakit
namaz zamanlarnda rouzka alnd srada bu kaideye riyet ederlerdi; t
ki Osman'n altnc halefi Ftih Mehmed kiyz on sene sren 'tazimin ok
uzun olduu bahanesiyle bu deti lavetti.289
Osman'n, emirlie getikten sonra, ilk ihtimam, ikametgh olan KaracaHisar kilisesini camiye evirmekle, imam ve hatb ve her trl nezret
ilerini ve pazar kurulmak cihetiyle sekene arasnda ortaya kmakta olan
dvalar hafta sonu olan cuma gnleri grmek zere, bir molla (kad)
tyinine masruf oldu. Bu hususta kaynpederi Edebl, drt silh arkada,
kardei Gndz Alp, Turgud Alp, Hasan Alp, Aygud Alp ile istiare ederek,
onlar evvelce Sultn'dan me'zniyyet alnmasn kararlatrdlar. Bu
me'zniyyetin alnmas zerine, Osman, Edebl'nin talebesinden Tursun
Fakh'i imm tyin etti. Pazarlarda kavmiyyet ve din gzetmeksizin
intizamn muhafazas vazifesini de ona havale etti. Bir cuma gn Germiyan
Trk Bei Alir'in290 tebeasndan bir Mslman ile Bilecik Rum hkimine
tbi bir Hristiyan arasnda zuhur eden mnazaada Osman Hristiyan lehine
dvay halletti291. Bunun zerine btn memlekette Erturul'un olu
Osman'n hakkaniyyetinden bahsolun-maa balayp, bu da halkn KaracaHisar pazarna toplanmasn ziy-deletirdi. Beyn ettiimiz hkm
Hac Kalfa, Takvmtft-Tevrlh,
Neri, varak; 36.
289 tdrs, varak: 46; Sa'd'd-dn, varak: 10; Solak-zde, varak: 2. Bu muzka bugn (mverrihin
zamannda) vzerya, paalara mahsus bir ereftir. Be namaz vakti cihd ihtren nlerinde
alnr. Onalt zurna, onalt davul, onbir boru, sekiz na're, yedi zil, drt ks (ks) den
mretteptir. Altmiki kiiden mrekkep bu muzkac takm Pdih bizzat muharebeye gittii
vakit iki misli olur (M.d'Ohsson'a mracaat, c. 3, s, 92 byk kt'a).
bu terifat mes'elesi ileride tetkik olunacaktr.
287
Sayfa
88
288
dris, varak: 49. Bu Alisr, Pah'mares'in *AIi Avras Karavunudur, s. 301. Germiyan Bei'ni
Karaman Bei'yle kartrmamaudr.
291 Hac Kalfa, Chn-nm, s. 777, Neri, varajc: 37.
290
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
hususunda bz siys mlhazalarn tesiri olmas muhtemeldir292; nk

Germiyan Bei, Osman'n istikll bakmndan .nceliini ve snn
ekememesi yznden, hakkndaki dmanca niyetlerini saklamad gibi,
Osman'n dalarda ikameti esnasnda mallarn muhafaza eden Bilecik
kumandan bilkis ona msait bulunurdu293.
Osman'n en iyi dostu ve en sdk silh arkada Kse Mihl idi. Onun
tavsiye ve j ardmlaryladr ki Bolu yolu zerinde ilk seferini yapt. Kei
Dalndan -Sakarya (Sangaris) mecrasnn daralmasyla asker iin kolay bir
geit verdii- Sarkaya ve Sorgun zerine yrdler294. Orada ErturuTun
eski arkada olup o havaliyi tammiyle bilen Samsama295 avu'a tesadf
ettiler. avu onlar srasyle Bolu yolu zerinde kin Tarakl, Gknk,
Mudurnu kasabalarna gtrd. Hl Yenice Taraks nmyla yd
edilmekte olan Tarakl, Sakarya'ya dokuz saat mesafede ve nehrin
dousunda bulunmaktadr. Tarak ve kak ticreti sayesinde mmur olan bu
ehir ahlisinin zenginlii, Osman ve Kse Mihl'in hrsn tahrik etti296.
Bebuuk saat tede Gynk, d kasabaya dokuz buuk ve Bolu'ya onbe.
saat mesafede Osman'n seferinin gayesi olan Mudrina yahut Muderni297
(Frigya Epiktetos mntkasnda eski Mudra) kasabalar bulunur. plak, bo;
iki da arasnda bulunan Mudurnu (Muderni) I. Byezd ve I. Sleyman'n
in ettikleri iki cami ile sslenmitir. Tarakl ahlisi tarak ticreti ile mehur
olduu gibi, Mudurnu ahlisi de i imaliyle hret bulmutur298, ki kasaba
ahlisinden aldklar ganimetleri yklenmi olan ftihler grubu Geyve
zerinde Sakarya'ya mansab olan Mudurnu ehri (Strabon'un Galus diye
kaydettii)299 boyunca giderek, Olimp eteinde bulunan Harmankaya
yoluyla Karaca-Hisar'a dndler.
Bu seferi yalnz Osman'n ann ekemeyen Rum hkimlerinin taarOsman Gz'nin temiz ahlkna gre, hukuk dvasnda siys mlhazalarn htimli sz
konusu olamaz. Mterc'm.
293 drs, yarak: 49. Btn Osmanl mverrihleri, Osman'n 688/1289 trihinde hkimiyet
hukukunu kullanmasyla, ibu kady tyin ettiini zikrederler.
294 Neri, varai: 20; dris, varai: 52; Clhn-nUma, s. 673.
295 Samsa, drt kseli demektir ki, samsa baklava tabirinde dah itilir. Anlalan Samsa
avu murabba (kare) denilecek bir ekde di- (Mtercim).
" ~
296 drs, varak: 51.
297 Strabon, 12, Mudurnu'nun Tarifi, Kostantln Porfirojenet, Maner, 3, s. 575.
298 istanbul'daki ilk malatlarn ekserisi Mudurnu'dandr.
299 Manner, burada Mudurnu'nun kuzeydousunda cereyan eden Galo (bugnk Tarakl Suyu)
ile Kk Lefke rman (Melas) kartryor. Bu karklk, her iki suyun Geyve yaknlarnda
Sakarya'ya karmalarndan domu olmaldr.
Sayfa
89
292
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Sayfa
90
ruzlaryla haleldar olan yedi senelik bii istirahat takip etti. O zamana kadar
Erturul'un haznelerini znuhfoza etmi olan Bilecik kumandan bile,
korkulacak bir hale gelmekte olan Osmanl kudretine hased gstermee
balad. Kse Mihal, kzn Kalanus'un oluna nikahlad zaman300 dne
davet edilen Rum emirlerini bir ahidnme ile Osman'a balamak arzusunda
bulundu. Lkin onlar Kse Mihl'in barsever tekliflerini dinleyecek yerde,
onu kendileriyle mttefikan hareket etmek ve Osman' ellerine teslim
etmek zere, ifale altlar. ok zaman gemeden Yr-Hisar hkiminin
kzn alacak olan Bilecik hkiminin dn bu hyanete msait bir frsat
olacakt, Mihl'in sadkati asla bozulamazd. Fesadlanna msait gibi
grnerek, Osman' dmanlarnn tasavvurlarndan haberdr etti. Osman,
hynetkr Belokuma hkiminin davetini zahir bir emniyetle kabul etti.
Dn hediyesi olarak bir sr kuzu hediye etmekle beraber, dn
mteakip muhariplerle birlikte dalara kmak mecburiyetinde
bulunduunu, ve servetini hasmlarnn hrsna mde bir halde brakmak
istemediini sebep tutarak, en kymetli mallarn kadnlar vstasiyle -her
sene msade olunduu gibi- kaleye gndermesine ruhsat istedi. Belokuma
hkimi, hiylesinin bu neticesine bylenmiesine kaplarak, Osman'n
temennisini yerine getirmekte acele etti. Haznelerin nakli, dnden bil
gn evvel icra olunmak zere kararlatrlarak, Bilecik Hkimi, o gn dne
balamak iin akr P-nan'na301 gitti. Osman, en cesur cengverlerinden
setii otuzdokuz kii ile gitti, ki bunlar kadn kyafetine girmi, yzlerine
uzun bir rt rtm olduklar halde, kymetli eya yerine silh ykletilmi
olan atlann kaleye soktular. Ahli ile muhafzlarn byk ksm dne
gitmi bulunduklarndan kalenin zaptnda glk grlmedi. Osman
Bilecik'e sahip olmasn mteakip, bir baka frkann riyasetinde dmd
beklemek zere pusu kurmak iin Kaldiralk302 Boaz'na gitti. Bilecik hkimi
-ki hibireyden phesi olmad gibi, bilkis Osman' ve haznelerini
yaknda eline geirmek midinde bulunuyordu- rahat rahat kalesine
dnmek zere iken, Osman'n beraberindekiler, zerine hcum ederek
ldrdler. Zevcesi gzel Nilfer (Zenufar)303 galibin eline derek, Osman
onu -ocukluk anda gsterdii kahramanla mkfaten- henz on iki
Hatrlardadr ki Kalam Ermeni Boaz muhrebes'nde telef olmutu.
akr Emerillondur. (Bozdoan Kuu denildii Kaamus- Fransey'de gsterilen ku.)
akr Pnar: Fontaine des Emerillon,
302 Ner, varak: 33.
303 Bz mverrihler Holufira yazyorlar.
300
301
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
yanda bulunan olu Orhan'a mnsip grd.

Ftih sergzeci, su seferinin neticesinden cesaret alarak, byk bir sr'atle,
Nilferdin babasna ait mstahkem bir mevk olan Yar-Hisar zerine
yrd. Bu kale Bursa, negl, Yeniehir arasnda Ktahya yolunda ve bu
ehre bir gnlk mesafede idi. Orada hl hamamlar ve bir cami grlr304,
Turgud Alp305 negl' zaptederken Osman Be de Yar-Hisar*! ald. Yedinci
hicr asrn son senesinde (Mildn onnc asr nihayeti) (699/1299)
meydana gelen ba fetihten itibrendir ki, Osman'n hkmeti
genilemee balamtr. Seluklu Devleti'nin sukutunu da bu tarihten itibar
etmek lzm geleceinden, Osmanl hanedannn mstakil olarak saltanat,
ite asl bu seneden balar.
Nilfer'in kamimas Sabinler'in karlmasna306 ve Bilecik'in is-tls
Truva'nn Rumlar tarafndan zaptna benzer. Bu iki istil vak'as da hayl
olabilir; fakat niin hi olmazsa ksmen hakk olmasnlar? ran trihi Truva'nn zaptndan pekok zaman evvel vuku bulmu olmak zere- Ryndiz'in307 harb hilesine benzer bir surette ieri sokulan muharibler vastasiyle
feth edildiini naklediyor308. Bizans tarihileri Belokuma'nm ele
geirilmesini naklettikleri Srada309 Meinder (Mander) (Menderes) nehri
zerinde vk Tripoli'nin de yine bu misill durumlarla zaptolunduunu
beyn ediyorlar. Germiyan askerleri silhlarn ve asker muzkas letlerini
Cihn-nm, s. 659.
drs, Turgud Alp yerine Aygud Alp yazyor.
306 Eski bir efsneye gre eski Roma kavimlerinden Saibinliler'in bir enlik yapyorlarken
Romuluslular hcum ile, Sabinliler'in kadnlarm ve kzlarn ele geirmilerdi. Sabinliler, fakat
hayli mddet sonra, Romuluslu-lar'n zerine yrdler. O zaman Sabin kadnlar
Romuluslulardan doma ocuklarn alarak harbe mni olmak iim kocalaryla babalarnn
arasna atldlar. (Mtercim)
307 Ryn-diz ...Trn-zemnde Er-Csb tahfcgahdr. Getasb'm kzlarn tutup ol kalede hab
eyledi. Isfendiyr Heft-hn yolundan varub kaleyi feth ve Er-Csb' ka,tl ve mahbuslar hals
eyledi. Brhn- Kaati*, 308. Diz kale, Dizdar kale muhafz; Ryn-diz Ryn kalesi.
(Mtercim).
308 Viyana Ktphanesinde Mrhond, nu: 112, cild: 1, s. 344; Trh- Bela-gat- Frisiyye, s. 69.
309 Pahimares (kitap: 5, bb: 21; Roma tab', c. 1, s. 288) Bilecik'in fethini Menderes zerinde
Tripoli'nin zaptndan bir sene evvel gsteriyor: Birincisi 1306 (H. 706), ikincisi 1305 (H. 705)
(s. 300). Heznfen Ermenek'in zapt da Pahimares'in ibu Tripoli iin beyn eyledii vehile
vuku bulduunu (fkra 169) ve Pri Res'in Bahriyye'si Kanar (Kanarya) sahilinde Kelendire'nin
ve spanyollar tarafndan Afrika sahilinde Oran mevkiinin o yolda ele geirildiini yazyor. Lkin
bununla Ermenek ve Tripoli'nin ikisi bir olduunu zannetmek lzm gelmez; nasl ki Kelendire
ile Oran da bir mahal olamaz. Yalnz urasn ihtar ederiz ki, Bizansllar Ermenek'in zapt eklni
Karamanllar tarafndan Tripoli'nin ele geiriliine tatbik ettikleri gibi, Kelendire ve Oran
vak'alan kartrlmtr.
304
Sayfa
91
305
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
buday uvallar iine gizleyerek tacir kyafetinde oraya girmilerdir.

Alir'in Tripoli'deki bu hareketi Osman'n Belokuma'daki tedbrinin
taklidinden ibaret veyahut vak'ann Osmanl mverrihleri tarafndan
Osman'a isnd olunmu olmas muhtemeldir. Bilecik hkiminin zevcesinin
karlmas, ismi, onun Osman'n eline dmesi sureti Belokuma'nn
zaptndaki phelere yer brakmaz. nk Bursa ovasn sulayan nehir,
ehre pek yakn bir mahaldeki Takpr, Kaplcalardan310 gelinirken
girilecek kapya uzak olmayan bir yerde Ni-lfer'in in ettirdii tekke hep
Nilfer (Lotus)311 ismiyle yd olunmaktadr312.
Orhan'n Nilfer ile izdivacndan I. Murad ile Sleyman Paa domutur.
Seluklularn son padiah olan III. Al'd-dn, baz mverrihlere gre
Moollar tarafndan idam veyahut daha ziyde ihtimle yakn olmak zere
olu Gys'd-dn tarafndan zehirlenmesi zerine, Seluklu Devleti evvelce
yazdmz vehile, on ksma blnerek, her ksm mstakil bir bein
idaresine geti. On iki seneden beri Kara-Hisar'da nmna hutbe okunan
Osman, Al'd-dn'in. vefatn mteakip Islm'de mer' olan ikinci saltanat
hakkn, yni :ikke darb ettirmek hakkn icra eyledii rivayet olunur.313
Ner, varak: 34; dris, vaâk: 61; Sa'd'd-dn, varak: *1; Bursaya Seyahat, s. 6 .7
Nilfer, Peling Je/bes, yahut Jelbes ismini verdii attan baka birey deildir. Maner ile
mukayese olunsun, 4, s. 559. (Nilfer mruf iektir: Ame-lufer
iei derler, mfredat
sahihleri kaatil'n-nahl diye -beyan ederler. Btirhn- Kaat'dan telhis), (Lotos yahut Lotus
Msr ve Hind* in bir nevi aa ve nelbt. Kaamus- Fransevt) (Mtercim).
312 Kezalik. drs, 1; Solak-zde, s. 3.
313 Neri, varak: 36. Btn Osmanl mverrihleri Al'd-dn'in emirlik fermanm Osman Be'in
688 (1289)'da aldn Devanda mttefiktirler. Lkin Seluklu mverrihlerine nazaran,
(Deguignes bunlar senet tutuyor) Sultn Mes'd, 708 (1308)'-den evvel vefat etmemitir.
Cenb (varak: 208), bu rivayete sarhen muhalefet ediyor; ona gre Al'd-dn yirmi sene ay
hkmetten sonra, 700'de vefat etmitir. Mes'd'un halefi Gys'd-dn Keyhusrev'in vefatnn
682'de gsterilmesi doru olduu halde, bu rivayet dah mbalal grnyor. M-verrih-i
lim mft Kara eleb-zde Ravzatifl-Ebrr'nda 696 vekayiinde, Lr ve drs'e gre Al'd-dn
ancak 696 senesinde tahta clis olup, hlbuki emaret bertnn Osman'a 688'de, yni, sekiz sene
evvel Al'd-dn nmna verilmi bulunduunu nazar-i dikkate vaz' eder. Bu iaret Mft'nin
tenkidine bis-i ereftir. Bir adm daha ilerleyerek, birbirine benzemeyen iki emaret ferman
hakknda phesini beyn etmesi lzm gelirdi; zr biri farsa, dieri trkedir; trihler de
ihtilafldr. Birok muharrert ve siys vesikalar mecmualarnda trke bertn sureti
dercedilmitir. 13 numaral Diez yazma nshasnn 116'inci shfesindeki bertn -ki gurre-i
evval 688 trihiyle trihlenmitir- imdiki uslpda olmas talrf edilmi olduu zannn
vermektedir. Bunun ky-mettd bir mecmuada dercedilmi olan farsa sureti 683 Ra-mazan'yla
trihlenmi ve Feridun'un evrk- hkmet mecmuasnn hv olduu berttan birincisine
tammiyle muvafktr. 683 Ramazan' gurresiyle (1284) trihlenmi olan birincisinde Sultn
Al'd-dn Osman'a yalnz nasihat veriyor.
Gurre-i evval 688 (1289) tarihli trke ikinci bertta Karaca Balaban ile hediyeler ve alem ve
310
Sayfa
92
311
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Ancak Al'd-dn'in vefatndan evvelki on iki sene zarfnda hutbe Osman'n

metbu olmak zere Sultn'm ismine okunur ve Osmanlnn nm ancak
Al'd-dn'in vefatndan sonra yd olunmu olmas daha muhtemeldir; ilk
sikkeler de ileride greceimiz vehile, ancak Orhan'n zamannda darb
olunmutur.
Osman, Kei Da civarndaki arazde istiklle kavuunca, bu memleketlerin
idaresini fethinde yardmlarn grd muhribler arasnda taksim etti.
Olu Orhan' Karaca-Hisar'a kumandan, kardei Gndz Alp'i Eskiehir'e be
tyin etti. Aygud Alp nn ve Yund-Hisar, Hasan Alp Yar-Hisar, Turgud Alp
bizzat ele geirdii negl kumandanlna nail oldu. Bilecik'in varidat dervi
ve eyhlere, bilhassa kz Mal Htn ve onun kk olu Al'd-dn ile
birlikte bu kalede ikamet eden eyh Edebl'ye tahsis edildi. Osman'a
gelince, idare merkezini, araznin kuzey ularnda ve evresi bir gnlk
mesafeden ibaret bir kaza iinde kin ve bir ynden Siltnn'nn bir
ksmyla evrili bulunan Yeniehir'de kurdu. Yeniehir kazas ise, (yni
Osman Gz'nin o zamanki memleketi) bugn Kk Asya'nn onyedi
sancandan biridir, ve geni Osmanl memleketlerinin iindeki yirmibe
eylet'den (eski taksimata gre) birinin iindedir314.
On nc mild asrn son senesinden bir sene evvel bu devletin genilii
u halde idi. Ancak yz elli sene sonradr ki, Kostantiniyye'nin ele
geirilmesiyle kendini takviyeyi ikml etti ve hu zamandan itibaren bir
asrdan fazla mddet -ki Kbrs'n fethine kadar- kudreti gittike artt.
Osmanl Devleti azametinin en yksek derecesine vsl olunca yz elli sene
mevkiini muhafazaya muktedir olmutur. On yedinci asrn son senesinden
evvelki sene, Karlofa ahdnmesinin akdediliini grm, ve bu andan
itibaren Osmanl Devleti on sekizinci asrn ortasna, yni Kaynarca
ahidnmesinin bu devletin gelecekteki mukadderat hakknda phe
brakmad felket nna kadar sr'atle harb olmaa balamtr.
Sayfa
93
tabi gnderiyor. Slh. Zilhicce 689 (1290) trihiyle trihlenmi ve fara ibareli olan ncs
Eskiehir kazasn t ediyor. Birinci ve ikincisi Konya'dan ve ncs Akehir'den
gnderilmi. Feridun mecmuasnda bunlar 39, 41, 43 ve Osman'n cevblar 40, 42, 44
numaralardadr. Birincisinin adem-i shhati emaresi olarak, 683 senesinde Erturul'un henz
hayatta bulunduu zikrolu-nabilir. u kadar ki onun hl-i haytnda olu Eskiehir be-liine
tyin olunabilirdi. Hac Kalfa Takvm't-Tevrh'inde 688 senesinde ibu emaret bertn ve tabi
ve alemi zikr ile beraber 699 senesinde Osmanl hanedannn ibtids, Seluklu hanedannn
intifas senesinden nce olamyacan, ve fakat dier tarafdan Osman'n 688 senesinde Karaca
Hisar'a bir kad tyin ederek, bu seneden itibaren hutbede nm yd olunduunu beyn ediyor.
314 tdrs, varak: 61. Neri,, varak: 57. ' Sa'd'd-dn, varak: 12. Solak-zade, varak: 4.
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
On nc asrn bitimine doru, Kuds'n Ehl-i Salb tarafndan zaptndan

yz sene sonra Seluklu Devleti yklarak, onun harabelerinden Osmanl
Devleti zuhur etti. Yine o zamana doru Avrupa ve Asya byk vak'alara
sahne oldu. Kezlik devletleri yklmaa yz tutan Moollar Suriye'ye
girerek her tarafn: tahrb ettiler315. Almanya'da iddetli yer hareketleri
(zelzele) oldu316. Kk Asya'da iki aile -ki Seluklu hkmetini aralarnda
paylaan on aileden en kuvvetlisi olan Osman ve Karaman hanedanlardrkanl bir mukateleye giritiler. Avrupa'da on nc asrn son senesi Birinci
Jbile (Papa tarafndan umm af) iln ve yedinci asrn nihyetinde Asya'ya
Zc-i lhn idhl olundu317.
Trk mverrihleri yalnz Avrupa ve Asya vekayinde gayet mhim bir mevk
tutan bu durumlarn tesadfne deil, Osman'n bir asrn balangcnda vk
olan saltanatna ve kurduu devlet ve hanedann hl hiz olduu nma
bsbtn huss bir ehemmiyet verirler.
Hicret'in birinci asrndan yedinci asrn bitimine kadar aradaki asrlann hep
balarnda -slm leminin saltanatnn mukadderatna kudretli bir surette
tesir etmi- bir hkmdar grlmtr. Birinci asr ile Islmm kurucusu olan
Peygamber318 ortaya kmtr. mer bin Abdla-ziz -ki Osmanl
mverrihleri- (hakl olarak hep slm mverrihleri) tarafndan Emeviyye
hkmdarlarnn er. dili olarak yd olunur- ikinci asrn banda Hilfet
tahtna clus etti. ncnn banda ilimlerin hmisi Me'mn'un
Badad'da halifelii iln olundu. Drdnc asrn ilk yllarnda Ubeydullah
Mehd Afrika'da Fatm Hilfeti'ni te'ss etti. Abbsler'in son halfesi
Kaadiribillh'n kirk senelik hkmeti beinci asrn ilk sene-leriyle iki eit
ksma taksim edildi. Altncnn balarnda.319 ark kavimleri Cengiz Hn'n
nnde titremekte idiler. Bir asrlk skndan sonra, sekizicinin balarnda
Osman, kendi ismini verdii devleti te'ss etti.
Hac Kalfa'ya gre 699'da,
Ravzatl-Ebrr'a gre 699'da.
317 Hac Kalfa'ya gre 700'de. (Zc, zk>den muarrebdlr. mnya ms-ta'meldir:
Biri
kitb- ilm-i siyer-i kevkbedir ki takvim ondan stihra olunur. Zc-i thn, Zc-i Ulu Big,
Zc-i KaseynI gtbi... ilh... Brhn- Kaatr, ilk basks, istanbul; s. 329, Zc-i llhni'nin
idhllnden maksad, ona, tertiplenen takvimin kullanlmasdr.) (Mtercim)
318 Hazret-i Peygamber hkmdar deil idi (Mtercim)
319 Lutf, (s. 5-8), sadr- lim, vak'alarn trihine ehemmiyet vermiyor. 139'da vefat eden
Me'mn yerine cesrne Hrn yazd gibi, Cengiz'den bir asr sonra, yni hicr sekizinci asr
balarnda ve Osman zamannda yaam olan Gzn' Ce> giz Hn diye gsteriyor. Gzn'm
Cengiz Hn yerine zikro-lunmas Cengiz'in putperest olmas cihetiyle sln melikleri arasnda
saylmas mmkn olamamasndan kaynaklanmtr.
315
Sayfa
94
316
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Peygamber'in nc halfesi olan (Hz.) Osman'dan beri slm kanunlarna

tbi olan memleketler taht zerinde bu isimde hibir hret sahibi
hkmdar grlmemitir320. Bu halfenin ftih ve kanun vz sfatyla
kazand gz kamatrc n yedi asr sonra, Osman nmnn
dndrd vehile, Erturul'un olunda ve onun ahlknda en yksek
parlakl ile grlm olacakt321.
Kur'n, isimleri gkten nazil olduunu bildiriyor;322 binenaleyh
Mslmanlar isimleri, yalnz trih nokta-i nazarndan deil, lisan nokta-i
nazarndan da hayr iareti veya err iareti addederler. Osman, kelimenin
arapa kk itibariyle, skiken (sap-kran?) mnsna gelir323. Ve bunun,
yukarda mtala olunduu zere, azamet ve ecaat mefhumlarna samim
irtibat vardr. Evvel, ark'da eski Msrhlar'dan zamanmza kadar, hm,
istil ve saltanatn canl timsli addolunmu ve -her trl canl kular
istihkar ile evvelce ldrlm kularn ke-mikleriyle beslendii iin- daha
huss olarak sthn-iken denilmitir324. Ondan sonra da Trk trihinin
en eski zamanlarnda -avda bulduklar oku para olarak krm olduklar
iin- Ouz Hn'n oluna krc yahut tahrb edici nnv verilmi idi.325
drs, varak: 35. Halfe Osman, ztnda iki eref unvan toplamtr ki, bunlar 1 ccmi'Kur'n ve Zi'n-Nreyndir. kinci unvan, Peygamber'in iki kerimesini tezevvc eyledii,
birincisini - u suretle tahrif aibesinden kurtarm olduu- slm'n mukaddes kaidelerini
yalnz bir cildde (nshada) toplam olduu iin almtr (H. 30); bu Halfe'nin zamanndadr
ki, Mslmanlar zafer silhlarn Ceyhun'a ve Boazii'ne kadar ulatrdklar gibi, ran
pyitahtlaryla Horasan', sfahan', tstahr', Merv'i, Beih'i (27, 29, 31 hicr), Kbrs, Girid, Rodos,
Malta gibi (26, 33) Akdeniz adalarn elde etmilerdir. Yine o zamanda Arablar Muviye kumandas altnda, birinci defa olmak zere Kostantinlyye'yi muhasara ettiler, (H. 33), Trk
hakan Karen ve ran husrevlerinin sonu olan Yezd-crd - birincisi harb meydannda, ikincisi
firar esnasnda - kati olun-mu (Yezdcrd 31 senesi, Karen 33 senesinde; Hac Kalfa'nn
Takvim't Tevarlh'lne gre) ve Araplar'm evketinin, glgesi yklmaa, hazr olan ran
hkmetini mahvetmitir.
321 Osmanl hanedannn snlarnn parlakl ve ftuhata Emev ve Abb-sler'e stnlkleri
malmdur. Ancak Hulef-y Rsidin'e, slm'n kaideleri yle Icbettirdi iin, hibir kimse
ncelik edemlyecei gibi, onlardan herbirinin huss vasflar itibariyle tarih nokta-i nazarndan
dahl btn slm halifeleri ve hkmdarlarna stnlkleri grlmektedir. Yalnz I. Sultan
Selim, slm'n snnn yaylmasna hizmetiyle -Drt Halfe'den sonra en dil halfe olan mer
bin Abdlaziz ve bir de Sa,-lh'd-dn-i Eyybl gibi- trih nazarnda Hulef-y Ridn.
derecesine yaklam denilebilir. (Mtercim).
322 El-esmu tenezzl mine's-sem. Ancak, bu cmle yet blma-d gibi, hads olmas da
mekktr. Gayesi bir eser'den ibarettir.
323 drfs, varak: 37.
324 Osman lfznn kk bu mndadr. Galius'a gre bilkis krlm bacaklar yerine getiren
mnsna gelir. (Asm -yni Osman kelimesinin araba kk- snm -krlm- kemjfc eri
sarlmak manasnadr Terceme- Kaamns'dan.)
325 Bunlar faraziyattr; Bozok lfznn krc va. tahrb edici mnsna olmas da sabit deildir.
Sayfa
95
320
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Sayfa
96
Osman'n neseb silsilesi bu kardeten Gk-Hn'a uzanr; onlar oku krdklar gibi, torunlar da kaleleri, kuleleri krmlardr. arkhlar'n -Bu kular
meynnda k-iken olan- hm'ya verdikleri saltanat kudreti ve kuvveti
fikri hmyn lfzna -ki ruvayal yahut emperyal (h-ne) demektirintikal etmi, ve Asya kavimleri arasnda -kezlik k-iken demek olanOsman hanedanna tercihan nisbet olunmutur326. lk Osmanl pdihnn,
bu millet mvprrihlerinin o kadar byk ehemmiyet verdikleri isminden
falcla it bulunan ibu istitraddan sonra, bu hkmdarn saltanatndaki
vak'alara dnerek, mstakil hkmetinin ilk faaliyetlerinden bahsedelim.
Yeniehir'e gelinmezden evvel, ve ibu yeni saltanat merkezinin batsnda
Kprl Hisar grlr, ki bu kale beinin hasm olan Bilecik hkimiyle Hasan
i'tilf hlinde bulunduu zaman, Osman tarafndan defalarca muhasara
edilmiti. Bu cenklerden birinin neticesinden dolay minnettarln
gstermek iin, Bilecik hkimi, ncir Pnar denilen mahalde Osman'a bir
enlik yapmt; ancak Bilecik hkimi, Osman'n ubdiy-yetini arz ederken el
pmesini istemek cr'etinde bulunmas zerine, Er-turul'un heybetli
ocuunun husmetini celb etti; Osman Bilecik'i fethettii memleketler
arasna ilve etmek suretiyle, o cr'etten intikamn ald.327 Bu sefer,
Osman'n Kprl Hisar hakkndaki niyetlerinin te'hirine mecburiyet vermi
ise de, istikll kudretine nail olunca, eski hasmnn hisarn ele geirmekten
baka birey dnmedi. Kprl Hisar'n zapt, Osman'n sikke darb
ettirdii ve nmn minberlerde yd ettirmek hukukuna mlik olduu
zaman gsterdii cihetle, Osmanl saltanatnn vak'alar arasnda dikkate
ayandr. O vakte kadar, Al'd-dn'in emirlerine tbi olan Osman, yalnz
Karaca Hisar pazarna bir nazr ve beldeye girecek eyaya bir vergi tyin
etmiti. Osman, Kara Hisar hkiminin zerine yrmezden evvel silh
(Mtercim).
Bu vak'a zerine Bozuk nmn verdi, ki (Deguignes'in dedii gibi) bozulmu mnsna deil,
bozucu manasnadr. Tatarlarm Trihi, s. 62.
326 Osman, sultn vezninde toy kuunun yavrusuna ve ejderh yavrusuna denir. (Terceme-I
Kaamus,) Ancak mverrihin Osman, kelimesi zerine yrtt stidlaller kendi buluundan,
ibarettir.
327 Neri evvel Kprl Hisar'm fethini -dier bir rivayete gre Bilecik Hkimi'nin Bilecik'e
yakn Kaldralk emesi yaknnda bir meclis toplayp da, beraberindekileri Osman'a hcum
iin kandrmaa alt gece zaptolunan- Bilecik'ten evvel yazar. Lkin biraz sonra, Bilecik'in
birdenbire zapto-lunduuna dir olan dier rivayetin daha doru olduunu beynla bizim
naklettiimiz rivayeti bildirir. Ondan sonra Yar-hisar fethini, drs ve Sa'd'd-dn trihlerine
gre bizim takip ettiimiz trih srasna gre yazar. Onun ifdesi Kaldralk sahrasnda
akrpnar, ncir Pnar, Kaldralk Pnar nmnda eme tantyor.
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
arkadalaryla meveret etti. Bunun iin toplad meveret meclisinde yetmi sene nce Erturul ile birlikte Ahlat'tan Rum kt'asna gemi, ve o
zaman lakal doksan yanda bulunmu olan- amcas Dndar da hazr idi.
Dndar, ibu vergi teebbsnn, Germiyan Bei ve Rum hkimleri gibi,
hasedci komularn kendi aleyhine ittifaka sevkedeceni ihtar etti328. Lkin
Osman'n harareti, ihtiyarn skn isteyen ihtiyatna malp olmad; her
cevbn yerini tutmak zere okunu alp onu ldrd. O vak'a, mirin
kararna muhalefette bulunacaklarn hepsine ibret dersi oldu329. Osman'n
saltanatnn balangcn iaret eden bu katil, Romu-lus'un karde katli
vak'asyla gze arpar bir benzerlik tekil eder; arada u fark vardr ki,
birincisi trih asndan ikincisinden daha ziyde sabittir, drs -ki hakl
olarak Osmaniar'n en mu'teber mverrihi unvanna lyktr- eserinin
mukaddimesinde, haleflere ancak anl vak'alar intikal edebilmek zere,
Osmanl ailesinin takbih edilmee yn olan btn faaliyetlerini
anlatmakszn (meskt) brakacan beyn etmekte olmasyla beraber,
Dndar'n katlini, beyn eylediimiz ahvl ile, zikretmektedir330. Bu trl
vak'alar Osmanllar' venler tarafndan vlecek iler srasna konulmu
ise, sktla geitirdikleri eyler hakknda ne, dnmek lzm
gelecektir?331
Kpr-Hisar'n fethi, Osmn- Nike (znik) yaknnda bulunan Di-mesuz,
Koyun-Hisar, Marmara gibi dier birok hisarlarn zaptna teebbs iin
tevik etti. Azmine bilhassa kuvvet veren hal, muhafzlarn zaaf ve
328
drs, varak: 63. Neri, varak: 31, 36. Leonklavi, Trih-I slm, s. 75. Knolles, Trk Trihi, s.
97.
Dndar'n kabri akr Pnar'ndan Kprhisar'a giden yol zerindedir.
drs, varak: 62, 3.
331 Dndar mes'elesi, meydana gelii itibariyle, hibir Osmanl mverrihi tarafndan vgye
deer bir faal olarak addolunmam-tr. Fakat vak'a sabit midir? Trih bir hakikat olduunu
isbt edecek deliller yoktur; mverrih dah bu hususta pheli bir nokta kondurmutur.
Dorudan doruya vak'alar ve ahvl tet-kk edilecek olursa, blye bir eyin muhtemel
bulunmad kuvvet kazanr. Dndar'n vefat trihi 688 olacaktr. Mverrihin dedii gibi o
zaman doksan yalarnda idi. Eer bu ihtiyar,-zannolunduu gibi- riyasete hrsl olsayd,
Erturul'un vefatnda emelinin istihsline kalkrd. Bununla beraber, Osmanllar iinde bir
hilaf ve ikak ihdasna almakla itham mantk grnmez. kinci olarak, silh arkadalar
iinde mstebid bir mir deil, seilerek gelmi bir kimse hkmnde bulunan Osman'n
doksanlk bir amcasn vurup ldrmesine o zamann ahlk temizlii ve tavrlar nasl kail
olurdu? nc olarak, nakledili suretine gre vak'a bir mavere meclisinde olmu. Yakn
bulunan ahslar aleyhine silh ok ve yay deil, kltr. Mzkere mahalline gelinirken Osman
Gz'nin mtd zre klc belinde olabilir; fakat mevere yerine-uzaktaki dman iin kullanlan- ok ve yay ile mi gidilir?
329
Sayfa
97
330
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Sakarya'nn tamas idi. lk Paleologlar'n hkmetinden evvel Yunan

hisarlar kumandanlar Bizans imparatorluu hududunu klliyetli bir
mebl, birok araznin terki, her trl ganimetlerin kendilerine ait olmas
artlaryla mdafaa ediyorlard Misel Paleolog, Kostantiniyye'yi
Frenkler'den aldktan sonra, Hadenos'un hinne ihtarlar zerine, kumandanlara mahsus olan akeyi kestikten baka, onlar haddinden fazla
vergilere tbi klmak istedii zaman, bu cretli garip asker, muhfazalarina
emnet edilen hisarlar gayretli bir ekilde muhafazadan vaz getiler332.
Ondan mada, bu hisarlarn haylisine tabi bir hendek olarak hizmet
etmekte olan Sakarya birdenbire mecrasn deitirdiinden, istihkmn u
suretle gvenilir olmaktan mahrum bulunmasndan muhafzlar onlar
terkettiler. Nehir, eski mecrasna dnd; lkin o mntkay bir ay sular
altnda braktktan sonra. O kadar da salsat (nehir amuru) getirdi ki, suyun
derinlii pek az kalarak artk geit yerinden geilmesine hibir mni
bulunmuyordu. Bu hal, Seluklu Devletini aralarnda taksim eden on
belerden biri olan Kastamonu Hkimi Ali Umur Be iin Rum mparatoru
ile mnsebetlerini kesmee bahane oldu333. Osman ise, Umur Be'den
daha kuvvetli, bununla beraber daha yksek bir dereceye emellerini
sevketmee selhiyettar olduundan, Bizansllarn birka mevkilerini
zaptetmek teebbsnde bulundu. Birinci defada Bizans Imparatoru'nun
hassa kumandan demek olan ve Muzalo nmn tayan Ateriyark'i,
Nekomedi (znikmid, imdiki zmit) havlisinde ve Koyun-Hiar
(Pahimares'de Bafum) yaknnda malp etti. Bu malbiyet (701/ 1301) zellikle Sultn Osman'n taari uzlarna tam hasad zamanlarnda (27
Temmuz)334 serbest bir meydan braktndan Bizansllar iin335 pek felketli
Pahiraares, c. 3, s. 610 ve ondan naklen Gibin, c. 4, s. 311, haiye.
Pahlmares, c. 6, 1, 4, 14, varak: 229, 230.
334 Gibbons (Gibin), bu muharebenin 1299'd vuku bulduunu beyn ediyorsa da, bir senet
gstermiyor, Takvm't-Tevrh'e ve dier Osmanl menblanna nazaran, 1301 senesindedir.
Pa-himeres'in Posinos tarafndan nerolunan takvimine gre (Kronik) 1302'dedir; lkin 701
hicr senesi ancak 1302 Austos'un-da nihayet bulduu cihetle, Hac Kalfa'mn gsterdii hesap
ile uyuur. (Hac Kalia'nn ibaresi udur: 701 nhizm- Dmen ez Osman Gz der Ceng-i
Koyun-Hisar. 701 hicriyyesi, 6 eyll 1301'de balayp 25 austos 1302'de hitm bulduundan
ve muharebe temmuzda vki olduundan, harbin 1302 mildiyyesine tesadf ettiini bildirir.
Mtercim)
335 Kendi zamannda bahsetmedike hemen dima ahslarn isimlerim kartran Kantemir,
Osman'n yeeni Ay-Tod'y (Aydodu) Tor isminde bir torun gsterir, ve Osman'a
Ktahya'y fethettirir: Edebal, Turgud Alp, Ak-timur isimlerini Baliad, Trgod led,
Artimur suretlerinde tah-rf ile Harmanck dan Bilecik yapar.
332
Sayfa
98
333
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
olmutur. Osman, Gndz Alp'in olu bulunan yeeni Ay-Todu'nun KoyunHisar muharebesinde kaybedilmesiyle gzyalarn tutamad. Ay-Todu bu
hisarn yaknna defn olundu. Mezar hl yolun kenarnda grlmektedir.
Hasta atlarn orada czkr bir surette if bulduklar hikye olunur336
Trkler, tahrb edici saldrlaryla337 znik kaplarna kadar geldiler; znik'in
geni ve yksek duvarlar, her dmann her trl hcumuna kar ehri
muhafaza ederdi. Osman bu mevkii mahsur brakmak iin hemen hemen t
kaplarnn yannda, yni ehrin kuzeyinde bulu-, nan Katrh (Germiya) Da
eteklerinde bir hisar yaptrd ve memur ettii muhafzn ismiyle Targan
diye adlandrd338.
Bizansllar'n Koyun-Hisar'mda ilk bozgunluklarndan alt sene sonra
(707/1307) Adrenos (Atranus), Madenos, Kete, Kestel
hisarlar
kumandanlar Bursa hkiminden aldklar emir zerine, kuvvetlerini toplayp, Osman ile muharebeye tututular. Bu cenkte Kestel kumandan hayatn tamamlad; Kete kumandan da Ulu-bd (Lopadiun)'a pek glkle
kaabildi. Ulu-bd hkimi339 -Osman tarafndan vk olan ihtar zerineOsman'n, kendisi ve hanedanndan gelecek hkmdarlarn Ulu-bd
(Rindaks nehrini asla tecvz etmeyeceklerini resmen va'd etmesi artyla
Kete kumandannn teslimine muvafakat gsterdi. Osman sz verdi;
halefleri de onun yeminine riyet ettiler, fakat grn itibariyle. Hakikatte,
geri rmaktan gemiyorlard; lkin lzum grdkleri zaman, denize kart
yerden gt-erek, verilmi szlerine riayetsizlik suretinde tefsiriyle
muahedenin icrasndan, kanyorlard.340 Kete (Phimares'in Katukeya's)
Neri, varak: 38; Sa'd'd-dn, varak: 13. Halk arasnda sylenen bir rivayete gre Britanya'n
Kadvalay'a galebe eden tskoya'l Osvald'in kabri dah etrafnda dolaan hayvanlarn
zatlcenblerine if verirdi. Hum, ngiltere Trihi, Birinci bb, Beda'dan naklen, 1, 3, 9.
337 Osmanhlar'n maksadlar elde etmek ve imar etmektir, tahrb deildir. zellikle lk
asrlarnda o kadar sr'atle ftuhata muvaffakiyetleri adaletten ve imra dkn olmalarndan
baka tedbirle mmkn olamazd. Lakin hl her istil esnasnda hasar vuku bulmas
zarurettendir. (Mtercim).
338 Sa'd'd-din, varak: 12
339 Sa'd'd-dn, Solak-zde, Neri, drs. Ulu-bd (Ulubad) kumandannn ismi Pahimares
tarafndan Makrenos gsterilmise de, Osmanllar tarafndan zikrolunan Bursa Hkimi
mehur Evranos (Evrenos) olmas muhtemeldir.
340 drs, varak: 67. (Ulubd tekru Kete tekrunu nesl-i osman Ulubat kprsnden ubr
etmemek gartile verdi; l- Osman' ol kprden mrur etmeyp vakt-i hcetde kayklarla, ubr
buyururlard. T&c't-Tev-rlh, cd: 1, s. 23.
Bizans hkmeti her frsat dtke Osmanl hkmeti aleyhinde teebbslerde bulunmaktan
geri durmad cihetle, bir taraftan da u hlin evkiyle taraflar arasnda muharebe vukuunda
eski bir mukavelenin artna riyet etmek lzm gelir miydi? Osmanllar, Ulu-bd hkiminin
Sayfa
99
336
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Sayfa
100
arazsine tbi Kalo Linini adas (Besbikus, yahut Galius)341 -ki Mudanya
krfezinin karsnda bulunur- ertesi sene, Osman'n emriyle Aygud Alp'in
olu Kara Ali marifetiyle ele geirildi. Osman, Kalo Limni ganimetlerinden
gayet gzel bir Rum kzn muzafferiyetine mkfat olarak bu gen
muhrible nikahlad.
Besbikus'un ele geirilmesinden birka gn nce, Trklerin ilk deniz
haydutluu olmak zere, arazsinin mnbitlii ve mezralarnn gzellii ile
ve ondan ziyde -tamahkr nazarlarna kar kymetli ve ele geirilmesi
kolay bir av eklinde grnd iin- vahi kavimlerin alt asr zarfndaki
tahribatiyle mehur olan Hius' (Sakz) in tahribi vukua geldi. Trkler adaya
otuz gemi ile yanatlar; ellerinde kl ve ate, aday dolatlar. Kendilerini
kaeye atan kk bir aznlktan baka ahli ldrld342. Bir takm da
firarla kurtulmak iin zevcelerini, ocuklarm, mallarn alarak krk gemiden
mrekkep bir donanmaya ktlarsa da, frtnaya tutulup Skiros adas
yaknlarnda telef oldular.
Bu zamandan itibaren Akdeniz'in her tarafnda, Boaz'dan Cebel-i Tark'a
kadar btn adalar tahrb eden Trk deniz haydutlar dolamaya balad.
Bizans mverrihleri muhtelif Trk donanmalarnn Prens adalarna343, Rud,
Samos, Karpatos, Lemnos, Mitilen, Kandi, Malet (Rodos, Sisam, Kerpe,
Limni, Midilli, Girit, Malta) ile dier Kikld344 adalarna hcum etmelerini ve
tahribatlarn beyan etmektedirler. Osmanl mverrihleri yalnz Kalo Limni
fethirden bahsettikleri, ve o zamanda Osmanl arazsi denize kadar ancak
uzanabildii cihetle, bu Trk donanmalar -ki Pahimares onlar dima
Persan (ran) donanmas olmak zere telkki eder- Osmanl padiahlarna
deil, Mudanya krfezinden Mek-ri (Telmisus) krfezine kada Kk
Asya'nn sahillerine mlik olan Karesi, Saruhan, Aydn, Mentee Trk
btlerine ait olduuna hakl olarak hkmolunabilir. Yine o zamana doru
Asya iinde vuku bulan fetihler de byledir. Herey isbt ediyor ki, bunlar,
Pahimres'in arzu ettii gibi, Os-manllar'a deil, Trk beleri Kastamonu,
Germiyan, Mentee, Karaman hkmdarlarna isnd olunmak lzm gelir
pek de ahlka muvafk olmayan bir cemile ile alm olduu bir sz iin, o kazay kyamete kadar
taarruz edilemez olarak m addetmeleri gerekirdi? Acaba hl dah, mukavele ahkmna
Hammer'in arzu ettii kadar ih-ls ile riyet car midir?
341 dris, varak 67.
342 Pahimares, c. 1., s. 355. (M.1 15).
343 Prens adalar istanbul yaknnda, vaktiyle Kzl Adalar denilen adacklardr. (Mtercim).
344 Pahimares, c. 2, s. 355, 322, 303; Nikefor Gregoras, s. 116.
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
346
Sayfa
Prens adalar istanbul yaknnda, vaktiyle Kzl Adalar denilen adacklardr. (Mtercim).
Pahimares, 2, s. 306, 300, 302, 318.
347 Kezlik, s. 411; Karamanu, Mandakiu, yni Karaman, Mentee.
348 Rum metinlerinde Saysan Birsarha Sasan ve Al'd-dn, Alaides olarak isimlendirilir.
349 Pahimares, c. 2, s. 433 ve s. 680; Dukas, Bizansl Istemata, s. 236.
345
101
ki345, o beler her ne kadar birbirine hasm iseler dv, hepsi ayr^. ayr, zayf
Bizans Devleti aleyhine alabildiler ve bt vehile mparatorluun ykln
hzlandrdlar. Bu teebbslerin okluundan olmak zere, evvel
Kastamonu hkimi Umur Be'in -Trklerin. skamander sahrasndan atm
olduklar Rum muhacirlerinin smak yerleri olan- Kengn (Kankrea, yahut
Gn-gara) ehrini muhasara ve yama etmi olmas zikrolunabilir. Ondan
sonra Meyinder (Meandr) zerinde kin aramba (Tripoli)'nin Germiyan
hkimi Alir tarafndan zapt ve yine onun tarafndan Alaehir (Fi-ladelfia)
muhasaras gelir ki, bu munsara da, nce Tamplie (eski valyelikte bir
rtbe) ve bir aralk mehur deniz haydudu olup da, o zaman Bizans
mparatorluunun byk amirali ve imparatordun kz torunlarnn zevci
bulunan Roje'nin yaklamas zerine, Alir Be geri ekilmiti. Bu iki
vak'adan az bir mddet sonra, Al'd-dn'in Lidi (Lidya) mntkasna saldrs
vukua gelerek, o mntkann payitaht olan Sard (Bugnk art kariyesi) bir
mddet ksmen Rumlar'm elinde kald, nihayet Roje asker kuvvetlerinin
yardmlar zerine, Rumlar Trk muhafzlarn uzaklatrmalardr346. Yine o
zamana doru Larissa (Tire); yahut Tiraya) ve Ayaslu yaknlarnda Efes,
Mentee Bei'nin347 damad ve hizmetkr Saysn canibinden zapt
olunmutur ki, bu adam sekenenin haytna ilimeyeceini beynla,
kiliselerin Azz Yahya (Peygamber) ve Azze Betl (Meryem)'e tahsis edilmi
olan en kymetli kseleri birlikte gtrmelerine msade etmi olduu
halde, bir ksmn, Rum mverrihlerinin tbirine gre, b-rahmne kltan
geirip348, dier ksm da Tire*ye nakledilip orada hapse atlmlardr.
u tahribat, sonraki izahlardan anlalr ki, Osmanllar'a it deildir.
Bununla beraber mehaz olan Bizans mverrihlerinin -malbiyet tesellisi
olan,- ifdelerinin mbalaadan bl olamyaca aktr. (Mtercim)
Bizans mparatorluu'nun Asya hududunu her taraftan tehdd eden
Trkler'in tazyiki zerine, mparator Andronikos Paleolog, Mool Hnlarnn
en kuvvetlisi Gzn Hn'a -evvelce, her ikisi Gzn'n selefleri olan Hlg
ve Abaka'ya va'd ettii gibi- hemiresi Mari'yi teklif ile ondan yardm talep
etmiti349. Gzn, prenses ile izdivcdan evvel vefat etmi olmakla,
mparator Mari'yi onun halefi Hudbende'ye va'ad-den ekinmedi. Gzn,
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Andronikos'un teklifinden memnun olarak, on Trk belerine Bizans

mparatoru'nun hududuna saldrlmamasn i'ar etmiti350. Hudbende,
yars yeeninin kumandas ile karben Konya zerinde grnecek krk bin
kiilik bir imdd ordusunun hareketini iln ve o ihtara yeni bir kuvvet ilve
etti. Ancak Gzn'n tehdidi ve Hud-bende'nin tehizat Sard ehrini
nihayet eline geiren Al'd-dn'in taarruzlarna kar koruyamad ve Efes ve
Tire'nin Saysan tarafndan zaptna mni olamad. Osman ise gururlu
Mari'nin tehdidkr ihtarlarna o kadar da ehemmiyet vermedi. Drt defa
nianlanm351 olan bu kadn gerek izdivacn, gerek Mool imdad
kuvvetlerinin hareketini hzlandrmak iin znik'e gelerek, her trl
dmanla son vermesini, ve aksi halde onun ifdesine gre otuz bin kiilik
bir ordu ile imdiden hudud zerinde grnm olan Hudbende'nin
intikamnn penesine deceini znik'den Osman'a ihtar etti.352 Osman,
Sakarya ve Lefke (Gal lus) nehirleri arasndaki mntkalara, yni eski Sifun ve
Halzon'lann353 ikamet ettikleri memleketlere kadar istilsn geniletmi ve
dehet salm ve hatt Boazii kenarlarnda ve Karadeniz sahillerinde
stavroz'a (Astrabides) Anadolu Hisarne (Hieron), Helayi'ye (Kilya) kadar
ilerlemiti. Binenaleyh Mool Hnnn nianlsnn tehditlerini hi hesaba
almayacak derecede kendisini kuvvetli buldu. Mari'nin gururlu li snndan
hayet gstermek yle dutsun, bilkis hiddetlenerek, znik'in kilidi olan
Trikokya (Trklerce Koca-Hisar) kalesine hcuma hazrland. Bu hisar
muhafaza eden mahir okular, Osman'n muhariblerini ok rahatsz ettiler.
Lkin bunlar hendekleri aa ve moloz ile doldurduktan sonra, byk
zayiata uramakla beraber, mevkii zapta muvaffak oldular. Ulubd
kumandan Makrenus'un, muhsrlar tarafndan pek skrlm olan
muhafzlarn imdadna gnderdii altm Muabar'n (El-Ma-ribler)
Delatum edicto Canis (Kaviv, Caan, on khan) est abslsti a Romanorum infestalione jubentis>
(Metindeki son ibarenin ltince mehaz. Pahimares, s. 180.)
351 Pahimares, 411, 412, 433. (Elli sene nce Hulg'ya vaadedilip, Abaka'ya verilen prenses
Mari bakadr. Bu son prenses, Gzn'a nianlanp, onun vefa,t zerine Hudbende'ye teklif
olunmutur. Mari'nin Hudbende nmna ihtarlar -ki birka sa,tar aada grlr- zifne
bir diplomatlk olacaktr. Fakat Osmanllar bu ince diplomatla aldanmadlar. Mtercim.)
352 Pahimares. imparator Andronikos, gayrimer hemirelerini Moollar1! ve Tatarlar' celb ve
ifal iin prenses gibi gstermitir; Mari Paleologina drt Mool mparator'na nianland
gibi, Miel'in tabi kz Ofrazin de evvel Nogay'a, sonra Tatar Hn Tokta'ya nmzed edilmitir
(Mtercim'in bu notun bulunduu sahifedeki haiyesine mracaat).
353 Sifon'lar, Sifon yahut Dsofon (bugnk Sapanca) dalar zerinde ikamet ederlerdi. Bu
dalara Baana ad dah verilirdi. Aleksi Komnena, kitap: 10, s. 282. imdiki Sapanca ismi
Safon ve Baana isimlerinden meydana gelmi gzkyor.
Sayfa
102
350
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
hynetiyle (yni yardmlaryla) Trkler Lblce (Kbklea Hisarn da

ellerine geirdiler,354 Btn bu hisarlara mlik olan Osman, Moollar'm
hareketinin gstermekte olduu tehlikeden kendisini tamamen hri
grd355.
Osmanl fetihleri hakknda Pahimares'in ifdesi noksan ise de, biz onu
Osmanl mverrihlerinde birok tafsilt ile bulmaktayz. Bu mverrihler
Koca Hisar ve Lblce356 fethi arasnda357 Lefke Irma yahut Yenisu
zerinde kin Ak-Hisar Lefke, Yenice mstahkem mevkileriyle (708/1308)
Yenisu ve Sakarya'nn mltekasndan pek uzak olmayan Geyve ehrinin
zaptn zikrediyorlar.
Osman, -ki on yedi sene nce dostu Kse Mihal refakatiyle birinci defa
olarak Sakarya'nn kuzey cihetlerine saldrmt- bu defa Kse'yi yalnz
refakatine deil, slm'a da davet etti. Mihl, her ikisine de muvafakat
gsterdi. Birinci seferde Gynk ve Mudurnu yollarn gstermi olan
Samsama (Samsa) avu ikinci defa olarak Osman'a yardmc olmu, ve
hizmetine mkfaten Lefke yaknlarnda Yeniehir rma kenarnda bir kaya
zerine yaplm kulenin malikne olarak kendisine verilmesini talep etti.
Osman, bu dilei yerine getirmesiyle, bu kule hl avu Ky diye anlr358.
Samsama, Osmanl idare mertebesinde birinci avutur. leride
avularn hkmet habercisi (Haber-resn- hkmet), komiser- (me'mr-
mahss), eli terifats, hatt eli sfatyla mhim bir vazife if
eylediklerini greceiz. Ancak avu hizmeti gibi avu unvan devletin
kuruluundan nceki bir zamana kar; nk -Seluklu sultnlar ve daha
Pahimares, kitap: 7, bb: 9, s. 405. Pahimares'in Atarisi belki Osman'n yeeni Aktimur'dur. Bu mverrihe nazaran Tri-koka ve Kbklea'nm fethi 1308'de vuku bulmutur. u
trih, Kk Nianc'nn Koca Hisar iin gsterdii fetih trihine -ki 708/1308'dir- tamamen
muvafktr. (Nianc'da Ko Hisar.)
355 Pahimares, c. 2, s. 228, 286, 444, 445.
356 Lblce, matbu Tc't-Tevrlh'de Leblebcidlr. Hammer'in zapt doru olacaktr. Eski
ml kaidesi birinci <Vav> hazf, tb'iler de bunu Leb-lebl> zannyla <-ce yi ci ye tahvil
etmi grnyor. (Mtercim.) avu in bkz: Ord. Prof. M. Fuad Kprl, islm ve Trk
Hukuku Trihi Aratrmalar, stanbul, 1982; ve yine ayn mellifin slm Ansiklopedi-si'ne
yazd avu maddesi. (Hazrlayan).
357 Kbklea'nm Lblceye tahvili bir keidenin unutulmasy-la kolayca anlalr, Kefin
keidesi ekilmediinden Lm olmutur. Hudbende lfznn Bizansllar tarafndan Harpantasa tahvilinde daha ziyde tahrif grnr.
358 Sa'd'd-dn, varak: 15. Nesri, 39, drls, 68.
kavemet gsterdiler. Muhasaras Sultn Osman tarafndan Aygud Alp'in olu Kara Ali'ye
braklan Tekfur Pnar
Sayfa
103
354
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
sonra Osmanl pdihlar saraylarmdaki avuba359 gibi- byk avu

(Rumca'da Megas avu) Bi-zans'da sarayn yksek erknndan biri idi.
Osman'n ordusu, Lefke'den Ak Hisar, Yenice, Geyve zerine yryerek,
bunlarn kumandanlar, Ak Hisar kumandan gibi sultn istikbl ile
itaatlerini arz eylemek, veyahut Karadere360 vadisine giden Geyve
kumandan gibi kamak iin kalelerinden ktlar. Hisarlardan az bir miktar,
ksacas Sakarya yaknnda sarp bir kaya zerinde grlen ve o vakitten beri
Osman'n refik-' lerinden birinin nmna nisbetle Karacabes diye
isimlendirilen hisar mukavemet gsterdiler.Sultn Osmn tarafndan Aygud
Alpn olu Kara Aliye braklan Tekfur Pnar361 hcum ile zapt olunma-syla
ona, Nifce Hisar, Karagz kalelerini iine alan ve Geyve'yi de mlhak
bulunan araz ile birlikte malikne olarak verildi362.
Osman. Rumlar'n Asya'da son mstahkem iltica mahalleri olan Sakarya
kalesini zapt etmekte olduu srada, kendi memleketlerinin gney
ksmlarnda aniden korkun bir dman tarafndan tehdid edildi. Bunlar
Trk mverrihlerinin udarlar363, Bizans mverrihlerinin Tohar-lar dedii
Tatarlar idi, ki Mool'dan baka birey deildirler364. Osman, olu Orhan'a
Karaca Hisar'n mdfaasn verip sdk silh arkada Saltuk Alp ile dnme
Kse Mihl'i yanma katt. Orhan bu iki tecrbeli muharibin yardmyla,
Germiyan emareti tarafndan Karaca Hisar kaza ve ehrine girmi ve bu
ehrin pazarn yama etmi olan u-darlar' Oyna Hisar yaknnda malp
etti.
Osman, olunun bu ilk muvaffakvetinden iftihar ederek, o zamandan
itibaren hakknda byk midler besledi365. kinci bir tecrbede bulunmak
Konya Sultn, mparator Aleksius'a bir avu (Siaos) gnderiyor. Pahimares bir byk avu
(Megas aos), Kodinus bir byk tercman (Megas Drogmanus) tantyor. Dknj ile Gibin
(Gibbons)'un 53'nc bb'da 486'nc sahfesine nr-caat. ngilizce ushef kelimesi herne
kadar exire kelimesinden mtak ise de, Trke'nin avu kelimesine mudildir.
360 Kurudere. Harflerin sadsmca mabehetten dolay ekseriya pek garip corafya hatlarnda
bulunan Leonklavi, Kurude-re'nin eski Goriderizia olduunu zanneder. Kezalik Dor-lom'u
orlu, Kastellum Kazi'yi Geyve, psos'u Alp-su addeder.
361 Mverrih Fontaine imperiale
diye tercme
ediyor ki mparatorluk emesi
demektir.
362 dris, varak: 70, Nesr, 40; Sa'd'd-din, 16. (Sa'd'd-dn'de, Karacebe'dir ki galiba yanltr.)
363 Mverrih Tshodars yazyor. Tcti't-Tevrlh yle der: avdar Tatar demekle tihar
bulan kavm ki hl avctarlu derler.> (C. 1, s. 26) (Mtercim).
364 Tari. Bunlar Pahimares'n yazd -Hubende tarafndan gnderilmi - yardmc
askerlerdir.
365 Sa'd'd-dn, varak: 15; Neri, varak: 41; drs, varak: 71 ve mteakip.
Sayfa
104
359
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
zere Sakarya ile deniz arasndaki mahallerin (bugnk Koca-ili sanca366 )

fethi memuriyetini ona emnet etti. Bununla beraber yirmi senelik sadket
ve cenk ile tecrbe edilmi en cesaretli silh arkadalarndan drdn -ki
Kse Mihl, Abdurrahman, Konur Alp, Aka Koca 367-'dr beraber gnderdi.
Birinci muharebe, evvelki seferde dah hcuma uram olan bir hisarn
duvarlar altnda vukua geldi; bu hisar, Karacebes tarafndan zaptolunarak,
btn mlhakatyla ona temlik olundu. Hisarn harabeleri iinde bugn
Osman'n bu sebatkr refikinin mezar grlr,368 Alp-sofi Hisar bir mddet
sonra Orhan'n penesine derek, hizmetlerine mkfaten Konur Alp'e
verildi. Osman'n olu, Geyve kprsnn tesinde Ak-Hisar' da
zaptettikten sonra, Ayan, Gl'nn dousunda Kpr-Hisar'a dnerek,
oradan Kara Ali'yi zafer haberini iletmesi iin babasna gnderdi.
Osrnn-olu, henz hibir terslikle haleldar olmayan bu muvaffakiyetlerden
cesaretlenerek, yine sefer at. znik'e yakn Kara-Tekin mstahkem mevkii,
kaplarn amakta te'h* gstermedi. Orada ele geen kadnlar, ganimet
gibi taksim ve kalenin kumandanl Samsama avu'a tevd olundu. Konur
Alp, dier bir arka ile Ak-Yaz kazasna azmet-le, hisarlarm fethetti
(717/1317). Bizansllarn Halizon dedikleri blgenin merkezi olan TuzPazar, Ak-Hijar yaknnda Kiliki, Kuyucak, Keresteci369 -ki Sabanca Gl
zerinde kindirler- bu fetihlerdendir. Aka Koca dah Ak-ova370 kazasna
azimetle, o vakitten beri ve zamanmzda Koca-tli371 denilen mahalleri
metbunun silhlarna boyun edirdi.
Bizans mparatorluu en mhim mevkii olan Nike (znik), u suretle adm
adm hasm (yni Osmanllar) tarafndan muhasara ve Osman'n znik
kaplar yaknnda bina ettii iki hisarn -ki Trikokiya ve Kara-Tekin'dir- iine
zmid, zmit. Koca-ili gibi Osmanl-Trk trttne alt b?r ismin zmit olarak deitirilmesi
gariptir. mid olunur ki bir gn Koca'nn, bu ih-t'yr gazinin nnu o beldede dahi ihya olunur.
(Mtercim).
367 drls, varak: 74.
368 idrs, varak: 75. Macaristan'da Trkler Karacebes'in htras iin eski Kolonya Litorata'ya
onun ismini verdiler, ki bu mahal bugn (Karanebe) nmyla mruftur. Bz mverrihlerin bu
sonuncu isimde Ovid'in menfas olan Karasedes (Cara Sedes) lfzn bulmalar hatya mebndir.
369 drs, varak: 75.
370 Akyaz dah denilir. Tc't-Tevrh, s. 26 ve 27, her iki ad gsterir. (Mtercim)
371 drs ve Sa'd'd-dn. zmit'in gneydousunda, sarkan Sakarya ile mahdd ovann aa ksm
Ak-ova diye isimlendirilir. Yukarya tesadf eden dalk ksm znik'in arkasna der ve Ak-yaz
nmn alr. Sakarya'nn te tarafndaki Tuz-pa-zan, Kapucuk Karacebesi, Kerestecik, Keliki (?)
Akyaz'dadr. Keli ki Akhisara yakndr; Kara Tekin iznik civarndadr. Cihn-nm'ya gre, (s.
659), Akyaz izmit ve Sapanca'dan Bolu'ya giren yol zerindedir.
Sayfa
105
366
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
konulan muhafzlar tarafndan endiede idiler372. Bursa'y da o vehile

kuatmak iin, Osman, yeeni Ak-Timur*a ve generallerinden Balaban'a
ehrin yaknnda iki istihkm insn emretti. Ak-Timur, istihkmn bat
tarafndan ehrin t karsna373; Balaban da kendi istihkmm -ki hl
Balabanck374 nmyla yd olunur- Nilfer Gl'nn sahiline in ettiler. Bu
iki istihkmn muhafzlar on sene Bursa'y tazyik ettiler; t o zamana kadar
ki, Osman btn kuvvetini, bir nikrs darbesinden dolay bizzat balarnda
bulunamad cihetle, olu Orhan'n kumandasna vererek, Bursa zerine
sevketmek azminde bulundu (717/1317). Kse Mihl, Turgud Alp, eyh
Mahmud, Edebl-nin yeeni Ah Hasan'dan mrekkep olan harb ras,
evvel Bursa'nn anahtar olan Adrenos'u (Hadriani) zapt etmei zarur
grd. Osman iin huzur karan cedel iin iddetli arzuya -yakn zamanda
Adrenos kumandannn babas tarafndan ldrlen- yeeni Ay-Todu
Alp'in intikamnn alnmas emeli de ekleniyordu. Her suretle muvaffakiyet
yz gsterdi; ehir alnd. Muharebe frkasnn hrs, yama ile375; generalin
gururu kale duvarlarnn yklmasyla; Osman'n intikam kale hkiminin
katliyle byk bir honudlua kavutular. Mteakiben Orhan, muzaffer
sancaklarn Olimp376 eteinde Pnar-bama ve dou tarafndan Bursa
kaplar nne dikti. ehrin kumandan, iddetli bir mukavemete
hazrlanmakta iken, Andronikos'dan ehrin teslimi emri geldi. Kumandan,
otuz bin Bizans altn377 mukabilinde, ahlinin tammnn mallariyle beraber
kmakta serbest olmalarna ve kendisinin de Gemlik'e (Kios) gitmesine
msade ald. Kse Mihl tarafndan idare olunan bu mzkere, yalnz
iinde birok muhafz ve sebatl bir kumandan bulunan tammiyle
mstahkem bir ehrin harbsiz teslmiyle deil, otuz bin duka'nn teslimini
de netice itibariyle salamasyla mhimdir; zira bu miktar, Hristiyan
hkmdail arnn hemen asr her yeni bar faslasnda -sabit olmayan bir
sulha nail olmak iin Trkler'e tediyesine mecbur olduklar- kurtulu
fidyesinin deimez bedelini tekil eder. Ancak onyedinci asr esnasnda
drs, varak: 80, 81. Sa'd'd-dn, varak: 16.
Pahimares, 1, 4, 25, s. 229. ve 1, 5, 21, s. 287.
374 Zamanmzda kaplca zerindeki kemerlerin grnd yer burasdr. d-rs, bu kalelerin
insn 713 ve 715 arasnda, Hac Kalfa 717'de gsterir. Pahiraares, s. 417 ve 288.
375 Cihn-nm'ya gre, s. 659, Balabanck Nlfer'in bat sahilinde, Ke-te'nln kuzeyindedir.
376 Mverrih acrdan ve harb hlinden dolay ayplyor. (Mtercim).
377 Ner, drs, Sa'd'd-dn, Bratutu'nun tercmesi. Bratutu Pnarba yerine Smanto dalla
banda di Peichiar diyor.
Sayfa
106
372
373
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
7.itva-Toruk musalhasmdadr ki Osmanl beliki kaleminin vergi

kaytlarndan bu art ebediyyen karlmtr.
Kk Asya'nn en gzel, en mhim ehirlerinden olan Bursa bu suretle
dt378. Bursa defalarca tahrb ve tekrar in olunarak, bugn -Olimp'den
inen hzl akl sular ile euya kanm olan- bir vs ovann giriinden
muhteem bir grnle arz- endam eylemektedir. Plin'in rivayetine gre,
Bitini (Bitinya) kral Prusyas'n nezdinde ikameti esnasnda, Anibal
tarafndan kurulmutur. Daha sonra Mitridd'm mukadderatndan hissedar
olmu, Lukullus idaresi altna almtr. Kostantiniyye mparatorlarnn
tasarrufuna getii halde Hemdn hanedannn hretli emri Seyf'd-devle,
onuncu asrn ortasna doru, (hicr drdnc asrn ortasndan nce) bir
sene muhasaradan scnra, eline geirmi ve duvarlarn ykmtr. Tekrar
Bizansllar eline geip, yeniden duvarlarla kuatlm; daha sonra beyn
ettiimiz vehile, yeni devletin kurucusu, daha doru tabiriyle olu Orhan
tarafndan -zra Osman bu ehrin teslim alnd haberini vefatndan pek az
bir zaman evvel alabilmiti- fethedilerek Osmanl pdihlarnn payitaht ve
ikametgh olmutur.
Erturul'un olu, yirmiyedi sene saltanattan sonra, yetmi yanda vo Bitini
(Bitinya; Bithnia) payitahtn elde etmekle nma yarar ebed bir
inzivgh, halefleri iin bir merkez feth etmi olmak iftihar iinde irtihl
eyledi (726/1326).379
Kayn pederi eyh Edebl, defnedilmekte ona ncelik ederek, ondan drt
ay evvel yz yirmi yanda380 ve Osmanllar'n, kalemlerine geldii gibi,
bzan Mal Hatun, bzan Kameriye adn verdikleri sevgili zevcesi de
kendisinden evvel vefat etmitir.
Osman, onlarn Bilecik'de definlerinde hazr bulunmutu.381 Orhan,
pederinin son nefesini vermek zere bulunduunu haber alnca, devletin en
byk ricali olan Turgud Alp, Saltuk Alp, Edebl'nin eyh Ah ems'd-dn,
Edebl'nin yeeni Ah Hasan, kendi imm Yahi Osman, andarl Kara Halil
ile birlikte Sd'de babasnn mevtiinin yata kenarna kotu. Osman,
u suretle
Osmanllar fethettiler
107
Bursay
Hac Kalfa, Takvlm't-Tevrth, Defter-i Seltn.

Sad'd-dn, her pdih, zamanndaki limler ve eyhlerin mehurlarnn tercme-i hallerini
yazd halde, Bratutu, tercmesinde bunlar nakletmemitir.
381 Sa'd'd-din, Sultn Osman Edebal'nm defninde hazr bulunmu olmasna gre, Edebal
Osman'n vasiyyet ve cenazesinde hazr bulunamayaca aikrdr.
379
380
Sayfa
Mverrih teki taraf hesabna yazyor:

demektir. (Mtercim).
378
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
oluna hitaben:
Ben lyorum; fakat esef etmiyorum; nk senin gibi bir halef
brakyorum. dil ol, iyi adam ol, merhametli ol. Btn teben msavat
zre himaye et. Dn-i slm' nereyle. Yeryznde pdihlarn vazifesi
budur, ve Cenb- Hakk'm ltfuna ite bu suretle mazhar olurlar. dedi.
Ondan sonra -Bursa'y bizzat fethetmek ve u vehile lm deinde
olunun snndan nasibini almak istiyor gibi- bu ehrin devlet merkezi
ittihaz edilmesini ve kemiklerinin oraya naklini vasiyyet etti382. Osman ve
Orhan'n yeni imm Tursun Fakh ile Yahi Osman, Ah ems'd-dn,
andarl Kara Halil, pdihn son emirlerini if ile, cenazesini eskiden beri
Bursa kalesinin kilisesi olan Gml Knbed'e nakl eylediler383. Burada
onyedinci asrn balarna kadar ecnebi ziyaretilere Sultn Osman'n olmak
zere iri taneli aatan bir tesbh gsterilir ki, halk arasnda bunun
grn o padiahn htralardaki yd nmna dern bir sayg hissi
muhafaza ederdi. Bir de gayet byk bir davulun sand grlr ki, rivayete
gre Sultn Al'-dn Karaca-Hisar beliini devrettii zaman Osman'a
hediye eylemitir. Bu iki trih bide bu asrn (yni mild ondokuzuncu
asrn) balarnda kale ve ehri hasara uratan byk bir yangnda alevlere
av olmutur. Eski kubbenin kabirleri zerinde aksettirmekte olduu
parlaklk yerine bugn gzleri Osmanl Devle-ti'nin messisi erefine in
olunan trbenin384 harabelerini rtmekte olan kirelerin donuk beyazln
grmekle yaralanmaktadrlar385. Os-ir.n'n belik verilmesinde ald t ve
alem (kl ve bayrak) temin olunduuna gre, Hazne-i Hmyn'da
mahfuzdurlar386, kl iki ulu ve srt parlaktr. Lkin Halfe mer'in -Z'1fikar nmn vermi olduu- dehet saan silh gibi iki tarafl deil387. Biri
ark', dieri Garb' tehdd etmekte olan bu iki ulu klcn resmi Osmanl
hkmeti paalarnn mhrlerinde kullanld gibi388, Kapudne Be'in,
dris, varak: 83, 84, 85.
Bursa'ya Seyahat kitabnda kilisenin tarifine mracaat, s. 47 vd.
384 Nesri, varak: 48, Kuibbe'nin zerindeki fer, sm-i saf g!bi parlard diyor.
385 Bursa'ya Seyahat, 49. (Trbe daha sonralar tamir olunmutur. (Mtercim).
386 fcem/il-nne'de Osman.
387 Kur'n'n taraf- llahi'den gnderildiine inanmayan bir ahs kiye 'blmek iin Kullanld
rivayet olunur. Bu hareketi Peygamber tarafndan el-Frk* (kes'p biici) iftihar unvan
verilmesine sebep olmutur, el-Prk, Kur'n'in da unvandr. (El-Prk, mbaladr. Gayetle
fark fasl eden adama, denir. Hak ile btl beynmi kemlile temyiz ettii in, Hazret-i mer'e
verilmitir. Yhud Mekke'de slm' izhr ile hakk' b-tl'dan ayrd in. Tere eme-i
Kaamus'dan hulsa. (Mtercim)
388 Hele Bud'n valilerinin. Viyana Evrak Haznesi'nde Viyana Saray Gizli Kanelaryasnda bu
382
Sayfa
108
383
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
yni Osmanl Donanmas byk amiralinin krmz sanca zerinde hl

mahede olunmaktadr389. Ancak Osman'n emirlii almetlerinin muhafazasndan ziyde' sahy birey vardr ki, fakirane mrs ve giyim sadelii
hakkndaki bildiklerimizdir. Ne altn brakt, ne de gm. rtih-lirden sonra
hanesinde yalnz bir kak, bir tuzluk, bir ilemeli kaftan, yeni bir sark,
bugn Alaehir'de iml olunanlara benzer birka ipekli krmz sancak, l
atlar, tarlalar zirat iin birka ift hayvan, birka ift koyun srs (ki
imdiki pdiha it olup Bursa civarnda otlamakta olanlar bunlardan
tremitir) bulundu. Osman'n libs, slm'n ilk muhariblerinin elbiseleri
gibi sde idi; onlar gibi krmz mdevver klahnn zerine -n tarafnda
geni kabart tekil eder- bir beyaz sark sarard. Yaka ve astar kendi
renginde390 geni bir kaftan giyerdi ki, uzun yenleri kollarn arkasndan
sarkarak, elbisesinin aa ksmn rterdi. Osman'n ahs garip bir
hususiyet gsterirdi. Hemen kaftann yerleri kadar uzun olan kollar
dizlerinden aa inerdi391. ark'da bn3-enin teekkl sureti hkmdarlar
iin hayr faldr, o zamandan beridir ki, Eski ran'n en kuvvetli
hkmdarlarndan biri olan Erdeir (Ar-takzerkes) Diraz-dest (Uzun kollu)
lakabyla anlm, Hkmdarlarn elleri uzundur darb- meselesinin
domasna sebep olmutur392. Osman'n bnyesi ta binmee pek msait
idi.393 Salar, sakal, ka-lan genliinden beri Kara lkabn verdirmiti.
u lkab, bir ahsn g?.ellii hakknda sylenilebilecek en manidar
medhadr. Hafz, mehur bir beyit'inde394 sevgilisinin esmer tenli olmasn
ateli 'bir ekilde beyn eder. Birok Trkmen hkmdarlar tarihte bu
Sayfa
109
suretle mhrleri tayan yazlar vardr.

389 Devlet-i Osmniyyenin Tekilt ve Usl-i daresi, c. 2, s. 296.
390 Yun'un eserine mracaat. Bu eserin m. Selim asrnda yaplan resimleri gzel deilse de,
dorudur. Sarayda muhafaza olunanlarn ayn olmak zere sultanlarn tasvirleri grlr.
391 em'il-nme'de dizinden asur diyor.
392 Nonne scis regibus longas esse manus? (Metindeki darbmeselin ltin-cesi.)
393 Osmanl pdihlar hemen cmleten binicilikte pek muvaffaktrlar. Sultn Selm'in dik bir
yoku zerindeki Haleb Kalesi'ne at ile kt rivayet olunur ki, baka bir atl bunun tecrbesine
cesaret edememitir. IV. Murad, Revan Seferi'nde, bir neferin kendisini nehrin akntsna
kaptrmas zerine, atn srp neferi sandan tutmutu. Nefer, salimen te tarafa ktnda,
hayranlk ve heyecan iinde bu manzaraya bakan btn ordu yek-vz olarak takdr-hn
olmutur. Abdlzz Hn, Pariste anzeli'de atla dolarken, Gran Trkn (Franszlar'n
Osmanl pdihlarna verdii unvan ki Byk Trk demektir) tarz- hne-i cndiynesi
Parisliler*! hayretler ierisinde brakmtr. (Abdlhamd Hn- Sn'nin binicilikte dah
muvaffakiyeti malmdur.) (kinci basmn ilavesidir.)
394 An siyeh erdeh ki, rn-i lem bi-avest em-i meygn, leto-l rn, dil-i harem bi-avest
Hafz
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
lkapla mruftur. Ksaca Karesi Be, ki Osman ile beraber Seluklu

Devleti'nin vrisi olan on beden biridir; Kara Yusuf, Kara skender, KaraKoyunlu hanedanndan iki hkmdar395, Ak-Koyunlu hanedannn messisi
Kara Yuluk (Kara Slk). Osman verilen Kara lakabyla Erturul ve
airetinin ilk istil ettii mntka olan Karaca Da ve Osman'n Kk
Asya'daki ilk maliknesi Kara Hisar isimlerinin arz etmekte olduu tesadfe
Osmanllar bir ehemmiyet veriyorlar.396
Csnn hakknda bir hkm verilmek lzm gelirse deriz ki, tahakkm kabul
etmeyen ecatna, geni emeller ve byk devletler kuranlarn cmlesinin
belirgin zellii olan teebbs fikire sahipti. Bunu da ilvt ederiz ki,
amcasn ldrm olmasyla beraber, faziletini tekil eden mrev vasflan
hiz olduu inkr kabul etmez. Erturul-olu'nun Os-manllar'n
htralanndaki saygyla anln -ki Osmanl tahtna her yeni pdih clis
olduka millet, Osman'n gzel ahlkna mlik olmasn temenni edecek
derecede derndendir- bu fikrimizin istinadgh olmak ztre gzler nne
koyarz.397
NC KTAP
SULTAN ORHAN DNEM
Orhan'n clsu.-znik ile zmid'in fethi.-Osmanl Saltanatnn ilk siys
messeselerL-Yenieriler le Siphiler.-Tekkelerle muhtelif Mektepler
tesisi.-Karesi'nin fethL-Ke-i Da'ndaki tekkeler. -Bursa,'da seltin, ulem,
evliya trbeleri.
Orhan'n398 clus yl (726/1326) Osman'n clusunda vuku bulan
Kara-Koyunlu Bizanslar'm Mavroviyotosudur.
bn Battta,
Seyahat-nme'sinde
Orhan Be
ibn's-Sultan. Osmn-cui diyor.
(Mtercim.)
Osman'a verilen Kara lkab, Gibbons'un ibu yirmiyedi sene saltanatna ve Bizans askeri
zerine ilk muzafferiyeti olan 27 Temmuz trihine atfettii mnidrlktan ziyde kyn-
dikkattir: Trihin garip tesadf bu hilkat ucubesinin ser ve muharreb bir surette
byyeceini kefettirir. Yirmiyedi senelik hkmetinin tarihesi birtakm yamagediklerin tekerrrn gsterir. (Onsekizinci Asr nihyetinde vefat eden Gibbons'un bu ifdesi, cevbdan
mstani olacak kadar ga-razkrnedir. Mtercim).
397 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall), Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat:
1/60-90.
398 tbn Battta Seyahatnamesi Zikr- Sultn-
Bursa
unvan altnda Sult&niha
ihtiyr'd-din Orhan Be diyor. Bu unvan hakknda bizim trihlerde bir rivayet gze ilimedi;
395
Sayfa
110
396
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
durumlarn hepsine sahne oldu. Orhan dah, Osman gibi, babasnn dnyaden gidiiyle birlikte br olunun dnyaya geliini grd. Karaca Hi-sar'm
fethi ve Orhan'n doumu haberleri ayn zamanda, yaylm olduu gibi,
Bursa'nm fethiyle Osmanllarn nc padiah Murad'n doumu da ayn
zamanda gerekleti.
Osman'n halefi, ilk ii olarak, biraderi Al'd-dn'e hkmetin tak-sm
edilmesini teklif etti. Osmanl saltanatnn ilk siys ve idar messeselerinin
dzenleyicisi olan Al'd-dn, Orhan' yegne vris gstermi bulunan
pederinin vasiyyetine sayg gstererek, biraderinin srlerinin yar-m bile
kabul etmedi; btn mlk olarak, Nilfer ay'nn bat sahiline den Kete
(Katukia) vadisinde bir ky399 istedi. Orhan ona hitaben: Madem ki sana
teklif ettiim atlar, inekleri, koyunlar almak istemiyorsun, milletimin
oban yni vezr ol! dedi. Al'd-dn400 bu tek-lfi kabul ederek, devleti
pdih ile birlikte idare etti; nasl ki arkllar'-n rivayetlerine nazaran
Hrn ile Ms dah bu vehile hareket etmilerdi.
Bratuti, bu kyn ismini sylemiyor. Sa'd'd-dn ile dierleri bzan Fatur, bzan Fudre diye yd ederler. kpaa-zde, cKarada> adn veriyor, ve Kete vadisinde bulunduunu sylyor.
Osmanl lisnnda vezr hamal demektir401 ki, bu mn hkmdar
tarafndan tam bir selhiyeti ve yegne mes'liyeti hiz olan Osmanl
nazrlar reisinin memuriyetinin mhiyetini gsterir. Ancak Al'd-dn*-in
selhiyeti kendisine halef olan sadrzimlara nisbeten mahdud idi. Bu
sadrzamlar pdih tarafndan d esr gibi telkki edilmekle beraber,
onlarn maiyyetlerinde dier vezirler vard; sair imtiyazlar meynnda sulh
akdi ve harb iln hakkm hiz idiler. Hkmetin dhili idare ilerine nezret
ve haric siysetle ilgili muameleleri idare ederlerdi. Harb san'atna bigne
olan Ai'd-dn, hkmetin ihtiyalaryla itigl ederek, kardei devletinin
Sayfa
111
lkin bn Battta'nn bunda yanl olmas pek az muhtemeldir. Mtercim'in Terceme

Mecmuasna mr (Muhibbi azizim mverrih Azmi be efendi Gibbn'm tarihinde dahi
Muhtar'd-dn lkab bulunduunu htar eylemilerdir. kinci basma ilve. Mtercim).
399 Bratti, bu kyn ismini sylemiyor. Sadd-din ile dierleri bazen Fatur, bazen Furde diye
yad ederler. Akpaa-zade, Karada adn veriyor, ve Kete vadisinde bulunduunu sylyor.
400 Sa'd'd-dn, Neri, drs, ve bunlara nazaran Hac Kalfa'nn Takvm't-Tevrh'inde Cedvel-i
Vzer. Osman Efendi Hadkatl-Vzer'da bu vak'ay daha, tafsilt ile tasvir eder. Nesr ile
Sa'd'd-dn, Al'd-dn'in 726'da, Hac Kalfa le Osman Efendi 728'de vezr olduunu sylerler.
401 Vezr, havss- pdisahden ol mukarrebe tlak olunur, ki pdihn skletini tahamml ve
umr- meslih-i mlkiyesinde re'y- tedbiri ile inet eder ola. tikak haml-i siki (ar
yk) mnsmdadr. Vezr, muavin mnsna da gelir. Kaanras tercemesinden Mverrih,
veziri devlet slerini yklenen, muavin diye tefsr etmeliydi. (Mtercim).
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Sayfa
112
hududunu yeni fetihlerle faslasz geniletirken, o da devletin esaslarm

hakimane messeseler ile takviye etti,
Osman, henz Erturul hayatta iken, Kei Da'nn dou cihetinde-ki
Sultann sancann byk bir ksmn fethetmi, Orhan dah Osman'n
saltanat zamannda znik ile zmit'e kadar uzanan btn kuzeybat ksmm
zaptetmiti. Orhan, Bursa'nn fethinden sonra, ehrin muhteem mevkiine
meftun olarak, ikametghn Yeniehir'den oraya nakletti. Silh arkadalar
bulunan Aka Koca, Konur Alp402, Abdurrahman Gz, Kara Cebes znik ile
zmit'teki Rum askerlerini son derece yorduktan sonra kuzeyde Karadeniz,
gneyde zmit krfezi, batda Boazii ile mahdud adaya benzer ksma
girdiler ve Boazii sahiline gelmedike durmadlar. Konur Alp, Akyaz ile
Konurpa ve Akova'nm beri tarafndan Sakarya nehrinin iki sahilindeki
kaleleri Rumlar'dan alm; Aka Koca dah Ermeni Pazar, yn Gl,
Kanderi (Kandra) kalelerini ele geirmiti. ki muhrib, o zaman kuvvetlerini
birletirerek, Kostantiniyye Boaz yaknlarnda ve birincisi skdar'dan403
drt, ikincisi saat mesafede bulunan Aydos ve Semendire kalelerine
doru ilerlediler. Semen-dire'yi, bir mddet hibir muvaffakiyet eseri
gstermeksizin muhasara ettikleri halde, tesadf imdadlanna yetiti.
Semendire Kumandannn olu vefat ettiinden, cenaze alaynn gemesi
iin kale kaplar ald; Osmanllar abucak cenaze alay zerine hcum
ederek, kumandam esr ettiler. Dier hudud kumandanlarm idam etmi
iken, bunu ldrmeyerek, mparator'a fidye-i necat mukabilinde serbest
brakmay teklif ettiler. mparator cevaben, insan alp satmak mu'td
olmadm syletti; Aydos hkimi de o cevb verdi; yalnz zmit hkimi
istenilen kurtulu fidyesini demeye muvafakat gsterdi. Kaleye gelince,
Aka Koca onu zaptetti; o andan itibaren btn bu blge, Koca-ili (htiyar
Memleketi) ismini ald. Bilhare daim bir ziyretgh tekil eden Aka
Koca'nn kabri hl Kanderi404 civarnda bir tepe zerinde grnr.
Aydos Da'nm dou cihetinde in edilmi olup Semender Kalesinden bir
saat mesafede bulunan Aydos kalesi Konur Alp ile Gz Abdur-rahman
tarafndan muhasara edildi. Eer airane bir vak'a kalenin kaplarn
amam olsayd, yksek duvarlar hcum edenlerin taarruzlarn belk
Bratutu'da Konur Alp yerine Kokiyuralp, Sultann yerine Sul-tan-Ayuken
denilmitir.
403 Chan-nmft, s. 683.
404 drs, varak: 2. Aka Koca'nn torunlar drs zamannda sa idiler. Bunlardan Fazlullah elebi
Gelibolu'da bz hayrat brakmtr (Ner, 104).
402
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
neticesiz brakacakt. Kumandannn kz surlarn zerinden Abdur-rahrnan'

grm, derhl k olmutu. Bir gece ryasnda da grd zannetti. Nihayet
mukavemeti yakan bir hisse malp olarak, ona mektup bal bir ta att.
Bu mektupta, geceleyin kaleden ieri girmek vstalarn gsteriyor, ve
kalenin fethine405 yardm edeceini va'd ediyordu. Filhakika Gz
Abdurrahman seksen kii ile kaleye girdi ve birica gn sonra Konur Alp
tarafndan kumandann kz ile beraber Aydos'un fethi haberini Orhan'a
ulatrmaa memur oldu. Orhan, fethe vsta olan kz mkfaten
Abdurrahman'a verdi. Bilhare, ecaatte pederinin rak-bi olup da byk bir
hret kazanan Kara Abdurrahman bu izdivacn semeresidir. Bu kahraman,
dmanlarn o derece dehete drmt ki, Rum kadnlar onun
vefatndan ok zaman sonra ocuklarn Kara Abdurrahman geliyor diye
korkuturlard.
Osman'a Kara lkab verildiinden beri bu lkap bir hayr fal olarak
telkki edildi. Bundan dolaydr ki, Aka Koca'nn silh arkadalarndan
Mrsel de bu lkab ald. Kara Mrsel, zmit krfezinin gney ksmlarn
zaptetti ve bilhare bu ksm, o fethedilen yerlerin muhafazas iin dima
kk harb gemileri hazr bulundurmak artyla malikne olarak kendisine
verildi. Trkler bugn dah sahillerin muhafazasna mahsus bir nevi harb
gemilerine Karamrsel adn verirler. zmit krfezinin gney sahilinde bu
nm ile kk bir ehir de vardr406. Karamrsel'den birka saat mesafede
ve krfezin giiey koylarndan birinde Yaylk-bd, dier adyla Yalova
kaplcalar (eski Sula, dier nmyla Trepanun) bulunur. Bu mevkii
mparatorie Elen birok saraylar ve has-tah nelerle sslemitir ki, onun
babas da Kuds'den407 dnnde orada bir kervansaray amt. Bizans
mparatorluu'nun messisi Kostan-tin, validesinin htrasn tebcl
maksadyla, bu kasabay byk ehirler srasna dhil etmi ve Elenopolis
ismini vermiti. Mnzev Piyer ile Zrt Gotye'nin408 idaresi altnda
tdrs, varak: 101; Sa'd'd-dn, 20; Neri, 16. Ner, Semendire ile Aydos'un fethini Osman'n
saltanatnn son senesinde ve Bursa'nn sukutundan evvel gsterir; Hac Kalfa, zmit'in fethinden bir sene evvel, ve drs ile Sa'd'd-dn, 728'de zikrederler. Abdurrahman'm sergzetine
benzer bir vak'a Avrupa lisanlarnda Sidel Kampeador unvan verilen Seyyd Battal Gz
kahramanlk hikyesinin asl mevzuunu tekil eder. Hikyede delikanl, kzn att -ucunda bir
ak mektubu bulunan- mektubun tayla vurulup, vefat eder. korn'-un Edebiyt- Osmniyye
Trihi'ne mracaat, s. 1755.
406 Cihn-nm, s. 663, bu fck ehir havlisinde yetien narlar pek mehurdur.
407 Gibin, c. 1. bb: 14, s. 480.
408 Mnzevi Piyer Pierre l'Ermite, Mmeleksz G&tye Gautier sans-avolr Hal seferlerinin
Sayfa
113
405
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Sayfa
114
bulunan birinci Ehl-i Salp ordusu tznik civarnda malp olduktan sonra,
buraya iltica etti. Arablar da burada insan kemiklerinden ehram ve kaleler
in ettiler. Elenopolis, kaplcalaryla409 her zaman mehur olmutur. Bu
kaplcalarn menb-lar civarnda bir Abdalm, yni cezbedr bir derviin
mezar vardr. Bu dervi bir aa kl ile silhlanm olarak, bir Osmanl
frkasnn banda Yalova ehrinin410 zabtna teebbs etmitir. Krfezin
dier sahilinde ve zmit civarnda Hereke411 kalesi (eski Ankirun) bulunuyordu. Kostantin burada vefat etmitir. Kalenin hsnz grlen harabeleri dan
tepesinden denizin sahiline kadar uzanr. Mehur belerbei Ti-murta'n
pederi Kara Ali bu kaleyi zaptettikten sonradr ki, Yalova, Hereke. zmit,
ehirlerini fethetmi bulunan Osmanllar Kostantin'in payitahtn tehdide
baladlar. zmit ehri, Bizans mverrihlerinin ifdesine gre bahis mevzuu
olan tarihten sonra, Osmanhlar'a nazaran bilkis Ko-yun-Hsar'n fethinin
akabinde zaptolunmutur (727/1326);412 bu Koyun-Hisar o kaledir ki,
nceden grld vehile, Bizans kumandan Muzalo onun duvarlar
altnda Osman'a malp olmutur. Bu muzaffe-ryetten sonra, Aka Koca zmit sahrasnda tacndan feragatle, hkmet merkezini Astasenos
krfezinden Dalmaya krfezine nakleden- Diokletien'in ikametgh olan
Bitini payitahtn zaptetmiti. zmit'e gelince, Mool Hn'nn nianls Mari
Paleolog'un kardei Kaloyani tarafndan mdfaasna gayret gsterildiyse
de, faydas olmad; ehir zapte-dilerek Kaloyani idam olundu.
ErturuTun Anadolu'da yerlemesinden yz ve Osman'n mstakil be
derecesine ykselmesindej otuz sene sonra, Orhan'n saltanatnn nc
senesinde Gzel arl'n Paris'te vefat ederek (1328) Bavyera prensi Li'ye
Roma mparatoru olarak tc giydirildii ve Andronikos'un, torunu
tarafndan tahtndan indirilip hapse atld sralardadr ki, Osmanl'nn
talihli saltanat Al'd-dn sayesinde kanunlar ve devaml messeseleri ile
salamlk kazand. Btn rk'da olduu gibi, Trkiye'de hkmdardan
tevikileri. Bz Osmanl mverrihleri Zrt Gotye demilerse de, zrt hibireyi
olmadan demektir. Buna Cascavlak Gotye dah denilebilir. (Mtercim)
409 Melala, bb; 13; Amanos Marsellimis, bab: 24, s. 48; Komnena, bb; 15, s. 463.
410 drs, varak: 104.
411 Bursa Seyahati, s. 159.
412 Nikeforos Gregoras'a gre, btn Osmanl mverrihlerinin 727 (1326)'da gsterdikleri zmit
fethi, oniki sene sonra 1338'de, vuku bulmutur (c. 1, s. 336). Ancak zmit Aka Koca tarafndan
alnd, ve Aka Koca 1338'den hayli zaman evvel vefat ettii cihetle, Bizansllarla Osinanlar'n
zaptettikleri trih birbirine uymaz. Meer ki zmit birinci defa 1326'da fetholunup da,
Osmanllar bir mddetik sonra elden kararak, 1338'de tekrar zaott-1mi olsunlar.
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
sdr olan kanunlar, siys hukukun drdncsn tekil eder; geri

bunlarn mhiyeti slm erati'nin dier menbna413 esas bakmndan
aykr derse de, onlarla tezat hlinde deildirler; zra ancak bu menblarn
tyin etmedii hususlar ikml, ve onlar devletin ihtiyacna gre tefsir
ederler. Bu sebepten dolay rf, yni tal kanunlar diye isimlendirilir ki,
bunlarn hepsinin toplam kanunnme'yi tekil eder. Kanun, rumc bir
kelimedir, ve rhn hukuk deil, siys hukuk mnsna alnmak lzm gelir.
*eride ve bilhassa muhtelif devirler kanunlarnn vaz'na geldiimiz vakit bu
hukuk kitaplardan defalarca bahsedeceiz.
Al'd-dn'in ilk kanunlar hususa ait idi: Para, kyafet, ordu. ark'da sikke
darbetmek ve fcum namaznda (hutbe'de) ismini okutturmak
hkmdarln asl hukukundandr. Bz Trk mverrihlerine nazaran,
Osman, Karaca Hisar*da mstkil be iln edildii zaman -ki Seluklu
mparatorluu'nun taksiminden onbir sene evveldir- namazda Seluklular
sllesinin son hkmdar olan III. Al'd-dn'in ismi yerine kendi ismim yd
ettirdi. Ancak, tbi bir emir (vassal; evmirgzar) tarafndan henz tahtnda
bulunan metbuna kar alenen byle bir isyan hareketi gsterilmesi
kolayca tasavvur olunabilecek birey deildir. Osmanl saltanat messisinin
snn ykseltmek maksadyla, Osman'n mmkn mertebe iki hkmdarlk
hakkn icra ettiini bildirmekte acele eden bu mverrihler, onun kaytszartsz hkmet tekil etmesinin ilk senesinden itibaren Karaca Hisar'da
sikke darbettirdiini te'mn ederler. Lkin bu ifdeler, yukarda ileri
srlenlerden daha mevsuk deildir. Vaka Osman, mstakil be sfatyla
sikke darbetmek hakkna mlik olup evmirgzar vazifesini unutmakszn bu
hakkn icra edebilirdi; fakat imdi akln huzuruna koyacamz sebeplerden
dolay, etmedi. Osman'n nmna, ancak hkmdarlk sfatn elde ettii
sene hutbe okut-duu gibi, Orhan'n saltanat devrinin ancak nc
senesinde Osmanl meskukt kanunu tanzim edildi. Bu iki hususun tahkiki
Bu menb Ktr'an (Kelmull&h), Snnet (Kelm- Peygamberi), drt byk imamn
fetvalar. (Mverrihin bu fdeleri tashihe muhtatr: Galiba, Kur'n, Hadis, Kys- fukah
diyecek idi; icm- mmeti gzden uzak tutmutur. Snnet-i seniyye, hads-1 erif .ve kelm-
peygamberi mef-humlanyle tamamen mttehid deildir. Hads, Peygamberimiz Efendimiz
Hazretlerine i'sl olunan haberdir ki, fea;vl ve fiil ve saffet ve takrr'e - mildir. Snnet-i
seniyye ile hads-i erif arasnda dah fark vardr. Bunlarn tafsilt mevzu hricinde olduu gibi,
ancak flit olduu kitablar-dan mlmt-i tmme alnabilecei cihetle, mttcerred gr sebebi
olmak iin bu kadar ihtar olundu. Kanunlarn er'l hkmleri tefsir ve ikml eyledii hakknda
birka satr sonra grlecek szler dah mverrihin, te-lkkisinin yanllndan ileri
gelmektedir. (Mtercim)
Sayfa
115
413
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Sayfa
116
iin mracaat ettiimiz melliflerin ifdesine nazaran vezr Al'd-dn bir

gn, o zamana kadar Konya Seluklular nmna baslm olan akelerin
bundan byle Orhan'n ismini tamas lzm geleceini beyn etmitir. u
halde eer ilk defa olarak Sultn Osman sikke darbettirmi olsa idi,
bunlarda son Seluklu hkmdarnn deil, kendi ad yazl bulunacakt; zra
bu hak, meskukt bakasnn nmna darbettirmek deil, bunlarn zerine
kendi kendi nmn hkkettirmekden ibarettir. Osman'n Seluklu hkmdarlar nmna sikke darbeden bir darbhneyi ele geirip de, kendisine
mahsus iaret bulunmad iin Seluklularn iaretini muhafaza etmesi de
dnlemez. nk darbhne, Seluklu hkmetinin ikinci payitaht olan
Konya'da bulunarak, Osman'dan daha kuvvetli ve onun gibi bir hkmetin
vrisi olan bir bein hissesine dt. Zten sikke trihleri tet-kk edilirse,
Osman'n belii zamannda ne Karaca Hisar'da, ne de daha sonralar
ikametgh olan Yeniehir'de asla sikke bastrlmadna hemen hemen
tammiyle kanat hsl olur. u halde 729/1328 senesinden evvtl Osmanl
sikkesi bastrlmad ve Osmanl saltanat iin iki hkmdarlk hakknn
ancak bu zamandan itibaren kullanld doru olsa gerektir414.
Hutbe defa deitirilmitir. Evvel I. Byezid emir unvann sultn
olarak deitirdi. Daha sonra I. Mehmed, istanbul'un fethinden sonra,
Sultn'l-Berreyn ve Hkan'l-Bahreyn (Karalarn Sultn vo Denizlerin
Hakan) vasfn ilve etti. Nihayet I. Selim, Msr'n zaptndan sonra,
Hdim'l-Haremeyni'-erfeyn (Harem-i eriflerin -yani Mekke ve
Medine'nin; Kabe ile Peygamberimizin kabirlerinin- hizmetkr)
kelimeleriyle ikml etti415. Osmanl sikkelerine gelince, onlarda birok
ztlklar grlm, ve Osmanl saltanat inhitata temayl ettike bu
tegyrt ziydelemitir. Her frsat dtke bu hususta izahat vereceiz.
Al'd-dn, ikinci derecede Osmanl kyafetini nazar- dikkate ald.
Maamafih elbiseden ziyde mill serpu ile itigl etti. Vaka, daha sonra
kaftanlarn, entarilerin, merasim krklerinin ekli, kuma, astar, tezyinat
iddetli nizamlara tbi tutulduysa da, o zaman ancak sark zihni igal etti;
Persepolis (Fars Istahr') harbelerindeki oyma ve kabartmalarda grld
zere, ark memleketlerinde sark her zaman kavimlerin ve bir milletin
Bugne kadar da Osman nmna bir sikkeye tesadf olunmamtr. (Mtercim)
Mverrihin ibaresi Maitre des deux continents et des deux mers ve Protecteur de la
Mecque et Mdinedlr ki, ki karann, ki den'zin s-hitoi> ve, Mekke ve Medine'nin hmisi
demektir. Hadim lfzndaki zel salgy farkettirememitir. Bu ta/zm, Osmanl halifelerinin
vnc ve imtiyazdr. (Mtercim).
414
415
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
muhtelif snflarnn almet-i farikasn tekil etmitir. Orhan'n saltanat

devrinde Rumlar srma ilemeli klah, Trkmenler de rengrenk tlbendler
mzeyyen ve krmz keeden416 yaplm klah giyerlerdi. Osmanllar' bu iki
halktan ayrmak iin askerlerle padiahlarn maiyyeti memurlarna beyaz
keeden klah giydirildi. Bursa ehrinin yanmasndan evvel, Sultan Orhan'n
kabrini ssleyen kavuktan pek gzel anlalmas mmkn olduu vehile, bu
kavuklar hind hurmas417 yapraklarna benzerdi. Beler de sefer
zamanlarnda Bilecik'te iml olunmu beyaz keeli klahtan baka birey
giymezlerdi.418 u kadar ki, merasim gnlerinde bunlarn etrafna
hkmdarlar gibi sark eklinde muslin419 sararlard. Osman'n kaftanna
benzer kaftan giv-mekte olan Orhan'n sarnn pederindeki sarktan fark
n tarafnda kayk eklinde kabartmalarndan ibaretti420. Bu trl kavuklar,
bran rhn reislerinin serpularyla byk bir benzerlik arzeder ki, o serpular da Istahr oyma ve kabartmalarnda grlen kahinlerin balklarn ve
gnei yarm ay eklinde bir kayk iinde gstermekte olan tasvir naklar
hatra getirir. Kavuk hakkndaki bu kanun hkmler, an-.;ak iki padiah
zamannda car olmutur; zira Yldrm Byezid zamannda belerin ve dier
zabitlerin hizmetindeki ahslar, Osmanl Devleti'nde ilk belerbei olan
Timurta'n teviki zerine, krmz kee klah tekrar kullanarak, Sultn
Orhan zamanndaki beyaz kee klah yalnz saray halknda kalmtr. Krmz
ve beyaz klahlar, Sultan Mehmed saltaa-tna kadar sadelikle devam
ederek, o vakit bin trl ilemelerle sslenmeye balad ve beyazlan
Yenieriler'e tahsis edildi. O zamana doru dier muhtelif serpular da
ortaya kt. Kee klahlar brk olarak adlandrld; Yenieriler'in
serpular -ki arkadan uzanr enli bir kee parasyla dierlerinden ayrlrdkee nmn aldklar gibi, yukars yuvarlak stvane eklinde olan byk
rtbeli zabit kavuklarna skf ismi verildi. Daha sonra bil-istisn
Mslmanlar'n brk giymesi usl ittihz edildi; I. Byezid zamannda
belerbei Tmurta bunu orduya kabul ettirdi ve Metmed zamannda
ilemelerle sslendi. Keenin asl dervi Hac Bekta tarafndan Yenieriler
drs, varajc: 108; Sa,'d'd-dn, vajak: 23.
Chon palmlste ki, ularnda eklen lahanaya benzer meyvesi olan iri yaprakl bir hurma
aacdr. (Mtercim)
418 Bu vak'ay yalnz Ner nakleder (varak: 51). Bu mverrih, brk denilen klahn altnda
ukle tbir olunur krkle mzeyyen tepelik olduunu da dercediyor (takye).
419 Musul'da yaplan bir
pekliden alnarak, ince ipekli Avrupa kumalarna verilen isim.
(Mtercim)
420 em&'il-narae, krmz idi diyor.
Sayfa
417
117
416
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
hakknda dua edildii zamana kar. Bunun Mevlevi dervileri serpularna

tamamen benzer olan ekli -Mevlevi tarikat messisi Cell'd-dn-i Rm
erefine- Orhan'n olu ve Osmanl Devleti'nin ikinci veziri Sleyman
tarafndan uygun grlmtr421. Sonralar Osmanl Sultanlar brk yerine
skf alm, ve I. Murd'n Avrupa'daki fetihleri zamannda kmlen srma
ile setr ve tezyin olunmutur.
Al'd-dn'in messeselerinden ncs ve en mhimmi, daim ve maal
bir ordu kurmasdr ki, bunun tekili Ortaa trihinde ve hl daim
ordulann mucidi addolunan Fransa Kral VII. arl'dan bir asr evvel vk
olmutur.422 Erturul ve Osman, muharebelerde yalnz Aknc denilen
Trkmen svarileri kullanrlard ki, metblar sefer amak istedikleri zaman,
bunlar bir mddet evvel toplamak icp ederdi, lk defa olarak Orhan, daim
olmak zere aylkl piyadelere mlik oldu. Bunlar Yaya ve Piyade
unvann alarak, kendilerine evvel gnlk bir ake, yni bir dirhem
gmn drtte biri tahsis edildi.423 Onba, yzba, Miralay unvann hiz
zabitler kumandasnda on, yz, bin kiilik takmlara taksim olunmulard;
tahsis olunan klliyetli maa ile gururlanarak, teklleriyle n alnmas
maksad gdlen karklklar tamahkrne ihtiraslaryla ziydeletirmekte
gecikmediler. Bu asker kurulutan doan ktlklere re olmak iin,
Orhan, biraderi Al'd-dn ve -eyh Edebl'nin bacana ve bununla
beraber kendisinin akrabalarndan olan- andarl Kara Halil ile mzkere
etti424. andarh bir tedbr arz eyledi, ki insanlarn kalbini inceden inceye
incelemi olduunu ve siysetinin hilekrln isbt eder: slm' kabule
zorlanacak Hristiyan evldndan mrekkep bir ordu icadn teklif etti.
andarl'nn re'-yine gre, malplar hukuk nokta-i nazarndan gliblerin
tdrs, Solak-zde, Ali, Lutfi, Cihan-nttma, s. 681.
Robertson, Avrupa Ahvline Bir Nazar, c. 4, s. 111.
423 Osmanl meskukt usllerine dir en eski hesap Yenierilerdin beyn olunan
yevmiyesindedir. Silvestre do asi ile Kont Kastigliyon'un limler gazetesindeki mdekkikne
incelemelerinden sonra dah, -mteaddi dirhemler arasndaki byk farka dayanarak- bir
dirhem gmn hakk kymetini t-yn etmek mkdir. Dirhemin ortalama kymeti takriben
bir frank saylabilir. Bu halde balangta bir Yenieri neferinin yevmiyesi yirmibe santim idi;
altn ve gmn o zamanki kymetine ve erzak narhlarna gre ve bilhassa hemen btn
Avrupa ordularnn almakta bulunduklar muhassasta nisbeten, ibu yevmiye ehemmiyetli bir
para demektir.
424 Neri, Edebl'nin ikinci zevcesi in Tc'd-din Krd'nin kermesi diyor.
Orhan zaman ulemsndan Tc'd-dn el-Krd'nin bir kermesini Erturul ve Osman
zamannda olan Edebal'ya tezvci dikkati eken bir nokta olarak grnyor. Lkin Edebal 120
sene yaamtr; zahir bu zt dah uzun bir mre mazhar olmutur.
421
Sayfa
118
422
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
esri olduklarndan, bu sfatla galibler onlarn mallarnn, kadnlarnn ve

ocuklarnn meru sahibi olmu oluyorlar. Bu ocuklar her ne suretle
olursa olsun asker saflarna sokmakla da manev ve madd saadetlerine
hizmet edilmi olacakt. nk bir hads-i erf mucibince btn ocuklar
do-dukJidi zaman slm ftrat zere bulunurlar425. Elhsl, andarl'nn
mlehazna gre, Hristiyan ocuklarndan bir ordu tekil etmek dierlerini
slm' kabule tevik eylemi olaca gibi, yeni askerler yalnz malp
milletlerin ocuklarndan deil, mbted (dnme; slmiyet'e girmi) lere
akrabalk, yahut dostluk rbtalaryla bal ve yeni Mslman olacaklara
va'd edilen mkfata kaplp da, onlara katlmak iin kendi va-tanlpim
terketmekte gecikmeyecek olan birok Hristiyan halkndan da426
alnacakt427. Asker istibdad trihinde, ahlk ifsadnn bir U-klta esas
olmak zere kabulne, bu yegne bir misldir. Filhakika hateflerin
tahtlarm, vatanlaryla, akrabalaryla her trl haberlemeden men etmek
ve kendilerine ok maa vermek suretiyle sadkatlerini te-mn eyledikleri
Trkmen klelerinden tertip edilmi muhafzlarla kuat-tklai. gibi, her
zaman Asya ftihleri, neferlerinin gnllerinde her trl milliyet hissini
sndrmek ve iddetli kle itaatine altrmak iin, onlar uzak lkelere
gndermilerdir. Ancak, yalnz Trkler'dir ki, mukaddes rabtalar birden
krmlardr. Onlar yle bir ordu meydana koymulardr ki, bunun en sekin
ksm, esaretten kurtulmak iin ebediyyen vatanlarm, ailelerini, din
itikadlann terketmekten ve kendi kardeleri aleyhine silh kullanmaktan
baka releri yoktu.428
Yenierilerin Tesisi
KUll mevidn yled al ftratfl-lslm, dris.

andarh'mn bu fikrini drs dier mverrihlerden ziyde vuzuh ile syler,
427 Hristiyan evldndan asker yazmak -ki devirme usldr- islm'n kaidelerinden
olmad gibi, elbet asrmzn vicdan bunu hibir vehile doru bulmaz. Lkin bu usln
uyguland asrlardaki ummi ahvl mesel az vakit nce btn Avrupa halknn Mnzev
Piyer (Pyer Ler-mit) ve Cascavlak Gotye gibi biri aklsz, biri parasz ahslar nne alarak, o
kadar uzak memleketlerden slm'n mahv iin takm takm yryp geldikleri, biraz vakit
sonra da, spanya'da kalan Mslmanlar' in, zorla Hristiyanl kabul ettikleri halde, eski
ktlklerinden temizlenmi olarak hirete gitmeleri hayrl niyetiyle, papaslar tarafndan
otudafe'lerde yakldklar dnlrse, bu mesele o kadar iddetli muhakeme edilmez.
Mtercim.
1/91-99.
425
Sayfa
119
426
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Beyn ettiimiz vehile, Yenieriler'in te'sisi andarh Kara Halil'in siyseti

neticesidir. Kara Halil'in bu icad, vcda getirdii semereler itibariyle,
Avrupa'nn huzur ve asayii iin vartz'(SchwartzV-n429 top barutunu
icadndan bin kat dehetli bir darbe tekil etti. 3u asker, kurulduu srada
Yeni-eri (Yeni-Asker) diye adlandrld. Bu isim daha sonralar Avrupa
mverrihleri tarafndan Zaniser haline dn! iulmtr. Gen
Yenieriler, iddetli reislerin idaresi altnda bulunarak, ilk zamanlarndan
itibaren itaate, yorgunlua, ala tahamml etmeyi renirlerdi. tat ve
ecaatlerinin mkfat mutlak ykseliti. Bundan dolay, yeni askerin
Avrupa ve Asya'da elde ettikleri parlak muzaf-feriyetler, az bir mddet
zarfnda, kurucusunun tahmnindeki isabeti is-bt etti. Yenieri, Osmanl
memleketlerini pek ziyde geniletmi bir ta~ rkatin messisi bulunan
dervi Hac Bekta'n beyaz kee-klhn kabul etti. Bu da u suretle vuku
bulmutur: Birgn Orhan, maiyyetinde bu mrtedlerden (mhtedlerden)
birka kii bulunduu halde, Amasya430 civarnda Suluca Kenariyun (Suluca
Karahy olmaldr) ka-riyesinde ikamet eden Hac Bekta'n nezdine
giderek, yeni asker iin du etmesini ve bir sancak ile bir de isim vermesini
talep etti. eyh, abasnn kolunu askerlerden birinin bana yle bir surette
koydu ki, kolun ucu askerin srtna kadar sarkt; daha sonra bir sad-yx
mlhemiyyet-ed le u kermet-nm kelimeleri syledi:
Bu te'ss ettiiniz askerin ad Yeni-eri olacak, yz ak ve parlak, bzusu
mdhi, klc keskin, otu tz olacak, hep muharebelerde glib gelecek,
dima muzafferiyetle avdet eyleyecekdir.431
Bu duay hatrlatmak iin Yenieriler'in beyaz-kee klahnn arkasna
derviin absndaki kolun bir benzeri olmak zere, bir kuma paras ilve
ve Yenieriler'in klah -daha nce koyduklar pskl yerine- aa kak ile
sslendi. Yeni askere tahsis edilen maa ok olmakla beraber, tynt
Mukayeseyi anlamak iin Trke kara kermesiyle Almanca schwarz kelimesinin ikisi bir
mnya dellet ettiklerini dikkate almak lazmdr.
430 Gldestc- Riy&z- rfan, Bel-i Bursev. Fakat Gldeste Orhan'n ibu mklemesinl 761 de
gsterir. htimal ki. bu sevh, Bizans mverrihlerinin Yenieri te'ssini I. Murad zamanna isnd
etmelerine sebep olmutur. Kandemtr. Gib-bons, Lakrua, Miniy, Paolo Civvlo ve dier
mverrihler hep u sehve uramlardr. Halbuki drs, Bratutu Sa'd'd-dn, Solak-zde, l,
Clhan-nm, Muhyl'd-dn, ve en eski Trk mverrihi k Paa-zde. cmleten, bu tesisi Orhan
saltanatna karrlar. Yalnz urasn nazar- dikkate almak lzm gelir ki, k Paa-zde . Hac
Bekta'n pdih ile teklifsiz bir halde olduunu aka inkr ile. Yenieri klahlarnn cad
Bilecik fethi trihinde vuku bulduunu, ve Hac Bekta tarafndan meydana konulmu
olmadn beyn eder.
431 Nesri, H, s. 34 ve 44.
Sayfa
120
429
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
yksek ve dier askerlerin tyntndan ziyde olduundan432, zabitlerinin

unvanlar hep eitli mutfak ilerinden benzetilerek alnrd. Nasl ki, orta
yni alay miralayna orbac-ba unvan verildi; miralay'dan sonra
gelen en byk rtbeli zabitlerden biri a-ba, dieri saka-ba diye
isimlendirildiler; dierleri de buna gre. Yenierer'in krmz sancanda
Hill ile Hazret-i mer'in iki ulu klc a-p olurdu433. Alayn en
muazzez eyas, ordularmz-daki sancaklara mudil olmak zere,
kazandan ibaret idi. Yenieriler yalnz yemek yemek iin deil, istiare
iin de bunun etrafna toplanp otururlard. Bu muhtelif detler,
zamanmza kadar beyz sene devam etti. II. Mehmed'in saltanatnda,
memleketin bu ec mdf'leriyle dier devlet kadrolar daha geni ve
imtiyazl bir hukuka mlik oldular. Miktarlar ve maalar ok artrld.
Balangta Yenierer'in asgari maa bir ake idi. Bu miktar asker hizmet
seneleriyle gsterilen kahramanlk eserleri nis betinde artard. Maamafih
alelade bir Yenieri'nin yevmiyesi, hibir vakit ve hibir vehile, ilk
yevmiyesinin yedi mislini gememitir. Bidayette Yenierer'in miktar
bin'den ibaret idi; lkin her sene, kk yalarnda esir edilmi dier bin
Hristiyan delikanls slm' kabule ve asker hizmete434 girmee zorlandlar.
Esirlerin miktar kifayet etmedii halde, pdihn tebes olan Hristiyanlar
meyanndn olan tefrik edilmeksizin asker alnmak suretiyle, talep edilen
fertler ikml ediliyordu. u usl, IV. Mehmed'in saltanat devrine kadar
devam etti. O vakitten beri bu gzide asker, yalnz Yenieri435 evldndan ve
yerlilerden toplanld. Bunun iindir ki, u trihten sonra, Yenieri ordusu
inhitata balad, ve bu hal asrmza kadar gittike artan bir surette devam
ederek, nihayet bu mthi asker kuvvet dald, mahvoldu. Osmanl
mverrihleri, Yenierilik messesesinin kiyaset ve diyanetini methetmekte
ittifak ederler. Bunlarn ifdesine gre, Yenierilik dnyda o kadar ftihler
vcda getirmi olduu gibi, Cennet'e de o kadar bahtiyarlar gndermitir,
ki asr zarfnda tahminen senede bin Hristiyan asker kaydedildii hesap
olunursa, yz bin kii Cehennem azabndan kurtarlm oluyor436. Ancak
Yalnz Yenieriler Ue piyadelerin hem maalar, hem taynlar vard; dier asker ancak tayn
alrlard, maalar yoktu.
433 Marsigll'nln Devlet-i Osmniyyenln Tekilt- Askeriyyesne mracaat. (Bu kl, Ali'nin
Z'l-fikar olmaldr. Mtercim.)
434 Moracea Doson (D'Ohson), Levha-i Saltanat- Osmntyye, 3. Bratutu'da, Sa'd'd-dln, * 42.
435 Yenieriler'in hemen cmlesi evli idiler.
436 spanya'da cehennem ate'nden, kurtarlan Muhammedi ve Museviler bir tek sfr fazladr.
(Mtercim).
Sayfa
121
432
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
II. Mehmed'in saltanatnda Yenieriler'in mktan bin ikiyz'e, Sleyman'n

saltanatnda yirmi bin'e, IV. Mehmed'in saltanatnda krk bin'e ykseldii
nazar- dikkate alnd surette, en azndan beyz bin Hristiyan
delikanlsnn klla Mslman edildii, ve din taassup tarafndan asker
istibdada kurban edildii anlalr.
Al'd-dn, Yenieriler'in tanziminden sonra ordunun dier ksmlarn da
dzene soktu. Askerin yalnz fetihten deil, muhafazadan da alkadar
olmas iin fethedilen memleketler arazsinin asker arasnda taksimine
karar verildi. Bu usl muktezsnca, o zamana kadar maa verilen
muntazam piyade askeri para yerine, araz ald ve bu araz bilhare mr
eklini ald. Bunlarn mutasarrflar sefer vaktinde yollar iyi bir halde
bulundurmaa, mecbur idiler. Bu yeni askerden bir Kazmac mfrezesi
tekil olundu.437 Balangta bunlar Yenieriler gibi bin neferden ibaret
idiyse de, daha sonralar yirmi bine kadar kt.
Asker tekilt bakmndan yeniden yaplan dzenlemelerden sonra askere'
it timrlar, mtekaid Yenieri zabitlerinin maalarna hasredildi. Gayr-
muntazam piyadenin ne Yenieriler gibi maa, ne de muntazam piyade gibi
arazsi olmayp, azab yni hafif diye anlrd. Azaplar, Aknclar gibi,
seyyar bir kuvvet tekil ettiler. Bilhare kpr inatnda ve kreki
hizmetiyle rkb-i ahaneye (pdiha) mahsus kadrgalarda istihdam
olundular. Ekseriyetle intizmdan mahrum olan bu takm .asker, hibir
itibar hiz olmadklarndan, muhasaralar esnasnda bunlar ileri srlrlerdi.
Dmann taarruzlarna evvel bunlar hedef olarak, Yenieriler alelade
onlarn na'lan zerinden hcuma karlard.438
Piyade farsa lfz, Avrupa lisanlarna ekilde dhil olmutur: piyon, pionie satran
oyununda bir tan smidir ki, Acemler piyade adn verirler (Paytak. Arapas bay-dak).
Zten py kelimesi Rum, Ltin, Fransz, talyan. ngiliz, Alman Lisanlarnda (pus, fuss, foot,
pieds. pied, pes) grlr. Pion (piyon) ve pionieden baka, pieton (piyeton) kelimesi
farsa piyade lfznn karlndan (ekil olarak) baka blrey deildir. Farsa piyade nln
Trke mukabili Yaya, yni ekmek kesen demektir. (k Paa-zde).
438 Bizansllardn Azapidleri. Azaplar, Trkiye vilylet ve ehirlerinde mstahdem
neferlerdir; ayda duka olmak zere arazden tahsisatlar vardr. Ahlaka fena ve asker
intizamdan mahrum adamlardr. Ekserisi harbe pek az yarar takmdandrlar. Deniz
muharebelerinde reisleri tarafndan kreki olarak istihdam olurlar ve Rodos ve Viyana'da
olduu gibi. tahrb frkalarnda pidrlkta bulundurulurlar. Binlercesi-nln lmesine ehemmiyet
verilmez; ekseriya Yenierilerin geiine kpr olmak zere cesetleri hendekleri doldurur idi.
(Paolo Civvlo, Venedik 1541, varak: 33)
Sayfa
122
437
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Svr Tekilt
Moracea Dosson, Levha-i Saltanat- Osmniyye, 3, s. 391.

Paolo Civvio, Vekayt-I Trklyye, eserinde birok tafsilt veriyor. Mar-slgU, Saltanat-
OmAnlyyenn Ahvli; Moracea, Dusson.
441 Sa'd'd-dln, drs, Solak-zde, Al, Morece Adosson 3, s. 391.
442 Morace Adosson, Devlet-i Osmnlyyenin Tekilt ve Usl- daresi, s. 339.
439
440
Sayfa
123
Piyade gibi svr de, muntazam ve gayr- muntazam olmak zere, taksim
olunmutu. Daim ve muvazzaf svr, alem-i erifin muhafazas iin Halfe
mer tarafndan te'ss edilenler tarznda tekil edilmi drt frkadan
mrekkepti. Svarinin miktar evvel drtyz'den439 ibaret iken, Kanun
Sleyman'n saltanat devrinde drt bin'e kadar kt ki, bin'i siph (asl
svr asker), bin'i silhdar (maiyyet svarisi), bin'i ulfeci (muvazzaf
svr), bin'i de gureb (Garipler) (yabanc svr) diye isimlendirilirdi. Bu
svr -ki drt alaya ayrlm olarak alem-i erifin sanda, solunda, ve bizzat
pdihn yannda giderdi- zt- ahanenin (pdihn) etrafnda adr kurar,
ve muharebe gnleri440 hassa askerleri sfatyla ordunun merkezinde
bulunurdu.
Nm Bat'd Yenieri ismi kadar hret bulan maal svariden baka,
piyadelere benzer surette arazye mutasarrf yeni bir mstahfaz (koruyucu)
asker de cd olundu. Bu svariler, Msellemn, yni vergiden affedilmiler
olarak isimlendirilirdi. Sancak beleri441, binbalar, (yzba mnsna)
tarafndan kumanda edilirdi442. Byk ve kk araz (zeamet, timr)
mutasarrflarndan mrekkep svr askerinde de bu mertip silsilesi
mevcuttu; sonralar bunlarn tekilt yeni genilikler kazanmsa da,
vekay'yle megul olduumuz zamanlarda orduya iltihak emrini alnca,
Msellemler gibi yz ve bin kiilik frkalara ayrlrlard. ErturuTun II. Al'ddn zamanndaki ilk harb vak'as ve Osman'n Kk Asya'nn kuzey
memleketlerine ilk sevkyat srasnda -ne maa, ne de maliknesi olmayan
ve Aknc denilen- svarilerden bahsetmitik. Bu intizamsz svr ve azap
(piyade) gruhu. Hristiyan hkmdarlar ellerinde bulunan memleketler
fethinde istihdam olunduka, Avrupa iin muntazam Yenieri ve Sipahi
frkalarndan az korkun olmamlardr. Bunlarn ilk Viyana muhasarasnda
Lin (Linz)'den geerek Ratis-bun'e kadar ilerlediklerini, Almanya'nn
kalbine kadar nfuz ettiklerini, gzerghlarnda hereyi te ve hn iinde
braktktan sonra, bu cr'et-krca saldrdan avdet eylediklerini
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
greceiz.443 Kse Mihl'in torunlarndan Mihl-olu444 o zaman bu askerin

kumandan idi. Bu rtbe, Kazaklar'daki Hatman payesi gibi, uzun bir
mddet o ailede rs olmutur. lk kurululara gsterilen bu ihtiram -ki
Osmanl trihinde her admda delillerine tesadf olunur- ekseriya mverrihi
hal ve mz arasndaki irtibat bulmak iin uzun ve skc incelemelerden muhafaza eder. Mesel ordu rehberleri kuruluu (messesesi) bahsinde Osmanl Devleti'nin ilk zamanlarna klarak, asl kolaylkla bulunabilir.
Okuyucunun malmudur ki, Samsama avu, Gynk ve Mudurnu zerine
sevkyatnda Osman'a rehberlik etmiti.445 Sonralar mektup ve haber
ulatrmak vazifesini if ettikleri sralarda muhtelif mahaller hakknda tam
bir malmat alm olan avular ordularn dman memleketlerinde
hareketlerini idareye memur oldular. Bundan dolaydr ki, Osmanl
Devleti'nin dier Avrupa devletleriyle, zellikle Avusturya ve Macaristan ile
dostne veya hasmne mnsebetleri trihleri incelendike, avulara
da sava Aknc frkalar kadar ok tesadf olunur.
Osmanl mverrihleri tznik'in zapt, sikke, elbise, ordu hakkndaki nizamlarn
neri sonunda vuku bulduunu gsterirler. Bizansllar ise, z-nik'in
zaptndan evvel Plekanon muh ebesi vuku bulduunu, ve Trk-ler'in
Filokreri nnde malp olduklarn zikrederler. Gen lakabyla yd
olunan mparator Andronikos, Boazii sahillerine kadar ilerlemi olan
Orhan'n sk sk saldrlarndan bkarak, muharebe etmee karar verdi. Bu
hususta, Muzalo'nun zmit yaknlarnda malbiyetinden beri Mezotini (Eski
Bitini mntkasnn bat ksm) valiliine tyin olunmu olan Avcba446
Kontufres ile mzkere etti. Kontufres, ih-tiyatkr ve Trkler'in ne surette
harb ettiklerine vkf bir adam sfatyla, tmpartor'un, harb amak iin,
Osmanllarn srlerini Kei Da zerine sevkettikleri zamandan istifde
etmesini re'y olarak bildirdi. Binenaleyh Trakya'da, Bizans civarnda,
Trk svarilerinin bakiyyesi 'alkanzi1 (Aknc) tbir olunan masz askerlerdir. Bunlar bir
nevi nc kuvvettir. Sultan Sleyman Viyana muhasarasyla megul iken bunlar dman
topraklarnn i ksmlarna aknlar dzenlemilerdir. (Paolo Civvio, varak: 33).
444 Aknclar resi Kse Mihl torununun Dk d Savua'ya ve F-ransa Kralna shriyyeti iddias
bir essa mstenid ise, ceddi Kse Mihal Paleolog ailesinden olmak lzm gelir: Buzamandaki
Aknc reisi Mihl-olu; peder cihetinden Trk nesli ise de (yni babas Mslman ise de) valide
cihetinden Dk d Savua'ya ve Fransa Kralna karabeti var idi. (Paolo Civvio).
445 Bizansllar ekseriya Trk isimlerini bozarlarsa da, Kantaku-zen, bu avuun nmn asl
hlinde brakmtr; guide Trke'de klavuz diye tercme olunur; Kantakuzen klauz
(klavuz) Saligari diyor, ve Al Koca'y nm- hirle Aka Koca'y Kata Palus Katetoris diye
isimlendiriyor.
446 Avc-ba, Kantakuzen, s. 210. Pahimres, c. 2, s. 220.
Sayfa
124
443
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Dimetoka'da (Didimotihon), Andrinopil'de (Edirne) bulunan bir miktar asker

acele olarak topland; zra Makedonya'da ve uzak blgelerde bulunanlarn
toplanlmas imknsz idi. Toplanlan asker, 731/1330 haziran balarnda,
Boazii'nin Asya sahilinde kin ve Kostantiniyye kurasndan ma'dd Sktari
(eski Hriso-polis) (skdar)'ye vsl oldular. Orhan, Rum ordusunun
hareketinden haberdar olarak, piyade ve svarileriyle Mezotini sahilleri
boyunca uzanan dalara vard. Andronikos bizzat kumanda ediyordu. Askeri
filhakika muharebeye pek alk deil ise do, mazisinin an -harb san'atna
kamilen bigne- bir dman ile boy lmek iin cesaret verici oluyordu,
Andronikos drt fersah mesafeyi iki gnde katettikten, ve bu suretle
Osmanllar'a btn kuvvetlerini toplamaa msait bir zaman braktktan
sonra, nc gn sabah ordughn Plekanon'a (imdi Maltepe) kurdu.
Orada Osmanl ordusu tam karlarnda grnd.447 Bu mahede zerine,
mparator, harb rasn davet etti. Osmanllar tarafndan zaptedilmi olan
boaz ve tepeler zerine asker evki ihtiyatszlnda bulunubnamasma,
dmann ovada muharebeye davet edilmesine ve eer Osmanllar ovaya
inmeyecek olurlarsa Kostantiniyye yolundan dnlmesine karar verildi448.
Gnein dousuyla beraber ve mu'-td duann akabinde davullar Bizans
askerine harb nizmna girmek iaretini vermiti. Orhan askerini dalar
arkasna yerletirerek, bir ksmn vadiye gizlemeye ve en mahir svari
okularndan yzn hcumu balatmaa memur etti. Bu emir icra
olundu. Ve ok faydas grld; nk mparator'un ordusu geni bir ova
zerine yaylm olduundan, Trk svarisinin faslasz hcumuna mruz
kald; Orhan'n askerleri ise dalk ve hendekler ile kesilmi bir kesik araz
iinde dman beklemekte idi. Orhan, Osmanl ordusunu tekil eden sekiz
bin kiiden binini sa ve binini sol cenaha, binini merkeze yerletirdi. Bunlar tepecikler arkasnda gizlemek i'tir asnda bulunduu gibi, talimat
mucibinde hi msademeye girimeyip, Partlar gibi kaarak ok atmakla
iktifa edecek svariyi449 takip edecek olan Rumlar'm oraya gelilerinde,
birdenbire onlarn zerine dmeleri emrini verdi. Kantakuzen der ki,
Bursaya Seyahat, s. 165. skdar'a iki gnlk olduu beyn olunan Plekanon, ordularn
alelade yryne gre hesap olunursa, Maltepe'ye hayli uzak: olmak lzm gelir; halbuki drt
saattir. Kantakuzen Nikefor Gregoras ile (kitap: 9, bb: 9, s. 267) mukayese edilirse, Bizans
ordusu sahil boyunca gn gittiktens onra, Filokren (Tavancl)'da durmu olduunda phe
kalmaz. Kadnlam Bizansllardn rehaveti o derecede idi ki, ilk iki gn ikier saat yrdkten
sonra, durduklar anlalr.
448 Kantakuzen, c. 1, s. 210, 211, 213.
449 Kantakuzen, s. 211. Versis animosum equis Parbhum, Horas. (Metindeki ifdenin mehaz)
Sayfa
125
447
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
mparator dalardan bu yz svarinin indiini grnce, kendi ordusundan

o miktar asker seerek ve kumandanlarn byk ateryark (Hassa
Kumandan) Kutruhos'a brakt. Kantakuzen'in mparatorca sylettii uzun
hitabe hakkaten rd edilmi olsayd, askerin cesaretini tah-rk edecek
yerde azaltmaktan baka bir eye yaramayacak idi. Lkin mverrihin, byk
domestik450 sfatyla muharebede hazr bulunmasyla beraber, bu nutuk da,
cengiz hikyesi derecesinde az itimda ayandr. Arkadalarnn ann ve
Andronikos'un meziyyetini ykseltmek iin ne kadar i'tin ederse etsin,
muharebenin neticesine dir bizzat verdii m-lmt, vnme dolu
ifdelerini aka tekzb etmektedir. Onun rivayetine gre, Trkler birinci
hcumda krk, ikincide otuz, ncde yalnz birka kii kaybetmiler;
Rumlar ise, bilkis, bir nefer kaybetmiyerek, ancak birka yaralanm.
Orhan, o zaman yz Rum zerine bin kii srm. mparator, bu
msademede gsterdii ecaatinden dolay Xutruhos'u tebrik ettikten
sonra, byk stratopedark (mevk-i muharebe bakumandan, serdr)
kumandasyla, Trkler'in zerine yeni asker gndermi. Yine Kantakuzen'in
ifadesince, uzun ve iddetli olan muharebede Trklerden elli kii,
Rumlar'dan ise yalnz bir kii, bir ka at telef olmutur. O vakit Orhan,
tepelerde ve boazlarda gizledii ordusunun tamamiyle karak, kumanday
kardei Al'd-dn'e451 tevd etti, ve kendisi, engin muhtelif harektn
daha iyi grebilmek iin, tepelerin zerinde kald. mparator muharebe
arzusuyla kararsz kalarak, btn askeriyle Trkler'in zerine yrd.
Kantakuzen ile yeeni Yuanni Angelos'a iki cenahn* kumandasn verdi;
kendisi de, merkezi igal etmekte olan hassa askerlerinin bana geti. Bu
yeni cenkte dah, yine Kantakuzen'e nazaran, Trkler yzelli zayiat
verdikleri halde, Rumlar'dan ne len oldu, ne de yaralanan.452 Gece pek
ilerledii cihetle, byk domestik orduya bir hitabe ird ederek, askerin
ecaatini vd ve muzafferiyetini tebrik ile, Bizans'a avdetlerini teklif etti.
Lkin hi-birey Rumlar'n saldrgan - hiddetinin iddetini tdil edemedi.
Megalos Domestik, byk hizmetkr mnsna, ise de, Bizans saraynda kara kuvvetleri
kumandasn hiz bas-mbeyinci unvan demettir; Mtttenebb'nin kasidelerinde *da,l> ve
mimin zammiyle grlr. (Mtercim)
451 Ne asker telef oldu, ne de beygir. (Kantakuzen, kitap: 2, b: 6, s. 214). Bitini (Bitinya)
lkesinin merkezi olan Bursa, zmit, znik ehirlerinin sukutu hakknda Kantakuzen'in ihtiyar
eyledii vatanperverne skt, Rumlar'n zayiatna dir ifdelerinin ne kadar itimda yn
olduunu gsterir.
452 Kantakuzen, Al'd-dn Paa ismini kesip bozarak, gy Paa Al demek iin, Pazarl
yapyor. (Kitap: 2, s. 214-221).
Sayfa
126
450
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Bizansllar, Elenopolis ve Filokren kaplcalarndan hastalarn ok ziyaret ettikleri mahaller

olmak zere bahsederler. Lessing, (c. 14, s. 214), Eskiehir'de (Dorilom) Apollon'a mensup
kaplcalar olduunu beyn eyler. Bursa'ya Seyht'da bahsedilen taharriyt, Elenopolis
sularnn Yalova Kaplcalarndan ve Filokren sularnn Tavancldn bulunduu mahalle yakn
kaplcalardan baka birey olmadn isbat eder.
453
Sayfa
127
lerinden haylisi, gerek neferlerden ve gerek zabitlerden, saflarn

terkederek, Trkler'in zerine yrdler. Kantakuzen ile mparator,
nizamsz balanlan bir muharebenin verebilecei neticelerin nn almak
iin, yeniden muharebe meydanna gitmee acele gstermi olduklar
halde, ken-diltrini bir avu Rumlar'la, miktarlar pek stn olan Trkler
iinde mahsur grdler. Kantakuzen'in t vuruldu; mparator da
kalasndan hafif bir yara ald; az daha Orhan'n eline decek idiler. Fena
silhlandrlm yz askerle mparator'un imdadna gelen Mizil
Svastopolus, bizzat byk dmestik'in itirafna gre, yirmibe adam
kaybetti. mparator, (Romal) iio'nun Muza'da yapt gibi, bir taht- revn
ile kendisini tekrar harb meydanna naklettirecek yerde, ordughna doru
kaarak, oradan Bizans ba-muhfzna, askerinin Avrupa tarafna geirilmesi iin gereken gemilerin sr'atle hazrlanmas emrini ulatrd. Bu anda,
Rum ordusu kararghnda mparator'un vefat haberi y olarak, byk
karkla sebebiyet verdi; artk herkes Bizans'a kamaktan baka birey
dnmedi. Ayak direyen birka muhrib, dima sktrldk-lan, dima
cenkletikleri, dima malp olduklar halde, Andronikos'u bir kalie
ierisinde gemiye gtrebildiler. Nihayet Trkler ekildiler; mparator, da
tekrar cesaretlenerek, korkulan zail olup da, etrafna toplanabilmi olan
askerinin bkiyyelerini drt frkaya taksim ettikten sonra, Filokren'e (imdiki
Tavancl)453 dnd; o frkalardan birini Tavancl'a, dierlerini AnibaTm
gmld yer olan Dasibiza (imdiki Kekbze, eski Libsa) ile Kekbze'nin
gneyinde ve sahilde bulunan Ri-ion (imdiki Danca) ve Niketianus
(Eskihisar) mevkilerine sevkey-Iedi. Kantakuzen'in, generalleri Koca Ali ile
Samsama avu'un reylerine muhalif olarak, ric'at lzumunu isbat iin uzun
bir nutuk ektirdii Orhan, dmann harektn gzlemek iin mevkiler
zerinde yzden ziyde svari brakmamt. Bunlar, Rum ordusunda
hkm sren intizamszl ve ordughn terk edildiini grerek, iki ksma
aynldlar; iki-yz kiilik bir ksm, henz mparator'un adrnn ve, erguvn
eerleri srtlarnda, atlarnn bulunduu ordugh zaptetti. Dier firarileri
Filokren'e kadar takip etti. Bu dakikada, garip bir felket olmak zere,
Fiokren ehrinin anahtarlan kaybolmu bulunduundan, ordunun bir ksm
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
btn eysyla surlarn altnda ve acnacak bir karklk iinde birbirini

sktryorlard. Fiokren kaplarnda kltan geirilen otuziki Rum arasnda,
ikisi de byk dmestik'in akrabasndan, Manuel Tarha-nes ve Nikefor
Kantakuzen bulunuyordu. Elli esir ve firarilerin tarafndan terkedilmi
drtyz hayvan galiplerin eline dt. Ertesi gn yeni bir muharebede
byk ateryark Xutruhos ile beraber krk yedi Rm telef oldu. Bz
mverrihlerin zannna gre Xutruhos, bir Trk tarafndan deil, bir Rum
tarafndan, ve yanllkla deil, evvelce tasarlanm bir intikam alma
kasdiyle, ba yarlarak ldrlmtr. Malp ordunun son enkaz
mparator'a iltihaka muvaffak olamayp, skdar'a ve oradan Bizans'a
gittiler. Orhan'n ordusu -endiesizce muhasarasna devam etmek zereznik yolunu tuttu.454
znik'in Dmesi
Plekanon surlar altnda vukua gelen muharebe -ki neticesi Bizans
mverrihlerinin o kadar teessrn mcib olmu, ve Osmanl mverrihleri
tarafndan ise pek az ehemmiyetli sayld iin nakline bile tenezzl
edilmemitir -birbiri ardnca devam eden hcumlarn son derece sktrd
znik'in imdadna yetimek iin Bizans tmparatorluu'nun yegne
teebbsdr. Orhan'n Bursa fethinde kulland harb usl, znik nnde
de muvaffakiyetini salad. Hatrlardadr ki, Orhan, Ak-Ti-niur ve Balaban
tarafndan yaplan hisarlarn muhafzlar kuvvetiyle, Bursa'y on sene
sktrdktan sonra, ehrin nnde gzknce, ahlisi kaplar amakta
sr'atli davranmlard. Samsama avu tarafndan sev-kedilen Aknclar,
iznik'in duvarlarn ilk hcumda alnamyacak kadar kuvvetli ve yksek
grdkleri iin, oraya yakn Karatekin ve Targn, nm- dierle Taz Ali455
Kantakuzen, s. 210. 211, 213, 215, 216, 219, 220, 221; Pahimares, c. 2, s. 225, 268;
Nikefor Gregoras, c. 1, s. 214, 266.
455 Tar-gm ile Taz Alnin ikisi bir olduunda phe yoktur. nk Targm (Dargn)
kalesinin bir muhrib adn aldna dir drs'in verdii tafsilt Muhyi'd-dn'in (varak: 7) Taz
Ali (yahut Daz Al) hakknda verdii tafsilta benzemektedir. Targmn, Taz-Al deki z
harfinin noktasnn ayn zerine konmas ve son harfinin bozulmasyla mstensih hats
olarak vcut bulmu olmas muhtemeldir. Muhyi'd-dn diyor ki: Kal'a el-yevm Taz Al nmiyle
yd olunduu gibi bir tadan neben eden su da Taz Al Pnar nmn hizdir. Leonklavi'nin
slm Trihi (s. 82) ve Muhyi'd-dn Cemli trhinin ve hatt belki mparatorluk
Ktphanesindeki nshasnn tercmesinden ibaret olan Veranzius'un kitab ile mukayese.
Sayfa
128
454
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
kalelerini zapt ederek oralardan ehrin evre kyleriyle olan ulamn

tammiyle kestiler. Tekrarlanan hcumlardan ve frtnal bir gecenin
kolaylatrd son bir hcumdan sonra, Filokren'in zaptndan beri her
midden mahrum ve birka seneden beri uzayp giden muhasarann iddeti
derecesinde ktlk ve vebadan btap kalm olan ehir -btn kuvvetiyle
gelmee acele etmi olan- Orhan'a456, yalnz muhafzlarn serbeste
Kostantiniyye'ye ekilmeleri artyla teslimiyet gsterdii (731/1330). Bu
serbestiden, znik muhafzlarndan pek az istifde ederek, kumandan ile
birlikte gittiler457. Reislerinin hakszlndan me'ys ve Hristiyan
mparator'dan ziyde Orhan'n ltfundan midvar olan muhafzlarn
bakiyyesi, ehir sakinleriyle birlikte galibi istikble kdlar; Orhan ehrin
gney tarafndaki Yeniehir Kaps'ndan girdi. Orhan'n burada muamelesi,
civanmert ve galibiyet haklarn bilgece siysete feda etmesini bilir bir
hkmdarn hareket eklindeydi. Hesaplar, bekledii neticeleri yerdi.
Ehl-i Salibe kar kahramanca mdafaasyla hreti ebedlemi olan, Rm
mparatorluu'nun ikinci beldesi olup, Asya'da Seluklular'm ve daha sonra
Osmanllarn kuvvetine kar son eddi tekil eden, Rum Sel-uklular'nailk
payitaht ve Kostantiniyye'nin Frenkler tarafndan zaptndan sonra da Rum
mparatorlar'na hkmet merkezi olmu bulunan znik ehri u suretle
sukut ediyordu. Godfruva d Buyyon, Tankred, Buhemund, Byk Hgva,
Flandrl Rober, Normandiye Kontu Rober, Etiyen D Karno, Papas Ademar
kumandalarnda yedi hafta muhasara eden ilk Ehl-i Salb'e kar Seluklu
Sultanln ne kadar kahramanca mdafaa ettilerse458 Rumlar da o kadar
kolaylkla braktlar.
znik'in Hristiyan ordusu tarafndan muhasarasna dir burada bir kk
ilveye msade olunsun; geri bunun iine ald vak'a, bizi igal etmekte
olan zamandan hayl nce ise de, bu ehrin tarihinde en fec sahifeyi tekil
eder ve bundan dolay mevzumuzla irtibat vardr:
Sayfa
129
(Tc't-Tevrh'de -c. 1, s. 41- Kara Tekin ve Tar-gan nmnda iki kale mndericdir. Tz Al Ayr
bir kale olsa, bunlarn olmas lazm gelirdi. Hammer'in Taz Al ile Tar-gan' bir kaleden ibaret
grmesi Tc't-Tevrh'in ifdesine uygundur.)
456 Celed Sultan ve Canlbek Sultan taraflarndan Orhan'a gnderilen mektuplarda, ve
cevaplarnda, trih yolrtur. Mnet-i Feridun. (M 2).
457 Sa'd'd-dln, Ner, drs, Nikefor Gregoras, 1, 13 ve 2,282;.Franzes, 1, 7. Hac Kalfa ile
Osmanl
mverrihlerinin
cmlesi
znifc'in
fethini
731
H.
de
gsterirler.
'
458 Vilken, H&gen ile Mion'un Ehl-i Salb trihlerine, ve Foe'nin eserinde Etiyen Karno'dan
bahsedilen mahalle bkz.
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Sayfa
130
Ondokuz milletin mmtaz muhribleri -Bitini sahrasnda mezhebi yn

yaplmakszn gmlm kardelerinin rm kemiklerinin inatna
hizmet etmi olduu- surlar ve istihkmlarla mdafaa olunan z-nik
karsna ordugh kurmu idilor. lk hcumlarn hibir neticesi olmad.
Trkler, Hristiyanlar harikulade kahramanlk rnekleri gsterdiler
Kuatanlar bzan mevk dermmda olup biten halleri tammiyle grmee
msait kuleler zerinde, ve bzan kalkanlar, kamtan yaplm geni
serpular ile rtl olarak, sebatkrne ilerliyorlard. Surlarn s-t.den
kaynar zeytinya dalgalar akar, Hallar'n imalt ve makineleri zerine asuman ateten daha mdhi- suda snmez ateler459 dklrd. Sirakza
muhasarasnda olduu gibi460, istihkmlar boyun-crt demir engeller iner,
hcum edenleri yakalar, yukar kaldrr, ruhsuz yahut vcdunun azalar
para para olarak bir tarafa atard. Hergn parlak bir kahramanlk eseri,
hayrete yn kanl msademeler grlr; civardaki tepeler zerine
yaylm ulan ziyaretiler461, bu ahvle tiyatro seyreder gibi bakakalrlard.
Bzan Hristiyan ordusu saflarndan Nor-mandiyal bir valye mnferiden
kar ve hendekleri geerek, Cenb- Hakk'n rahmetini temenni ederek
hk-i helake serilir; bzan uzun boylu bir Trk zrhsz, silhsz karak, Ehl-i
Salb ordughn talara boar, ve nihayet Godfruva'nm yayndan kar bir
ok ile kalbinden vurulurdu. Ko denilen (kale tahribinde kullanlr) letler
bir gedik aar, mancnklar bir istihkm ykarsa, alan gedii tamir etmek
ve harap istihkmn arkasnda yeni siperler in eylemek iin kuatlm
olanlara birka saat yeterdi. Hristiyanlar kale muhafzlarnn, ehrin bir
ksmini evreleyen Askanius Gl, vstasiyle imdd almakta bulunduunu
grerek, beldeyi bu son yardmlardan mahrum etmeyi kararlatrdlar.
Rumlarn tedrik ettikleri gemileri -ki her biri yz kadar muharip alrdinsan ve hayvan koulmu arabalarla denizin sahilinden gle kadar nakletmek iin Ehl-i Salb'e bir gece kfi geldi. Ayn ilk klaryla beraber,
mahsurlar, Ehl-i Salb bayraklarnn btn gl boyunca rzgrdan dalgalandklarn grnce, ve sahile kadar vsl olan cenk borusunun ahengini
iitince, gnllerindeki harb evki hznl bir hayrete, harb naralar usan
verici bir skta dnd. Bununla beraber, Seluklu Sultn'nin tevikleri
Feu Gregeois ki Rumlaj tarafndan bulunmu bir atetir. (Rum Atei) (Mtercim)
Uvius, 24, bb: 34.
461 Ehl-i Salb ordusunda. Kuds' ziyaret emeliyle katlm bir ok muharebe etmez a.damlar
vard. (Mtercim)
459
460
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
cesaretlerini ihya ederek, Ehl-i Salb, beldeyi ele geirmek iin yeni mes-
sarfna mecbur oldular. ehrin yetmi kulesinden en kuvvetlisini almak
zere iki makine yaptrdlar, ki biri -lmclarn iin-d almakta olduu
hendei gizlemekte olmasndan dolay- Tilki ve dieri -stnn eklinden
dolay- Kaplumbaa adn almt. Tilki, gerek kendi skletinden, gerek
mahsurlarn attklar ta ktlelerinin tesirinden yklarak, mcidleri olan
Herman, Aie ie Hanri'nin berbe-rinclekilerden yirmi kiiyi enkaz altnda
gmd. Kaplumbaayi muhafaza eden muhribler daha bahtiyar oldular;
kuleden kardklar talarn yerine mertekler yerletirmee muvaffak
olarak, bunlara ate ver-dier462. Kulegk grlemesini andrr bir sad ile
yklarak, zemini henz tter enkazyla rtt. Sultn'm zevcesi ve iki ocuu
gl tarafndan firara altklar srada Hristiyanlar tarafndan ele geirilmi
olduu iitilince, Trkler'in meysiyetini iki katna kard. znik, btb ve
iyice sarslm halde, Ehl-i Salb'e teslim olaca srada, Rum mparatoru, o
kadar yorgunluklara, o kadar kanl fedkrlklara bedel kazanlan bu muvaffakiyeti Ehl-i Salb'in elinden alverdi. Bu hkmdar, ordusuyla Plekauon'a kadar ilerlemi ve mahsurlardan daha z vah olmayan muh-srlar
mancnklar vstasiyle ona dman balar gndermekte bulunmulard.
Rum donanmas kumandan Butomites, Tatisius kumandasna tevdi edilmi
olan birok kk gemileri Askanius Gl'ne nakletmee muvaffak olmas
zerine -Ehl-i Salb'in haberi olmakszn gl cihetinden girmesine msade
olunmak artyla- ric'atleri srasnda mahsurlar, muhafzlar himaye etmeyi
gizine Sultn'a teklif etti. Sultn, bu teklifi kabul ederek, mparator'un
bayraklar bu. derece hyanetten irenmi olan Hristiyan ordusunun gzleri
nnde birdenbire dalgalanmaa balad (20 Haziran 1097) (7 Receb 490).
Dokuz sene sonra (499/1106), Aleksi, Hal askerleri ile mnsebetlerini
kestikten sonra, znik'i zel bir muahede ile Seluklu hkmdarlarna iade
ederek, u suretle Hallar'n ellerinden ald463. Bir asr sonra, Bizans
Frenkler istilsnda bulunduu zaman, Teodor Laskaris'e ikametgh
olarak464 (verildi*). Bizans mparatorlar, payitahtlarnn tekrar fethi iin bu
Alekslas Komnena, 9, s. 311.
(47) Lhtenao, Du-i Rahibi; Gunnar'in Annales Argentoratbslnde, s. 188.
Kitabn eski harfli nshasnda cmle bitmemitir. Biz de tamamladk ve orijinali zerinde, bz
sadelemelerle iktifa ederek, mny haleldar edecek herhangi bir dzeltme, deiiklik yapma
gibi hususlardan kandk. (Hazrlayan)
464 Bizans'n Frenkler'den istirdadndan sonra (1204), Teodor, G-ys'd-dn Keyhusrev
zamannda hkmet merkezini tznik*-te te'ss etti; Gys'd-dn, firara mecburiyet grmesi
zerine, Bizans'da ilticgh bulmu ve Laskaris aleyhine vuku bulan Amriye muharebesinde
Sayfa
463
131
462
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Sayfa
132
ehrin surlarndan azimet etmilerdir. Valans, znik'in metropol (memleket

merkezi) unvann alarak Nikomedi (zmit'e)'ye ver-mise de, znik Bitini
blgesinin birinci beldesi olmakta devam etmi ve bir asr Rumlar'n
ellerinde kalmtr, ki onlarn Asya'da en mstahkem asker mevkileri idi.
Nihayet, nc defa olarak ve mebbeden, hi mu-hrebesiz
Mslmanlar'a teslim olundu. lk defa, Botaniyates tarafndan, Seluklu
Devleti'nin messisi Sleyman'a; ikinci defa, Aleksi tarafndan, Sleyman'n
olu Kl Arslan'a; nc defa dah, Gen Andronikos tarafndan Orhan'a
terk edildi. Aslnda, banisi olan Antigones'e nisbetle Antigona diye
isimlendirilirdi. Sonralar -Bursa nehir ve sahras, Orhan'n zevcesi ve
Belokuma hkiminin kz Nilfer'in adn ald gibi- Antigona da
Lizimakm zevcesi erefine, Nike ismini alm ve bu isim Trkler
tarafndan znik ekline konulmutur.
znik, Hristiyanln burada akdettii iki Ruhan Meclis (Birinci ve Yedinci) ile
de daha az hret kazanmtr. Birinci Meclis'tedir ki, Katolik Kilisesi'nin
imn kaidelerini ve Fash Bayram465 zamann tyin ve ruhaniyyunun
(rahipler snfnn) uymaa mecbur olduklar usl vaz' olunmu, ve Arius466
mahkm olmutur; kincisinde tasvr-perest-lik akidesi kabul edilmitir.
mparator' Kostantin'in huzurunda yz onsekiz ark ve Garb
piskoposlarnn -ki ilerinde sevliin ileri gelenlerinden biroklar ve bz
azizler de vard- itim eyledii, Baba ve Oulun tek unsur olduunun
kararlatrld divanhane, Orhan tarafndan camie tahvil olunmutur. Hal
bu binann harabeleri arasnda, bir kap stnde grlen ta Orhan ismini
tamaktadr467. Bu hkmdar, umm binalar kitabelerle, mbarek
kelmlarla tezyin etmek eklindeki eski ark detine uyan ve onu devam
ettiren ilk Osmanl pdihdr.468 Onun saltanat devrinden itibaren, btn
camiler, mektepler, hastahneler, emeler, mezarlar, kprler, Osmanl
memleketlerinin her tarafnda, banilerinin ismini ve in trihlerini
seyyahlara gstermektedirler. Hatt bu bideler zerinde, ekseriya binaya
vefat etmitir. (Bu trihin Birinci Kitab ile mukayese.)
465 Pques. talyanca'da, Pask>, Franszca'da Pak kelimeleri, Arapa'nn Fash> kelimesiyle
bir asldandr. (Mtercim)
466 Muvahhid (Teki) olan Arius'un, Hristiyanln ilk asrlarnda intir eden mezhebi, znik
Ruhan Meclisi'nin bu kararyla yok edilmitir, tim.t meselelerde ekseriyet byle garibeler intc
eder. Mtercim.
467 Bursa'ya Seyahat eserine mr. s. 113 ve 114. Bunda, Birinci Rhnl Meclis'te toplanan
papaslar hakknda hayli acib hususiyetler vard.
468 En eski kitabe, Sa'd tarafndan muhafaza olunan kitbe-i ey-vn- Feridun'dur.
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Sa'd'd-dn, Neri, l. (Bahis mevzuu olan Dvd ve Tc'd-dn, bizim trihlerde Dvd-
Kaysax>, ve Tc'd-dn el-Krdl isimleriyle grlyor. Mtercim)
470 Gibin, c. 2, s. 257.
471 Red deg, erh eylemitir. Tc't-Tevrh, c. 2, Terckn-t Ahvl. (Mtercim).
472 Sa'd'd-dn, Ner, (maretin atlnda, bizzat yemek datm ve kandil yakm idiler.
Tc't-Tevrh, c. 1, s. 43.) (Mtercim).
469
Sayfa
133
dir bir iareti tayan Kur'n yetleri okunur. Fakat pek ou, lciverdi bir
ze-mn zerine altn harfler ile nakedilmi olarak tumturakl kafiyeleri hv
olan ve zevk-i selime mugayir iirler ile yazlmlardr. lk defa olarak bir
medrese (yksek derecede mektep) te'ss eden de Orhan'dr, ki bunu camie
yakn bir yerde yaptrmtr. Karaman eyaletindeki Kayse-riyye'den Fakh
Dvd bu medresenin ilk mderrisi olmutur. htiyar eyh Edebl'nin ve
kazasker andarl Halil'in kaynpederi Krdy-lM-vellid Tc'd-dn,
Davud'a halef oldu. Tc'd-dn'in vefatndan sonra, Mderris Al'd-dn
Esved, daha mruf nmyle Kara Hoca469 o hizmete ykselmitir. Biri zmit,
dieri Filistin'deki Kaysriye ehrinden olan ve ikisi de Ozep nmmdaki iki
mverrihin, memuriyetlerinden azl ve nefiy edilecekleri tehdidi zerine
znik kararn imza ve kendi hatlarndan nedamet duyduklarn itiraf
etmee mecburiyetleri ahit olan znik ehri, bu defa da Hristiyan
genlerinin, Yenieri saflarn artrmak iin, babalarnn dinlerinden dnmek
mecburiyetinde kalm olduklarn grmtr470. Yine bu ehirdedir ki,
Molla Dvd, mutasavvflarnn en by olan bn'l-Arab'nin eseri olan
Fss'l-Hikem tasavvuf kitabnn karanlk inceliklerini red471 eylemitir.
Orhan, Sen Sinod Kilisesi'nin mihrablarm ykt; mihrblarn tezyinat olan
tasvirleri yakt; znik'de kararlatrlan Hristiyanln imn ile ilgili szlerini
mahv ile, onun yerine slm'n esas akidesi olan L ilahe illallah
Muhamme-den Eeslallah kelmn ikame etti. Orhan camilerden,
medreselerden baka Yeniehir Kaps yaknnda bir de imaret (fukara
mutfa) te'ss eylemitir. Bu messesenin birinci mderrisi Edebl'nin
talebesinden Hac Hasan'dr ki, Arz- Endlsyi erh ve lm-i Farizi
nazmen tercme eylemitir (Mtercim'in ilvelerine bkz.) Orhan'n mmlii
mektebin mderrisine, tliminde ittihaz edecei yolu izmesine msait deilse de, efkati, imaret idarecilerine nmne-i imtisal tekil etmitir. Birok
defalar, Orhan'n bizzat fukaraya orba datt, kandillerini kendi eliyle
yakt grlmtr472.
Orhan'n din neri, genlerin eitimi, fukaray yedirip iirmeye mahsus
bideler in etmek hususlarna sarfedilmi olan mesisi, idare ilerinin her
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
cihetine itin ile nezret etmesi ve hatt az ehemmiyetli ilerle itigl

etmesine mni olmad. znik'in kendi arzusuyla teslim olmasndan dolay
zengin ganimetlerden mahrum olan silh arkadalarna mkfat da
unutmad. Uzun bir muhasarann mtad neticesi olan veba ve ktln
te'sirleriyle ebeveynlerinden, zevcelerinden mahrum kalp da, babalarnn
harb konaklarnda ikamet etmekte bulunan Rum kadn ve kzlarn
tazminat olmak zere onlara taksim etti.473 Bu muhteem ikametghlar
tekrar enlendirmek iin o kadnlar ordusunun zabitlerine verdi ve
binalarn vrisleriyle evlenmelerine msade gsterdi.
Galip, znik kumandanln, muhasara harektn idare etmi ve evvelce
Aka Koca'nn vefatndan sonra Koca-ili hkmetinde bulunmu olan byk
olu Sleyman Paa'ya verdi.474 O zaman be yanda bulunan ikinci olu
Murad, Osman'n eski silh arkadalarndan bu srada vefat eden Konur
Alp'in yerine Sultann hkmetine tyin olundu. Aka Koca ve Konur
Alp'in harb sevkyatlarnda defalarca inedikleri topraklar, imdi onlarn
na'larn rtyordu. Birincisinin mezar kuzeyde Karadeniz ve gneyde
zmit krfezi ile evrili yarmadann ortasnda bulunan Kandra kynde,
ikincisinin kabri Akyaz kasabasnda bulunan Konurpa'da idi. Her iki trbe
zamanmzda da Mslmanlar'n byk hrmetlerine mazhar olup, birok
ziyaretisi vardr.
Sleyman ile Murad, yazdmz vehile, iki sancakta yni Koca-ili ile
Sultann'nde hkm sryorlard. Birka sene sonra Osmanllar'n Bitini
lkesinin gney sahillerine ftuhatlarn ulatrdklar vakit Bursa nc bir
sancaa merkez olarak, onun da idaresi Murad'a verilmi ve o zamandan
beri Hudvendigr (Efendi) Sanca nmn almtr. Sonralar Koca-ili
sanca merkezi znik'ten znikmid'e nakledilmitir, znik, Acem nsi
fabrikalar sayesinde bir mddet geri kalan servet ve refahn muhafaza
Bu mesele, birgn znik'te birok kadnlarn,. Sultn Orhan'n geecei yolda toplanmas
zerine, Pdih bunlarn kocasz kaldklarn tahkik ederek, askerden arzu edenlerin bunlarla
evlenerek hanelerinde ikametlerine msade etmi olmasndan ibarettir; ne mkfat, ne
tazminattr; ne de taksimdir. (Tc't-Te-vrh, c. 1, s. 43).
474 Sleyman Paa'nn znik hkmetine memuriyeti bert, Mn-et- Feridun'un Paris
Kraliyet (Mill) ktphanesinde, 79 numaradaki bozuk nshada dercedilmitir. (Ktphanenin
mevcutlar hakknda) izahat ile hlsalarn beinci cildinde (s. 608), Mnet- Feridun
Fihristbne mracaat. Ferdn'-un mtercimi orada znik ile zmit'i kartryor. Bert 732
(1330) trihiyle yni znik'in zaptndan" iki sene sonraki trihle tarihlenmitir. Lkin bu,
mstensih yahut matbaa yanllndan ibaret olacaktr. nk Mnet'm 50 numaradaki tam
nshasnda Orhan'n olu Sleyman'a bert 733 trihini sarhen hvidir (Evil-i ehr-i rebi''levvel, sene 733. Mn-et'dan).
Sayfa
134
473
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
etmi ise de475 fabrikalar harb olduktan sonra, az bir vakit iinde ihtiamn
kaybetmitir. Bugn yksek surlarna zamann ve insan elinin hrmet ettii
istihkmlarnn iine giren seyyah, iine birbirinden uzak mesafelerde
karanlk ve kederli ehreli kulbeler kondurulmu bo bir bahede
geziyorum zanneder. Ziyareti kafileleri Osman'n kardei Gndz Alp'in,
eyh Eref-zde (Eref-zde-i Rm)'nin, Kara Hoca'nn, ir Hayl'nin
kabirlerinden baka birey bulamaz476. Eski eserler mtehasss kule ve
surlarn mefruat olan bitkilerin yapraklan arasnda, Rum mparatorlar
nmna kitabeler477 grrse de, znikMe yirmi sene ikameti mddetince
Frenkler'in Kostantiniyye'den sava olarak geilerine keml-i belgatle
eseflerini dken Bizans mverrihi Hutiye'li Niketas'n kabrini beyhude arar.
Sleyman Paa, amcas Al'd-dn'in478 vefatyla Bursa valiliine ve devletin
vezretine tyin olunur olunmaz, bir hafif svr frkasyla Tarakl, Gynk,
Mudurnu kasabalarnn kuzeyindeki blgede bir gezinti yapt. Bu kasabalar
Mudurnu civarndan inerek, Bilecik yaknlarnda Sakarya'ya karan bir
seylbe zerinde srasyla dizilmilerdir. Osman'n, Kse Mihl ile Samsama
avu'u birlikte alarak, bunlara asker sevket-liini grmtk. kasaba da
Sleyman Pa'ya hi mukavemet gstermeden teslim oldular
(732/1332)479.
znik'in sukutundan sene sonrasna kadar, birok zamanlar Bitini
mntkasnn anbari ve payitahtnn istihkm olan ve Rumlar tarafndan Kius
ve Hallar tarafndan Kibutus ad verilen Gemlik beldesi480 Osmanllar'n
her tarafta muzaffer silhlarna kar hrriyetini mdfaa edebildi.
Akdem-i bild- rmiyye'dir, ve ol kiverin hkinden in-i zu-rf hsl olur ki, vasfnda elfz
ve hurf kaasirdir. Fafur inisinden fark mkildir. Bild- Rumiyyede bina olunan mescid ve
mebid ve ebniye-i lyyede isti'ml olunan kler ol beldede (znik) ilenr. (Tc'trTevrh,
c. 1, s. 44), bn Battuta Sultn Orhan zamannda znik'i ziyaret etmitir. Seyahatname-si'nde,
hayli malmat veriyor. Mtercimin Tercme Mec. mracaat
476 Ner, Sa'd'd-dn, tdrs, Chn-ntim. Bu ziyaretlerin tarifleri istanbul1 da baslan
Mensik'l-Haccsda dercedilmi ve Eref -zde'nin mezar kitabesi de orada, kaytldr, s. 26 ve
27.
477 Bursa'ya Seyahat'deki kitabelere mracaat.
478 Beli-i Bursevl, Tercim-i Ahvl'inde, Al'd-dn'in vefatn 732 (1332)' de gsterir. Hap
Kalfa, Takvim't-Tevrh, s. 174, Sleyman'n Al'd-dn'e hemen arkasndan halef olduunu
beyn, eder. Hadkatl-Vzer' ya gre Al'd-dln Biga'da, vefa,t etmitir.
479 Bratutu'da Sa'd'd-dn, tdrs, Solak-zde, Neri, Hac Kalfa.
480 Jurnal Azlyatik (Journal Asiatique)'in Mays 1826 nshasnda mnde-ric Msy Haz'm bir
makalesi, Gemlik'in eski Cius (Kius) dan baka yer olmadn ve Kios ile Kibutus
nmdier ivitut un baka ba* ka iki ehir olduunu zannettiriyor. Byleyse, u fkra
tammiyle tashihe muhta olur. (Franszca tercmenin mtercimi).
Sayfa
135
475
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Mudanya krfezinin en ierisindeki zaviyesinde vk olan Gemlik, vaktiyle

istihkmlarn tuzaklaryla da muhafaza olunurken, o zaman yalnz tabi
manialarla mdfaa ediliyordu. Drt isimle, yni Kius, Sahli (Sahili) Pruzias,
Kibutus, Gemlik namlanyl mruf ve gerek estr ile Yunan trihinde, gerek
ilk Ehl-i Salb cenkleri ve Bizans vekaynme-lei ile Osmanl Devleti'nin ilk
zamanlarnda mehurdur. Yunan esatirine nazaran, Kius nmnda bir
Arganut Kulhida (Kafkasya)'dan dnnde temellerini atm, ve kendi adn
vermitir. Bu ilk gemiciler Kianus krfezi sahillerine yanatklar srada,
Herki'n nedimi Gzel ls, su almak iin karaya kmasyla, perilerin eline
geti. O zamandan beri .bu blgenin sakinleri las'm karldnn her gn
dnmnde Argantunius (imdi Samanl ve Katrl) Da'nn suya kanm
ormanlarn etretli rakslar tekil ederek ve las, las! diye nida ile
ormanlarn her tarafndan aksettirerek dolarlard. Herodot, Dr'nn
generali mes kuman-dasyla Acemlerin Kius'u zaptettiklerini ve Strabon,
Pruzias tarafndan tekrar in olunarak Sahili Pruzias ismi bu mnsebetle
verildiini zikreder481. Bzan Kibutus, bzan ivitut ve bzan da ivizum
denilen bu limandandr ki, Ehl-i Salb, yazdmz vehile, Rum
mparatoru'nun tedrik eyledii donanmay Askanius Gl'ne, yni bin
adm mesafeye nakletmilerdir482. u suretle bunlar, ikiyz sene nce Paris'i
muhasara iin sandallarn karadan gtrm olan Normandiyallar'a ve Tarant muhasarasnda gemilerini arabalar zerine liman .ehirden ayran
berzahtan nakleden Anibal'e benziyorlard483. Gemlik vekaynmeleri,
ehemmiyeti bu derecede ve fakat vekyiyle megul olduumuz zamandan
eski vakitlere ait ahvlden dah bahsederler. Seluklu Sultan Sleyman,
Hristiyanlar'! ivitut'daki ordughlarna kadar srerek, orada erkekler,
kadnlar, ocuklar, ihtiyarlar, rahipler, hsl galibi gzne grnenlerin
cmlesi b-rahmne kltan geirilmi, ve Sultn'm haremine gnderilmitir. Btn Ehl-i Sab ordusundan yalnz bin kii liman yaknnda bir
tepe zerindeki Eski Hisar'a can atabilmilerdir. Bu hisarn kaplar kalmam
Herodot, kitap: 5, 144; Strabon, k'tap: 12, 3. Sahili Pruzias (yni Yaldaki Pruzias) denilmesi,
Kei Da Pruzias'ndan (Brusa; Bursa) ve s-kbli civarndaki Pruzias tpium'dan (bugnk
Miln?) tefrik olunmak iindir. Manner, bu blgede b:r skbi bulunduunu Anvil'in nerede
grdn bilemediinden bahseder, Cihn-nma'run
654.
sahfesinde
tskbi
zikredilmitir.
482 Aleksias Komnena, Alber'in Ehl- Salb Trihi, s. 192;
Rhlb Klber'ln Ehl-i Sallb Trihi, s.
484.
483 Alber'in trihi. Komnena. Bukede Vekaynme, c. 8, s. 69 ve 71 (868 ve 890 seneleri). Iivius,
25, bb: 2.
Sayfa
136
481
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
olduundan, Hristiyanlar, Hisar'n girilerim birok ka-yslar ve siperler

yarak sed hline getirip, Rum mparatoru'nun gnderdii Turkopoller'den
mrekkep imdd frkalarnn yetimesine kadar oklarla, talarla mdfaa
etmilerdir. Bu Hisar, Osman zamannda Aka Koca'nm, Kara Timurta'n
hcumlarna mukavemet gstermiti; lkin bu defa muhafzlar, iddetli
ktlk iinde kalarak, ehirle de hibir ulam imknlar olmadndan,
silhlarn brakp, ehri znik'in yeni sahiplerine terk etmee mecbur
oldular484. Drt sene sonra, nehor ve Armutlu kaleleri de teslim oldular485
O zamana kadar Osmanllar Rumlardan bakasyla muharebe etmeyerek,
memleketlerini yalnz Bizans mparatorlarndan aldklar yerlerle
geniletmi idiler; ne Osman, ne de Orhan, Kk Asya'nn dier dokuz
hkmdarna kar henz hibir teebbste bulunmam idiler. Orhan; son
fetihlerinden cesaret alarak, u mnasebetsiz komular da ortadan
kaldrmaak arar verdi. Evvel, eski Mizi'de hkm srmekte olan Trkmen
resi Karesi Be'i zerine hcum etti. Osmanl frkalar Kei Da
tepelerinden bir gibi dalan, vadileri aarak ve Kei Dandan To-ros'a
kadar Kk Asya'ya sel gibi istil ederek, Seluklu Devleti enkazndan
ortaya kan dokuz hkmeti kendi lkelerine ilve ettiler. III. Al'd-dn'in
vefatnda Osman'dan daha kuvvetli bulunan Karesi Hki-nn Acln Be,
Birinci Kitap' nihyetinde zikrolunduu zere, Seluklu Devleti'nin taksimi
srasnda Mizi blgesine nail olmu idi. Vefatnda iki olu kald. By
babasna halef oldu Orhan'n saraynda terbiye grm olan kk olu
Tursun, byk kardeinden nefret eden Hac l-be'in kendisine temayl
zerine, Karesi tahtnn zapt iin yardm edilmesini Orhan'dan rica ederek,
bu yardma mukabil, Aydnck, Balkesr, Trhala, Minias (Manyas)486
ehirlerini va'd ile, Edremit, Kzl-ca-Tuzla, Pinar-Hisar, Ayazmend487 ile
Hac Kalfa,
Hac Kalfa Bratutu'da Sa'd'd-dSn, dris, Solak-zade.
486 Aydnck, eski Kizikus'dur. Lkin, Balikesr, Trhala (Cihn-nm'da Tarhale) Minias
(Manyas) ehirlerinin Perperena, Atarenos (Adrenos) Lirnesos olup olmadn istikblin seyyahlar tyin etmek lzm gelir.
487 Edremit eski Adraminom'dur. Dier ehrin (Kzlca Tuzla, Pmar-Hisar, Ayazmend) eski
isimleri henz mehuldr. Ulu-bd, eski Lopadion'dur. Daha kuzeydoudaki Apollonias deil.
Osmanl mverrihlerine gre, Kirmast'nin ismi Kirmas-tarie nmndaki bir prensesin ve
Mihah onun kardei Mihal'-n nmlarndan alnmtr. Ulu-bd, Rindakus ve eski Me-jistos
nehirlerinin mltekasna yakndr; Mihal -ki her ihtimle gre eski Miletopolis'in yerindedirApolloniatis (Apolyond) veya Mihal, nm- dierle Balkesri glleri arasnda, Rindakus'un sol
sahilinde kindir. Cihn-num. 659. Bratutu, s, 52, Kzlca Tuzla'y, biri Kzlca, ve dieri Tuzla
olmak zere iki muhtelif mahal yapar; <pnar beiar ve tdrs'in yazd vehile isimleri
484
Sayfa
137
485
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Sayfa
138
kanat edeceini te'mn eyledi488. Orhan, memleketlerini geniletmek

arzusuna pek muvafk oan bu teklifi derhal kabul etti. Tursun ile birlikte
sefere karak, dn esnasnda Ulubad sahillerinde kin Ulubad, Kirmasti,
Mihal ehirleri ile Koilsus ve Ailsus kalelerini itaat altna ald. Karesi Bei,
Orhan'n yaklatn haber alnca, en mhim beldesi olan Bahkesr'yi
brakarak, denize daha yakn olan Bergama (Pergamus) kalesine ekildi ve
oradan mukabele azminde bulundu. Orhan, Hac l-be'in vstasiyle
i'tilfkr-ne bir uzlama teklif etti. By bunu kabul ediyor gibi grnd
ise de, ilk frsatta kk kardeini ldrtt- Bu hyanetten mteessir olan
Orhan tekrar kaatilin zerine yryerek, crmnden ve kendisine mukavemetinden dolay affn istirham etmee mecbur ettii gibi, ancak Bergama'y Osmanllar'a terketmek ve kendisi Bursa'ya gidip haytnn kalan
ksmn orada geirmek artyla hayatta brakt. Osmanllar Bitini lkesinin
balca ehri olan znik, zmit ve Bursa'dan baka - eyreini489
vasiyyetnme ile Romallar'a brakm ve bir gn gelip de Asya'nn her
tarafm istil edeceklerine onlar midvar eylemi olan- Kral Attal'm eski
ikametgh Mizi payitahtm da u suretle ellerine ge-iimi oldular. Bir
taraftan tire (?) nin ve mucidi olan Attal nmna nis-betle yd olunan gz
aldatc duvar ktlarnn icadyla, ikiyzbin cild e yazs kitab hv
ktphnesiyle, bir taraftan da Galen'in ve Ogst'e490 belagat dersi veren
Apollodor'un doduu yer olmasyla ilimler ve san'atlar trihinde mehur
olan Bergama, bugn sakinleri Trk ve Rum'dan ibaret ve eski binalarn
enkzyla yan rtl sefl kulbelerden mteekkil bir yntdan baka
birey deildir. Vaktiyle Bergama'nn kurulmu olduu mahallin imdi
nazarlara arz ettii eyler, sk-lp ile Atene (Athene)'nin bir ibadethanesi,
bir tiyatro, muhteem bir kap, derin bir sarn, bir su kemeri
harabeleridir.491 Orhan bu ehri ve arazsini, Sleyman Paa'nn hkmetine
ilve etti; o zamandan beri, Bursa'nm merkezi olduu Hudvendigr
sancann paralanndan-dr. Karesi Hkmeti, Hac l-Be'e verilerek,
Koyulsuz ve Aylsuz olan kaleleri Kutlius ve Ailos yazar.
488 Ak Pasa-zde, Sa'd'd-dln. dris, Neri, Sola,k-zde.
489 Etlo novi adsciti socii AttaJ.usque, Asioe Rex jam viclut despondente fortuna, lmpelrum
Orlentis., Livius, 26, bb; 37. (Metindeki ifdelerin mehaz.)
490 Strabon, 13,
491 vazul Gofiye, Yunanistan'a Seyaht-i Garib-nm (c. 1), Bergama'nn ksmen su kemeri
zerinde bina edilmi bir mahallesi, hanelerin gkle yer arasnda bir halde bulunmasndan
dolay, Ne yerde ne gkte mahallesi olarak isimlendirilir. (Cihn-nm, s. 659).
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
vezirleri ce Be ve Bursa'nn eski Rum kumandan iken islm' kabul etmi

olan Evrenos Be492 onun maiyyetine verildiler.
Karesi'nin fethinden sonra, yirmi sene zarfnda Osmanllar'n memleketleri
hibir yeni fetih ile genilemedi. Lkin mill mverrihlerin bu mddette
muhafaza ettikleri derin skt, Bizanshjar'n dedikleri gibi, dimi zayiatn,
daim bozgunluklarn samim itiraf olmak zere telkki edilmek lzm
gelmez. Bilkis bu istirahat, Al'd-dn'in kilne te's-sfttyla hazrlanmakta
olan asker intizam ve dahil asayii salamlatrd Bu iddiann hidleri
Karesi mntkasnn fethi akabinde (736/1336), bilhassa cami, medrese,
imaret, kervansaray olmak zere insna balanlan byk binalardr.
Orhan'n dindarca duygularyla vcut bulan bu muhtelif messeseler be
sene nce, ilk medrese ve ilk imaretin kurulduu znik messeseleriyle az
vakit iinde rekabet etmilerdir.493 Dt-rv Turud (Turgud) ile Kumral Abdal
iin tekke yaptran pederinden rnek alarak, Orhan da mttak bir dervi
olan Geyikli Baba'ya mnsip bir zaviye in ettirdi. Pek ok ziyaretisi olan
bu zaviye, Kei Da'nn eteinde ve ehrin dou tarafnda hl bakdir; o
hretli da-m olduka yksek bir mevkiinde ve Gk-Pnar denilen
mahalde Dulu Baba'nn trbesi grlr494. Kei Da zirvesinden
kaynaklanan Alir rma zerindeki belde kaplarnda Horasanl dervi
Abdal Murad'm zaviyesi ve bat tarafnda Kaplca yaknnda Abdal Musa'nn
tekke ve m ezan hl mevcuttur. Bu iki baba, Bursa seferinde iki Abdal,
dier bir tbirle iki azz ile birlikte Orhan'a refakat ve gerek dualar, gerek
kendilerine isnad ho grlen kerametleri ile muvaffakiyetli neticenin hsl
olmasna yardmc olmulardr. Bursa Ftihi, bu ztlarn civarlarnda medfn
bulunduklar birok zaviyelerin inasyla haklarndaki minnet-darim te'yd
etmitir. u iki dindarn isimleri tabiat ve i'tiydlarm o kadar gzel izah eder
ki, birincisinin skn-perverne dii ve erkek geyikler iinde495 yaadm ve
drs, varak: 116; Bratutu'da Sa'd'd-dn.
Bratutu'da Sa'd'd-dn, Neri, drs. Idrs, ibu hayr messeselerinin insna sebep olan,
yahut bunlarn manev kymetlerini gsteren Kur'n yetlerini derceder. Bu yetler meb-n-i
hayriyyenin kaplarnda yahut duvarlarnda yazldr.
494 Dulu Baba, Trklerin Ariste'sidir. Aristaeum pr'mo
apium et mellis nova et lactis ad
coagula, homnlbus tradisse, Justinius, kitap: 13, bb: 7. (Mverrihin Dulu Baba'ya benzettii
Ariste, Apollo'nun olu olup, gya insarlara arcl retmi olan mevhum bir vcuttur.
Mtercim.)
495 Ukal'nin Mecnn* diye yermi olduklar Kays- mrl de byle yaard. Fakat Dulu Baba
gibi, dima sknet hlinde bulunmayp, airane hayle nazaran ara, sra Allah iin syleyiniz,
ey ihvn- dest, Leyl-cm sizden midir, yoksa Leyl insan mdr? sualiyle birlikte yaad
hayvant rahatsz ederdi. (Mtercim).
492
Sayfa
139
493
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
dierinin yalnz ayran496 ile yaadn beyn etmek faydaszdr. Lkin

an'ane, bunlarn trihlerini kamilen baka bir ekle koymutur. Bu rivayete
gre, Geyikli Baba, bir ga7ala binmi olduu ve elinde altm okkalk bir kl
bulunduu halde, muhasara ordusunun, nnde harb etmitir; Abdal
Murad -drt arn uzunluunda aa bir kltan baka silh olmad haldehayret edilecek kahramanlk eserleri gstermitir; Abdal Ms pamuk ile
ate toplamtr ki, bu hal derviin kuvvet ve mlyemetten ibaret hikmetli
bir hassaya sahip olduuna, gizli ve garip eyler yapabildiine bir telmihtir.
Geyikli Baba asl olarak ranl olup, Hy'da domu, ve eyh lyas'dan inbe
alm (tarkate girmek iin msade) tr. Osman'n zamannda kermetiyle
byk bir hret kazanmtr. Dima tahayyrt- mutasavvfneye
mstarak olarak, Kei Dalar ormanlarnda gazaller iinde
mnzeviyne497 bir hayat srer, ve Orhan tarafndan davet vuku
bulmadka oradan inmezdi. An'aneye nazaran, bir gn ceylna binmi ve
omuzunda bir nar dal Sultn'n sarayna gelerek, Devlet'in saadeti almeti
olmak zere, fidan baheye dikmi, ve Osmanl saltanatnn bu aa gibi
kk salarak, dallarm uzaklara ulatracan ve asumana kadar
ykseleceim sylemitir. Bursa'y harb eden sk yangnlarda Orhan'n
saray ve pekok zamanlar mukaddes ve Allah tarafndan korunduuna
inanlan bu aa alevlere yem olmutur.498 Abdal Murad, Orhan
tarafndan499 bir frkann banda bulunmaa davet olunarak, uzunluu
Geyikli Baha'nn klcnn skleti e mudil aa klcyla harikulade ect
eserleri gstermitir. Bu korkun silh ile yalnz dmanlar deil, blgeye
zarara yol aan byk ylanlar da ldrrd. Geyikli Baba, Osmanllar'm
Dg farsa ayran demektir. Kes nikyed ki dg men tircst: Kimse ayranm ekidir
demez. Guzta atademinde ayran ulatrd cihetle bu nm ile (dulu) mehur oldu.
Tc*t-Te-vrh, c. 2, s. 407.)
497 Borsaya Seyahat; Bel-i BursevTnn Terchn-i Ahvftl'i, Ner, Ali.
498 Bel-i Bursev burada Allah'a rabt- kalb eden bakasna yabanc olur szn ihtar ediyor.
499 Bel-i Bursev bu mnsebetle Pdihlara hizmet, tarika-te slkun yansdr mealinde
olan Hdmet'l-mlk msf's-slk darbmeselini rd ediyor, ki Mektuplamak grmenin
yansdr demek olan El-mrsele nsf'I-muvsala ya mukabil addolunabilir. (Mverrihin
maksad birinci darbmesel ikinci uslbundadr, demek olacaktr.)
Abdal Murad, Bursa fethinde Orhan Gz ile hazr bulunmutur. Kabri da:n eteinde Bursa'ya
eref veren bir ykseklikte mehur mesire yeridir. (Tc't-Tevrh, c. 2, s. 407). Tekye-i Abdal
Murad, Bursa'ya havale bir teferrcgh- emen-zrda vki' sitne-i l-i ibddr. P ve ser
brehne, ak- lh ile cieri bryn, sinesi uryn canlar vardr ki, teferrce varan kimseye cn ezdl hizmet ederler. Bu tekyeyi Orhan Gz bina etmi, bini mtecaviz sahan, tencere, kazan
gibi bakr, birok evn vakf eylemitir. (Evliya, 2. cild, s. 18).
Sayfa
140
496
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Sen-Jorj'u500 M-tehevvir (fkeli) Roland'dr. Kann Sleyman501, umm

itikada sayg gstermek iin, bu ztn zaviye ve trbesini ziyaret ettii
zaman klcnn te birini kestirmi ve o paray saray haznesinde (Hazreti) Peygamber'in ve Halfelerle onlarn byk serdarlarnn silhlar yanna
koydurmutur502. Bz Avrupa seyyahlar, cezbedr Derv'in klcn
Boland'n klc zannederek, Mslmanlar'a dehet veren bu klcn onlarca
muhterem tutulduunu tahayyl etmilerdir.
Babalardan, Abdal'lardan bahsettiimiz, ve bu trihte ileride dahi defalarca
bahse mecbur olacamz cihetle, slm'daki tarikat usl ile pek ok i'tilf
olmayan okuyucular Baba, yahut Abdal ve Dervi ile eyh
arasnda byk fark olduunu bildirmek faydaldr zan-rederiz Derviler,
ruhniyyun demektir ki, nderlerine eyh, yni Eski (htiyar) ad verilir.
Mnzevler Zhid nmn hizdirler; hcrelerine Zaviye, ve dervilerin
ikametghlar Tekke (Tekye) tbir olunur. T?kv ile mehur olan zhidler
Baba, Dede, yahut Abdal (seyyallara gre Santon503 ) ismiyle yd
olunurlar.504 slm ta-rkatlerinde mkemmel bir tasavvuf silsilesi
mevcuttur; tarikat kaida-leri icbnca yeryznde dima muayyen miktarda
azizler bulunur ki, Cer.b- Hakk'n gzide kullar arasnda az veya ok
yksek derecelere eriirler.505 Abdallara gelince, bunlardan bir zamanda
krk'tan ziydesi hayatta bulunamaz. Biri vefat edince, onun yerine bakas
kaaim olur; ancak en mfrit santon (aziz) lar Krklar'a alnd halleri en garb olanlar tercihen intihb olunduu cihetle, Krklar, arasna girmek kolaydr. Bunlar kk bir cezbedrlar cumhurudur ki, btn slm memleketlerine dalmlardr. Abdal Murad ve Abdal Ms Orhan zamannn
Sen Jorj yahut Aya-Yorgi nc mild asrda, Kapadokya h-kmdn olup, Hristiyan
ehitleri meynna dhil olunmutur. Ehl-i Salb muharebelerinde ngilizler onu kendilerine
hami ittihaz etmilerdi. Yortusu rz- Hzr'a (Hdrellez'e) tesadf etinektedir. Roland, irlerin
efsnelerine gre, arlman'n yeenidir ki, gayet uzun boylu, gayet kuvvetli bir muhrib idi. 778
M.'de ordunun bakiyyesini Endls'e getirmekte iken ldrlmtr. Onbirinci asrda tertb
olunduu zannedilen franszca Roland arklar. Roland'n muharebelerini ve lmn anlatr.
501 Belfc-i Bursevi, s. 80. Trih ifdeleri ekseriya yanl olai Evliya elebi, bu vak'ay Saltan I.
Ahmed Hn'a isnd eder.
502 Devlet-i Osmaniyye'nin Usl-i tdresine mracaat, c. 2. s. 20.
503 Aziz demek olan Santon, meyh ve murbtne Avrupal seyyahlarn verdikleri bir
simdir. (Mtercim)
504 Ehl-l Salp Levhalar eserinde Teodorik Enkadi azizlerden veyahut abdal'dan (Mslman)
gsterilmitir.
505 Bu tasavvuf silsilesi, l'nin Heft-Meclis'inde ir eserlerden gzel izah olunmutur (Berlin
Kraliyet Ktphanesi Diez el-yazmalanna bkz.).
Sayfa
141
500
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
mntehablar srasnda idiler.506

Pek ok ihls sahipleri, Sultn Osman'a uyarak, Olu'nun saltanat
zamannda Bursa'da camiler, tekkeler, mektepler in ettirdiler. K-e&ca,
Orhan'n silh arkadalarndan leri Hoca sarayn yaknda bir cami
yaptrd. Edebl'nin bacana eyh Ah Hasan bir tekke, Orhan ve Murad'm
en muktedir kumandan Lala ahin bir medrese te'ss eylediler507. Orhan bir
muharebe ganimetlerini cenkten evvel Lala hin'e bahsetmiti. Alnn
eyann kesreti cihetiyle bu yolda sz verdiine teessf etti; lkin Molla
Tc'd-dn-i Krdi verilmi bir eyin geri alnamayacana .hkmettiinden,
Orhan sznden dnemedi. Lala ahin, met-hunun gznden dmemek
iin, bu servetin bir ksmn Bursa'da yksek derecede bir mektep te'ssine
sarf etmi, Lala hiniyye ismini almtr508. te bu suretledir ki, Bursa'nn
ii ve Kei Da civan pdihlarn ve ahlinin din hislerinin evkiyle509
sarfettikleri pekok mebllar sayesinde camiler, mektepler, tekkeler,
trbeler ile sslenmitir.
Kei Dann510 muhteem gzellii, etrafndaki mtebessim vadilere her
zaman ulhiyetin511 muttaki bidelerini celbetmitir. Bizans'in ikbl
zamannda birok rahipler lemin dadaasndan kaarak, trihe mehur
olan bu mevkilerde skn ve uzlet aramaa geldiler. Rum mparatorlar
gerek taht ve tacn vrisine, gerek Araplar aleyhine atklar
muharebelerde, dualaryla semav yardma nail olabilmek iin, onlar
Bel-i Bursev, varak: 79 ve 80. Abdaln cem'i budaladir. imdiki Rumca'nn mecnn,
ahmak demek olan budila kelimesi buradandr. Bu azizler meclisinin krk zas Krk meczup
budalalar (Budala-y erban-i meczb) unvanyla yd olunur, (el-bidal erf ve kerim adama
denir. Cem'i: Abdldr. Abdal, evliyuUah zmresinden bir cemattir ki, Cenb- Hak onlan
arzmda imamet, yni bz halk zerinde bz tasarruflarda bulunmaa izn-i manev ile mazhar-
hilfet eder. Onlar dima yetmi nefer olurlar. Krk' arz- am'da ve otuz'u ir beldelerde olur.
lerinden biri intikal eyledike, ir nassdan birini intihb ve onun yerine icls ederler.
Terceme-i Kaamus.)
507 Ner, varak: 45, Sa'd'ddn.
508 Lala ahin bu mektepten baka, Kirmast'da bir k&pr ve bir tekke yaptrmtr. Sa*d'd-dn.
509 F-seblullah: Vakfnamelerin ibaresi budur.
510 Lmil'nin, Berlin Kraliyet Ktphnes'nde Dlez el yazmalar arasnda 137 numarada
kaytl Risle- Mnzart' Kei Dag'nin airane bir tarifini hvidir. Bu kitapta, Geyikli Baba,
Dulu Baba tekkelerinin de tarifi dercedilmitir. shak Hoca'nin mecmua- muharrertnda
Bursa civarnn ve Ulu Camiin gzellii hakknda bir iir yazlmtr. korn un Osmanl Trih-i
Edebiyat, s. 1673.
511 Teofanus Mez'li, s. 289, Zunaras, kitap: 26, bb: 22, s. 196; Sedrenos, c, 2, s, 641; smi mehul
olan Mezil, bu mnasebetle Bitini halknn Pre-netus> nmnda bir ma'bdunu zikrediyor
ki, znik yaknnda Bitini hududunda, Prenetus nm ma âhlisinin saygsna mazhar idi.
Sayfa
142
506
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
ziyaretten geri durmazlard512, Rum mnzevlerine, Trk dervi ve azizleri

halef olarak, Kei Da tepelerine birok tekke ve hcreler bina ettiler.
Vadilerin dilsiz sknu bu dindar kiilerin hibireyle megul olmayan
istirak haline mukavemet edilemez bir cazibe arz ederdi. Kei Da, yeil
aalan altnda ve mterennimne etrafm dolaan rmaklarn kenarnda
saf ve ltf bir ilham aratrmaa gelen limler ve irlerin de buluma yeri
olmutur. Osmanllar'm ilk hayl iri Molla eyh, Hsrev rnini orada
yazard; tabiatn ulv ahengini beyn slbunda tecell ettiren Vaiz Ali,
Bdpy513 Hikyf u orada tercme ederdi. Hayal ve Deli Birader, biri
gazellerini, dieri Hikyt- Se-fperestne'sini Kei Da'nda tertb
etmilerdir. Husrev ve dier bir Hayal tedris ile ilgili eserlerini bu mevkide
tasnif etmilerdir ki, biri kanunlara, dieri akaid ve fkha dirdir. eyh
Bistm ve Molla Fenr -ki az sonra kendilerinden bahsedeceiz- akaid ve
fkha mtedair Trke ilk kitaplar orada te'lf etmilerdir. Ancak Kei Da
ve civar,, bilhassa Sultn- Emr-i Vel unvanyla mehur eyh ems'd-dn
M?hmod bin Ali el-Buhr trbesini iine ald iin Mslmanlar nez-dinde
muhteremdir. Bu bideyi iine alan byk ve ltf cami -ki bir mahalle dah
o isimle anlr- defalarca yanm ve her yandka Osmanl Sultanlarnn din
duygularnn evkiyle yeniden yaplmtr514. Zikrettiimiz meyhin,
ulemnn, irlerin, fakhlerin cmlesi istiraklarnn ve mesalerinin
cilvegh olan dan evresinde medfundurlar. Bu mehur zevat, orada
vazifelerini ikml etmelerini mteakip, nmlar mevcudiyet sahfesinden
silinmi ise de, dnyda braktklar bideler, Osmanllar'm hkmet ve
lisanlarndan sonra dah (Osmanllar'm devlet ve lisanlanyla birlikte)
yaayacaklardr. Uzun mddet Osmanl pdihlarnn payitaht olan Bursa,
onlarn ebed ikametgh da olmutur.
Osman, Orhan, I. Murad, Byezd, I. Mehmed, II. Murad515 muhteem
trbeler iinde, kardelerinin ocuklarnn, zevcelerinin yannda istirahat
Bir gn mparator Kostant'n Porfirogenet, Hristiyan ehitlerinden Ate-nuyenes
Manastrnda, bulunuyordu. Du rh'bi, mparator Leon'un bir tere(?)sini gsterdi ki, bunda
olunun vefatndan az vakit nce Kei Dag'n ziyarete geleceinin kendisine haber verildii
dercedir yordu. Bir mddet sonra Kostantin vefat etti. Bu felketli gayb haberin m-parator'un.
memtm a# te'cl etmemi olmas muhtemeldir.
513 Bursaya Seyahat, s. 62.
514 Bu cami, civarna hk!m bir yksek mahalde in olunmutur. Zemininde birok trbeler
vardr. Cam duvarlar, dhilde ve hrite rftn-krl inilerle mzeyyendir. Byk kaplarn
kanatlarna nce gm kap-lamlmt. Drt penceresi Bursa'nin gzel ovasna nazrdr.
515 Bursaya Seyahat, s. 47-54.
Sayfa
143
512
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
etmektedirler. Bu alt sultann kabirleri yannda (her ne kadar ilk Osmanl

hkmdar, hl-i hayatlarnda yalnz Emr unvanyla yd ojunmu iseler
de, vefatlarndan sonra kendilerine Sultan unvan verilmitir516 )
biraderleri ve evld ve ahfadlaryla yirmi alt ehzade medfndur. Ondan
sonra Devlet-in vezr ve belerbeleri makaabiri gelir ki, bunlar arasnda
andarh*nn ve Timurta'n kabirleri dikkati celbe-der. Daha sonra dier
vezirlerin ve mftlerin, hele mtebahhir mverrih Azz Efendfnin, Kbrs
ftihi Koca Mustafa Paa'nn trbeleri grlr. Nihayet mehur ztlardan
beyz kadar vezr, paa, eyh, mderris, hatb, ir, tabb517 yahut mskins mezarlar bulunur.
Bursa, civarnn gzellii, tabi ve sna mahslleri, kaplcalar, Kei Da
zirvesinden elleler tekl ederek den menblarn okluk ve safveti
(bunlardan en mruflar Pnarba, Ak-alayan, Mr Aliir'dir), lesz
zmleri, dutlar, krksekiz aded saylan armutlar, kayslar, kirazlar, bzs
krk dirhem eker kestaneleri518, ipei, ketenleri, deniz kpkleri, hamur
ileri, urublar, ekerlemeleri, srma ziyneti! ipekli kumalar., muslinleri,
kadifeleri, yastklar, dokumalar ile de mehurdur. Ancak slm arasnda asl
hret ve ihtiram sebebi olan meziyyetleri, mruf ve takv sahibi olmakla
vasflandrlm olan o kadar zevatn ikmetgh ve medfeni olmas ve
istanbul'un fethine kadar payitaht olduu devletin ilk adm bulunmasdr.
Bugn pdihn unvanlar arasnda Osmanl Devletinin nc ehri olarak
zikrolunur.519
Orhan e grm olan tbn Battuta onu ve babasn Sultan unvanyla yd diyor.
(Mtercim)
517 Bel-i Bursev nmyla mruf Bursal Seyyd sml Gldes-te-i Riyz- rfn'da bu ehirde
medfn 580 mehur ztn hulasaten tercme-i hallerini yazara Bunlarn arasnda 6 pdih, 26
ehzade, 10 vezr, 120 eyh, 48 ehl-i hl, 212 mderris, 32 keml-i takva ile mruf zt, 70 ir,
24 tabb ve musikiinas vardr*
518 Cihan-nma, s. 657; Evliya. elebi.
519 Bursa hakknda Evliya Seyahatnamesinde malmat vardr. Vilyetin 1324 Salnamesi-ki
mnderectiye, resimleriyle, emsalsiz bir salnamedir- Hudavendigr Vilyeti, sancaklar,
kazalar, ve bu srada Bursa ehri hakknda tafsilt verir. Vilyetin eski tarih alardaki
vaziyetinden de bahseder. Mtercim burada, trihe it olmayan kk bir mlhazay
kaydetmekten sarf- nazar edemiyor: imdiki Fransa ve Almanya kaplcalarnn nm
iitilmedii zamanlarda Bursa'nm sular mehur idi. Nasl ki, bu trih de gsterir. Avrupa
kaplcalar bulunduklar memleketler iin pek byk bir servet menbdr. Eer Bursa kaplcalar-Avrupa'da olduu gibi- mr ve tezyin ve vapur ve demiryolu seyhatlar tanzim edilmi
olsa, Bursa'nm ihysna kifayet eder. Saltanat tahtnn ilk karargh) olan bu ehir iin ne kadar
himmet edilse azdr
Sayfa
144
516
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
DRDNC KTAP
TRKLERN AVRUPAYA GELER
520
Hatta bz mverrihler, Orhan'n iki Rum prensesiyle izdiva eylediini aanederler.
Sayfa
145
Bursa Cmi-i Kebir'inin inasyla Sleyman Paa'nin Avrupa'ya gemesi

arasnda geen yirmi sene zarfnda Osmanl mverrihlerinin muhafaza
ettikleri skt, beyn ettiimiz vehile, Orhan'n muzafferne hareketinden
birden bire alkoyacak, ve yazlmas mill vakanvislerin gururuna muvafk
gelmiyecek elem verici vak'alar olduu sebebine balanamaz; bu fikir,
bizzat Bizans mverrihlerinin de Osmanllar iin msait olmayan yalnz bir
muharebeden bahsetmekte olmalar essna dayanmaktadr. Osmanl
frkalarnn fetihlerinde bir duraklama zaman zuhuruna da atfedilemez.
nk u yirmi sene iindeki cevelnlan, devlet kurucusunun saltanatmdaki
kadar anl olmam ise de, faydas daha az deildir. Bu sktun sebepleri,
evvel Sultn Orhan ile Bizans saray arasndaki dostne mnsebetlerdir;
ikinci olarak, o zaman Akdeniz'de ve Asya sahillerinde kuvvetli olan
Trkmen belerinin stn nfuzlardr ki, deniz kuvvetleri henz vcud
bulmakta olan Osmanl pdihlarnn cenk ve fetih arayan arzularndan
ziyde, u nfuz, Karesi, Saru-han, Aydn hkimlerinin sulhc ve harbci
temayllerine gre, Rum mparatoruna dehet veya md vermekte idi.
Yine bu sebeplere dayanmaktadr ki, mill mverrihler bu srada Gen
Andronikos ile Orhan arasnda iki sulh ahidnmesi akdi; Sultn'n bir Rum
prensesiyle520 izdivac; Karesi, Saruhan, Aydn belerinin seferleri; Aydn
Bei'nin Kantakuzen ile ittifak vak'alar] m sktla gemeyi gerekli
grmlerdir. Lkin Osmanl vekay-nvisleri, bu kadar mhim hdiseleri
unutmu olmakta bir suretle mazur olsalar da, sktlar, daha dorusu
ihmlleri bizce bsbtn izah kabul etmez grlen Avrupa mverrihleri
hakknda bu hkm verilemez. Bunlarn cmlesi, birka Osmanl trihinin
bozuk tercmelerine ve Halkondil ile Franzes'in bu zamana it ksmlar pek
dikkatsiz bir surette yazlm eserlerine mracaat etmekle iktifa ederek,
Nikefor Gre-goras ve Kantakuzen'i birbiriyle mukayese etmemilerdir.
Binenaleyh Trk mverrihlerinin sktundan ve Avrupa mverrihlerinin
ihmlinden dolay Osmanl vekayinde meydana gelen noksan tamamlamak
vaz'felerimizdendir. Sleyman Paa'nn Avrupa'ya geiini hikyeden evvel,
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Trkler'in Kk Asya sahillerine istillarndan Orhan'n olu ku-mandasyla

Avrupa'da daha mhim ve daha devaml fetihlere teebbslerine kadar,
Bosfor'un (Boazii) ve Elespo'nun (Sultaniye kalesi) te taraflarna vuk'a
gelen daha nceki hcumlarnn hepsi hakknda bir hlsa yazlmasn da
vecbelerden addederiz. u halde saltanatlar zamannda Trkler'in Avrupa
topran ilk defa olarak inedikleri son Kk Asya Seluklu
hkmdarlarna bir nazar atfedelim.521
Trkler'in Avrupa'ya Birinci Geileri
Sayfa
146
(662/1263) Hicret'in 662'nci senesinde (1263), kendi nmn hiz olan

ailenin kurucusu Misel Paleolog, Seluklular saraynda bir ilticgh
bulduktan ve Kostantiniyye'ye dnnde Bizans tahtnn meru vrisi Jan
Laskaris'in gzlerini oyduktan sonra, on-onikbin Trkmen'den mrekkep
bir muhacir frkas, Saltuk Dede maiyyetiyle Karadeniz'in bat sahilinde
bugn Dobruca Tataristam denilen mahallere yerletiler. Az bir mddet
sonra, zz'd-dn Keyk/ns, biraderi Rkn'd-dn Kl Arslan tarafndan Konya hkmetini kendisine terk etmee zorlanarak, Kostantiniyye'ye iltica
etti. Tahtnn kaybedilmi olmasndan teselli bulmu olmak iin, zayfl ve
harb hli gren gzlerden gizli kalmayan Rum tmparatorluu'nu zapt
etmek tasavvurunda bulundu. Saltuk Dede'nin Trkmenleri ve kendi hassa
askerleri kumandam Bahdr Ali, hiylekr teebbslerinde Iz-z'd-dn'e
yardm edeceklerdi. Hkmete ve mparator'un haytna kar gizlice geni
bir fesad tertb olundu. Ancak zz'd-dn Keykyus'un Rum valideden t'oan
ve babalarnn dnine pek bal olan bir sksi vard. Bu Rum, h-reyi haber
verdi; tertip bozuldu. Sultn, validesi, oullan zincirlere vuruldu;522 Bahdr
Ali ldrld; zz'd-dn'in m-rhuru Ouzlu Be'in gzleri karld. Kpak
Tatarlar resi Berke (Be-reke) Hn -ki Rkn'd-dn Kl Arslan'n ricas
zerine, mahbus biraderini kurtarmay zerine almt- Tuna'y buz
zerinden geerek, Kostantiniyye'ye kadar ilerledi, ve Aynoz (noz)'dan
1/120-121.
522 Lutf, Selkler Trihi. Bu muhaceretin vukuu zaman, Osmanl trihinden evvel Seluklular
trihini zikreden el yazs nshann ba tarafnda dercedilmitir. Bizans mverrihlerinin hi
bahsetmedikleri fesadn tertb sureti ve md edilen neticesi hakknda o trihin 112 ve 113.
sahfelerine mracaat. Bizansllar, zz'd-dn Keykvus'un validesinin hristiyan olduunu
sylyorlarsa da, Lutf'nin dedii gibi mparator Yani Laskaris'in hemiresi deil.
521
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
firara muvaffak olan mahbus ile birlikte, btn Dobruca muhacirlerini

Krm'a gtrd523. zz'd-dn'in evldndan biriyle hassa askerlerinden
Kostantiniyye'de kalm olan bin kii Jmpt.rator'un dnini kabul ile,
Turkopollar (Hristiyanlam Trkler)524 frkasna kaydolundular. Bu ihtiyat
kuvveti, yeniden dhil olantorla gittike artarak, bini bulmu, ve daha
sonra Halil'in kumandas altna verilmitir525. mparator -reisleri Roje'ni
vefatndan sonra, Alespo'mm te tarafndan Kk Asya Trklerini
Imdadlarma arm olan- Katalanlar aleyhine sevkyatnda bunlar da,
Alanlar gibi kullanrd.526
kinci Gei
(1307) Kk Asya Trkleri, drtyz nfs olduklar halde, Bizansllarn Kostantiniyye'de ikamet ve tanassur ettii (Hristiynlati) iin, Iz-z'ddin'in biraderini Kostantin meliki diye isimlendirdikleri gibi- Melik shak,
yji Kral shak dedikleri shak kumandasyla Aydn arazsinden hareket
ettiler. Bu yardmc askerler, t Bizans yaknnda Avrupa toprana cesurca
indiler. An'aneye gre, Bizans saray zabitlerinden biri ryasnda Kk Asya
sahillerinin ve skdar sahrasnn Trkler'le, develerle dolduunu ve
bunlarn havaya kp Avrupa'ya doru utuklarm grmt; u suretle bu
rya km oldu. ipsala (Spisella) ve Ay-nack (Apros) sahrasnda bir
muharebe vukua geldi. Bir tarafta hassa askerleriyle mparator bulunarak,
Makedonya ve Trakya askerleri sa cenahn, Turkopollar ile Alanlar sol
cenahm tekil ediyorlard; dier tarafta da Katalanlar ile drt yz nefer
Aydn Trkmenleri iki kola ayrlm olarak, imparator ordusunun iki
cenahna mukabil bulunuyorlard. Turkopollarla* Alanlar, muharebenin
teessrsz bir seyircisi olarak kalmak suretiyle yeminlerini bozdular.
mparator malp oldu ve malbiyet sebebi olan yardmc askerler o
zaman dman tarafna geti. Muharebeden evvel pek zayf olan s
Ltfl, Onz-nme, yahut SelkUer Trihi, s. 34 ve 113.
Turkopollar, mverrih tarafndan, hristiyanlm Trkler olmak zere gsteriliyorsa da,
bunlarn hristiyanlatklar Rum mverrihlerinin zannndan ibarettir. psala ve Aynack'da Bizans mparatoru ve Aydn Trkmenleri arasnda vukua gelen muharebede, bir paras
bulunduklar mparator ordusuna yardm etmemeleri (metinde, az ileride) ve reislerinin Melik
s-hak (metinde, bu notu tkibeden sahfelere bkz.) gsterir ki, islmiyet'te sbit-kadem idiler.
525 Nlkefor Gregoras, s. 140, 152, 157.
1/121-122
523
Sayfa
147
524
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
askerleri, u suretle birdenbire kuvvetlenerek, svari ve piyade sekiz bin kii

oldular. Bunlar bebin Kata-lan ve Alan (Alen) ile Halil'in kumandasnda
bulunan firari Turkopol-lar'la birleerek, bin kiilik bir frka tekil eden
Aydn Trkleri'nden mrekkep idi527. ipsala muharebesinden sonra
Almugabarlar (Maribler) ve Trkler birleerek Tekirda (Ganos)
boazlarndan Propontid sahillerinde kin Rodosto'ya (Radestus)528 ve
hatt Karadeniz'e529 yakn Vize (Biza)'ye kadar Trakya yarmadasn bir
taraftan bir tarafa devrettiler. Bunlarn tahribatna mukabele edecek br
sed olmak zere, Andronikos Kristopolis'ten530 denize kadar uzanarak
Makedonya'dan Trakya'ya geilecek boazlar kapatan bir duvar bina
ettirdi. Trkmenler, bir mddetcik sonra, yeni mttefikleri olan Alanlar'dan
ayrlmakla beraber, iki frkaya blndler; bin svr ve beyz piyadeden
mrekkep bir ksm reisleri shak ile birlikte, Srp Kral Milotin hizmetine
girdiler. Milotin, bunlar ilk kumandada muharebeye gitmee hazr
tutmakla beraber, silhlarn almak ihtiyatnda bulundu531. Bin yz svr
ile sekiz yz piyadeden mrekkep olarak Halil'in kumandasnda bulunan
dier frka Kristopolis'ten geerek ekilmek iin mparatordan msade
istedi. Bu arbedeci ve muhataral misafirlerden kurtulmay iddetle arzu
eden Andronikos mes'ullerini is'f etti. Lkin Rum askeri, gerek
dncesizce bir gayretten, gerek yama tammdan dolay, Trk-ler'in
ric'atleri esnasnda gafletten istifde zerlerine hcum etmeyi kararlatrdlar. Trkler Rum generallerinin mertliklerinden ve menfaatlerini
istihkar ettiklerinden hakl olarak phelendikleri cihetle, deniz kenarnda
bir hisar zaptederek, oradan Rum ordughna taarruz ile, bu hisarda Rum
mparatorumun hazne ve tezyinatn buldular. Servet tak-sm olundu;
tezyinata gelince askerin ve hatt bizzat Halil'in532 kaba istihzalarna vesile
oldu; Halil incili kaytanlarla mzeyyen mparatorun klah'n bana
geirerek, ve kendisini imparator farzederek bu yeni durumu hakknda bin
Pahimares, c. 2, s. 409, 427; Nikefor Gregoras, c. 1, s. 140, 141, 156.
Rodosto, 'mdiki Tekirda (Tekfur Da) kasabasdr. u halde Ganos yine Tekirda
ismiyle anlr bir boaz olacaktr. Silivri yaknnda bir ky Ganos ismiyle msemmdr.
(Mtercim)
529 Nikefor Gregoras, c. 1, s. 15; P^himres, c. 2, s. 423.
530 Kristopolis da ve deniz arasnda idi (Nikefor Gregoras, s. 151). Bir Rum mellifinin ifdesine
gre, kezalik Kristopolis ad verilen Nikopolis Adnestum ehriyle kartrlmamaldr.
Manner'e mracaat, 7, s. 280.
531 Angel, Srbiye Trihi, (almanca,), s. 249.
532 Nikefor Gregoras, s. 158.
527
Sayfa
148
528
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
trl tuhaflklar syledi.

Seluklular trihini hlsa ederken, mparator'un Katalanlar ile Turkopollar'n ittifakn bozmak iin, Turkopollar reisi Melik shak'a Mtlik
Kostantin'in kzn -ki zz'd-dn'in torunudur- Biga (Pega) hkmetini vaad
ile birlikte teklif ettiini yazmtk. Almugabarlar, Turkopol-lar'm
hyanetlerinden nefret ile, reisleri Melik shak' ve Halil'i (Tahan-car) cebren
kendilerine teslim ettirdiler. Melik tshak ve biraderi Kostan-tn idam
olundu. Halil firara muvaffak olarak, evvel Apros ve sonra o-rulum (imdi
orlu ve eski Tirihalum) mutasarrfna snd533. Srp Kral Milotin Orus'un
hizmetinde bulunan Trk frkas Macarlar aleyhine bir muharebeden avdet
ederken isyan etmeleriyle, bir ksm idam ve dier ksm esir edildi.
Trklerden Kersunes'de kalanlar, iki bin kadar Srpl tarafndan sktrlarak,
Asya'ya dnme mecbur oldular534. Bu hal, Srbiye'nin birgn Osmanllarca
kabul edecei mezelletin mukaddimesydi.535
nc Gei
(1321)
Avrupa'ya ilk geen Trkler Seluklu, ikinci defa geenler Aydn Trkmenleri
idi. Bu ikinci takmn istilsndan bir mddet sonra, Trakya ve Makedonya
sahillerinde Osmanl Trkleri zuhur ile, gzerghlarnda korkrne
iddetlerine kar duran hereyi ayrm yapmakszn yakarak ve ehirler
arasnda her trl muvasalay keserek, on sekiz ay bii taraftan bir tarafa
kadar memleketi tahrb ettiler536 ve hkmetin mli menbalarn o kadar
kuruttu ki, mparator son derece mzayakaya derek, hkmdarlk
almetlerinin altnlarn ve mcevherlerini satmaa mecbur oldu; hatt
halefi Kantakuzen'in t giyme treninde, hkmdarlk tac bakr pullardan
ve yalanc talardan baka bir-ey ile mzeyyen deil idi 537.538
Pahimares, c. 2, s. 440.
Angel, s. 250.
1/122-123.
536 Nikefor Gregoras, c. 2, s. 216; Franzes, s. 7.
537 Nlkefor Gregoras, c. 2, s. 496. Sansavin, bu muhacirlerin miktarn sekiz bine karyor ve
1321 kn bir dieriyle kartryor.
1/123-124.
533
Sayfa
149
534
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Drdnc Gei (1327)

Bizansllar ile Osmanllar'n ilk mnsebetleri Orhan'n saltanatnda teesss
etmitir, ki iki hkmdarn keyfine yahut menfaatlerine gre bzan
"dostne, bazen hasmne cereyan ederdi, imparator Andronikos, torunu
Gen Andronikos aleyhine Sultan'n yardmn istedi. Osmanl askeri orlu
ve Silivri'de (Slimbria) malp olarak, Kostantiniyye'ye iltica ettiler;
mparator, vki talepleri zerine bunlar oradan Asya'ya naklettirdi539. Gen
Andronikos, o vakit Cenovallar ve Osmanllar ile harb halinde
bulunduundan, her ikisi Orhan'n komusu olan Saruhan (Lidi; Lidya) ve
Aydn (yoni; yonya) beleriyle ittifaka teebbs etti. Bu maksadla, gerek
messislerinin istikll fikri, gerek geni apl ticreti ile mehur olan Foa'ya
gitti. Bu bedbaht ehrin sakinleri -ki vaktiyle Acem hkmdarlarnn
kontrol altna girmemek iin, ilk defa olarak uzun omurgal gemilerle
denize kmaa cesaret etmilerdi540- zengin tarlalarn kurtlara ve yaban
domuzlarna terk ile gemilerine iltica ettiler.541 Ancak uu vak'alann
yazdmz zamanda, Foainn o eski mehur arazsini ayaklan altnda
ineyen kurtlar, Trkler olmutur ki, ilk reisleri olan Trk, bir an'aneye
gre, Romulus ve Ramus gibi, bir dii Kurt tarafndan emzirilmiti542.
Saruhan ve Aydn gibi Trkmen beleri Gen Andronikos'un teklif ettii
ittifak kabul ettiler. Saruhan Bei Bizans mparatorluu vrisinin nezdine
bizzat gitti; Aydn Bei Foa'ya kiymetli hediyelerle bir eli gnderdi543.
Andronikos'un donanmas bu beler marifetiyle yeteri kadar yiyecek
maddeleri alarak, o vakit Ceno-vallar elinde bulunan Yeni Foa kalesiyle
Sakz ve Midilli adalarm (Hios, Lesbos) muhasara edebilecek hle
geldiler.544
Kantakuzen, c. 1, s. 94.
Herodot, 1, 163 ve 165.
541 ..................... phocaeorum
Velot profugit execrata civitas, Agros tque lares proprios habitandaque fana Apris-reliquit et
rapacibus lupis Horat. Epod. 16.
(Acemler'in taarruzu zerine Foalar'n uzun omurgal gemilere katklarna dir, metinde
geen ifdenin me'hazdr.)
542 Hristiyanln altnc asrndan beri, Trkmen kavmi, sancaklarnda bir kurt resmi
bulundurduklar gibi, reslerin'n adr kapsna zerinde altndan kurt resmi bulunan bir
mzrak dikerlerdi. Gibin, s. 225 (Metnin. Trkler'e tevecch cevba demez. Mtercim.)
543 Kantakuzen, c. 1, fi. 338.
1/124-125
539
Sayfa
150
540
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Beinci k (1331)
mparator henz Dimetoka (Didimotihum)'ya545 avdet etmi idi ki, Karesi
Beine mensup yetmi geminin Kersunes sahillerinde zuhur ile, Karafere
(Bruya) (Ferecik) ve Oriheva (Trayanapolis)'den geilerinde kanl izler
brakm olduklarm haber ald. Bu haber zerine, askerini hzl topladysa
da, Trkler'in byk bir ksm ric'at etmiti; yalnz Trakya'da dolamakta
olan binbeyz kltan geirildiler.546
Altnc k (1332)
Kantakuzen, (c. 1, s. 238) ve Nikefor Gregoras, (s. 231), m-parator*un o vakit Dimetoka'da
bulunduunu beynda mttefiktirler; Nikefor; donanmann Truv sahili hkmdarna it
olduunu ilve ediyor.
546 Kantaltuzen, c. 1. s. 261. Nikefor Gregoras, beyz diyor
545
Sayfa
151
Ertesi sene mparator, Trakya beldelerini ziyaret etmek zere, Bizans'tan

harekete hazrland srada, Trk svarilerinin yeni bir geiini ve vak'alar
karan frkann iki takma ayrlarak, birinin Polibutos, Kisus, Akpnites
ehirlerinin kuzeyine doru gittiini, ve dierinin gneye doru hareketle,
oradan Radestos (imdiki Tekirda ve kadmen Bi-zant) ehrini tehdd
etmekte bulunduunu istihbar etti. mparator'un askerleri birinci takma
yetierek, kamilen malp ettiler; ikincisi gemilerine girerek mparator'un
intikamndan kurtuldular.
Karesi Beinin donanmas ve Orhan'n askerleri tarafndan sebep olunan bu
hasar, Rum mparatorluumu o kadar sarsntya uratmt ki, Ardronikos,
nce Aydn ve Saruhan belerinin dostluklarn celbe muvaffak olduu gibi,
nihayet, bu muhataral dmanlarn da hi olmazsa biriyle uyuarak
tevecchn kazanmak zaruretini hissetti. O srada iddetle muhasara
olunmu bulunan zmit'in imdadna yetimek zere, bir frka piyade ve
svari ile gemiye binmiti. Asya sahiline erimezden evvel, deniz ortasnda
Sultn Orhan'dan bir haber geldi: Sulh veyahut harb teklif ediyordu.
mparator, cevaben, geri harbe hazrlanm ise de, sulh-ten
ekinmeyeceini beyn etti. ki hkmdarn elileri sulh artlarn
kararlatrdlar (1333). Orhan, istikblen mparator'a sdk ve vefakr bir
dost olmak zere hareketle, Asya'da Bizans hkmeti elinde kalan ehirlere
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
ilimeyeceini taahht etti. ki hkmdar, muhabbet ve ittifak almeti

olmak zere hediyeler teatisinde bulundular. Orhan'n hediyeleri atlardan,
av kpeklerinden, kalielerden, pars krklerinden, ve mparator'un
hediyeleri gm kupalardan, keten ve ipek kumalardan tertb edilmiti.
mparator'un destvizlerine (yni bykten ke verilen ufak
hediyelerine) kendisine mahsus elbiseden biri de ilve olunmutu, ki
Kantakuzen bunun vah reisler tarafndan en byk ihtiram ve tevecch
almeti ve en byk eref olarak telkki edildiini ifde eder547. te bu
suretle, Bizansllar'n Osmanllarla daha ilk muahedeleri zamannda hediye
vermek deti btn iddetiyle cri idi; bilhassa -yn- dikkat olan, ibu
hediyeler iinde gm kupalar, eref veren elbiseler bulunmasdr ki, en
eski zamanlardan bizim gnlerimize kadar bu eyler Dou'da her trl
diplomatik hediyelerin zarur paralarndan addedilmitir. Daha evvel
Rumlar ran hkmdarlarndan kaftan hediyeleri almlard. Son Ehl-i Salb
muharebelerinde eyh'l-Cebel (Btn Reisi) daim bir muhabbetin
temint olmak zere, (Fransa Kral) Sen Lui'ye gmleini gndermiti ki,
gmlek vcda nasl yapm ise o da Sen Lui'ye ylece isal eylediine
iaretti548; btn yakn zamanlarda dah Almanya' mparatorlar tarafndan
Bb- Hmyn'a gnderilen hediyeler balca gm kupalardan
mrekkeptir.549
Yedinci k (1334)
Andronikos, Makedonya'ya dnnde, Selanik ile Beik Gl550 (Bulep)
arasnda ordughn kurmu ve Srbllar'la muharebe iin btn askerini
oraya toplam olduu halde, altm para Trk gemisinin yeniden Aynaroz
yarmadas aklarnda grnd, ve birok Aknclar'n Aynaroz ile Palan
(eski Potida, bugnk Kesendire) arasndaki memleketleri tahrb etmekte
bulunduu kendisine haber verildi551. mparator byk domestik ile birlikte
Kantakuzen, c. 1, s. 266 ve 273.
Jvanvil, s. 85, 86.
549 Cerlah, Sefarethanelerin Tarifi, (Almanca).
550 Kantakuzen'e nazaran, c. 1, s. 278, Selanik le Betin kalesi arasnda.
551 Yeni Ksendire harabelerinde, Sariliyallar'in harb
ehirleri yaknnda Potidea/nm eseri
bulunur. Kantakuzen'in haiyesi Palenenln de Kasandra ismiyle yd olunduuna beyn ediyor.
Manner'in, s. 7, s. 455; Kan-takuzen'Ln s, 278; bu ifdesini grmedii anlalmaktadr.
547
Sayfa
152
548
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
btn sr'atiyle Trkler'in zerine yryerek, birdenbire hcum etti.

mparator ordusu, ancak piyade olarak ve ksmen allklarla evrili araz
iinde harbetmekte olan sebatl bir dman karsnda hayl uramaya
mecbur olmakla beraber, Trkler'in bir takm maktul, bir takm esr oldu.
Yalnz bz firariler civardaki orinanlar iinde gizlenerek, ertesi gn gemilerine bindiler. Bunlar iki gemiden552 madasn yakarak, fakat dier gemilere yerletirilmi olan
ganimetleri de o iki gemiye yklemi idiler. Kantakuzen ibu Trk donanmasn tehiz eylemi olan prensin ismini bize haber vermiyor; u kadar
ki bunu mteakip vukua gelen seferin resi kim olduunu zikrediyor, ki
zmir, Efelik (Afelik,?) ve dier yoni ehirleri beinin olu Umur Be'dir.553
Sekizinci Gei (1335)
Kantakuzen, 1, s. 279.
1/126-127.
554 Hac Kalfa'nm Rum-Hsi
552
553
Sayfa
153
Umur Be yetmi be gemi ile evvel Sumatradaki (Semadirek) adasna,

daha sonra Trakya sahilinde Porus nm mahalle -ki Kumulular oraya
harben gelmi, ve bugn Gmlcine554 ismiyle mruf bulunmutur- asker
kard. Trklerle Rumlar Panayiya sahrasnda Gmlcine kasabasna uzak
olmayan bir yerde karlatlar. Adedce pek stn olan mparator
ordusunun grn, Trkler'in cesaretini krarak, hcuma balamalarna
mni oldu. Btn bir gn devam eden karlkl ha-karetlemeler ve meydan
okuyulardan sonra, Trkler gurub vaktinde, Rumlar tarafndan hibir
maniaya dr olmakszn, gemilerinin yolunu tuttular.
Eski Andronikos'un vefat senesinde, Rum mparatorluunun Dou ve bat
hududu hibir haric dman taarruzuna uramad. Ertesi sene (1336) onun
halefi Mitilen (Medil) (Midilli) ve Foa'da muhasara etmekte olduu
Cenevizliler aleyhine gemi ve yiyecek imdadna nail olabilmek zere, lyoni
ve Lidi (Aydn ve Saruhan) beleriyle mzkereye giriti. Lidi Bei
Cenevizlilerin Foa'da esarette bulundurmakta olduklar Sleyman ile
Trkler'in itibarl ahslarnn evldndan yirmidrt delikanlnn
kurtarlmasn taahht etmesi artyla, mparator'a asker ve bir donanma
vaadetti. yoni Bei'ne gelince, oullar Hzr, Umur, Sleyman, imdd vaad
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
etmek ve babalarnn tevecchn te'mn etmek iin, mparator'un

ordughna gittiler. Hakkaten, Saruhan Bei, yirmidrt gemi ile
mparator'un nezdinde bizzat isbt- vcd eyledii gibi, Aydn Bei, olu
Umur'un kumandas altnda, otuz gemi gnderdi. Kantakuzen -ki ikinci
Gmlcine karmasnda Umur Be'le muharebe etmi, Foa ordughnda
hakknda ihtiramkr muamele gstermi idi- Umur'u mlakata davet
ederek, imdiki Vurla (Urla) kasabasna uzak olmayan Klazo-r.en'de
grtler555. Drt gn sren mzkereden sonra, mparator Cenevizliler
aleyhine tesirli bir yardm iin kuvvetli bir vaad koparmaya muvaffak oldu.
Umur Be, Bizansllarn dostu olan Filadelfi (Alaehir) ahlisi aleyhinde
hibir taarruzda bulunmamay da taahht etti. te bu mlakattadr ki,
Kantakuzen ile Umur Be arasnda on sene dima saffet ve samimiyetle
devam ederek ancak Trkmen Bei'nin vefatyla hitam bulan, hemen
hemen roman tarznda, bir dostluk te'ss etmitir. Ltin donanmas perian
olunca, Saruhan donanmas kymetli hediyelerle iade olundu556. Rum
mparatoru'nun Lidi (Lidya) ve yoni (yonya) be-leriyle ittifak, bunlarn
dman olan Orhan'n, o vakit gerek Galata'da, gerek Foa'da Bizansllarla
aktan aa muharebede bulunan Ceneviz-ler'in557 tarafn tutmas
neticesini dourdu.558
Dokuzuncu Gei (1337)
Sayfa
154
Orhan ile mparator arasnda, Osmanl pdihnn Karesi zerine donanma

gndermesiyle559 takviye edilmi bir msleha devam etmekte iken
mparator birgn anszn haber ald ki, Orhan, o gece yahut ertesi gece,
yalnz yama etmek ve kymetli ganimetler almak maksadyla deil, zellikle
payitaht kaplarndaki Atiros ve Epibatus kylerini zaptetmek iin, otuz alt
gemiden mrekkep bir donanma ile stanbul karsnda grnecektir.
mparator derhal Kantakuzen'i Rum asilzadelerinden yirmi kii ve krk
askerle bu hcumun vukuu muhtemel olan Anakozia zerine evketti. Yine
Kantakuzen, c. 1, s. 288, 292, 293, 294; Manner, s. 33. Klazomen Anak-sagor'un vatandr.
Kantakuzen, bu mverrihin s. 288, Amorh:s> ekline koyduu Umur Be ismini talyanlar
Murbasan yapmlardr ki, Venedik trihinde bu cama ok tesadf olunur.
1/127-128
559 Kares'nin zapt bu deniz seferinden bir sene evvel vuku bulmutu.
555
556
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
o vakit, btn donanmann silhlanmas ile denize karlmas mmkn olan

ksmm tekil eden iki kadrgaya asker doldurarak, kendisi de bindi. Yangn
aydnl, kadnlarla ocuklarn mtsiz-cesine ferydlar barbarlarn Byk
ekmece (Atira) yaknna ktklarn mparator'a haber vermi oldu. Gerek
mparator, gerek Kantakuzen gece vsl olmulard. mparator, sabahla
birlikte karaya kt; byk domestik atna binerek, dman zerine yldrm
gibi indi. leye kadar devam eden bu muharebede, Trkler'den bini
maktul, yz esir oldu. Eer Nikefor Gregoras'n szne inanlmak lzm
gelirse, Rumlar* dan hibiri telef olmad. stil ordusunun geri kalanlar,
otuz gemiyi galiplere terkederek, yalnz ne binip ve ifte yelken
aarak katlar560. mparator'un kadrgalar da yelkenlerimi kuvvetletirerek,
Trkler*i takip etmek arzusunda bulundulrsa da, yelken ipleri kopmu,
seren direkleri umu olduundan, birey yapamadlar. Muzaffer askerler
karaya karak, gece vakti Barbarlarn naalann soymakla uratlar561.
Ertesi gece istanbul'a avdete hazrlandklar srada, sahilde yeni bir dman
grnd. Bunlar malp olan frkaya imdd iin gelmi dokuz Trk gemisi
idi. Bu ihtiyat kuvveti dah birincisi gibi malp oldu; lkin mparatorun
kadrgas az daha Trkler'in eline geecekti. Hcum edenler bunlarn birine
yanam olduklar halde, Rumlar'n son bir gayreti gemiyi kurtard ve
galebeyi te'mn etti. Trkler'den sa kalanlar yalnz bir gemi ile katlar562.
Onuncu Gei (1340)
Nikefor, mparator'un elinde ondrt gemi kalarak, onun katna inandrr.

Kantakuzen, (K'mlerin daha barbar olduu kendiliinden anlalr.)
562 Kantakuzen, s. 307, 308; Nikefor Gregoras, s. 332.
560
561
Sayfa
155
Trkler harbci taarruzlarn istanbul kaplarna kadar ilerletmekte ve

grld vehile, dima taarruzlarn yenilemekte olmalaryla beraber,
mparator Aydn Bei'nin teklif ettii drtbin Trkmen'i hizmetine almakla
hayl ihtiyatszlk gsterdi. mparator'un akllca bir siyset zannettii bu
tedbr, yeniden bir takm Aknclar celbetmekten baka bir ne-tce
vermeyip, bunlarn haydutluklar, sallanmakta olan Rum mparatorluu
binasna son darbeyi vurdu. 1340'da sekiz bin Trk, AlesponMan yine
geerek, Trakya ve Mizi'yi yama ve aldklar ganimetlerle Anadolu'ya avdet
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
eylediler.563
Onbirnci Gei (1341)
Yeni mzkerelere girimek zarur olmutu. Orhan ile uzlama yenilendi.
Saruhan Bei, taahhd hilfna, imparatorluk sahillerine birok gemilerden
mrekkep donanma gndermi, uzaklara kadar korku ve dehet salmakta
bulunmu olduundan, mparator bu anlamann akdine ziyadesiyle
acelecilik gsterdi. Kantakuzen, Kersunes sahiline km olan Trkler'i iki
defa malp ederek, dman donanmasnn kumandan Yahi ile anlamaya
-ileride her trl taarruzdan ictinb edeceine dir kuvvetli vaad aldktan
sonra- ancak muvafakat etti.564
On kinci Gei (1342)
Sayfa
156
Kantakuzen, Yah'ya galebesinin ertesi senesi, entrikalar sayesinde

saltanat kudretini eline geirmee muvaffak olmu, ve Jan Paleolog ile
birlikte hkm srmekte bulunmutu. Ancak gasb suretiyle nail olduu
yksek mevkii muhafaza iin kuvvete mlik olmad gibi, dmanla-riyle
muharebe edebilmek sebeplerinden dah mahrum olduu cihetle, dhili
muharebeye ve Asya barbarlarna mracaat etti. Foa ordughnda samim
bir muhabbet akdetmi olan Aydn Bei Umur Be, yirmi sekiz bin kiiyi
tayan yz seksen kk gemi ile Kantakuzen'in imdadna yetierek, bu
kuvveti Maria (Hebrus; Meri) sahiline kard. Kantakuzen rakibi olan baamiral Apokokus tarafndan dima tedirgin edildiinden, yeni zevcesi
mparatorie ren'i Dimetoka'da brakarak, dier mttefiki olan Srbiye
Kral'na iltica etmiti. mparatorie, saraynn btn byklerini, elinde
kalabilenlerin toplam olmak zere yz at ile birlikte, Umur Be'in
istikbline gnderdi. Kafilenin yetersizliiyle beraber, Umur Be, hatrnvz
muameleden az mteekkir grnmedi; iki bin gzide piyade ile ren'in
nezdine azimet etti, ve askerinin ald ganimetleri -dahil muharebenin ve
sk sk vuku bulan tahrblerin son de-rece zarurete drm olduu-
Nikefor Gregoras, c. 2, s. 335.
564 Kantakuzen, c. 2, s. 379, 381.
563
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
bedbaht Dimetoka ahlisine datt. ehri mdafaa iin dokuz bin muhafz
ve beyz sekin muharip brakarak, Kantakuzen'e iltihak etmek zere
binbeyz eci ve gayr- muntazam askerinin bakiyyesi ile -ki yeknu yirmi
bine yaklayordu- yola kt. Karaya ulatnda bu kasabann ahlisi
Kantakuzen nmna sahte mektuplar gstererek yolundan alkoydular.
Donanmas hl Bera yaknlarnda ve Maria (Meri)'in denize kart
yerde demir zre bulunduu cihetle, Umur Be oraya gitti. Hesapta
bulunmayan bir hal mttefikinden ayrlmaa mecburiyet verdi: Gayet
iddetli souk bir gece iinde yz gemici le hemen btn esirleri
ldrmt. Umur Be ren'e yazd bir mektupta, mevsimin iddetinden
dolay zarur olan u cil giditen zr beyn ederek, bununla beraber ertesi
sene geleceini vaad etti.565
On nc Gei (1343)
Kantajtuzen, c. 2, s. 541, 542, 543.

565
Sayfa
157
Filhakika, ilkbaharn yaklamasyla, Aydn Bei yz yelken ile Trakya

sahillerine tevecch eyledi; lkin Obe adas yaknlarnda bir frtna Asya
donanmasn dattndan, yalnz ikiyz gemi Selanik civarnda Klupa
limanna varabildi. Bu ehrin duvarlan altnda Kantakuzen'in frkasiyla Umur
Be'in asker kuvvetleri birleti. ki hkmdarn en m-srt olan hcum
eklini tyin etmek zere topladklar meveret meclisinde, Kantakuzen Azz
Dimitrius'un htrasna riyeten ehrin hcum ile deil, alkla zabtnda srar
etti. ki ay nihyetinde Umur Be'in donanmasyla btn ordusunu iade
ederek, yalnz altbin kii alkoydu; iki hkmdar, ablukann
kaldrlmasndan yedi gn sonra, bu askerle Kris-topolis boazn kapatan
duvarn nne geldiler. Yebriturum zerine faydasz bir teebbsten sonra,
Dimetoka'ya gittiler; Umur Be orada parlak bir surette karlanarak,
mparatorije ren'in ahlk ve yz gzelliine, tam valye olmak zere, arz-
ta'zm eyledi.
Ana mparatorie Anna Dsavua ile ba-amirali Apokokus ise, birincisinin
yardmna nail olmak ve ikincisini Asya'ya dnmee raz etmek iin,
Bulgaristan Kral ve hatt Umur Be ile mzkereye balam idiler. Kadn
dkn Aydn Bei'nin ndir bir maharetle idare etmekte olduu bu
mzkerelerden tammiyle habersiz olan Kantakuzen, mttefiki Umur
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Be'in Bizans sarayndan kabul ettii onbin altnn, bein o kadar

civnmerdce balad harbin devam iin gerekli yeni sebepler tedrikine
hasr olunacan zannetti, veyahut buna kn olmu gibi grnd. Umur
Be, ertesi sene daha kalabalk bir ordu ile geleceini vaad ederek gitti.
Lkin Umur Be'in, mttefikini, Ana mparatorie'nin ahlk bozucu
teebbslerinden ve kymetli hediyelerinden ziyde, kendi memleketi
kark durumda bulunduu iin terk ettiini beyn etmek hakkaniyete
muvafktr: nk Papa ile Venecik'in ve Kbrs Kral'nn kadrgalarndan
kurulmu bir donanma, onun hkmet merkezi olan zmir'i tehdd
ediyordu. Bir mddet sonra, bu ehrin kalesi, Trkler aleyhine birinci defa
olmak zere ittifak eden Hristiyanlarn eline dt. Tersane ile Umur Be'in
donanmas yakld gibi, limanda bekilik eden kadrgalar yeni gemiler
insn nlediklerinden, Kantakuzen'in mttefiki, tyin etmi olduu
zamanda Akdeniz Adalar yoluyla Rum mparatorluu sahillerine gelebilmek
iin, kendisini imknszlk iinde buldu.566
On Drdnc Gei (1345)
Sayfa
158
Bununla beraber, mnzaal taraf bir araz parasn terk etmek ve hayl
mddet nce Ayos Potamus'da Kantakuzen'le mlakat ederek, ondan at ve
silh hediyeleri alm olu Sleyman' himaye etmek artyla Alespon'a
kadar memleketin iinden gemee Saruhan Bei'nin muvafrkatini ald.
Umur Be, Sleyman refakatinde olduu halde, yirmibin svrsiyle Asya
sahilinden Boaz'a kadar geldi; oradan Avrupa'ya gemekte mkilt
grmedi, ve Dimetoka, nc defa olarak, gsp tarafndan davet olunmu
Trkler'in Rum mparatorluu topran inediini grd. Aydn Bei,
Avrupa'ya vsl olur olmaz, Bulgar Mumilas'a kar Kantakuzen'in
yardmna kotu; kzantiya (Iskee)'nm ve Mora hududuna kadar Merop
mntkasnn hkimi olan Mumiilas o zaman mparatorluun en muhataral,
en korkun dman idi. Mumiilas, Perito-rium'da malp edildi ve
skee'den atlarak, hazneleriyle birlikte Bulgaristan'a gemekte acele
gsterdi. Mttefik hkmdarlarn muvaffakiyetleri kendilerine o kadar
Kantakuzen, c. 2, s. 567, 575, 584, 591; Nikefor Gregoras, c. 2, s. 422, 433, 443, 482; Lujie,
Venedik Trihi, c. 3, s. 304; Verno, valyeler Trihi; Pri-nlno, Htr&t- Trhlyye, s. 3.
566
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
cesaret verdi ki, evvel Srbiye Kral'nn muhasara ettii Fere zerine mi,
yoksa hemen Kostantiniyye zerine mi yrmeyi kararlatrmak iin
mzkere tertiplediler. Kantakuzen'in ihtarlarna ramen, ikinci ekil tercih
olundu: stil ordusu Apama'ya567, yni payitahtn kaplarna kadar gelmi
iken, Sleyman, Kk ekmece ve Balkl arasnda bir sarayda stmadan
vefat etti. Gen emir-z-denin pederinden her trl zehirlenme phelerini
def etmek iin, Srbiye aleyhindeki muharebeyi ikml etmeden
ayrlmayacana dir verdii vaad hilfna, Umur Be Asya'ya dnmee
karar verdi. Bu vak'a-lar srasnda, Jan Paleolog'un validesi, Kantakuzen gibi,
Trkmen'lerle tedafi ve tecvz bir ittifak akdi teebbsnde bulundu. Bu
maksatla Saruhan Bei'ne mracaat ederek, yardm vaadi ald; lkin
Kantakuzen ile Umur Be arasnda irtibat vstas olan dostluk bu entrikalar
bozmaa muvaffak olda O zaman Kk Asya beleri arasnda car bir kaide
hkmnce, bunlardan biri sefere kt vakit, maiyyetine, ordunun
ganimetlerinden hissedar olacak bir ecnebi frkas alrd. Umur Be, bu
serbestiden istifde ile Saruhan Bei'nin askeri arasna kendi askerinden iki
bin nefer soktu, ki, bunlar gizlice, silh arkadalarn mpara-torie'den
ayrmaa ve Kantakuzen'e imleye memur ettiler. Bu vazife tam bir
muvaffakiyetle neticelendi.
Bu srada Kantakuzen, kzyla evlenmek isteyen Orhan'n daha kuvvetli bir
mttefik olacan md etti. Kantakuzen, Osmanl hkmdarnn elilerini
hediyelere bomakla beraber, kat' bir cevap vermeksizin, dl. melerine izin
verdi. Kantakuzen'in bu hususta re'yine mracaat eyledii Umur Be, Orhan
sdk bir dost olmasa bile, himyesi dima kiy-metdr olacan beyn ile,
pdihn teklif ettii akrabalk balarn akdetmee tevik etti.568 Bu
nasihat pek ihtiyatkrca ve pek mnsip idi; hussiyle k, Kantakuzen hangi
surete teebbs edeceini tyin iin mzkere ettii srada, mparatorie
Anna, Orhan'dan yardm talebinde bulunmakta ve phesiz shriyyet ile de
irtibat kurmay arzu etmekte idi. Kantakuzen, bu kuvvetli mttefiki, daim
istanbul, ve Boazii, 2, s. 7.
Kantakuzen, s. 683. D Kanj, Franzes'in Yani Paleolog*un Orhan nezdine firar ile kzm
Pdiah'a verdiine dir ifdesinin (1,9, Bizans imparatoru stmat (?)", (s. 239 ve 261), sehv-den
ibaret olduunu isbt eder. Kantakuzen ve Nikefor (15, bb: 5, fkra: 20) yalnz Kantakuzen'in
kznn Orhan ile izdivacndan bahsederler, ki Nikefor bu kz Maria, ve pederi Kantakuzen
Teodora diye isimlendirir. Nikefor Orhan'n ismini hayl doru olmak zere trhanos yazar.
Avrupa mverrihleri ve zellikle Spondojino Franzes'in hatlarn istinsah eylemilerdir. Hatt
bu son mverrih, Orhan clusunda kardeini idam ettirdi der; halbuki yalnz A'd-dn adnda bir kardei vard.
567
Sayfa
159
568
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
surette kaybetmekten korkarak, Orhan'n teklifini kabul hususunda sr'at

gsterdi. Osmanl hkmdar, nianlsn almak iin, Kantakuzen'e otuz
gemi, ve muhafaza hizmetinde bulunmak zere, devlet ricalinin
bykleriyle beraber birok svari asker gnderdi. Kantakuzen, hanedan
azalar ile mparatorluun bykleri ve asker kuvvetlerinin refakatinde
olarak, Silivri (Slimbria) sahrasna gitti. Eski bir det icbmca, prenses,
azimetinden evvel orada, bin renkli kalielerle denmi yksek bir taht
zerinde halkn gzlerine son defa olarak grnmek lzm gelirdi; fakat bu
terifat usl, bir prensesin ecneb bir prens ile izdivacna mahsus idi. Tahtn yannda mparatorie ile kzna mahsus adr dikilmiti. Nianlnn
gelmesi iin tyin olunan gece kadinlar adrlarnda kaldlar. mparator,
devlet ricalinin byklerinin banda at ile grnd; halk prensesin yzn
gzlere gsterecei n sabrszlkla bekleyerek, tahtn yanlarn kuatmt.
Verilen iaret zerine, altn ilemeli ipek perdeler derek, ellerinde
me'alelerden silhlan, yere diz km olarak hadmlarla569 evrili olan
nianlnn grlmesine msait oldu. Bunun akabinde fifre ve borular ovay
evk veren namelerle inlettikleri gibi, yek-henk mterrenim zmreleri
gen zevcenin medhiyelerini sylediler. Bu terifat, birka gn sren
mkellef ziyafetler takip ederek, bunlar da iki milletin bil-istisn asker ve
memurlarnn bykleri hazr bulunmulardr570. Prenses sevinli
namelerle altmlk barbarn yatana gtrld*571. Hatrlardadr ki
vaktiyle Osman, ilk zevcesi olmak zere gzel Nilfer'i vermi (1299) idi572.
Bizdeki hadmaalar>, Blzans'da dahi vard (Mtercim).
Kantakuzen, c. 2, s. 65, 652, 662, 665, 681, 684, 687.
571 Orhan o trihte yice yaslanmt; lkin milletinin inde pederne br sadelik inde, ve kn
ehirlerde, yazn yaylalarda mr ge'ren bir pdih, altm yanda pir sayamiyaca gibi,
Orhan zamannn en hakim ve dil ve insniyetperver hkmdar olduu cihetle, ona barbar
tbirini btn sammi Osmanlclar hakl olarak reddeder. Hammer, bunu Bizans tarihilerinden
alm olmaldr; halbuki mparator'un kzn verdii bir pdaih hakknda Bizansllardn bu
tbiri kullanm olmalar kendilerinin aleyhine kar. Bu kitabn sonunda mverrih dah Orhan
in ahlki gzelliinden sity'le bahsedecektir. (Mtercim).
572 687 (1288)de domu olan Orhan, birinci defa, Bilecik hkiminin kzyla 699/1299'da; ikinci
defa Kantakuzen'in kzyla 1346'da nianlanmtr.
(1346/747). Orhan'n tmparator'un kzyla zdivac hususunda, grebildiimiz eski trihler
birey sylemiyorlar. Haber-! Sahih unlar kaydeder: Marnileyh (Orhan) altm yasnda
olduklar halde, istanbul imparatorlar hanedanndan Kantakuzen, mparatorluk tahtn almak
in Teodora nm kermesini harem-sery- izdivalarna kabul ettird'i Avrupa trihlerinden
menkldr.> Haber-f Sahih'in mehaz Hammer oldu-' u Mtercim'in malmudur; Haber-i Sahih
sahibi bu izdivac, Hammer ibi, pdihn teki'fine deil, Kantakuzen'ln arzusuna bina etmekle
zanmnda isabet gstermitir. nk izdivata alelade talep, arzdan evvel vk ise de,
Kantakuzen, evlendirmek hususundaki emelleri iin, izdivac arzu ve bunun iin de lzm gelen
569
Sayfa
160
570
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Orhan'n Bilecik Hkiminin kzyla nianland ve mparatorie'nin kzyla

evlendii trih arasnda elli sene gemi ve Bizans mparatorunun
mahkmiyetleri bu ikinci izdivatan balamtr.573
Onbeinci Gei
Ertesi sene, Orhan kaympederiyle grmek iin, btn e mensuplar ve
saray halkyla -Bizans'n Asya sahilindeki bir kasabas olan- Stktari
(skdar)'ye geldi. Hayl gnler, iki hkmdar ve maiyyetler askeri av
yiyeceklerinin zevkine vakitlerini hasrettiler. mparator ve d-md ayr bir
sofraya otururlar, Orhan'n drt olu ve zevceleri iin574 tekinin yanna
dier bir sofra kurulur, etrafta dah Trk ve Rum bykleri zemne
denmi kalieler zerinle bulunurdu. mparator kz Teodora ve drt
dmd ile birlikte, Bizans'a (istanbul'a) gitti; Orhan ise, huzuruyla muhafaza
etmek istiyor gibi, ne ordughtan, ne de donanmadan asla ayrlmad.
Prenses, gn ailesinin yannda, ve Ana mpar-torie ile kendisinin
hemireleri yannda kaldktan sonra, Orhan'n ailesi efrad olduka kymetli
hediyelerle Bitini'ye geldi575. Kantakuzen'e sdk bir dost deilse de, bir
hn tedrik etmi olmas lzm gelen bu dosta balar ve mzaheret
Osmanllar'a eski yama detlerini unutturacak kadar kuvvet
gsteremedi576. Sultn'n Boazii'ni terkinden az bir mddet sonra, bir
frka Osmanl Alespon'u geerek, Trakya ehirlerini hesra urattlar. Gayr-
muntazam Trk askerlerinin tahribat sahil vilyetlerini o kadar fakirlik ve
sefalete dr etmiti ki, yeni istil ordusu iki frkaya ayrlmay mnsip
grerek, bin ikiyz svari douya ynelip Bize (Vize) etrafndaki mntkay
Sayfa
161
tedbirlere tevessl etm' olacaktr, tbn Battuta'nin Anadolu'yu dolarken znik'te grt
ve Blun Htn dedii Orhan'n zevcesi, bir prensestir. tbnu Battuta Seyahatnamesi, Parts tab',
c. 1, s. 322. tbn Battuta'da zbek Hn'n zevcesi olan imparator kzma da Bln Htn
denilmitir: El-htun's-slisetelr ve ismih Bln ... veh binti mlki'1-Kostantiniyyetn-uzm
es-Sultn Tekfur, s. 393. Bu unvan, slm hkmdarlarnn aldklar Hristiyan prenseslerine
mahsus olmak lzm gelir (Mtercim).
1/131-134.
574 Bunun dorusu Evvelki zevcelerinden domu olan oullan iin olmas gerektir.
(Mtercim)
575 Kantakuzen, c. 3, s. 717.
576 tstil devrinde olan bir devlet, bir izdiva iin elbette s'ysetinin izgisini deitiremez.
Maksat yama deil, istil idi Bittato her istil teebbs netce salamam, her harbde mu'td
olan ganimetlerle iktifa edilmitir. (Mtercim).
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
devretti, ve bin beyz piyade Ro-dopi ve Dimetoka'ya yakn ehirleri sada

brakarak, Halkidis yanmadasnda Orfantu (Urfanu) ve Selanik krfezleri
arasna girdiler. Halkidis valisi Matyas -ki Kantakuzen'ih oludur- kanl bir
muharebede ikinci mfrezeyi kamilen bozdu.
lerinden u vak'ann
haberini Asya'ya ulatrabilecek bir kimse bile kalmad577. Kantakuzen,
Medya'd (eski Salmidesus) (Midye), isyan etmi bir reisi itaate getirerek,
oradan dnd ve Edirne'ye tevecch eyledii srada, bu istildan ve
bindrtyz kiiden mrekkep ikinci bir takmn yaklatndan haberdr
oldu. Bunlar Lipikos Da eteinde ordugh kurmu buldu. Araznin
hendeklerle kesilmi, tepeciklerle dolu bulunmu olmas, dmann adede
okluu aktan hcuma msait olmadndan, mparator, gece bunlarn
arkasndan giderek, ancak ertesi gn Mezena yaknnda muharebeye giriti.
Os-manllar'n reislerinden Kara Mehmed cenkte telef oldu. Dieri Kara Osman578 bir tepenin zerine ekilerek, kahramanca mdafaa etti ve ancak
birok defalar teslim teklifinden sonra, maiyyetinde kalan bir avu askerle
inerek, mparator'un ayan pmee geldi. mparator bunlarn bir mttefik
hakkndaki hareketlerini ayplayarak damadnn vefaszlndan ikyet
ettii sradar birka gen Rum by, teessrleriyle mtehassis ve aniden
hiddete malp olarak, Trkler'in zerine hcum ve haylisini idam ettiler.
Malplar, kl ile silahl olarak mparatorun etrafnda bulunduklar cihetle,
onun ahsndan intikam alabilirlerdi; fakat mparator tepeye kamalarn
yksek sesle Trke ihtar etmekte olduundan, yemin ile te'mn edilmi bir
szn inenmesinden onun sulu olmadna kanat ederek, kendisine
ilimediler. Kara Osman, bu gfl avlandklar hcumda maiyyetinden dokuz
yz kii ile beraber telef oldu. yz de ilk arpmada zayi olmutu.
mparator -bizzat ifde eyledii vehile- verdii szne itimd ile,
hayatlarn tehlikede braktklar halde, kendisinin haytna taarruz etmemi
bulunanlar kurtarmak lyk olaca fikrinde olduundan, malplar
hediyelerle taltif ve ser-bestne geri ekilmelerine msade etti.579
Sayfa
162
Onaltnc Gei (1349)
Nikefor Gregoras, s, 526-528.

Kantakuzen, c. 3, s, 739. Kara. Osman yerine Kaâ, Otmas yazmtr.
1/134-135.
577
578
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Payitaht olan zmir'i Ltinler*in elinden kurtarmak iin giritii bir

muharebede, bir tarafndan bir tarafna gemi bir ok ile vurulan Umur
Be'in vefatndan sonra, Orhan, kaynpederinin artk dostu deil tabi hmisi oldu. Hadm Mercan'n, rakibi mparator Yani Paleolog'u zehirlemek
iin Kantakuzen'e vk plan teklifi Orhan'n ilkas mdr, yoksa bu hadmn
kendi fikri midir, bunu tetkik etmenin yeri buras deildir.
Bunun, her trl muhataraya kar muhafaza bahanesiyle vesayetine verilmi olan daha yakndan nezreti altnda bulundurmak, yahut civanmertlie benzeyen u hareketle aldanp da, faziletlerini ve licenblkla-nm
ebedletirecek trihi ifal etmek iin Kantkuzen tarafndan uydurulmu
bir hyle olmas daha muhtemeldir. u cflet ne olursa olsun, Orhan
Srbllar'n rahatn bozduklar kaynpederine imdd iin bir frka askerle
olu Sleyman' gnderdi. Vaka Sleyman' geri artmakta ge-cikmediyse
de, askerini mparator'un emri altnda brakmasn bildirdi. Bunlar Bruyan'n
istilsndan sonra, bol ganimetler almak mdlerine nail olamamalar
zerine, Srbiye Krai'nn idaresindeki memleketleri tah-rb ederek
maksatlarna eritiler.580
Onyedinci Gei (1353)
NIkefor, c. 2, s. 525, 529; c. 3, s. 766, 767, 774.

580
Sayfa
163
Bir zamandan beri mparator ile Orhan arasnda car olan dostne
mnsebetler, Pdiah'n -Boazii'nde bir Venedik donanmasna malp
olarak yardmn talep eden- Cenevizler'e imdd etmesine mni olmam
idi. Orhan, yalnz donanmalarnn defalarca Osmanl arazsi zerine asker
karmasndan dolay deil, kuvvetini hafife alarak kendisiyle ittifaka
tenezzl gstermemi olmalarndan dolay, kaynpederi Kantaku-zep'in
mttefikleri olan Venediklilerin aleyhine dern bir husmet besliyordu.
Cenevizler'in altn Pdiah'n kalb teredddlerini bertaraf etti. Kuvvetli bir
Trk frkas skdar yaknnda Boaz'dan geerek, mparatordun payitaht
mlhakatndan olan Galata'da Cenevizler'e iltihak etti581. Orhan ile -o
zamana kadar dier dmd Yani Paleolog aleyhine Osmanllar tarafndan
vuku bulan yardmlar sayesinde tahtnda devam edebilmi olan-
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Kantkuzen arasndaki dmanlk bu trihten balar. Yani Paleolog,

Orhan'dan imdd istemesiyle, iki dmd kaynpeder aleyhine aktan aa
husmet gsterdiler. Bizans mparatorluunun zaa-fiyet derecesini takdir
etmi, ve zten mparator'un payitahtnda bile Cenevizler'in arzularna
uygun davrandn grmekte bulunmu olan (Rumlar'm malbiyet
tesellisi) Sultn, hi olmazsa bir mddet Yani Paleolog'u kk kuvvetlerle
muhafaza etmek, ve sonra byk kuvvet ile Kantakuzen'e yardm etmek
iin terkeylemek, menfaatlarna muvafk olacan hesap etmiti.582
Sayfa
164
Onsekizinci Gei (1356)

Orhan'n ve olu Sleyman'n siyseti, Rum mparatorluumu harb
etmekte olan dhili muharebelerden istifde etmekti. Sleyman'n,
tasavvurundaki sr'al derecesinde icra sr'atine yaklam olan el vuruu
sayesinde, Osmanl nesli Boaz'm Avrupa sahilinde kat' ve daim bir surette
yerlemee muvaffakiyette gecikmedi. Trkler'in bu onsekizinci geii -ki
Osmanllar'n onaltnc geiidir- mill mverrihlerin zikrettikleri ilk ktr;
bundan evvelkileri mhim ve daim bir fethe sebep olmadklar iin, onlarca
zikre yn saylmamtr. Bu onsekizinci geiten Rum mverrihleri iinde
bahseden yalnz Kantakuzen'dir; o da eserinin iki yerinde ir vak'alar
srasnda bilebile ehemmiyetsiz ve ksa bir surette zikreder583. Btn
Osmanl mverrihleri, Trklerin Avru-pp'ya u ayak basn en ince
teferruatna kadar btnyle nakl etmekten haz duymu olduklar cihetle,
bu mhim vak'a hakknda tafsilt vermeyi ve Osman'n haylperver ryasn
naklettiimiz gibi, Sleyman'n sevkyt ifdesine de bu husustaki an'aneyi
ilve etmeyi gerekli addederiz. Bu trl rivayetler, kavimler trihinin
airane ksmdr, ki bir milletin fikir ve ahlkn takdire dellet ettii gibi,
bzan ilmin yalnz bana izah edemiyecei vak'alara kuvvetli bir aydnlk,
kazandrmakta olduu iin bilhassa dikkate lyktr. Bununla beraber ileride
buna benzer ilvelere pek girimiyeceiz; nk bu trihte ilerledike
vak'alarn btn hakikatleri, an'anelerin iirine hkim olacaktr.
Marmara'nn gney sahilinde Alespo'nun kapsnda (Sultaniye kalesi) Kapu
Da Yarmadas (Mileziler'in kolonisi olan eski Kizik yarmadas) grlr.
1/136.
583 Kezllk, s. 841, 866.
582
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Yarmadann karaya baland noktasnda -ki bugn oradan Aydnck

harabesi grlr- vaktiyle ran, Roma, eski Yunanistan, Bizans
mparatorluu trihlerinde mehur olan Kizik beldesi bulunurdu. Asya
sahilinin en ticretti limanlarndan olan bu ehrin, Rodos, Marsilya,
Kartacena gibi iki asker tersanesi ve byk bir buday anbar vard;
tersanelerin herbiri bir mimarn huss idaresi altna verilmiti. Byk
binalara mlik ve bir zamanlar denizcilikteki byk kudretine ahit olunan
bu ehrin vekayinde Argonotlarn ve Gotlar'n geii, Mitridd'm
muhasaras, o beldenin Lukullus kumandasnda Romal-lar'dan ald
yardm nazarlar celbetmektedir. ehir, Romallar tarafndan, sadkatine
mkfaten, hr addedilmi iken, Ogst ibadethanesini hizmetinde
msamaha gsterdii iin, mteakiben btn imtiyazlarndan tecrd
edilmitir584. Bizansllar'm zamannda yeniden Alespon mntkasnn idare
merkezi, Mizi lkesinin ve btn Truva585 arazsinin merkezi586 oldu. Kizik
kaplarnda Dindimus Da zerinde da ilahelerinden Koca Nine Mabedi
bulunurdu ki, bu mezheb Argonotlar tarafndan te'ss olunmutur. Koca
Nine, Pesinont beldesinde olduu gibi, Kizik'de dah, bir hacer-i semav
(gk-ta) eklinde olarak, ihtirama mazhar olurdu; ibu mukaddes gkta,
Kral Attalos'un saltanat zamannda Roma'-ya getirilip, gen ipiyon587
nlerinde olmak zere, Roma'nn btn ztlarnn karlar tarafndan istikbl
edilmi idi. Yarmada sakinleri Ki-bele, Pruzerpine, Jpiter mbudlarna da
ibdet ederlerdi; masal kabilinden bir an'aneye gre, Jpiter Kizik beldesini,
cihaz olarak, Plton'un zevcesine bahsetmiti. mparator Adriyen, bu ehri
putperestliin en gzel ve en byk ibdethnesiyle sslemitir; bu
mabedin cmlesi yekpare olan stunlarnn evresi drt ve ykseklii elli
zira idi.588
Yeni elde edilen eski Mizi lkesinin mutasarrf olan Orhn-olu, Ki-zik'in
ihtiaml harabelerinin manzarasna hayran oldu. Krlm stunlar, imen
zerinde yer yer konulmu mermerleri, Sleyman'n emriyle in olunan
Sab Melikesi Belks'n"589 saray enkazn ve Istahr- Fars (PersepoJis) ile
Strabon, kitap: 12,7, 2; Tasit, Vekyt-nme, 4, 36.
tyerakl, s. 661. Malala. 1, s. 364.
586 Nikefor Gregoras, c. 2, s. 519.
587 Strabon; Livius, 29, 11 ve 12.
588 Diokasius (kitap: 7), Antonin saltanatnda, Manner'in hi bahsetmedii bu fkra
Kostantiniyye'de pekcok caminin stunlarn tekil eden mermer kitlelerinin -ki kalnl ve
yksekligi msavi yekpare stunlardr- nereden karlabilmi olduunu gsterir.
589 (Hammer'in bu haiyesi, Bratutu'nun Sa'd'd-dn tercme olunmu bir fkrasdr; ona bedel,
Sayfa
585
165
584
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Sayfa
166
Tedmr (Palmira) kalntlarn hatrna getirirdi. Bi gece deniz kenarnda

otururken, Ay'n klaryla590 revaklarn, stunlarn dalgalar zerine
aksedilerini ve bulutlarn denizin yznde gezinilerini grerek, bu harb
mbedleri denizin derinliklerinden zuhur etmi, ve su zerinde bir donanma
geziniyormu gibi zannetti. Etrfn-do esrarengiz eylerin kard sesler
dalgalarn sadsna karmakta, ve u anda Dou'yu aydnlatan hill,
gmten bir erit ile Asya ile Avrupa'y birletirir eklinde grnmekte idi.
lk nce Edebl'nin gsnden kp da, Osman'n gsne gizlenen, ite bu
Hill idi. Ceddine, bir cihangirlik fikri iin hayrl bir fal olan hayalpereste
grntler, Sleyman'n cesaretine klar saarak, Osmanl kudretini Kk
Asya sahillerinden Rum mparatorluu sahillerine nakletti ve u suretle
Osman'n ryasnn ahkmn fiil hline dntrerek, Avrupa'y Asya ile
birletirmeyi tasavvur etti.
Sleyman, derhal, Mizi hkmetinde maiyyetinde bulunmakta olan Ece
Be, Gz Fzl, Evranos Be, Karesi hkmdarnn eski veziri Hac ll-be'i ile
mzkere etti. Hepsi de ehzadenin tasavvurunu tasvip ettiler. Ece Be ile
Gz Fzl o gece Gurucua azimetle, Gelibolu'dan bir-buuk fersah
mesafede Gurucuun karsnda bulunan imp591 civ-rmda keif yapmak
iin bir kaya bindiler. Asya'ya beraber gtrdkleri bir Rum esri, mevkin
mahrumiyet ve terkedilmilik hlini Sleymn'a haber verdi, ve muhafzlar
gfilne basmak zere ehzde'yi oraya gtrmek iin hizmetini arzetti.
Akabinde, Sleyman, kselelerle birbirine balanm aalardan iki ?ol
yaptrd. Ertesi gece en cesur silh arkadalarndan otuz dokuz kii ile saln
iine atlad. Yannda, yine o sa-lir iinde Kara Hasan-olu, Kara Ali-olu,
Aka Koca-oiu, Balabanck-oln bulunuyordu. teki salda Hac l-bei, Ece
Be. Gz Fzl, Evra-nos vard. Hisar'n nne ve sollarnda byk bir
gbrelik zerinden merdivenle duvarn yukarsna ktlar; o zaman hasad
asl naklolunmutur. T-c't-Tevrh, c. 1, s. 53).
(Sleyman Paa) Karesi vilyetinden Aydnck nm kasa-ba-i dil-firz ve belde-i ibret-endza
gelp, sr- garibe eb-nye-i acibesin mahede edp, Temlk nmyla ma'rf olan Kasr-
Sleymn'ye kdlar, ki mahall-i nakl serr-i Belks'dr demilerdir; Hazret-i Sleyman neb-i
aleyhisse-lmdan ber ol bin-y lde olan mermerleri ve azm stunlar seltn ve havkn-i
z'1-iktidr; binalarna nakletmiler-dir.
590 ehzade Sleyman Paa, Karesi kfasmin
(Mverrih'in okuyu ekline gre) Aydnck
kasabasnda.' idi. Tc't-Tev&rlh'de tdlnciktr. Mverrih bu isim le mabehet bulmak iin
Hill! Ay-dnck ile tefsir diyor. Halbuki bu isim dincik (Edincik)
olacaktr.
(Mtercim)
591 Tac't-Tevrh'de Gurucuk Gre (Grec) ve imp emnit (imni)dlr.
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
ile megul olan ahl tarlalara dalm olduu cihetle, hisar byk bir
kolaylkla zaptettiler. Sleyman, limandaki sandallar, yz askeri imp'e
getirmek iin hemen Asya sahiline evketti; gn sonra istihkmda bin
Osmanl muhafz bulunuyordu.592
Ondokuzuncu Gei
Bu vak'alardan sonra, Kantakuzen, gen rakibi Yani Paleolog'un, aleyhine
toplam olduu kuvvete daha ziyde mukavemete muktedir olmad iin,
yeniden Orhan'n yardmlarn talep etti. Orhan, imp Fti-hi'ni gnderdi ki,
daha sonra mparator iin dman aleyhinde faydal olmaktan ziyde
zararl olmutur. Onbin Trk svarisi Meric'in denize kart yerde Aynoz
(Enez) yaknma ktlar, ve Yani Paleolog'un mntkasndan ve
Tribaleliler'den alm olduu yardmc askerleri malp ederek, Bulgaristan'
tahrb ve ganimetleri hamilen Asya'ya dndler593.
Sa'd'd-dn, varak: 32; Bratutu'da, s. 58-63; Neri, 56; H, 18; LutH 10; Solak-zade, 7; drs,
118; Cihn-nm, 682; Viyana mparatorluk Ktphanesinde el yazs, Nu: 130, varak: 18 ve
Nu: 480, varak: 9. Ravzat'l-Ebrr; Kk Niancr Hap Kalfa, hepsi de bu geii 758 (1356)
senesinde gsterirler. Kantakuzen; imp'in zaptn birka sene sonraya brakr. Fakat kendi tac
giydii trihde bile yanl olduu in ifdesine pek az ehemmiyet verilmek caizdir.
Tac't-Tevrh'in (c. 2, s. 54) Rumeli'ne geie dir olan ifdesinin hlsas budur:
Rm ili'nin menf-i mevkas, serveti ma'lm olduundan Sultn Orhan teshirini arzu ederdi.
Bir gn ehzade Sleyman Paa ile mlakat ederken, mcerred tezekkr suretinde denizden te
tarafa geilmesi temennisini beyn buyurdular. ehzade derhal bu bbda pederinden ruhsat
istedi. Makarr- hkmeti olan Karesi'ye avdetinde kenar- deryada Aydnck beldesine azimet
ile sr- kadmesini grdkten sonra Temlk n-myla maruf kasra kt. Erkn-
hkmetini oraya celbetti. Ak-dolunan meclis-i maverede Ece Be ehzadeyi mtefekkir ve
mteellim grerek sebebini sul eyledi. Sleyman Paa maksadini syledi. Aceb karya gep
de bize dil (malmat alnacak dman esiri) getirecek kimse bulunur mu? dedi. Ece Be, Gz
Fzl arz- nefs ile Grec mevkiinden imni'ye sal ile getiler. Buras denizin dar bir mahalli idi.
imni'de balk iinde bir hristiyan bulup ehzadeye getirdiler. Bu hristiyan talep olunan
malmat t ile beraber rehberlii taahhd eyledi. Sr derilerinden kaylar karlp aalar
birbirine o kaylar ile rabt edilerek iki sal yapld. Ak-sunkur, Karaolan-olu, Kara Timurta,
Kara Hasan-olu, Aka- Koca-olu, Balabanck-o-lu, gibi krk dilver bir salda; Hac lbei, Ece
Be, Gz Fzl, Evranos Be ile dier kahramanlardan krk kii dah ikinci bir salda idiler. Gece
karanlnda, karya gep rehberin delaletiyle bir byk gbrelikten kale burcuna ktlar.
Anadolu'dan gemisiz hibir kimsenin gemesine ihtimal verilmediinden kale muhafzlar
mstarak- hb- gaflet idi. Osmanllar bunlar esr ettilerse de tatyp eylediler. Tedrik olunan
gemilerle daha o gece Anadolu tarafndan yz gz Rum-ili cihetine geirildii gibi gn
iinde gelen asker bine bali oldu. Ktip elebi de, Hammer gibi, 758 trihini gsterir.
Sayfa
167
592
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Sayfa
168
Galip askerlerin dnnden beri gnl daha rahat olan Kantakuzen,

Sleyman ile imp'in nakid ile mbadelesi mahberesine giriti. Kararlatrlm olan onbin duka altn594 henz gnderilmiti ki, Osmanl
ehzdesi'nin huss bir memuru mevkiin anahtarlarn getirip teslim etti;
ancak o srada Trakya sahilleri ehirlerini dehetli bir zelzele tahrb etti.
Hanelerinin enkaz altnda haytlarn kaybetmemi olan ahlsi muhfzlaryla birlikte -tahrib belsna ve Trkler'in barbarlna (Rum-lar'a
gre) kar snacak yer aratrmak iin- felketten masun kalm kalelere
gittiler. Lkin yamur seylbeleri, kar, dondurucu bir souk, kadn ve
ocuklar yollarda telef eyledi. Erkekler ise, gzerghlarnda kendilerini
beklemekte olan Orhan'n askerlerinin ellerine dtler. te bu suretle
Osmanllar ansr- edid-nmy (yni: zelzele, hava soukluu, yamur
ve don gibi felketleri) kendilerine kuvvetli bir yardmc buldular. O
zamandan itibaren tasavvurlarnn Allah tarafndan kolayla mazhar
olduuna itikad ettiler. Sleyman Paa'nn Gelibolu nnde brakm
olduu Ece Be ve Gz Fzl, yer hareketlerinin duvarlarda am olduu
yarklardan girerek, ahl arasnda hkm sren karklk sayesinde ehri
raptettiler. Boaz'n anahtar ve Karadeniz ile Akdeniz ticretinin anban
olan Gelibolu, trihte Makedonyal Filip'in muhasarasna kar sebat ve sukutundan yarm asr evvel Rum m-paratoru'nun cezasn hafiflettii ve
ehri deniz haydutluuna merkez ittihaz eylemi olan- Katalanlar'm, nm-
dierle Maribler'in taknlklar ile mehurdur595. iki Osmanl reisinin
kabirlerini de iine alr. O iki trbeye slm ziyaretileri pek ok gelir; bu din
ihtiramn sebebi udur d, Trklerin Avrupa'ya kn kolaylatrm bir
ehrin fethi, bu mukaddes mahalde istirahat etmekte olan o iki kumandan
sayesinde hsl olmutur. Yine bu sebebe gre, muhasara esnasnda Ece
Be ile muavini Gz Fzl'n ate ve kan iinde brakm olduklar civardaki
arazler tamamen Ecenova nmm almtr596. ki beler bu kadar felketten kaynaklanan dehetten istifde ile, terkedilmi ehirlere girerek,
yerletiler.
O vakit Biga'da bulunan Sleyman, bu zaferlerin haberini almas zerine,
imni'nin 10.000 ve metinde, mteakip sahifelerde belirtildii zere, Rumeli'de fetholunan

yerlerin 40.000 altn mukabilinde iadesine muvafakat olunduu szleri Kantakuzen'in
hayallerinden ibaret olacaktr.
595 Fahimares, 11, 12, 13 ve ondan naklen Gibin, 62, s. 252.
596 Bratutu'da Sa'd'd-dln, s. 63; drs; Neri, Alt
594
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
imp'in597 iadesinden istinkf ile beraber, askerinin istil ettii arazye

sulhc bir temellk ile iktifa etmeyerek, hududunu geniletmeyi tasavvur
etti ve bu maksatla Avrupa'ya birok Trk ve Arab muhacirleri getirdi, tik
itin ettii ilerden biri, Gelibolu'nun ve yer hareketinden harb olan dier
mstahkem mevkilerin duvarlarn tamir etmek oldu; Osmanl
mverrihlerinin Kalakonya adn verdikleri kumandan, Sleyman'n emriyle
hisar kapsna aslm olan Konur ehri598; Sleyman Paa'nn istikblen nail
olaca erefe almet olarak olmak zere nnde bir Mevlevi derviinin
klahn599 giyindii Bolayr istihkm; bal ticaretiyle mehur Malkara600,
Meri zerinde psala601, Trakya Kral Bezos'n eski ikametgh ve
zamanmzda Transilvanya Prensi Macar Fransuva Rakoi ile
taraftarlarnn602 srgn yeri ve mezar olan Tekfur Da603 bu mevkiler
meynnda idi. Btn u ehirler ve mstahkem mevkiler 1357 (758) senesi
iinde Osmanllar'n eline dmtr. Hayrabolu (Hariopolis) ve orlu'ya
(orulum) kadar gtrdkleri istillarnn hareket noktas o ehir ve
mevkiler olmutur604.
Trklerin ilerlemelerine engel olacak kudrette olmayan Kantakuzen, sulhun
bu tarzda ihll edilmesinden ikyet etti. Orhan, Rum Im-paratorluu'nun
kaplarn kendisine aan gcn silh kuvveti deil, yer sarsnts ile tecell
eden lh rde olduunu beyn ile, olunun mazur olduunu ve Cenb-
Hakk'n verdii bir eyi kendisinin iade edemiye-ceni im etti. mparator,
Sleyman'n bu beldelere kaplarndan m, yoksa gediklerden mi duhl
deil, hakl m yoksa haksz m temellk etmekte olmas bahis mevzuu
olduunu ihtar etti. Orhan, o vakit, dnmek zere bir mhlet istedi; daha
sonra Kantakuzen krkbin duka demee muvafakat ederse, olunu elindeki
ehirlerin teslimine ikna edeceini vaad etti. zmit krfezinde, Sleyman'n
da hazr bulunaca bir mlakata dah davet etmi ise de, Sultn bir hastalk
Kantakuzen, c. 3, s. 860 ve 861.

Kantakuzen; Neri, 58; Solak-zade.
599 Yukars yuvarlak bir stvane
eklinde olan bu klah, bir mddetler Osmanl
pdihlarnn kisvesi olmutur. Bratutu'da. Sa'd'd-dln, s. 64.
600 Bratutu'da Sa'd'd-dln, 66.
601 Livius, 31, 16.
602 Bursa'ya Seyahat eserinin zeylinde Rakoi, Seforlk ile Esternazi'nin Me-earlar'n Ta
Kitbeleri'ne mracaat, s. 198-200.
603 Sa'd'd-dn; Neri; Ali; Sol ak-zade; dris, varak: 124.
597
Sayfa
169
598
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Sayfa
170
bahane ettiinden, mparator hibir eye nail olmakszn Bizans'a605 dnd.

O zaman Orhan'n siys vaziyeti pek msait idi. Saltanat hukukunun
Kantakuzen ile vesayetinde bulunan Yani Paleolog arasnda taksimi ve
bunlarn daim muharebeleri yznden, ahvlin ve menfaatlannm icabna
gre istedii tarafa mracaat edebilirdi. Bundan dolay Yani Paleolog,
Orhan'n Foa'da bulunan olu Halil'i (bz mverrihlere gre Kaasm)
esaretten kurtarmay taahht etti ve Kalotes hkimi yzbin altn kurtulu
fidyesi ve pani perse vastus yni pek muhterem unvan mukabelesinde
ehzadeyi iade etti. Bununla beraber Yani'nin if ettii hizmet Orhan'n,
Kantakuzen'in olu olup Bulgarlarla savamakta olan Matyas'a imdd iin
Abidos (Aydos)'a bir askeri frka gndermesine mni olmad606.
Osmanllar'n Rum mparatorluu'nda srekli fetihlere mazhariyetlerinden
beri, Orhan'n haleflerinin istil dairelerini Marmara sahillerinden Tuna
kenarlarna kadar ulatrdklar zamana kadar, Asya her baharda Avrupa
zerine yeni askerler dkerdi. Hikye ettiimiz istillardan evvelki
hcumlar tafsile lzum grmyoruz; yalnz urasn hatrlatalm ki, geri
bunlarn herbirini mteakip sonbaharn yaklamasnda Trk askerlerinin
byk bir ksm Asya'ya dnerse de, Avrupa topra zerinde dima bir
miktar kalr, ve bunlar yerlerini almak zere Rum ahlyi merhametsizce
karmadklar zaman memleket sakinleri ile yeni muhacirler arasnda bir
ihtilt hsl olurdu. Bundan sonra nakledeceimiz, hkmetlerini
geniletmek ve takviye etmek iin sayca ok ve sebatl askerlerle birlikte
vakit vakit Asya'dan Avrupa'ya, Avrupa'dan Asya'ya geen Osmanl
padiahlarnn sevkyatndan ibarettir. Medeniyete s olan bir milletin
tardedilmesini hikye etmek mstakbel mverrihlere aittir; bize gelince,
Avrupa'da Asya kavimlerinin yapt te'sirleri anlatmak, ve drt asr
Hristiyanlk lemini ancak ibtid teekklt-nn (yaplarnn) vahdetinden
aldklar kuvvet sayesinde titretmi olduklarn isbt edince, vazifemizi ikml
etmi olacaz. Zannederiz ki, mesamiz faydasz olmayacaktr; zira
fikrimizce trihin verdii dersler ilerlemenin en kuvvetli rehberleridir607.
Kantakuzen, fi, 887.
Kantakuzen, s: 887.
607 Mverrihin bu ileri srd fikirler, ibreti mc'ptir ve samim grleridir. Trihin verdii
derslerden asl biz istifde ile bugnk mevkimizl korumak in her trl mesayi sarfederek ve
zellikle Cenb- Hakk'dan sonra kendi kuvvetimizden baka samim bir yardmcmz
olamayacan tammlyle idrk etmeliyiz; Osmanllar'n medeniyet dman olduklarna dir az
yukarda geen sz ise Asya, ve Avrupa,'daki mran eserlerinin tesiriyle sakatlanmtr.
605
606
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Osmanlar'a Rum mparatorluu ve Avrupa arazsinin giri kaplarm aan

Gelibolu fethi, pederleri Osman ile birlikte Seluklular mirasn aralarnda
taksim etmi olan civardaki hkmdarlara fetihnamelerle bildirildi. Bu
fetihname deti, Trkiye'de zamanmza kadar muhafaza olunmutur.
slplar Orhan zamannda da pek tumturakl iken, daha somalar o
dereceye kadar iftihar edercesine sslemelere uramtr ki, bugr. Trk
milletine it vesikalar iinde bunlar az gariblerinden deildir.608
Orhan, Avrupa'daki fetihlerin muhafazas iin olu Sleyman Paa'-ya ve
Hac lbei'ne istind ediyordu. Sleyman ikametghn Gelibolu'da, lbei
Konur'da te'ss eyledi. Birincisi Dimetoka'ya, ikincisi orlu ve Hayrabolu'ya
kadar olan mahalleri dolat- Ece Be, hl nmyla yd olunan vdyi
malikne olarak ald609. L;kin Sleyman Paa, zaferlerinin, semeresinden
ancak birka sene istifde edebildi. Bir gn Bolayr ile Seydikavak arasnda
yaban kaz avlarken uan doann, atn drt nala kaldrarak takip etmek
istedi; attan o kadar iddetle dt ki, o anda ruhunu teslim etti
(760/1358). Na', ekerciler mahallesinde bir cami in ettirmi olduu
Bursa'daki Osmanl hanedan trbesine deil, yine ehzde'nin Bolayr'da
Sayfa
171
(Mtercim) (kinci
basma lve. Avusturyal von Hammer, son harblere yetimi olsa,,
elbette fikrini deitirirdi.)
608
(Hammer, bu haiyede Sultn Orhan saltanatna mteallik Feridun Be Mnet'nda
mnderic ondokuz vesikay sayar ki, Mnet'm Matbaa-i mire tab- snsine nazaran, ve bu
tab'daki srasyla unlardr:)
1 ve 2, Rumeli'nde ftuhata dir Orhan Gz'nin Karaman Be-i'ne mektubu ve cevb; 3 ve 4,
Canik Han'a znik fetih-n-mesi ve cevb; 5, Sleyman Paa'y znik eyleti tevcihine dir
Rebil-ewel 733 tarihli bert; 6, 7, Rumeli'nde ftuhata dir Sleyman Paa'nm pederine 759
tarihli arzas ve Muharrem 760 tarihli cevb; 8, 9, Rumeli ftuhatna dir Orhan Gz'nin
Germiyn-olu'na nmesi ve cevb; 10, 11, Acem ah Hasan Celyr'nin eyh Hasan oban'
bozduuna dir Orhan'a evil-i a'bn 740 trihiyle Tebriz'den nmesi ve Zilhicce 740 trihiyle
Ulubad ordughndan cevb; 12, 13, Orhan'n Cnik Han'a evil-i Muharrem 741 tarihli Ulubad
fetihnamesi ve cevb; 14, 15, Karaman-olu'nun Orhan Gz'-ye tazarrunmesi ve cevb; 16,
mn- mugalleze ile hals-nmesi; 17, 18, bu hususa dir istisfr-i mutaleay mutazam-mn
Orhan Gz'nin Germiyan-olu'na nmesi ve cevb; 19, Germiyn-olu'nun mtalas alndktan
sonra Karaman-o-lu'na kabul-i muhlesatna dir cevp.
(Hammer'in Sultan Orhan ile cild-i sultn arasnda tet olunmu olmak zere Mnet-
Feridun'a atfen kaydeyledii iki mektup Mnet'ta bulunamadndan, ve halbuki Hammer'in
zikrettii mektuplarn adedi bizdeki matbu Mnet'-da dercedilen mektuplar adedine muvafk
olduundan, cd-i sultn muhaberesinin Germiyn Bei ile muhabereyi muta-zammn yukarda
8 ve 9 numarada kaytl olan vesikalar olaca tahmin olunmaktadr. Hammer, u. ondokuz
vesikadan baka olarak, Paris Ktphanesindeki naks bir Feridun Mneatna atfen, Hamza
Fakh'a kadlk ve Bursa'da araz tefvizine dir 754 (1353) tarihli bir bert haber vermektedir.
Feridun Be Mnet'nm Avrupa ktphanelerinde bulunan ve bizim ktphanelerde melhuz
olan yazma nshalar tetkik olunsa, daha hayl vesikalar elde edilebilir.)
609 Neri, , 59.""
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
in ettirdii cami yanna defnolunmutur.610 Orhan, olunun fetihlerinin

htrasn ebedletirmek iin Alespon sahillerinde bir trbe yaptrd ki, bir
asrdan ziyde mddet zarfnda bir Osmanl ehzadesi htras iin Rum
mparatorluu arazsi zerinde in olunan trbe yalnz budur. Mill
mverrihlerin mukaddes bir ta'zmle zikrettikleri Osmanl kahramanlar
kabirleri iinde en ziyde hrmet ve en ziyde ziyaret edilen trbe,
Avrupa'da Osmanl-hkmranln te'ss eden bu ehzadenin mezardr.
Hl Alespon mansabnn kuzeyinde grlmektedir611.
Bir an'ane, Sleyman Paa'ya vefatndan sonra da bir muzafferiyet isnd
eder. Kr atlara binmi semav kahramanlardan mrekkep bir frkann
banda, parlak bir afak ile evrili olarak, bir dman ordusunu malp
etmitir, derler. Yalnz arkllar'n o kadar umm olan garibelere
dknl ve her milletin asllarna mteallik vak'alard sumn imdad
kartrmaa meyilleri bu rivayeti tefsir edebilir; zra ona mene' olabilecek
bir trih vak'a beyhude aranlm olur.612 Bu rivayete gre, altm bir
gemilik bir donanma ile otuz bin Hristiyan Boaz'da (anakkale Boaz)
grnmt. Bunlarn yars Tuzla'ya, dierleri Sey-dtkavaa km, ve son
ksm Sleyman tarafndan idare olunan sumn frka bozguna
uratlmtr. Hrikay nakleden Osmanl mverrihlerinin ve hatt Sa'd'ddn'in, herhalde miktar mbala edilmi olan bu gemilerin zuhurunu
ehzade Sleyman Paa Bizansllar'n Osmanllar zerine geleceklerini haber almt. Bir
ryay irtihline iaret addederek dmana byk bir metanetle mukabele olunmak zere
vasiy-yet etmiti. 761 senesinde birgn ava karak mr-tend-i rf-tr gibi semend-i rehvre
svr olup ahbz- blend-pervz ile ikr ardnca itb ederken py- semendi bir srha
bend olup arsa-i kaza fezasnda varta-i helake ve serr-i zinden hazz-i helake dt. ahbaz
rh mrgn- l ecniha-i melik ile lem-i firza pervz eyledi, Siph, vze-i nne li'IIhi ile
azm- rh edp cesed-i eriflerini Bolayr'da saray- lyeleri civarnda bina buyurduklar
mescide muttasr mahalde defn etdiler. Bur-sa*da Helvay (Helvac) mahallesinde olan mescidi h-zde-i kuds-hirmn sr- hayrlarndandr. (Tc't-Tevrh, c. 1, s. 60). ehzade
Sleyman Paa'nn veladet tarihi: 715.
611 Boaz'n gneyinde, Trakya yarmadasnda
Eski Yunan'm Protesilas'n htras iin bina
eyledii bidenin bakiyyesi vardr.
612 Quae tanta res est, ut aut impuduter ficta sit, aut negligenter praetermissa, Livius, 30, bb:
26. Verto, Azz Yahya Tarikat valyeleri Trihi'nde (c. 4, Amsterdam, 1782), 669 senesinde
henz Karaca Hisar mstakil hkimi olan Osman', bir donanma ile Rodos Adas'na yanatryor.
Eer o vakit Rodos'a, filhakika hcum vk olmu ise, bu donanma Asya sahilleri belerinden
birine ait olmak lzm gelir. Verto, Orhan'a 721 senesinde bir hcum icra ettirmek sehvinde
bulunur (kitap: 6, s. 523); halbuki o zaman Orhan tahta clis olmamt. Verto, Orhan'n btn
Mizia (Mishia), Likaoni, Fir-gi, Kari mntkalarna sahip olduunu da yazar; Orhan ise yalnz Mizi
mntkasnda hkmet ediyordu. Verto'nun syledii bu ikinci mrur Aydn, yahut Saruhan
Bei'nin bir teebbsnden ibaret olmak melhuzdur.
Sayfa
172
610
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Avrupallar'n Trkler aleyhine birinci veyahut ikinci Ehl-i Salb

muharebelerinden alm ve Sleyman Paa'ya byk eref vesilesi olmak
iin zmir sularndan Gelibolu sularna nakletmi olduklar grlmektedir.
Tekrar ederiz ki, ne Bizans, ne de Ehl-i Salb muharebeleri trihi bu vak'aya
dir en kk bir izi hvi deildir.613
Tarikat Usl
Bir tarikat te'ssiyle, yahut hayatlarnn kudsyetiyle hret bulan $eyh ve
dervilerin mezarlar, Osmanl milleti trihinde kahramanlarn, ftihlerin
kabirlerinden az mhim deildir. Evvelki kitabn sonunda en mehur veli ve
muhriblerin trbelerinden bahsetmek frsatna ni olmu idik.614 Bu
kitab, olundan sonra anca bir sene yaam olan Sultn Orhan'n vefat
(761/1359) ve Osmanl Devleti'nin asl messeselerinde byk te'sr
gsteren tarikat usl hakknda sr'atli bir nazarla itmam edeceiz.
Orhan'n saltanatndan beri rhn snf, sonralar grlen ulem
messesesi kadrosundan ziyde kuvvetli ve muhataral olmutur. (Haz-ret-i)
Peygamber slm'da ruhbniyet yoktur demi (buyurmular) idi. Bu emr-i
peygamberi Hind veyahut Yunan'm tarkatleri usln taklitten saknmaya
yeterli olmas gerekirdi. Lkin, Araplar'n inziva ve haytna ve tahayyre
meyilleri, bu kaideyi az bir mddet zarfnda unutturmu, ve El-fakr fahr
hads (-i erf)'i Peygamber'in irtihlinden otuz sene sonra slm'n birok
zaviyeler bina etmelerine istind sebebi saylmtr615. O zamandan beri
Bizans mverrihlerinin birinden madas, mverrihin tetkik ettii vehile, Sleyman
Paa'mn Rumeli'ye kndan (Onsekizinci gei) bile sz etmemi, ve o bir mverrih de
(Kantakuzen) pek noksan haber vermi olmasna gre, Bizansllar'n Osmanllar' Rumeli'nden
karmak iin btn kuvvetlerini bzya, vererek, teebbs ettikleri pek muhtemel olan 'bu
muharebenin Bizans trihlerinde izi bulunamamas, tafsltiyle yazan Osmanl mverrihlerine
kar, inkrna kfi sebep deildir. Kantakuzen, Sleyman Paa'mn k hakknda, bir-iki sz
yazmam olsayd, o da, m aslsz olacakt? (Mtercim)
614 Trkler*ce St'te Erturul'un, Domani boaznda Sar-Yat Savc'nm, ' Koyunhisar
yaknnda Aydodu'nun, znik'te Gndz Alp'in, Kandra'da Aka Koca'nn, Gelibolu'da Ece-cik
ile Gazi Fzl'n, Bolayr'da Sleyman Paa'mn mezarlar, kendi vatanlar kahramanlarnn
kabirlerine Rumlar'n gsterdikleri ihtiramdan ziyde, tevkre mazhardr.
615 Avrupallar kendi memleketlerinde rahiplerle ili-dl olduklarndan burada kh ulemy,
kah dervileri onlara tebih ederler. Rahipler, domu olan vaftiz; nikhlar takdis; hiret
yolcularn huss yin ile teyi ederler, islm'da se vaftiz (ta]md) olmad gibi, nikhta
imam efendinin huzuru adl ktip vazifesinden ve nikh ii bir
meden akid-den ibarettir.
Sayfa
173
613
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Sayfa
174
Arabistan'da, iran'da, Trkiye'de fakr ve dervi616 tarkatleri o kadar

oalmtr ki, yetmi iki mezheb-den baka, bunjar da yetmi ikiye kadar
saylmtr617. Lkin bu saya pek mbala edilmitir; -hakikatte ancak otuz
alt618 din tarikat mevcuttur. Bu otuz altdan on ikisi Osmanl Devleti'nin
tekilinden ncedir; dier yirmi drd ondrdnc asrn balarnda t
onsekizinci asrn ortasna kadar mddette te'ss olunmutur. Birincisi olup
719/1319'-da kurulmu olan Nakibend Osman zamannda, sonu olan ve
1164/1750'-de kurulan Cemller, .III. Ahmed zamannda vcut bulmutur.
Hicret'ten otuz yedi sent, Cibril Yemen'de Karan denilen mahalde domu
olan veys'e grnerek, vazgeerek zhid olmasn Allah tarafndan
emretti619. Uhud enginde iki diini kaybetmi olan (Hazret-i Peygamber'in
erefine olarak, veys btn dilerini kartt ve mrd-lerinden de bu
fedakrl istedi. Anlalr ki, Araplar'n mutaassplar arasnda bile pek az
mrd bulmutur620. eyh Ulvn, brahim Ed-hem, Byezd-i Bistm, Seriy-i
Sakat veys'in eseriyle iktifa ederek Ulvn, Edhem, Bistmi, Sakat
tarkatlerini kurmular ve fakat daha az iddetli kaideler koymulardr. Bu
takva erbabnn en mehuru Kaadiriyye tarkatinin kurucusu Abdlkaadir-i
Geyln'dir, ki Badad'da mm- zam Eb Hanfe'nin trbedarlnda
bulunurdu. Vefatndan sonra Abdlkaadir'in trbesi en mehur sf
meyhinin kabirleriyle evrilmitir.621 Bundan dolaydr ki Badad'a Evliya
hrete seferber olacaklar da kendi kendilerine giderler; ulem ve mesyth ve dervn byle
eylere asla karmazlar. Mverrihin bu bahisteki ifdeleri, Kendi buluuna gredir. Evvelki
hads-i erifteki rahbniyet (ranm fethiyle), Kaamus'un kaydna gre ihtisas, riya--zet,
savm ve sal gibi ediddir. (Mtercim).
616 Dervi, kap eii demektir. (Burhan bu kelimeden skittir.)
617 Moracea Dosson (D'Ohsson), 5, 619-626, otuz diyor.
618 Osmanl Devleti'nin teekklnden evvel mevcut tarikatlerin isimleri: 1 - veys, 2) Ulvn,
3) Edhem, 4) Bistm, 5) Sakat, 6) Kaadir, 7) Rf, 8) Nurbah, yahut Shreverd, 9) Kbrev,
10) zel, 11) Mevlevi, 12) Bedevi; saltanatn teekklnden sonra: 13) Nakibend, 14) Sa'd,
15) Bekta, 16) Halveti, 17) Zeyn, 18) Baba, 19) Bayram, 20) Eref, 21) Vef, 22) Snbl,
23) Glen, 24) Yiitba, 25) mm-i Sinn, 26) Celvet, 27) Uak, 28) ems, 29) Sinn-i
mm, 30) Niyaz, 31) Murd, 32) Nureddn, 33) Cemli, 34) E-rf, 35) Ni'metullh, 36)
Hayder.
619 Hazret-1 Cibril, lhi emirleri ancak enbiy-y uzzm hazretlerine tebli eder (Mtercim).
620 Moracea Dosson (D'Ohsson), s. 619.
621 Abdl-Kaadir'in vefat trihi 561/1165. Moracea d'Ohsson 619; Cihan-n m (460)
Badad'da balca meyhin kabirlerini zikreder: Cneyd, ibl, Ma*rf- Kerh, Hseyn-i
Mansr, Se-ry-i Sakat, ve dierleri. At'nin, Takpr-zde akaaik-i Nu'mniyye'si zeylinde,
Cneyd-i Badad, Ebbekir ibl, Muhyi'd-dn Arab, Sadr'd-dn Konev misill mehr-i mutasavvfenin isimleri mnderictir.
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Burcu nm verilmitir.622 Kurucusu Seyyd Ahmed Rufai'nin623 ismine nisbetle Rf diye anlan tarikat, istanbul'u ziyaret eden Avrupallarca en
ok bilinenidir. Bu tarkatin mensuplar bin suretle kendilerine ez vermek
ve bunu halk karsnda yapmakla haytlarm geirirler. Mhi-rne
hareketler yaparlar, kl demirleri ve ate yutarlar, yanmakszn vcutlarn
atee sokarlar, pek kaba vaziyetler alarak vcutlarn korkun surette eip
bkerek, raksederler. Bunlarn eskiden gnee tapan624 Toskana rahiplerini
hatrlatan yaaylar uzun bir ikence ve her dakika ezden ibarettir625;
manev heyecan gayretlerini, madd glerini artrmam olsa, buna
tahamml edemezlerdi. Hindli Baba Radan'a karak, onun (Hazret-i)
Peygamber'den beyz sene evvel ve beyz sene sonra yaam olduunu
sylerler626. Evvel Suriye'de, ve sonra Toros Dalan boazlarnda ikamet
etmi olan bu garip vcut sedir'den627 rekotuna kadar btn nebatlarn
Fuzl:
Mn-i hikmet ki hme-i hikmet-i nigr Safha-i eyyama klm sebt-i vasf her diyar Buk'a-i
Badd'n etmi nmm Dr's-Selm Kim ana teslm-i tahsn ide. her kiver ki var
Evliya Burcu dimi; zr ki hk-i erefi Buk'a buk'a evliyullaha olmudur mezar.
623 Ulvn'n vefat 149/766; tbrhm Edhem'in 161/777; Byezd-i Blstml 261/874; Seriyi Sakat! 295/907; Seyyd Ahmed er-Rf 578/1182. Mo-recea Dosson, b-b: I, Atl'nin
Tercim', s. 42.
624 Ane Ayd, ll'incl beyit, 288. Kostantiniyye ve Boazii, 2, s. 325.
625 nce de hatrlatld zere
mverrihin tartkatler hakkndaki ifdeleri kendi telakki
seklinden ibarettir. Bz seyyahlar merak evkiyle rendikleri eksik malumata inanarak
veyahut zev&h're aldanarak, yanl fikirler alrlar. Tasavvuf tarkatlerinin uslnden doru
malmat
alnmas mutasavvflarn byklerinin sekin eserlerinin derinlemesine aratrlmasna baldr; arzu edenlerin onlara mracaat etmeleri lazm gelir. (Mtercim).
626626 At'nin Tercim'i, s. 42. (Bu, Babarten-i HndIdir; mevhum bir ahstr. Mtercim)
Reten, bn Kiryl bin Reten el-Btrerid dedikleri kimsedir. Ashb- kiramdan deildir, bir
kezzb (yalanc) dr. 600 trihinden sonra Hindistan'da zuhur ederek nice aklszlar tarafndan
tasdik olundu, ,Gy altiyz seneden ziyde yaamtr. Hind lisanlarnda Baba Reten Hind
diye geen ahs bu olacaktr. Bitrend Hindistan'da bir beldedir. Kaamus mellifi de bu ahs
inkr eder; sahabenin sonuncusu Eb'1-Tfl (R.A.) dr. Haz-ret-i Peygamber yz sene kadar
ashb- kirmlarmdan kimse kalmayacan beyn buyurmulardr. Molla Cm'nin, Al'ddevle Smnn'nin bu ahs hakkndaki ifdeleri de kat'iyete dellet etmez. Bunu kitaplarnda
yazanlar, isminde ihtilfa dmlerdir. Kimi Reten bin Kiryl; kimi Eb'1-Rz knyesi, Reten ismi; kimi Reten lkab, Shl bin Cildiv bin Mihd ismi olmak zere yazmlardr.
Birtakmlar da Reten bin Mhk bin Halide, Ratuna, Nndd (Nevn-dd?) diye
isimlendirmilerdir. Hulsa siyer kitaplarnda, trihlerde, hadslerin hibirinde ismi ve resmi
yoktur. Gip zanna gre, sm-i b-msemmdr ki, Islm-a desise olmak zere uydurulmutur.
(Tercme-i Kaa-mus'dan hulsa, c. 3; s. 636. Kaamus mtercimi, bu adamcaz gen yanda
ldrmtr. Yaad farzedilen mr mverrihin dedii gibi 1.000 olacaktr. Az daha
yaamaa gayret etseydi teerrf ederdik.)
627 Pek kk olan rekotu'na mukabil gayet byk bir aa. (Mtercim)
Sayfa
175
622
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
zelliklerini bilirdi628. eyh'l-Cebel mrdlerinin kullandklar sarho edici

bir erbet olan haie macununu slm arasna sokan odur diye rivayet
olunur.
Bu macundur k, o mrdlere Haiin nmn vermi ve bu kelime Avrupallar
tarafndan Esasen (kaatil) ekline dntrlmtr629. R-fler'den
sonra eyh ihb'd-dn Shreverd mrdleri zuhur ile Nr-bahiyye630
unvann almlardr, ki nur verici demek olan isimleri tarkatin gayesini
gsterir. Daha sonra bu tarkatten Mevleviyye messisi Cell'd-dn-i Rm
ve Bayrmiyye resi Hac Bayram631 kmlardr. Kb-reviyye messisi
Necm'd-dn-i Kbr632 umm surette az bilinir ise de, Eb'l-Hasan zel
nm huss bir ehemmiyeti hizdir. Muha kahvesinin633 zelliklerini ilk
kefeden, odur; bundan dolay kahvecilerin piridir; nasl ki veys diilerin,
Baba Radan bahvanlarn ve nebatiy-yn (botanikiler) un634, Hac Bekta
Yenieriler'in piridir. Yukarda ark'm en byk tasavvuf iri olan Cell'ddn-i Rm'den -ki Molla Hnkr unvann alm, ve Seluklu Sultn I.
Al'd-dn asrn ziy-netlendirmitir- bahsetmi, ve Bolayr fethinde bir
derviin muzaffe-riyet iareti olmak zere635 Sleyman Paa'ya klahn
verdiini ve bunun il. Mehmed'e kadar Osmanl pdihlarna kisve
olduunu yaz-, mtk. Mevlevi eyhlerinin ikametgh ve messisiyle
ailesinin medieni olan Konya ve Osmanl memleketleriyle birletii ve
Mevlevi dervilerinin meguliyetlerine sermye olan ran edebiyat ve
iirlerinin incelenmesi btn ark leminin nazar- dikkatini celbettii sf
mezhebiki636 Cell'd-dn, onun en bel intir vastasdr- mnzevler hcrelerinden ricl-i devlet odalarna kadar slm'n her snfna dhil olduu
Evliya elebi; Kaamus Tercemesi, Temsl-I istanbul, cilt: 3, s. 635.
Haller Trihi, s. 214 ve Silvestr D Sasi'nin Hatrat.
630 Atl'nin Tercim'.
631 Hac Bayram'in vefat 617 (1220) (?). Moracea Dosson, 5, 623.
632 Ati'nin Tercim'i, s. 38.
Shreverd 602 (1205)'de. vefat edip, Badad' da
defnolunmutur. Cihn-nma, s. 460.
633 zel, vef: 656/1257.
Kahvenin kefi
hakknda Silvestr D Sasi'nin Mntehabt-
Arabiyye'sine, c. 2, s. 224, ve istanbul'da ilk kahvehanenin 962/1554'de aldn yazan Cihnnm'ya s. 535) mracaat.
634 Kostantlniyye ve Boazii, c. 2, s. 514, Evliy'dan naklen.
635 Yukarda, I. Al'ttd-din'in saltanat zamanna mracaa^.
636 Sf mezhepleri hakknda Belagat-i raniyye Trihi'ne mracaat, s. 195 ve 196; kezlik
Erski'nin Bombay Cem'iyyet-i As-yaiyyesi'ne verdii lyihada ikinci cilde ve Tuluk'un Sfiy-yei rniyye eserine mracaat. Bu eserin iln Ulem (limler) gazetesinde ve Nakibend
meyhinin tercim-i ahvli Lepiska Edebiyat ceridesinde (s. 252 ve 258) dercedilmitir.
628
Sayfa
176
629
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Vefat: 675/1276. Moracea Dosson, 5, s. 623.

Nakibend'nin vefat: 719/1319; Sa'd'nin vefat
736/1335 (?); Bekta'n 759/1357.
Moracea Dosson, Birinci Bb.
639 l; Hac Bekta'n kerametini tafsilatyla ya,zan Moracea Dosson'a mracaat, 5, s. 673 ve
675.
640 Moracea Dosson, 647.
637
638
Sayfa
177
zaman Mevlevi tarkati daha byk bir ehemmiyet almtr. Bekta tarkati
Yenieri silh arkadalnn menei olduu gibi, Mevlevi tarkati, efendi
denilen Osmanl devlet memurlarnn btn kadrosunun timsli saylmak
lzm gelir. Osmanl Devleti'nin teekklnden evvel teesss eden
tarkatlerden Mevleviyye umm surette en ok sayg duyulandr.
Mevlevler'in zuhuru srasnda Msr'da eyh Ahmed-i Bedevi637 tarafndan
te'ss olunan tarkate gelince, bunun mrdleri yalnz bedevilerdendir.
Teekklleri Devlet'in te'ssinden nce olan on iki tarkatin en mehurlar
bunlardr. Orhan'n saltanat zamannda teekkl edenlerden bahsetmek
kalr ki, bunlar da Nakibendler, Sa'dler, Bektaler,638'dir. Dierleri
kurulularnn tesadf ettii sene vekayinde yazlacaktr.
Btn Yenieriler Bekta tarkatine dhil olduu cihetle, tekil ettikleri silh
arkadalnn mensuplarnn tamm hem asker, hem mrd idi; u suretle
Mbed, Hastahne Malta valyeleri tarkatle-ritjden az farklar
bulunmu oluyordu. htimaldir ki, kadrgalar ilk Ehl-i SaHb'in Orhan'n639
saltanatnda zmir'i istilsna yardm eden Rodos valyeleri'nin komuluu
Sultn Orhan'a, mhted (dnme) neferlerini eyh Hac Bekta'n himaye ve
emri altnda asker ve din tarikat olarak toplamak fikrini vermitir. Sa'd'ddn Cebbv tarafndan kurulan ve hokkabazdan baka birey olmayan
Sa'diyye, ylanlar altrmakla, vcutlarnn yanmamas garbesiyle
mrufturlar. Eskiden Hind'de dah byleleri bulunurdu640. Osman'n
saltanat zamannda kurulmu olan Nkibendyye ile Bistm ve Bektaler
(Hazret-i) Peygamber'in kayn pederi Ebbekir'e kadar tarkatlerinin
silsilesini ulatrrlar. Dierleri Peygamber'in dmd Ali'ye vsldrlar. Bu,
yekdierini tkibetme, silsile nmiyla amir. Fisagorcular'da,
Efltuncular'da dahi Hermes mez-heb silsilesi tbir olunan filozoflar silsilesi
mevcut idi. stirk hayta, nefsini vakfetmi olan bu zevtdan biroklar
airane dehlarnn ilhm-laryla hret bulmulardr; lkin en ok tannm
olan ranl Cm'dir ki, o lkenin ir irlerinin yaptklar hreti
glgelemitir. Alelade, her tarikat kurucusunun drt mridi bulunur ki,
tarikat usln ve kendisinden sonra hikmetli szlerinin yaylmasn onlara
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
tavsiye eder. Bu hal (Hazret-i) Peygamber'in drt halfesi, drt ncil sahibi,
drt melek-i mukarreb bulunmasn hatrlatr641. Nakibendiyye tarkati,
kdemi itibariyle hepsinden muhteremdir. Bektaiyye tarkatinde dikkate
yn bir hal vardr ki, res olan eyh bir taraftan da doksan dokuzuncu
alayn miralay (alay komutan) olduu gibi, dervilerinden sekizi Yenieri
klalarnda bulunarak gece gndz devletin saadeti hli ve Bekta ailesinden642 saylm olan arkadalarnn muzafferiyeti iin du ederlerdi. Sultn
Orhan -ki an'aneye gre Bursa muhasarasnda dervilerin ruhan
yardmlarn olduka faydal ekilde kullanmtr- bu ehirde onlar iin
birok tekkeler in etmi, ve znik'de te'ss olunan ilmiyeye it binalar
mnsebetiyle zikrettiimiz ulemnn da hmisi olmutur. Orhan te'ss
ettii medreselerde mderrislik hizmeti iin onlara bol miktarda tahsisatlar
vermi veyahut kymetli hediyelerle meziyyetlerini takdir etmitir. ranl
Molla Sinan o kadar cmerte mkfat grmtr ki, serveti kendisine
Sinan Paa unvann verdirmitir. Ulemdan dier iki zt, Osman zamannda
Paa iftihar unvann almlard. Bunlar rifibillah Muhlis Paa643 ve onun
olu olup ak- lh ve temcd- Rab-bn hakknda mutasavvfne iiriyle
mehur bulunan k Paa'dr. r-fi billah'm torun-zdesi k Paa-zde en
mehur Osmanl mverrihlerinden biridir.644 k Paa'mn Krehri'nde
bulunan mezarnn ziyaretileri hl oktur. Glen-i Rz nmmdaki Farsa
mutasavvfne bed iirin Trke'ye ilk mtercimi Ulvn eleb'nin
orlu'daki mezar da bunun gibi hrmete naildir.645
u halde, trih lim gsteriyor ki, ilk olarak, Orhan'n biraderi Al'd-dn
ve olu Sleyman ile beraber paa unvanyla mruf bulunmulardr. Bu
istanbul'da baslm Raeht-i Ayni'l-Hay&t Nakibendiyye eyhlerinin (ileri gelenlerinin)
tercme-i hallerini yazar. Lepiska edebiyat gazetesinin 252-258 sahibesinde bu eserden
bahsolunmutur.
642 Moracea Dosson (D'Ohsson), 5, s. 675.
643Behcet't-Tevftrlh ve Neri, varak: 6; li, s. 15.
644 l, varak: 15; Latf, Tezkiret'-uar. k Paa Dvn', Berlin Ktphanesinde Diez el
yazmalar arasnda vardr. Bu unvan ile Paris Ktphanesindeki eser, Edirneli Muhyi'd-dn'-in
Speygel tarafndan tercme olunmu Vekay-nme'sidir. k Paazade Trihi yalnz Vatikan
ktphanesinde vardr; Trkler'in II. Mehmet'den evel mverrihleri bulunduu hakknda
Schulzer ve Gibin (Gibbon)un ihdas etmi olduklar phelere kat' cevptr. Piti Dlakruva ve
mtercimi Sul (Schultz), her saltanatn nihyetinde bz rical ve ulemnn isimlerini
zikrederlerse de, ekseriya doru deildir.
645 aron, (c. 5), Glen-i Rz'n kymetini takdir eder. Bu eserin tercme edilmesi sfiyye
mezhebi hakknda geni malmat verecektir. 1800'de Zrih'te baslm olan Ltf Tezkire'sine
mracaat.
Sayfa
178
641
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
unvan, Avrupa'da umm surette bilinmekte ise de, mns ve asl pek az
kii tarafndan kefedilmitir. Paa iki farsa kelimeden, py ile
hdan mrekkeptir ki, hkmdarn aya demektir. Bu tbir
Keyhusrev'in eski bir te'ssinden kaynaklanmtr; Xenofon ondan bahseder.
u hkmdar, hkmetinin memurlarn kendi vcdunun organlar
sayarak, memuriyetlerin mnsebetlerine gre onlar muhtelif organlarnn
isimleriyle adlandrmt646: O suretle, dahil ilerle mkellef byk
memurlar hkmdarn gzleri, zabta ileri kulaklar, vergi tahsildarlar
elleri, askerler ayaklan, hakimler veyahut kanunlarn tatbikine vastalk
edenler dili647 idi. Hsl dhiliye, zabta, mliye, harbiye, adliye, nezretleri
gibi yksek hizmetleri hep hassalar tems ediyordu.648 Paa unvan srf
tebih olan bu te'ssin taklidinden ibarettir ki, hakikatten r deildir; nk
paalar, vilyet valisi, vezr, asker kumandan olmak itibariyle hkmdarn
ayaklar demektir.
Orhan649 hibir vahet eseri, hibir katil ile lekedr olmayarak- otuz be
sene saltanattan sonra yetmi be yanda ir ti hl eyledi. dil, eci
muharip, kanun koyuculukta mahir bir pdih olduu cihetle, bihakkn
Osmanllar'n Nomas' ad verilebilir650. Haricen pederi Osman'dan ziyde
medenlemee dellet eder bir hli vard: Onun gibi burnu kavisli ve kalar
sk olmakla beraber, kumral salar, mavi gzleri, yksek aln, uzun ve ince
boyu, geni gs, adaleli kollar, beyaz ve renkli teni bir ark
hkmdarnda nadiren toplanm olan iki haslete, iddet ve hilm'e dellet
ederdi. Bnyesi kuvvetli, sakal ve by sk ve parlak idi. Sa kulann
altnda bir almet vard ki, arkllarca byk bir gzellik addolunur651. Mill
Xenofon, Sirop. 1, 7, 2.
Paa ve hn
unvanlar eski ran'da cri olduklar
dnlebilir. Arya'mn Besusu paa kelimesinden ve Mu-zikanusu Musa Hn dan
muharref olabilir.
647 Eski Yahudiler Seferi'nde ll'inci kitabn 6. babnda ve Ysuf bahsinde Mfessir-i Kanun Olan
Yedi rnl fkrasna mracaat. zid ve Ozirid nmmdaki eytanlarn insanlar zerinde
ilhmcasna hkm srdkleri hakknda Plutark ile mukayese.
648 bu nezretin kadmen Ssnler zamannda tyn olunan tbni Mes'd tarafndan beyn ve
tefsir olunmutur. Kral Ktphanesi zahat ve Mstahrac'na mracaat, c. 1, s. 45.
649 Orhan Gz'nin doum trihinde ve ka yl yaadnda mverrihler mttefik deildirler.
Ekseriyete gre veldeti 680, clusu Bursa fethi senesi olan 726, irtihli 761'dir. u halde
mddet-i hayt 81, mddeti saltanat 35 senedir.
650 Nom&s. Roma'nn -adi ile vasflandrlan- ikinci kral olduu ve Milttan evvel 271-214
yllarnda hkmet ettii an'aneden olarak hikye olunur. (Mtercim).
651 ark irleri mtd olan mlbalgalaryla bu almeti st zerinde yzer bir dneye, ak ile
yanar bir kalbin nefesi eserine, gzelliin beyaz deryasnda feveran hlinde bir adaya tebih
ederler.
Sayfa
179
646
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
mverrihlerin Osmanl sultanlarnn ahslar hakkndaki tasvirlerinde

Orhan'da bir almet var idi ki btn gnlleri cezb eder, cihan tht-
hkmne alr, Hind-in h- si-yeh-rengini ker-i muti' hline getirirdi652
szleri yazldr.653
BENC KTAP
SULTAN I. MURAD DNEM
Doduundan beri ve pederi Orhan'n uzun sren saltanatnda, kk
ehzade olmak cihetiyle, ark uslne uygun olarak byk biraderine kar
cizane ve tam bir itaat altnda yaam olan Murad, pederinin ve Sleyman
Paa'nm vefatyla, esaretini mutlak bir hkmdarla ve vakitsiz lm
ihtimlini anl bir istikble tebdil eyledi654. Clusundan itibaren Orhan'n
Avrupa'daki ftuhatn geniletmeyi dnd; lkin Asya'da ortaya kan
vak'alar nazar-i akkatini tammiyle o tarafa ektiinden, tasavvurunu
geciktirmee mecbur oldu. Seluklu ailesinin snmesinden sonra yklan
devlete vris olan on be arasnda kendisini en kuvvetli bulmu olan
Karaman hkmdar, o zamana kadar Osmanl-lar'm her dakika artmakta
olan kuvvetlerinin kendisine hazrlamakta olduu muhataralara pek az
dikkat etmiti. Son teebbslerinin neticelerinden endielenerek,
Osmanllar'a harb ilnna karar verdi ve Padiahn askerleri Avrupa'ya
hareket etmekte olduklar bir zamanda frsattan istifade, Asya'da
mdafaasz kalan Osmanl memleketlerine hcum etti.
Hcumunun neticesini te'mn iin, Karaman Bei Galatiye'deki byk emlk
mutasarrflarn (Ahler)655 isyana tevik ederek, bunlar Ankara'da hkmeti
Bu almet-i hl, toen>dlr. (Mtercim).
Hfz'n ikinci gazeline mracaat; Edebiyyt- raniyye Trihi'ne de.
654 Hac Kalfa, drs. Neri, Sa'd'd-dn, Solak-zde, l, Lutf, Mnet-i Feridun'da tarihsiz
olarak, ran Hkmdar Cihn-sal Mirza'nin teb-riknmesi ve Sultan Murad'n cevab-nmesi
yardr.
655 drs, Ahler'in yn, yni geni arazlerinden dolay memleketin en itibarl adamlar
olduunu beyn eder. l, Var-sak ve Turgud isyanclarn iki Trkmen kabilesi olmak zere
isimlendirir. Osmanl mverrihlerine gre Varsaklar Tatar ve Turgudlar Mool cinsindendir.
Abel Remoza'nm Tatarlar Hakknda Aratrmalar eserine mracaat, s. 238. Cihn-nm (s.
644), bunlarn Ankara yaknlarnda dalarn eteindeki eski ikametghlar -Manisa'nn belli
bal nahiyelerinden birisine Turgud* denildii gibi (Cihn-nm, s. 635: Almanca ve Franszca
652
Sayfa
180
653
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
ele geirmi idiler. Murad, Alespon sahillerinden Anadolu hududuna

yldrm sratiyle yetierek, Aher'i bozdu, ve Ankara (eski Ankira, Engr)
anahtarlarn ellerinden ald. skender'in Kk Asya'daki fetihlerinin en
kuzey noktas olan656 bu ehir -ki Ogst bdethnesiyle ve Galatiye'nin657
idare merkezi olmakla mehurdur- Hilfet'in ve Bizans tmp^ratorluu'nun
ikbl zamanlarnda morium (Amuiiye, Anamur) gibi, Kostantiniyye ve
slm hkmdarlar arasnda dirn bir anlamazlk ve ekime sebebi idi.
Hrn'r-Red ile Me'mn Ankara'y fethettiler. Birincisi Dou Roma
mparatorluu arazsi zerindeki muzafferiyeti htrasn ebedletirmek iin
Ankara'nn muhteem iki kap kanadm Badad'a naklettirdi. Beyz sene
sonra da Rum mparatoru Nikefor da onu rnek olarak eski Kilikya
(Karaman) ehirlerinden Mupzotia ile Tarsus'un kaplarn Kostantiniyye
duvarlarna aktrd.658 Ankara'nn elde bulunmas Murad iin pek mhim
Sayfa
181
nshalarda s. 535 denilmise de, dorusu budur)- Turgud-lli tesmiye olunduunu zikreder,
(Cihn-n-m'dan s. 611), Varsak Da Toros'tan bir ksmnn hlen ismi bulunduu anlalr .
Mnet- Feridun'da olmad beyn edilen arapa mektup ve cevb -dier mektuplar
srasnda olmad iin- sonradan yine Mnet'ta bulunmutur. Bu mektuplar, tercme edilmi
zet-leriyle beraber, Haber-i Sahh'de mnderi olduundan arzu edenler orada dah
grebilirler.
Sa cenahta Anadolu Sipahileri bulunuyordu, akrabalk rabtas bulunan Srb Kral Vilak-olu
yirmibin zrhl svari ile onlara imdadc tyin klnmtr. Aydn, Saruhan, Karesi sancaklar
mutasarrf Emir Sleyman, Rumeli askeriyle sol cenahtayd. Pdih oniki bin Yenieri ve Azap
askerleriyle merkezde bulunuyordu. Kapkullar merkez etrafnda idiler. Hamd-ili ve Teke-ili
sancaklar valisi Mustafa elebi ile Ms elebi, s elebi babalarna muavenete memur idiler.
Amasya Valisi Mehmed eleb nclerin banda idi. Vezirler ve kumandanlardan Al Paa,
Timurta Paa, Malko Be, Evranos Be, Abd Be, Frz Be, s Be, Hasan Paa, Hall Paa,
Murad Paa, ahin Be, Y-kb Be, Balaban Be, Dvd Bal, Alagz, Ahmed, Ber, T-hir,
Muhammedi, Mukbil, Paack vesir nmdrlar Mehmed elebi maiyyetine verilmiti. Timur
cuvangar ve barangar tabiriyle itihar bulan sa ve sol cenahlarn svarilerle doldurmutu.
Sada Horasan Valisi Emr-zde ahruh, emrzde Hall Sultn, emrzde Sleyman h, birok
kumandanlarla beraber bulunuyordu. Sultn Hseyin imdadc idi. rz Hkimi Mirza Pr
Ahmed, sfahan Hkimi Mirza skender, Mirza Eb-bekir gibi ehzadeler Timur'un sancann
nnde ve arkasnda idi. irvan Hkimi eyh brhm, Erzincan Hkimi Tahareh, Diyrbekr
Vlsi, Kara Osman Bayndr dah orduda dhil idiler (te Hoca'nn, 1. c, 169 ve 170. s. lerinde
kumandanlarn isimlerine dir verdii tafsiltn zeti budur).
656 Chn-nm, s. 643, 644; Evliya, 424, 425, 42$; Devlet-i Osmniyye'nln Tekilt ve slI daresi, 2, s. 455-479. Aryeri, 2, 4.
657 Cihn- ma'rifet, kadm Ankira, Engr sr- atkasna Avusturya sefirleri Busbecq ve
Verantius'un himmetleriyle vkf olmutur. Bu iki sefir Byk Sleyman'n Amasya yaknlarndaki ordughna azimetlerinde Amasya kitabelerini ktiplerine istinsah ettirmilerdir.
izul tarafndan tahrr, ve Viluazon tarafndan Akademi Trihinin 47. cildinde, s. 85, tashih ve
ikml olunan Asya sr- Atkas unvanl kitaba mracaat, Londra, 1728, s. 165.
658 Hrn ve Nikefor bu hususta, Samson adl eskia hkmdar ile (Hazret-i) Al'yi takld
etmilerdir. Trk hikyeleri, Al'nin -Samson gibi- Hayber kalesinin kocaman kapsn omuzuna
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Sayfa
182
idi; zra Orta Asya ticretinin merkezi ve Suriye ve Erme-niyye'den Trakya

ve Kilikya sahillerine giren yollarn birletii nokta idi. Kk Asya'nn en
zengin vilyetlerinden olan Ankara, eski asrlarda yal kuyruklu koyun
srleri, uzun ve yumuak tyl keileriyle mehur olduu gibi,
zamanmzda dah rtleri, sflar, bina harlarnn salaml, otuz alt
eidi saylan armutlarnn lezzeti, eski Adorus Da-'na Elma Da ismini
verdirmi olan elmalar, zmleri, umumiyetle meyveleri az mruf deildir.
Malmdur ki, Kay baheleri Kk Asya'nn en mnbit baheleridir; Aya
sular da kaplca olmak ve iilmek itibariyle en ziyde if vericidirler.
Vilyet merkezi yaknnda, kayalarnn garabet rnei ekli ve minarelerinin
genilii ile dikkat edilmee deer olan Atenozi vadisi vardr. Ankara
halkyla Kuduzlular Osmanl memleketlerinde canbaz ve pehlivan
yetitirmek imtiyazna mlik, ve bunlarn maharetleri darbmesel gibi
y'dir. Galatiye payitahtn ssleyen birok bideler iinde Byk Sultn
Sleyman, zamannda hretli mmr Sinan tarafndan bina olunan Hac
Bayram ve Ahmed Paa camilerini; Ahmed Paa'nn hamamlarn; Mustafa
Paa'nm, Seyf'd-dn'in, Mevzut'1-Ulm sahibi Takprl-zde'nin
mekteplerini; mev-lev ve abdal Hseyin Gz ile II. Murad zamannda eyh
Bayram tarafndan in olunan Bayramiyye dervileri tekkelerini zikrederiz.
Bu inatn hepsi I. Murad'm saltanat zamanndan sonra ise de, Ankara bu
Pdiah'n zamannda Osmanl Devleti'nin dou hududundaki mevkii ve
san'atm kuvvetlerini ziydeletirdii tabi istihkmlar ile byk bir
ehemmiyete mlik idi. Trk seyyh- mehuru Evliya -ki onyedinci asrda
Osmanl memleketlerinin her tarafn ve Avusturya ve ran' dolam, ve
bize Ankara ile Macaristan'da Ofen (Budin) ehirlerinin tariflerini
brakmtr- bu iki beldenin mevkii ve istihkmlar arasnda byk bir
benzerlik buluyor ve yalnz Devlet'in ran tarafndan hududu zerindeki Van
mstahkem mevkii bunlara kys olunabilir, diyor659.
aldn yazarlar. Gibbons'a mracaat, s. 460. Ci-hn-nm'ya gre (s. 642), Harun'un emriyle
Ankara kapsnn zerine Rumca yazlan hakimane kitabenin meali:
Allah'n ismiyle. Ey insanolu! Frsattan istifdeye itb et. Dima mevkilere ve zamanlara
mnsip ahs intihb etmeyi ren. Srr, suiistimal edilince bedeli matem olur. Hli istikbal
endiesiyle gamnk etme, aklszlar kendine rnek alma, toplayabildiin hazneler ile iftihar
etmekten sakn (Cihn-nm'nm ibaresi budur: Bismillahirrahmanr-rahim, Y demolu,
frsat, imkn vaktinde aziz tut, fevt etme; umuru ehline smarla; ifrat ile srr seni mateme brakmasn; nefsin zere gelecek gnn gamm tahmil etme; cem'-i malda marurlara mukted
olma.)
659 Bra,tutu'da, S^'d'd-dln, s. 80 ve 81. Ravzatl-Ebrr, (761/1359)
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Murad Ankara'y660 ele geirmekle Karaman Bei tarafndan tahrik olunan

karklklar teskin eyledikten sonra, gzlerini Avrupa'ya evirdi. Ancak
seferber hline girmeden evvel en byk ve mertib sililesine gre en
yksek olan Bursa kadlnn ordu kadlyla birletirilmesini emretti. Bu iki
memuriyet evvelki muharebelerde muvakkaten bir kii tarafndan idare
olunmutu; Murad'n emrinden sonra iki hizmet birbirinden ayrlmaz olmu
ve buna tyin olunan zt mlk ve asker idare zerinde stn bir nezret
hakkna malik bulunmutur. Sultn, bu hizmete andarh Kara Halil'i intihb
etmi, ve andarl dokuz sene sonra sandr- zam (sadrzam) olmutur.
imp kalesine kar teebbsnde Sleyman Paa'mn silh arkadalarndan
bulunan Lala ahin661 belerbei unvanyla Osmanl ordularna
bakumandan oldu. Belerbei memuriyeti -vezirlik memuriyetini de iine
alr- evvelki pdihlar zamannda onlarn en yakn akrabasna veyahut
byk oullarna verilirdi. Nasl ki Orhan'n biraderi Al'd-dn ve ondan
sonra olu Sleyman'n bu iki hizmeti idare ettiklerini grdk. Murad, bu
uslde bir karklk sermyesi ve saltanat iin tehlike kayna grerek,
bundan byle oullarn mavere meclisine kabul etmemek ve asker
bakumandanlm yabanclara emnet etmek suretiyle eski usl deitirdi. Hkmete yeni bir emniyet veren bu kaide, I. Murad'n halefleri
tarafndan hi deitirilmeyerek, hareketin prensibi olarak kabul edilmitir.662
Osmanllarn Avrupa'da Zaferleri
I. Murad'n saltanatyla Osmanllar iin yeni bir eref ve kuvvet devri ve
Avrupa'da bir fetihler silsilesi balam ve Pdiah'n Kosova muharebe
meydnnda irtihline kadar asla haleldar olmamtr. Gelibolu'dan pek
uzak olmayan bir mahalde Alespon zerinde bina edilmi Ne-buts yahut
Kantakuzen de Ankara'nn sukutundan bahseder (c. 3, s. 864). Lkin Orhan'n salta^t
zamannda olu Sleyman tarafndan ele geirildiini teyn ederek, birka sene yanlm oluyor.
Ankara'dan baka Krateya ehrinden de bahseder. d-rs, (varak* 136), Ayuka kazasn da
zikreder.
661 Franzes, Sultn Murad'm Kantakuzen'e kar Yani Paleolog'a oniki bin kiilik bir kuvvet
gnderdiini yazar (1, bb: 2, s. 11) Murad, 861/1359'da tahta ktndan ve Kantakuzen ise
bir sene evvel Yasef ismiyle ruhban tarkatine slk ettiinden, Franzes'in Murad ile Orhan' ve
Sleyman ile kardeini kartrd sbt buluyor.
1/150-152.
Sayfa
183
660
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Bontus663 kalesinin zapt fetihler silsilesinin balayna iaret oldu664.

Osmanl ordusu Buntos'dan orlu zerine yrd ve hcumla zaptetti. Bu
mevkin kumandan, gz ok ile km olarak, Murad'n huzuruna getirildi
ve Pdiah'n emriyle idam olundu; muhafzlar da kltan geirildi. Kalenin
duvarlar yklarak etraf tahrb edildi665. orlu'ya yakn Mezelli mevki
kumandan da o hle dmek korkusuyla, ehrin anahtarlarn Sultn'm
eline teslim etmek iin acele etdi. Ahlsi tarafndan boaltlan Burgaz
tahrb olundu.666
Murad, muzaffer ordusunun banda, Alespon'un kuzeyine doru ha-rekei
ettii esnada, kumandanlar Hac lbei ve Evranos -ki Ankara zerine
sevkytnda Asya'daki fethedilen eyletlerin muhafazasn onlara emnet
etmiti- parlak muvaffakiyetler gsterdiler. Birincisi ipsala ve Malkara
arasnda bulunan Kean667 kalesini, ikincisi Kan-takuzen ile zevcesi ren'in
ikametgh olup toprak ilerinin zerfeti, bir tepe zerinde koni eklinde
yerden ykselen kalesi, Sultn Murad'n bu kale iindeki saray, epeyce
uzaktan sylenen szleri birer birer ayrabilecek ekilde aksettiren
kubbeleri bulunan hamamlaryla dikkate yn olan Dimetoka'y zaptetti.
Hac lbei bir gece basknnda Dimetuka kumandannn olunu esr etmiti;
babas mevkii teslim ile olunu esaretten kurtard. Bu srada Murad atal
Boaz'a kadar ilerlemiti, iki kumandann kendisine katlmalar zerine, bir
harb meclisinde Rumlar'm aknlklarndan istifde ile, Edirne'nin derhal
muhasara edilmesi kararlatrld. Asker harekt Lala ahin ile Hac lbei'ne
tevdi edildi. Bunlar geen sene Edirne kaplarna kadar ilerlemi, ve o
zamandan beri Hac Ilbei Burgaz denilen kaleyi668 gafletten istifde
Neoutus yahut Bontus imlsnda -eski yazda- bir noktann yanl konulusu kelimeyi
deitirir; Bratutu -ki Ahlyi Ahular yapmtr - bu kaleyi de Nettuto kalesi yapyor.
664 Nebutus ihtimal ki, eski Afcius-Potamus'dur; bu mevki eski alarda Pe-loponnes
muharebesinde Ispartallar'n Atinallar'a. stnln gsteren deniz engiyle mehurdur.
665 Neri, Idris, Al; SolaK-zde, Bratutu'da Sa/dtt'd-dn, s. 82.
666 stanbul - Edime yolu zerinde olan ibu Burgaz, atalbur-gaz diye isimlendirilir. Ve u
suretle Edirne ehri kaplan civarnda Merih zerinde kin olup, Hac lbei tarafndan ele
geirilen Hac llbei boazndan ve Karadeniz'de Misuri (Me-zambria)*nn alt tarafndaki
Burgz'dan (Birgos) tefrik olunur.
667 Bratutu, s. 84'de Kiesen yazar. Hac Kalfa'nm Rm-ili*sine mracaat, s. 84. Manner (7, s.
205 ve 227) Sirsella (orlu)'yi Rusky (Lukasdrosk) yaknnda gsterdiinden Migalegar
(Malkara)' bilmedii anlalyor. Aynacuk, Malkara, psala (Hac Kalfa, s. 64, 65) hlen
(mverrih zamannda) stanbul - Selanik yolu zerinde merhalelerdir. k Paa-zde'nin Vatikan'daki el yazs nshas Dimetoka'nn zaptn hikye eder.
668 Bratutu, s. 85 ve Hac Kalfa'mn Rm-ili'si, s. 22. Hadd, manzum trihinde bu kalenin zapt
hakknda yle syler:
Sayfa
184
663
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
zaptetmi idiler669. Padiah iki bein teebbslerini takviye iin ordusunun

sekin bir ksmyla Edirne yolunda Babaeski'ye gitti. Edirne mevkii
kumandan cesaretle Lala hin'in karsna ktysa da, bsbtn malp
oldu ve Meric'in tamasndan istifde ile bir gece sandala binerek, nehrin
denize kart yerde bulunan Aynoz (Enez)'a gitti. Bu muzaffcriyet Bizans
Imparatorluu'nun en mhim kalesini Osmanllara teslim etmitir. Kalenin
kaplarm hyanet am olduu gibi, muhafzlarn alakl onun fethini
istihkmlarn ve kulelerin zapt derecesinde kolaylatrmtr670.
Edirne o vakitten itibaren Osmanl Devleti'nn Avrupa'da payitaht ve
Sultnlarn ikametgh .olmu, ve bundan sonra Osmanl memleketlerinin
Gelibolu'dan Emos'a ve oradan Karadeniz'e kadar geilmesi kaa-bil olmayan
bir duvar gibi uzand hat iinde inahbus kalan Kostan-tiniyye'yi,
Osmanllar bu noktadan tehdd etmilerdir. Osmanl mverrihlerinin Edirne
kumandanna verdikleri isim Adrenos (Adrianus)'dur, ki ya ehrin
kurucusuyla onu teslim eden hinin ismini kartryorlar, yahut hakikaten
onun da ismi byledir. Trih bu misill isim benzerliklerine pekok misller
gsterir. Trkler Asya'da Kei Da zerinde bir ehir te'ss eden imparator
Adrien'i -ki ismi henz Adrenus (Atra-nus) beldesinin nmnda
tannmaktadr.- bilirler. Edirne, Besiniler*in eski ehri olan o Sekdama
harabelerinin zerinde te'ss olunarak, Orestia671 nmyla yd olunmutur;
Bizans trihinde imparator Valans zamannda Fritiker elinde iken Gotlar'n
muhasara ve tahribat, Romanos elinde bulunduu srada Bulgarlarn
yamas, Komnen zamannda Ehl-i Salb'in gemesi ile mehurdur.
nehrin birletii noktada kindir672. Bunlardan Ebrus gl ve ayva baheleri
arasndan geer. Malmdur ki, Edirne'nin gl suyu Msr glsuyu ile, gl ya
ran'n gl yayla rekabet eder. Dier mahsult da daha az aranmaz;
sabunu Suriye sabununa, ayva reelleri Amasy'nmkine, ekerlemeleri ve
uruplar Konya ve Ha-ma'nmkere mudildir. Edirne, mevkiinin ve halknn
Sayfa
185
Meri suyu kenarnda irip Alr Hac llbei n dirip; n zikr eyleyince ol iller Dah imdi
llbei Burgos dirler. (dirimek: Dirilik gstermek, uramak)
669 Hac Kalfa'nn Kum-i'si, varak: 65; Bratutu, s. 84.
670 Sa'd'd-din, Hac Kalfa, drs, Neri, Lutf, Al, Solak-zde; Nianc, Ci-han-nttma, fetih
senesinde mttehittirler. Halkondll, bu fethi Orhan'n oftlu Sleyman'a, atfeder. Mttnet-
Feridun'a da mracaat.
671 Manner (7, s. 262), Orestia kelimesinin Yunan esatirinden kaynakland fikrindedir; lkin
Makedonya kavimlerinden birinin ismi olan Oresti lfzndan kaynaklanm olmas
muhtemeldir, (Titliy, kitap: 33, 34).
672 Meri, Arda, Tunca. Ebrus, Meridir.
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
gzellii ile birok Trk irleri tarafndan gerei gibi ele alnmtr; ibu
tasvir iirler673 ehrengz ismiyle adlandrlr; garb ve hemen hemen
anlalmaz olan bu nm, ehrin ve halknn gzellii btn gnlleri heyecana sevkeder ve byler, mansyla tefsir olunur. Edirne, duvarlar
iinde birok irlerin douunu ve lmn grm olduundan, milletlerinin lim ve irleri hakknda dindrne bir hrmet gsteren Osmanllar, Edirne'yi Cenb- Hakk tarafndan bilhassa muhafaza edilmi ve
hele medeniyete pek ilerlemi sayarlar. ehri ssleyen btn binalar,
saraylar, arlar, camileri, mektepleri, kprleri seyyahlarn daim
hayretlerine deilse de, nazar- dikkatine ayandr. Bu ikinci Avrupal
Osmanl payitahtnn Osmanl trihinde igal ettii mevk bizi defalarca
huss tafsiltla ondan bahse mecbur edecektir.674
Edirne, askerlik, siyset, ticret mnsebetleri bakmndan hiz olduu
faydal mevkiinden dolay, hakkaten Osmanl pdihlarnn Av-rupa'daki
payitaht olmaa lyk idi. Bununla beraber Sultn, Murad ikametgh
olmak zere Dimetoka'y semi ve orada bir saray in etmiti. Edirne'ye
de belerbesi Lala hin'i koyarak, kuzey Trakya'da fetihlere devam
etmesini emretti. Bu aralk Evranos, bu blgenin gneyinde Gmlcine
(Bizansllarca Komotiksinon) ile Vardar'675 -ki birincisi Ferecik'in (eski
Doriskus)676 batsnda ve ikincisi Karaferye'nin (Bruya) dousundadrfethetti. Bu iki ehirde Evranos'un htras yalnz bunlar fethetmi olduu
iin deil, birok cmler ve kervansaraylar yaptrm ve bunlara bol
miktarda tahsisatlar ayrm, olduu iin de muhafaza edilmitir. Lala
hin'e gelince, muzaffer sancaklarn Balkan eteklerine kadar ulatrd ve
en mhim ehirlerden olup Belgrad'a kadar btn memlekete pirin
Hac Kalfa'mn Rm-ili'sine ve Evliya Seyahat-name'sinin 2. cildine. Ar ve Gruber'in
kaamusunda Edirne kelimesi bunlarn esas ittihaziyle yazlmtr. Edirne hakknda Ens'1M-sfirn unvanl huss bir eser vardr. (Mverrih, bunun mellifinin ismini Hbir yazyor;
Kef'z-Znn'un istanbul tab' Abdu'r-Rahmn e-ehr bi'-Hayr el-Edirnev diyor. Dorusu
Hiber ise, ahs dn (bilgili kii) manasnadr.)
674 Edirne byk bir ticret merkezi iken, Rumeli demiryolu o merkez vaziyetini ihll ettii gibi,
daha sonra Dou Rumeli ve Bulgaristan'n teekkl zerine pirin ve glsuyu gibi ticar eylerini bsbtn ve dier ticar maddelerinin de byk bir ksmn kaybetmitir. Dedeaa da
Edirne'ye rekabete balamtr. Mevkiinin byk ehemmiyetinden dolay Rumeli'de bir iki kol
demiryolunun ins, nehirlerin temizlenmesi ve ecnebi ispirtolar meselesinin kapanmas ile
ma'mriyyet edebilir. imdi dah Edirne'ye bir kol daha demiryolu ins lzumu bakdir.
675 Hac Kalfa'nn Rum-ili'si, s. 84.
676 Herodot;
Hac Kalfa,, s. 67. Bilkis bunun eski erre (Serrh) olduu anlalyor.
.
Sayfa
186
673
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
vermekte olan iki Zara (Eski ve Yeni Za-ra) ile Filibe'yi zaptetti. Yalnz
pirin ticreti daha Sa'd'd-dn'in zamannda hazneye drt milyon ake
getiriyordu.677 Lala ahin, Evra-nos'a uyarak, Osmanl hkmranl altna
ald ehirleri ssleyen muhteem binalar ile nmm ebedletirdi. Ksaca
Filibe'de iki ok tm geniliinde ve yanyana iki araba geer bir ta kpr
yaptrd. Bu kprnn muhafazasn salamak maksad ile tamiratn
yapmak iin tyin olunan birok klelerin cretlerinin denmesine kfi
daim sermyeyi tahsis etti678.
Bunlarn, doru tabiriyle harb esirlerinin miktar Osmanl silhlarnn
aralksz muzaffeyetlerinden dolay o kadar oalm idi ki, bir adamn
mtad bedeli yzyirmibe akeye dmt. Bu, evvelce -Osman'n, ondan
sonra Orhan'n, o zamanki kad-asker (kazasker) lerin alnmasnda dima
ihml etmi olduklar- ganimetin bete bir miktarnn tyinine esas olarak
kabul edildi. Karaman'da domu fakh Kara Rstem bir gn andarh Halil'i,
Pdiah'n huzurunda hkmetin menfaatlerini muhafaza etmemekle
itham etti. Sultn Murad, bu tenkidi nazar- dikkate alarak, esirler hakknda
tatbik olunacak ml bir tedbrin faydalarn takdr ve Kur'n'n emirlerine
istind ederek, daha sonra her esirin bedelinden bete birinin, yni yirmi
akenin hazneye alnmasn emretti,679680 Esirler zerine konulmu olan bu
vergi pencik yahut ispens681 olarak isimlendirildi. Daha sonra Hristiyan
Pirin zirat ve ticreti imdi en ziyde Diyarbakr vilyetinde aramaldr. Bu ziraat
Piyarbakr ile beraber nakliyat ve ticretiyle Anadolu vilyetlerinden ekserisinin yzlerini
gldrebilir. (Harb-i hir (I. Dny Sava) mnsebetiyle istanbul'da pirincin okkas yz gurua
kadar kmtr.)
678 Manner, 7, s. 516; Hac Kalfann Rum-ili's, s. 50, 52, 54, 86; Bratutu, s. 87 ve 89. Karaman
Bei'nin tebrk-nmeleriyle Murad'm 1 Receb 764 tarihli cevapnmesi ve Canbek (Can-beg)
Hn'n nmesiyle Pdigah'n Selh-i ziVhicce 770 (14 Austos 1368) tarihli cevapnmesi;
Murad'm 776 (1374) senesinde yazlm bir ikinci mektubu Mneat- Feridun'da
dercedilm'tir..
679 Sa'd'd-dn, Bratutu, drs, Lutf, Solak-zde, Dukas, ganimetlerin taksimi hakkndaki
kanunun Yenieriler'in kuruluunda konulduunu beyn ediyor; Bizans mverrihleri de
Yenierilerin kuruluunu Murad zamannda gsterirlerse de, Orhan zamannda vki olduu
muhakkaktr.
680 Kara Rstem, kazasker Halil'e bete birin edasnn vecibeleri hakkndaki yeti rd ile,
bete bir (nans) alnmasn hatrlatmasyla, Halil hemen Pdisah'a keyfiyeti arz etti, ve
ganimetlerin bete birinin zapt Rstem'e buyuruldu. O gnlerde ganimetler pek bol olmakla
her esire yzyinnibe osmn kymet takdr
ile, y!rmibe
osmnl hums alnmas
kararlatrld. (T4ett*t-Tevrlh'den hlsa, c. 1. s. 75) (Mtercim)
681 Pencik kelimesi hakknda Burhn-i Kaat'ya mracaat. Orada grlr ki, penc k be
maddeden mrekkeptir. imdiye kadar hibir ngiliz itikak mtehasss Punch (pun),
Penee (peni, ilin'in k) lfzlarnn Farsa penc kelimesinden mtak olduunu
dnmemitir. (Penc -k, renc-k (veya: g) vezninde, bir ksm macundur; be eit
Sayfa
187
677
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Sayfa
188
bir millet (yahut ecnebi bir millet) bu itiyddan ikyet ettike, o milletin
esirleri hakknda istisna muamelesi yaplarak, it olduu elilerle akdolunan imtiyaz muahedelerine dere olunur, ve bu fkra tercmanlarnn bertnda huss bir madde tekil eylerdi.682
Murad, Bursa'ya dnnde, Edirne'nin parlak fethini Asya hkmdarlarna
fetih-nmelerle bildirdi. Trih, bu hkmdarlar arasnda P-diah'm
komular olan Germiyan, Karaman beleriyle Irak- Acem ve Irak- Arab
hkmdarlarn kaydeder. Irak- Acem ile gney ve douda onun hududunu
tekil eden Fars kt'as, bu zamanda, Muzaffer ailesinin hkmdar Emir
Mbriz'd-dn Muhammed idaresinde idi. Irak- Arab ile Irak- Acem'in
kuzeyinde bulunan Azerbaycan memleketinde eyh Hasan'n olu683 ve
lhanl sllesinin ikinci hkmdar veys saltanat ediyordu. Bu iki ailenin
asl Osmanl Devleti'yle hemen hemen ayn zamanda zuhur etmitir; nk
bunlar Cengiz Hn'n torunlar tarafndan kurulan hkmetlerin enkaz
zerine henz otuz sene nce hkmet kurmu olduklar gibi, Osmanl
saltanatnn da Seluklu Devleti harabelerinin zuhurundan beri ok zaman
gememitir.684 Irak- Acem ile Fars eyleti hkmdar Emir Mbriz'd-dn
Muhammed, hemen btn saltanat mddetince -Kara-Htay hkmdar
Sultn Cel-l'd-dn Siyurgetmi (Siyurgatm)'in talebi zerine Mool
hkmdar Argun tarafndan Kirman hududunun mdfaasna
gnderildikleri halde, bu memleketi hrici dmanlara kar muhafaza
edviyyeden terkb olunur. Kalbin takviyesi ve ferahlatc olarak kullanlr. Arabcas olan fencn
ile mruftur. Burhn- Kaat.)
682 Sefirler, tercmanlar, konsoloslar maiyyetlerinde hademe-i ispen resmine tbi iseler,
ma'fvviyyetlerini ntk yedlerine tezkire verilir ve bunlara ispenc kd denilirdi. drs,
hums- ganimin cihet-i tahsisini beyn eden yet-i kermeyi dere ediyor (Va'lem ennem
ganim tm min ey'in fe'enne lillhi humuseh ve li'r-resli ve liziykurb ve'1-yetm ve'lmeskyni vebni's-sebiyli... (Enfl sresi, yet: 41) (Meali: ...Bilin ki, ganimet olarak aldnz
herhangi bir eyin mutlaka bete biri Allah'n, Resulnn, hsmlarn, yetimlerin, yoksullarn,
yolcunundur... (yet-i kerme hkmne gre, betebir'in meru olmas, ihtiya sahipleri iin
hayr eserleri insna baldr.
683 Nuhbet't-Tevrh, s. 275'de, lhan ailesi, ve s. 260'da, Muzaffer ailesi dercedmitir. Sultn
Murad'n Bursa'dan veys'e yazd fetihnamesi Feridun Be Mneatnda vardr (Paris Mill
Ktphanesi, Nu: 79, s. 25); ktphanenin El Yazs zahat ve Hlsalarna mracaat, c. 5, s. 670.
684 733/1332'de zuhur eden Muzaffer-oullar ailesi 796/1393'de yok olmutur; lhanllar,
737/1336'da zuhur ederek, 776/1374' de inkraz bulmutur. Hac Kalfa, Takvm't-Tevrh,
167. lhan ailesi oban ailesi enkaz zerine teesss etmitir ki, bunlar 728/1327'de Cengiz
ailesinin son hkmdarndan Azerbaycan hkmetini ele geirmilerdi. Yalnz otuz sene devam
ederek, Krm Hn Canbeg tarafndan mahvedilmitir. Azerbaycan'da Canbe tarafndan vali
olan Ah ok, Hasan'n olu veys tarafndan tard ve dm olunmutur (Nuhbet't-Tevrih ve
Hac Kalfa).
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
edecek yerde Timur tarafndan itaat altna alndklar zamana kadar tahrb
etmi olan- Afgan ve Cerman685 kavimleriyle muharebe halinde bulundu.
Mbriz'd-dn, Azerbaycan'da Can-Bek'in valisi Ahi uk ve Irak- Arab
hkmdar Sultn veys ile de muharebeye mecbur oldu. Bu Sultn
veys'in anna ve validesi Sultn Dild'n fzl ahlkna686 o zamann
mruf irleri hret-bah olmulardr.687
Sultn Murad, Filibe fethinden sonra Rum mparatoru'yla bir muhedenne akdetmiti.688 Lkin bu ekilde muhasamatn ttl edilmesi
sayesinde biraz istirahat etmee ve Devlet'in dahil idaresinde intizmn
kurulmasna balanr balanmaz, yeni bir frtna kendisini Avrupa'ya davet
etti. Filibe Rum kumandam Srblar'n Kral Oru'a snmt. Bu mlteci,
hkmdar Sultn aleyhine harb ilnna tevik etmekte iken, Papa V.
Mrhond'un Ben Muzaffer ailesi trihinde muharebelerini ve sevkiytn geni tafsilt ile
naklettii bu Cermanlar'n hakkaten imdiki Cerman (Alman) kavmi olduu pek mekktr.
Herhalde Cet ve Jet namlar arasnda olduu gibi, eski Cermanlar'n isimleriyle yenilerinin
arasnda bir mabehet vardr; Timur trihinde Cetlerden bahsolunacaktr.
686 Dild, oban ailesi messisi Emir oban'n olu bulunan Dmk Emri'nin kzyd. oban'n
yedi olu henz zuhura balam olan kendi aileleriyle p zaman inkraz pek aikr olan Cengiz
hanedannn son hkmdar Eb Sad ailesi arasndaki mcdelelerde maktul olmulardr.. Emir
oban, kz Badad Htun'u veys'in pederi lhanl eyh Hasan'a vermiti. Sultn Eb Sad, bunu
eyh Hasan'n elinden alarak izdivac altna almakla, Badad Hatun, sekiz sene, yni Eb Sad'i
zehirlemek teebbsnde bulunduu zannedilerek dm olununcaya kadar, Mool tahtnda Eb
Sad ile birlikte icray hkmet etti. Badad Htun'un idamndan sonra, Eb Sa-id evvelki
zevcesinin yeeni Dild Htn ile izdiva etmitir. Eb Sad'in vefatn mteakip Dild, lhanl
hkmdar eyh Hasan'a varmtr. oban hanedannn ksa sren devamnda, dier iki kadn da
hret kazanmlardr. Biri Sat Big Htndur, ki Eb Sad'in vefatndan sonra bir mddet
hkmdarlk tahtnda bulundu. Fakat bu hkmet zahir idi, hakkat- hlde oban'n torunu
Emr eyh Hasan hkmet etmekte ve yeenin zevci lhanl eyh Hasan ile muharebe
etmekteydi, ikincisi Yezd Htun'dur ki, eyh Hasan oban'n zevcesidir; zevcini -sarho
hlinden istifde ile husyelerini skarak- ldrmtr. Otuz seneden ibaret ksa bir mddet
iinde bu kadar hretli kadnlar yetitiren ancak oban ilesidir. Bu aile undan dolay da
zikredilmee ayandr d, Deguignes ve Erbelo -yedi oban-zdenin ecel-i kaza ile vefatndan
dolay Makabe ailesini ve kadnlarnn ecaatinden dolay Agammemnon ailesini hatrlatan- bu
h-nedn hi tanmyor gibi grnmektedirler. oban hanedannn tarihi iin Nuhbet'tTevrih'e, Lr'ye, Mirhond'a Vassf'a mracaat. drs (varak: 132, 133), bu aileden son
hkmdar olup, Canbeg tarafndan tard olunan Zlim Eref in Orhan zamannda hkm srm
olduunu beyn ediyor.
687 Bunlardan Sultn veys'in en hhih (stekli) meddah ve Hafz'in bahtiyar rakibi Selmn-
cli-i dikkattir. Edebiyt-i rnlyye Trihi, s. 260. Selmn- Svec'n!n, gzel muhafaza olunmu
bir yazma dvn Berlin Ktphnesl'nde Di ez yazmalar arasndadr. Nu: 84.
688 Franzes, 1, 11, s. 11. Mverrihler bu ahidnmenin akdedildii yeri beyn etmedikleri gibi,
ancak Edirne fethinden sonra olarak bildiriyorlarsa da, trihi u vak'adan dolay tyin edilmitir: 766/1363'de Bizansllar, mttefik hkmdarlarn Meri zerindeki muharebelerinden
hissedar olamam ve Filibe 765/1362-1363'de Osmanllar eline gemitir.
Sayfa
189
685
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Urben'in umm bir yazs ortaya kt ki, btn Hristiyanlan Trkler

aleyhine bir ikinci Hal harbine davet ediyordu. Macaristan kral, Srbistan
voyvodas, Bosna ve Ulahya prensi -memleketlerinin hududunu tehdde
balam olan- Osmanllardn aleyhine ittifak iin bundan frsat ganimet
bilder. Lala ahin, bu mdhi ittifaka mukabele iin pek zayf olduu
cihetle, Pdiah'a sr'atli bir ekilde imdd gnderilmesini i'r etti. Sultn
Murad Alespon'dan kmak zere idi, lkin Biga nnden geerken, bir
mstahkem mevk ve ric'at hlinde askerine bir toplanma mahalli yapmak
iin orasn fethetmek arzusunda bulundu. Bu ehir Orhan'n fethinden
sonra bir mddet biraderi Al'd-dn'in ikametgh olmu ve daha sonra
dmanlarn (ihtimal ki El-Maribler'in)689 eline dmt. Bunun yansra
Murad Aydinck (Kizikus) ve Gelibolu'da bulunan gemilerin hepsini
toplayarak, sahillerin muhafazasn onlara brakt; kendisi de ordughm
Biga nnde kurdu. Halbuki Hristiyan ordusu sr'atli bir yryle Meric'e
kadar ilerlemi, ve Edirne'ye iki konak yol kalmt. Lala ahin yinnibin kiiye
varan dmann miktarnn okluundan ende ederek ve kendi nmn
lekelemekten korkarak, silh arkada Hac lbei'nin kuman-dasyla kuvvetli
bir aknc frkasn keif yapmaa gnderdi690. Hac lbei emri altndaki
onbin kiiyi yalnz bir muharebenin tlihiyle kar karya brakmak
istemeyerek -ordughlar ihmalkrne muhafaza edilmi ve arap iinde
yzer intizamsz bir asker takmnn karklklarna mruz bulunmu olanHristiyan'larn btn kuvvetleri zerine bir gece baskn yapmaa karar
verdi. Davul, dmbelek sesleri, Allah! Allah! avzeleri karanlk iinde
birdenbire akisler yaparak, Hristiyanlar arasnda dehet yaratt691. Sa'd'ddn bunlarn vah hayvanlar gibi inlerinde birdenbire zerlerine var arak,
kendilerinin rzgr ile sevk olunan yangna benzer bir suretle Meric'e doru
l, bunlar Levend {Levees, asker tahrri kelimesinden me'huz) yni stihkar edilmee
yn bir takm olarak isimlendiriyor ki, o zaman Katalanllar bu halde idi, (Leven
kelimesi; Osmanlar'm eski irlerinin eh-levemd gibi mteveccihne tbirleri hilfna yi bir mnya, gelmedii, halyyu'1-izr (ar damar atlam, edepsiz) demek olduu
Brhn'dan. anlalr; fakat Farsa'ya Avrupa lisanlarndan m yoksa o lisanlara Farsa'dan nu
intikal etti? kinci ekil, en kuvvetli ihtiml olarak grnyor, bu halde Levees kelimesinden
alnm olmas doru saylamaz.)
690 Sa'd'd-dn, Hac lbei'nl harb meydnnn ilk mbrizi (mukaddem-i arsa-i merdneg),
gazaner-i harb ve Istinadgh- dn-i mbn diye tavsif eyliyor.
(Hammer, mukaddem
kelimesini yanl anlamtr. Mtercim.)
691 Sa/du'd-din, Neri, tdrs, Lutf, Solakzde, Hac Kalfa, Takvmti't-Tevarh 766 senesi 1364
terinievvelinde (aralk ay) baladndan, yazn vuku bulan bu muharebe 1363'e tesadf
etmektedir.
Sayfa
190
689
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
sr'atle kaarak dalgalar arasnda telef olduklarn yazyor (766/1363)692.

Bu gece basknnn vuku bulduu yer olan sahra, hl Srp Snd
(Srbllar'n malbiyeti) diye yd olunur.693
lk defadr ki, Macarlar Trklerle kar karya bulunuyorlard; yeni
hasmlarnn bu birinci tecrbesi kendilerine o kadar korku vermi olmas
lzm gelir ki, ancak Hunyad gibi bir kahraman onu izle edebilmitir.
Macaristan Kral Lui, barbarlarn (yni gliblerin) klcndan mucize gibi bir
suretle kurtuldu. Selmetini -gsnde tasvirini bulundurduu- Meryem'lBetl'e atfeylediinden, hararetle teekkr ederek, onun iin bir kilise
yapmay adad. Filhakika bir mddet sonra Avusturya Imparatorluu'nun
Lorettus'u694 demek olan Mana Zell Kilisesi vcut buldu. An'anelerin bu
kiliseye isnd eyledii mucizelerin en garibi, phesiz, Hristiyanlarn kanl
malbiyetlerini Osmanl ordusu zerinde tam bir muzafferiyet ekline
dntrmesidir. Srb Snd muharebesini -ki neticeleri itibariyle az
ehemmiyetli olmakla beraber trihe az hatrlanmaya yn deildir- Hac
lbei'nin vefat takip etti. Lala ahin, muzafferiyet erefini kendisinden
alm olmasnn cezas olarak, hased sikasyla Hac Ilbei'ni zehirlettirdi695.
Bz Macar ve s-tirya mverrihleri696, Trkler'i Hristiyanlar'a malp eden
an'aneye697 aldanarak, bu muharebenin shhatinde phe ederler; lkin
muharebenin vuku bulduu sahrann nm, Maria Zell Kilisesi'nin te'ssi,698
Hac lbei'nin zehirlenmesi -ki o zamandan beri Trkiye'de sk sk .tekrar
edilmi bir cinayettir- hsl btn bu vak'alar Trkler'-in Hristiyan mttefik
Sa'd'd-dn; Benime gibi hobghlarnda remide
olub,
meydn- sltlz-den beybn-
kerize itbn ve te-i kalrdan bb-vezn gibi girlzan olan dsmen-i hksarlar nehr-i Meric'e
rzn.v (Mtercim)
693 Sirto Snd, Srbllar'n malp olduklar yer; snmakdan ism-i zaman ve mekn. Geyve
yaknnda da Seluklular, yahut Osmanllar zamannda isimlendirilmi bir Gavur Snd
vardr. Mtercim.
Bratutu'ya (s. 91) ve Stiria cerde-i mevkutesinin 58. cz* nde 6. sahfeye mracaat. Bu
muharebededir ki, Macar La-dislas Dbka hret kazanmtr. Kral Lui sene sonra
gnderdii bertta Asl Ldislas Dbka'nn Trkler'le Tor-nova imparatoru (Susmanos)
arasmdaki muharebede messir ecaat gsterdiini yazyor. Kanano'da, 10, s. 393.
694 Loretto, Bu simde bir talyan ehrinin kilisesidir ki, garip mucizelerinden dolay ziyaretileri
pek oktur. (Mtercim).
695 Bratutu'da Sa'd'd-din, drs, Solak-zde, Ravasat'1-Eb/r, (766 vekayl)
696 Pirey'in Macaristan ve Jul Sezar'n Istirya Trihi.
697 tstiryallar'in rivayeti Hristiyan ordusu muhariplerini onbin ve Hac -bei'nin askerlerini
yirmibin gsterir. Trk mverrihleri ise bunun aksini sylerler.
698 Meri (Maria) ve Mariazel kelimelerindeki sarandaki sad-mn tesadf mdr?
Mariazella ismi Mariadan ve bu da Maria (Meryem) kelimesinden mtak deil midir?
Sayfa
191
692
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
askerlerine galebe-i leylyeleri iin kfi ehdet-lerdir699.

Kral Lui, Betl'e (Hz, Meryem'e) adan if iin Maria Zella Kili-sesi'ni in
ettirdii srada, Murad, Biga'nn fethinden ve Meri'de kazanlan zaferden
dolay Ulhiyyet'e dindrne bir teekkr arz gibi bir sebepten baka
niyetle (?) Bilecik'de bir cami ve Yeniehir'de Derv-i Postn-p iin bir
tekke bina ile birok tahsisat it eyledi. Bu heyecanl derviin trbesinde
hl hayl ziyareti bulunur. Pdih Bursa'yi, Gk-dere sahrasnda in
ettirdii kk ve ehrin dou tarafnda ve Kaplcalar mahallesinde sarayn
karsna tesadf edecek ekilde yaptrd daha byk bir cami ile ssledi.
Nihayet eski kaplcalarn kubbesini700 tamamlatt. Bunun if verici sular
eski bir efsneden dolay, en eski zamanlarda byk hrete sahip
olmutur; Herkl, nedimi ls'701 kendi ihtiyariyle ldrldkten sonra,
zerine bulam olan kan bunun menblarnda temizledi. Bursa sular,
hasseleriyle Eskiehir702, Yalova (Elenopolis yahut Drepanon), Tavancl
(Filokren) kaplcalarndan daha stndr. Btn bu messeselere nezaret
eden mmr, bir Rum yhut bir Frenk idi, ki Osmanl donanmasnn bir
gemisi tarafndan esr edilerek, esaretinin kalkmas iin bu trl ilere
maharetini hasretmitir. San'at eserleri arasnda grb ekliyle dikkati eken
bir cami zikro-lunabilir. Bina hem mbed, hem medresedir. Zemin kat
camii tekil ediyor. st katta ve binann kenarndaki dehlizde sra ile ilim
tahsil eden (lalebe)lerin odalar o surette bina olunmutur ki, her talebe
kendi odasndan703 mihrbdaki imm grp, onunla birlikte namazn ed
eder. Bu dindar mesi erbab u suretle vakit kaybetmemi olurlar.704
Avrupa'da banileri olan hkmdarlarn san'ata muhabbetlerine, yahut hi
olmazsa bir dereceye kadar marifetten az-ok anladklarna dellet eden bu
umm inat, Sultn Murad tarafndan bsbtn din bir sebeple
yaptrlmlardr. Eer trih, bu hkmdarn yaz bilmedii hakknda bize
Mnet- Feridun'da, I. Murad'n Bursa'dan Rebiy's-sn 767 tarihli bir mektubuyla
Karaman Bel'nin bir cevapnmesi vardr.
700 Bursaya Seyahat, s. 25, Bra,tutu'da Sa/d'd-dn, s. 95. Hac Kalfa, Tak-Ymti't-Tevrh.
701 Zeyl sahibi Teofanis, s. 29. Kostantin Porfirogenet'in saltanat sonunda.
702 Favlos SilntJarus'un Eski Yunan kaplcalar hakkndaki eseri,
703 Bursa'ya Seyahat, s. 34, 150, 160.
704 Bu camiin kubbesi ve zirvesindeki tatan mevzu doan hakknda Bursa Seyahatnamesinde
dercedilmi olan an'aneye mracaat. Bu doan, halkn zannna gre, Sultn Murad'n bir
kuudur ki, oraya kam ve Pdih defalarca ard halde, gelmemesi zerine sabrszlna
dellet eder bir sesle Dima orada kal demekle derhal taa dnmtr. Bu rivayeti devlet
tarihisi Sa'd'd-dn de nakleder.
Sayfa
192
699
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
hibirey retmemi olsayd, Bursa camii ve Edirne saray inatnn

balad sene eski Epidor sakinleriyle, yni Raguzallar'la akdettii bir
ahidnmenin imza eklinde, onun delilini bulacak idik (767/ 1365). Adriyatik
Denizi'nin bir krfezinde saklanm gibi grnen ve asrlarca hiylekrca ve
ihtiyatkrca siyseti sayesinde kendisini muhafaza etmi olan kk Raguza
Cumhuriyeti Osmanl Pdihlarnn yce mukadderatn birinci olark kef
ile, kendisini yine kendi ihtiyarlanyla onlarn himayeleri altna vaz' eyledi.
Raguza elileri tarafndan idare olunan bu mzkerelerin neticesi bir
ahidnme ile son bulmutur. Os-manhlar'la bir Hristiyan milleti arasnda ilk
akdolunan bu ahidnme, Cumhuriyetin itatkrln tasdik ile, senelik
beyz duka vergi mukabilinde, gemilerin dou sularnda seyir ve ticret
serbestisi hakknda P-d i ah'm himayesini te'mn ediyordu. Ahidnmeyi
tasdik zaman gelince, Murad, imza etmesini bilmediinden, elini
mrekkebe batrarak - parma ortada birlemi ve ba parma ayrlm
olarak- ahidnmenin ser-levhsma bast705. Bu imza ekli (Tura), I.
Murad'n halefleri olan padiahlarn hepsi tarafndan kabul olunmutur.
Yalnz daha sonralar hattatlarn imzay girift harflerle ssleyerek, saltanat
tahtnda bulunan pdihn ismini huss ekilde yazmlardr.706 Tura,
izgilerinin bugn takld etmekte bulunduu bu kaba el nianesinin ortasna
P-diah'm ve pederinin ismiyle El-Muzaffer Dima vasf konulmaktadr.
Sonralar bu almeti fermanlarn, ve beratlarn stne koymaa memur
olan hattat Nianc-ba unvanyla devlet mstear veyahut sultnn
mhrnn muhafazas hizmetim -ki Devlet'in byk memuriyetlerindendir- hiz idi707.
Murad'm ilimden hibir nasibi olmadn ve ilimlerin kudretini hafife
aldn gsterir bir vak'a da, ark edebiyat ve ilimler trihinde mmtaz bir
mevki igal eden limin onun saltanat zamannda, kendilerine lyk
Engel, Raguza Trihi, s. 141. Bu ahidnme bugn Raguza Evrak mah-zenindedir.
Elin ortasndaki parmann mafsallar Sultn ve Hn kelimelerinin elif^leriyle
,lmm tekil eder. Uzanm olan baparmak bin, kezalik uzanm olan sra parmak
dima lfzlarn gsterir. Baparman aa ve etli taraf pdihn ve pederinin ismini ve
muzaffer lfzn tasvir eder. Bu suretle el nianesinin btn Sultn Murd bin Sultn. Orhan
el-Muzaffer dima ibaresini tekil eder.
(Sultn I. Murad'n ahidnmeye el basmas, yaz bilmediinden olmamak gerektir. Keml Be'in
Osmanl Trhi'nde de (s. 187) beyn olunduu zere resm evraka pene basmak Cengiz
zamannda icd olunmutu; Cengiz elini krmz mrekkebe batrdndan, menurlarna al
tana denilirdi. Raguza'daki ahidnmenin hkmete bir fotorafn getirtilmesi arzu olunur.
Mtercim).
707 Devlet-i Osmniyye'nin Usl-t daresi, 2, s. 27 ve 135, 1, s. 64.
705
Sayfa
193
706
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
surette yaayabilmek iin, yabanc memleketlere gitmee mecbur

olmalardr. Bunlarn birincisi riyziyyn (matematik limleri) dan
Mahmud'dur ki, mnevver fikirli hkmdar ve pek hretli hey'et-ins
(astronomi limi) Uh Be'in muallimi olmu, Kad-zde-i Rm708
unvanyla Semerkand camiinde ders vermitir. Bu camiin drt kesinde o
zaman drt mderrise709 bulunurdu ki, Orta Asya'da, ilimlerin en faydals
olan riyziyyt (Matematik ilmi)' nere tahsis edilmiti. Kadzde; bu drt
medreseden birinde her defa ders verdike, btn ilim tahsl edenler
(mteallimn) takmyla beraber oraya koar, ve hatt muallimler de
hretli matematikinin derslerini dinlemek iin krslerim terkederlerdi.
kincisi lisn limlerinden Molla Ceml'd-dn Aksaray'dir ki, Karaman'da
Zincirli Medresesi'nde mstahdem bulunmutu. Burada muallim olmak
Sihh ismindeki Arab kitab lgatini hfzetmi bulunmaa bal idi.710
Medrese kurucusunun koyduu bu art; mderrislik taleplerini ok azaltrd;
nk Sihh'n ezberlenmesi Kur'n'dan pek gtr. Bu mehur
muhacirlerin ncs de akad limlerinden ve Kayseri hkmdarnn
kads Ahmed Burhn'd-dn'dir ki, olu Ebu'l-Abbs Burhn'd-dn evvel
ehrin hkmdarn idam ve sonra hkmeti istil etmi, ve nihayet bir
muharebede Kara-uluk'un eline derek, eli silhl tutulan aslere mahss
cezay grmtr.711
Pederi Bursa'da kad idi.
Kadzde-i Rm'nin en mehur riyaziye eserleri (matematikle ilgili eserler) amn
nmyla mruf ilm-i hey'et (astronomi ilmi) ile ilgili bir eserle, Ekl-i Te'ss kitabna erhleridir.
Sa'd'd-dn.
710 (Bu fkra, mverrihin me'haz olan Sa'd'd-dn'den (c. 2, s. 412) zetlenmitir.)
Ceml'd-dn Aksaray birok fazilet sahiplerinin, ezcmle Molla Fenr'nin muallimidir.
Keafa haiyeler; zh-i Men'ye erh yazmtr. Mciz-i Tbb' dah erh etmitir. Si-hn-
Cevheri hfz meziyyeti Mevln'ya mnhasr olduu iin, trih metninde dercedilmi olduu
vehile, Kraman'da Zincirli Medrese'ye mderris olmutu. Eski Yunan'da me-iyyn,
revvakiyyn, irakiyyn nmlaryla filozoflar frkaya ayrld gibi, Ceml'd-dn'in talebesi
de tabaka idi. Birinci tabaka,'hoca medreseye giderken iktisap ederler, ve meiyyn
nmyla yd olunurlard. kinci tabaka, medresenin revaklarnda sakin olmalaryla, onlara
revkyyn denilmitir. Mderris bunlara da ders verdikten sonra, i medreseye girerek,
oradaki sekinlere, ders verirdi. Bu ztn hret-i ayiasna mebn, Seyyd-i erf ber-y istifde
Rm'a gelirken Izh- erhi'ni grnce metin krmz ve erh siyah mrekkeple yazlm
olduundan, erhin kf olmadn gstermek istemi ve artk ziyaretten vazgemi, lkin
talibin Ceml'd-dn'in takriri tahrrine glibdir demeleriyle, Seyyd-i erf yoluna devam ile
Karaman vilyetine kadar gelmi ise de, Ceml'd-dn o srada vefat etmitir. Seyyd-i erf,
Fenr ile birlikte Msr'a gidp, eyh Ekmel'd-dn'den ulm- er'iyye tahsl etmilerdir.
711 (Mverrihin bu numaradaki zeyli Ahmed Burhn'd-dn'in Telvh zerine Tercih nmnda
bir haiyesi olduundan ibarettir. Ancak trihte Ahmed Burhan'd-dn'e mteallik bahsi
708
Sayfa
194
709
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Murad, Avrupa'da ftuhata devam etmek zere, Bursa'dan hareketinden

evvel ehzadesi Byezd ve Ykub ile Savc'nn snnet dnlerini
tantanal ziyafetlerle icra ve derviler ve eyhlere kymetli hediyeler ve
hil'atlar it eyledi. Daha sonra Edirne'ye bir gnlk mesafedeki irmen
kalesinin muhasaras tertibatn idare etmek ve Edirne'de yaptrmakta
olduu sarayn inatna nezret etmek zere Dimetoka'ya gitti. Tunca
vadisini gya sihirle meydana gelmi byk baheler evreledi. Murad'm
halefleri olan pdihlar, hele Byk Sleyman ve IV. Meh-med
saltanatlarnda Edirne dah olduka geniletilmi, ve birok umm inat ve
muhteem binalar ile sslenmitir. Yeni in olunan saray oturmaa msait
bir hle gelince, Murad Rum mparatorluu'nun bu ikinci ehrine merkezi
nakl etmi ve Edirne istanbul'un fethine kadar Osmanl Devleti'nin birinci
ehri olmutur.
Pdih yeni payitahtn geniletmekle megul olmakla beraber, dima harb
meydnn! da nazar- dikkate alrd. Kumandanlar Timurta ile Lala hin'e,
btn Tunca boyunda istilya devam ve Balkan eteindeki ehirleri itaat
altna almalarn emretti. Timurta, Yenice, Kzlaa712 ve Yanbolu'yu713
zaptetti. Lala ahin birka sene sonra htimn ve Samakov'u ald. Samakov
birok demirci ocan iinde bulundurduu iin Srb lisnnda byle
Sayfa
195
aydnlatmak iin tercme-i hli Tc't-Tevrh'den telhis olunur.)

Burhn'd-dn Ahmed, Erzincan'da kad idi, mer fetretinde Erzincan'a emir oldu. Fazl-
kemliyle hret buldu. Telvhe Tercih haiyesi mtedvildir. eyh bn Hacer D-rer-i
Kmine'sinde yazar ki: Haleb'de tahsilden sonra memleketine gidip, emre dmd oldu. Sonra
kayn babasn ldrp yerine geti. ir ve ec idi. 800'de Akkoyunlu serdr Kara Eylk
demekle mehur Kara Osman bin Tur-Ali (Du-rali elinde maktul oldu.
Mverrih, I. Murad asrnda ulemdan ztn yabanc memleketlere gittikleri hakkndaki
ifdenin me'hazm gstermiyor. Evvel Semerkand'a Kad-zde-i Rm unvanyla hret alan
hretli riyaziyeci Mahmd deildir; Kad Mahmd'un olu olup gen yanda irtihal eden
Mahmd'un mahbubudur ki, T-c't-Tevrh'in (c. 2, s. 407) ifdesine gre, bunun ismi Ms
Paa'dr (O vakit Paa unvan ve vezret deildi; nasl ki k Paa da vezr olmu deildir.
Ahmed Vefik Paa bunu Bee suretinde yazar). Ms Paa bild- Acem ulemsnn hretini
iiterek oraya gitmek istemi; tasavvurundan kimseye birey amad halde hemiresi
anlayarak kitaplarnn arama biraz mcevherat koymu, birgn birdenbire akrabasna veda
ederek gitmi. Tahsilini ikmlden sonra lag (A.L..) bee muallimlik etmi ve riyaziyatta
te'lift sahibi olmutur. Ceml'd-dn Ak-saray'nin azimetine dir de mlmt bulunamad.
Onun terc-me-i hlinden bu cildde, mverrihin Beinci Kitapa it 25. Not*unda
bahsedilmitir. Geden ulemnn ncs olarak zikredilen Ahmed Burhan'd-dn ise, 26.
Not'ta yazld zere Erzincan'da kad iken arz-y hkmetle ban belya uratmtr.
712 Bratutu'da, Sa'd'd-dn, drs, Hac Kalfa'mn Rum-Hi'si, s. 53.
713 Yanbolu, hallarnn gzellii ile mehurdur. Sa'd'd-dn tht'mm ve Sa-makov'un zaptn
Yanbolu ve Kzlaa'n fethi senesinde gsterir. Hac Kalfa Takvm't-Tevrih'inde ve RumiH'snde 776'da yazar.
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
isimlendirilmitir. Murad, dou sahillerine de bizzat bir frka sevkederek,

Karn-bd, Aydos, Karadeniz'de Zzepoli (Apolonya) (Szebolu), Hayrabolu
(Haryopolis), Vize (Bize) (Not),714 Krkkilise (Krklareli) (Herakliya) ve
Pnarhisar715 ehirlerini fetihlerine ilve etti. Tarus'un otuz sekiz menb bu
son ehrin etrafnda bulunmas lzm gelir; Dr skitler aleyhine
sevkyatnda burada bir bide in ederek, onun cephesinde, Tarus'un en
gzel ve en i-f-bah nehir ve kendisi de insanlarn en gzeli ve en iyisi
olduunu mutantan tbirlerle ifde etmitir716.
773/1371. Be sene devam eden birbirini takip eden sevkyattan sonra,
Avrupa'daki teebbslerinin neticelerinden memnun olan Sultn Murad
Asya'da istirahat etti. Bu mddet iinde kazaskeri andarl Kara Halil'i
vezret'e getirdi. Bu mansb on seneden beri botu; lkin bundan sonra bir.
dakika bile mnhal kalmamtr. Hatrlardadr ki, andarl Kara Halil
Yenierilik messesesinin ve daim ordularn mucididir, tik efendisi Osman'
mezara gnderdikten sonra, Orhan'n otuz be sene saltanatnda hizmetini
if etmitir; on seneden beri de Murad'n ordusunda kanunlara ve
nizamlara iddetli bir ekilde riyetle intizam ve it-at o kadar muhafaza
etti ki, padiahtan sonra en byk olan vezir unvanna -yegne olmak
zere- lyk grld. Bu hretli ihtiyar, onse-kiz sene daha devlet ilerini
Hayr'd-dn Paa unvanyla ve ndir bir maharetle ve deitirilmesi kaabil
olmayan bir hakkaniyetle idare etti; afa beini aydnlatm olan asrn
nihyetinde, Yeniehir'e giderken irtihl eyledi717. Onun nmna mhim
trih htralarn mnsebeti vardr. Hayr'd-dn Paa mehul bir aileden
olmakla beraber, ilk olarak sadr- 'zam (sadrzam) unvann alm, bu
Manner (7, s. 270), Vize'nin hibir zaman vcut bulmam bir estr ehri olduunu
zannetmek ne hlihazr alarda ve ne de ortaada mevcudiyetine vkf olmadn gsteriyor.
Halbuki Bizans mverrihlerine mracaat etmekle pek kolay kendisine emniyet gelirdi. Aleksi
Komnen Vize ve Silivri'den bahisle Baldorin zamannda Ltinler'iri tahribatndan kurtulan
beldelerin bu ikisinden ibaret olduunu yazar.
715 Manner, 8, s. 271 ve 272, Pnarhisar eski Uupgan olduunu zanneder.
716 Herodot, 4, 91. Tarus, bugnk Tarasuyu
nmn hizdir,
K^rdran (Rumlarn
*Kutadestosu) Ergene nehrine (Agriyan'.s), ve bu da Meri (Ebrus) nehrine karr. Pnarhisar
Bizansllar'in Tainarus (Taus) dedikleridir. Srp mverrihlerinin zikrettikleri muharebede
(1371) Vuka'n telef olmutur. Engel'in Srbistan Trih'ne mracaat, s. 323. vandner' in
Tabulae Acutheanae adl eserinde, 3, s. 159 ve Katma, 10, s. 481. Bununla beraber Tainarus
muharebesinin Hrist'yan mttefik askerlerinin Meri'deki 1363 muhreb esiyle o Kadar
benzerlikleri grlr ki, ikisinin yalnz bir muharebeden ibaret olmas muhtemeldir.
717 Hadkat'I-Vzera, Sa'd'd-dln, SolaJt-zde, Kara Halil'in sadrzam tayinini be sene sonra
zikrederler. Lkin Hac Kalfa ve. Tercim-i Ah-vl-i Viera sahibi daha ziyade timda,
ayandrlar.
Sayfa
196
714
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
hizmet Kostntiniyye'nin fethine kadar hanedannda rs bir surette

kalmtr. Sultn Murad'm Avrupa eyletine belerbei tyin etmi olduu
Lala ahin ise Filibe'yi ikametgh ittihz etmitir ki, bu ehir ile btn civar
kendisine malikne olarak verilmiti. Oradan yava yava btn boazlarn
zapt ve Sama-kov yaknnda amurlu sahrasnda Srbistan Kralyla mttefiki
olan Bulgar Kraln malp etmitir718.
Daha sonra skinlerinin ismiyle Bulgaristan ad verilen Aa Mizi ve
Srbistan ve Bosna'y iine alan Yukar Mizi mntkalarnn tabi hududu olan
kuzeyde Tuna ve Sava, gneyde Karadeniz sahiline kadar batdan douya
uzanan byk dalar silsilesidir; bu dalar silsilesinin eski alardaki birok
isimleri, yni Suardius, Orbelus, Emos719 nmlar sonralar ar Da720,
Eriu Da,721 Balkan adlarna dnmtr. Hemen bir dik a eklinde iki
kola ayrlr, ve biri kuzey isti-kametiyle Tuna zerindeki Trayan kprsne
uzanarak, Yukar Mizi'yi Aa Mizi'den ve dieri Meric'in denize kart
yere doru giderek Makedonya'y Trakya'dan ayrr. Bu tabi edden Srblar
ve Bulgarlar defalarca gemiler ve defalarca Bizans tahtm muhasara ve
Boazii sahillerini tahrb etmilerdi722. Paleologlar Balkanlar^ Bulgarlar'n
daim istillarna kuvvetli bir sed olarak kullanacak yerde dhili ve haric
dmanlarna kar bu kavimlerden yardm isteyecek kadar ihtiyatszlk ve
krlk gstermilerdir. Binenaleyh Osmanllar'n Meri ve T ai nar us723
zerindeki muharebelerinin cmlesi, doru tabiriyle, Rumlr'n aleyhine
deil, Bulgarlar'm ve Srblar*n aleyhine vuku bulmutur. Bununla beraber
Trakya'y Makedonya'dan ayran Rodop da silsilesi ismini bir Srb Kralnn
verdii ve bugn bu dan yd olunduu724 Despot Da ismine tahvil
edilmi olmasn u kavimlerin zaaf iinde ve harb olmu Rum
mparatorluu zerinde kazanm olduklar nfuza delil sa-yanz. Mehur
Bratutu'da Sa'du'd-dn, *, 104.
cEmos ismi, Emine nmnda grnr. Emine Karadeniz'in vaktiyle <F-tis-emt denilen
bir skntsdr.
720 ar Da'nm eski Suardius olduu pek kolay anlalr.
721 Eri-su Da, eri olan suyun da demek olduuna nazaran, helezon demek olan eski
Orbelus ismi dan eriliinden deil, cenahlarndan seyeln etmekte olan nehirlerin muhtelif
cihetlere doru akmasndan ne'et etmi olsa gerektir. Balkan'dan inerek Amine yaknnda
Karadeniz'e atlan sel de Kamk Suyu, yni kamlanm su tesmiye edilir. Yalova yaknnda
zmit krfezine atlan su, pek ziyde eri gitmesinden dolay vaktiyle Drako yni dragon
nmn almt
722 Kostantlniyye ve Boazii, 1, s. 82-100.
723 Leoa Klavl, Corafya mecmuasnda, 3; Tainarus (Tearus)'u Tunca yapyor.
724 Bratutu'da Sa'd'd-dn, 8. 104.
718
Sayfa
197
719
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
olan ibu Despot Da'nm eteinde ve onu Erisu Da'ndan (Orbelus)

ayran kesime noktasnda vaktiyle Bulgaristan ve Srbistan hududlan
bulunurdu ki, imdi tyini mkildir; nk Osmanllarla Srblar arasnda
vuku bulan Samakov muharebesi zamannda Kstendi!' de bir Bulgar
Prensi'nin hkm srmekte olduunu gryoruz. Samv-kov'dan yalnz
yksek dalardan mrekkep bir silsile ile ayrlan bu ehir, evvel ilk banisi
Trayan'n isminden kaynaklanan Olpina ismiyle anlrd; daha sonra
Jstinyen tarafndan tahrb ve tekrar in olunmutur ki, Trkler tarafndan
bu mevkie verilen Kstendil isminde onun nm grnmektedir.725 Birok
kaplcalar vardr. Muhteem kubbelerle rtl on iki kkrtl kurna
grlr. Birok kanallar ehrin her tarafna iilecek su datmakta, ve
baheler dadan inen rmaklarla sulanmaktadr. Kstendin ssleyen
kaplcalardan biri ziyde cesameti ve mmr uslnn zerfeti cihetiyle
btn seyyahlarn hayretini celbet-mektedir. Civarda -fakat cz' miktardahl bulunmakta olan altn ve gmten eskiden oraya yakn Karatova
ehrinde sikke baslrd. Bu mevkiin ehemmiyeti Sultn Murad' -ehrin
anahtarlarm Bulgar Kos-tantin'in elinden tesellm etmek zere- Avrupa'ya
gemee karar verdirdi. Kostantin, karlk olmak zere, her trl vergiden
mstesna tutulacann alenen te'mni artnda srar ederek, anahtarlar
Pdiah'a verdi (773/1371)726.
Padiah Kstendin aldktan sonra, Bursa'ya dnd (774/1372). Lkin ertesi
sene Vize kumandan Karadeniz sahilindeki kalelerin Rum muhafzlarnn
memleket iin ende verici olmaa cr'et ettiklerini bildir-mesiyle,
Alespon'dan gemek iin acele etti. Asya'dan yeni toplanlan efrad Lala
hin'in Avrupa'da kumanda ettii kuvvet ile birletirdikten sonra, Sultn,
Rum kalelerinin kumandanlarn bu kuvvetin bir ksm te'dbe kifayet
edeceini dnerek, bir frkasn Aynoz krfezi yaknnda Ferecik'i727
Prekop, Mebn-i arkiyyede ve Hac Kalfa'nn Rm-iU' sinde olduka byk olan bu ehri
tafslen tasvir ederler. Jus-tiniania ismi KstendiTde grnmekte olduuna dir Anv tarafndan
vuku bulan ifdenin shhatini isbt edecek bir emare bulamadn beyn eden Maiiner'in sz
(7, s. 108) anlalmaz bireydir. Bu husustaki itibhi, Vize hakkndaki iti bh kabilinden
aslszdr.
726 Hac Kalfa, Rnm-li ve Takvm't-Tevrth, S&'d'd-dn, drs, Ravzatl-Ebrar (773).
727 Ferecik, Herodot'un Doriskus dedii ehrin mevkiindedir. Halkond (Chalcocondilas)
Seres hakknda Osmanl mverrihlerinin Ferecik hakknda naklettiklerine benzer, yni
Murad'm bu memleketi, Sisman ile muharebesinden nce -hin'e terketmi olduuna dir bir
fkra nakl ederse de, Ferecik Bizans mverrihlerinin Seres (Siroz) dedikleri mevk deildir.
Halkondil'in dedii budur:
Saini (ahin) viro optimo cum commmisset Pherras ur-bem adversus Susman um Mysiae
Sayfa
198
725
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
muhasara etmek zere belerbeinin emri altna verdi. Kendisi de

askerlerin bakyyesi ile biri Kostantiniyye'ye iki gnlk ve dieri yalnz bir
gnlk mesafede olan atalboaz728 ve nceiz (Apolon'un gneyinde eski
Denisuz) ehirleri zerine gitti. n-ceiz, civarnda, kat kat birbiri zerinde
bulunarak bir kul729 tekil eden maaralardan dolay bu ismi almtr,
istanbul'a pek yakn olmasyla beraber, bu belde henz hibir Avrupal
seyyah tarafndan kefedilmemitir. Murad, asla harbetmeksizin her iki
kasabay zaptettikten sonra, nceiz kazasnda Apolonya kalesi 730 nne
gitti, ve onbe gn neticesiz olarak muhasara etti. Bu kadar ehemmiyetsiz
bir muhasara ile vakit kaybetmekten bkarak, kuatma hlini devam
ettirmek iin ez' bir kuvvet terkiyle ekilecei srada, duvarlarn bir ksm
yklp, Osmanl ordusuna bir geit at. Murad, bu mes'd haberi ald
zaman bir nar aacna dayanmaktayd; aa o vakitten beri Uurlu
nar731 adn alarak, Kapitol'deki732 mukaddes mee aacnn Roma obanlar tarafndan muhterem tutulduu gibi bu nar da Osmanllar arasnda hussi surette ihtirama mazhar olmutur733. Kale'ye gelince, ona da
Tanr ykt ismi verilmitir.
Osmanl trihi Apolonya'mn fethine bu iki vak'adan baka srma ilemeli
klahlarn (skf) asl te'ssini de rabtediyor734 ki bunlar saray zabitlerine
tahsis olunmu, ve pdihlarn giydikleri serpularn eklini teayyn
eylemitir. Muhsrlar (yni Trkler) altn ve gm bol ganimetlerle
Apolonya'dan ekildikleri srada Murad, askerlerinden birinin bana ve
klahnn altna bir tas koymu olduunu ve bunun tamnyle rtlememi
Sayfa
199
regem cepit.
728 Maner, 7, s. 158; Cihn-ntim, s. 683.
729 Lbirent (Labyrinthe), kul, birbirinin iinde -ince yollardan g'dilir - birok maaralar, ki bir
mehuru Girit'tedir; klavuzsuz, mum ve p gibi tertlbatsz giren kamaz. (Mtercim)
730 Polonia, mutlaka, Karadeniz zerindeki Apolonia Hisardr, fakat byle olunca nceiz'e
uzakl, bu mevkiin o mntkadan olmad mlhazasn verir.
731 Hac Kalfa'run Bum-U's, s. 18; Cihn-nm, s. 684; tdrs, varak: 157.
732 Uvius, 1, 10.
733 Aslda Platane, nar aac ise de, kavak
aacdr. Sa'd'd-din'den telhis: Pdih bir
seer sayesinde istirahat buyururlard. Orada iken karann (Incgz'de Buluniye) dvr
ykld haberi getirilmele o d-raht- Hmyna Devletl Kavak nmn virdi. (c. 1, s. 90).
Aaca ihtiram bundan ibarettir; Roma, obanlarnn aac gibi hrmete mazhar olmamtr.
(Mtercim)
734 Farsa'da zer altn, klah baa giyilir eydir. Bizansllar zerhulla derlerdi. Hfz'da
defalarca tesadf olunur. skf, Ltince Skofia kelimesinde grlr. (Nef': Mevlev-dir sn
o durvn sergerdn kim/hem dner, hem ekini eyler safsndan revn/Zer-klhiyle yhud
bir dilber rak-kasdr/Bir aya zre sema' etmekde dmen dermeyn.)
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
olduunu grd. Neferi huzuruna celbe-derek bete biri ganimet mal

nmyla hazneye ait olan kymetli bir eyi gizlemeye alm olmasndan
ayplad735; ancak bu serpu P-diah'a ho grnd; tas askere braktktan
baka, bunun htras olmak zere bundan byle muhfzlaryle zabitlerin
srma ilemeli klah giymesini emretti. Kendisinin elbisesi mtevzne
olmakla beraber -serpular sde bir dokumadan ibaret olan pederlerinin
detlerinden saparak- bu serpuu ittihaz eyledi. O zamana kadar bana
Germiyan fabrikalar imlatndan beyaz renkte ince bez sarard. Kaftan ve
cb-besi krmz renkli olarak yine Germiyan'da iml olunmu o trl mensucattan idi.736 Bu libs, zabitlerin, sipahilerin, hkmet memurlarnn zel
elbiseleri oldu. Silh olmak zere ellerinde mzrak tayan ve peyk
denilen pdih muhafzlarnn bugn balarndaki altnl mifer, Siphi'nin
Apolonya karsnda tas saklamasn, hatrlatr.
Sultan Murad, Bizans ile msalha edince, Rodop eteindeki beldelere
hkim Slav yahut Ulah prenslerini itaat ettirmek tasavvurunda bulundu.
Zarkos'un olu Dragez ve Bodan737 birdenbire Hayred-din Paa ve
Evranos'un hcumuna uradlar; Burla,738 skee, Marula beldeleri, Kavala,
Sa'd'd-dn'den telhis: Bir altun tas bir siph eline girp, destriyle hfz etdl; pdih bu
mu'tde murlif klah grnce, nasl ey olduunu sordu; serpu muvfk- tab-i hne
olmala onu mchide temlik buyurdular. Bendegn- h skf dedikleri klah altun ile tl
etmek bu zamandan det olduu rivayet olunursa da, yuu o zamanda demektir; zira Sleyman
Paa, ihtir olduu zikr olunmudu (s. 90) (Mtercim)
736 emilnme, Sultn Murad bundaki resminde, babas ve bykbabas gibi, burnunun ucu
kvrk, kalar gr ve atk, sakal sk, gs geni, tavr- necbet sahibi, bacaklar uzun
grnmektedir. Fark boynunun ve enesinin uzun olmasndadr.
737 Halkondilas der ki: Dragez, Mizi (Bulgaristan)'de hkmet etmitir. Bulgaristan Trihi byle
bir hkmdar ismi sylemez. Yalnz Bosna kral Tvarko'dan bahseder. u halde Dragez (in br
Bosna hkmdar olmas melhuzdur. Engel, ne Dragez'den, ne de Budan'dan bahseder.
738 Burla, Gmlcne'nin batsndaki Burnu kasabas olmak muhtemeldir. skete (mverrihin
imlsyla), belki Hac Kalfa'nn Bm-ilisindeki (s. 72) Birketi (Bereketi?) *dir. Marolia, Hac
Kalfa'da mevk ismi deil, deniz kenannda ye Taoz* un karsnda vk olarak, birka ay
Evrenos Be'e mukavemet eden Avrat Hisar kumandannn zevcesi olmak zere gsterilmitir
(s. 71 ve 74). Avrat Hisar ismi Rum Marolia' nn kahramanca mdfaasndan dolay
verilmitir (s. 74). Karaferye, eski Beroyadr (s. 73); Drama, Niketas'm Drama yazddr;
Manner bundan bahsetmez; lkin Akropolita* da (43, s. 132) grlr. Bizansllarn Sere ve
Ekzeresi, her ikisi bir ehir ismidir. Bu mevkilerin fethi hakknda Bratutu'da Sa'd'd-dn'e (s.
109 ve 110), tdrs'e, (varak: 154, 158), Ravzatii'l-Ebrr'a, Takvm't-Tevrh'e mracaat. Dier
mahal Markus, Vatiaria, Tesalonika'dr. Alarik orada birok silah bularak, ordusuna
datmt. (Gibbons, 3, 3, s. 143) (skete, Iskee olacaktr. Bu seferde ele geirilen yerler
(Tc't-Tevrh, c. 1, s. 91) Borlu, skete, Marolya, Kavala, Drama, Zihne olmak lzm gelirse de,
Tesalonia Selanik'tir. Tc't-Tevrh Marolya beldesinin fethini yazdktan sonra, Marolya'nn
kalenin kadn muhafznn ismi olduunu zikreder. Sultn Murad'in Kastamonu Hkimi'ne 8
Sayfa
200
735
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Avret-hisar, Fery (Karaferiye) kaleleri Hay-r'd-dn ve Evrnus tarafndan

ele geirildi. Siroz yolu zerinde Drama ve Zihne kasabalar, hatt Siroz -bzlar silh kuvvetiyle, bzlar tes-lm suretiyle- onlarn ellerine dt.
Dragez ve Bodan esr edildiler; HalkondiTin rivayetine gre talihsiz
kahramanlara yakr ekilde muamele grdler.
Tesalya sahillerindeki ehir zerine vki olan bu hcumu birincisi Srbistan
Kral Lazar, ikincisi Bulgaristan hkmdar Sisman'a (iman) kar Balkan'n
kuzeyine doru icra olunan dier iki sevkyat takip .etti. Murad, Bizans
mparatorluu'nun en mstahkem drt mevkiinden biri ve Trakya,
Srbistan, Panoni aralarndaki muvasalatn merkez noktas olan ve imdi
Ni, yahut Nisa denilen Nesus zerine yrd (777/ 1375).739 Ni'
yirmibe gn muhasaradan sonra dt740. Ti-murta'n olu Yahi Be -ki
frkasnn nnde ilk olarak hcuma kmt- bu harbde byk eref
kazanmtr. Byk Kostantin'in doum yeri olan bu ehir onun tarafndan
sslenmi741 ve mparator Ma-nuel Komnen zamannda ve Semln ile
Belgrad'a istihkm verildii srada Rum kumandan Angelos Filadelf
tarafndan tahkim edilmitir. Trihte Gotlar'n -elli bin telefat verdiklerikanl malbiyetle mehurdur. Atill, Mizi' kt'asmn birok ehirleri gibi
bunu da tahrb ve Jstinyen Nesopolis nmyla yeniden in etti. Mrted
Jlyen, rakibi Kostantin'in vefat haberini orada alm, ve Kral Konrad
kumandasnda bulunan Almanya Ehl-i Salb'i Manuel Komnen zamannda
mukaddes topraklara doru giderken burada durmutur.742 Ni'in dmesi
zerine Lazar sulha talip olarak, her sene Sultn'a bin libre gm gndermek artyle istenileni yerine getirdi (778/1376).743 Murad o sene
Sayfa
201
Rebilevvel 776 tarihli fetihnamesi yle diyor: En az cihet ki feth-i liv-i Kostantin ki beKstendil hret-yafte myesser idde v ehr-i Sroz v Kavala v Drama v Zihne v kal*a-i
Borlu v skete v Maroliye... msahhar edde.)
739 Dein Naisum venit, nde via in Pannoniam et in Serviam ducit. Ciunamus, 5, 8 Cinnamus
(Ciunamus)*un, Ni'in Pa-nonia ve Srbistan arasnda kavak noktas olduunu gsteren
ibresidir.)
740 Feridun'un Mneat' Murad'in Karaman Bei'ne Edirne'den yazlm Zilhicce 778 (8 Mays
1377) tarihli fetihnamesini, Konya'dan yazlan 1 Rebiy-ylevvel 779 cevapnmesini, Hamd
Begi'nin tebriknmeslni, Slh. cem-zlyylhiri trihiyle Pdiah'n cevapn&mesini ihtiva eder.
741 Bizansl Stefan ve Temat'I Kostantin, 1,2, Anomymus, de gestis Constantin. Manner, 7, s.
93; Gibbons, 14, c. 1, s. 480.
742 Alemain ac Cermani ductu Conradis -cum ad Naisum ve-nissent, Michael Branes gubernator
ex jussu imperatoris om-nia necassaria administravit. Cinnamus, 2, 13. (Almanya ehl-i
Salibinin Ni'de beklemi olduklarna dir metinde der-cedilen ifdenin me'hazdr.)
743 Ner, s. 67. Ravzat'l-Ebrra' gre, vergi otuzbin duka idi. M. d'Ohsson'a mracaat, 3, s. 438.
drs'e gre, (s. 161), bu vergi elli okka altna bali oluyordu. Okka, 400 dirhemdir. Engel
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Sayfa
202
Sisman'la da anlamaya rabet gsterdi; Sisman vergi demekten

kurtulmak iin kzn galibe verdi.744
Nihayet Avrupa'da sulh teesss etmiti; Orhan'n olu uzun yorgunluklarna
mukabil istirahat edebilirdi. K yeni payitaht olan Edirne' de geirdi, ki o
trihten beri Bursa'ya tercih olunmaya balamtr.745 Hibir kederle, hibir
muharebe teebbsyle haleldar olmayan alt sene zarfnda Murad,
aralksz olarak devletin dhili ileriyle megul oldu. Ordu tekilt islh ve
sipahilerin timr usl ve bir nevi nakliye askeri olan Voynaklar te'ssi
mkemmel hle getirildi. Asker maliknelerin timr ve zeamete taksimi
kaidelere baland. slm'n dier sancaklarndan tefrik olunmak zere
siph sancaklar iin krmz renk seildi. (Hazret-i) Peygamber, alemi iin
gne rengini (san) semiti. Ftmler zemin (yeil), Emevler gndz
(beyaz), Abbasler Emevler'e muhalif olmak zere gece (siyah) renklerini
aldlar, iran'da sfler tarafndan746 o kadar hrmet gren gk-mvisi rengi
birok asrlardan beri Bizans saraynn ve devletin byk memurlarnn
setii renkti.747 Osmanllar zamannda o kadar rabetsizlie dt ki,
(Srbistan Trihi, s. 341), Ner'den istinbt eden Hani-vald trihinden naklen, musalehay ve
Ni'in Murad Be (Sultan Murad) tarafndan zaptn yazarsa da, bu zapt 1388 (791) senesinde
gstermekle hat eder; on sene evvel vuku bulmutur (778/1376).
744 Susmanus inde legatis missis ad Amnratem, qui pacem ora-rent foedere icto in societatem
acceptus est. Halkondilas. (Sultan Murad'm Susmanus'la anlamasna dir metindeki fkrann
mehazdr.) Engel, Ni'in fethini, vukuundan on sene sonra gsterdii halde, musalehay da
vukuundan on sene nce, yni 1364 senesinde (Bulgaristan Trihi, s. 459) gstermekle, ikisi
bir trihte akdolunan iki sulh arasnda yir-mialt sene zaman fark ortaya karmtr
(Halkondilas). Engel, bu hususta trih gstermiyorsa da, Bulgaristan ile musaleha zamanm
tyin ediyor; Fere, Zihne, Drama ve Ro-dop Da'nda bulunan birok kalelerin zikredilen
musaleha-dan bir mddet nce ele geirilmi olduunu da zikrediyor. Murad, mzkereler
esnasnda Dimetoka'da ikamet ederdi; nk Hamd Bei'nin bu mnsebetle gnderdii
tebriknmeye cevb 1 Muharrem 778 (21 Mays 1376) trihiyle bu ehirden trihlenmitir.
(Mnet-i Feridun'da nu: 119 ve 120). (istanbul matbuunda Sultn Murad'm Hamd Bei'ne
f-evil-i ehr-i muharrem'l-harm sene-i semn ve seb'n ve seb'am der mahrsa-i
Dimetoka ibaresiyle hitm bulan ferman, Be'in gnderdii bir ahidnmeye cevaptr. Ni fethi
iin Sultn Murad tarafndan Karaman-o-lu'na yazlan evhr-i zilhicce 778 ve Hamd Bei'ne
cevaben yazlan evhir-i cemdiys-sniye 779 tarihli mektuplarn ikisi de Bursa'dandr.)
745 Sultn Murad ol k Edirne'de ikamet buyurup, Rm-ili be-lerbeilii Timurta Be'e
inayet olundu. Timurta'n tedbiriyle birok umr- mstahsene icra edildi. Ezcmle Siph
Olan askeri ihdas klnd. Vefat eden Siphler'in vazife ve timar-larnn evldlanna taksimiyle
kul-olu mahrum olmamak o nm-dnn srndalr. Hfz- levazm ve esbb- sefer ve hizmet-i
- asb- ester in voynuk askeri istihdam onun ihtir'dr. (T-c't-Tevrh, telhis, c. 1, s. 94).
746 Cme-i eyhin mavi rengi hakknda Hfz'm istihzalar buna dayanr.
747 Bizans mparatorlarnn setikleri yeil renge mukabil, Husrev-i Nirevn Apame sibk'lhayl'inde mavi giymeyi terch ederdi. Prokop, ran Muharebesi, kitap: 2,2; Kostantiniyye ve
Boazii, c. 1, s. 139.
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Gibin, Moracea Dosson, Solajc-zade, drs, Sa'd'd-dn, Hac Kalfa, Rav-v zattt'I-JEbrr.
Mnet- Feridun'da zdiva talebini ine alan mektupla Germiyan Be-'nin cevapnmesi
vardr.
750 asnigr-toas's Paacik Aa'y bile koub htnunu yenge eyledi.
(T-c't-Tevartb,).
(Mtercim)
748
749
Sayfa
203
Msevler'in pa-bu (pabu) ve serpularna tahsis olundu. Murad'm te'ss

ettii voynak frkas -ki yukarda bildirilmitir- Pdihn tebeasmdan olan
Hristi-yanlar'dan mrekkep bir asker takm olup, seferlerde en di
hizmetlerde kullanlrlard. Ahrlar temizlemek, ve atlar, arabalar srmek
bunlarn vazfesiyd. Mkfat olarak her trl vergiden muaf idiler. Osmanl
sancaklar renginin tanzimi, asker maliknelerin slh, ve voynak-Iarn
te'ssi Timurta/n himmetiyle vukua gelmi ve seferin sonuna doru vefat
vuku bulan Lala hin'in yerine belerbei tyin olunmutur748.
Cenk zamannda olduu gibi, sulh zamannda da I. Murad'm daim fikri,
yegne maksad Avrupa ve Asya'da fetihlerinin diresini geniletmekti. te
bu arzusuna dayanmak suretiyledir ki byk olu Yldrm Byezd'e
komusu Germiyan hkiminin kzn almak istedi! Bu izdiva Pdiah'n
arzusuna pek muvafkt; nk gen prenses, cihaz olarak zevcine pederinin
en gzel memleketlerini getiriyordu749. Germiyano-lu'na teklifi tebli iin
Bursa kads Koca Efendi'yi, sancakdn Ak-sun-gur'u, Samsama avu'un
olu avuba Timur Hn', kad-efendi ile sancakdnn haremlerini,
Byezd'in st-ninesini gnderdi ve bunlarn beraberlerine bin kiilik bir
frka tahsis etti. Germiyan Bei Pdiah'm sefirlerini byk bir hrmetle
kabul ederek, kz onlara verdi ve mr-i hurunu Prenses ile birlikte gidip de,
zengisini tutmaa me'mr etti750. Bu ahs Murad'm saraynda istihdam
olunarak, avu-ba'lk Samsama hanedannda kald gibi, emr-i ahur'luk
(imrahorluk) mansb da onun ailesinde tevars yoluyla devam etmitir.
Dn cemiyyeti Bur-sa'da o zamana kadar grlmemi bir debdebe ile icra
edildi. Trihin hazr bulunduklarn bildirdii byk memurlar arasnda
Aydn, Mentee, Kastamonu, Karaman belerinin Suriye ve Msr
sultanlarnn sefirleri bulunuyordu; dete uygun olarak cmlasi Arap
atlarndan, skenderiye kumalarndan, Rum esr ve esrelerinden mrekkep
kymetdr hediyeler getirdiler; yalnz, Rum'dan dnme Evranos Be kendi
milletinin en gzel delikanl ve kzlarndan seilmi yz esr takdim etti. Bunlardan onu duka altnlar ile dolu altn ve onu gm paralarla dolu gm
tabaklar tamakta idiler; dierleri de altn ve gmten on leen, mineli
bardak ve taslar, pahal talar ile mzeyyen ie ve kadehler getiriyorlard.
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
drs bu mnsebetle Cennet'in bir yet-i Kur'niyedeki vehile yeryznde

grldn zikreder751. Prenseslerin izdivacnda balarndan avu ile altn
atld cihetle sa tbir olunan ibu hediyeler Sultn Murad'n huzuruna
takdim olundu; Pdih Msr atlarn, Msr kumalarn Eyranos'a, Rum
esirlerini Msr Sultn'na, vermek suretiyle cmertliini gsterdi. Asya
belerinin hediyelerini limlere ve eyhlere datt. Gelin cihaz olarak
Erigz, Tavanl, Simav, Ktahya ehirleririn anahtarlarn getirdi.752 Bu
ehirlerin birincisi imdiki Germiyn Sancann en mhim kazalarndan
birinin merkezidir. Ktahya'nn sekiz fersah kuzeybatsnda bulunan ikincisi
meyveleri, her trl tabi ve sna mahsulleriyle mruftur753. ncs
ulemdan hkmetin zaptna kalkan Simavna olunun (Simavna Kadsolu eyh Bedreddn'in) doum yeri olmakla mehurdur. Bu Simavnaolu'ndan ile-rife bahsedeceiz. Drdnc olan Ktahya, yni eski Kutium ki Xe-nofon754 Acemler zerine seferinde buradan gemiti- Pursak (Porpuk) (eski Patis) nehri zerinde kindir. Anadolu eyletinin merkezi, Kk
Asya valisi olan belerbeinin ikametghdr. Ktahya yedi byk ve gzel
camie, yedi hamama mliktir. Hamamlarn en by Balkl Hamam'dr, k
ortasndaki souk sulu byk havuzun iinde birok balklar bulunduu iin
byle isimlendirilmitir. ehre hkim olan yksek da iki mstahkem hat
tekil "eder ki, biri zirvesinde dieri etein-dedir. Yukardaki hat Gevhernigin nmyla yd olunur. Civar armut, elma gibi meyve aalan
ormanlaryla rtldr; birok kaplcalar vardr M, sulan, amurlan fel ile
romatizma anlanna bsbtn ifbah olmak hretini hizdirler. Gzel
mesirelerini755, muhteem trbelerini grmek zere Ktahya'ya takm
takm ziyaretiler gelir. Lgat sahibi Ahteri, eyh XGermiyani, ir Firki
trbeleri bunlarn iindedir. bu ztn doum yerleri de Ktahyadr.
Beyazdn Germyan-olunun kzyla izdivc u suretle geni ve zengin
birka memleketi Osmanl Devletine ilhk etmi oldu. lkin Muradn
Kur'n- Kerm, M-Vaaka; 17, 18. [Ebedi (taze) lfee mazhar edilmi ev-ladlar (hizmet iin)
etraflarnda dolanrlar, Man (kaynan) dan (dolu) byk kablarla, ibirklerle ve kadehlerle.]
752 Neri, varak: 15, drs, varak- 166. drs bu mnsebetle zevce intihb edecein zaman
babasna, kardana bak; zr, o seninle onlar arasnda bir rabta tekil edecektir. mealindeki ve
bir sahfe sonra da kadnlarn en iyisi zevcinin haytnn zevklerine lezzet katandr
mealindeki arapa darbmeselleri yazar.
753 Ner, drs, Cihn-nma, 632, 641.
754 Renel, Tesvr- Esf&r- Keyhusrev, s. 28, 30, 31.
755 En mehurlar Aksu, Sultanbag, Kabes ve Sultan Byezd'dr. Cfaan-nma, s. 632, 641.
:
Sayfa
204
751
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
arzusuna gre bu bir ey deildi. memleketlerinin huddun geniletmek ve

kuvvetlendirmek iin kendisine her vsta makbl grnd. Osmanl
mrverrihlerinin de itirf ettikleri vehile Hamd Beini, Germiyan ve
Karaman arasndaki arzisinin hepsini kendisine satmaa zorlad. bedbaht
Be, Sultann Ktahyada bulunuundan korkuya kaplarak, arzisinin czi
bir ksmn muhafaza edebilmek iin memleketlerinin gzellerinden altsn
terk etti: Birincisi Seluklu Sultn Ald-din tarafndan Beyehir (Beyehri)
glnn dousunda in olunan Beyehirdir ki, Strabon Trugidis ismiyle
kaydeder. kincisi o gln gneyinde ve daha kk bir gln
kenrnda,mee aalaryla evrili bir daa arka vermi olan Seydiehridir.
ncs Akxehirdir756, ki bu isimdeik sancan merkezidir. drdncs
Eridirin basnda Hamd Sanca merkezi olan spartadr. Beincisi byk
Eridir glnn dousunda Yalvatr.757 altncs da spartaya bir gnlk
mesfede olan Karaaatr.758
Osmn ile birlikte Seluklu hkmdarlar arzisini aralarnda paylaan dokuz
beden hkmetlerinin Osmanl Devleti tarafndan zaptedildiini
grmlerdi: Karesi Bei, Germiyan hkimi, Hamd Prensi -birincisi Orhann
zaferiyle, ikincisi kznn Byezdle evlenmesiyle, ncs Muradn
zorlad sat ile- memleketlerinden mahrm oldular. Sultan Muradn
istifde ettii sulhn ilk senesi zarfnda bu kk hkmetin yerine
eski Seluklu Devletinin en dtou hududu zerinde belik zuhr etti.
bunlar Osmanl Devletinin karsnda istiklilerini muhafaza ederek,
arazleri, zuhurlarndan itibaren ancak bir asr sonra Osmanl
memleketlerine katlmtr. Bu yeni hkmetlerde muhtelif aile saltanat
srdler, ki Diyrbekir havlisinde Karakoyun-lular759, Mara sancanda
Cihan-nm, s. 618; Mannerin zannna gre eski Misteyadr (4, 2, s. 179?. Mak Knnerin
tahminine gre, bu ehir Filomelium beldesi mevkinde in olunmutur.
757 Cihn-nma, s. 619, s. 640. Yalvacn eski Boris olmas muhtemeldir.
758 Kezlik. btn bu memleketler bal ok gller zerinde ve aal dalar eteindedirler; pek
ok lezzetli meyve yetitirirler. Yalva, elmalar, armutlar, kirazlaryla mehurdiur. eridirde
fstk ve gzel zm kar; zmn otuz alt eidi saylr. Cihn-nm, s. 641. bu ehrin
duvarlar altndaki gln bebuuk fersah uzunluu, fersah genilii vardr. derinlii on
zirdr. nisi adas ve Can adas nmnda iki ada da vardr. yar Mslman, yar Hristiyan olan
bu iki ada halk cmleten balk ve kaykdr. civr dalarn tepelerindeki tekkelere birok
balk gtrrler. akehiri ssleyen binlar arasnda birok zviyelerle OsmnDn silh
arkadalarndan ve evliydan Buhri Dede, Nimetullah, Ahi Evren ve Trklerin Don-Kiotu
Nasreddin Hocann trbeleri bulunur (Not:44), (Hoca Nasreddin bir hikmet shibidir.
Don_Kiot bir budaladr; birbirleriyle benzerlikleri yoktur.)
759 777/1375'de zuhur ile 874/1469'da yklmtr.
Sayfa
205
756
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Zlkadiriyyeler (Dlkadirliler)760, Ada-na'da Ramazan-oullar'dr761.

Osmanllar'n harbci iddetleri imdiye kadar doudan ziyde Avrupa'ya
mteveccih olduundan, bu hanedanlar balanglarnda ftih milletten bir
endie duymadlar. Hatt muvakkat bir mddet iin mstakil bulunarak,
kendilerini takviye ve tasarruf direlerini genilettiler.
Bu trihte, Rodop ve Aksi us eteklerindeki ehirleri -ki vaktiyle Dragez ve
Bodan'a itaatkr bulunmulard- fethetmi olan Timurta Makedonya'ya
gelerek, tahrib edici ve intizaml olmayan askerlerinin banda t
Arnavudluk hududuna kadar gitti762 ve Manastr, Pir-lepe763, teb (tib
veya Ateb)764 beldelerini zaptetti. Erisu Da'mn te tarafndaki
memleketlere hasar vermekte iken, Osmanl ordusunun asl kuvveti
Balaban Be'in olu ince Balaban kumandasnda Sofya'y765 muhasara
ediyordu. Balaban Be, Bursa duvarlar kenarnda Balabanck kalesini in
edip de, ehri on sene mddetle muhasara altnda bulundurmu olan
muhribdir. Sofya nce Balaban'm her trl mesasine birka seneden beri
mukavemet etmekteydi ve muhsrlar sabrlarn kaybetmekte iken, gzel
dnlm bir hiyle ehrin kaplarn Osmanllarca at. Uzunca Sevindik
nmnda ndir bir yz gzelliine mlik bir gen, ehre girerek, Hristiyan
olmu gibi telkki olundu; kendisini kumandann yanma doanc sfatyla
kabul ettirdi. Birgn balkn avnda bulunan efendisini ehir hricine
kararak, ve bir msait ndan frsat ganimet bilerek atndan aa alp,
hayvann zerine balad; esr sfatyla Osmanl ordughna gtrd.
Balaban, bedbaht kumandan, u suretle bal olarak mevkiin duvarlarna
kadar getirince, ahl reislerinin zy edilmi olmasndan mitsizlie kaplp,
Zuhuru 780/1378, ykl 921/1515.
Zuhuru 780/137, ykl 921/1515.
762 drs, varak: 167. Bratutu'nun Sa'd'd-dn'den tercmeten Arnavutluk ve Bosna ve Hersek
Teshiri unvann kullanmas yanltr. nk Osmanl ordular bu defa Arnavutluk hududunu
gemediler. II. Murad zamannda vuku bulan Ka-ra-ili fethini Hac Kalfa bu srada zikrederek,
daha byk bir hatda bulunmutur.
763 Hac Kalfa'mn Rum-Hsi, s. 96.
764 skp ve Karatova ile tip bir gen tekil eder; tip her ikisinin ortasmdadr. Bu, Niketas'm
Stonipion dedii yer olmak gerektir. Ulahlar Varna'y aldktan ve Sakarya (?)'y harb ettikten
sonra, Ahioli (Ahyoli)'yi hasara urattklar zaman Ni gibi buradan da ahlyi karmlardr.
(Bunu yalnz Avrupallarn barbar dedii Osmanllar yapmaz; Bulgarlar bile Rumeli'deki
Mslmanlar' hicrete mecbur ettiler.)
765 Takvim't-Tevarh'de
Balaban hakl olarak Sofya fatihi olarak zifc ed'lmitir. Hac Kalfa
Rum-tli'de Lala hin'in fethett'gini zikrediyors da, Lala ahin 777'de rtihl etmiti. Sa'd'ddn de bu hatda bulunu yor. li'ye de mracaat.
760
Sayfa
206
761
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
teslimiyeti kararlatrdlar; ehrin anahtarlarn Trkler'e verdiler

(784/1382).766
Triadia ismi dah verilen eski Sardika, yni Sofya ehri Rodop ve Balkan
eteinde Samakov (Oskus) nehrinin sulad bir sahradadr. Kos-tantin'in
olu mparator Konstans ile rakibi olan llirya mparatoru Vet-raniun'un
mehur mlakat, tasviri Osmanl irlerine hakk iir ile dolu sahifeler
ilham eden bu sahrada767 vuku bulmutur. Bu garb mlakatn ne netice
verdii malmdur. ki ordu, birer dire768 tekil etmi olarak, iki
imparatorun sulh mzkerelerini seyretmekte iken Vetraniun' un askerleri
birdenbire Ya galebe etmek, yahut Konstans ile beraber lmek isteriz
diye bardlar. Bu tehdd grltlerinden ve etrafta iitilmekte olan silh
seslerinden korkan llirya mparatoru tacn bandan kararak, rakibinin
nnde dizlerinin zerine kt769. Sardika, mparator Maksimus'un doum
yeri ve mhim bir rhn meclisin toplanma mahalli olmakla mehurdur.
Bratutu'da Sa'd'd-dn, s. 125. Mnset- Feridun'da Balaban'm Padl&a Ja olan arzasna
mracaat; 15 Receb 788 tarihli memuriyet berat d dercedilmitir. Bu vesikalardan birincisinin
ve SUvestr D asi tarafn dan tercmesi Fransa Enstits Trihi ve Muhtralar unvanl eseri
yedinci cildinde grlr.
Sofya'nn ele geiriliinin vukuu suretini yazan nce Balaban'n arizas:
Drr-i devlet-medr ve sdde-i sadet-iktidra arz- bende-i b-mikdr budur ki:
Devletl Hudvendigr- Kmgnn eyym- hmynlarnda Sofiya teshirine tedbr zere idik
ki bu cnibden Uzunca Sevindik doanc mrted eklinde kasaba- mezbrede be olan Ya-foka
Ban ile imtiza edp musahibi ve doanc-bas oldukdan sonra evst- seferde bir rz-
frzda hev mu'tedir olmala sayd- ikre kup seyrne megul iken, Ban doanc-ba ile
Tatar-Pazan canibine av kovalayarak hayl mesafe kat' edp haem- hademden dr derler.
Bu esnada akam karb olma-la menzil arayup slm smurunda bir Cariyeye rast gelirler. Doanci-ba frsat fevt etmeyerek derhl atdan inp Ban'a 'c-zetinizle kye varup Etrkden yem
ve yiyecek getreyim' der. Ban atndan inp doanc gelince (gelinceye kadar) tevakkuf eder.
Sevindik, Deli Balaban ile Ahmed Gz'yi kyde bulup ahvli lm eder; sidii me'klt Ban'a
gtrp 'Trkler bizim bunda idmizi bildiler' der. Ban yalvararak 'Nasl beni hals edersin?'
dedikde, o da 'Seni esvaba sarup orman iinde saklayarak ben iki bargr ile gideyim, Sofiya'dan
asker getirp seni hals edeyim' demi. Ban da bu tedbre kail olmu. Doancbai tekrar kye
gelip Balaban'la Ahmed Gz'yi Ban'in yanma gtrerek 'Beni de tuttular' der. Bunlar Ban'
Filibe'ye getirdiler. Doanc Sevindik'e riyet olunup Ban der-zencir olarak sdde-i saadete
gnderildi. Bu bendeleri askir-i mansre ile doancy klauz edp Sofiya'y gr ile yardk. O
bild ve nevh kamilen teshir edilerek sikke ve hutbe nm- erf-i pdih ile ziynet buldu. Bu
haber-i meserret ile doanc Sevindik ve Gz Ahmed kullar huzr- hmynlarna gnderildi.
mddir k in-yet-i aliyyeleriyle kmkr buyurulup irlerine mcib-i izdiyd- gayret ola. Bak
ferman devletl Hudvendignndr.
Bende: nce Balaban (Mnet- Feridun, c. 1, s. 106 - Pek az mahalleri melen.)
767 Vilermus Trensis Strania diyor.
768 drs bu mnsebetle birok farsa, iirler dercediyor, ki Hfz'n, raz'm ltif ovalar
hakkndaki iirlerinin, benzeridir.
769 Gibin, 18, c. 2, 8. 115-117.
Sayfa
207
766
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Sayfa
208
Hunlar770 tarafndan yama ve Ulahlar tarafndan771 tahrib edilmi iken,

harabeleri arasndan Sofia n-myla tekrar zuhur etti. Trih
htralarndan baka iinde bulunan mden sular, menblar, camileri,
hamamlar, bilhassa mevkii ona Avrupa Trkiyesi ehirleri arasnda yksek
bir mevki tyin etmitir.
Edirne'nin ele geiriliinden beri Murad ile Yani Paleolog arasndaki dostne
mnsebetler haleldar olmam idi. Tabatyle birbirine hasm ve rakb olan
iki hkmdar arasndaki bu uyuma Sultn'm fetihleri Bizans mparatorluu
arazsinden ziyde Srbistan, Bulgaristan, Ulahya prensleri ve
mparatorluun zaaf ierisinde bulunmasndan istifde ederek istikllini iln
eden birka s Rum kumandan elindeki araz ile genilemi olmasndan
kaynaklanyordu. Bununla beraber Yani Paleolog, Hristiyanlk leminin
dmnyla yedi senelik bir anlama ykne, hibir ikyet etmeksizin
tahamml ettikten sonra, Rum Kilisesi mezhebinin bz hususlar
bakmndan Ltin Kilisesi'ne msadekrlk gsterildii halde, Hristiyanlk
metbunun himayesine nail olacan md ederek, Papa V. Urben ile bir
ittifak ahidnmesi akdetti. Bu himyeflen Osmanllarca mukabil olan mevkii
bakmndan belki bir deiiklik husulne msait olacak mhim menfaatler
elde edebileceinf md ediyordu; nk Murad'n mttefiki olmaktan
ziyde onun emirlerine uyan birisi olduunu kendisinden saklayamyordu.
Papa, bu ahidnme ile Yani Pale-olog'a on kadrga, binbe yz svari, bin
oku ile yardm edeceini va-ad etti. mparator, gsterilmesine karar
verdii mezhebi msadeleri resmen tasdik etmek zere, Roma'yi gitti. u.
suretle Vatikan saray, kaplarn -Byk Kostantin ile arlman'n hazn
malbiyetlerinin hameti olan- iki sye-i z-tca kd etmi oldu772. Yani
Paleolog, drt kardinalin huzurunda, hakk Katolik Hristiyan olmak zere
Papa'nm yksek nfuzunu ve Baba ve Oul'un ahslarnda Rh'l-Kuds'n
vcdunu itiraf ve Rum Kilisesi'nin hatlarndan dnerek, Kuddas'm hamursuz ekmekle icra olunabileceini tasdik etti; mteakiben btn tebeasn Ltin cematine sokacan vaad ve kilisenin o zamana kadar Katolik
Hac Kalfa'nn Rum-ili'si. s. 51.
Andronikos Komnen zamannda, Niketas, 3,3, Manner, Ulah-lar*n bu tahribinden hi
bahsetmez; Geiza*nin; vefatndan sonra, Manuel Komnen'in bu noktadan hareketle Macaristan
hakkndaki tasavvurlarn icra etmek azminde bulunduunu da sylemez. Cinnamus'dan (5,5)
tercmeten Striter'de, 3, 1161.
772 Beinci Urban, Kostantin ile arlman'a dellet eden iki imparator glgesini Vatikan'da kafcl
erefine nail oldu. Gttin, c. 6, s. 385.
770
771
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
hkmetleri tarafndan kabul olunmayanlara varncaya kadar hukukunu

tasdik ile, defa secde ettikten sonra Urben'in ayan, elini, azn
pmesine ve Papa hazretlerinin katrnn yularn ekmesine msade
olundu. Ne re ki mparator bu kadar yaltaklanmalardan umduu
semereyi elde edemedi. Papa Yani Paleolog hakknda Fransa Kral'nm ve
dier Bat Avrupa hkmdarlarnn gayretlerini tahrik etmek midinde iken,
buna muvaffak olamad. mparator, Kostantiniyye'ye avdet etmek zere,
Venedik'ten geerken, bu ehrin -kendisine birok bor mukabili paralar
vermi olan- te'mnt talep etmek kstahlnda bulundular, mparator'da
te'mnt olacak herhangi bir sermyesi bulunmadndan, alacakllar
Senato'ya mracaat ettiler; Sento, borlarn vermedike Cumhuriyet'in
arazsi dna kamayacan medyuna (mpara-tor'a) tebli etti. Muhteem
Mahbus, yokluunda hkmetin dizginlerini idareye memur etmi olduu
byk olu Andronikos'a, mparatorluun btn kaynaklarn ve ihtiya
grld takdirde kiliselerin haznelerine elkoymak suretiyle, ark
mparatoru'nu daha ziyde mevkuf kalmak arndan muhafaza etmesini
keml-i ehemmiyetle yazdysa da, te'sri olmad. Andronikos babasnn
ricalarn iitmezlie geldi. Yani Paleolog'un mev-ki gittike zorlayordu;
ikinci olu Emanuel -ki oulluk vazifelerine Andronikos'dan ziyde vkf idibtn arazsini satarak tmparator'u Venedik tacirlerinin elinden kurtard.
talya'ya seyahatinin elm neticeleri, mparator Yani Paleolog'a Trk-ler'le
ekimesinde ne Papa'nn kadrgalarna, ne de dier Hristiyan hkmdarlarnn yardmlarna istind etmemesi lzm geleceini isbt etti.
Sultn'n hiddetini celbetmi olmasndan dolay ba zerinde dolamakta
olan frtnay defetmek ve kudretinin bir bakiyyesini muhafaza edebilmek
iin istanbul'a avdetinde,773 drt olundan ncs Te-odor*u Pdiah'a
gndererek, Osmanl ordusuna kabuln istirham eyledi. Bu tahkir edici
itaat mparator'un md ettii neticeyi verdi; Sultn, mparator'un Hristiyan
reisleri ile ittifak tasavvurunda bulunmasn affetti; M hkmdar arasnda
tekrar gzel bir zahir imtiza teesss etti.
Sayfa
209
1370/772 senesinde. Halkondilas' diyor ki: Reversusque Byzantium, misit legationem ad

regem Amuratem; proeterea filium in januis regiis stipendia facere jussit. (Bizans imparatorunun olunu Pdiah'n. huzuruna gnderdii hakknda metindeki ifdenin mehazdr.)
Franzes, Yani Paleolog'un Roma'ya seyahatini Andronikos'un Sultn Murad'm oluyla
ittifakndan sonra zikretmekle byk bir zamanlama hatsnda bulunuyor. Bir de yine bu
mverrih, Yuan'n drdnc olu olup da Halkondilas'm Dimitrius dedii bir prense Misel
ismini verir (Franzes, 1, s. 11).
773
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Sayfa
210
Yani Paleolog'un temiz niyetlerini inandrmak iin Murad'a gnderilml

olduu bu olu, bir mddet sonra mparator tarafndan davet olunarak,
Kantakuzen veresesinin ksa bir mddet nce vefatndan dolay, onlardan
Bizans mparatorluu'na kalan araziyi ve hkmranlk iaretlerini almak
zere oraya gitmee memur oldu. Yine o srada mparator byk olu
Andronikos'u hkmet ilerinden ekerek, imdiye kadar Selanik valiliinde
bulunan olu Manuel'e verdi. Andronikos bu tercihten muber olarak,
intikam almaa karar verdi. Murad'n olu Savc'da duygularna ve tabiatna
bir beraberlik buldu; aralarnda bundan byle bir kuvvetli rabta hsl oldu.
kisinin de ilerinde bir tama' atei, vucdlannn sebebi olana kar bir garez
mevcd idi. Sultn Murad, Asya'da bir isyan bastrmakla megul olduu,
yani Paleolog da mevkiinin glklerini unutmakta bulunduu
srada.Avrupa'daki Osmanl kuvvetleri hey'et-i mecmuasnn muvakkaten
kumandanlm hiz olan Savc le tamahkr Andronikos, her ikisi
babalarnn aleyhine fesad tertb ediyorlard.
Pdih, bu cinyetkrca teebbs haber almas zerine, mparatora,
kendi nezdine gelip de Andronikos'un hareketinden hesap vermesini ihtar
etti. Sultn bunun akabinde Avrupa'ya geti; Bizans yaknnda,774
Aprisidion'dan uzak olmayan bir yerde, s prenslerin ordughlarn kurmu
olduklar seylbe kenarna asker dkt. Gecenin karanlnda at ile sel
suyundan geerek, silere afv vaadinde bulundu ve vazifeleri diresine
dnmelerini yksek sesle ihtar etti. Pek ok defalar harb rehberi olmu
bulunan bu kuvvetli ada iitilince, Savc'mnl askerleri kendilerini
beklemekte olan cezadan korkup, takmyla mevkilerini terkederek,
Pdihlarn atfetini istirhama geldiler ve gen ehzde'nin emrine itaat
mecburiyetinde bulunduklarn beyn ile zrlerini bildirdiler. u suretle
vefaszla ve taraftarlanndan mahrumiyete dr olan Savc, az miktardaki
sdk refakatileri ve fesada dhil olan Rum asalet sahiplerinin oullaryla
birlikte, Dimetoka'ya can att. Murad, Savc'nn izini takip ile. Dimetoka'y
hemen muhasara, ve muhafzlarn ktlkla teslimiyete zorlad. Hiddetlenmi
olan Sultn, Rum mparatoru'na vermi olduu yemine binen.775 olunu
Bizans ve Osmanl mverrihleri bu hususta bsbtn ihtilf halindedirler. Berikiler
Savc'nm isyan ve pederine malp olduu muharebe Anadolu tarafnda Kete (Kite)'de vuku
buldu derler (Takvm't-Tevrih, sene 787; Bratutu'da Sa'd'd-dn, s. 122; drs, varak: 170).
Lkin mevkiin tyininde ittifak eden Bizans mverrihini (Halkondilas, Franzes, Du-kas) takip
etmek daha dorudur.
775 Bizansl ve Osmanl mverrihler s ehzadenin ismi hakknda mttehid deildirler. Dukas
774
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
idam ettirdi776. Rum asilzadelerine gelince, cmlesinin huzuruna

getirilmesini isteyerek, ehrin duvarndan Meric'e attrd.
Birdenbire ordughndan kan bir tavann bir sr kpein takibinden pek
g kurtulabildiini grerek tebessm etmek garip cesaretinde bulundu. Bir
istihz-y777 ile korkak hayvann firarn. Rumlarn hakrne tahammllerine
benzetiyordu ki, ark dncesi bu benzetmeyi daha messir bir surette
ortaya koyar778. Sultn, kendisinin oluyla birlikte fesd tertb eden
babalarn hepsine onlar kendi elleriyle boazlamalarn emretti. Bu irdeyi
ikisinden madas icra ettiler. O ikisi de, itaatsizliklerinin cezas olmak
zere, haytlarndan mahrum oldular779. Murad, tamamiyle intikam
aldktan sonra -kendisi Savc Be'e cezasn verdii gibi- mparator'a da
olunu cezalandrmasn emretti. Yani Paleolog, vaadinde sebat ederek, ve
zellikle mthi mttefikinden korkarak, Andronikos'un gzlerini kaynar
sirke ile yaktrd. mparator'un ikinci olu Manerin byk kardeinin yerine
pederine halef olacan renmek kendisine kfi geldi. ki hkmdarn
hkmetini bir mddet-ik tehlikeye drm olan fesad ite bu suretle
yok edildi.
Sultn Murad'n olu hakknda gsterdii iddetin sebebi etrafndaki temh
erbabna messir bir ibret vermekten ibaret olmad zannedilebi-lir. Savc
hakknda oullarndan Byezid nezdinde vukua gelen teebbsleri ehzade
hakknda derin bir kskanlk beslediini ve oktan beri idamn tasavvur
ettiini zannettirmektedir. Sultn Murad bir gn Byezid'e aadaki
mektubu yazd:780
Hliy Rum ili belerbeisi emr'l-mer'-kiram Ti-mrta Paa dm-
ikble birle askir-i nusret-i messir tyin olunup, Manastr ve Pirlepe
'dy- hksr zre revana klndkda, bi-avn'llah- tevfkh, varub
Sayfa
211
(2,22) ismi de syler: B-yezd, Savc, Gndz. Onun rivayetine nazaran gzlerine mil ekilen
Gndz'dr. Osmanl mverrihler, Savc yahut Sve-ci'nin idamndan bahsederler ve Murad'in
nc oluna Y-kb ismini verirler. Franzes de Murad'in Avrupa'da brakm olduu olunun
isminin Ms elebi olduunu syleyerek, Byezd'in oluyla kartrr. Halkondilas, shhate
yaklaarak Siaaus yazar.
776 Franzes, 12; Dukas, 12, s. 22.
777 Mverrihin burada kulland infemale vasfn -ki bu fkralarn mehaz olan Rum
mverrihlerinden alnm olacanda phe yoktur - kalem tercmeden istintf etmitir.
778 Trkler Rumlar' aalayarak tavan diye isimlendirirler.
779 Halkondil, I,s.l4. (Rum asilzadelerinin oullan Dimetoka kalesinden atlarak idam
olunduklarna gre babalarna boazlattnlmalan mmkn olamaz. )
780 Bu mektup ve alttaki cevapnme fkras, me'haz- asl olan Mnet-i Feridun'dan alnd.
(Mtercim).
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Sayfa
212
bilcmle kla' ve bk'yla feth ve teshir edp, badehu karl-ili'ne tevecch

eyledikde, olyerin ahlsi harac-gzrlk artyla itaat eyleyp, ve Selanik
ehrine dek akn salup, salimen ve ganimen avdet edp ve ndan bild-
Arnavud'a
varup Hersek ve Bosna fethine megul iken, bejlerinden harc verriz
deyu tazarru-nmeleri gelp, tevakkuf olundu, imdi malmun ola ki: Evvelbahr- hceste-sr-da 'dy- Engrs zre azm seferim vardr. mddir
ki ihtidas mes'd ve intihas mahnd ola. n'llh Tel hkm-i erifim
sana vusul buldukda, gerekdir ki cem'iy-yt ve yaraile hzr olasn, ki
benimle refk olman lzmdr ve Karesi ilinde olan nr-rdde-i cihn-beyn
karndan Ykub km-bn-i ahvlinden haberdr olup, ve Bru-sa'd beki
olan olum mhr-i sipehr-i ehriyr ve drr-i evc-i nsfet.ve kamkr Savc
Be, tl-i Allah mrihl-azz. canibinden gaflet etmeyp, vki olan savanihi hlt i'lm ve i'ln edesin. yle bilesin. Tahriren f-ev'il-i ehr-i rebiyy'levvel sene-i seb'a ve semn ve seb'a-ma-iteh, be-makam- Edirne.
Byezid'in cevapnmesinde biraderlerine mteallik olan fkra udur:
Cenb- Muall-nisb karndam Ykub Be, zif'llhi kadrini keml-i
adalet zre olup, lkin Savc Be ahvliy-n Brusa kads bir kd
gnderp, ayniyle derkse kl-nup, sdde-i seniyyelerine irsal klnd.781.
Bu iki vesikadan zahir surette anlalr ki, Sultn Murad, olu Sav-c'nn
sonunun nasl olacan tasavvur etmiti.
Andronikos ile Savc'mn talihsiz teebbslerini, daha az cretkrne
olmayan ve fakat bsbtn baka bir surette vuku bularak, zten zaaf
hlindeki Bizans mparatorluu iin vahm neticeleri icbettiren dier bir
hdise takip etti. u kadar ki, bu hdisenin msebbibi olan m-parator'un
dier olu Manuel, Andronikos derecesinde felkete mruz kalmad. Sultn
Murad, mparator'u hakir bir mevkide tutmakla beraber Manuel'in
cr'etkrca hareketi, Pdiah'm kendisine muhalefet cesaretinde bulunan
zayfn meziyyetlerini takdire muktedir bulunduunu isbat etti. Manuel,
Dimetoka'daki mthi vak'ay ve Sultn'm vesayeti altnda yaamaa
tahamml eden pederinin korkulu hlini nazar- itibra almayarak, vl
bulunduu Tesalonik (Selanik) de oraya yakn Farae (Serez, Siroz) beldesini
Bu fkrann Hammer'deki tercmesi aslna tammiyle mutabktr; yal-. nz tercmenin

sonunda, b&b- muadeletinizden evmr-i ceddeye intizr zereyim mealindeki ibare aslnda,
yoktur. (Mtercim).
781
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Osmanlar'n elinden almak tasavvurunda bulundu.782 Murad bu hyaneti

gizlice renerek, veziri Hayr'd-dn Paa'y Selnik'i zaptetmek ve Rum
Prensi'ni l veya diri getirmek zere, bir ordu ile onun aleyhine evketti.
Manuel, kendi kuvvetinin mis olan bu askere mukavemet
edemediinden, Osmanllar yaklatnda ehri terk ile, deniz yoluyla
Bizans'a doru gitti. Lkin mparator, yeniden Murad'n phesini
celbetmek ve hiddetine uramak korkusuyla, fi-rr oluna bir iltica yeri
vermee cesaret edemedi. Manuel, pederinin gsteremedii snacak yeri
adann Ceneviz valisinde bulabilmek midiyle Lesbos (Midilli) adasna gitti;
lkin Murad'n nm oraya da dehet vermi olduu cihetle, Midilli liman
kendisine kapand783. u mkil hl iinde Pdiah'm huzuruna kp da,
atfetine mracaat etmek cesaretini gsterdi. mdi beyhude olmad.
Murad dmannn gsterdii emniyetten memnun kalacak derecede
li?enbha sahip idi. Manuel'in istikbline kt, hatal hareketlerini
yumuak szlerle ayplayarak zr dilemesini tevik ve bundan byle
mparatorla kendisinin arasnda iyi bir uyumann Rumeli ilerinin iyi
olmasna bal bulunduunu ilve etti. Bunun zerine Manuel, hatsn
itiraf ve vki hareketini metbuna kar bir hiynet eseri olmak zere
vasflandrarak, affn talep etti. Pdih talebini kabulde abuk davrand.
Murad, daha ileri gitti, Prens'i babasnn nezdine gnderdi ve iyi kabul
edilmesini bildirdi.
te o zaman Osmanllar'n kuvveti ve Bizans mparatorluu'nun zaaf yle
bir derecede idi ki, mparator, kendi olunun aleyhinde Sultn ile ittifak
iinde hareket ettikten sonra, velahdine payitahtnn kaplarn -korkun
mttefikinin msadesi olmadka- aamad.
Bu sradadr ki, (788/1386), Murad'n en mmtaz kumandanlarndan biri
olan ve en son sava olan Selnik'i zaptetmi784 bulunan Hayr'd-dn Paa
vefat etmitir785. Hayr'd-dn Paa, mahir bir general ve akll bir mavir
hreti brakmtr. Gerek Rum, gerek Osmanl mverrihlerinden Hayr'dBu vak'ann hikyesi kf derecede isbt eder ki, Bizansllarn Fereasi, eski Veroya yni
imdiki Karaferye deil, imdiki Serez ehridir; nk ManueFin basmak istedii bu ehri
Halkondilas Fere, Franzes de (bb: 11) Serez ehri diye isimlendirirler. Veziri de
Halkondilas ftaralipasas, Franzes ise Heratinis ismiyle yd ederler. Hayreddin Paa' nn
ismi evvelce andarh Kara Hall; olunun da ismi Al idi. Bundan dolay Frnzes'in burada peder
ile, vezrette pederine halef olan olunu ayramad grlr.
783 Halkondil, 1, s. 16. Franzes, s. 11.
784 Selanik daha sonralar yine Rumlar ve Venedikliler tarafndan zapto-lunmutur.
785 Hac Kalfa, Takvm't-Tevrih, s. 174; Hadkat'l-Vzer.
Sayfa
213
782
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
dn Paa hakknda bir hkm vermee ehil olmak zere bize en ziyde
vesikalar brakan Halkondil'dir. O mverrih bu mehur zta mtaallk
vesikalar arasnda Sultn Murad ile bir konumasn yazyor ki, aynen
naklediyoruz: Hayr'd-dn Paa bir gn efendisine der ki:
- Sultn Murad, md edilen maksada vsl olabilmek iin harb ilerini
nasl idare etmek lzm gelir?
Murad, u cevb verir:
- Msait frsatlardan istifde etmek ve askerin atfetle muhabbetini
kazanmak suretiyle.
- Lkin frsatlardan istifde demekle ne kastediyorsun?
- Maksada sevketmesi lzm gelen vstalar her trl ihtimle gre
muvzene ve mukayese etmektir.
Hayr'd-dn glmee balad ve dedi ki:
- Tabiatn seni byk bir kiyasetle mtehalk kldn gryorum, lkin
yaplmas lzm gelen eyleri evvelden bilmediin ve kendi kendine
danarak bir ciheti red ve dier bir ciheti kabul etmee muktedir olmadn
halde, bu vstalar nasl muvzene edeceksin? Bir eye karar verilince, onu
derhl icra etmek lzm gelir Mahir bir kumardan maveresinde gayet
ihtiyatkrne davranmal, icrada yldrm gibi sr'-at, ordunun banda
nmne-i imtisal olacak kahramanlk eserleri gstermelidir.786
te vezr ile Murad, bu trl hikmetli kaidelere uymak suretiyle Bizans
mparatorluu'nun fethine hazrlandlar. Hayr'ddn Paa, Sel-nik'in
zaptndan sonra, yukarda yazld zere, birok vilyetleri hner ve
meziyetleriyle fethedilmi olan Rum mparatorluu ehirlerinden Yeniehir'e giderken irtihl eyledi. 787
Karaman Ailesinin Asl
Sayfa
214
Hayr'd-dn Paa'mn vefatyla Rum mparatorluu'nda zuhur eden

karklklar, o zamana kadar bu heybetli vezirin hakimane idaresi ve
nmnn deheti sayesinde sknet hlinde bulunan Osmanl dmanlarn
Murad ile Hayreddin arasndaki bu konuma, Piros ile generali arasnda vuku bulduu
rivayet edilen grmenin tak-ldi gibi grnyor. Halkondilas, o konumay nakletmekle,
Hayreddn'in asker kumandan ve hkmet adam olarak hiz olduu ve kendisinin vd
meziyyetleri gstermek istemitir.
1/152-176.
786
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
uyandrd. Karaman Bei, Rumlar'n hazrlad fesadn henz yattrld ve

Hayr'd-dn'in tecrbesiz bir delikanl olan olunun pederinin makamna
getii zamann, Sultn Murad'm dima ykselmekte bulunan kuvvetine
kar gnlnde gizledii garazn izhrna, tamahk-rne tasavvurunun fiil
mevkie koyulmasna msait olduunu788 zannettirdi. Bu esnada
Osmanllarla Karaman Beleri arasnda meydana* gelen dmanlk,
Karaman ailesinin snmesine kadar, yni, birbuuk asr devam eden kanl
muharebelerin mukaddimesi olduu cihetle, Seluklu Devleti
harabelerinden ne'et eden aileler iinde Osmanl hanedanndan sonra en
kuvvetlisi olan bu silsilenin asln bildirmek gerekmektedir.
Rum (Anadolu) Sluklular'nn birinci pdih Byk Al'd-dn'-in saltanat
zamannda, Ermeni kavminden olduu halde eyh Baba ll-yas'n789 en
mutaassp taraftarlar srasna gemi olan Nr Sf Konya'ya gelip
yerlemiti. Olu Karaman, Sultn'm nazar- tevecchn kazanmakta
gecikmedi. Seluklu hkmdar, hemiresini ona verdi ve emr-i ahurluk
hizmetiyle taltif etti. Nur Sf Kilikya'nn790 kuzey batsndaki da silsilesi
zerinde ve Silifke yaknnda bulunan Varsak kazasnda mesken tutmutu;
Silifke'nin791 Rum mutasarrf Nr Sf'nin mezhebine kazanlarak, sk sk
kalesine kabul ederdi. Karaman'n babas ve mrdleri bir gn muhafzlarn
emniyetinden istifde ile, kendilerine dima cmerte misafirperverlik
gsteren kumandan dam ve mev-k istil ettiler. Bu muvaffakiyetin
haberini alan Al'd-dn, Karaman'792 -pederinin anszn zaptettii- ehrin
hkmetine tyin ve Silifke civarndaki Lrende'yi793 de kendisine verdi. Bir
mddet sonra Karaman ticar eya sandklar iinde asker sokmak suretiyle
Ermenak (Ermenek)794 kalesini zaptetti.795 Yeni Karaman hkmetinin
Ner, varak: 68, Karaman Bei'nln Osmanllar'a harb iln etmesine Hay-r'd-din'in olu Ali
Paa'nn genclt ve tecrbesizlii balca sebep olduunu bilhassa zikreder, tdris, varak: 179.
789 Baba lyas, ihtillci tasavvurlarn uzun mddet
bir tasavvuf mezhebi rts altnda
kurduktan sonra, Amasya halicim tahrik teebbsnde iken, ecel-i kaza ile vefat etmitir.
Cenbi, s. 207.
790 Cenb, s. 213; Chn-nm, s. 611.
791 Kilikya sahilinde eski Siluziya'dr. Seyyahlar orada kiliseye evrilmi bir mbed, byk bir
havuz, Rum kitabelerini hvi mezarlar ile Sen-Jan -valyeleri'rrn eski bir atosunu -ki bunun
duvarlarnda henz zlememi Ermenice kitabeler vardr- ve Gksu
(Kalkidanus)
kenarlarna dalm birok harabeler grrler. Bofor'un Karamanla eserine mr. s. 232.
792 tTabl ve alem gndererek, Cenb, s. 213. Ner, varak: 15 ve 16.
793 imdiki Karaman ehrine yakn Lrende
harabelerini henz hibir Avrupal seyyah
grmemitir
794 Ermenak, seyyahlarn nazar- dikkatini celbetmee ayandr. Strabon'un Safran dedii
maaralar ile Trk corafyaclarnn bile tabiat hrikas saydklar Berkuris'.a, Gar bunun
Sayfa
215
788
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Sayfa
216
merkezi olan Ermenek'den etrafndaki ehirlerin cmlesi zerine asker

sevketmekte, ve her evkinde muvaffakyt kazanmakta olan olu Meh-med,
evvelce de bil-mnsebe yazld vehile, Gys'd-dn Keyhus-rev'in
vefatndan sonra, esfilden Cimri nmnda bir Trk', zz'd-dn'in Krm'da
vefat etmi olan olu olarak tantmak teebbsnde bulunmutu; hiylesi
netice verdi. Sahte ehzade796 nmna Seluklu hkmdarlarnn payitaht
olan Konya'y797 eline geirdi. Lkin bir mddet veziri Bervne marifetiyle
Seluklu Devleti'ni idare etmi olan Mool Hn Abaka, ems'd-dn
Cveyn'yi798, yalan iddiada bulunan Cimri'nin Mehmed Be yardmyla
tahtndan ayrm olduu gen Gys'd-dn'in Konya'ya tekrar dnmesi iin
imdada gnderdi. Saltanat davacs ve hmisi ok zaman gemeden ecel-i
kazaya uradlar. Karamam Mehmed Be'in beikte bulunan Mahmd
nmnda bir olundan baka evld kalmamt. Bu vak'a henz ortaya
kmakta olan Karaman ailesini bsbtn imha edecek gibi grnm ise
de, Mahmud genlik ana gelip de, bir an iin zaafa urayan hanedannn
kudretini takviye edince, bu aile yeni bir kuvvet ald. Seluklu hkmetinin
sukutundan sonra, Mahmud Ermenek'de yerleerek, btn Karaman havalisi hkmdar sfatyla, Bedr'd-dn unvann ald. Yahi Be ve Sleyman
Be nmnda iki olu kald. Birincisi pederinin yerine geti799 te
Karamanllar, Osmanllar hakkndaki hasedlerinin birinci defa olarak zuhuru
zamanna geldiler. Sultn Murad'n saltanatnda Yahi Be'in olu ve halefi
Al'd-dn, Galtia'daki byk emlk sahiplerinin (Ahiler) kardklar ihtill
mkiltmi artrmak ve yeni kuvvetlerle isyan iddetlendirmek iin
Varsaklar' Ankara ihtillcileriyle birletirmee tahrik etti. Ancak Ankara'nn
yaknndadr.
795 Hezrfen, Ermenek zaptna dir, Pahimares'in Menderes zerindeki Tripoli'nin zapt
hakknda syledii rivayete benzer bir rivayet ileri srer. Bundan Ermenek'le Tripoli'nin bir
olduu deil, ancak Bizansllarn Ermenek zaptyla Tripoli zaptm kartrm olduklar neticesi
karlmaldr.
796 Daha nce beyan olunduu vehile, defterlerin bugn (mverrih zamannda) uygulanan usl
ttzre Trke ve Farsa'da tutulmas usln icd eden Cimri'dlr.
797 Neri, varak: 16.
798 ems'd-dn, Cveyni, Abaka Hn'n selefini idamndan sonra vezir tyin olunmutu.
799 Ner, varak: 16. Mahmd, Hicret'in 707. senesinde vefat etmitir. Hezrfen, Cenb ye Eb'lFid'nm ne u ahvlden, ne de hkmdarlk kudretinin bu intikalinden malmatlar vardr.
Onlar, Karman'm olu Mehmed'den Al'd-dn'e geerler. Neri, (s. 68), Al'd-dn'in ecere-i
ensbm dercederse de, Yahi Be -brhm-'in onun pederi olduunu syler. Bu halde Al'ddn Karaman Sllesinden, Nr--sf'nin olu Karaman'dan balayarak,beinci hkmdar demek olur, Bu hkmdarlarn sras yle idi: 1) Nr-sfTnin olu Karaman; 2) Mehmed; 3)
Mahmd; 4) Yahi Be-brhm; 5) Al'd-dn.
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
zapt ve Murad'n kermesi Nef-se'nin Al'd-dn ile izdivac bir mddet iin
asayii iade etti800. Bu andan itibaren Karamanllarn hasedleri, kendisini
Osmanl padiahna balayan ahidnmeyi bozmak iin frsat arard.
Savc'nn fesadn ve Hayr'd-dn Paa'nn vefatn pek msait buldu.
Binenaleyh Varsak, Turgud, Bayburd airetlerini, Kk Asyada serserice
dolamakta olan Trkmen ve Tatarlar' bayrann altna toplad.801 Murad,
Rumeli'de belerbei bulunan Timurta'm o vilyetlerin btn asker kuvvetiyle Asya'ya gemesini emretti, ki bu askerin iinde iki bin Srbl yardmc
kuvveti de bulunuyordu- Pdih, Ktahya sahrasnda geit resmi icra
ettirerek, yeni hasm aleyhine yrmee hazrland. Sultndn Ktahya'da
ikameti srasnda, Msr Sultn, mutantan bir sefaret vastasyla
muhabbetini arzetmi ve pahabiilroez hediyeler gndermi olduu cihetle,
Karaman Bei, iki dman arasnda kalmaktan korkarak, Osmanl
Pdiahyla anlamasn yeniledi ve intizamsz askerinin Hamd802 arazsine
verdii hasarlardan dolay zr dilemek relerini arad. Lkin vakit
gemiti; harb arzusu ile yerinde duramayan gen vezr Ali Paa, her trl
sulh teklifini reddetti; Osmanl ordusu Konya Bei'nin sefirlerini takip
ederek ilerledi.
ki asr nce Halar'n Seluklular'a galip geldii803 yer olan Konya
sahrasnda Osmanl ve Karaman ordular birinci defa olarak kar karya
geldiler. Sultn, askerini bizzat tertb etti. Sa cenah kumandanlm
ehzade Ykb'a, sol cenah ehzade Byezid'e, dmdr (art) l
Timurta'a tevdi ile, kendisi de Yenieriler'in ve Azaplarn nnde duran
btn svarilerle beraber merkezde mevzi ald. Sarca Paa, Balaban Be,
lyas Be, Mstecb Be ile dier Asya ordusu reisleri Y-kb Be; Frz Be,
Koca Be ile btn Avrupa askeri kumandanlar -Srp yardmc askerleri ile
Neflse'nln izdivac mukavelesi Mnet- Feridun'da 10 Ramazan sene 780 trihiyle dere
edilmitir. Murad'n Karaman Bel'ne dier bir mektubu varsa, da, trtnsizdir. (zdlvc
mukavelenamesi nikh hutbesinden ibaret olarak Arapa yazlmtr.
Feridun Be
Mnet'nda Karamn' nin akrabalk talebiyle Murad Hn'n kapsna takdim eyledii niyznma dahi mndericdir. Bu begin gerek orada, gerek Tc't-Tevarih' de ismi <Al'd-din
deil, Alidir.)
801 drs (varak: 173), Neri (varak: 69), bunlar yle adlandrr: Teberrk, Senker (Sunkur),
Hzr Be, Brasay, aazen, Safa, Tastaga. Sa'd'd-dn Samagarllar'n bir Tatar aireti
olduklarn syler; Bratutu'da (s. 129 ve 130) Varsaklar'm Rus cinsinden olduklarn
sylemee kadar varr.
802 Sa/d'ddn, idrs, vara*: 75.
803 584 (1188) senesinde. Muharebeden sonra, ehir, mparator Frederik ta^ rafndan hcumla
zaptolunmutur.
Sayfa
217
800
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Sayfa
218
birlikte- Byezid'in maiyyetine verilmiti804.

I. Murad'n Konya sahrsmdaki asker tertibat ondan sonra Osman-llar'n
Asya'daki muharebelerinin hepsinde tammiyle tatbik olunmutur. Anadolu
askeri (Asya neferleri) dima sa cenah; Rumeli askeri (Avrupa neferleri)
sol cenah tekil ederdi. Merkezin cephesi de her zaman Yenieriler
tarafndan igal edilerek, onlarn arkasnda muntazam svariler, Sipahiler,
Silhdarlar'la pdih ve gyab hlinde sadrzam bulunurdu.
Karaman-olu da u tertibi ald: Varsaklar'la Tatar svarileri, Te-berrk Be
kumandas altnda, sa cenaha konuldu; Trkmenler ve Tur-gudlar Samaar
kumandasyle sol cenah tekil ettiler. Karaman Bei ordunun merkezinde
idi.
Hcum iareti verildi. Karaman ordusunun sa cenah dmbelek ve boru
sesleriyle yerinden hareket ve Allahu Ekber sedlaryle Osman-llar'n sa
cenahna hcum etti. Byezid bunlar grnce, muharebe etmeyi iddetle
arzu ederek, atndan indi, pederinin huzurunda dizst kerek, dman
zerine yrmesine msade istedi805. O vakit iki ordu yekdieriyle
arparak, sel gibi kan akt. Muzfferiyet ok zaman kararsz kalmad.
Rumeli Belerbei Timurta, bizzat Karaman'n zerine hcum ederek,
firre mecbur ve dehete kaplan seme askerlerini perian etti. Bu andan
itibaren Karaman'n malbiyeti tamam olmu idi. Bu mhim kahramanlk
eserine mukabil ganimetlerin en byk hisse-siyle vezr, yahut tulu paa
unvann ald. Bu unvan Devlet'in be-lerbeileri iinde birinci defa olarak
Timurta alyordu. Ondan evvel hkmetin birinci memuruna verilirdi. O
memur, dier tulu paalardan tefrik olunmak iin vezir-i zam
unvanyla yd olundu806.
Pdih, bu muzafferiyet neticesinde Konya'y muhasara etti. Ordu halknn
kuatlm olanlardan birey almasn yasaklayarak, bunun iin iddetli
cezalar konuldu. Birka Srpl emre aykr hareket ettiklerinden, merhamet
edilmeksizin idam olundular. Bu ceza, o faydal yardmclar arasnda zeval
bulmas mmkn olmayan bir kin tohumu atm ise de, Osmanllar
Bratutu'da Sa'dt'd-dn, s. 129; Ner, varak: 71.
Neri, varak: 73.
806 Bratutu'da Sa'd'd-dn, s.
129, 131; Ner, 2, varak: 71, 72; drs, 178. Son fkrada
Sa'd'd-dln'in ibaresi udur: Karaman-olu'nun esvb ve emvalinin ekseri inhizmma sebep
olan Timur-ta Be'e nayet buyu ruldu, ve mansb sabkna vezaret mansb zammolunub,
vzert ve be-lerbeilifc mansb ile serefrz ve bu inayetle erkn- devletden mmtaz
buyuruldu.
804
805
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Neri, varak: 73; Sa,'d'd-dln, s. 132. Karaman-olu'nun i'tizr-nmesi Sultan Murad'n

Badad hkmdar Ahmed Celyri'ye fetih-nmesi ve Ahmed'in Avcan ordugahndan cevabnmesi Mnet- Feridun'da der-cedilmistir.
807
Sayfa
219
hakknda yerlilerin emniyetini celbederek, ordunun bol miktarda zahire

alabilmesine sebep olmutur. Murad, on iki gnden beri ehri muhasara etmekte, ve fakat henz hcuma balamamakta olduu halde, Karaman
Bei durumunun arz ettii tehlikeyi idrk ile, zevcesini Osmanl ordusuna
gndermee karar verdi. Pdih, kznn istirhamn iyi karlayarak, itaat
iareti807 olmak zere huzuruna ge-elip elini pmek artyla, Al'd-dn (Ali
Be)'e sulh vaadinde bulundu. Karaman Bei Konya ile btn vilyetlerinin
tasarrufunu kendisine te'-mn eden bu hakrne vaziyete muvafakat
etmekle, o zamandan itibaren iki hkmdar arasnda asayi iade olundu.
Sultn Murad'n bu cihetten hi endesi kalmad; isyan etmi olan Yeniehir
ahlsini itaati diresine rc ettirmekle megul oldu. Birka gnlk
muhasara, mevkiin ele geirilmesine yetti. Murad'n emirlerinden biri, bu
frsattan istifde ile Teke hkiminin mutasarrf olduu araznin de Osmanl
memleketlerine ilhakn tavsiye etti. Pdih bu teklifi u szlerle
licenbne reddetti:
Teke hkimi pek fakirdir. Hkmeti stanoz ve Antalya ehirlerine
mnhasrdr. Onunla muharebeye girimek ayplansa sezadr; arslan sinek
avlamakta lezzet bulmaz
Teke hkimi ihtar anlad ve hi olmazsa bu iki ehrin muhafazas iin dier
kaleleri Pdiah'a terketti. Sultn bu defaki sevkyatnn neticelerinden
memnun ve Avrupa'daki fethedilmi memleketleri hususunda emn olarak,
Ktahya'da ordusuna izin verilmesini mnsip grd ve muzaffer bir ekilde
Bursa'ya dnd808.
Lkin devletinin hli kendisinin uzun bir asayiten istifde edebilmesine
msait deildi. Srbistan tarafnda yeni bir frtna zuhur ederek, Sultn
Murad lzm gelen tedbirleri almak iin yine istirahatn zevklerini terke
mecbur oldu.
Osmanllar'la birlikte Karaman Bei'yle harbeden Srbllar memleketlerine
dndkleri zaman, Konya nnde kardelerinin idam olunduunu
syleyerek, bu kanl cezann hikyesi ummun nefretini celbetti. Btn
Srbistan ahlsi, Bonaklar'm, Bulgarlar'm kendilerine yardmc olmaktan
geri durmayacaklarna emniyet ederek, ayaa kalktlar. Bulgar Kral Sisman
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
(iman), Murad'n dostu ve kaynpederi olmakla beraber gizlice Srb Kral

Lazar809 ile ittifak etti810. Bosna*da dolamakta olan yirmi bin Osmanl
zerine iki mttefik milletin askerleri hcum ile, o derecede malp ettiler
ki, aralarndan ancak bebini umm ktalden kurtulabildi.811 O zaman Teke,
Aydn, Mentee, Saru-han, Karaman belerinin de askerleri Murad'n emri
altnda idi; lkin Avrupa'da Srbistan, Bosna, Bulgaristan krallar Osmanl
aleyhine ittifak etmi idiler. Fakat iyi bir tesadf olmak zere, Dobruca
Tataristan' Bei Serrac ile Kstendil Prensi Kostantin, Pdiah'a itaat
arzetmekle beraber, askerleriyle gelip, Osmanl saflarna katldlar. Sultn
Murad hemen harb tedriklerine girimekte acele etti. Yokluunda Asya'nn
asayiini te'mn iin memleketlerini be sancaa taksim etti. O vakte kadar
Byezd'in idare ettii Germiyan hkmeti, ehzde'nin biraderi Y-kb' ile
birlikte Avrupa'ya gitmesinden dolay vezir belerbei Timur-ta'a verildi.
Dier bir Timurta -ki suba, yni zabta byk memuru idi- Sivrihisar ile
Sakarya'nn sulad memleketlere tyin edildi. Frz Be Ankara, Koca Be
nmnda bir ikinci suba Akehir sancana, yine suba Kutlu Be Hamd
eyletinde Eridir hkmetine memur oldu. Murad gerek Asya'da kalacak,
gerek Avrupa'ya gidecek askerin kumandanlarn812 da evvelden tyin
etmek itinsnda bulundu.
Btn harb tedrikleri tamamlanmt. Lkin Padiah, sefere gitmezden
evvel kendisinin ve iki olunun Bizans prensesi ile izdivac ve ehzade
Byezd'in olunun snnet dnlerini icra iin Yeniehir'e gitti. Arab,
Acem, Trk lisanlarnda yalnz gen kzlarn kocaya verilmesi deil, erkek
ocuklarn snneti de sr (dn)813 umm ismi ile ifde olunur. ark'da
izdiva dnleri yalnz gelinin erefinedir; snneti zamannda dn
yaplm olan gvey iin deildir. Snnet dn arlara dr olan ocuu
Bratutu'da Sa'd'd-dn, s. 133. Neri, varak: 75 ve 77; drs, var: 172.
retinde yazldr. (Mtercim)
810 Bratutu'da Sa'd'd-dn, s. 133. Neri, varak: 75 ve 77; Idrls, var: 172.
811 Sa'd'd-dn'den naklen Bratutu, s. 135; Neri, varak: 75: Bu seferin kumandan olarak Lala
hin'i gsterirler; Neri bu generalin bir sene sonra vefat etmi ve yerine belerbei Timurta'n gelmi olduunu tasrhen syler, fakat Timurta on seneden beri belerbei idi;
Konya muharebesinden sonra ve-zret unvann, Sa'd'd-dn'in dedii gi,bi, ancak beleji
unvanna ilve olarak ihraz etmitir.
812 Ner (varak: 76), Timurta'm olunu Yahi Be; Sarca Pa-a'y yaya-ba, yni Rumeli
piyadelerinin generali; incecik Balaban' Anadolu piyadelerinin yaya-bas; MstecV sek-banbas yni Yenierilerdin generali; Papas-olu hin'i de Lala ahin, Kutluca ve Paa Yiit diye
isimlendiriyor. (Id-rs*e de baknz, varak: 177).
813 (Sr-i hitan ve cihaz tabirlerinin izahndan ibarettir.)
Sayfa
220
809
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
elendirmek, izdiva dn anasndan babasndan ayrlacak kzn

teessrlerine meydan vermemek iindir.814 Yeniehir'de815 bu dnler
esnsmdadr ki, kymetli hediyeler gndermek ve Karaman-olu aleyhine
muharebesinden evvel gsterdii muhabbet eserlerine mukabele etmi
olmak iin Pdih, Ya-zc-olu'nu elilikle Msr'a yollad. Yazc-olu'nun
evld II. Murad asrnda Osmanl edebiyatna parlaklk veren ilk erbb-
kalem olduunu istitrten zikredelim.816
Dn henz bitmiti ki, Ali Paa hyanet vak'asndan dolay Sis-man' te'db
etmek zere otuz bin askerle yola kt. nce Aa Mizi (Mesia) havalisine
dhil olan Bulgaristan mnbit bir memlekettir. Ku-zey'de Tuna ile
mahfuzdur ki, nehir, mecrasnn bu ksmnda gayet geni ve derindir. Gney
tarafndan da Balkan'n balca silsilesi mdfaa eder. Bu yksek dalar
tarafndan Bulgaristan'a, btn hududlan boyunca, yalnz yedi boazdan
girilebilir; Balkanlarla paralel olarak akan Tuna zerinde dah az ok
mstahkem o kadar mevki vardr. O suretle ki, Rumeli'den gelinirken
tesadf olunacak Bulgaristan'n her boaz kuzeyde bir kale ile kapatlmtr.
Bulgaristan kuzey hududunda, yni Tuna zerinde kin iki kalenin biri
batda Vidin eski Bononia,817 Bizansllarn Bodene'si) ve douda Silistre
(Bizansllardn Durostuum'u)'-dir. Eyletin bat hududlannda mstahkem
bir ehir olan Vidin'in yaknnda ve Vidin srasnda douda Nikopoli
(Nibolu) bulunur ki --mntkann ieri ksmlarnda Rosita nehri zerinde ve
bu nehrin Yantra818 ile birletii noktaya yakn bir mevkide- eskiden o isimle
mevcut bulunan beldenin hretine sahip olmutur. Silistre'ye en yakn
mstahkem mevk batda Rusuk'tur, ki eski Skesanta-Prista, yahut Skisu-
Hammer bu dn bahsinde, gya erkek ocuklar iin yaplan snnet dn gibi kzlar iin
yaplan velme dnlerinin de bunlarn dr olacaklar madd elemlere mukabil olduuna dir bir fikir dermeyn eder. Anlaldna gre mverrih ark'da seyahatleri esnasnda'kaba bir
ltife olarak bir mnasebetsizden iittii sz cidd addederek zapt etmitir.
815 Ner, varak: 74. Bizansllar bu izdivatan hi bahsetmezler. Leon Klavi'nin Trih-i slm'nda
(s. 57) bulunur.
816 kisi de Yazc-olu nmyla msemm Mehmed Bcn Ve Ahmed Bcn. Birincisi din bir
eser olan Muhammediyye'nin mellifidir. kincisi de arapadan tercme olunmu Envr'lkn nmnda tasavvufla ilgili bir eserin sahibidir. Bu eserlerin birincisi Viyana
Ktphanesinde 243 ve 244 numaralarda bulunur. korn'da Osmanl Edebiyat Trhi'ne
baknz: c. 2, nc Ksm, s. 1595.
817 Manner (7, s. 85), Vidin'in -imdiki ahlsinin Budun adn verdii- eski Bonania'nn yerinde
olduu fikrindedir; fakat -Akropolita'da bulabileceiBizansllarn
Bodenesinden
bahsetmez.
818 Manner, 7, s. 111, 115, 140.
Sayfa
221
814
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
riska819 ehri yerine in olunmutur; bununla Nibolu arasnda eski

Saydava'nn yerinde Zitovi (Sistov) istihkmlar vardr, ki harb mahalli
olmaktan ziyde sulh muahedelerinin ve bilhassa Osmanl Dev-leti'nin
Avusturya ile en sonra imza. ettii sulh ahidnmesinin aktedil-dii yer
olmakla mehurdur. Kuzey hududunun bu noktalarna karlk olan Balkan
boazlan, mezkr noktalar srasyla unlardr: Birincisi Su-luderbend ve
Kaplderbend'dir, ki en kuzey ucundaki bu boazn giriini tekil eder.
Kaphderbend Roma cumhuriyetinin ilk zamanlarnda Suci ismiyle yd
olunurken, daha sonralar Trayan Kaps nmn almt.820 kincisi bundan
sonra Hunyad'n muzafferiyetiyle h-let bulan zldi'dir, ki Sofya, Ni
yoluyla Vidin'e baldr. ncs Kizanlk'dir ki, Nibolu'ya; drdncs
Demirkap'dr ki, Zitovi'ye baldr. Beincisi ve altncs birbirine yakn olup,
Balkan'n gney yamalarnda ve Karn-bd'da birleirler. Bu dan kuzey
tarafnda Rusuk yolu beinci, Silistre yolu altnc boazlardan geer.
Yedincisi olan N-dir-erbend Silistre'ye kar. bu yedi boazdan bat ve
dou ularda bulunanlar -ki Sulu-derbend ile Ndir-Derbend'dir- eski
alarda en mruf olanlardr. Paralel bir istikamette iki uzun ve derin
boazdan mrekkep olan birincisi Amien Marelan821 tarafndan, o
mevkileri tammiyle bildiine dellet eder ince bir dikkatle tarif
olunmutur. kincisi daha airane bir tarzda Teofilaktus tarafndan -tasvir
edilmitir. Osmanl ordusunun hareketi bizi birinci boaza sevkedecei
cihetle, ondan o zaman bahsedeceiz; lkin Teofilaktu'un tasvirini
imdiden yazacaz; nk Ali Paa, ordusuyla evvel alkavak'dan gemi
ve daha sonra Ndir-Derbend yoluyla umnu ve Pravadi zerine
vnnelmitir. Teofilaktus diyor ki:
abulen-Katalen (al-kavak'a tebdil olunmutur), dan ortasnda ltf
bir mevkdedir. Eteklerinde uzanan sahra ieklerden bir kalie ile ssldr.
Uzakta yeil ayrlklar grnr ki, temaas grenlere istirahat ve skn
vericidir; o zamanki aalarn dallan se yukar doru kmakta olan
Manner (7, s. 112), Ruscuk'un Saydava'dan baka birey olmadn, ve Zitovi'nin Sekoriska
ile bir ehir olduunu zanneder; fakat bu isimler arasndaki mabehet onun aksi bir
mnsebete daha ziyde ihtiml verir.
820 Bu geit Amiyen (21,10), Suzumenes'in (Kilise Trihi, 2,22) ve Nikefr'un (9,13)
bahsettikleridir; onlar bu geidi Su, So-kis ve Sosakis diye isimlendirirler. Trkler bu
kelimelerden Sulu yapmlardr, (Manner, 7,98). imdiki ve hakki ismi Sulu Derbend olup
drdnc geidin ismi olan Demirka-p deildir.
821 Araianus Marelinus, 21, 10.
Sayfa
222
819
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
seyyahn zerinde bir adr tekil eder. Ancak le vakti gnein klar
yerin stne kadar nfuz etmekte olduu srada iddetli bir scak basar.
Birok menblar vardr, ki bunlarn suyu ienleri donduracak derecede
olmakla beraber, hararetini giderlii organlar zerinde zarar verici bir tesiri
mcib olmazlar, tnce dalla** zerine konmu kular yorgun seyyaha henkperver terennmler ile ne'e ve cokunluk verirler. Sarmak, mersin aac,
porsuk aac dier binbir trl yaban ieklerle yn- hayret bir uyum
tekil ederler. Hava, sanki dan ince yollar iinden gemekte olan seyyaha
sayglarn sunmak iin, ieklerin neretmekte olduu tabi kokularla
doludur.822
Ali Paa, Pravadi'ye823 kar belerbei Timurta'n olu Yahi Be
kumandas altnda bebin kii ayrdktan sonra, Ndir-Derbend boazndan
umnu zerine ilerledi. Balkan'n en doudaki boaznda bir tepenin
ortasnda bulunan Pravadi kasabas, hcum ile zaptolundu. Osmanl
Devleti'nin Rusya ile muharebeleri esnasnda ekseriya Osmanl ordusuna
umm karargh ittihaz edilen umnu, Sisman'n eski kalesi olan Trrova'nin824 dtn iitince, itaat etti. Ali Paa Karn-bd*a giden
boazdan Demirkap boazna -ki Trnova bunun nihyetinde bulunurgetikten sonra, o mevkii l?izzat muhasara etmiti. Trnova'nn muhasaras
zerine, Sisman, Tuna kenarnda bulunan Nibolu'ya kapand: mukavemete
mecali kalmamasyla, Ali Paa'ya mracaat ederek, met-bu nezdinde
tavassutunu rica etti. Vezir muvafakatle, Sisman' Mu-rad'a teslim etti;
Pdih, Silistre'nin terki ve zaman gelen vergi taksitinin denmesi artyla
musalehya msade gsterdi. Bulgaristan muharebesi u suretle sona
erdiinden, Ali Paa Doan Be kumandasyl Bosna'nn gney kesinde ve
hududun Arnavudluk, Srbistan, Hersek hududuna birletii mevkide
bulunan Kosova'ya825 (Kara-tavuk ovas) doru bir frka gnderdi. Bu Aknc
frkas birok esr ile dnd. Ali Paa ete-i Hezr (Hezar-grad)826 kalesinin
Amiyen, 1,1,2, s. 46 ve 1-6, 5, s. 149. Birinci fkrada geidin ismi Savolen de Manalio,
ikincisinde Savolen ti Kanalin'dir. imdiki ismi olan alkavak isbt ettii zere, hakk imls
ikincisidir.
823 Hac Kalfa'nn Rum-U's, s. 31 ve 35. Manner'e nazaran, Pravadt eski Probanon olacaktr.
824 Manner, 1, s. 141, Trnova'nn eski Nikopolis Athemunu mevkiinde n olunduunu beyn
eder; lkin ism benzerliine nazaran imdiki Nt- kasabasnn yerinde olmas lzm gelir.
825 Bonifinius'un trihinden mada Kosova sahrasn trlf eden ve 153l'de baslarak nshasnn
eskilii derecesinde ndir olan Sefret-i Kral'yye-nln istanbul'da mparator Sleyman
Nezdine Azmeti. Merhil-nmesl eserinde otuzuncu fkraya dah mracaat.
826 Bratutu, (s. 193), ismin yars olan Setar yazarak dier yars ve bu mevkiin hakk ismi
Sayfa
223
822
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Sayfa
224
teslimi artyla esirleri Sisman'a iadeye muvafakat ettiyse de, Pdiah'a

vaad etmi olduu vehile, Silistre'yi verecek yerde gerek zten kuvvetli
olan bu mev-ki, gerek daha mthi olan Nibolu'yu yeni istihkmlar ile
kuvvetlendirmee hz vermi olduu iin, Ali Paa dah Hezar-grad' elde
edince, szn icradan istinkf etti. Bundan dolay muharebe daha ziyde
iddetle balad. Dricaza Hisar827 Osmanl generaline teslimiyet gsterdii
gibi, Tuna zerinde Hrsova ehri hcum ile zaptolndu. Ehemmiyetsiz
olmayan bu iki fetihten sonra Ali Paa btn kuvvetiyle Ni-bolu karsna
giderek, o mevkii muhasara elti. Bulgaristan Kral her taraftan skarak, ve
bundan byle mukavemetin faydasz olduuna hkmederek, btn ailesiyle
artsz teslimiyet gsterdi, Osmanl generali Kral' ocuklaryla ve
hazneleriyle birlikte -Murad'n ordugh ittihaz tmi olduu- Tavuslu'ya
gnderdi. Pdih, Sisman hakknda civan-merdne hareketle, haytna
ilimedii gibi, hline lyk tahsisat da verdi. Lkin Bulgaristan'daki
memleketlerini ve mlhakatn ald (790/1388).828
Srb Kral Lazar, mttefikinin sukutu haberini alnca, durumunun tehlikeye
dtn anlayarak, ve frtnann hududuna yaklatm grerek, iddetli
bir mukavemete hazrland; bununla da iktifa etmeyerek, taarruzuna karar
verdi. Binenaleyh Bulgaristan hududunda dik bir dan zirvesinde ehr-i
Kyi'ni829 zaptetmesini general Dimitrius'a emretti. ehr-i Kyi'nin
bulunduu blgenin askerleri o zaman Osmanl ordusunda olduundan,
ehir Srbllar'm eline geti. Ancak Ali Paa Yahi Be, suba ne Be, Saruca
Paa kumandasyla ve acele olarak onbin kii gnderdi, ve mutlaka mevkiin
geri alnmasn emretti. Bunlar muvaffak oldular; ehr-i Ky alnd,
muhafzlar esr edildi; istihkmlar ykld. Yahi Be Pdiah'a gnderdii
arzada dmann memleketlerinin ierisine kadar takip etmee msade
istediyse de, Murad dnerek orduya iltihk etmesini emretti.
Lazar bu malbiyetinden yrei szlam olmakla beraber, yalnz bir
mevkiin kaybedilmesinden dolay kendisini malp saymayp, hatt bu
olan Hezar unutuyor. O mev-k bugn de Hezargrad yahut Kazgrad diye adlandrlr.
Hac Kalfa'nn Rm-iITsine baknz, s. 41. ete-hezar bin adr demektir.
827 Bratutu, s. 131.
828 Neri, memleketin balca ehirlerinin cedvelini veriyor; bu cedvel evvelce malm olan on
ehirden, yni Pravadi, um-nu, Nibola, Diricasa, Trnova, Kosova, Zitovi, Silistre, Cenge, Eski
istanbul (Marsinopolis)'den mada Madera, Vefcen, Mika, fleka, Yurgova, Mluc, menos
(Aymenos), ernov, Geske, Kerpice isimlerinde on ehri daha muhtevidir.
829 Nesr, varak: 82. Ve ondan naklen Angel, Srbiyye Trihi, s. 340.
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
mahcubiyet zerine bir kat daha cesaretlenerek, Bosna ve Arnavudluk

hkmdarlarn kendisine balamakta olan eski ahidnmeyi yenilemek iin
her teebbste bulundu ve onlarn yardmlarndan tammiyle emn olduu
cihetle, Pdiah' kat' bir muharebeye davet etmekte te-reddd
gstermedi830. Kraln komularyla muhbert srasnda Sultn, iki olu
Byezd ile Ykb'u acele olarak ard. Bunlar kendi hkmetlerinin, yni
Ktahya ve Karesi sancaklarnn askerinden baka Saruhan, Mentee, Aydn,
Hamd belerinin hissesine den yardmc kuvvetleri de beraber getirdiler.
Murad, Avrupa prensjeri iinde Dobru-ca Tatarlar reisi Serrc ile Kstendil
prensi Kostantin'in yardmlarn grd, ki, bunlar yukarda zikrolunduu
vehile Pdiah'n emrine girmeyi kabul etmi idiler. Lkin Pdiah'n
etrafnda toplad yardmclara daha dehetli dier bir mttefik iltihak etti.
Bu mttefik Orhan'n ihtiyar silh arkada olup da, yalnz nmnn
zikredilmesi byk bir kuvvet hkmnde bulunan Evranos Be idi, ki Hacc
farizasn ed ederek, Mekke'den geliyordu;831 eski metbunun oluna
yllarn tecrbesiyle yardmn arzetmek iin ordugha km idi. Murad,
ordusunu boazlarn en bats olan Sulu Derbend'den evketti. Amien Marellen bu derbendin lliry tarafndan derece derece ykselip, Trakya
tarafndan ise gayet dik bir inile indiini, dar ve kayalarla dolu oban
yollarndan baka gzergh olmadn, zikreder. Rodop Dann gneye
ynelmek zere ayrld noktada Balkan'n iki tarafndan geni ovalar
grnr. Kuzey tarafnda Sofya (eski Sardika) bulunur, ki Amien'in
zamannda birok Da airetlerinin ikametgh idi. Gney cihetinde Trak
(Trakya'nn eski sakinleri) kavminin beii olan Fipopolis (Filibe) vardr.
Pdih, hareketinin nc gn htiman'a832 (eski Helis) vsl oldu.
htiman'n misafirperver olmayan ve dima kar ile rtl bulunan fcianvis ir Senek, Rodop'un buzlu zirveleri de Oras tarafndan tas-vr
Neri, varak: 80, 82, 83. Bratutu'da Sa'd'd-dn, s. 145. Hac KaUa'mn Rum-ili'si, s. 57.
Neri, varak: 80. Diez'in Asya Htrtrnda tercme ettii man-sb bertnda bulunan, Evrenos
Be'in hacc senesi trihinin rivayeti -Evrenos'un bertta zten Hac tesmiye edilmesinden
dolay- bu bertn shhati hakknda phe verir. Eer bu bert sahh ise, Diez'in zannettii gibi
777'de deil, 790'da verilmitir; nk Evrenos Hac unvanm ancak o trihte kazanmt;*.
Zten Diez'in Osrnanllar'n lisn ve edebiyat hakknda yazm olduu eyler hep hat ile
doludur. Bir yazma kitapta Serz, bir dierinde Siroz okumu olduu iin Serz (Serez) ile
Sirozun ayr iki ehir olduunu iddia etmesi de, (s. 110) o kabildendir; yine o mtala ile
Ferrenin de Siroz'dan baka bir ehir olduunu -Haikondilas Fer-rai ve Franzes Siroz
yazd iin- iddia etmek de mmkn olurdu.
832 Oras, 3, 25.
830
Sayfa
225
831
Sayfa
226
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
edilerek edebletirilmitir833. htiman'dan knca Sofya ve Ni ile ehr-i

Kyi'ne gidilecek yol kolay ve rahattr. Lkin sol tarafta Sulu Derbend'den
geip de -Erisu Da ve Balkan'n iltisakyla teekkl etmi kede bulunanKstendil kaplcalarna giden yolda, yolcuyu her admda durduran su
birikintilerinden dolay, byk mkillere tesadf olunur. Murad,
emirgzr Serrc'n ihtar zerine, dmann karsna kmak iin en
kestirme olan en mkil yolu seti; htiman'dan kmasndan gn sonra,
mkilth bir asker yryn icp ettirdii vehile, askerine iki gn
istirahat ettirmek zere, Al'd-dn sahrasnda konaklayarak, daha sonra
yoluna devam etti ve bir gn sonra Kstendil'e ulat. Kstendi! Prensi o
kadar ikram gsterdi ki, Ner'nin ifdesine gre st ile bal dalga dalga
yzerdi. Padiah bir an evvel maksadna kavumak arzusuyla yerinde
duramadndan, Kstendil'den hemen ayrlarak Uluova sahrasnda yeni
bir mola verdi. Evranos, bundan istifde ile civan kefetmee kt. Krk
svr ile ordughtan hareket ve o mntkay kefettikten sonra, birka esr
ile dnd. Murad, henz dmann izini kefedemiyerek, Karatovo'ya doru
ilerledi. Ve yorgunluktan halsiz kalan ordusuna yeniden istirahat verdi. Bu
ehirde ikameti esnasnda Srbistan hkiminden bir adam geldi ki, metbu
nmna yeniden meydan okumak bahanesi altnda Osmanl ordusunun
mevkiini kefetmee memur idi. Bu cr'etkr adama verilecek yegne ceza
olmak zere, hakaret dolu bir cevap verildi. Getirilen haberin sebep olduu
endeyi bertaraf iin, Pdih, byk bir meclis akdetmek zere, ordunun
btr kumandanlarn davet etti. Dman adeden yksek olmakla beraber,
ileri harekete ittifakla karar verildi. Evranos Be ile Yiit Paa nc kumandanln aldlar. Ordu kuzey istikametini tutarak, Erisu Da tepelerini geip, Morava'nn bat kenarndaki Gm Hisar'nda durdu.
Ondan sonra alt frka tekil ederek -bayraklarn am, muzkash nne
alm olduu halde- gece nehri geti. Birinci frka sadrzamn, ikinci ehzade
Byezd'in, ncs ne Be'in, drdncs ehzade Y-kb Be'in,
beincisi Sarca Paa'nn, altncs bizzat Pdiah'n kumandas altndayd.
Sultn'in btn kuvveti Morava kenarlarndan -Bosna ve Srbistan
hududunda kin- Kosova sahrasnda toplanm olan mttefik askerleri
zerine yneldi.
Macar lisnnda Rikomazo denilen Kosova sahrasnn uzunluu yirmi bin,
Neri, 85; Gm Hisar baz haritai&rda Alaca Hsa diye gsterilen ehir olaca zannolunur,
Frazuva ismiyle de anlr.
833
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
genilii bebin admdr. itnia nmnda bir kk rmak ortasmdan geer.

Her tarafmda az yksek dalar vardr, ki bunlar ovaya hkimdirler. Irman
etrafnda ve dalarn eteinde mmur kyler bulunur; bunlarn sakinleri
bugn mahir ifti834 olmak zere tannrlar, te u nakledeceimiz kanl
facia bu sahrada vukua gelecekti. Srbistan, Bosna, Hersek, Arnavudluk
prenslerinin hisse-i musbelerinden (sevabl hisselerinden) meydana gelen
mttefikler835 ordusuna nisbetle Osmanl askerinin miktar pek az idi.
Murad, bu byk fark ile beraber muharebe edilmek mi lzm geleceini
kararlatrmak iin, ku-mandanlanyla mzkere etti. Bz reisler, canl bir
istihkm gibi kullanlmak, dman svarilerine dehet ve intizamszlk
vermek zere, btn develerin ordunun cephesine konulmas fikrini
bildirdiler. Byezd, Cenb- Hakk'm Osmanl hanedan silhlarn imdiye
kadar gayet aikr bir surette muhafaza etmi olduu iin bu trl di
tedbirlere bavurmaya tenezzl edilmemesi lzm geleceini, byle bir
hareketin, Allah'a itimatszlk demek olacan, slm erefi -Hill'e mensup
olanlar ne miktarda bulunursa bulunsun- dmanla kar karya
muharebelerini icp ettirdiini beyn ile836 bu teklife muhalefet etti.
Sadrzam o gece ber-y tefel Kur'n- Kerm'e mracaat etmesi zerine,
evvel dman ile muharebeyi mir bir yet(-i cele)nin837 ve daha sonra
Nice az bir cem'yyet, daha ok bir cem'iyyete Allah'n izniyle galebe
etmitir yet (-i kerme) sinin838 zuhur eylediim nakl ile, eh-zde'nin
fikrine kuvvet verdi. Belerbei Timurta, din sebeplerden ziyde kilne
bir ihtiyata dayandrarak, o teklife muvafakat etmeyip, dedi ki: Develer
svarilerin atlarna dehet vermek yle dursun, ar silhl svariyi grnce
kendileri rkeceklerdir. u halde bizim saflarmzn zerine atlp, aramzda
mutlaka kargaalk, karklk meydana gelmesine sebep olmalar
muhtemeldir. Bir eye karar vermeksizin gece hitam buldu. Pdih dikkat
(XII) lfrl'de Frankfurt'ta baslan
Bonfinii Rerum hungaricarum Decades eserine;
mracaat..
835 Ner, Hristiyanlar'n kuvvetinin Trkler'in kuvvetinin misline bali olduunu iddia
etmekten ekinmez; onlara 300.000 nefer isnd eder. Fakat erostavtik, kat'iyyen aksini syler:
O, Srbllar'n adedinin 10.000 olduunu syler. Halbuki, yine ona nazaran Trkler'in ordusunda
30.000 kii vard (Engel, Srbistan Trihi, s. 346).
836 Sa'd'd-dn. (Nasara Hhmillahu ft mevatin kestretln..., Et-Tevbe, 25. Byezid, bu yet-i
kermeyle istidlal etmitir.)
837
(Mverrihin Y eyyhe'n-nebiy chidin. yet-i kermesinin mealini Bratutu'nun
anlayamadn beyndan ibarettir.)
Sayfa
227
834
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
etti ki, dman tarafndan esmekte olan rzg"r, Osmanl askerinin

gzlerine toz dkmektedir. Bundan dolay muharebe zamanlarnda tt hlin
felkete sebep olmasndan ende etti, ki bunda hakk vard." Btn gece
Cenb- Hakk'dan istimdd ile, ebed saadete nail olmak zere, kendisi iin
din yolunda ehdet istirhamnda bulundu.839 afak vakti faydal bir yamur
tozlar bastrd; Pdiah'n endiesi zail oldu.
Mttefik prensler de ne surete teebbs edeceklerini tyin edememi
idiler. Topladklar mecliste generallerden bir takm Trklerin zerine gece
hcum edilmesini teklif etmi ise de, Yorgi Kastriyota gece karanlnn
dmann firarn kolaylatracan, bu suretle Osmanllar'm bsbtn
mahvolmaktan kolayca kurtulmu bulunacan ifdeyle, o teklifi
reddetti840.
Yamur kesilince iki ordu harbe hazrlandlar. Srb, Bulgar, Bonak, Arnavud,
Ulah, Leh, Macar841 mttefik askerleri u suretle saflarn tertblemilerdi:
Murad'n duas Sa'd'd-dn'de tamamen dercedilmistir Neri, Bratutu'da Sa'd'd-dn.
Fa mi gratia che io moia vittima per la tua santa fede, e martire per tua immacolata lege.
(Bratutu, s. 148 ve 149) (Din yolunda beni ehd eyle/hiret'te beni sad eyle bey* tinin
talyancaya tercmesidir.
Hudvendigr Gz lisnndan Sa'd'd-dn'in nazm:
b- ry- Habb-i Ekrem in Kerbel'da revn olan dem n eb-i firkatde alayan gz n
eh- aknda srnen yz in Ehl-i derdin dil-i hazn-i in Cana te'sr eden enini in Eyle
Yrabb ltfuna hem-rh Hfzn eyle bize pt- penh Ehl-i slm'a ol mu'n- nasr Dest-i
'dy bizden eyle kasr Bakma Yrb bizim gnhmza.
Nazar et cn- dilden hmza
Etme Yrb mchidini telef
Tr-i 'dya klma bizi hedef
emimiz sakla gerd-i ma'rekeden
Cnd-i slm' yele mhlikeden
Bunca yl sa'y- itihadmz
Gazavt ire yahi admz
Etme, Yrb, kahrnile tebh
Yzm halk iinde etme siyah
Rh- dn ire ben feda olaym
Siper-i asker-i hd olaym
Dn yolunda beni ehd eyle
hiretde beni sad eyle
Mlk-i slm' py-ml etme
Mnzel-i frka-i zll etme
Keremin okdur ehl-i slm'a
Dilerim ki erie itmama.
840 Sa'd'd-dn, YorgiPnin szn yle yazar: ebhun takdiri zere Mslman askeri nr
mukabelemizden kaar; eb-i tarda firar edeni kim arar ve hzr-i ikr karmak neye
yarar? s. 120. (Mtercim)
841 Engel'in Srbistan Trihi'nde (s. 246) mnderi ve Sigismund'-un saltanat zamannda 1408
Sayfa
228
839
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Lazar merkeze; yeeni Vok Brankovi sa cenaha; Bosna Kral Tvurko sol
cenaha kumanda ediyordu842. Osmanllar tarafnda, Padiah ordunun
ortasnda mtd mevkiinde bulunuyordu; sa cenah Byezd'e, sol cenah
Ykb'a verilmiti. Evrenos Be, azab-lar-aas Kurd Aa Byezd'in; suba
ne Be ile kazmac neferleri kumandam Sanca Paa, Ykb Be'in
maiyyetine verilmi idi. Yenieri saflarnda aralklarla konmu olan toplarn
cmlesine Haydar843 kumanda ediyordu. Arkada ordunun arlklar
bulunuyordu. Murad, cenk iaretini verdi. lk arpma korkun oldu. ki
ordu birbirine denk bir iddetle harekette idiler. Mteakiben harb yayld.
Osmanllar'm sol cenah zayflamakta iken, Byezd korkun grziyle geni
bir yol aarak, imdada yetiti. Mverrih Sa'd'd-dn Kosova muharebesi
hakkndaki sanatl ifdesinde diyor ki:
Merdn- pr-sitz, u denl hn-rz etdiler, ki t-i elmas-gnlan ykt-
rummn ve sinn- cn-sitnlan akk-i Yemn oldu; ol arsa-i krzr
numne-i lle-zra dnd.844.
Milo Kobilovi nmnda bir Srb asilzadesi maktuller, muhribler arasnda
kendisine bir yol at. avularn ve Zt- nneyi muhafazaya memur
askerin arasndan geerken, bir mhim sr haber vereceini yksek sesle
sylyordu. Sultn Murad, bunun yanna gelmesine engel olunmamasn
emretti; o zaman Srbl Pdiah'n ayaklarn pecek gibi diz st kerek,
hanerini kalbine soktu. Muhafzlar kaatilin zerine hcum ettiler; Milo,
olduka kuvvetli ve evik olduundan, haylisini ldrd; inanlmayacak
derecede uraarak, defa kendisine hcum edenlerin arasndan
kurtulabildi. Lkin nihayet nehir kenarnda brakm olduu atna
yetiemiyerek ve hcum edenlerin okluuna kar malp olarak, dt;
idam olundu. Sultn Murad, yaras vahim olmakla beraber, muharebenin
neticesini tyin edecek emirleri verecek kadar metanet gsterdi.845 Lazar
Sayfa
229
trihiyle tarihlenmi bir vesika, bir Macar muvene askeri ordusunun bu muharebeye itirak
etmi olduu hakknda hi phe brakmyor; fakat bu ves-ka Osmanl mverrihlerinin Hersek
askerlerinden ayramadklar Lehliler ordusunu hi zikretmiyor.
842 Argon, Las-olu le askerin ortasnda; Las'in kzkardeinin olu Vilk-o-lu sa cenanda;
Bosna Kral Lund, olu le, sol cenanda; Engrs, Eflk, Bulgar, Arnavud, eh ve Leh askeri
cenahnda durdular. in'den telhis, c. 1, 120. (Mtercim).
843 Neri, varak; 70; Sa'd'd-dn, varak: 75; Solak-zde, varak: 12.
844 Mverrihin tercmelerinin
mukajbilleri, cild: 1, s. 121, Sa'd'd-dn'den alnmtr.
(Mtercim).
845 Sa'd'd-dn, Sultn Murad'a vefatndan evvel olu Byezd'e hitaben uzun bir nutuk
syletiyor. (Bratutu, s. 154. Engel, Srbistan Trihi, s. 343 ve Dukas, 3,5). Dukas'm rivayeti Halkondilas'n rivayetinden daha muvafk- hakikattir. Dukas, Kabilovi'in Murad'm adrna
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Sayfa
230
tutularak, Pdiah'n adrna gtrld; Sultn, dmannn idam kararn

telffuz ederek, ruhunu teslim etti (1389/791).846
Osmanl mverrihleri tarafndan Milo Kobilovi'in hareketi hakknda
braklan rivayet bundan ibarettir. Rum ve Srb vekay-nvisleri tarafndan
verilen malmat ile uygunluk arzetmez. Hangisine inanlaca bilinemez;
nk Osmanl mverrihleri Hristiyanlarn muharebelerinin kymetini
drmek itiyadnda bulunuyorlarsa, tekiler de mbalaya meyillidirler.
Binenaleyh, her iki tarafn ehdetini bir dereceye kadar ihtiyatla kabul
etmelidir. Doruluk erevesinde kalmak iin muasr melliflerin ifdelerini
mukayese ile iktifa etmeli, ve phe edildii zaman kat' hkm vermekten
ekinilmelidir. Milo'un hareketi hakknda Srbistan'da847 halk arasnda
dolaan an'aneler, en ok itimda yn olan Bizans tarihilerinden Yani
Dukas'n bu husustaki ifadesiyle tamamen uyumaktadr848. Osmanl vak'anvislerinin szlerine muhalif olarak Dukas yle yazyor:
Kosova muharebesinden bir gn evvel verilen bir ziyafette Lazar, Krallk
aszdeleriyle birlikte istiravia denilen taslarla itii srada Mi-lo'a der ki:
'Her ne kadar seni bize hyanetle itham ediyorlarsa da, bu tasla shhatime
i.' Milo, u cevb verir: 'stiraviay kabul eder, ve sana teekkr ederim;
yarn afak vakti ben sadkatimin delilini sana gsteririm.' Milo, gnein
domasyla beraber, sert bir ata binerek dman ordughna gider;
mhted olduunu beyn ile Pdiah'n ayam pmee msade
edilmesini rica eder. Msade olunur. Milo eilip, Mu-rad'n ayam tutar,
kendine eker, hanerini Pdiah'n gsne sokar. Bunu yaptktan sonra o
kadar sr'atle kaar ki, atna yetimee muvaffak olur. Lkin binecei srada
Yenieriler tarafndan pare pare edilir. Trkler hiddetlenerek metblarnm
ziyamdan dolay intikam iin dmann zerine hcum ederler. Lazar, Bosna
Kral Tuvarko'nun yeeni Vladkov Vikovi'i849 yirmi bin kii ile Osmanllar'
girdiini de sylyor; demek olur ki, hepsi birden, Murad'm bir yaral asker tarafndan
katledilerek muhrebe meydnnda telef olduunu syleyen Avrupa mverrihlerinin
iddialarn cerh ediyor.
846 Bu mruf muharebenin trihine gelince, Srbiyye'nin btn rivayetleri ve trihleri 15
Haziran 1389 olarak gsterirler. Yal-. nz Sa'd'd-dn, Murad'm vefatn 4 Ramazan'da (27 Austos) gsteren Osmanl mverrihidir. Dierleri hep 1389 senesi bahnnda vuku bulduunu
sylerler.
847 Angelin Srbistan Trihi, s. 344.
848 mparator Yani'nin torunu.
849 Mauro Urbino, Dukas'n tercmesinde Vladkov Vokov' slav Kral addeder, s. 314;
talyanca'nn mtercimi Vlanlkov Vlajeniiv nmyla, yad eder.
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
durdurmaa memur eder. Birinci msademede Trkler malp olurlarsa

da, Vladkov tekrar hcum edecei srada Bonaklar'm ordusunda Despot'un
generali Tragos Provi'in efendisine hyanetle silhlarn Hristiyanlar aleyhine evirdiine dir bir sz dolar. Bu aslsz ayia tesadf eseri midir?
Yoksa Trkler'in ii midir? Malm deil. Her halde uras muhakkakta ki,
Vladkov u haber zerine Bonaklar'iyle kaar; Lazar, maiyetindekilerin
savumas ile yalnz kalarak ve her taraftan muhasara edilerek, btn Srb
asilzdegniyle dmanlarnn ellerine der. Milo'un sadkatini ne suretle
isbt ettiini Lazar, ancak Pdiah'n adrna gtrld zaman haber
alarak, ellerini kavuturarak Ey byk Allah! imdi beni nezdine
arabilirsin; nk dmanmn sdk bir muhrib eliyle benden evvel
ldn grmeyi nasb ettin, der. Lazar ve dier asilzadeler, aclar iinde
bulunan Pdiah'n huzurunda derhal idam edildiler. Lazar ite bu suretle
Murad'n vefatnn henz kuv-vetlemi olan devleti sarsaca midiyle
haytn terketmitir; Pdih gzlerini yummazdan evvel, ayaklarnn
nnde serilen dmannn ahsnda, malp Srbistan'n kuvvetini
seyretmitir.850
(Dukas'dan nakil burada son bulur.)
ki ifdenin, hangisinin doru olduunu bilmekte ehemmiyet yoktur.
Herhalde iki tarafn da rivayetlerinden anlalyor ki. Murad iki kii arasnda
eit silhlarla vuku bulmu bir mbrezede hayt terketmi demektir.
Bununla beraber, Osmanl mverrihlerinin ifdeleri vehile, harb
meydannda vukua gelen ldrme, Hristiyan mverrihlerinin yazd gibi
adr altnda yazlm katle nisbetle daha az nefrete lyktr. htimaldir ki,
Milo yaralandktan, ve bir mddet aeler arasnda gzden uzak kaldktan
sonra, evvelden zihnine yerletirdii tasavvuru icraya karar vermitir.
Osmanl, mverrihlerinin de ifdesi budur.851 Her ne olursa olsun, Mo
Milo'un korku ve hiyle ile bu byk cinayeti ilemesi hibir zaman nl-letinl kuvvetine
delalet etmez. (Mtercim).
Kosova fetihnamesinde yazldna gre Srb Kral Lazr, yni bizim tarafn ifdesine gre Lasolu muharebe esnasnda maktul dmtr.
851 Dukas'n Antlocia'daki fkrasnn italyancaya mtercimi, Kan-temir'in I. Murad'n vefatna
dir, -Osmanl menblarna nazaran- naklettii rivayet hakknda u dnceleri ileri sryor:
Egli seguele tradiziona des Turchi sempre per la su-perbia loro intenti ad occultare e sminuire
i propri danni. (Trkler arasnda cereyan eden eski rivayetler, onlarn gururlar sebebiyle
dima kondi zararlarn yok saydklarm veyahut hafife, almak arzusunda bulunmalarna dellet
ettiini gstermek ister). Harb meydannda intikam kasdyla irtikp edilen bir kati, Sultan'm
adrnda irtikp edilen bir cinayetten daha menfur olduu dcru olsayd, bu mlhaza da doru
olurdu.
Sayfa
231
850
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Kobilovi ad Osmanl trihlerine bir kaatil olarak gemitir; Srblar'n

aznda ise vatannn istiklli iin intikam alm, ve o yolda lm olmak
zere kalmtr852. Bu isim Srblar'ca -Rumlar arasnda Armodiyus ve
Aristogiton isimleri gibi- ebediyyen yaayacaktr. Malmdur ki,
Aristogiton'un katil cinayetinin sebepleri yalnz halk kurtarmak deil,
ondan ziyde kaatilin bir delikanldan dolay menfur ihtiras ve zlime kar
kskanldr. Srb mverrihlerinin reddi kaabil olmayan ehadetlerine gre
de, Milo'un hareketi bzan cinayeti bile mazur gsteren vatan sevgisinin
ateiyle dnlm ve yaplm olmayp, bir gizli ihtirasa ve kendisini
hyanet phesinden temizlemek maksatlarna dayanmaktadr.
Angel'in rivayetine gre pheyi douran vak'a udur: Lazar'n iki kz
Vukaava ve Mara'dan biri Milo ile, dieri Milo'un rakibi Vn (Vuk)
Brankovi ile izdiva etmilerdi. Bu iki kadn birgn kocalarnn ecaati
hakknda ekimeye girierek, Vuka ekimede ileri giderek Mara'ya bir
tokat att. Ma'ra Brankovi'e ikyet etti; o da, zevcesi Ma-ra'ya edilen
hakaretten dolay bacanandan tarziye istedi. Lazar'n, at zerinde ahs bir
mbreze ile bu ekimeyi kapatmalarna msade gstermesi zerine,
Milo hasmna galebe etti. Malp, bu yeni hakaretten intikam almak iin,
Milo'u Trklerle hynetkrca mnsebetlerde bulunmakla itham etti. Hi
ess olmayan bu isnada Srbl asilzadeleri inandlar. Kosova
muharebesinden853 bir gn evvel Srbistan asilzadelerinin huzurunda Kral
tarafndan cevba davet olunmas zerine, Milo, alak mfteriye
kendisince verilmesi mmkn olan en gzel cevb verdi. Ertesi gn,
korumak istedii zannedilen ahs ldrmekle masumiyetini isbat etmek
kararn tatbk etti. Bu suretle Milo'un kahramanca fedakrlna
(menfrne cinayetine) ilk sebep, bir kadn ekimesinden ibaret
olmutur854.
Milo Kobilovi'e Srblar ve Trkler arasnda ebed bir nm verilmesi, yalnz
fedakrl htras sayesinde deildir; ona it bz eya muhafaza olunduu
Bir millet iin cinayeti fazilet saymaktan byk alaklk olmaz (Mtercim).
Angel'in Srbyye Trihi, s. 343. uandenerde Tubero, 2, s. 222, 223.
854 Byle mnsz ahvlden kaynaklanm birok gayet mhim trih vak' alar zikrolunabilir.
Roma'da, konsolos seimlerinde bidyeten yalnz asilzadelerin nmerdlii kabul olunduu ve
Fabius'un kzlarndan biri blr-gn kk hemiresiyle konuurken (Konsolos bulunan Fabius'un
nnde birok baltaclar bulunduundan)
hemiresinin balta grltsnden korktuunu
syleyerek, onunla, istihza etmesi zerine, pederi kanunun deitirilerek bundan byle
konsoloslarn avamdan seilmesini teklif ettii malumudur. Herder, San'at ve Edebiyat, c. 8, s.
154.
852
Sayfa
232
853
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
gibi, Osman'n torunu zerinde tatbik edilen cinayet sebebiyle te'ss

olunduundan phe edilmeyen bz detler vardr, istanbul saray
haznelerinde hl Sultn Murad'm silhlar ve at takm grlmektedir;
pdih ile her resm mlakatta (eskiden) mbeyn-ciler kabul olunan ztn
koltuuna girerler, ki yukarki sahfelerden anlalaca zere, I. Murad'n
fec surette irtihlinden beri tatbik edilen ihtiyat bir tedbrdir.
Kosova sahrasnda altmar metre mesafe ile dikilmi mezar ta
Milo'un iki defa Yenierilerin elinden kurtulduu ve nihayet idam olunduu
mahalli gsterir855. Murad'n irtihl ettii yerde bir cami yaplmtr856.
Pdiah'n na' Bursa'ya gtrlerek, emriyle in olunan cmi-i erife
defnolunnutur.857
Hudvendigr858 ve Gz unvanlar verilmi olan I. Murad, Osmanl
trihinde cihddan yorulmaz bir muhrib ve dil bir pdih olmak zere
yd olunur. Halkondil dah, Savc'nn idam ve Dimetoka nndeki
vahyne mumelesiyle beraber, bu Pdiah'n necp hasletlerini teslim
eder859. Ne kadar iddetle muhakeme olunursa olunsun, byk mnevi
gleri ve kat' neticeler verecek haller iinde ekseriya deh yerini tutacak
faaliyeti hiz bulunduu inkr olunamaz. Adaleti ve bozulmas kaabil
olmayan iddeti cihetiyle, milleti kendisini hem sever, hem korkard. er'
kanunlar byk bir dikkatle muhafaza ettiinden, messeselemekte olan
Devlet'te o kanunlar te'yd edecek mesanin hibirinde kusur etmedi.
Osmanllar'n itima sahnede ilk grndkleri zamandan beri,
haylperverlik bu milletin mmeyyiz vasflarndan biri olduu, elbette
nazar-i dikkati celbetmitir. Murad dah, selefleri gibi bu zaaftan zde
deildi; lkin ryaya, gable ilgili haberlere byk bir ehemmiyet verirse,
bunlar tasavvurlarnn uygulanmasnda mhirne surette kullandna
baklrsa, mill hayllere ancak grnte ve onlardan istifde maksadyla
itimd ettii zannolunabilir.
Solak-zd.
Bonnius, yanl olarak, Murad' Kosovo'da medfn sanr. (Bursa'da yaptrd cami
yanndaki yksek kubbede medfundur; Kosova'ya barsak-lar gmlerek, oraya, da bir kubbe
bina olunmutur. Hatoer-i Sahih, 1, 86.)
857 Omblik'in Bursa .Seyahatnmesi'ne baknz, s. 51. Tubero'ya nazaran, Bursa*da Murad'n
trbesi yazanda uzun mddet te-hr edilmi olan, Kabilovi'in gm kaplanm eli, artk bugn bahis mevzuu deildir.
858 Hudvendigr, Yce Hkim ve Hud-y Faal mnsna ilh bir isimdir (nsanlar
hakknda dah kullanlr. Mtercim).
859 Murad, dil bir hkmdar idi, Keyhusrev'e mudil di. Halkondil.
855
Sayfa
233
856
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Sultn Murad'm Milo Kobilovi'in haneriyle hayt terkettii sene, dier

iki mehur ztn da vefatn grmtr: Biri eyh-i zam Ba-h'd-dn-i
Nakibend'dir; dieri ran'n en byk iri Hfiz'dr, ki eserleri o asrda
Osmanl edebiyat zerinde byk te'sr gstermee balamtr.860
ALTINCI KTAP
YILDIRIM BEYAZIT DNEM
Yldrm861 unvanyla anlan Byezd'in saltanat, insanln trihi gibi,
karde lmyle balar. Osmanl hanedanndan hibir padiah bu kadar
kanl bir berat- istihll (iyi bir balang) ile clus etmemi idi. Henz
babasnn adr iindeki n' huzurunda iken saltanat kudretinin birinci fiili,
yegne biraderi Ykub'u idam etmek oldu.862 Osman'n byk olu Al'ddn'e bedel, Orhan' tahtn vrisi olarak semi olmasna nazaran, ilk
pdihlarn zamannda saltanatn verasetle intikali, deimez bir kanunla
tanzim edilmemi, ve hakk- ek-beriyet (en byk evldn hakk yrrlkte
bulunmam olduunu grdk. O kadar mhim olan o nokta hakknda
muayyen bir kaide olmamas, kk kardelerin tam'na msait olduu
gibi, u noksann ikm-lme kadar fec felketlere yol aabilmesi lzm
gelirdi. Murad'm ikinci olu Ykb -ki Osmanl saflarnda zaferi te'mn iin
Byezd'dan az ecaat eseri grlmemitir- geni bir devletin
hkmdarlna ykselen, ve u suretle tebeasnn haytna mstakil sahip
olan kardei Bye-zd'ce, ite o meziyetinden dolay, kt zan beslenmee
lyk grlmt. Ykb'un meziyetinin askerden bir ksmnn muhabbetini
ektiine vkf olduu ve kardeini kullarnn birincisi olmak zere telkki
ettiinden, tahta mlik olduktan birka saat sonra, onu tevkif ve idam ettirdi. Osmanl mverrihi Sa'd'd-dn, bu hareketin El-fitnetn eeddi
Hac Kalfa Takvtm't-Tevrh
861 Bizansllar Yildrm, kasrga yahut girdb mnsnda olan Lelaps diye isimlendirirler.
Eskica'da Klear'n oluna verdii Keravnos lakabyla isimlendirmek daha doru olurdu.
862 Ner, Sa'd'd-dn, Solak-zde, l, drs, Muhyi'd-dn. Dukas (1,2,3, s. 6), Murad'n vefatnda
Byezd'in Savc'mn gzlerine mil ektirilmesini emrettiini syler. Dukas bu suretle Murad'n
ldrtt olunu, kardei Byezd'in emriyle katledilen ve kendisinin Gunduz nmm verdii
Ykb ile kartrr.
Sayfa
234
860
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
mine'1-katl hkmne uygun olarak hareket etmek iin olduunu beynla,

u szleri ilve ediyor:
syn Devlet'in asayiini ihll eden Savc'nn gsterdii s-i misl
te'srtnn nn almak lzm geldii gibi, onu takld edebilecekleri de ib'd
etmek muktez idi. Bu mlhazata binen, ve rakbsiz saltanat eden Cenb-
Hakk'a imtislen, yeryznde Allah'n glgesi olan Emr'1-M'-mnn'in de
her isyan imknsz brakmas, ve Hudy- Mtel gibi tahtnda yalnz
bulunmas lzm gelirdi863.
Byezd'e halef olanlarn siyseti, bu delilleri o kadar kuvvetli bulmutur ki,
u sabkann unutulmas kendilerince Peygamberdin kanunu hkmne
muhalif grnecek864 idi ve bunun iindir ki, Ftih Sultn Mehmed
kendinden evvelki pdihlarn men edemedikleri vicdan izt-raptan
haleflerini muhafaza iin, ya en byk olmak itibariyle tahta clusu lzm
gelen ehzadenin, biraderlerini idam etmesini Devlet'in esas kaidelerinden
olmak zere vaz'etmek derecsine kadar gitti865.
Bz Osmanl mverrihleri Ykb'un idmmdaki siys lzumu tas-dk
etmekle beraber, bu vahiyne hareketi kahramanlar iin bir leke
addederler ve cinayet, vezirler ile ordu kumandanlarnn reylerinin ittifakna
dayandndan, Byezd'in malmat olmakszn yerine getirildiini
(1) Tc't-Tevarh'n ibaresi sudur:
cehzde Ykb elebi -ki firar eden dmen ardnca lgar etmi, ve bu vak'adan (pederinin
irtihlinden) henz haberdr olmam idi - mery- devlet ve erkn- hazret el-fitnetn eeddi
mine'1-katl mefhmunu mlhaza edp, sabka Savc Be'den sudur eden vaz'- bl-edebneden dahi mtenebbih olup, saltanat vrislerinin taaddd mlk- milel intizmna halel
verdii tecrib malmlar ve saltanat sye-i ul-hlyyetleri olduu cihetden saye ve syedr
beyninde mabehet ve m-maselet lzumu mefhmlar olmadn, Ykb eleb'ye gehd-1
ehdetl n atdirdLler.>
S'd'd-din'in mer-y devlete sylettirdii szleri Hammer, baz tercme farklaryla Sa'd'ddn'e atfediyor. Eer Ykb Be saltanat ele geirmek teebbsnde bulunsa, yahut taraftarlar
buna dellet edecek bir halde bulunmu olsa, Byezd iin mazeret sebebi olabilirdi. Halbuki
ehzade, yazld vehile, pederinin irtihlinden bile habersiz, cenk le megul idi; trihlerde
taraftarlarnn teebbsne dir de bir kayt yoktur. Binenaleyh Byezd, ahlk mes'uliyete
mruzdur; ne re ki, siysette ahlk aranmaz. Hoca'ya gelince, mverrihir vazifesi insaniyetin
aydnlatlmas ve ykselmesine hizmet iken, bu vazifeyi mdhene-kra feda ediyor. Velev ki
bakalarna atf suretiyle, olsun, bu vaka ile mnsebeti olmayan el-fitnetn hkmiyle istidlal
ve Hud-y Lem-yezel le insan arasnda, mmselet lzumundan bahsetmesi se, hele gelecekte
eyhlislmlk makamnda bulunacak bir lim iin asla affedi lemeyecek bir kabahattir ehd-i
jhdet zmni ve belki alen itirafdr. (Mtercim).
864 slm! eriat bu misill ahvli zeruce tecvizden kat'iyyen mnezzeh olduu sultanlar
tarafndan bilinmektedir. Sa'd'd-dn Efendi'nin md-henekrl bu szlere meydan vermitir
(Mtercim)
865 Devlet-l Aliyye'nln Usl-1 Tekilt, 1, s. 98.
Sayfa
235
863
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
belirtmek suretiyle Pdiah' temize karmak isterler866. Osmanl

pdihlarn mbala ile zevk alan Avrupa tarihileri ise, yedi kardeini
ldrdn867 zannederler; Byezid'in ikiden baka kardei olmad, ve
clusunda bunlardan yalnz biri haytta bulunduu cihetle, u rivayet ak
bir iftiradan ibarettir.
Hsl Byezd'n clusu Osmanl vekayiinde kanl izgilerle iaret olunmu,
ve bu vahet eserinin yaplmasnda gsterdii sr'atten dolaydr ki, ordusu
tarafndan o zaman kendisine Yldrm lkab verilmitir.868 Byezd Asya
hkmdarlarna869 clusunu ve Kosova muzaf-feriyetini bildirdikten sonra,
babasnn taht gibi ecaatine de vris olduunu isbt arzusuyla, Murad'n
Srbllar zerine at muharebeye devam etti. Yiit Be'e Bosna'ya
girmesini, ve Frz Be'e Vidin havalisine kadar ilerlemesini emretti.
Mteakiben kendisi Karatova gm mdenlerini zapt ile, skp ehrine
Trk ahl yerletirdi (793/1389).870 Az bir mddet sonra, Lazar'n olu
Sa'd'd-dn, Solak-zde.
Dmbajazito (Yldrm Byezd) percioche dapoi che da lui furono spenti e morti sette
fratelli (Yldrm Byezid'in yedi kardeini idam ettiini mutazammn Flo-ransal Spandocino
nm mverrihin ifadesidir, 1551 tab', s. 19). Yine o mellif mparator Yuan'n yedi olu
olduunu ve Bizans mparatorluunu onlarn arasnda taksim ettiini syler ki, bu hibir delil
ile isbt edilmemi bir aslsz iddiadan ibarettir.
868 Sultn Murad Gz tarafndan Karaman-olu AH Be'le vuku bulan muharebeye ve AH Be'in
hezimete uradna dir Ba-dd ve Azerbaycan Hkimi Ahmed Celyr'ye yazlan nme-i
hmynda (Mnet- Ferdn, c. 1) muharebenin tafsili srasnda Derhl ferzend-i devletyr- nusret-ir Yldrm Bye-zid Hn, zd-allah mrihi v refi'u kadrihi, bi-t n burakrahn bi-firak- dmenn der resd v b hamle-i hne malp ve mnkesir girdnde...
ibaresi mderic olarak, u halde Byezid'in daha pederinin haytnda Yldrm unvanyla yd
olunduu anlalr; hatt Yldrma mnsebet alan burak-rahan ta'brine gre, Yldrm
tbirinin nmede mutlaka mnderic olmas lzm gelir. Sultn Murad Gz nmna olmak zere
yazlm Kosova fetihnamesinde dah Byezid Yldrm* unvanyla zikredilmitir. Binenaleyh
bu unvann Sultn Yldrm Byezid'e karde katlinde sr'atinden dolay verilmi olmas
hakkndaki mverrihin ifdesi hakikate uygun grnmez. Yldrm unvan, ehzde'nin daha
pederi zamanndaki muharebelerin birinde gsterdii keml-i iddet ve sr'atine binen
verilmi olacaktr.
869 Sultn Yldmm'n Bursa Hkimi'ne mektubuna baknz; Kral Ktphnesi'nin Hulsa ve
Mstahrect, 4, s. 672. Bu mektupta Sultn, Hkim'e, pederinin ve biraderinin vefatlar haberini
iasn men ederek, cenazelerini gndermi olduunu ihbar ve kazanm olduu muzafferiyet
iin ehir ahlsine enlik icrasn emreder. Byezd devrinin ilk iki mektubu olan bu mektuplar,
Ferdn Be Mttnefmda 136 ve 137 numaralarda bulunur (Bizim nshada dah mevcuttur.
Mtercim).
870 Ner, varak 95; Sa'd'd-dn'den rivyeten Bratutu, s. 158. Hal-kondilas skp isknn daha
sonraki bir zamana koyar. Thessalia et Scopiorum nec non Tryballorum regio ab-Amu-ratis
filio Pajazete colonos nacta est. (Sultn. Byezd'in skp ve Tesalya'ya ahl yerletirdiini
mutazammmdr).
866
Sayfa
236
867
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Etiyen sadkatine yemin etmek zere geldiinden, onunla bir muahede

akdetti. Etiyen, bu ahid-nme mucibince Osmanllarn her seferinde yirmi
bin yardmc asker tedrik ile bizzat kumanda etmeyi, hemiresini Sultn'a
vermeyi, memleketindeki gm mdenlerinin hepsi iin bir vergi demeyi
taahht ediyordu871.
Bizans saltanat taht iin aralarnda mnazaadan hl kalmayan Paleologlar'a gelince, Byezd bunlar hakknda Srb hkmdarna gsterdii
dereceden az bir tevecchle muamele etti. Hkmdarlk tahtndaki
mparator'un biri olu, dieri torunu olan Andronikos ile Yani, itirak etmi
olduklar Savc fesadndan sonra hapse atlm, gzleri kaynar sirke ile
yaklmaa mahkm edilmi idiler. Lkin Sultn Murad'n emri, iki prensi
grme duygusundan bsbtn mahrum edecek ve bir gn Bizans tahtna
cluslar hakknda hibir mdleri kalmayacak surette icra olunmam idi.
Bunlar mahbus bulunduklar yerden Byezd'e mracat resini buldular
ve babalan aleyhinde kendileriyle ittifak etmesini teklif ettiler. Sultn
Byezd yalnz bir eylete mnhasr kalan Bizans mparatorluu iinde yeni
karklklar yaratlmasna msait olan bu teklifi memnuniyetle kabul etti.
Prensler'in ricasna binen, alt bin svr ve drt bin piyade ile
Kostantiniyye zerine yryerek, Yani ve olu Manuel'i mparatorluk
sarayndan kap, eskiden Andronikos'un ve olunun ikencesine ve
mahbusiyetine ahit olan deniz kenarnda v-k Anemas872 kulesine att. Ve
babasndan o kadar nefret eder bir surette kopmu olan hkmet asasn
ele geiren prense -ki Andronikos'un oludur- mahbuslarn muhafazasn
tevd etti. Bu yardmn bedeli olmak zere, yeni mparator, Byezd'e her
sene birok kantar altn ve gm tediyesini taahht etti. Lkin iki mahbs,
az bir mddet sonra, birka Venedikli'nin yardmlaryla, muhafazalarna
memur Bulgar askerlerinin elinden kurtularak, Byezid'e iltica ettiler.
Byezd, birka defalar Andronikos'a bunlarn ldrlmesini tavsiye etmi
ise de, szn kabul ettirememiti. Mahbuslarn ilticas zerine u frsatla
her trl mmkn olan faydalan elde etmeyi tasarlayarak, mahmsinin gsDukas, 1, 4, s. 6.
Halkandilas (1, 1556 tab') Anemac yerine Aureae. Beje saray ve Anemas Kulesi iin
istanbul ve Boazii eserine balanz, 1, s. 21 ve 75. Bu kule insndan beri intikam emellerine
tahsis edilmi gibi oldu. Apopokos -ki bu kaleyi, hasm Kantakuzen'i asmak iin, Eski Saray'n
ortasnda in ettirmiti- orada fec bir lme dr oldu. Yuan ve olu Andronikos'u Anemas
kulesine mahbusiyetten -Bizans taht davaclar hakknda Osmanllar'm takip ettikleri siysete
muvafk bir siyset takip eyleyen- Cenovallar tarafndan kurtarldlar. Buna mkfaten Manuel
hemiresini -Midilli adasn cihaz makamnda tahsis ederek- Cenoval Katelusio'ya tezvc etti.
Sayfa
872
237
871
Sayfa
238
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
terdii itaatsizliin cezasn, az evvel ldrlmelerini arzu ettii prensler

vstasiyle icra etmee karar verdi. Bu maksatla, babas Murad ve byk
babas Orhan ile ihtiyar imparator Yani arasndaki dostne mnsebetleri
nazar- dikkate alm gibi grnerek, kendisinin metbiyye-tini tanmakta
olan mparator'un tekliflerine kulak kabartmaa tenezzl ve babasnn
mahbusiyeti iin olu tarafndan taahht olunan verginin denmesi artyla
bu teklifleri kabul etti. Byezd de Andronikos'u mparator'un hrriyetine
taarruz etmi olduu iin demire vurmay taahht ediyordu. Tesviye sureti
kararlatrld. Yani, yalnz bahis mevzuu olan vergiyi deil, her senenin
ilkbaharna doru Pdiah'a svr ve piyade oniki bin asker tedrik ile
beraber, bir emr-gzr tarafndan metbuna ibraz lzm gelen t'zmt
her sene gstermeyi, Osmanllar'-n dostlarn dost, dmanlarn dman
tanmay taahht etti. Ahidn-me tanzim ve her iki taraftan karlkl olarak
yemini ile tasdik olunduktan sonra (794/1390), Byezd, ahlnin fikirlerini
yoklamak, ve mparatorun iki olundan Andronikos'un mu, yoksa Manuel'in
mi hkmdarln tanmaa mail olduklarn anlamak iin, zabitlerinden
birini Kostantiniyye'ye gnderdi. Halkn cmlesi Mahuel'i arzu ettikleri
cihetle, onun taht tekrar ele geirebilmesi iin, iki sene nce gndermi olduu orduyu bu defa dah ahidnme mucibi olarak gnderdi. Lkin Andronikos hapishanede tevkif olacak yerde, Sultn'n araclyla eski Bizans
mparatorluu'ndan payitahtn hricinde kalan mahalleri, yni Silivri, Ereli,
Tekfurda, Danias, Marmara Denizi'nde Panidos ile Sel-nik'i almaa
muvaffak oldu. Manuel elli sene mddetle Kostantin tahtna ancak
Orhan'n, Murad'n, Byezd'in himyesi sayesinde sahip olabilmi olan Yani
Paleolog'un halefi ve saltanat orta olmak zere tc
giydi873.
Byezd, er1! hkmlerin muhafazasna riayetkar olduu, ve ftih
erefine mtedeyyin bir hkmdar erefini ilve etmek istedii cihetle,
Srbistan ile son olarak akdedilmi olan sulhun vermekte olduu istirahattan
istifde ile, din binalar ve hayr messeseler insna karar verdi.
Anadolu'ya hareket etmeden evvel Edirne'de bugn Yldrm Hn ismiyle
anlmakta olan mahallede bir imaret ile, kubbesi drt kemer zerinde
durmakta olan camiin temellerini attrd. Bu iki muhteem bina ancak
ondrt senede tamamlanabilmitir874. Yine o srada Azaplar kumandan
873
874
lYanzes, Halkondll, Dukas.

Hac Kalfa, Takvmtt't-Tevrlh ve Rum-il; Al!.
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Sarca Paa Edirne'de dier bir cami insna balad. Bir kara kuvvetleri
kumandanl ile Osmanl donanmas kumandanln ahsnda toplam
olan bu zt, Akdeniz Boaz (anakkale Boaz) giriinde bir Frenk gemisini
esr etmiti ki, iinde mparator Ma-nuel'le evlendirilecek Avrupal bir
prenses bulunuyordu. Sarca Paa isim ve vatan mehul kalm olan nianl
prensesi Sultn'a takdm etmesiyle, Byezd gzelliine kaplarak, er'an
msade edilen miktarda zevcelere mlik olmasyla beraber, bunu da
haremine ald875.
Tasavvur ettii fetihler iin sarfedecei devlet haznesine el vur-makszn,
Edirne'deki ltf camiin inat masrafna sarfedilmek zere, Pdih
Alaehiri (Filadelfia)876 zapta karar verdi. Rum mparatorluu*-nun Asya^da
yegne muhafaza ettii belde olan bu ehir, Osmanl ve-Aydn arazsinin
arasnda olduundan, mparatordun Aydn Bei ile ittifak sayesinde bu na
kadar muhafaza olunabilmi idi (794/1391). Tasavvurunun icras iin Sultn,
yeni mttefikleri Srbistan Kral'yla Bizans mparatoru'nun gndermeleri
lzm gelen yardmc askerleri talep etti. ehri teslim ile Trkler'den bir be
ve bir kad kabul etmesi hakknda Manuel tarafndan vk olan ihtara
cevaben, beldenin Rum kumandan, bu mevkii bir vahye vermek suretiyle
vatandalarna hyanet edemiyeceini beyn etti. Bunun zerine Byezd
ate kesilerek, bizzat Bizans mparatorlarnn kumandas altnda bulunan
Rum askerine ehrin zaptn emretti. Yani Paleolog ve Manuel, kendi
memleketlerini Osmanl Pdiah'ma teslim etmek iin en nde hcuma
ktlar ve gayretlerinin, daha dorusu alaklklarnn bedelini Byezd'n
elinden kabule tahamml ettiler. Bu memleketin Trkler'in eline byle
garip bir suretle gemi olmas birbirini mteakip Seluklularn,
Bizansllarn877, Hallar'n, Karaman Beleri'nin878 ellerine dmesinden ve
Ka-ramanllar'n elinde iken Roje kumandasndaki El-Maribler*in istilsna
teebbs edip de muvaffak olamam olmalarndan ziyde hretine sebep
olmutur. Byezd, Alaehir'de879 camiler, bir mektep ve hamamlar yaptrd.
Trih bize zevcelerin n haber veriyor: Germiyan, Bizans, Srbiye prensesleri.
(Yldrm'n flrtten ziyde tezevvc etiri olmasna imkn grlemez. Bu prenses, criye
addedilmi olacaktr.) (Mtercim).
876 Neri, varak: 95. Hemen btn seyyahlarn ve hatt Leak'm beyn ettii gibi Ala-ehr
(Allah'n ehri) deil, Alaehir'dir.
877 Halkondil, Niketas Koniates ve Dgini, Trh- Ummi, 3, s. 35, Fil-delfia'nn Rumlaj
tarafndan zaptn 1120'de zikrediyorlar.
878 Pahimares. Bu memleketin nasl zapteddii Halkondl'de ve Dukas'da dercedllmitir.
879 Bu memleket eski Kallatebos'dur ki, Keykvus'un oradan gemesi mnsebetiyle Herodot
Sayfa
239
875
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Sayfa
240
Beldenin varidat mteakiben Edirne cmiinin tamalanma-sna ve daim

masraflarna tahsis klnd. Yukarda zikrettiimiz vehile, himyesi bu na
kadar Alaehir sakinlerini her taraftan kuatm bir dmann hcumundan
muhafaza eden Aydn Bei, kendisinin de feda edilmesi nbeti gelmi
olmasndan korkarak, sadkatine yemn etmek zere, Yldrm'n huzuruna
geldi; sikke darb ve btn lkesinde hutbelerde nmnn zikredilmesi
eklindeki saltanat hukukunu terk ettikten baka, eski payitaht olan Efes
(Ayaslu) beldesini brakarak, Ti-re'y nakl-i mekn etti880. Saruhan ve
Mentee emaretleri de bu hle urayarak, Osmanl memleketlerine ilhak
ettiler. Fakat onlarn beleri Kastamonu ve Sinop hkimi Ktrm
Byezd'in nezdine giderek, galibin takibatna kar ilticgh buldular.
Byezd yeni fethettii memleketleri bir sancaa dntrerek idaresini
olu Erturul'a verdi.881 Seluklu Devleti harabelerinden ortaya kan on
belikten imdiye kadar yedisi Osmanl Devleti tarafndan yutulmu
oluyordu882. Yalnz kuzeyde Kastamonu Hkimi, gneyde Karaman Bei
henz mukavemet ediyorlard. Sultn Byezd Germiyan ve Teke arazsini
kamilen itaati altna alarak, kumandanlarndan Frz Be idaresinde bir
sancak tekil ettikten sonra, kendisine tbi Hamd Bei'nin bir ikyetinden
frsat bularak, Sultn Orhan zamannda akdolunan muahededen beri
Osmanllar ile Karamanllar sammi bir muhabbet mnsebetiyle yaamakta
olmalarna ramen883, birdenbire Karaman Bei Al'd-dn'in884 zerine
hcum etti. Pdih yaklatnda Karaman hkmdar talk Ki-likya
boazlarna ekildi885. Sultn hasmna yetiemedii gibi, dalk ve boazlarla
dolu memleket iinde takipten ekindiinden, muharebeye celbedebilmek
midiyle drt sene evvel I. Murad'n da kuatm olduu Konya ehrini
muhasara altna ald. O havalinin btn skinlerine, pederi Sultn Murad
bundan bahseder; btn Anadolu'da helvas mehur ve bu hrete Konya dahi itirak eder.
Manner, s. 365.
880 Eski Tra. Bu memleket imdi haklaryla, pamuk kumalaryla mehurdur. Manner, s. 371.
881 drs, Aydn, Saruhan ve Mentee Hkimi gen ehzadeyi Sleyman tesmiye eder; fakat
Sa'd'd-dn bu ehzadeyi Ertu-rul diye isimlendirir (Arabh). eref'd-dn ve Halkondilas,
Timur trihinde Erturul'dan baka bir ehzade syleyerek, ikisi de hat ederler.
882 Sa'd'd-dln, dris, Neri, H, Solak-zade, varak: 20. Halkond'las ve Du-kas. s. 7 .Dukas Aydn
Bei'ne s, Saruhan Bei'ne Hzr, Karesi Be-Si'ne tlys nmn veriyor.
883 Sultn Murad'n Alll'd-dn ile muharebesi bunu isbatlar. Kraliyet Ktphanesinin zht ve
Mstahracat'ma mracaat 4, s. 671
884 Evvelce yazld zere, bizim trihlerde Ali'dir, bu >Ut!lf yukardan beri devam eder.
(slm Ansk.de lgili maddelerde Al''d-dn Ali Be suretinde kaytldr. Hazrlayan).
885 Ta-lli'ne bas. vurup, sap dalarda mthassn. oldu. Sa''d-dn, c. 1, s. 129. (Mtercim)
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
gibi, iyi muamele ve -bir vakit Srblar'n saflarnda byk honudsuzluk

sebebi olmu olan^- asker intizm muhafaza etti. Murad gibi, btn o
taraflarn ahlsini, zahirelerini bizzat ordugha getirmee davet etti. Asker
tarafndan hibir saldrma ve' adaletsizlik vuku bulmayacana emin
olmalar iin onlar -sattklar eyann bedelini tamamen aldklarndan
sonra- avular refkatiyle iade ederdi. Dou'da mtd olmayan bu
muameleye kaplan Akehir, Nide, Aksaray ehirlerini kaplarn amakta
yartlar. Belerbei Timurta bu beldelerin idaresine memur oldu.
Al'd'dn arazsini bsbtn kaybetmemek iin bir ksmn feda etmee
karar verdi; anlama talebinde bulundu ve bundan byle aramba rma
hudud olmak artyla istenilenler yerine getirildi886 (793/1390).887
Byezd, sevkytmm neticelerinden memnun olarak ve Asya'daki
memleketlerini tm bir syi iinde grerek, bu defa fethedilen yerlerin
idaresini tanzim ettikten sonra, btn kuvvetiyle Avrupa hkmdarlar
zerine yrmek zere Boaz'dan geti. Hibir eye teebbs etmeden
nce, Katalanhlar ve Osmanllar tarafndan tahrb edilmi olan ve
Avrupa'daki Osmanl eyletlerinin anahtar durumunda bulunan Gelibolu'yu
mdfaaya msait hle koydu. Kadrgalar iin bir liman kazdrarak, bunun
giriinde -liman aniden vk bulacak bir hcumdan muhafaza etmek iin-
gayet byk ve mstahkem bir kule yaptrd. Yine o srada, ordularn
Akdeniz sahilinden Bizans, Bosna, Macaristan ve Ulahya'ya sevketmek
tedriklerinde bulundu. Yeni fetihlerinde hazr bulundurmak ve Kostantin
ailesinin mukadderatn hissettirmek istiyor gibi, Sultn Byezd, kendisine
tbi hkmdarlardan olan mparatorca, son muahedede zikrolunan
yardmc kuvvetleri gndermesini ve tyin olunan vergiyi bizzat huzuruna
Neri ve Sa'd'd-dln (Tac't-Tevarlh, c. 1, s. 129). Renel'e ve Makdo-nald Kineire nazaran,
Akehir eski cT!mberium> veyahut Pebzldya An-takiye'sl olacaktr. Leak 1824'de Londra'da
baslm Kk Asya'da Gezinti adl eserinde, s. 59, eski Julia veyahut Jullopol's ehri
mevkiinde bulunduunu zanneder. Nide eski Kadlne'dir. Clhn-nm, s. 615 ve Evliya.
Aksaray, Manner'e nazaran,, eski Arhelais'dir, lkin eski Kersure olmas muhtemeldir.
887 Neri, varak: 96; Solak-zde, varak: 14; drs, Byezd-i Yldrm Saltanatnn nc fkras,
Halkondilas da bu sulhden yle bahseder: Ut autem praeter Caramanum cognonime
Alosirium et Turgitum (Karamanl Al'd-dn, burada Ger-miyan Hkimi Alir ile
kartrlmtr) Phrygiae ducem ve-nerunt in conspectum regis infra dicetur. Hi nanque affinitatem, jugentes, pacem consecuti sunt. p. 20) (Sultn Bye-zd ile Karam an-olu arasndaki
musalehay -yazlm olduu vehile Karaman-olu'nu bakalaryla kartrarak- sylyor).
Aksaray, Nide ve Akehir ehirleri terkedilmi olduundan aramba'y bu ehirlerin
gneyinde aramaldr. Hlihazrda Ktahya ve Konya sancaklar hududu Akehir'in kuzeyinde,
Bolvadin yolu zerindedir. Mensik'1-Hacc, s. 31.
Sayfa
241
886
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Sayfa
242
getirmesini dierlerinden evvel ihtar etti. Derhal Manuel'in, maiyyetinde

yz kii ile, ve hakr bir tbi sfatyla Osmanl ordusuna geldii grld 888.
Bir mddet sonra Pdih, Anadolu'dan Midilli, Limni, Rodos, Sakz
adalarna buday ihracn tamamen yasaklad. Sakz zerine uzun ve
omurgal altm gemi gnderildi. Felketleriyle mehur olan Ada, Trkler'in
ilk tahribinden beri889 geen seksen drt sene zarfnda harabelerinden
ortaya kabilmi olan kasaba ve kariyelerin kle dnm olduunu grd.
Obe adasyla Attik890 mntkasnn bir ksm da bu hle urad. O zaman
ihtiyar imparator Yani -ki evvelce Alaehir'i oluyla beraber, belde
kumandannn sdk penesinden almak iin uram ve alm idipayitahtn, fakat pek gen, etrafnda yeni istihkmlar inasyla mdfaaya
hazr hle koymak istedi. nt talan bulunmad cihetle,
Kostantiniyye'nin -ecdadnn azamet ve diyanetine ahit olan- en gzel
kilisesini yktrd ki, unlardr: mparator Marsien tarafndan in olunan Krk
ehid Kilisesi, byk Leon'un bina ettirdii Azizler Kilisesi, Byk Kostantin
zamannda yaplan Azz Mksius Kilisesi. Bu mbedlerden karlan cesm
mermer kitleleriyle Altn-Kap yaknlarnda iki drtkde kule891 yaptrd, ki
Kostantiniyye'nin mehur Yedi Kulesi'nden ikisi bunlardr. B-yezd,
Karaman Bei zerine seferinden dnerek Bursa'ya geldii ve tekrar
Rumeli'ne gemek zere hazrland srada bu tedriklerden haberdr
oldu. Derhal mparator'a, Bursa'da hkmet kapsnda istihdam edilmekte
bulunan olu Manuel'in gzleri karlm olarak dnmesini arzu etmez ise,
yeni istihkmlar ykmasn ihtar etti. htiyr, olunu tehdd eden
tehlikelerden dehete derek, sr*atle itaat gsterdi; bir mddet sonra
kederinden ld (794/1391,. Manuel, babasnn vefatm ve Pdiah'n yeni
yaplan istihkmlar hakkndaki taleblerini haber alarak, Bursa'dan gizlice
kat. Byezd, Rum prensinin firarndan dolay muhafazasna memur
olanlar ve zellikle Manuel hakknda hiddet ve iddet gsterdi. Lkin sonra
kendi kendine dnerek, kumandanlarndan birini firarinin nezdine yollad,
ve ilerinden dolay Kostantiniyye'ye giden Mslmanlarn Rum
mahkemeleri huzuruna kmalar doru olmad cihetle, bundan byle bu
ehirde Mslmanlarn ilerinin bir kad tarafndan grleceini tebli
Dukas.
1307 senesinde, (707, herhalde Osmanl Trkleri parafndan deil.)
890 Obe, Eriboz adadr. Attik, merkeai Atina olan Yunan mntkasdr. (Mtercim).
891 Dukas, 12, s. 25.
888
889
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
etti.892 Eer muhalefet edecek olursa, payitahtn, civarda Osmanllar elinde

bulunan kazalardaki mahrelerinin kapatlacan da ilve ettirdi. Bu haberi
gtren memuru takiben ordu Bitini (Bitinya)'den Trakya'ya geerek,
Panidos'dan Kostantiniyye surlarna varncaya kadar btn kyleri tahrib ile
ahlsini esr etti.893
stanbul'un Trkler Tarafndan Birinci Muhasaras
istanbul'un Trkler tarafndan birinci muhasaras ve daha dorusu ablukas
-ki yedi sene srecekti- bu ndan balamtr. Byezd bu surlarn nne,
gece gndz Rumlar' huzursuz etmek ve memleket dhili ile btn
haberlemeyi kesmek zere, bir gzc frkas brakt894. Ordunun bakiyyesi
birka ksma ayrlarak, Bulgaristan, Ulahya, Bosna ve Macaristan' istil etti.
Ulahya Prensi Mirce itaat arzederek galibin metbiyyetini tand. O
zamandan beridir ki (794/1391), bu memleket, bb- Hmyn
defterlerinde haracgzr olarak kaytl bulunur. Yine o senededir ki, Byk
Tataristan Hn Toktam, Timur Hn tarafndan ordusunun tammiyle
malbiyete uratldn, ve memleketinin tah-rb edildiini grm, ve
Kpak Tatarlar gederek kendilerine ikamet edecekleri bir yer bulmak iin
Tuna'nn iki sahiline, yni Basarabya ile Dobruca Tataristam'na
yerlemilerdir895.
Osmanl kuvvetlerinin dier bir ksm Bosna'ya akarak, Nalazin-ze'ye kadar
ilerledi. Lkin Byezd'in ordusu, bu defa Macar Kral Si-gismund'un generali
olup Tuvarkov'un halefi Dabiya tarafndan imdada arlan Gaiko
Manarvitius tarafndan tahrb ettii yolda tevkif edildi- Osmanl ordusunun
bir frkas Sirmi'ye girerek, Nagi Olu, yahut Frankovilla*da Jan D Marot
kumandasndaki Macarlar'la muharebeye giriti. Dier bir frka da
Galambus ve Maov taraflarn istil etti. Lkin bunlar Piyer D Peveni
Dukas, 13, s. 25. Dukas Trk kelimelerinin telffuzu iin byk kolaylklar grmtr; Aydm
Hkimi nezdinde melce bulmu olan pederi bu telffuzu oluna retmi olmaldr. Bunun iin
Dukas'da Trk lisanndaki isimler Halkondilas'dan ve Franzes'den daha doru olarak yazlm
bulunur.
1/193-200.
894 Kostantiniyye, Hicri 52 senesinden itibaren C672) yedi sene mddetle Arablar tarafndan
muhasara, edilmiti. stanbul ve Boazii, 1, s. 86.
895 Moracea Dosson, Levha-i Devlet-i Osmniyye, c. 3, s 438, Ravzat'1-Eb-rr'dan naklen 793
vekayinde. Hac Kalfa, TakvmVTevrh, H. 793'de.
Sayfa
243
892
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Sayfa
244
tarafndan ric'at ettirilerek, Tuna'nn sa sahilinde bir dan zirvesinde kin

olan Galambus kalesini terke mecbur oldular. Sigismund tarafndan
Byezd'e bir sefr gnderildikten ve bunun sefareti neticesiz kaldktan
sonra, Trkler'in Macaristan'a birinci seferleri bu suretle hitm buldu.
Senesi senesi tam drt asr sonradr ki, Macaristan Krall'nn imdiki
hududu Zitovi Ahidnmesi'yle kat' surette tyin olunmutur. Ertesi sene
(1392/795) Sigismund harb mevkiini Bulgaristan'a naklederek, Mirce
kuvvetiyle birlemi olan Trk askerine galebe ederek, uzun ve zahmetli bir
muhasaradan sonra, Tuna zerinde Kk Nibolu denilen kaleyi zapt etti.
Fakat Trkler'in sayca stn olmas Sigismund'u alelacele ric'ate mecbur
etti. Bu ric'at esnasnda Bla-ziyus erey nmnda biri, bir Siph'nin klcna
kar onu muhafaza etmi ve kendisini tehlikeye koyarak ona yiyecek
tedrik etmitir896. u bozgunluk esnasnda Sigismund, Hunyad eyletinden
getii srada, gzel Elizabet Morsina'ya k olmutur. Firari muharibin
gen kzla muvakkat surette, birlemelerinden byk Hunyad domutur
M, Macaristan trihinde Trkler*e kar birok muzafferiyetleriyle
mehurdur.
Pdih, Rumeli'deki vilyetlerinin gneyinde, batsnda, kuzeyinde zuhur
eden dmanlara mukabeleye mecbur bulunduu srada, Karaman Bei
yeniden isyan bayran amt; sr'atle ve Anadolu askeri kumandan
bulunan generalin haberi olmakszn Ankara ve Bursa yaknna kadar
ilerledi: daha sonra birdenbire Osmanl askeri zerine derek, firara
mecbur ve hatt belerbei Timurta' esr etti. Byezid, kendi
memleketlerinin imdadna yetimek iin Avrupa'dak asker harektn tatile
mecbur olarak, derhal Boazdan geti. Bursa'ya vsl olur olmaz, tbi olan
Karaman Bei, Pdiah'n uraya buraya dalm askerin toplanmasnda
gsterdii sr'atten dehete kaplarak, sulh talebi ve atfet iin bir sefaret
hey'eti gnderdi. Lkin bunun faydas olmad. Byezd bundan byle ancak
klcn niz kesip atacan efendilerine sylemelerini beyn ile, elilere
ruhsat verdikten sonra, ordughn terke-derek dmann nne doru
gemek iin acele gsterdi, hasmn Ger-miyan mntkasnda harbe icbar
etti.897 Karaman Bei, iki olu Ali ve Mehmed ile beraber esr edilerek, ahs
Kir'de Dabia'mn vekayil (1394), s. 247. Angel'in Srblyye Tarihi, s. 319, 349, 366.
Yine onun Macaristan Trihi, c. 2, s. 187.
897 (Metinde 10 rakamndan evvel Muharebe Akay ovasnda vuku buldu denilecek iken
unutulmutur). Akay sahrasn Ktahya civarnda aramaldr. Osmanl memleketlerinin bu
ksmnda birok mahallerin isimlerinde Ak kelimesi bulunduundan buralarda kireli
896
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
dman Timurta'n muhafazasna verildi. Pdiah'n Bursa'ya ulatna

dir ilk haberi aldktan sonra, Karaman Bei, Belerbei'ni esaretten
karm, ve hediyelerle taltife alm ise de, Timurta, esaret hakaretine
dr olmas kendi ihmlinden domu olduu iin, Be'in aleyhinde
iddetli bir garez peyda etmi idi. ntikam almaa kudreti yetmesinden
dolay mesrur olarak, metbunun emrini beklemeksizin Be'i astrd. Bu
mtehakki-mne muamele evvela, hi olmazsa grnte, Byezd'n
hiddetine sebep oldu; lkin siys mlm sebepler dnlerek mazur ve
Bir prensin lm bir eyletin kaybolmasndan hayrldr898 kaidesine
dayanarak hakl grd.899 Daha sonra Osmanl hkmdarlar, prenslerin
kendi emirleriyle idamn hakkaniyete muvafk addetmek iin dima bu kaide ile dnmlerdir. Karaman Bei'nin vefatndan sonra, az bir mddet
iinde Konya, Aksaray, Lrende ehirleri ele geirildi ve Karaman emareti
ebediyyen Osmanl memleketlerine ilhak olundu900.
Kk Asya'nn btn gney ksmlar Osmanl'ya itaati kabul ettiklerinden,
Byezd'in ordusu Anadolu'nun dou snrlarnda, imdiki Sivas vilyetinde
bulunan arazye hkim beleri kendisine balamak iin evvel douya,
sonra kuzeye yneldi. Eskiden Sebast denilen Sivas ehriyle Kayseriyye
(Kayseri)'de o zaman Kad Burhn'd-dn hkm sryordu. Bu hkim,
malmatl, dern bir siys olduundan, hkmetini -eskiden Cengiz Hn
torunlarna tbi bulunmu ve bu ser-vetli memlekete gelip yerlemi- birok
Tatar airetleri zerine te'sis etmiti. Sultn yaklanca, Burhn'd-dn,
tehlikeli harb ihtimllerine mruz kalmamak iin Harput Dalr'na
atld.901 Lkin Osmanl askerlerinin gelmesinden evvel -daha ziyde Kara
Sayfa
245
arazler, beyaz hisarlar, berrak sular bulunduu anlalr: Akehir, Aksaray, Akhisar, Aksu.
898 Mverrihin tercmede ve ona dayanarak muhakemede yanll Not: llin zeylinde
grlecektir. (Mtercim)
899 Mverrih burada metinde iareti iindeki ibarenin Bra-tutu'daki u Ricerdandosi di
quella sentenza ch'e meglio che si perda un principe che un principato asln yazdktan sonra,
ark siysetinin bu kaidesi aadaki farsa beyitte mndemitir, diyor:
Rahne-gir-i mlk ser-efkendebih Leker-bed-i ahd perkendebih
(Yni: Memleketi ifsd eden ahs mahvetmelidir, ahdinde durmayan askeri datmaldr.)
(Hammer de, Bratutu gibi, yanl tercme etmi olup, biz dorusunu yazdk).
900 Sa'd'd-dn, Ner, varak: 97. drs, I. Byezd'in saltanatnn beinci fkras.
901 Bratutu Harput'u Harpodio yazar. Mteakiben, Sa'd'd-dn'-in ibresindeki Lt ve s
kelimelerinin mnsn anlayamadndan birincisini lys ve ikincisi s zannederek ce-srne:
Per trattenervi alcune matine e sere con Giesu et Elia! (Gece gndz s ve lys ile konumak
iin) diye tercme eder. (Mtercim'in ilvesi: Ba ve sonu ile beraber Sa'd'd-dn'in ibaresi
budur: (Kad Burhn'd-dn) Harput kurbnde bz cibJ-i ahikaya urc ve sa'b's-sud
mevz'a hurc eyledi ki birka gn Lt- s ile subh- mes gerp mehlib-i ikab ukab-
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Sayfa
246
Yuluk902 n-myla mruf ve Ak-Koyunlu airetinden Bayndr ailesinin

kurucusu bulunan- Kara Osman tarafndan orada malp ve maktul oldu.
Byezd, Kara Osman gibi, kendisi oralarda bulunmad zaman
dmanlarn yerlerinde rahat durdurabilecek bir mttefik bulmu
olmaktan memnun olarak,903 Burhn'd-dn'in arazsini olu Zeynel bidn'e
devretmek istedi. Lkin o taraflarn balca sakinleri gen bein,
civarlarmda-ki Zlkadir ailesi reisi ve Zeynel bidn'in yakn akrabasndan
Nasr'd-dn Be'in nezdine gnderilmesiyle, eyletin ve Tokad, Sivas,
Kayseri ehirlerinin dorudan doruya Osmanl idaresine alnmasn
istediklerinden, Padiah tekliflerini kabul ile, sadkatte devamlarna yemn
verdirdi (795/1392)904.
Eski Kapadokya'nm bu ksmnn kuzeybatsnda imdi Kastamonu sanca
bulunur ki, eski Paflagonya'mn hemen tammn iine alr. Bu eyletin
sahillerini evreleyen Karadeniz sularndadr ki, Seluklu hanedannn
sonuncu torunu Seluklu Devleti'nin sukutundan biraz sonra deniz
haydutluuna bir merkez bulmutu. Onun yaad srada veyahut
vefatndan sonra, sfendiyr-oullar bu memlekete hkim oldular. u
srada onlardan biri, yni Ktrm Byezd hkm sryordu. Kastamonu
eyletinin balca ehirleri olan Samsun'u, Canik'i905 Osmanc k' ve o
eyletin bakr mdenlerini eline geirmi olan Osmanllar'n kuvvetlerine
mukabele derecesinden pek zayf olan906 Ktrm Byezd, memleketinin
Yldrm Hn'den kua canm tahls etmee haris oldu. Cild: 1, s. 134).
902 Kara Yuluk (Kara Yoluk) bizim trihlerde Kara Eylk demekle mehur Ak-Koyunlu
serdr Kara Osman bin Tur-AI'dir.
903 Dmann baka bir ahs klcyla helak olmas insann bah-tiyarhklanndandr.
904 Sa'd'd-din, bu'fethin tarihindeki ihtilf nazar- tetkike vaz eder. td-rs 794 (1391)'de
gsterir; dier mverrihlerin hemen cmlesi, ezcmle tbn hne ve eref'd-dn Yezd 798
(1395)'de zikreder, tbn Hacer Drer'l-Kmilesinde 799 (1396) senesine kadar gtrr.
Bizce burada mevsuk grnen Nianc 795 (1392)'de zabtn syler. (Ed-Dreru'l-Km-ne f
'yni'l-Mineti's-Smine li-'hb'd-dln Eb'1-Fazl Ahmed bin Ali bin Hacer el-Askaln elmteveffa sene 852. -Kef'z-Znn).
905 Biri Hristiyan, dieri Mslman Samsonu nmyla iki Samson olaca Tc't-Tevrh'in (c. 1,
s. 287) ifdesinden anlalr ki, bunun biri mstakbel Canik sancann idare merkezidir. Anadolu'nun ksmen ticretine, ezcmle son zamanlarda, yumurta ihractna merkez olarak,
gittike kesb-i umrn etmektedir. Gi-liba ikincisi (Hristiyan Samsonu) harb ve herhalde
mehur deildir.
906 Cihn-nm, (s. 650), bu mdenlerin varidat senevi 10.000 batman mdene ibl
olunmudu, der. Bir batman 9 (galiba 6 rakam 9 olmutur) olduundan 2.000 kental demektir.
Hslatn te biri masraflarn tesviyesine tahsis edilmiti. te ikisi hkmet haznesine teslm
olunurdu. Sonralar hkmet hissesi 4.000 batmana inmitir. drs'in hesaplarna gre saf
hslat, senevi 80.000 guru yahut 2.000 dukadr. Bir duka o zaman 40 guru tutard.
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
hudut boylarnda mstahkem bir ehir ve liman olan Sinop'a iltica etti.
Oradan Pdih ile muharebeye giriti; Sultn Byezd, Mentee, Aydn
Belerinin oullar kendisine teslim edilmek artyla Sinop ve arazsini
Ktrm'e brakmaa muvafakat etti. Lkin bu bezdeler Timur'un yanna
kadar gitmee muvaffak olduklar gibi, tsfendiyr Ktrm de beleri
takiben oraya gitti. Sinop'dan Kostanti-nyye Halic'ine kadar btn sahile
mlik olan Byezd, Kastamonu hkmetini ikinci olu ehzade Sleyman'a
devretti Osmanl Devleti'nin bu eyaletindeki dalarda mhim kurun
mdenleri ve ir mdenler cardr. Tabi servetleri ve sanyi Kastamonu'yu
Devlet'in Asya'daki en mmur eyletlerinden biri olmak derecesine
karmtr. dre merkezi olan Kastamonu907 hafif ve banilerinin
heveslerine muvafk mmr sluplaryla clib-i dikkat birok camileri ihtiva
eder.908 Vaktiyle civardaki mdenlerin mahsultndan orada bakr avn
yaplrd. Hl oniki bin Trk, yz Rum, elli hne Ermeni bulunmakla
beraber, byle eyler iml olunduu yoktur. ehir derin bir ova iinde ve iki
da arasndadr. Ovann ortasnda dik bir kayann zerinde Komnenler tarafndan yaplm ve daha sonra Trkmen'lere istihkm olmu olan eski bir
kule bulunur.909 Kastamonu evliyadan bir ztn trbesini h-vdir. Birok
irler910 ve bilhassa ark edebiyatnda hrete ulam olan Zeyneb
Kastamonu'da domulardr. smi eski Canlar' hatrlatmakta olan Canik911,
Trkmen airetlerinin ikamet etmekte olduu vah grnl dalarla
kuatlmtr. Kapadokya'y istil ettikleri zaman Mileziler'in ve daha
sonralar imr etmek iin gelen Atinallar'n sakin bulunduklar Samsun (eski
Amizus), uzun mddet, ilerinde haylisinin ve hussiyle Ofatur ve
Mitridd'n tezyinine mesa sarfettikeri krallar tarafndan idare edilmitir.
Jl Sezar tarafndan serbest ehir iln olunduktan sonra, Antuan zamannda
tekrar krallarn idaresine alndktan, Strabon'un mezlimi altnda kaldktan,
Makdonal Kineir'in Asya Seyahati gnlk vak'alarda 280'inci sahfeye nazaran eski
Germanicopolis, imdiki Kastanboli, Kastamonu'dur. Manner'e gre, (3.3, 33) eski Soradr.
908 Bu camilerin balcalar unlardr: ahb Efendi, Suyt Efendi, Cemal Aa, Gz Ata Be,
(Cihn-niim, s. 648).
909 Cihn-nm, Kastamonu, Trkmenlerin balca bir merkezi olduunu, buradan
Kostantiniyye kadar uzanan tahrb edilmi alanlarda bulunduklarn yazar.
910 Ltf'nin Tezkire-i ur-y Osmniyye'sine mracaat. Latifi, Kastamonu'da domu ve
bundan dolay dier irler tarafndan hemehrilerini nedihte ifrat etmi olmakla hakl olarak
itham olunmutur. ber'in tercmesine. Trb, s. 116; Hakk, s. 144; Dileyr (Dilr), 161,
Zeyneb, 190; Sa'd, 205, ver, 212; Sid, 228; Ferruh, 253; Nihn, 301.
911 Clhn-nm, s. 648. Makdo Taled Kineir, s. 282.
Sayfa
247
907
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Aktium muharebesini mteakip mparator Ogst tarafndan hrriyeti ade

edildikten ve btn Karadeniz912 ehirlerinin payitaht olduktan sonra,
Komnenler zamannda Karadeniz vilyetinin balca bir ehri hkmnde
bulunarak, nihayet Yldrm Byezd'in fethettii yerler arasna girmitir.
Vaktiyle o kadar mmur olan Samsun ehri, bugn yan.harb bir sr ile
mahsur olarak, yalnz iki bin ahlisi vardr.913 Eer Trk gemicileri arasnda,
orada iml olunan zift, katran, ip, halat ile mruf bulunmam olsa, varl
bile belki bilinmeyecekti. Bu ehrin dousunda ris (Airis)914 nehrinin
sulad Fanara ve Termodon nehrinin getii Temiskira915 sahralar uzanr.
Amazonlarn eski ehrinin yeri burada olduu addolunur. Birok vah
kavimlerin oradan gemesiyle beraber, bu kadar asrlar boyunca eski
nmn muhafaza etmi olan Amasya, ris (aramba Suyu) kenarlarndadr.
Dnimend hkmdarlar Rumlar'n elinden alarak, onlar da Seluklular'a
vermee mecbur olmu, ve mteakiben sfendiyr'n, daha sonra Byezd'in
eline dmtr. bideleri Amasya'ya Rm Badadi (Anadolu Badadi)
unvann kazandrmtr916. Hl burada, oyulmu kayalar iinde, hayl
hkmdar kabirlerini iinde bulunduran bir kral kk917 harabesi, eski bir
su bendi, sfendiyr'n saray mahede olunur. Moollar'm Timur
kumandasiyle hcumunda, Amasya yedi ay cihangirin918 o kadar gayret ve
abalarna mukavemet etmi, nihayet Timur muhasaray kaldrmaa
mecbur olmutur. Daha sonralar Kara-Yazc ile Kara Sad'in isyanlarnda
blgenin ahlsi aileleriyle, btn eyalaryla Amasya'ya iltica ettiler. Birok
camileri iinde II. Byezid tarafndan yaplan cami, bilhassa zikre ayandr.
Kare eklinde yz kadem araz zerine bina edilmi olup minber ve mihrab
san'atkrne oymalarla ssldr; caminin kubbesi de zarafeti, eklinin
gzellii ile dikkat eker. Yine o Pdih, takva sahibi bir eyh olarak
vasflandrlan Pr lys iin muhteem bir trbe yaptrmtr ki, ehl-i slm'n
Strabon, s. 12, Manner 3, 2, s. 448.
te bu Samson (Samsun) yukarda yazld gibi, sonralar mmur olmutur.
914 ris nehrinin ismi vardr: Amasya ay; Kzhrmak'a mukabil olarak Yeilrmak ve
aramba Suyu ad verilir, (Cihn-nm, 624). ris'in bu son ismi, eski Nermodon nehrinin
imdiki ismi olan Peênbe (Perenbe) suyuna mukabil olarak verilmitir.
915 Themiseyr, Cihn-nm'mn haritasnda Pencenbe (Perembe) ismiyle iaret edilmitir.
lk ismi bundan anlalr.
916 Clhn-nm, s. 626.
917 ' Moriye'nin Seyahatnamesi, 348, 352.
918 Mtenefbb,
kaside 91, Amasya'nn Seyf'd-devle tarafndan ele geirildiini zikreder.
Amasya'nn tarifinde kasideyi nakl eden Arabs&h Har-ene (Kastrum Kar&syanD'nin.
Amasya olduunu zikreder.
912
Sayfa
248
913
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
ziyretghdr. I. Byezd'in Anadolu'yu istilsnda ekseriya sohbet

meclislerine dhil olduu Timur'un muasr olan bu azz (eyh), Timur'un
ric'atinden sonra, Amasya'da yaard; orada irtihl etmi ve yine II. Byezd
tarafndan Zevdiye nmyla anlan bir mevkide in olunan Halveti
tekkesine defnolunmutur. Oraya uzak olmayan bir mahalde dier bir
mezar vardr ki, bu da teki gibi Mslmanlarn hrmetine mazhardr.
Bunda Pr lys'n dmd- c-nini eyh Abdu'r-rahmn bin Hseyin
medfundur. Bir gn II. Mu-rad'n olu eyh'in ziyaretine gelmi idiler;
eyh, gen ehzadelerden ikisine elini pmelerine msade ettikten sonra,
trihin Ftih ere! unvann zellikle vermekte olduu nc ehzade
Mehmed'in nnde diz kerek, biraderlerinin huzurunda takdr-i lh
tarafndan ber-mcib kendisine tevd olunacak Devlet'in n ve sadet-i
hline kudret ve deh sarfetmesini rica etti.
Bu iki bide ihlsl Mslmanlarn ta'zmlerinin maksad olduu gibi, iir
sevenler, Badad Hkimi Emr Ahmed'in veziri ir M'min'in ve hele ateli
genliini aka, kalemini de onun tasvirine ve gereince okunmasna
hasretmi olan -Osmanllar'n Safo'su- Mihri'nin919 trbesi nnde dururlar;
Amasya'nn Trkmen gzelleri Ferhad ve -rn'in efsnesinde iddetli
muhayyileleri iin bereketli bir sermye bulurlar. Trkler'in an'anesi o
hikyeyi Amasya'da cereyan ettirir. Bu an'-aneye gre, Amasya'da grlen
eski su bendi rn'in koyunlarndan salan st iin Ferhad tarafndan kaya
iinde oyulan mecradan baka brey olmad gibi, ltif Kanl Pnar mesiresi
Ferhad'n, rn'in vefatna dir bir kocakardan aslsz bir haber alnca
kendisini kazmasnn zerine atmak suretiyle920 intihar ettii mahal olur. Bu
efsne, Amazonlar bsbtn unutturmu olduundan, imdi Amasya
kadnlannda onlara dir hibir yd edilecek ey yoktur. Amizus ve Amasya
ehirleri bir genin iki kenarn tekil ederler ki, nc kenar Osmanck'tr.
Ltf'nin Tezkire'sine baknz, s. 215. Kastamonulu ire Mih-r istanbul'da Eyp mektebinde
muallim olan Paa eleb'nin izdiva teklifini reddetti. Daha sonra kazasker olan Mey-yed-zde
ve gen ve gzel skender ile mnsebt- kanede bulundu. Dvn- kanesinden mada
fkha dir birka eseri vardr. Evliy'ya bknz. cild: 2, s. 324, Mihr aka mb-tel kadn
demektir. (M.. ne bkz.).
Mihr'nin iirlerinden*
Kadnlarn szleri erkeklerin msamahasna ayandr,
Zira sa uzadka akl ksalr.
ems'in (Gne) dii olmas ona bir nakse deildir
Kamer'e (Ay) de mzekker olmas eref vermez.
920 Perhad, klnkn havaya, frlatarak ban onun altna tutmutu. (Mtercim) .
Sayfa
249
919
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Bu mevki, -ki Asya'nn bu ksmnn kuzeyinde Osmanl Dev-leti'nin o

zaman mlik olduu mahallerin en mhimleridir- yeni Sinop Bei
Sleyman'n idaresi altna verildi. Kzlrmak (Halis) kenarlarnda ve zm,
buday bol bir sahrada kin Osmanck ehri, Kastamonu hkmetinin
balca ehirlerinden biridir, n. Beyazd tarafndan yaptrlan kprs
nazarlar celbeder. Oniki ayak zerine kurulmu bulunan bu kpr Trkiye
kprlerinin en iyilerinden biri addolunur. Bir ucunda Burhan dede'nin
trbesi vardr921 ehrin dhilinde daha mehur dier bir mezar grlr ki,
hac Bekta'm arkada olan Koyun Baba nmmdaki azizin kabridir. Koyun
Baba hi sz sylezedi; yalnz gnde be defa namaz vakitleri koyun gibi
melerdi. Bunun iindir ki , bu Bi-simle adlandrlmtr. Kendisi de Vel
unvanyla yd olunan II. Byezd, ryasnda grd Koyun Baba iin ulu bir
trbe, geni ahrlar iine alan bir tekke, imaret, seyyahlarn parasz
ikametine mahsus birok hcreler in ettirdi. Osmanl memleketlerinde bu
kadar gzel bu kadar zengin tekke az bulunur.922
Yldrm Byezd, snn verdii sarholukla, davlet ilerini ihmle, vazifelerini
unutmaa balad. Osmanl padiahlarnn birincisi olmak zere, arbn
haram olduuna dir olan er' hkmden inhiraf etti; veziri Ali Paa'nm
israf ve sefhetini men etmiyerek, hatt kendisi de ona uydu. Zevcesi Srb
prensesinden,923 iret meclislerinde nefret edilmee lyk surette vakit
geirmeyi renmiti: o vakte kadar mtd olduu zre, Yenieri askeri
meynna kaydolunacak yerde924 hademe-i hssa sfatyla925 saraya
Cihan-nm, s. 626; Evliyha; Moriye Seyahatnamesi varak: 352
Evliya, 2, s. 320. Evliya bu velnin trbesini ziyaretini hikye eder ve misk ve anber
kokularn nasl srndn ve Bekta tarkati ilhleriyle nasl selmlanm olduunu syler.
Bann zerine Bektalerin serpuunu koyunca kulaklarnda derhal bir rzgr grlts husul
bulduunu ve gzlerinin arab me'aleleri gibi prladn ilve eder; Karadeniz'de bir kazaya
urad vakit kurtulmu olmasn bu serpua medyun olduunu te'mn ederek hikyesine son
verir.
923 Takvm't-Tevrh'de, 795 senesinde, Yldrm Hn'n bu ahlk fesadna mteallik clarak u
kelimeler grlr: Uzlet-i Yldrm Hn ez umur. Neri, drs, Solak-zde, Lutf, ve bilhassa
Muhyi'd-dn -mparatorluk ve Kraliyet ktphne-lerindeki nu: 139*da bulunan el yazs kitap,
varak: 30-32- bunun hakknda daha ziyde tafsilt verirler.
924 Elif ile yazlan Acem ile ilk harfi Ayn olan Acem (ran) birbirine kartrlmamaldr.
Birincisi yunancadan gelir, ikincisi ranllarn ismidir ve Ahamenes (Achaimenes) kelimesinden
itikak eder. (Mverrihin birinci zannna gre acemi kelimesini elifle yazmak gerekiyor.
Mtercim).
925 Bu devirmelere Acemi Olan tbir olunurdu. (Aslnda, Olan kelimeside, zelil edici bir
mn olmayp, delikanl, yhud delikanl olmaa yaklam erkek demektir. Hatt Alraanlar'n
bir snf hafif
svari askerine verdikleri Uhln unvan, Olan dan kaynaklanmtr. Mtercim).
921
Sayfa
250
922
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Persae a Graecis edocti, puerorum quoque indulgent amoribus. (Son satrn lnncesi)
Herodot 1,135
927 Herodot, 4,32 Senek, Mnzart, 4,10 ve Sen Hieronim, kitap: 1 Advcrsus, Jovianum: Coutra
natu ram divitas suas exercere excisorum greges habere exoletos snos ut, ad longiorem pa
tientiam: impudi citiae idoneil essent (Metnin me"haz.)
926
Sayfa
251
alnrd. Bir vakitler Rumlar'n Acemleri ve Acemler'in Rumlar' lekelemek

iin sermye olarak kullandklar hor grlen ahlkszln926 Osmanl
memleketlerinde yaylmasna Ali Paa sebep olmutur.
Sultn'm. vezirlerin gsterdikleri kt rnekler az vakitte yaylarak, her
snf memurlara, hatt ilim adamlarna sirayet etti. Hkmetin bykleri
tarafndan gsterilmi olan bu ahlakszlk, ksa bir mddet iinde halka ve
askere bulaarak, daha sonra yksek mansblar istila etmenin ve byk
servet sahibi olmann en salam resi olmutur.927
er1! ahkm hibir vakit byle canavarla msait bir surette tevil edilmi
olmad, ve bu hal er'n tabate mugayir olmak zere mahkm bulunduu
gibi, Trkler Kur'n hkmleri muhafazaya riyet etmekte iken,
devletlerinin balangcnda ahlki fesde urayarak bu noktada vazifelerini
ve vicdanlarn feda ettiler. Gen erkekler muhabbet-i menfresi,
Herodot'un ve dier mverrihlerin ehadene nazaran phe edilemlyecei
vehile, Acemistan'dan, daha dorusu medya ktasndan zuhur etmi ve
medya ahlsinin hadim istidam, mte-mevvic elbise (dalgal, bol elbise)
kullanmas sefahatine inzimam ederek, Acem-ler'i bhhu eylemi ise,
Trkler hi olmazsa nlsbeten az menfhur bir ekil bulmulardr. Bunlar
aslnda Medyallar'da nedimlerle hadmlar birletiren rabtay mahvederek
bu iki snf ayrlm, ve birincisi harem hizmetine, ikincisi devlet ilerine
konulmutur. Medyallar, Acemler en gzel ocuklar erkeklik hislerinden
mahrum ederek, ve bunlar harem hizmetlerine memur etmekle de iktifa
etmeyerek, nefret-edilesi zevklerine vsta yapp, u suretle hem kadn
hriyeti, hem de erkeklik meziyetleri aleyhine cinayet ilerlerdi. Makbul bir
maksadla, yni ancak hrriyet ve vatan ak ile mtehassis neferlere mlik
olmak arzusuna dayanarak, eski Rumlar Teb ehrinde klar nmyla
genlerden mrekkep bir frka tekil ettikleri gibi, Makedonya'da dah
Bakiler unvanyla mruf yle bir frka bulunurdu. Trkler daha sonralar
Yenieri saflarna dhil olmak zere, gen Hristiyan esirlerinden mrekkep
bir takm tekiliyle Makedonya'nn -Bakiler te'sslni takld ettikleri gibi,
hanelerinde dahi genler ishdm olunurdu. Lkin bu iki usl Trklar'in
ellerinde, daha te'sslerinin balanglarnda lekelendi. Filhakika bz
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
istisnalar bir yana braklacak olursa, bu delikanllarn erkeklik hislerine

iliilmedigi gibi, genliklerini sefhne bir yaay iinde geirdikten, bul
ana geldikten sonra cemiyyet iine dhil olurlard. Beyaz hadmlar takm
Avrupa klelerinden deil, umumiyet itibariyle Grc ve erke
klelerinden alnrd. Bundan mada Rum, Srb.Macar, Bulgar genlerinin
hadm edilidi. Yalnz btn Mslmanlar gibi, onlara da snnet deni-at icra
olunurdu. Daha sonra silh kullanma san'atma alt-t haremlerde hapis ile
en zellne sefahatlerde hizmet ettiril-ra karlrd. O zaman yalar,
maharetleri, yahut efendile-yesi en byk mevkilere ykselmelerine yol
aard. Bununla vletin en byk ricali bu n-pk yerlerden ne'et
etmilerdir, ocuklarn her sene devirilmesi usl devam ettike, Osmannlar esr tedriki iin frsat verdike, devlet ricali, en me-ller hemen dima
Rumlar'dan, Bonaklar'dan, Arnavudlar'-diren Trkler'den yetimitir (*).
Bundan dolay, Osman ta-'ss olunan Devlet, slm'n dmanlar
marifetiyle genileti-Lendirilmi ve Bizans hkmeti kendi evld tarafndan
tahrb lunmutur. Ancak bizim gnlerimizde vazifeler deimi, Srb-.
ihtilllerinde Trkler kendi nesillerinin darbeleriyle yarala-:e, galiplerin
validelerinin o vakte kadar malplarn ak etmi olduunu dnerek
teselli bulabilmilerdir.928
d'in sefahatinden ve Ali Paa'nm rezlne ihtirasndan doan di, orduya o
kadar nfuz etmemi idi. Zr Pdih, orduda hatt mfrit bir intizam
muhafaza ederdi. Lkin kanunlarn nemur olanlar ve bilhassa kadlar
arasnda ahlkszlk yayil-1, kendisi iin o kadar msait bulunduu halde,
sarayndaki haff hatlarn, yahut hkimlerin rvetiliklerini haber aldka
hiddetlenirdi. htiyar bir kadn, saray hademesinden birinin kendisinin
sdn imi olduunu iddia etmesi zerine, o gencin kam yarld929.
Byk skender bir ran prensesinin olu olduu iin, eski ranllar da ancak kendi
evldlarndan birinin darbeleriyle malp olduklarn yleyerek hezimetlerinden bu suretle
kendilerini teselli edecek bir bahane bulmulardr. Bunun gibi Bizansllar da OsmarJilar'n
ceddini Komnen ailesine karrlar. Zamanmzda dah bz Fransz mellifleri, Napol-yon'a
Fransz kam isnd ederek, onun aslna soyluluk kazandracaklarn zannetmilerdir. (Arablar,
Korsika'y istillarnda, Napolyon'un doum yeri olan Ajaksiyon'da pek az erkek brakmlardr.
Binenaleyh, sahra arslan demek olan na-polion te'yd eyledii zere Arap kanndan
olmas hatra gelmektedir. Mtercim.)
* ner'in u satrlara kadar kendi kaleminden kan u satrlarda
srini zikrettii devlet adamlarndan, kumandanlardan tammna ya-ir ekseriyeti, yine kendi
ifdesine gre, Trkler'den yetimi kuman-r yahut devlet adamlardr. Binenaleyh, Hammer,
u satrlarda iyan Avrupal tarihilerin taassubuna ve Yenierilik messesesi-titn
Avrupallar gznde yaratt dehet ve kskanla, tek keli- hal zihniyetinin verdii
Sayfa
252
928
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Rvet aldklar ve erat'e mugayir hkm verdikleri zanno-lunan seksen

kad -birok mverrihlerin ifdelerine gre- Beyehrin-de bir haneye hapis
ile diri diri yaklmaa mahkm edildiler. Neri diyor ki:
Bu karr- vahynenin icras emri verilmi idi, ki iddet-i mf-ritesi
hakknda Pdiha bizzat arz- mtala cesaret edemeyen vezr, sarayn
zenci soytarsn bularak, metbunun kararn deitirmee muvaffak
olursa, bin altun vereceini va'd eder. Herf Pdiah'n huzuruna kar. Eli
sftyle Kostantiniyye'ye gnderilmesini istirham eder. Byezd (Ne in?'
diye sorar. 'Dvalarmza hkm etmek zere tmpa-rator'dan papaslar
istemek in.' 'Neden?' 'Madem ki biz kendimiz c-hil kadlarmz
yakacaz, lim Rum papaslarm getirmeliyiz ki, onlarn yardmiyle her
tarafta ncil'i ner edelim'.
Bu istihzkr cevap md olunan neticeyi istihsal etti. Byezd u mhirne
nasihat ile hiddetini bertaraf ederek, o kadar ilim sahibi Kimselerin arasnda
bu derece kt ahlkn neden doduunu vezirden sul etti. Ali Paa, u
hlin balca sebebi tahsisatlarnn muayyen olmamasndan ibaret
olduunu beyn ile, Pdiah' hkimlerin bz rsum ve dier harlar
alabilmelerine imle iin bu frsattan mhirne istifde etti. Dva olunan
mebl zerinden yzde iki ve tahriren it olunacak her er' hkm930 iin
Sayfa
253
heyecana kaplara* ve yine dikkat edl-du satrlarda herhangi bir cidd kaynaa da istlnd
etmeksizin g-fc yapmaktadr. Hammer'in dayand en kuvvetli delil olan ke-dir ki, bu
lfz, yirminci asra kadar Anadolu ve Orta Asya Trk-rasnda yer yer ahs isimlerinde dahi
grld stfbi, -zellne bir ifde etmekten uzaksa da, Trkiye trkesinde bugn ald mammer'in kasdettil mndr. Ancak, Osmanl tarihinde, Yenieri-ilgs zamanna kadar hemen
hibir tarih kaytta, olan* keli-in bugnk Trkiye trkesindeki mnya geldii ak surette
r-konulmamtr. Her devirde ahlkszln olabilecei muhakkaktr, prensesinin Yldrm'
iine drd ret ve sefahat bataklm, devirde timi bnyede grlen bir ksm gayr-i
ahlk ahvli zik-en, bylesine bir umm hkme ve hakarete meyletmek, bu tri-iddiyetiyle
badasmyacak gayr-i ilmi bir davran olduunu oku-a hatrlatmay gereksiz buluyoruz.
(Hazrlayan)
929 Halkondll, 2. Daro, Venedik Trihi, kitap: 11, s. 109. B'r haiyede Gibin' in bu hikyeyi
Halkondil ile eref'd-dn Yezdi'ye atfen yazdn sylyor; kitap: 5,15. Halbuki Halkondil'de
ve eret'd-din'de deil, Arab-h'dadr. (B'rka Pdiah'a isnd olunmu bir efsnedir. Rum
mverrihleri Su son sahnelerde ber-mtad mbala ile beraber kendilerini hesaba
katmamlardr.)
930 Neri, Solak zade, Cihn-nm, s. 685; Lutf, Takvm't-Tevarlh, Rav-zat'l-Ebr&r, 795
vekayli; tdrs, Bratutu 116-179. sahtelerde Srbistan Prensesi'm bir Eflk Prensesi'yle
kartryor. (Sa'd'd-dln mes'eleyi daha gzel, daha vazh yazar. Onun hlasas: Ahlk
fesadndan dolay kadlar ve memurlar rvetilie baladlar. Vezire ikyeti-* flclesi olmazd,
mm'l-habis (.ki, arab), intiar- kab&ih'a (yakksz eylerin yaylmasna) bis olmu,
idi. Her trl enyi cart idi. Asker ve ahali Pdisah'a ikyet ettiler. Mevs'l-kelm bz
ulem teftie gnderilerek, Anadolu ve Rum-lli'de kabahatleri sabit olan seksen kad celb
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Sayfa
254
iki aka almalarna msade olundu. Adl idrede bu mhim slahatn

icrasna dellet eden vezr, yeni paralar darbet-mek ve eskilerini tedavlden
kaldrmak suretiyle meskukt usln dah slh eyledi931.
Byezd, kadlarn irtikbn tedhi suretinde men etmekle iktifa etmeyerek,
tebeasna gstermi olduu kt misl olan te'srleri de bundan byle
halkane bir halde hareketle bertaraf etmee de alt. Doumu itibariyle
eyh Buhr denilen, en ziyde Emr Sultn nmy-la mruf bulunan
zt, Byezd'e nedamet ve tvbesinde rehber olarak932, yapm olduu
rezilliklerin mafiretine sebep olmak iin Pdiah'a Bursa'da iki cami
yaptrd. Bunlarn biri ehir hricinde Ak-alayan seylbesi kenarnda ve
tenh, manzaras ltf bir mahaldedir. Dieri Bursa'da Emr Sultan
Mahallesi'nde in edilmitir. Emr Buhr, keml-i takvsyla beraber,
yalnz Byezd'in dostluunu deil, kzlarndan birinin muhabbetini
celbederek, onunla izdiva etmitir933. Emr SultSn Camii birbirini mteakip
olundular. Pdih bunlar Yeniehir'de bir atma evde habs le, hrak-larn tasvtb etti. Vezr
bizzat etate cr'et edemedi. Pdiah'n Habei bir nedimine y.rmibin aka, va'dederek 'Bir
re bul' diye ibram eyledi. Habei sefir llbsyle Pdiah'm huzuruna girer, istanbul'a gitmee
icazet ister. - stanbul'da iin nedir?
- Pdiah'a, yz kei getireceim ki bu yaklacak hkimlerin yerine gesnler.
- Bu mansiblara benim adamlarm, yok mu, ki keg getireceksin?
- Hkimlik ilime mtevakkftr. Pdih:
- Bu mcrimler vkf- eriat olsalar,
hkmleri rz-y lhye muvafk; olur idi, cevbn
verdi ise de, nedimin kelm- hezlmizi kendisine te'sr ettt. Pdisah'n suli zerine vezr,
kadlarn cihet-i maietleri tyrt edilmemesi tarafeynden aka almalarna sebep olduunu, ve
bz ulem cret-i sukk (ilm ve beratlardan alman cret) ahzm tecviz ettiklerinden,
hccet'den yiirm be aka, sicilden yedi aka, nikh-dan oniki aka alnmas ve resm-i
ksmetin binde yiirmi tyini mn-sib olacan arz etmekle, u suret tensb ve mahbs kadlar
crmle-riyle mtensib suretde te'db olundular. Mtercim)
931 Muhyi'd-n, varak: 32. mparatorluk Ktphnesi'nde 139 no.lu yazma.
932 Sultan Byezd'in nedamet sebebini Sa'd'd-dln yle yazar:
Emr Sultn bir gn Bursa'da insna balanlan cmi grmee gelir. Pdih orada
bulunduu cihetle binay Emir'in nasl bulduunu sul eder. Emr der ki:
- Bu cami pek gzeldir; lkin bir kusuru var. O da yaplsa arzunuza muvafk olurdu.
- Bu kusur nedir?
- Drt tarafnda drt meyhane ister, t ki sizin, ve hayass- meclisinizin sk sk gelmenize bahane
olsun.
Yldrm bu ac nasihati hsn-i telkki etmitir. Ner bu konumay eyh Hmid-i Aksaray ile
gstermitir. (Mtercim).
933
Bursa'ya Seyahat Sa'd'd-dn,
varak:
144, Takpr-zde'nin akak-
Nu'mnlyye'sinden naklen. (Emr Sultn ems'd-din Fenr, Sadr'd-dn Konev gibi zevatn
derslerine hazr olmu, ve ilim ve tarkatte ma-kaam- ref' ihraz etmitir. Molla Hmid gibi
ulem kasdeleriyle sena ey -lemislerdir. Seltin-i Osmanlyye kendilerine tammiyle i'tikd
edereK. elinden tekat!d-i seyf ile sefere giderlerdi. Yldrm Hn'n kzlarndan biri izhr-
rdetle hallesi olmu, ve evldlar dnyya gelmtir. Intl-kal-i Emr terkibinin gsterdii
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Bursa'y tahrb eden yangnlarda yanm ise de, zamanmza kadar

tammiyle asl hlinde muhafaza olunan Ak-a-layan Camii Endls
Arablar'nn ondrdnc asr nihyetlerindeki m-mr tarzlarnn kymetli
bir abidesidir. Bu cami mnsebetiyle bir vak'a naklolunur ki, vaka
ehemmiyeti az ise de, Byezd'in eyhler hakkndaki hrmetini isbta
hizmet eder. Camiin ins srasnda ark'n en byk tasavvuf ehlinden
Seyyd Al Hemedn934 eh Buhr'yi ziyarete gelir. Byezd bu zta
hogeldin hediyesi olmak zere, cami inatnda istihdam edilen amelelerin
cretleri yeknunun misli kadar bir para verir935. Byezd, Devlet'te
saltanatn en yksek rtbesini hiz olduu gibi, Emr Sultn tarkatinde en
byk makam almtr. Msr Halfe'si Berkuk (*), kat' talebine dayanarak
Pdiah'm ul-tn- Rm unvann almasna936 msade etmesiyle, Emr
Sultn, hfr muharebeye gittike Pdiah'a kl kuatmak imtiyazna mlik
idi. u protokol, daha sonraki cluslarda Takld-i Seyfe tebeddl ederek,
hlen yrrlkte bulunmutur. Byezd yaptrd camilerden baka,- Bursa
ehrini937 -anden vukuu muhtemel bir hcumdan masun klacak- yeni
Sayfa
255
(833) trihinde vefat etmitir. Sa'd'd-dln, cild. 2, s. 427, hlsa.)

934 drs, Byezd trihinin 12. fkrasnda, eyh Seyyd Al He-medn'nin Cblka'dan
Sblka'ya, yni ark'daki semav ve hayal Kudsten, Garb'daki Kuds'e byk sfyne seyahati defa icra ettiini syler. Lr, onun hakknda bir vak'a nakleder ki, tasavvufta olduu
kadar mdhenede dah maharetini gsterir. Timur bu eyhin yemek yerken Kble'ye doru
tevecch ettiini iittii iin sofrasna davet ve Kble'ye arkasn dnecek surette oturtulmasn
emreder. eyh mkilt gstermeden oturur. Timur, iddetle takip ettii bir kaideyi bu kadar
kolaylkla unuttuundan dolay hayretini belli edince, eyh sknetle, Timur'un karsnda
olmakla ta-b i atiyi e Kble'ye mteveccih bulunmu olacan syler. (Mtercimin ilvesi:
Burhn- Kaat'dan hlasa: Cbulsa, Cbul-ra, bnn zammyla; lem-i mislde Marib'de bir
ehr-i azm; mukabilinde ve arkda bulunan byk ehre Cbulka derler, ve Cbulka, ve Cbursa
ve hm mednetn f lemi'l-misl ibretiyle tarif ederler. Ehl-i tahkik (ehl-i tasavvuf) indinde s
li kin taallk ve takayyd leminden ti kna ve mer-kez-i muhite vusul iin kat* eyleyecei
menzilin hirine iarettir. El-has drs'in ifdesi eyh'in tekml-i usl-i tarikat eylediini
beyndan ibarettir; Timur'a mdhenesi ihtiyat ile telkki olunmaldr.
935 Sa'd'd-dn, Seyyd Al'nin Emr Sultn ile mlakatn yazarken Sedd- ramak in cmi-i
mezbr binasnda olan mzd-verler ile gn-i mzd-verl ve def-i ihtiyc- zarur etmilerdir.
diyor ki gn amelelik ederek ald yevmiye ile geinmi demektir. Taraflar iin mcib-i
eref olmayan ho-medl Bratutu'nun kard garip bir mndr. (Mtercim).
* Sultn Berkuk (l: 1398) Byezd'in ada olan Msr-Trk Memlk Sultn olup, Msr'da
bulunan Halfe Abbas halfeleri neslinden El-Ms-ta'in-billah Eb'1-Fazl olmaldr ki, hilfeti
1389-1406 (H. 808 l 816 yl lan) arasdr. (Hazrlayan)
936 bn ahne: Osman neslinden Byezd'in Halfe'ye bir elisi gelerek ge tirdii hediyeler ve
tuhaf (ndir eyleri) it ile Byezd iin Sultn Rm unvann talep etti. Halfe de buna
msade etti. Byezd'm mektubu 797 (1394) trinlidir. I>ginit Hunlarm Trih-i Ummsi'ne
mracaat, kitap: 22, c. 4, s. 336. Sa'd'd-dln.
937 Devlet-i OsmanJyye'nin Tekilat ve Usl-i tdresi, 1, s. 484.
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
istihkmlarla evirdi. Yine o srada, Boazii'nin Anadolu sahilinde bir hisar

in ettirdi ki, bihakkn Gzelce Hisar938 nmn da hiz olan Anadolu
Hisan'dr. Boaz'n en dar yerinde ve havalinin en gzel vadisini sulayan
Gksu (eski Aretas)939 deresinin denize kart yerde bina olunan bu
istihkm Kostantiniyye'yi940 daha iddetli bir bask altna almak iin
yaplmtr. Selanik aleyhine vuku bulan hareket, Kostantiniyye surlar
hricine tecvz etmeyen Bizans mparatorlar payitaht aleyhine icra
olunan teebbsten ziyde bir ser neticeyi gerektirmiti. Ehl-i Salb
mttefik hey'etinin imdada gnderdii donanma941, Osmanllar tarafndan
malbiyete uratldktan sonra, Selanik ikinci defa olarak, Trkler'in eline
geti. I. Murad'n saltanatnn sonuna doru Selnik'i zaptetmi olan
Hayr'd-dn Paa, Pdi-ah'n husus emri zerine, nedametini arzetmi
olan Prens Manuel'e tes-lm etmiti. Byezd tarafndan da Bizans
mparatorluu'na verilmitir. Muahharen kanl muharebelerden sonra,
Venediklilerin ellerinden kurtarlarak,942 o zamandan beri Osmanl mlk
Muhyi'd-dm. Solak-zde, dris, Cihn-nm, Sa'd'd-dn.
istanbul ve Boazii, c. 2, s. 621.
940 Yldnm'n istanbul muhasaras hazrlklarn t'cl hakknda memleketin hkimlerine
ferman -ki tarihi 796/1394'dr- Kral ktphanesindeki el yazlar hulsalanyla mstahrectndadr. Ferdn Mnet'na baknz (c. 4, s. 673). Maama-fih, Dukas'a nazaran istanbul
muhasaras yahut, daha dorusu, ablukas mparator Yuan'n vefatndan az sonra ve bundan
dolay 1391 senesinden itibaren balamtr.
941 Sa'd'd-dln beyn etiti bu muharebe, Venedikli Bernino'nun eserinde dercedilmi deildir.
(Sa'd'd-din'in Sultn Byezd'in kadlar te'dbini yazd srada, buna, dair olan rivayeti Bu
esnada Venedik ve Efrence ve Ceneviz ve Puliye ve spanya beleri ittifak edp asker
gndermiler, ve Selanik nnde gemilerini bend edp, bild- Islmiyye gretine azmet
eylemilerdir, dey haber geldiini ve Pdiah'n siph- frenk defi iin Selnlk'e azimet
eylediini ve berren muhasara esnasnda dmana gemilerle imdd edildiini ifdeden
ibarettir; Sa'd'd-dn'in tercme eden Bratutu, yanl anlam olacaktr. Mtercim).
942 19 cemdiyylhire 796/1394, ne Brtutu'nun (s. 180) dedii gibi 1376'da, ne de Duk&'nn
(Paris tab', s. 260) dedii gibi 1391'de. Hac Kalfa'nn Takvm't-Tevrh'inde zikrettii fars-a
bir trih beytine nazaran, Selnik'in zapt ran'da Muzaffer hanedannn sukutuna tesadf eder
ki, bu, trihin hakki olduunu isbt eder. Bundan mada, Sa'd'd-dn'in ehrin birka defa
zaptedilmi olduunu bilmedii anlalyor. (Mter-cim'in ilvesi: Hac Kalfa'nn ibaresi; 796,
Feth-i Selanik ve Yeniehir bedest-i Yldrm Hn; ve tnkrz- l-i Muzaffer.) Selanik fethi iin
yazlacak trih unutulduu gibi, Heft-sad v huma- seban 796 demek olamaz. Hac Kalfa'nn
sehvine mi, stanbul'un ilk matbaasnn hatsna m atfolunaca bilinemeyen u yanllk]ardan
dolay bu iki. beyit hlihaz-riyle -mverrihin zann hilfna- trih kymeti hiz de-' ildir Tarihi
mutazammr. ibarelerin, msra ve beyitlerin kymetleri ebced hesabna dayanm
olmalarndandr. Mesel Sivas'n ve dier bz beldelerin Timur tarafndan tahribine trih olan
harb 803 lfz hdiselerin zaman nokta-i nazarndan mermer zerine kazlm bir kitabedir;
hfz kolaydr. Trih san'at, hitabe! ve belagat san'atlarndan olmad gibi, Srd yelken krek
'db kapdn paa gibi vukuundan nce yaplan trihle* de faydasz ve manaszdr; lkin bir
938
Sayfa
256
939
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
dhilinde kalmtr.
Bir an iin Osmanl Devleti'nin gney hududlarmdan nazarlarmz evirerek,
kuzeye doru, yni Macaristan'a, Bulgaristan'a, Eflk'a bir gz atalm:
Yukarda zikrolunduu zere, Bulgaristan'n bir ksm Kosova muharebesinden nce, bir ksm daha sonra Osmanllardn eline dmt.
Yalnz Tuna sahilinin en mstahkem mevkileri olan Zitovi, Vidin, Ni-bolu,
Silistre bir mddet mdfaa ettiler. Nibolu'ya kapanm olan Bulgaristan
Kral Sisman'n, bir muhasaray mhirne idare sanatnda henz tecrbe
kazanamam olan dmanlarna kar, mdfaay uzatmas iin elverili bir
durum vard. Lkin, oluyla beraber, her ikisi mezellet almeti olarak
boazlarna kefen geirmi olduklar halde, Ali Pa-a'nn ordughna gitti.
Sisman Filibe'ye gnderilerek hapis ve daha sonra idam edildi. Olu II.
Sisman slmiyet'i kabul ile ikenceden kurtularak, dninden dnmesinin
bedeli olarak, Asya'da yeni fethedilen Samsun (Amisus) hkmetine tyin
olundu943. Vidin muhafzlar, geri ekilmelerine engel olunmamak artyla
teslimiyet gsterdiler. Lkin kumandan Frz Be*in nnden geerken
etraflar evrilerek idam edildiler. Bulgar mverrihlerinin ifdesine gre,
Silistre, Nibolu ehirleri Karamanllarn Ermenek ve Menderes nehri
zerindeki Tripoli muhasarasnda muvaffakiyetle kullandklar tacir
kyafetinde asker sokmak biyelerinin Almanya'dan geilerinde Ttonik
tarikatnn ba duacs Frederik Kont D Hhenzollern ile Kuds Azz Yahya
tarkatine mensup birok valyelerle birlikte gelen tarikat reisi Filiber D
Nayyak da944 onlara iltihak etti. Bu yardmclardan baka, Palatio Elektr945
ve Nrenberg atosu sahibi Kont D Mompelgard kumandanlarnda Bavyera valyeleri946 ve II. Hermann ve Kont Silli maiyyetlerinde Stir-ya
(stirya) valyelerini947 Macaristan kralnn ordusunu takviye ettiler. Eflk
askeri bizzat Mirce tarafndan sevk olunuyordu948. Paskalya'ya doru (1396)
Sayfa
257
vak'aya (Beldetn tayyibe 857 feth-i istanbul gibi) drlen trihlerin, hdiselerin senelerini
hatrlatmalar bakmndan faydas olmakla beraber, letafeti aikr olduundan -belki Avrupa
lisanlarnda olmad iin- bu san'atn kadrini kaybetmi olmasna teessf edenlerin
mevcudiyeti mazur grlmelidir.)
943 Anel'in Bulgarlyye Tarihi, ildberger'den naklen.
944 Vertut'm bu tarikata dir trihi, Kitap: 4. Amsterdam, 1732, c. 2, s. 6
945 Bavyera Kral'mn, o zamanki unvan. (Mtercim,)
946 1395'de Nibolu muhasarasnda Trkler'e esr olup, 1427'de memleketine dnen Mnihli
ildberger'in ark'da Seyahatn (Mn:h, 1813) s. 8.
947 JuliusSezar, tstlrya Dukalnn Kilise ve Siyaset Trihi, 4, 3.
948 Angel'in Eflk Trihi, s. 159, 160, Madam Lsan'n hatratna atfen.
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Hristiyan ordusu ileri gelenleri Viyna'da meclis aktederek, Tuna'dan aa

inmek zere arab, yulaf, un ile dolu yetmi byk gemi gnderdiler.
Macaristan oordusu Srbistan'dan geerken mthi bir yama ile nazar-
dikkati celbetti949. Fransz yardmc kuvvetlerine gelince, Transilvanya ve
Eflk tarikiyle getiler. Sigismund, Demirkap boazndan geerek, silh
atmakszn teslimiyet gsteren Vidn'i yz kiiyle zaptettird. Orsova be
gn ken kendisini mdfaa ederek, iindeki Hristiyan ahlnin Trk
muhafzlar dar atmak suretiyle gsterdikleri yardm sayesinde Macar
Kral'mn eline dt. Mevkii mdfaa etmek ve ordu Tuna'dan tekrar
gemee mecbur olursa ric'at hattn muhafaza etmek iin oraya ikiyz kii
brakld950. Rakov hcum ile zaptedilerek, muhafzlar silhlarn teslim
etmiseler de, kltan geirildiler951. Altm bin kiiden mrekkep olan
Mttefik askerleri952 daha sonra Nibolu nnde toplanarak, alt gn
karadan ve nehirden kaleyi sktrdlar.953 Muhafz askerleri kumandan
Doan Be, Byezd'in bu mhim mevkiin imdadna yetimekte
gecikmeyeceine emn olduundan, saldrlara kahramanca mukavemet
gsterdi. Doan Be vakit kazanmaa alt halde, Mttefikler, ve onlarn
arasnda bilhassa Franszlar, saylarnn okluuna marur olarak,
kendilerini sarholua ve ordunun arkasnda gelen kadnlarla sefhne
sohbetlere vermilerdi. Sultn Byezd'in ismini hakaretle anarak,
Boaz'dan bile asla geemiyeceini sylerlerdi. Cesaretleri derecesinde
aklsz olan bu adamlar yalnz dmanlaryla elenmezlerdi, ecatleriyle
yardmlarna kotuklar mttefikleri bile ac istihzalarndan kurtulamazd.
Mttefikler ordusunun emniyeti o derece idi M, keif iin gnderilen
svariler, Trkler'in alt mil mesafede bulunduklarn haber verince,
inanmak istemediler; hatt Mareal Bosikolt u aslsz haber ile orduya
dehet vermi olduklar iin habercileri, kulaklarn keseceini bildirerek,
Angel'in Bulgaristan Trihi, s. 468.
ildberger V'din'i Baden ve Bonfinius Budinum yazar. Bu ikinci mft ellif Angel'in Orsova
yazdm Aristum yapar.
951 Angel'in Macaristan Trihi, s. 198, Bosifcolt Trihine ve Madam Lsan'n htralarna atfen.
952 Orduda hazr bulunan Schdberger'in iddias, Macar ordusu-
nu onbin kiiden fazlaya
karmayan dier melliflerin iddiasndan daha ok itimda ayandr. Fakat Schildberger Trk
ordusuna 200.000 kii itnd ile esassz olarak yardan ziyde ilve eder.
953 Bonfnius, Nikopolis isminde iki ehir zikrediyor: Biri Tuna'-nn sa sahilinde (Byk
Nikopolis), dieri sol sahilinde (Kk Nikopolis). Fakat sol sahilde bu isimde ehir yoktur ve
eski Nikopolis memleketin daha ierisindedir. (Manner, 7, s. 140 ve 111). Bugnk Nibolu
ehri, Kk Nikopolis, Trno-va civarndaki Nikobi de Byk Nikopolis'tir.
949
Sayfa
258
950
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
tehdd etti954. Ordunun ahlk vaziyetinin neticesi intizamszla, karkla

sebep olmutu. leri gelen kumandanlarn ms-lmanlar hakknda
gsterdikleri hor grme ve kmsemeler, harbde alnmas art olan
ihtiyat tedbirleri ihml ettiriyordu. Ordughta nbeti konulmasna,
sevkyatta keif yaptrlmasna tenezzl olunmuyordu. valyeler gafleti o
dereceye gtrmlerdi ki, Gk decek olsa mzraklarnn ucuyla
tutacaklarn sylyorlard. Byezd ise, stnlnden hakl olarak emn
bulunarak, daha az gurur ile Yaknda hayvanma Sen Piyer Kilisesi'nin
mihrabnda yulaf yedireceim diyebilirdi955.
Nibolu kumandan, mevkii cesurca mdfaa etti, ve Byezd'e tedriklerini
tamamlamas iin vakit kazandrmak zere Hristiyan ordusunu u suretle
tuttuu srada, Pdih ser ve Mttefiklerin mahede nazarlarndan
mhirne ekilde gizlenmi bir yryle, yukarda yazld vehile,
ordughlarna alt mil mesafeye gelmiti956. Mttefikler ordusu Osmanllar
tarafndan firara mecbur braklan birka yamager mrifetiyledir ki,
Byezd'in yaklamasndan haberdr olabildiler. u haberi aldklar zaman,
Trk keif kollar, yni Azablar ovaya yaylmaa balyorlard. O vakit btn
Hristiyan genleri silhlarna komak zere, sofray, kumar masalarm
alelacele terkettiler. Kont D Never Fransz svarileri iin muharebe
esnasnda en erefli mevkii talep etti (nde bunlarn bulunmasn arzu etti);
Trkler'in ne suretle muharebe ettiklerini, onlara kar ne usl kullanlmak
lzm geleceini pek gzel bilen Sigismund, Kont'a bu intizamsz ve silhlar
eksik pidarlara kar haff asker gnderilerek ordunun mmtaz ksmn
dmann mmtaz ksm, yni Yenieriler ve Sipahiler iin saklamak lzm
geleceini bas-retkrne ihtar etti. Sir Dukas ve amiral Jan D Viyen Kral'n
Verto, s. 9. Mellifinin ismi malm olmayan Sen Deni Trhi'nden.
Daro, Venedik Trihi, 2, s. 103. (Sultn Byezd'in byle bir sz syleyeceine ihtiml
verilemez. Timur Osmanl memleketlerine musallat ol mayp da, Yldrm Roma'y zaptetseydi,
Sen Piyer Kilisesi*ni, torunla mim Ayasofya'y nuhlaza etl'i gibi,
byk bir itin ile
muhafaza edeceine phe yofctu. Mtercim).
956 Tacti't-Tevrh'den telhs: 798'de yz otuz bin kadar Macar N'bolu zerine dp,
Bvranos Be dil (dmandan haber verecek esir) almaa gnderilirse de dman n-ma'dd ve
medhil ve mehric-i mesdd olduundan, 'Ne dil alabilir, ne de kal'adan haber almaa yol
bulur". Ev-ranos bu haberi Byezd'e sl etmesi ezrine, Padiah k'mseye haber vermeksizin,
gece bir ata binerek, hisar yaknnda bir yksek mahalle kar, 'Nidy- ra'd- ada' (sadsnm
gk grltsn andrr nidasyla) Nibolu zabitini Bre Doan! Bre Doan! diye arr. Zten
hisar duvar zerinde bulunan, Doan Be sesi tanyp, meserretinden oynayarak, koar;
Pdih karann ahvl'ni sorar; her taraf muhkem, muhafzlar gece gndz uyank, zahire kf
olduu cevbn alarak, hemn avdet eder. Dman bu mehtaJbay iiterek, KraVin emriyle
Pdlah' taharriye karlarsa, da, tein erieanezler. (Mtercim),
954
Sayfa
259
955
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Sayfa
260
kararn kabul ettiler; lkin Konetabl Filip Dartuva ve Mareal Bosikolt ecaatlerine emniyet hissiyle mtehassis ve izzet-i nefislerince mteessir
olarak, Sigismund'un, kendilerinin karsnda ve evvelce re'ylerini almakszn
Kosi'nin ve Amiral'in re'ylerini sul etmesinden ikyet ettiler ve evvelce
syledikleri szden rc etmek istemeyerek Fransz svarisinin Macar
piyadesinden asla geri kalmayacan, harbde eref mev-kinin Fransz
svarilerine it olmas lzm geleceini iddia ile, Macar Krah'mn re'yi hilafn
iltizm ettiler. O szler btn Fransz genleri tarafndan parlak alklarla
karland. Mteakiben mecnnne gururlar vahete dnt; valyeler'in
Osmanllar zerinde elde etmi olduklar birka kk muvaffakiyet bunlar
o derece sermest etti ki, sz alnarak kendilerine teslim edilmi olan esirleri
tamamen kltan geirdiler957. Bu faydasz vahetin cezas ge kalmamtr.
Bu kanl mukaddimeden sonra, neticesi Hristiyan ordusu iin o kadar
felketli olacak muharebe balad. Azablar'dan mrekkep Trk pidarlar
Fransz svarisinin fkeli hcumlarna mukavemet edemediinden, kolayca
daldlar. Yenieri saflar da bozularak, firara mecbur oldular. Muharebe
meydnnda onbin Trk na* serilmiti, Byezd'm birinci kol-ordusu,
imddlanna gelmekte olan kesif Siph hatt arkasnda selmetli bir yer
aryordu. Franszlar, birdenbire bu ikinci hattn zerine dtler,
aralarndan getiler, onlar her tarafta perian ederek kardlar, be bin kii
ldrdler. Atlara nefes alacak' vakit verilmesini ve Macar svarisinin
gelmesini bekleyerek, asker saflarnn tanzim edilmesini srarla ihtar eden
Kosi'nin ve Amiral'in nasihatini dinlemi olsalard, Franszlar galip
kalacaklard958. Lkin gayret galeyanna kaplarak, Siphler'i bir kk dan
zirvesine kadar takip ettiler959; Osmanl ordusunun bakiyyesini orada
mahvetmeyi md ederlerken, bu mevkie vsl olunca, nlerinde, bir
ormana benzer krk bin mzrak bulunduunu grdler. Bunlar, Osmanl
kuvvetlerinin gzide ksm idi ki, imdiye kadar dmanla karlamaya
hazr, bulunuyor, ve Pdiah'n hazr bulunuuyla daha da cesaretleri
artyordu960. u hlin icp eyledii hayret, mteakiben dehetli bir korkuya
dnt. Franszlar korktular, daldlar, kamaa altlar. Lkin saflarn
tanzim eden Trk svarisi ric'at hatlarn kesti. Hcum edenler de iddetli
Sen Deni Trihinden naklen Verto.
Verto, Kitap: 6, s 12 ve 13.
959 drs, Sa'd'd-dn bu tepeden bahsederler ki, orada Byezd Doan Be'le konumutur.
960 Sen Deni trihinden naiJen Verto, 12.
957
958
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
hcum altnda kalarak, ve her taraftan kuatlm bulunduklar halde,

intizamszlk iinde muharebeye mecbur olarak, kurtulmann yolunu .
aratrmaa baladlar. Amiral Jan D Viyen, umm bir ric'at hareketi iin
kumanda verecei srada, etrafnda Franszlk erefine sdk kalan on iki
valyeye yksek sesle Haytmz namusumuzla satn almaktan Allah bizi
muhafaza etsin. Mdfaa etmeli, yahut lmeli! diye bard961.
Mteakiben, bunlar dman mzraklar iine koarak, anl bir lme nail
oldular. Dk, balca silh arkadalarndan yirmidrt kii ile esr edildi. Prens
Hanr D Bar, Sir D Kosi, Ltrimovil, bunlarn arasnda idi. Macar ordusu
Fianszlar'n yalnz bin adm arkasnda harb saf tekil etmi idi. Eti-yen
Laskovi sol cenaha kumanda ediyordu. Eflkllar Prens Mirce kumandasnda sa cenah tekil ediyorlard. Istiryallar, Bavyerallar Her-mann
D Silli, Paltin Elektr ve Sigismund kumandasyle merkezde idiler.
Franszlarn Osmanl ordusunun gzide ksmnn zerine hcumdan perian
bir halde dnlerim gren Macar ordusunun iki cenah firar etti.
Sigismund'un gizliden gizliye dman olan Laskovi, kumandas altndaki
frka ile, hynetkr mttefik Mirce Eflkllar'la birden bire ric't ettiler.
Palatin elektr ile Hermann D Silli maiyetlerindeki Bavyeralar ve
stiryalar ile dmann hcumuna yalnzca mukavemet ettiler; Fransz
firarilerini saflarna alarak, oniki bin kiilik bir kuvvet tekil etmi olduklar
halde, Trklerin zerine hcum ettiler.962 Bunlar Yenieriler'! inemi, ve
Sipahi saflarna perianlk vermi olduklar halde, Byezd'in mttefiki olan
Srbistan Kral bebin kii ile imdada yetiti963, ve zaferin ynn tyin etti.
Macar Kral'nm kumandasndaki frka mahv oldu; btn Bavyera
valyeleri964 ve Avusturya valyeleri'nin ekserisi sancaklarn mdfaa
ederek, erefleriyle ldler. Hermann D Silli ve Nrenberg atosu sahibi,
Sigismund'u kendi vucudlaryla muhafaza ederek, muharebe mevkiinden
Dukas, 13, fi. 27.
Macar trihlerine mracaata hacet kalmadan, harbi gzleriyle gren Schildberger*in ifdesi,
Daro'nun esassz olarak Marr-lara isnd eyledii u itham kfi derecede reddeder: Macar
ordusunun onlara imdd etmek iin hareket etmediini grerek muztarip oldular. (Venedik
Trihi 2, s. 107). Zten Franszlarn Azaplar, Yenierilerle Siphler'e kar hcumlar bahsinde
Schildberger'in syledii sz, mellifi mehul Sen-Denis Trihi'nin ifdesine tamamen uygun
der.
963 ldberger, yalnz binbeyz' diyorsa da, diagi hats
olmaldr. Angel'in Macaristan
Trlhi'ne mracaat, s. 202.
964 ildbertger, kendi efendisi olan Lihenhart Reiertlnger'den baka Verner, Nebzenoer, Khler,
Klisner n&nunclaKi valyeleri d zikreder.
961
Sayfa
261
962
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
kardlar; Tuna kenarnda bulunan bir sandala gtrdler. O anda idi ki

Gran Piskoposu ile kardei Kanije'li Etiyen de sandaln iine kendilerini
atabildiler; dmann oklaryla takip olunarak, ve fakat kendilerini bundan
byle emniyette bularak, sandal nehrin akna braktlar. Silli ve Nikola D
Gar-ra (Palatin elektr) Kral' tehlikeden uzaklam grdkten sonra, onu
takip etmek zere dier bir sandala atladlar. Kudsl Aziz Yahya valyeleri
tarkatinin reisiyle beraber -Tun*nm denize kart yerde bulunanVenedik ve Rodos mttefik donanmasna yetiebildiler. Bu donanma
kendilerini Kostantiniyye ve Rodos yoluyla Dalmaya'ya ulatrmtr.965
Pdih muzafferiyetten sonra, ordughn Nibolu nnde kurup,
mteakiben harb mevkiini grmee kt. Sahrada bulunan birok na'-lar ki birka mverrih altm binden fazla bir miktara karlar- grnce,
gzlerinden hiddet yalar boalarak, bu kadar Mslman'n muharebede,
yahut Franszlar'n adrnda ldrlm bulunmasndan dolay ztraptan
inlercesine intikam almaa yemin etti. Korkun tasavvurlarda bulunarak,
ertesi gn btn esirlerin huzuruna toplanmasn emretti. Boazlarnda ip,
elleri arkalarna balanm onbinden ziyde esr grld. Bunlarn arasnda
Bavyera asilzadelerinden birinin ua olan ildberger nmnda ve henz
onalt yanda bir delikanl bulunuyordu k, otuzdrt sene esaretten sonra,
hrriyetine kavuarak, kendisinin bir mucize kabilinden kurtulduu
katlimn sde ve messir hikyesini brakmtr. Padiah, Osmanl
askerlerinin ruhlarna verilecek mthi tarziyenin ahidi olmak zere, Kont
D Never*i huzuruna getirtti. Prens, kendisi ve felket arkadalarndan
Ak Pa-zde, bu muharebeyi tasvr eden Osmanl melliflerinin en ziyde itimada yn
olandr. nanlmayacak dere cede ok olan esirlerin adedim sylerken muharebede hazr olan
Timurta Paa-zie Umur Be*i ahit gsterir (Vatik-'m'-daki elyazs, s. 138). Bundan baka
Duka'ya (13, s. 21); Hal-kondil'e (kitap: 2, s. 24); Franzes'e (kitap: 1, s. 14, Alter'in tab', s. 14)
baknz. Mracaat olunacak ir eserler: Fransz melliflerinden: Bosikolt Trihi; Madam L
San'n Htralar; mellifi mehul Sen-Deniz Trihi; Verto'nun Malta Trihi (kitap: 6); Turu;
Katona; Bonfinius; Engel, Macaristan Trihi (2, s. 196-202); Ulah Trihi (s. 160); Bulgarlar
Trihi (s. 468). talyan melliflerden: Sansovino, Veneiya 1573 (s. 34; Paolo Civvio; (Aldos
tab', 1541, s. 5); Bernino'nun Trihi Hatrat (s. 29); Bozio (c. 2, s. 4). Gibbons ve Schildberger.
Osmanl melliflerinden: Sa'd'd-dn (Brtutu'da) (s. 181-185); Cihn-nm (s. 684); Neri (s.
100); drs; Heznfea; Ravzat'I-Ebrr. Stiryal mverrih Julius Sezar, Siyas ve Mezhebi
Trihinde Stirya Vekayi nmndaki hacimli eseriiie mracaat edilmesini syler (c. 3, s. 312314). Onun zikrettii Silejensa ve Hgenensa Vekay-nmeleri'nden ikincisi muharebe trihini
24 Eyll olarak tyn ediyor. Halbuki Bonfinius 29'unda gsteriyor; Franszlar da 28'inde
olduunu sylerler; Hgen Vekay-nmesi Muharebe Sen-Miel Yortusu'ndah evvel olmutur
diyor. Engel'in Macaristan' Trihi'nde (c. 2, s. 200) sylediine nazaran, muharebe bir sah gn
vuku bulmutur.
Sayfa
262
965
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
haylisi iin afv dileinde bulunduundan, onun ve balca valyelerden

sekseninin haytna iliilmedi. B-yezd hepsinin ldrlmesi iaretini verdi.
Btn esirler arkadalarnn ikencelerinde hazr bulunmaa mecbur,
edildiler. Bir takm celldlara teslim olunarak, balan kesildi; dierleri grz
darbeleriyle helak edildiler.966 arkadann aya dibinde ldn
grm olan ild-berger'e sra gelince, Byezd'in olu esirin gen olduunu
babasna hatrlatt. Ya yirmiden aa bir gencin idamna detler msait
olmadndan, ildberger dier be delikanl ile beraber afvedildiler. Be
Bavyera asilzadesi ve bilhassa Jan Cref cezann tatbik edildii yere kadar iplerle ekilerek, balar kesilmitir. Gref, son nefesini vermezden nce yksek bir sesle Elveda! Biz kanmz Dn-i s iin dkyoruz. Bugn, eer
Allah isterse, ge kacaz diye bard, ve mteakiben ba topraa
dt. Bu ktal gnein douundan batna, saat drde kadar aralksz
devam etti967. Nihayet devlet bykleri bu mthi manzaradan mteessir
olarak, Pdiah'n ayana kapanp, merhametini dilediler. Onbin
Hristiyan'n kan imdilik intikamn teskin etmi olduundan, bete birini
ayrdktan sonra, bakiyyesini onlar ellerine geiren Mslmanlar'a
datt.968 Hkmdarn hissesine isabet eden ildberger, Burgonya Dukas
Schildberger, 2, s. 3. Osmanl mverrihlerinden yalnz Hez-rfen esirlerin umm surette
katledilmi olduklarn sylyor ve bunlarn topuzla tepelenmi olduklarn ilve ediyor.
967 ildberger, 2, s. 3.
968 Nibolu muharebesinde onbin esirin idam edildiine dir gerek Hammer'in, gerek dier
Avrupa mverrihlerinin me'hazi Schild-berger ile mellifi belli olmayan Sen-Denis Trihi
olduu anlalyor. Mttefikler ordusu Osmanl esirlerini daha evvel idam etmi olduklar iin
El-bdyu azlem kaidesine uygun olmu olurlar. Lkin Osmanhlar'n o kadar esri ldrm
olduklar trih bir hakikat deildir. Schildberger Nibolu muharebesinde adet bir ocuk idi. O
ocukluk anda grm olduu bir sahray, bir binay otuzbe-krk sene sonra grm olsa,
sahra ve bina klm gibi gelir; hafza bir nevi fotoraftr ki, zamasi getike saklad eyleri
bytr. Nibolu'da henz ocuk olan ve ahvl-i harbiyyenin umm, cihetlerini kavramaktan
ciz bulunan Schildberger-gurur sarhou olan- mttefikler ordusunun fec hezimetinden dolay
elbette pek korkmu idi. Psikolojik durumu u halde bulunan bir ocuun ahadeti ne kadar
itimda yn olabilir? kincisi, bu ocuk bu kadar sene Osmanl memleketlerinde "kaldktan
sonra memleketine dnerek bir seyahatname neretmi. Seyahatnamenin umm rabete
mazhar olmas iin kitaplar-gariplikler merkezi olan- ark hakknda acib malmat ihtiva
etmesi ve zellikle o zaman Avrupa'y sarsmakta olan Trkler'in barbarlndan bahsetmesini
arzu edecekleri de tabi idi. Binenaleyh mverrihlik, vak'a-nvisik me-- ziyyetierini hiz
olmayan Schildberger'in Seyahatnamesi tarih eser unvanna g yakr; hatt ocukluunda
valyelerin hademesinden olmasna baklrsa, o vakit lisnn iyi yazmak iktidarnda
olamyaca gibi, esaret mddetinde de elbette yazma sanatm tahsil edememi olacandan,
acaba bu eseri kendi mi yazmtr, yoksa, bir kitap istedii gibi yazdrarak Schildberger'in
imzasn satn m almtr? Muharebenin birok safhalarn gsterdiine ve gya mttefiklerin
galebesine birka defa ramak kaldna dir olan ve bizim trihlere kaabil-i tatbk olmayan
Sayfa
263
966
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Sayfa
264
ve yirmidrt valye ile birlikte Nibolu kalesine hapsedildi. Bunlarn

esaretleri esnasnda, Sigismund Hal donanmasyla, Kostantiniyye' den
gelerek, Gelibolu'nun nnden geti. Kk gemileri ve tecrbesiz
gemicileriyle Venedik, Rodos deniz kuvvetlerine kar cidd bir muharebeye
tutuamayan Trkler, esirleri deniz kenarna dizerek, yksek sesle istihza
edip, Kral'n gelip de bunlar satn almasn ihtar ettiler. Hametli firarinin,
mttefikleri olan Fransz valyelerini kurtarmak zere, her trl vstalara
teebbs etmesi iin bu mstehzyne davete lzum yoktu. 1397
balarnda, Venedik hkmetinin iane nmyla her sene demeyi taahht
etmi olduu yedi bin duka'y Sigismund bunlarn kurtuluuna sarfetti969.
Fransa ve Kbrs Krallar da ona iltihak ederek, kurtarma iini abuklatrmak
iin Pdiah'a kymetli hediyeler gnderdiler. Luzi-nan onbin duka
kymetinde, gayet gzel ilenilmi bir altn meyve taba takdim etti. VI. arl
bir doanlk, hayvan yk erguvan kuma, Byk skender'in zaferlerini
tasvir eden Arras kalieleri gnderdi. Nihayet ikiyzbin duka mukabilinde Gelibolu'dan gelilerinden beri Bursa' da Byezd'in saray yannda mevkufFransz valyelerinin hrriyetleri iade olundu. Fransa amirali muharebede
ve Konetabl ile Kosi Bursa hapishanelerinde telef olmulard. Mareal
Bosikolt ve Kui D Ltrimovil daha bahtiyar olduklar cihetle, kurtulan
ifdeler, tatl tatl okutmak iin hikye kitaplarna yakr tafsilttan saylmaa sezyerdir.
Schildberger'in, Nibo-lu'daki Osmanl ordusunu 200.000'e karmasnda yandan ziyde
mbala olduunu Hammer dah tenkd etmitir; bu da onun ne kadar az inanlmaa mstehak
olduunu gsterir. mzasz Sen-Denis Trihi ise, bu kadar da tenkide demez. Trkler niin
onbin esri idam etsinler? O zaman Avrupallar ellerine geirdikleri Mslmanlar korsan
gemilerine balayarak krekilikte istihdam ederlerdi. "Arasra esirler mbadele edilirdi. Osmanl ordusu onbin esirden de bu vehile istifde eder, yahut o asrn umm uslnden olduu
zere, bir bedel mukabilinde satard. Hammer'in esirler hakknda Altnc Kitap Not: 34'de k
Paa-zde'den naklettii rivayet, Tc't- Tevrh'de dah dercedilmitir ki, Umur Be'le
grm olan tarihi, o ma're-kede hazr olan Timurta-olu Umur Be'in yalnz kendi ellerine
giren esirin ikibinden ziyde olduunu mutazammndr; ite bu da esirlerin idamna deil,
onlardan istifde olunduuna" dellet eder Esr idamna dir-eski mverrihlerin birey dememi olmalarna aykr olarak- onikinci asrn (18. asr) bidayetinde yaayan, yni, Nibolu
muharebesini vukuundan -yz bukadar sene sonra yazan ve me'haz gstermeyen Hezari1fen, bir efsnenin nakliyle ibrz-i marifet etmi olmaldr. Btn trih gereklerimizi
aibelerden zde addetmeyip; lkin Osmanllardn ve esirlerin asilzadelerim ava gtrecek
kadar nazikne muamelede bulunan veyahut Avrupallarn ifadesince, o derecede bir tamvalyelik gsteren Sultn Byezid'in ulvv i cenb ve mrvvetine kat'iyyen muhalif olarak,
onbin mdfaadan mahrum esirin ldrldn ve hi olmazsa bu szn byk bir
mbalaadan hli olmadn, mhiyyetleri terih olunan rivayetlerle tasdik etmekte ma'zruz.
969 Angel, Macaristan Trihi, c. 2, s. 203. Bu iane mukavelenamesi 1381'de akdedilmi ve
Fransa asilzdegnnn kurtuluunda kullanlan para 16 knun- sn 1397'de denmitir.
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
esirler arasnda bulundular. Fidye dendii zaman, Pdih, Kont D

Never'e msade ettii srada, u szleri syledi:
Bir daha benim aleyhimde silh kullanmamak zere ettiin yemini pana
iade ediyorum; eer erefini muhafaza eder bir adam isen, bil'akis 3eran
lke almaa ve Hristiyanln btn kuvvetini aleyhime toplamaa davet
ederim. an ve hret kazanmak iin yeni frsatlar tedrik itmekle beni
mahzz etmi olacaksn.970.
Ziyde av merakls olan Byezd, asil mahbuslar iade etmezden ev-vei
kendilerini bir doan avna gtrd; yedibin doanc ve albin sekbandan
aa olmayan maiyyeti halknn ihtimiyle onlara hayret verdi.971 Av
kpeklerinin arkasna ipekli rtler, parslara mcevherli tasmalar
konulmutu. Byezd'in saltanatndan beri doanclar P-dlsah'n av
takmn tekil ediyorlard; drde takm edilirler: Asl doanclar, aylak
avclar, Akbaba avclar, Atmaca avclar.972 Sekbanlar daha sonralar
Yenieriler'e ilhak olundu. alay Samsoncu, Zaarc, Turnac dhil
olmamak zere, Sekbanlar'n yeknu otuz alay idi Bu alaylarn drt byk
zabiti973 bizim zamanmza kadar Yenieri Aalarmn maiyyetinde en byk
zabit idiler. Osmanlar'n alm olduklar efkra gre, byk zabitler o
hizmetlerindeki vazifelerine benzetilerek verilmi unvanlarla necbet
kazanrlar. Nasl ki kk Yenieri zabitleri do matbah hizmetlerinden
kaynaklanm unvanlarla974 anlrlar. u garabetin sebebi, Asyallar'n eski
zamanlardan beri yerlemi fikirlerince, av muharebenin en gzel misli
olduu gibi, yiyecek de kavgann en mhim gereklerinden biri
bulunmasndan ibarettir.975
Gibin (Gbbons) s. 326, Daro, Venedik Trihi, 2, 108. Verto, Malta Tarl-kati Trihi, s. 15. Gibin,
bu nutku istedii ekle sokmutur.
971 Hal kondu as'a nazaran (kitap: 3), yedibin Doanc ve altbin kpek. eref'd-dn Yazd
Gibbons'un 326'nc sahfede dedii gibi, A round numbe of 14.000 officiers and servants of
the chace. (Yuvarlak rakamla 14.000 subay ve hademe) de il, fakat onbin kadar kpek
muhafz (Sekban) bulunduunu sylyor.
972 Devlet-i Osmniyye'nin Tekilt ve Usl-i daresi kitabna bkz, c. 2, s. 37. Doan
kelimesinden Doanc, Ltince fal-co lanariusun Trkesidir; falco communis, ahin
kelimesinden ahinci, d ahin avcs; falco palumbarius, akrdan akrc, akbaba
avcs demektir; nisus atma-cadan Atmacac, atmaca avcs demektir.
973 Devlet-i Osmniyyenin Tekilt ve Usl-1 dresi, s. 203, 208. Bu zabitlerin unvanlar, daha
nce yazld vehile, onbae, Saka-ba, Aba idi. Alayn byk zabiti bunlardr.
974 ildbenger, s. 17; Istirya vakayinameleri Trkler'in bu birinci stilsndan bahsetmezler.
1/200-220.
Sayfa
265
970
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Trkler'n stirya Ve Macaristan'a Girmeleri

Byezd; u parlak muvaffakiyetini payitahtndan btn Asya hkmdarlarna iln etti.976 Msr Sultn'na, Irak-i Acem ve Irak- Arab
hkmdarlarna, Ermeniye'de saltanat eden muhtelif hkmdar aileleri
reislerine gnderilen sefirler birok harb esiri gtryorlard. Yalnz Msr
Sultm'nn hissesine eskiden Hristiyan ordusu asilzdegn naiyyeti
hademesinden bulunan altm esr isabet etmekte ve bunlarn arasnda
Macar belerinden biri bulunmakta idi.977
Hristiyanlarn Nibolu duvarlar nndeki malbiyetlerini Sava zerinde
Metrovie'nin zapt ve Trkler'in Istirya'ya duhl takip etti (396/799).
Pdiah'n askeri gn muharebeden sonra, bu lkeye ynelerek Petao
ehrini yakarak, ahlisinden onalt bin kiiyi esr aldlar978. Osmanl
ordusunun bir ikinci frkas Nibolu muharebesinde Hristiyan ordusunun
sa cenhiyle herkesten nce firar etmi olan hin Laskovi'in kumandasyla
Sirmi'yi istil etti. Laskovi, Macaristan Kral hakkndaki garazndan dolay,
Byezd'in bir kzn Ladislas D Napoli'ye almak979 ve bu prensi Pdiah'm
yardmyla Sigismund'un yerine geirmek iin muharebede bulunmay
tahht etmi idi980. Ancak her iki hinne tasavvurunda muvaffak olamad;
Jan D Marot, onu Pozea yaknnda malp ederek, tekrar Sava'dan
geerek Bosna'ya girmee mecbur etti. Bununla beraber Laskovi'in askeri
Sava Drava, Tura nehirleri arasndaki memleketlerin cmlesini harb ettiler;
o dereceye kadar ki, bunlar getikten sonra u mntkalarn eski
mmurlukla-rna dellet edecek eyler kasaba ve ky harabelerinden ibaret
kalm idi981.
Trkler Bosna tarafndan zvornik'e kadar gittiler. Mire'nin Evranos kar
Hulsa ve Mstahrect'da (c. 4, s. 673) Bursa Hkimi'ne umm enlikler tertb edilmesini
emreden fetihnameye baknz. Mektubun trihi 11 Sater (7 Aralk 1395) 'dir. Bu halde ya bir
trih yanll vardr yahut mektup Nibolu Hisar altnda kazanlm dier bir muzafferiyete
aittir. (Mverrih senesini gstermiyorsa, istanbul matbuu Mnet'n 120-122. sahfele-rinde
mnderi bu fetihname evst-i ehr-i saferi'l-muzaf-fer sene 798. Be-yurt- Nibolu.
ibaresiyle hitm bulur. Lkin Bursa kadsna tahsis edilmi deil, btn memlekete yazlmtr.
798 trihi 1395 senesine tesadf eder.)
977 Schildberger -ki yaralan mni olmam olsayd o da hade-me-i hssa yannda bulunacakt bu asilzadeyi Hder diye isimlendiriyor.
978 ildbenger, s. 17; Istirya vakayinameleri Trkler'in bu birinci stilsndan bahsetmezler.
979 Ladislas slmiyet'i kab edecek idi demek olur (Mtercim).
980 Bonfilius, aere, 3, 2, s. 384; Angel, Macaristan Trihi, 2, s. 203.
981 Angel, Srbistan Trihi, s. 351, Vertao'dan naklen.
Sayfa
266
976
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
982
Lusius, kitap: 5, s. 490, imk'in Bosna Trihinde, Halkondil, 2, 25.
Sayfa
267
Eflk'n geni ormanlarnda gsterdii kahramanlk, tahrb selini

durduramad. Evranos mstahkem bir ordugha ekilerek, Eflk-hlar' ric'at
etmee zorlad ve memleketi metbunun hkm altna dhil etti982.
Byezid iin Nibolu muzafferiyeti ve bunun salad menfaatler kef
deildi. Galebeye alm olduundan, vk olan muzafferiyetlerin den
mahirce istifde etmesini de bilirdi. Payitahtna dner dnmez, be sene
Yani Paleolog'un vefatndan beri bir asker frkasnn abluka altnda tuttuu
Kostantiniyye'ye tekrar gzlerini evirdi. Manuel'in clusundan u vsl
olduumuz zamana kadar cereyan eden vak'alarn irtibatn kurabilmek, bu
mddet zarfnda Bizans hkmetiyle Pdih arasndaki dmanca veya
dosta mnsebetleri anlamak iin, burada Manuel'in hkmranlnn
balangcna kadar kmak gerekiyor. Yukarda grm olduumuz vehile,
Manuel pederinin vefatyla boalm olan tahtna oturmak iin, Bursa'dan
firar ederek-bundan dolay tb bulunduu- Pdiah'm hiddetini
celbetmiti. Evvel bu hiddeti teskine alm ise de,- Kostantiniyye
kiliselerinden birinin camie evrilmesi ve payitahta bir kad ikamesi
hakknda Byezd tarafndan vuku bulan teklifi cesur bir ekilde reddetmi
idi. Pdih ile Manuel arasnda yeni ve alen bir mnsebet kesilmesi
sebeplerini Halkondil ve Franzes bize, dier mverrihlerden daha gzel
retirler, imparator clusundan az sonra kardei Teodor ve kendisi gibi
Devlete tab dier.birka prens ile beraber Siroz'da Orhan'n sarayna
gitmiti. Bu prensler arasnda Srbistan despotu Etiyen, Vardar (Aksius)
zerinde kin mntkann hkmdar olup Tuvarko'nun olu ve Dragezes'in
kardei bulunan Kostantin, Epi-damnus ve Monambaziya prensi Pol Mamas
bulunuyorlard. Mamas, P-diah'in huzurunda Teodor'u ehirlerinden
birini cebren zaptetmi olmakla itham etti. Byezd saltanat hukukuna
byle alen bir surette taarruz edildiini haber alnca, hiddetine pyn
olmad. Andronikos'un olu Yani i j; ti kam almak iin frsattan istifde etti;
son mparator'un kendisine ve oluna kt muamelesini hatrlatyordu.
Silivri Hkimi sfatyla Byezd' in sarayna kabul olunduundan, bu
mes'elede metbunu yalan ifdelerle o kadar gazablandrd ki, Byezd
Teodor'u kendi eliyle ldrmek istedi; lkin nefsine hkim olarak, bu ii
veziri Ali Paa'ya brakt. Ali Paa Sultn'm emrini bir mddet te'hr ettikten
ve bedbaht Prens'den kymetli hediyeler aldktan sonra, icra eyledi. Siroz
Sayfa
268
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
mlakatn mteakip Manuel ile Tuvarko'nun olu Kostantin, bir daha

Byezd'in sarayna dnmemek zere, karlkl olarak yemn ettiler.
Kostantin, ihl-sna temint olmak ve zz'd-dn'den boalp da nkrise
mptel olmasyla beraber Yani Paleolog'un mparatora ramen evlendii
Trabzon prensesinin kaybedilmesine mukabil olmak zere, kendi kzn
Bizans lm-paratoru'na va'd etti. Mttefik prenslerin-Kostantin Vardar
zerindeki memleketine, Teodor Peloponnes (Mora) mntkasna, Manuel
Kostan-tiniyye'ye dnmek iin- henz ayrlm bulunduklar bir zamanda idi
ki, Ali Paa yeniden Kostantiniyye'yi muhasara ederek, mparator'a, t-bIk
vazifelerini if etmesi zmnnda, Pdiah'n huzuruna gelmesini ihtar etti. Ali
Paa zahiren memuriyetini icra ediyordu; lkin gizlice m-parator'a, va'd ile
geitirip, hakk bir suretle itaat etmemesini tavsiye etti. Pdih,
emirlerini hkmsz brakmak iin mparator'un hiyle yoluna saptn
grerek, Nibolu muharebesinden evvel balanlm, alt seneden beri
neticesiz devam etmekte olan muhasaray iddetlendirmesini vezirine
tebli'etti. Kostantiniyye ahlsinin ou, alkla lmektense ehrin Trkler'e
teslm edilmesi lzm geleceini gizlice, ve nihayet alen surette sylemee
baladlar. Andronikos'un olundan Silivri'yi almak isteyen Byezd, amcas
Manuel'in yerine onun hkmdarlk tahtna davet edilmesini mahsurlara
tavsiye etti. Fakat mparator itaate mecbur olarak, ve hline nazaran en
msait olabilecek ekli elde edebilmek zere Pdiah'n malmat
olmakszn yeeniyle haberleerek, payitahttan ibaret kalan Bizans
mparatorluu'nu, btn haznelerini serbeste kullanabilmek artyla,
terkedip, Mora ile iktifa edeceini va'd etti. Yani' nin verdii sz zerine,
mparator Manuel istanbul'dan Yunanistan'a gitti. Daha sonra zevcesiyle
gen olunu orada brakarak, Trkler aleyhinde yardm istirham iinMilan'a, Cenova'ya, Floransa'ya, Fransa'ya, Al-msnya'ya gitti. Bir faydas
olmad; bu hkmetlerin hibiri, eski memleketlerini tekrar zaptetmek iin
mparator'a yardm etmek istemedi. Md-nuel'in ekildiinden beri
Kostantiniyye'de Yani Paleolog hkm sr-yodu. Ancak Pdiah'n ittihz
ettii siyset yolu sayesinde nail olduu hkmdarlk nfuzunun ilk icrt
olmak zere dmann talebine muvafakatle, yeni bir kiliseyi camie
evirerek, ehirde de bir kad ikame eyledi983. Ondan sonra Sultn'a senelik
onbin duka vergi itasna muvafakatle beraber, u srada payitahtn
983
Halkondll, 1, s. 12, 15, ve 2, 25; Franzes, 13; Dukas 15, s. 30.
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
muhakkak bir harbden muhafaza eden ancak Sadrzam'n hiyleleri olduu

cihetle, her sene Ali Paa' ya altn ve gmle dolu on balk gndermee
mecburiyet grd984.
Osmanllar'n atklan cami, islm'n istilsndan beri mparatordun zaafndan istifde ile Kostantiniyye'de te'ss olunan Mslmanlara mahsus
mbedlerin drdncs idi. Byezd'den evvel Halfe Sleyman, Seluklu
Hrkmdar Erturul* Salh'd-dn Eyyb, Mslmanlar'n serbeste dini
farzlarm eda etmelerini ve Bizans mparatorluu payitahtnda bir c-m
yaplmasn talep etmi, ve bunu kabul ettirmi idiler;985 lkin bir mahkeme
te'ss ve bir imam ve bir kad tyini ve hatt ehrin mtemiltndan bir
kariyeye Trkmen ahl iskn I. Murad'm oluna kalmt. Bitini (Bitinya)
taraflarndan gelmi olan bu ahl-i msta'me-re (koloni ahlsi), Gynk ve
Tarakl Yenicesi halkndan idiler. Bye-zd'in sukutundan sonra imam ve
kad ile beraber Kostantiniyye'den karlarak, payitahta yakn Gynkl
kariyesine yerletiler.986
Byezd, Bizans mparatorlarna bu yeni hakaret eserini kabul ettirmi ve
ark Hristiyanlarnn memleket merkezindeki surlar iinde slm'n Hill'ini
diktirmi olmakla iftihar ettii halde, Avrupa ve Asya' daki fetihler silsilesine
devam etti. Timurt Asya'nn kuzey ve dousunda devletin hududunu
geniletmee memur oldu; Avrupa'y gelince Padiah bu kt'ann
Sa'd'd-dn, Nesr, varak:
101. (Hatt mervidir ki Alt Faa'ya zahiren gtrd
hedy'dan gayr, on adet byk, mftlniu eevltrinl zer ve s mile pr edb, bz me'kit i]
piyft tarSS tfcere irsal eylemi... Tarak "eniesi'nden ve pynk'derj evler gorb,
istanbul iinde bir mahfcjie-i azm_e peyda efcdiler, ve mescid ve cami1 bina ve kad ve imm ve
hatb t'yn ve ol enenin cizyesini enva- tuhaf ve hedy istf ederek, avdet buyurdular.)
(Tct-Tevarh'den, cild: 1, s. 148 ve 149.)
985 Konstan, de Administ kitabnda (bb: 16), Araplar Cmi'nn 822'de tahta kan Kekeme
Misel zamannda in edilmi olduunu ifde ediyor. Fakat bu yanltr: nk bu camiin
messisi zannettii Mesleme 121/738 senesinde vefat etmitir. Dier camiler hakknda D
Kanj'n eserine (c. 2, s. 264), Bratutu'da (s. 192) Sa'd'd-dn'e baknz.
986 Gynkl (Giynikli deil), ismini Karadeniz sahilinde bu muhacirlerin Gynk'den almtr.
Neri, varak: 101; drs, on-nc fkra; Muhyi'd-dn, varak: 30. Hadd'nin manzum vekaynmesi yle syler:
Tekr danda dah vardr anlar
ki bir kyde ana Gcynkl derler
(htft- vakay (yni Timur ile Yldrm Byezd arasndaki muharebeleri ve Osmanllarn
malbiyetini) istanbul tekru iidp sevncnden raks itdi. Derhl dellllar nida it-dirdi. 'Tiz
ehr-i Kostantin ire bir mslmn kalmasun. Yoksa cmlesini krarm' diye mmet-i
Muhammed'e bir gn mehil verdi. Kimi berren ve kimi bahren istanbul'dan kup Edirne ve
Tekfur-da cniblerine gelirken kemn-ghlar ire Bizansllar mde olarak hayl ibdu'llah
ehd etdiler. Ev-y Seyahatnamesi, c. 1, s. 93. Hammer, Bizansllardn bu vahliklerini bahis
mevzuu etmiyor. O zamann barbarl hangi tarafa it olduu anlalr. Mtercim.)
Sayfa
269
984
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
gneydousunda bizzat fetihlerini artrmay tasarlad. Kengn yahut ankr

az vakit iinde Timurta'n eline dt. Her ikisi de Kzlrmak'a irinsu ve
Acsu aralarnda bulunan bu ehir drdnc asrdan beri Paflagonya
Krallarnn payitaht idi987. ankr'nn fethi birbiri ardnca Divrii, Darende,
Behsn, Malatya, Kemah ehirlerinin elde edilmesini salad. Sivas'n
kuzeydousunda iki gnlk mesafede ve iek Da'nn (Skedisus) dou
yamalarnda bulunan ve gneybatdan Hasan Da'yla (Anti-Toros) mahfuz
olan Divrii, gaynmnbit ve talk bir vdnin ucunda-ve Mitridd'a ilk
muzafferiyetinin mevkiinde- Pompe tarafndan in olunmu, ve ilk ismi
olan Nikopoli988-ki Mu-zafferiyet ehri demektir- bu mnsebetle
verilmi idi. Divrii'den iki gnlk mesafede Malatya kazas hududunda
bulunan Darende989, Aksu'nun menb olan bir dan eteindedir. Behsn
kazasnda ve Mara' dan (eski Jermaniya) Kaysariyye'ye giden yol zerinde
kin Behsn kasabas, kk bir rman sulad birok bahelerle
evrilmitir990. Frat kenarlarndan pek uzak olmayan ve Pnarba rmayla
birlikte l-tf Ospozi991 sahralarnda Deyr-i Mesh sularyla ska edilmekte
bua eski Mariskum beldesi ve kadim Jenaaniya Mar1 a'in daha daki
Merah kasabas olmaldr (Franszca mtercimi)..
lunan Malatya (ki eskia trihinde Mitilen ismiyle mruftur) duvarlar
altnda Jstinyen'in Husrev-i Nirevn ile vuku bulan muhrebe-siyle
olduka hretlidir (Hicret'ten 50 sene nce, mild 572). Arab sey-ydi
Battal Gz'nin doum yeri olan bu belde, Dnimend hkmdarlarnn
payitaht idi. Hudd zerinde ve Frat'a yakn bir mahalde eski Kmaten
kazasnda vk Kemah kalesi Osmanl Devleti'nin en mstahkem
mevklerinden biridir.992 Komusu olan Erzincan l koyun cinsiyle, Bayburt
kadnlarnn gzelliiyle mehur olduu gibi, Kemah da bez tezghlaryla
hret bulmutur.993 ran cihetinden hudd zerindeki mevkilerine nazaran
Manner, 4, 3, 32; Chn-nttma, s. 645.
Manner, 4, 2, s. 31? ve Chn-nm, s. 625.
989 Darende her ihtimle gre eski Tafras (?) ehrinin mevkiindedir. (Fr. trc)
990 Cihftn-nma, 600, Sen Marten, Erneniyye Hastanda Hatrat, 1,200; Mar1
991 CUn-nm, s. 599, 600
992 Spiranti Zephiro contraversa Gumathenam contingit reglonem uberem et cultu juxta,
faecundam. (Metnin, me'haz), Marsel, 18, 9. Evliya, Chn-nma.
Evliya Kemah kalesini Van, Diyrbekr, Mardin, Ermenek, Merkab, Mak, Ardana (Erden),
ahin Karamsar, Afyon Karahisar kaleleriyle Hasan-Kale kadar asker ehemmiyeti hiz
gsteriyor. (Mverrih'in ahin Karahisar yazmas yanllk eseri olacaktr;
ebn
Karahisr'dr ki, Evliya buna bin dah denildiim syler.)
993 Darb- mesel: Kemah'n bezi, Erzincan'n kuz (koz: ceviz)' Bayburd'un kz. (Mverrih
987
Sayfa
270
988
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
ele geirilmesinde ziyde ehemmiyet olan bu beldelerin cmlesi o vakitten

itibaren Sultn ByezpVin fetihleri diresine girmitir.
Timurta, u suretle muzaffer bayraklarn bu kadar asrlar Roma ve Acem
imparatorluklarnn tabi hududlar olmu olan Frat kenarlarna kadar
ulatrd srada, Byezd, yldrm gibi Yunanistan zerine dverdi.
Memleketine, Allah'na hin olan Fokis Psikoposu'dur ki, Karafer-ye'de
(Bruya) bir cami inatna nezretle megul olan994 Byezd', oradaki
ordughn terk edip de, Hellad mntkasna girmee davet etti. Bu papas,
Pdiah'm ava merakn bildiinden, Yunanistan' ltif mez~ raalarla fasl
fasl blnm ve ada tavan, turnas, kuusu bol bir memleket olmak
zere vasflandrd. Byezd Tesalya'ya (Trhale) doru ynelerek, bu dalk
blgelerin balca ehirlerini mukavemete tesadf etmeksizin zaptetti.
Yeniehir
(Larissa),
Romalar'n
Makedonyal
Filip
aleyhine
muharebelerinde kanl vak'larn cereyan ettii yer olmakla mehur olan ve
Buemond ile Aleksi Komnen'in civardaki bir vadide atarak, biri dierini
ric'ate mecbur etmek iin askerlik taktii san'atin-deki zeklarn tammiyle
sarf ettiklerini grm bulunan (eski Trika) Trhala, o suretle Byezd'in
eline dt. Domanik, yahut Domaniska (eski Domaya) 995 (Dmeke)
Trkler'in yaklatklar haberi zerine, Dk Kemayus tarafndan terkedildii
gibi, Lukri Dalar eteklerinde bulanan Patras996 yahut pata (Badrack) ve
yine bu hkmdara it Far-sal o vehile teslim olundu. KinketiusFlaminius'un, onun yaknnda Makedonyal Filip'e muzafferiyeti ve
Roma'nn talihini tyin eden muharebe ile trihte mehur olan Farsal, hi
silh patlatmakszn Pdiah'm eline geti. yzler'in telef olmasyla ebed
bir hret kazanm olan Ter-mop boazlarndan, vaktiyle Gotlar'n
banda Alenk'm mniasz getii gibi, Byezd da o suretle geti997.
Sayfa
271
kouz (kuz), brebis (kuzu) olduunu beyn ediyorsa da koz olacaktr.)

994 Bratutu'da Sa'd'd-dn. (Sa'd'd-dln'in ifdesi aadaki telhlsden ibftret ve Papas
mes'elesyle mnsebetten rdir. 798'den 800 trihine kadar Sultn Byezd T bizzat ve bi'1vsta fthatda bulundu. Mora ceziresinin fethi in Karaferye'de ikametle bir imaret ve
oradan Edirne'ye gelb, l cami, imaret, dier mebn-i hayriyye in etdiler. Saniyen, Trhaa
tarafna asker gndererek, kffe-i mlhakat ve tevbiiyle teshir eylediler. Kraln harekt- nhemyrma mebnt, Engrs diyar p-ml edildi. Knkr fethine me'mr olan Timur-ta Paa o
memlekt teroamen ald. Mednettri-hkem olan Atina tevbiiyle feth olundu. Timurta Pasa
Trkmen elinden Behsm ve Malatya'y, Krd elinden Divrii'yi zapt eyledii gibi, Darende ve
Kemah ve dier karalan memlek-i Osmaniy-ye'ye zamra etdl. c. 1, s. 150)
995 Llvius, 39, 25; Anna Komnena, 1, 5; Halkondllas, 2, 21 ve 23; Hac Kal-fa'nn Rm-ili'si.
996 HalkondUas, Bu Patr&s, Trkler'in Balyabadra* dedikleri Mora Patras' ndan bakadr.
997 Thermopylae locus appellatur nobllts Lacedemoniorum
Persas morto mals memorablli
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Sayfa
272
Acemlerdin Lakdemonyallar ve onlardan sonra Romallarn Makedonyallar

hakknda yaptklar gibi, dmann etrafn bile evirmee lzum grmedi.
Zeytun (eski La-mia)-ki Makedonyal Filip'in muhasaras ve Antipater'in
mdfaasy-le mruftur- btn Fukiye ile beraber, Papasn davet etmi
olduu vahi frkalara teslimiyet gsterdiler. Bu hin Papas, kindarl
sebebiyle Delfui Dukas De Luvus'in zevcesi Trudeluda'yi, Byezd'in
huzurunda, Rum strati998 ile mttefikan cinyetkrne hiyleler tatbik
etmekte olduu ve halk mthi surette tazyik edip biroklarn
ldrdn bildirerek, itham etti. spanya Kral hanedanna mensup olan
De Luvus az vakit nce vefat etmiti. Dul kalan zevcesinin kna gelince,
Des' den baka birok kadnlar da sihir ve dier eytan san'atlarla ifal
ettii iddia olunuyordu. phesiz bu isnadlardr ki, Trudeluda'ya, galibi
istikbl ile nianl bulunan kzm, haznelerini, emaretini, hatt kendisini
takdime karar verdirdi. Byezd, Valideyi hr brakarak, dinini deitirmesini
talep etmedi. Fakat kzla memleketi hemen kabul ederek, memleketin
idaresini kumandanlarndan birine verdi999. Eski Dors, Lukris, Fokis
memleketlerini ylnz orduda hazr bulunmasyla Osmanl memleketlerine
ilhak ettikten sonra, Mora'da yeni fetihlerde bulunmala-. nn generalleri
Ykb ve Evranos'a brakt. Ykb Be yarmadann en gney ularna kadar
btn bat ksmlarn dolaarak, Modon ve Koron havalisini tahrb etti.
Evranos Be Mora'nn eski payitaht olup, eskia trihinde Juno'nun bir
mabedi ve Posidos'un (Neptn) hayvanlarnn beslendii ayr ile mehur
bulunan Argos'u muhasara etti. Evranos mev-kin iki tarafna birden hcum
etti. ehir sa tarafndan zaptolunduun? dir yaylan rivayet zerine,
btn muhafzlar o tarafa gitti; bu srada Trkler sol taraftan merdiven
kurarak, mdfaadan mahrum bulunan istihkmlara ktlar (Haziran 1397).
Beldenin hazneleri yama edildi,1000 ve otuzbinden ziyde Rum ahl esr
edilerek, Anadolu'ya naklolundu. Buna mukabil ve Asya ftihlerinin uslne
uygun olmak zere, Byezd Avrupa'ya Trkmen ve Tatar muhacirleri
getirdi. Pek eski zamanlardan beri memleketin byle bir ucundan teki
quam pugna adversus. (Halkondilas).
998 Manner, 7, s. 610; Halkondilas, 2, 21; Llvius, 39, 28.
999 Halkondilas, Hfc ortus era,t de genere Taracoriensium regum.
1000 Dukas trihinin Paris tab'na eklenen zeylin mellifi mehul vekayinmede Y'kb ve
Murtaza 1397 Hazirannn ikinci pazar gn Argos Hisar nne vsl ve 21 Haziran'da Leontari'ye dhil olduklarn yazar. u halde ibu vekayinmede La-kedemonia ve Leontari'nin
Brenezes (Evranos) tarafndan zap-.t trihinin alt sene evvel zikrolunmas sevh grnr.
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
ucuna ahlnin hey'et-i mecmuas ile nakli, bir hkmdarn isti bdadndaki
kuvvet ve kudreti takviye etmek iin en emn re olarak kabul edilirdi.
Dr bu maksatla Libya'nn (Bingz) Berka l ahlsini Bakteri havalisine,
Avrupa Peonileri'ni Asya'ya, Kk Asya'nn Milezililerin ran' da Suza'ya
geirmi, ve Yonyallar' Fenike'ye, Fenikelileri Yonya'ya hicret ettirmeyi
arzu etmiti. Yine bu sebepten dolaydr ki, Pdih Sa-ruhan arazsinden
Menemen (Maynomenus) sahralar Trkmenler'inden byk bir miktarn
Filibe'ye nakletti.1001 Dier birka takm da Menderes, Askamander, Kaistrus
kenarlarndan Avrupa'da Aksius sahillerine ve Terma civan sakinleri Sofya
ve Zara'ya hicret ettiler1002.
Osmanl mverrihleri Atina'nn fethini Mora'mn zaptolunduu senede
(800/1397) gstermekte cmleten mttefik deillerdir1003. Trkler tarafndan da Mednet'l-Hkem (Filozoflar ehri) diye adlandrlan Atina'nn onlar iin daim bir mlk olmas, yetmi sene sonra II. Mehmed
saltanatnda vuku bulmu ise de, bundan nce Osmanl ordusu tarafndan
zaptedildii bihakkn inkr olunamaz. Trihin babasnn Atinalilar'
Yunanllar'n en aklllar diye isimlendirdii zamandan Osmanl Devleti
mverrihinin onlarn vatanlarna Mednet'l-Hkem nmn vermekten
imtina edemedii zamana kadar geen mddette ne kadar vale' alar
gemitir! Atina-ki, vaktiyle ahlsi, Yunanllar iinde doduklar yerleri asla
terketmeyenlerin yalnz kendileri olduunu syleyerek iftihar ederlerdi1004Sekrop1005 tarafndan kurulmutur; Eit dini de Sa-yis'den Ein Krfezi
sahillerine Sekrop marifetiyle getirilmitir. Herodot nakleder ki, Atinallar
Truva muharebesi zamannda bile medeniyetin yksek bir derecesine vsl
olarak, Yunanllar'n ordusuna asker kuvvetleri tanzim hususunda en mahir
olan kimseyi ve Maraton'a mill hrriyetin en ecatli mdfiini
gndermilerdir. Armudius ve Aristogitun Atina'y, Pizistra'nn olu park'n
istibdadndan kurtard ve Fenikelilerin Jefireliler bu ehre yaz san'atn
soktular1006. Acemler'in iki defa istl ettii, Keyhusrev ile Mardonius'un
Neri (varak: 103), Halkondil ile tamamen uyumaktadr. Hal-kondil, Etiam Philippopolis
regio ab Amurate colonos acce-pit. ibaresiyle, Ner gibi, Filibe'ye ahl sevk olunduunu
syler. Ner bu ahlyi Yre-Sigill (Yregirli?) diye simlendirir.
1002 Halkondilas, s. 30, 31, 32; Herodot, 4, 304.
1003 Hac Kalfa, Takvfcn't-Tevrh; Solak-zde, drts ve dierleri.
1004 Herodot, 1, s. 56; Platan, 9, 290.
1005 Menfis'de taatibud olunan bu ulhiyyet Rumlar meynnda Atina ismiyle takdise mazhar
olmutur.
1006 Herodot, s. 57, 58, 77, 112, 113.
Sayfa
273
1001
Sayfa
274
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
yakt, Ispartallar'n tatlan altna aldklar, Trasibul'un otuz mstebidden

tasfiye ettii, Kerona muharebesinden sonra Makedonyallar'n tahakkm
ettikleri, Makedonyal Fi-lip'in harabeye evirdii Atina-Roma'nn btn
Yunanistan'a istikll bert olarak verdii senato beyannmesi sayesindebir hrriyet glgesi muhafaza etmitir. Roma mparatorlar zamannda,
Alark ve miyye-tindeki Gotlar'n ksmen tahrb ettikleri bidelerin bitine
Herod Anitkus ve Adriyen'in himmetleriyle yeni eserler in edilerek tezyin
olunmutur. Lkin bu bedbaht belde Gotlar'n vaheti altna dmezden
evvel Makedonyal Filip tarafndan havalisi tahrb dilmi; Sinuzar'n orman,
lise, gzac binalarn cmlesi, mezarlara kadar herey zir zeber olmu
idi1007. Bizans donanmasnn toplanma merkezi olan Atina, mparatorluun
paralanmasndan sonra, Teb havalisi gibi Dukala dntrlerek, Oton
D Laro nmnda Burgonyah bir asilzadenin idaresine gemiti. Daha sonra
bir izdiva mnsebetiyle Gotie D Briyen ailesine intikal etti. Bu prens
yediyz svari, alt bin drt yz hademe, sekiz yz piyade ile Katalanlar
zerine yrd; lkin Beoni mntkasnda vki efiz zerinde klliyen
malp edildi. Btn u eylet ile Attik kt'as bu vak'a zerine Katalanlar'n
elinde kalmtr, ki bu vah kavim Ceni-yet-i Kbr (yni yama cemiyeti kbrs) nmyla ondr sene Yunanistan'n her tarafna dehet salmtr.
Daha sonraki zamanlarda Aynallar ragon hanedannn saltanatn kabul
ettiler. Seilya Krallar Atina'ya gh bir vilyet, gh hkmet byklerinden
birine tahsis ettikleri malikne eklinde idare ettiler. Franklardan,
Katalanlar'dan sonra, Atina byk dukal taht zerinde-Floransa'da
avamdan addedilen, Napoli'de byk kudrete mlik ve Yunanistan'da
mstakil hkmdar olan- Aia-yuli ailesi grnd. Atina bunlarn zamannda
yeni bidelerle sslenerek, Teb, Argos, Korint ile Tesalya'nn bir ksmna
kadar uzanan devletin payitaht oldu1008. Trkler tarafndan II. Mehmed
saltanatnda ikinci defa fethedildii vakit, Dukalk ailesinin son hkmdar,
Timurta'n Karaman Bei hakknda gsterdii muameleye uygun olarak,
asld. Nihayet Solon'un, Perikles'in, Sokrat'n, Alkibyades'in vatan olan
Atina,, ki revaklannda, akademi bahelerinde Efltun, Aristo, Zenon, Epikr
o kadar* czibedr bir tarzda hikmet dersleri verir; sahne-i temaalarnda
(tiyatrolarnda) Sofokles ile ripides duygulan coturur ve Aristofanes ile
Menandros halkn glme arzularn tahrik eder; Ehin ile Demosten ken1007
1008
Tlt, Uv, kitap: 31. 24: <Dirutaque non tecta solum etlam sepulcra.
Gibin (GLbbonfl), C. 1, s. 264, 529.
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
dilerine tahsis edilmi yksek mevkilerinde, belagat kudretlerini gstermee muvaffak olurlard... Minerva ile Neptn'n ehri olan Atina, ki
mbedleriyle, akademileriyle, Partenon'uyla, Panteon'uyla, Pndroson'
uyla, Erakteon'uyla, Palas Pulyas, Teze, Demitrius, Temiz, Afrodit
mbedleriyle, Sinozarki ve Olimpon'uyla, Areopaj'i ve Feniks'i ile, Pireli ve
Akropol'yle, Lise'si, Mze'si, Odeon'u, Pritane'siyle, Puakil'i ve Profe'siyle, Cimnaz', Stad', Herod Tiyatrosu, uzun duvarlar ve geni dvanhut eriyle Adrien nmna mensup Zafer Tak'yla, Rzgrlar'n Kulesi
ismindeki binasyla, Filopapas'm zafer bideleriyle, Febus maaralaryla,
lisuz nehri1009 ve Enakrinus menbyla, Tales ve Temistok-les'in
mezarlaryla nazarlara hayret verirdi... Hsl ilimler ve san'atlerin yegne ve
ok erefli harmi-ki zaman zaman Acem, Got, Katalan, vahlerinin
yangnlarna, tahrblerine mruz olmutur- btn u byklklerinin
enkazyia dier barbarlarn eline dt; lkin bunlar hi olmazsa
Mednet'l-Hkemnn harabelerini bulduklar halde muhafaza
etmilerdir.1010
Leak'da Atina Topografyasna mracaat.
Mverrihin bu sahfelerde yazd tarih isimlerden Sokrt, Efltun, ripid, Aristfan gibi
filozof ve irler mruftur. Arte-miz, Afrodit ile dier bzlarnn birer mbd olduklar da ifdenin siyakndan anlalmaktadr. Bunlardan bakalar hakknda izht:
Partenon (Parthenon)- Minerva mabudu iin M.0. 438'de in olunmu bir mbeddir ki, en
mhim san'at bidelerin-dendir.
Pantenon (Panthenon)- Roma'nn btn ilhlar iin yaplm bir mbeddir; birok ilhlara
inanan kavimlerin mbudlar-'_ nn hey*et-i mecmuas mnsnda kullanldndan, Atini
bahsinde zikri bu mnya olmaldr.
Pandrosiyon (Pandroseion)- Eski Yunan'da bir kzn medfeni.
Erekteon (Erechtheion)- Akropol zerinde bir bina ki Pandrosiyon onun bir ksmdr.
Sinozark (Cynosarge)- Atina'nn eski bir mahallesi, arkiyy-nun Diyocans Diyojen'in de slik
olduu mezheb-i kelbiy-ynun bir mektebini hv idi.
Olimpiyon (Olympion)- Olimpiyad oyunlarnn oynand yer.
Areopaj (Areopage)- Merih mabudunu mensup bir tepe zerinde mahkemedir. Mecazen, imdi
hakemler meclisi mnsna da kullanlr.
Fniks (Phnyx)- Akropol'un dousunda, Aeropaj'n gneybatsnda halk toplantlarna mahsus
yer.
Akropol (Acropole)- Atina'nn i-kalesi.
Lycee (Lise)- Aristo'nun yryerek ders verdii mahal, ki meslek-i msiyyn bu mektepten
zuhur etmitir. Avrupa'da idd mekteplerine alem olmutur. Mekteb-i Sultnye de
franszcada Lycee denilir. Bu mektebin (Glatasarayn-daki) te'ssi l Paa'nn tahld-i nm
esbabndandr.
Mze (Musee)- Heykellerle dolu bir mtala mahallidir. sr- atka sergisi mnsna mze
bundan me'hzdur.
Odeon (Odeon)- iirler okunmas, msik dinlenmesine mahsus yer.
Pritane (Prytanee)- Filozoflarn toplanma yeri idi.
1009
Sayfa
275
1010
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Sayfa
276
Evranos ve Ykb Beler Mora'da fetihten fetihe intikal ettikleri halde (u

birinci istilnn ancak Nibolu sonrasnda vukuu itibariyle), 1011 Manuel
Avrupa'y dolaarak-tahtnda iken kendi ecaatine itimd etmeyip de,
ebediyyen yabanclarn saltanatnn batna mni olacan zannetmi bir
kimsenin gsterecei tella- Hristiyan devletlerinden yardm dileniyordu.
Yeeni Yani, payitahtnn ortasnda bile dmanlar ve mfrit taleblerde
bulunan zorbalar iinde kalarak, bir gn Kostan-tiniyye hricinde hkm
srebilmek ham hayaliyle vakit geirirdi. nk Anastas'n Silivri'den
balayarak yaptrm olduu byk sur ile evrili olan ehir civan, Silivri ile
birlikte Trkler'in eline derek, Trkmen muhacirleri payitahtn
evresindeki kylere, htt istanbul iine yerlemi idiler; mezzin
minarede Mslmanlar' namaza arr, kad mahkemede hkm verirdi.
Bizansllar birka seneyi utan verici bir skt iinde geirdiler. Mverrih
Dukas diyor ki:
Byezd o zaman Bursa'da ikamet etmekte, ikblinin nihli, kularn trl
trl nameleriyle kemlini bulan meyvelerle dopdolu grnmekte idi. Hei
trl haz verici vesilelere mlik idi: Garip ekilli hayvanlar, kymetli
mdenler, Cenb- Hakk'n u dnyda nazar ekici olmak zere halk ettii
Poekil (Poikile- Gngn renkleri hv mermerlerden masn bir bina idi.
Jimnaz (Gynnase)- Yunan genlerinin yarma salonu.
Stade- Kou yeri. 97,184 tulunda bir lye dah denir ve galiba kouda katedilen mesafe bu
l ile llrd.
Hammer, Atina kelimesini zikretmesi zerine trih-i kadmi tefekkrle mstarak- sniht
olduu gibi, Yunan hkmetinin ihys hususunda bu bidelerin hatrlatlmas az te'sr
etmemitir. Fakat Sokratar, Bukrat'lar, Efltunlar, Aristo'lar bir daha yetimez ve bu bidelerin
nazrleri yaplamaz. Mverrihin Me-dnet'l-Hkem tbiri Atina'nn Osmanl erbb- irfan
tarafndan bu vehile lkaplandrlm olduuna telmhdir. Bu tel-mhden ve Osmanllar'n
Atina'da hibireyi tahrb etmediklerini itiraftan sonra, barbar tbirinin hakszl kendi
kendisine zahir olur. Yunan hikmetini Arablar nerettiler. Hatt bn Rd Yunan-i Kadme
in olmad Aristo'nun kitaplarn beinci, altnc, hatt sekizinci derecede tercmelerinden
okuduu halde, ark'da muallim-i evvel (Ba Muallim) o hakimin fikrini harikulade deh ile
kef ve hayret-ver olacak surette erh
etmitir. Daha yakn zamanlara kadar Avrupa'nn okuduu, 1b-n Rd'n erhleri
tercmesinden ibaretti. Kenan'n bn Riid ve bn Rd Meslei unvanl mehur eserinde
tafsilt grlr. slm'n bu himmeti ve Endls ulen- hkem ve er-syla bideleri dah
hatrlatlsa sezadr.
1011 Franzes ve Halkondilas Nibolu muharebesini Peloponnes (Mora) ftuhatndan sonra
gsteriyorlar. Fakat Duka'nn kav-lince -ki bunun vekaynmesi umumiyetle daha ziyde itimda ayandr - Manuel'in talya'ya seyahatinden ve istanbul'da Osmanl kadsnn ikamesinden
ncedir. Bundan baka mellifi mehul vekayname Argos'un zaptn yaz ortasnda (1397)
gsterir ve btn Osmanl mverrihleri Atina'nn zaptnn Nibolu muharebesinden sonra
olduunu sylerler.
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
herey saraylarnda mevcut idi. Kz, erkek binlerce esirler iinde hsn-
nlar nazar- dikkati celbederek intihb edilmi kleler ve cariyeler dima
etrafnda bulunurlard. Rumlar, Eflkl-lar, Srblar, Arnavudlar, Macarlar,
Saksonlar,1012 Bulgarlar, Latinler, hsl cmlesi Pdiah'n arzusuna gre
kendi lisanlarnda tegannye hazr idiler. Sultan da bunlarn arasnda, dima
sefhne g- muhabbetlerinde bulunur idi. (800/1397).
smi o vakit cihann her tarafnda yanklar uyandran Timur'un bir nmesi
Pdiah' u lkayd hlinden ekti, kard. Byezd, Timur'ukorkutup da,
ftihne istilsndan alkoyabileceim md ederek, tahkr edici szlerle
cevap verdi. Ermeniye'de Erzincan' istil (803/1400) etti ve daha sonra
Bursa'ya dnd. Oradan Avrupa'ya geti. Edirne'ye vardnda Bizans
imparatoru Yani'ye u sz tebli etti:
Selefin Manuel'i, tahtndan indiriim senin menfatin iin deil, benim
menfatim iin idi. Bize dost kalmak ister isen, tacndan feragat et; sana
istediin hkmeti vereyim. Muhalefet edecek olursan, Allah'n ve
Peygamber'in nmna kasem ederim ki, ehirde kimseyi brakmayacam,
cmlenizi mahv edeceim.
Bizansllar yeni bir muhasaraya mukavemet etmek zere klliyetli miktarca
zahire tedrik etmi olduklarndan, sefire meshne bir tevekkl ve
necbne bir bbrlenme ile dolu olan aadaki cevb t ettiler:
Efendinize syleyiniz, ki biz her ne kadar zayf isek de, zayflar muhafaza
ve kuvvetlileri malp eden Allah'dan baka mracaat edecek hibir kuvvet
tanmayz. Pdih istediini yapsn.1013
Byezd, tehdidini yerine getirmee balamak zereyken,1014 yakn
malbiyetinin mukaddimesi olarak, Timur tarafndan Erzincan'n tahribi,
Sivas'n katlim, Tatar ordularnn ileriye doru taarruzlar haberleri
gelmesiyle, tasarlam olduu ikinci Kostantiniyye muhasarasndan
Halkondilas istanbul'u muhasarasnn on sene srdn syledii vakit Manuel'in

clusundan (1391) Byezd'in Timur aleyhine yrmesine kadar (1400) geen zaman kamilen
ihata eder. istanbul'da hakk mansyla iki muhasara olmutur: Birincisi 1391'den istanbul'da
bir Osmanl kads tynine kadar, ikincisi yalnz alt ay kadar devam etti.
1013 Dukas, (Allah'n inyetiyle elli yedi sene sonra Ftib, ceddinin maksa* dini istihsl etm'stir.
Mtercim),
1014 Sigismund'un ordusunda muavin olarak bulunmu olanlar Saksonlar deil, Bavyeralar idi.
Dukas, 15, s. 30. Schildber-ger'in Seyahati.
Sayfa
277
1012
Byk Osmanl Tarihi
Cilt 1
Joseph von Hammer
Sayfa
278
vazgeerek, Tatarlardn sonu gelmez dalgalar gibi ceveln etmekte olduklar

Asya'ya gemee mecbur oldu.1015
1/220-221.
1015

Hammer - Büyük Osmanlı Tarihi 1.cilt PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Hammer - Büyük Osmanlı Tarihi 1.cilt PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph

Byk Osmanl Tarihi

BYK OSMANLI TARH ....................................................................... 4

kinci Gei ....................................................................................... 147

Byk Osmanl Tarihi

Joseph von Hammer

BYK OSMANLI TARH

Byk Osmanl Tarihi

Joseph von Hammer

kinci Basks Dolaysyla

"Yayncla baladmz gnden beri Trk tarihinin, Trk kltrnn temel

Byk Osmanl Tarihi

Joseph von Hammer

Byk Osmanl Tarihi

Joseph von Hammer

mliktir. Ancak muharrir, zaman ve mekndan uzaklatka ortaya kan

Byk Osmanl Tarihi

Joseph von Hammer

akademisinin, hibir Asya cemiyetinin, servet sahiplerinden ve byklerden

Byk Osmanl Tarihi

Joseph von Hammer

sralarda, bzan eldekilerin tetkik ve aratrlmasna, ve bzan de bu trihin

Byk Osmanl Tarihi

Joseph von Hammer

alnmas lzm gelmitir. Bundan sonra gelecek mverrihleri -aradiklr asl

Byk Osmanl Tarihi

Joseph von Hammer

Byk Osmanl Tarihi

Joseph von Hammer

kamilen ve inceden inceye tetkik ederek istifde etmemilerdir. Hatt bu

Byk Osmanl Tarihi

Joseph von Hammer

Fransa ve ngiltere krallariyle Almanya ve Rusya imparatorlarnn omuzlarnda bir ilte

yn olmasalar da, yanllklarnn tahhi istinsah edenlerine, tab'edenlere

Byk Osmanl Tarihi

Joseph von Hammer

laylkla msadeye nail oldum. Venedik Evrak Mahzenlerinde bu hkmetin

Osmanl Devleti trihini yazmak iin mracaat ettiim ark menb-lar,

Byk Osmanl Tarihi

Joseph von Hammer

1- Sbhat'l-Ahbr. Dokuz hanedann silsile-nmelerini muhtevidir ki,

Byk Osmanl Tarihi

Joseph von Hammer

Byk Osmanl Tarihi

Joseph von Hammer

ve cem'an 4256 mekn ismini iine alan bir cilddir.

bunu aadaki ekilde kaydeder: EI-Mterek Vaz'an ve'l-Muhtelif Sak'n; U BM AtodlTlajn

23 - Behcet't-Tevrh. krullah bin Ahmed-er-Rmnin eseridir. Te'lf

Byk Osmanl Tarihi

Joseph von Hammer

Byk Osmanl Tarihi

Joseph von Hammer

Sleyman'n torunu, k Paa'nn torununun oludur. 31 Bu zt (yni k

Byk Osmanl Tarihi

Joseph von Hammer

Byk Osmanl Tarihi

Joseph von Hammer

Byk Osmanl Tarihi

Joseph von Hammer

nkd- men nazarnda zahirdir. N:'am-i ta'dd- l'dd-i mehsin-i seltln-i

Byk Osmanl Tarihi

Joseph von Hammer

-olmutur; ondan sonra yazlar trihler Tc't-Tevrh'in zeyli addolunur,