FANLAR

Do. Dr. Hseyin BULGURCU

94

BLM-4
FANLAR
4.1 GENEL BLGLER
Fanlar hava ve benzeri gazlar (bundan sonra hava olarak anlacaktr) basnlandrarak belirli bir ak yolu iinde
hareket etmesini (bir yerden baka bir yere naklini) salayan trbo makinelerdir. yi bir fan istenilen performans
yerine getirirken az enerji tketen (yksek verimli), mmkn olduunca az grltl ve mmknse az maliyetli
olan fandr.
Fanlarn tahrik sistemlerinde genellikle elektrik motorlar kullanlmaktadr. Fanlar sanayide ve ticari binalarda
nemli oranda elektrik tketen cihazlardr. Halen Trkiyede sanayide eski teknoloji rn ve verimleri yksek
olmayan ok sayda fan bulunmaktadr. Bu nedenle enerji verimliliinin artrlmasnda fanlarn ve fan sistemlerinin
verimliliklerinin artrlmasnn katks olacaktr.
Fan ve fan sistemlerinde enerjinin verimli kullanlmas seim, imalat ve iletme srelerinin optimum olmas ile
salanabilir. nk fanlar mrleri boyunca ilk yatrm maliyetlerinin yzlerce kat enerji tketmektedirler. Bunun
anlam; bir iletme iin en iyi fann en ucuz fan olmaddr. Bu nokta ok nemli olup fan satn alrken ve fann
altrlaca sistem projelendirilip yaplrken buna ok dikkat edilmelidir.
Burada yaplmas gereken ey mr boyu maliyeti optimum olan fan seilmelidir.
(lk Yatrm Maliyeti + mr Boyu letme Maliyeti = Minimum) olan fan seilmesidir.
4.2 FAN ETLER
Fanlar deiik biimde snflandrlmaktadr. Burada aadaki gibi bir snflandrma kullanlmtr.
1. Aksiyal fanlar,
2. Radyal (santrifj) fanlar,
3. Kark akl (aksiyal-radyal) fanlar,
4. at tr fanlar,
5. Kart akml fanlar(blower),
6. Vorteks ya da rejeneratif fanlar,
7. Dierleri
4.2.1 Aksiyal Fanlar
Havann fan ark ile ayn eksende yn deitirmeden, hareket ettii fanlardr. Yksek hava debileri (10.000
150.000 m/h) ve dk basn snfna (0 500 Pa) sahip sistemler iin uygun fanlardr. Kullanm yerine gre
deiik gvde yaplarna sahiptirler.

ekil-4.1 Kullanm yerine gre aksiyal fan tipleri

Fan gvdesi, genel olarak elik sacdan mamul, scak daldrma galvanizli veya frn boyaldr. Kanal tipi
fanlarn gvdesi kendinden flanldr.

FANLAR

Do. Dr. Hseyin BULGURCU

95

Kanatlar, elik sac, plastik veya alaml alminyum dkm olarak imal edilir.
Kanat Gbek balants, kanat as ayarlanabilir tipte zel yataklamal veya kanat ve gbek yekpare
olarak yaplabilir.
Yekpare modeller, dk basnl, dk maliyetli olan duvar tipi aksiyal fanlarda kullanlr.
Aksiyal fanlarn byk ounluu aerodinamik kesitli, as ayarlanabilir kanatlardan oluur.
Verimliliin yksek olmas iin, kanat ucu ve gvde arasndaki akln en az dzeyde tutulmas
gereklidir. Bu aklk kanat apnn %0,25 ile %0,3nden byk olmamaldr.

Kanat as ayarlanabilir tiplerde, kapasite deitirme imkn vardr (ekil-4.2 ve 4.3).

ekil-4.2 Ayarlanabilir kanatl aksiyal fan

ekil-4.3 Aksiyal fanda a deiimlerinin fan verimine etkisi

Aerodinamik (Aerofoil) Kesitli Aksiyal Fan

Aerodinamik kesitli kanadn st yzeyi alt yzeyine gre daha eimlidir.
Hava, st yzeyde alt yzeye gre daha hzl hareket eder. Hzlanan havann basnc azalaca iin kanadn st
yzeyine doru bir hava ak olur (ekil-4.4).

ekil-4.4 Aerodinamik kanat kesitine gelen kuvvetler

Kanatlara doru hareketlenen hava, kanat asna bal olarak itilerek basnlandrlr ve bylece srekli bir hava
hareketi salanm olur.

FANLAR

Do. Dr. Hseyin BULGURCU

96

ekil-4.5 Aerodinamik (aerofoil) kesitli aksiyal fan

Aksiyal kanal tipi fanlarda, gvde ierisine yerletirilmi ynlendirici kanatlar kullanlarak trblans azaltlabilir.
Bylece havann dnme yznden kaybedecei enerji, basnca dntrlerek, verimlilik arttrlm olur.

ekil-4.6 Sabit ynlendirme kanatlarnn etkisi

Aksiyal fanlar aadaki avantajlara sahiptir. Burada klavuz kanatl aksiyal tr fanlar karlatrmada temel
alnmtr.
ki kanal arasna dorudan baland iin az yer kaplar.
Radyal fanlara gre daha hafiftirler.
Balant maliyeti daha dktr.
Kanat as deitirilerek farkl sistem ihtiyalarna cevap verebilir.
Ayn kanat ucu hzlarnda daha dk grlt dzeyine sahiptir.
Aksiyal tip fanlarda basn fark oluturularak meydana gelen havann hareketi eksenel yndedir. Aadaki
ekilde eitli aksiyal tip fanlar gsterilmitir. Aksiyal tip fanlar pervane kanatl tip, silindir kanat tip ve klavuzlu
silindir tip olmak zere ksma ayrlr (ekil-4.7).
Pervane Kanat Tipi Aksiyal Fan
Hava ak pervanenin monte edildii afta paralel veya eksenel olduu bir hava hareket cihazdr. Bu fanlar
serbeste yakn hava akmnda iyi bir verimlidir ve ncelikle dk statik basn, yksek hava debili uygulamalarda
kullanlr. Statik basn arttrldka, motor gc artar ve hava debisi azaltr. Genellikle bir venturi, halka, ya da
basit ve dk maliyetli sahip dier zel ereve iinde monte edilmitir.

FANLAR

Do. Dr. Hseyin BULGURCU

97

ekil-4.7 Aksiyal (eksenel) fan tipleri

ekil-4.8 eitli aksiyal (eksenel) fanlar

Silindir Kanal Tipi Aksiyal Fan
Hava aknn, arkn monte edildii mile paralel veya eksenel olduu bir hava hareket cihazdr. ark, bir silindir
boru veya kanal iinde yer alr. Bu tasarm, pervane fanlara gre daha yksek statik basnta almasn salar.
Genellikle boya kabini ve dier kanall egzoz sistemlerinde kullanlr. Statik basn arttrldka, beygir gc artar
ve debi azaltr.
4.2.2 Radyal (Santrifj) Fanlar
Havann fan arkn, emi azna gre 90 a yaparak kanatlara teet olarak terk ettii fanlardr (ekil-4.9 ve
4.10).

ekil-4.9 Santrifj fan tipleri

FANLAR

Do. Dr. Hseyin BULGURCU

98

ekil-4.10 Radyal (santrifj) fan ark

ekil-4.11 Radyal (santrifj) fan gvdesi

Radyal fanlarn avantajlar aadaki gibidir:

Geni bir uygulama aral
Yksek scaklk, korozif ve andrc ortam uygulamalar
Direkt tahrikli aksiyal fanlara gre, motora daha kolay ulam
zellikle deiken ak direncine sahip yerlerde, daha verimli ve daha sessiz alma olanaklar
Yksek bir yapsal kararllk
ok yksek basn ve debiler
Radyal tip fanlarda basn fark oluturularak meydana gelen havann hareketi eksenel ynde olmayp santrifuj
(merkezka) kuvveti dorultusundadr. Aadaki ekilde eitli radyal tip fanlar gsterilmitir. Radyal tip fanlar
radyal (eimsiz) tip, ne eimli kanatl tip, geriye eimli kanat tip ve aerodinamik kanatl tip olmak zere drt
ksma ayrlr.

ekil-4.12 Radyal (santrifj) fan tipleri

leriye Doru Eimli Kanat
Kanatlarn ular dnme ynnde eimlidir; santrifj fanlarn en yaygn trdr. Normalde maksimum hava debisi
ve dk grlt dzeyleri gereken konut stma ve klima sistemlerinde normalde ve hafif egzoz sistemlerinde
kullanlr. Yaklak 40 mmSS kadar basn retebilir.
24 ile 64 adet ne eik dar kanatlardan oluur,
Ayn kapasite iin, geriye eik kanatl fanlara kyasla, daha kk fan arkna sahip olduundan, hafif ve
dk maliyetli bir konstrksiyonu vardr. Bu nedenle, kanal tipi fanlar, fan coil fanlar vb az yer
gerektiren uygulamalarda tercih edilir.
Hava hz ark hzndan daha byktr. Bu durum dinamik basncn yksek, verimin dk olmasna
neden olur.
Salyangoz tip fan gvdesi, dinamik basncn statik basnca dntrlmesini salar. ne eik kanatlarda
salyangoz gvde kullanmak zorunludur.
Basncn minimum, debinin maksimum olduu blgede, motor gc srekli artar ve bu durum motora
zarar verebilir. ne eik kanatl fanlar, bu blgede altrlmamaldr.

FANLAR

Do. Dr. Hseyin BULGURCU

99
Geriye Doru Eimli Kanat
Kanat ular dnme ynne ters eimdedir. Ar hizmet gerektiren ticari/endstriyel, ar stma/soutma
sistemlerinde ve kararl hava debisi gerektiren yerlerde kullanlr. Bu krkler ne eik krklerden daha yksek
verimle alr. Daha yksek hzlarda altklarndan ileri eimli krkler gibi sessiz deildir. 80 mmSS statik
basnca kadar sistemlerde kullanlabilir. Kk apl arklar dz kanatl; byk apl arklar ise verimliliini
artrmak iin aerodinamik kanatl yaplr.
Bu arklarn genel zellikleri unlardr:
Santrifj fanlarn en verimlisidir,
Verimliliin en yksek olduu nokta: Maksimum debinin %50-%60 arasnda,
Maksimum verimde, maksimum g, maksimuma yakn statik basn
Fan verimlilii yksek olduundan, byk kapasite ihtiyalarn karlamak asndan en uygun fandr.
Fava kanad, ark hzna gre daha dk bir hzda terk eder. Bu durum, statik basncn yksek olmasn
salar.
Daha yksek fan hzlarna klarak, daha fazla debi ve basn elde edilebilir.

ekil-4.13 Geri eik radyal fanda hz genleri

Radyal (Dz) Kanat
Byk lde, kendi kendini temizleme, malzeme tama ve parack ve ya ykl havann uygun halde nakli iin
dz kanatlar vardr. arklar basit bir yapya sahiptir ve nispeten dar kanatlar vardr. Bu tip fanlar ok yksek
hzlara gerek kalmakszn 300 mmSS daha yksek statik basnlarda alabilir ancak genelde geriye eimli veya
ileriye doru eimli krklerden daha grltl olabilir.
6-10 adet kanatl, kanat dayanm yksek fanlardr,
Verimliliin en dk olduu gruptur,
Geriye eik kanatllardan daha yksek basnlara kmak mmkndr,
Basn erisinde, basncn maksimuma eritii noktann solunda fan altrlmamaldr!
Hava ierisinde, tala, kuma paracklar, apak vb malzemelerin olmas durumunda kullanlr,
Kar basncn dk, debinin yksek olduu noktalarda motor gc srekli olarak artar. Bu durum
motora zarar verir.
Dz Hat Kare Santrifj Fan (Plug Fan)
Hava debisi bir santrifj krk gibi gelitirilmitir ancak hava ark terk ettikten sonra bir kare yuva iinde yer alr
ve dnerek eksenel bir ynde tahliye edilir. Genellikle geriye eik kanatl, tek girili santrifj arklar kullanlr. Kare
santrifj fan santrifj fan ve yuvarlak kanall fan kompakt fiziksel yap olarak benzer performans zelliklerine
sahiptir. Dikey veya yatay olabilir, bylece kanal dnler ve geiler iin ihtiyac en aza indirerek daha basit
kurulumla monte edilebilir.

FANLAR

Do. Dr. Hseyin BULGURCU

100

ekil-4.14 Prizmatik yuval radyal fan (plug fan)

ekil-4.15 Dorudan tahrikli plug fan

4.2.3 Kark Akl (Radyal-Aksiyal) Fanlar
Havann kanatlar zerinden, emi azna gre yaklak 45 a yaparak hareket ettii fanlardr. Kanall, hcreli
veya at tipi olarak kullanlabilirler.
Radyal fanlara gre daha yksek hava debisi verir.
Aksiyal fanlara gre daha yksek basn kaybn karlayabilir,
Fann erisi zerinde kararsz blge yoktur,
Kar basncn dk olduu blgelerde motor ar akm ekmez.
Verimi aksiyal ve radyal fanlara gre daha dktr.

ekil-4.16 Kark akl fan uygulamalar

FANLAR

Do. Dr. Hseyin BULGURCU

101
4.3 FARKLI FAN TPLERNN KULLANIM YERLER
TABLO-4.1 Farkl tip radyal fanlarn zellikleri ve uygulama alanlar
Tipler

Karakteristikler

Uygulamalar

FANLAR

Do. Dr. Hseyin BULGURCU

102
TABLO-4.2 Farkl tip aksiyal fanlarn zellikleri ve uygulama alanlar
Tipler

Karakteristikler

Uygulamalar

4.4 FANLARIN KULLANIMI YERLERNE GRE SINIFLANDIRILMASI

4.4.1 Kanal Tipi Fanlar
Kanal sistemine dorudan balanarak yer tasarrufu ve montaj kolayl salar
Gvdesi yuvarlak veya dikdrtgen kesitli olabilir
Kanatlar radyal, aksiyal veya kark akml olabilir
4.4.2 at Tipi Fanlar
Gvdesi d hava artlarna dayankldr
Kar ve yamurun kanal veya bina ierisine girmesine engel olacak ekilde tasarlanmtr
at zerinde olmas nedeniyle, bina iinde yer kaybna neden olmaz
Mekanik grltler yaam mahallinden uzaktr
Cihaza kolay ulalr ve bakm yaplabilir
Kanal sistemine balanmakszn depo, fabrika gibi geni alanlarn havalandrmasnda kullanlabilir
Kanat yaps radyal, aksiyal veya kark akml olabilir
Yatay atl
Dikey atl modelleri mevcuttur
Ortamdaki havay egzoz eden ya da ortama taze hava veren tipleri vardr

FANLAR

Do. Dr. Hseyin BULGURCU

103
4.4.3 Duvar Tipi Fanlar
Bina duvar veya pencerelerine dorudan balanabilirler
Radyal veya aksiyal kanatl olabilir
Montaj kolaydr

ekil-4.16 Kanal tipi

ekil-4.17 at tipi fan

ekil-4.18 Duvar tipi fan

ekil-4.19 Kanal tipi fan balantlar

ekil-4.20 at tipi fan rnekleri

4.4.4 Evsel (Domestik) Fanlar
Ev, ofis, lokanta, maaza vb kk meknlarn duvar ve pencerelerine taklarak ortamn dorudan veya ksa
kanallar vastasyla havalandrlmasn salayan fanlardr.

FANLAR

Do. Dr. Hseyin BULGURCU

104

ekil-4.21 Duvar tipi fan rnekleri

4.4.5 Endstriyel Fanlar
Fabrikalar, enerji santralleri, maden ocaklar ve benzeri retim alanlarnda, gerek ortam havalandrmas, gerekse
imalat aamasndaki ihtiyalar iin gerekli olan yksek debi ve yksek basnlar salayabilen ar
konstrksiyonlu fanlardr.

ekil-4.22 Endstriyel tip kademeli fan

4.4.6 Patlamaya Kar Korumal Fanlar
ATEX Standartlarna gre tasarlanm ve sertifikalandrlm fanlardr. Patlayc gaz ve tozlarn tutumasn ve
patlamasn nleyecek ekilde retilmilerdir. Patlayc Ortamlarda Kullanlan Ekipmanlar ve ATEX Ynetmelikleri
ilgili detayl bilgi; 10. Blmdeki Endstriyel Havalandrma konusunda verilecektir.
Aksiyal ya da radyal kanatl olabilirler. at, kanal veya duvar tipi modelleri mevcuttur.

ekil-4.23 Patlamaya kar korumal fan

FANLAR

Do. Dr. Hseyin BULGURCU

105
4.4.7 Tnel Jet Fanlar
Otoyol tnellerinde CO gaznn kritik snr amas veya yangn annda oluacak duman ve snn ortamdan
uzaklatrlmas iin zel olarak tasarlanm her iki ynde de alabilen, yksek itme gcne sahip aksiyal
fanlardr.

ekil-4.24 Tnel tipi fanlar

4.4.8 Korozyona Dayankl Fanlar
Kimyasal retim yapan tesislerdeki ve laboratuarlardaki andrc gazlarn ortamdan tahliyesi iin kullanlrlar.
Gvde ve kanatlar paslanmaz elikten, zel plastik malzemelerden (PVC, PE, PP, vb) ya da elik sac zerine
epoksi, kauuk, vb malzemelerin kaplanmas ile imal edilmitir.
Motor, hava akmnn dnda braklmtr.

ekil-4.25 Paslanmaz fan rnekleri

4.4.9 Duman Tahliye Fanlar
Yangn annda insanlarn kana imkn salamak ve itfaiyenin mdahalesini kolaylatrmak iin belirlenen
scaklk ve srede alarak yangn dumannn tahliyesini salayacak ekilde zel motor, kanat ve gvde
tasarmna sahip fanlardr.

ekil-4.26 Duman tahliye fan

FANLAR

Do. Dr. Hseyin BULGURCU

106
4.5 PERFORMANS KARAKTERSTKLER
Fanlarn ilevi, Q (m3/s veya m3/h) debisindeki havay, basncn H (mmSS) ykselterek bir yerden bir baka yere
iletmektir.
rnein, d hava bir hava hazrlama biriminde stldktan veya soutulduktan sonra fanlar yardmyla tm binaya
datlr ya da, bir endstriyel tesiste atk gazlar filtre edilir ve atmosfere boaltlr. Bu proseslerde fandaki hava
akm, akkanlar dinamiinin genel ilkeleri erevesinde aklanabilir.
Bu temel ilkeler aadaki gibi zetlenebilir:
4.5.1 Sreklilik Eitlii
Ak yolu boyunca bir kaak olmad varsaylrsa, ak srasnda hava debisi sabit olup aadaki gibi yazlabilir:
Debi (Q) = Hz (V) x Kesit (A)
rnein radyal fanda rotor ap girite kk, k blgesinde daha byktr. Hava debisi sabit olduundan,
giriteki hava hz daha yksek (ak yolu kesitinin daha kk olduu yerde) ve kta (ak yolu kesitinin daha
byk olduu yerde) daha dktr. Aada da belirtilecei gibi istenen bir sonutur.
4.5.2 Bernoulli Eitlii
Srtnme kaybnn olmad varsaymyla, bu eitlik basn, kinetik ve potansiyel enerji toplamnn ideal bir akta
sabit olduunu ifade eder. Yasaya gre ak yolunun iki noktasnda aadaki eitlik yazlabilir:
p1/ + v12/2g + z1 = p2/ + v22 /2g + z2

(4.1)

Burada;
p: Basn (Pa)
: zgl arlk (kg/m3)
v: Hz (m/s)
z: Referans izgisinden olan ykseklik (m)
Yukardaki eitlikte, bir noktada basn yksek ve hz dk iken, dier bir noktada basn dk ve hz yksek
olabilirken her durumda toplam enerji sabit olacaktr.
Bernoulli eitlii, enerjinin korunumunu ifade eder.
Szel olarak ifade edilirse bu yasa, bir ak yolu boyunca akkann btn biimlerdeki enerji toplamnn, bu ak
yolu boyunca her noktada sabit olduunu ifade eder.
Bu da, kinetik ve potansiyel enerji toplamnn sabit kalmas demektir. rnein bir depodan kan ak durumunda,
depodaki ktle bana sahip olunan enerjinin (basn ve yer ekimi etkisiyle oluan potansiyel enerji) her yerde
ayn olmas nedeniyle, btn ak iplikiklerinde toplam enerji ayndr.
Gerekte ak srasnda bir srtnme kayb olacandan eitliin sol tarafnda bir enerji-kayb terimi de
eklenmelidir. Bu enerji kayplar fann yaratt statik basn ile karlanr.
nceki ifadeye dnersek, Bernoulli eitlii uyarnca kanatlarn d ksmnda ki basn (hzn dk olduu yer)
artacaktr.
Fanlarda kullanlan nc ilke momentum (impuls) ilkesidir. Bu ilke yardmyla dnme enerjisinin nasl basnca
dnt anlalabilir.

FANLAR

Do. Dr. Hseyin BULGURCU

107
4.5.3 Fan Basn Artm
Radyal fanda basn art aadaki biimde ifade edilebilir:
(4.2)
Burada gerekli birim dntrmeleri yaplrsa;
Pt: Eitliin ilk terimi merkezcil (santrifj) kuvvetin neden olduu basn artdr (mmSS)
: Havann zgl arl (kg/m3),
u: Fan kanadnn giriinde ve knda u hz u =.D.n/60 (m/s)
u1: Havann fan giriindeki hz u1=.D1.n/60,
u2: Havann fan kndaki hz u2=.D2.n/60
v ve c: Hz (m/s)
g: Yer ekimi ivmesi (m/s2)
D: Rotor ap (m)
n: Fann dnme hz (d/d)
Not: D2>D1 olduundan, k hz daha byk olacaktr. kinci terim, ak gecikmesinin neden olduu basn
artdr. nc terim, kinetik enerji olup burada u ve v bileke hzdr. (1 girite ve 2 kta) kanat asdr.

ekil-4.27 Geriye eimli bir fanda giri-k hz genleri

4.5.4 Gerekli G
V(m3/h) debi ve Pt (Pa) basncndaki bir fan iin gerekli g aadaki eitlikten bulunabilir:
[kW]

(4.3)
[kW]

(4.4)

Bu eitlikte, Pt mmSSdur. (1 mmSS=9,81 Pa)

Fan debisi rotor apna ve dnme hzna baldr. Fan basnc akkan younluunun, dnme hznn rotor
apnn ve kanatlarn bir fonksiyonudur.
Fan gc debi ve basncn arpm olduundan yine bu parametrelere baldr. Buradaki ilikiler fan kanunlar ile
aklanr.

FANLAR

Do. Dr. Hseyin BULGURCU

108
4.5.5 Fanlarda Grlt Seviyesi
Fan dn nedeniyle ortaya kan grlt enerjisi fann apna ve dnme hzna (d/d) bal olup, kanat
ucundaki dorusal hzn beinci kuvvetiyle orantldr.
Fan grltsn etkileyen dier parametreler konstrksiyon nitelikleri, srtnme, ak yollarnn
uyarlama biimidir.
Ayrca, seilen yatak tr ve yalama ynteminin de fan grlts zerinde nemli bir etkisi vardr.
Genellikle dk dnme hzlarnda byk apl bir fan dk frekans ve nispeten dk grlt yaratr.
ap drerek ve hz artrarak ayn hacimsel debiye ulalabilir. Bu durumda ortaya kan frekans ve
grlt dzeyi yksek olsa da, bu yksek frekansl grlt ses emen i kaplama malzemeleri yoluyla
baarl biimde azaltlabilir.
Genelde fanlarn ses gc dzeyi (SWL) fan tr, bykl ve hzlarla baml olarak deiir.
Fan grlts, kendi iinde fan dnme hzn ve kanat saysnn bir fonksiyonu olan frekans kullanarak,
kanat arlk frekans aadaki biimde ifade edilir:
[Hz] (kanat aralk frekans)

(4.5)

n: devir says [d/d]

Tablolarda frekans standartlatrlm biimde (63, 125, 250, 500, 1000, 2000, 4000, 8000 Hz) verilir. Fanlarda en
ok rastlanan devir says ve kanat says temelinde fanlarn grlt frekans 100~500 Hz arasnda olduu
sylenebilir. Hesaplama srasnda bunlara en yakn deerler kullanlabilir.
Grlt
Ses azalm, hava yoluyla iletilen veya fanlardan kaynaklanan grltnn drlmesi iin gerekli olabilir. Bu
durumlarda, ses kaynan rtmek iin ou zaman yuvarlak veya dikdrtgen susturucular kullanlr. Kapal
mahallerde sesi en dk dzeye indirmek iin tam ya da ksmi ekipmanlar uygulanr.
Fanlarn yaklak grlt dzeyi aadaki eitlikten hesaplanabilir:
[dB]

(4.6)

Burada;
Kw = Fan zgl ses dzeyi, Tablo-4.3den fan tipine bal olarak alnabilir.
Q = Fan kts (debi) (L/s),
Pt = Toplam fan basnc (Pa),
BFI = En verimli iletme blgesinden sapmay ifade eden dzeltme katsaysdr.
CN: Verim dzeltme katsays, fan hidrolik verimine bal olarak bulunur (%90 verimde 0, %75 verimde 5,2; %40
verimde ise 12,2 alnr).
rnek:
Bir ne eimli santrfj fan aadaki ana karakteristiklere sahiptir:
Debi = 20 000 m3/h (5555,55 L/s),
Basn = 80 mmSS (800 Pa)
Hidrolik fan verimi: %75
Dnme hz = 938 d/d
Kanat says = 16 olan fann, yaklak grlt dzeyini belirleyiniz.
Kanat aralk frekans BF =938x16/60=250
Tablo-4.1den Kw= 38 dB okunur.
CN:5,2 alnr (%75 verim iin)
BFI ayn Tablo-4.3den 2 alnabilir.
Bylece yaklak ses dzeyi, aadaki gibi hesaplanabilir:
Lfan=38+10 Log10(5555,55/0,472)+20 Log10(800/249)+2+5,2 =38+40,7+10,13+2+5,2=96 dB

FANLAR

Do. Dr. Hseyin BULGURCU

109
TABLO-4.3 Farkl tip fanlarn akustik zellikleri

FANLAR

Do. Dr. Hseyin BULGURCU

110
Titreim
Fanlar ve dier dnen makineler sadece ses deil fakat ayn zamanda, hafifletilmesi gereken titreimler de
retirler. Aksi halde bu titreimler malzemenin yorulmas nedeniyle yapsal ypranmalara neden olabilir. Ar
dzeyde anma ve ypranma retilen grlty artrr. retici firma tarafndan seilen titreim alclar, bu tr
titreimleri dzeltmeye yarar. Bunlar sz konusu olan arlklar ve frekanslara uyacak biimde seilmektedir. Ses
azaltclarda olduu gibi uyum sorunlar yaamamak iin fan ve titreim azaltmnn birlikte satn alnmas nerilir.
Kk fanlar iin lastik izolatrler kullanlrken, byk fanlarda tamamen kapal metal titreim izolatrleri uygulanr
(ekil-4.28 ve 4.29). zel uygulamalar iin, ak, yayl titreim elemanlar da nermekteyiz. Ayrca titreim
nleyici altlklar da kullanlabilmektedir.
Hafiften orta arla kadar ekipmanlarn altlklar olarak lastik malzeme kullanlmas faydaldr. Bu seri, altlk
bana 350 kg maksimum yk ve 11 mm statik kme ile 6 tr altlk iermektedir. zel montaj tablalar son
derece kararl ve mekanik ypranmalara dayanml bir montaj altl oluturmaktadr.
Birok uygulamada ak metal yayl izolatrler tavsiye edilebilir. Deiik balantlar kullanlarak yay bana 125 kg
ve 25 mmlik bir kme ile izolasyon elde edilebilir.

ekil-4.28 Lastik titreim kesiciler

ekil-4.29 Yayl titreim kesici

4.5.6 Fanlarn Zemine Balanmas

Sarsntnn binaya etkisini azaltmak iin vantilatr kaidesini zemin betonundan ayrmak gerekir. naat tekniine
uygun olarak toprak ve blokaj zerine dklecek temel betonu taban seviyesinden 5 cm kadar kmaldr. Temel
betonun zerine 3-5 cm kalnlnda mantar plaka yerletirilmelidir. Mantar plakann yaklak 2-3 kat olacak
ekilde beton dklmeli ve bu betonu dkerken, fan asesinin zerindeki balant yerlerine uygun olacak ekilde
tahta takoz koyarak delik braklmaldr. Buradan balant cvatalar deliklerin iine ankre edilmelidir (ekil-4.30).
10 000-100 000 m3/h debi aras vantilatrler iin en az 200 mm boyunda M12 civata,
100 000 m3/h zeri debiye sahip vantilatrlerde en az 200 mm boyunda M 24 cvata seilmelidir.

ekil-4.30 Tek aseli fann zemin balants

FANLAR

Do. Dr. Hseyin BULGURCU

111
4.6 FAN PERFORMANS DEERLERNDE DZELTMELER
4.6.1 Ykseltiye Bal Hava Younluu
Fan performans erileri, atmosferik basn (1 Bar) ve 15C scaklk ile tanmlanan standart koullarda
retilir.
Bu koullardaki hava younluu =1,205 kg/m3 (referans younluk olarak ) alnr.
Buna karlk fanlar ou zaman, referans koullarda altrlr.
rnein ykseltisi fazla olan yerlerde, deniz-dzeyinde fakat yksek scaklkta ya da hem yksek hem
de yksek scaklkl yerlerde altrlabilir.
Bu koullarda fanlar altrmak iin, fan kanunlarna gre younluk dzeltmelerine (ykseklik ve
scaklk) gerek bulunmaktadr.
Bunu yapmak iin, ideal gaz eitlii (PV=mRT) kullanlabilir.
Bu eitlii younlua gre dzenleyerek, m/V==P/(RT) forml elde edilir.
Ara deerler iin tablo deerleri kullanlarak enterpolasyon yaplabilir.
rnek:
1800 m ykseklikteki bir yerde (Patm=81213 Pa) ,
Hava younluu, =81213/(287x276,1) =1,021 kg/m3 olacaktr.
TABLO-4.4 Ykseltiye bal hava younluu
Rakm [m]

Atmosfer scakl [C]

Atmosfer basnc [Pa]

0
300
600
900
1200
1500
1800
2100
2400
2700
3000
3300
3600
3900
4200
4500
6000
7500

15
13
11
9,1
7,1
5,6
3,1
1,1
0,8
-2,8
-4,7
-6,7
-8,8
-10,8
-12,7
-14,7
-24,6
-34,5

101325
97740
94218
90797
87512
84295
81213
78820
75252
72407
69698
67023
64449
61943
59504
57167
46567
37592

Hava younluu
[kg/m3]
1,205
1,169
1,135
1,101
1,069
1,037
1,006
0,975
0,946
0,918
0,889
0,861
0,834
0,807
0,782
0,757
0,640
0,539

4.6.2 Scaklk Dzeltmesi

rnek:
Deniz dzeyi ve 15C scaklktaki hava younluu;
Patm =101325 Pa, R=287, T=150+273) =101325/(287x423)=0,834 kg/m3 olup, bu durumda dzeltme kat says;
(4.7)
rnek:
1800 m ykseltide ve 15C scaklkta hava younluu;
Patm=101325 Pa, R=287, T=(150+273) =81213/(287x423)=0,669 kg/m3 dr.
Bu durumda dzeltme faktr;
(4.8)

FANLAR

Do. Dr. Hseyin BULGURCU

112
4.6.3 Fan Kanunlar
Dinamik olarak benzer olan fanlar iin, karakteristik deikenler arasndaki ilikileri veren denklemler, fan
kanunlar olarak adlandrlrlar.
1. Kanun: Benzer fanlarn debi oranlar, devir oranlarna eittir.
(4.9)
2. Kanun: Benzer fanlarn basn oranlar, devir oranlarnn karesine eittir.
(4.10)
3. Kanun: Benzer fanlarn g oranlar, devir oranlarnn kp ile doru orantldr.
(4.11)
4. Kanun: Grlt dzeyindeki deime aadaki bantya gre deimektedir.
(4.12)
rnek: Debisi 10300 m3/h, statik basnc 25 mmSS, devir says 1687 d/d ve gc 3,08 BG olan bir fann yeni
debisi 15000 m3/h kartlrsa yeni karakteristikleri ne olur?

Q1 n1

Q2 n2
n2 1687.

10300 1687

15000
n2
15000
10300

n2= 2457 d/d

25 1687

P2 2457

P1 (n1 ) 2

P2 (n2 ) 2
2457
P2 25.

1687

P2 53 mmSS
3, 08 1687

N 2 2457

N1 (n1 )3

N 2 (n2 )3
2457
N 2 3, 08.

1687

N2 9,51 BG bulunur.

4.6.4 Younluk Dzeltmesi

rnek:
Debi=50 000 m3/h
Basn= 200 mmSS
Rotor ap ve devir saysnn deimedii varsaylrsa, younlua gre diyagramlarn kullanm aadaki gibi
olacaktr:
alma koullarndaki g: Nm=50 000x200/(3600x102x0,8)=34 kW
(0,8 sabiti yaklak toplam verimi ifade etmektedir).
1) Standart koullarda alrken; Bu durumda,
Olduundan her hangi bir dzeltmeye gerek yoktur.
(Fan yasalarna gre debi iin dzeltme katsays 1.00 olur.)

FANLAR

Do. Dr. Hseyin BULGURCU

113
2) Deniz dzeyinde ve 150C deki alma: Burada dzeltme katsays;
olacaktr.
3) 1800 m ykseltide ve 150Cdeki alma, bu durumda dzeltme faktr;

olacak ve standart koullarda basn: P=200/0,55=360 mmSS,

Bylece g: Nm=50.000x360/(3600x102x0,8)=61 kW olacaktr.
4.6.5 Devir Saysnn Etkisi
Yukardaki fan 1000 d/d da alsn. Bu fanda kay kasnak deiiklii yaparak basncn 230 mmSSa karlmas
istensin. (Fan rotor apnn ve alma koullarnn deimedii kabul edilmitir).
Bu durumda, devir says fan basnc ilikisinden bulunabilir.
230=200x(n2/n1)2 n2/n1= (230/200)1/2 = 1,07 n2=1,07x1000=1070 d/d olur.
Bu durumda debi V2=V1x(n2/n1)= 50.000x1,07=53500 m3/h
Motor gc Nm2=34x(1,07)3 = 42 kW olur.
Bu fann 1000 d/d de ki grlt seviyesinin L1=100 d BA olduunu kabul edilsin. Yeni durumdaki grlt seviyesi,
L2-L1= (50 log10(1,07)=1,47 L2=100+1,47=101,47 d BA olur.
4.6.6 Rotor apnn Etkisi
Rotor apnn etkisi karakteristikleri bilinen bir fan yardm ile baka bir fann karakteristik zelliklerinin (debi,
basn, g, grlt) hesaplanmasnda kullanlr.
Nadiren de olsa rotor ap tralanarak bir fan daha dk kapasitede altrlmas dnlebilir. Veya direk
tahrikli sistemlerde istenilen devir says ve basnc salamak iin standart ap deitirilebilir.
Rotor ap etkisi hesaplanrken dier parametrelerin sabit olduu kabul edilir. Hesap yntemi younluk ve devir
saysnda olduu gibidir.
Notlar:
1) Normalde yksek scaklkta alacak olan bu fann souk kalkaca kabul edilsin. Bu durumda en kolay
yol byk motor semek olacaktr. (letme annda ise deiken kanatl damper gibi cihazlarla motorun
ektii akmn drlebilecei dnlebilir). Ancak bunun kalk annda yksek g ekilmesi, normal
iletmede verimsiz alma (gereksiz yere byk motor kullanlmas, byk motor iin byk apl mil,
daha byk yatak, daha ok sayda kay vb.) gibi ilk yatrm maliyetini artran olumsuzluklar olacaktr.
Bunun yerine motoru, iletme artlarndaki gte (yukardaki rnekte 34 kW) seip giri damperi
kullanmak daha iyi bir seenek olabilir. Frekans dntrc, iletmede deiken debi durumu varsa bir
otomatik kontrol sistemi ile kullanlmak suretiyle nemli lde enerji tasarrufu salayabilir.
2) Fan kanunlarnda grld zere hacimsel debi (m3/h) younlua bal deildir. Ancak debi ktlesel
debi (kg/h) cinsinden verilmi ise bunun hacimsel debiye evrilmesinde alma artlarndaki younluun
kullanlmas gerekir. Ktlesel debi m=.Q eklinde hesaplanr. rnekte hacimsel debi yerine ktlesel
debi rnein 60.000 kg/h eklinde verilmi olsayd her durumdaki younluklar kullanlarak hacimsel
debi hesaplanp ilemlere (g vb. hesab) yle devam etmek gerekecektir.
Yukarda birinci durumdaki alma artlarnda hacimsel debi Q=60.000/1,205=49792 m3/h,
kinci durumda Q=60.000/0,834=71,942 m3/h,
nc durumda Q=60.000/0,664=90,361 m3/h olacaktr.

FANLAR

Do. Dr. Hseyin BULGURCU

114
4.7 SSTEM KARAKTERSTK ERLER
Fanlar kendi balarna alan cihazlar deildir. Bir hava kanal veya proses sisteminin paras olarak
alrlar.
rnein bir binann klimatize edilmesinde kullanlan bir fan, kritik devredeki basn kayplarn yenerek
havay istenilen yerlere tamak durumundadr.
Bir fabrikann baca gaz filtreleme sistemindeki durum da benzerdir.
Fan kanallardaki, eanjrlerdeki, filtredeki ve varsa dier elemanlardaki basn kayplarn karlamak
durumundadr.
Sistem karakteristik erileri fan karakteristik erilerinin zerine izilerek fann alma noktas tespit edilir.
Ayrca sistemin dinamik davran ve iletme ekline uygun olarak uygulanacak kontrol stratejileri de bu
eriler zerinde izilerek incelenebilir.
rnein fann en verimli blgede almas, sabit basnta almas (rnein bir merdiven basnlandrma
fan) veya deiken debide almas (rnein bir binada VAV sistemi), filtre kirlilik durumu v.b. bu eriler
zerinde incelenebilir.
Aksiyal fanlarn performans erilerinin ekilleri genellikle eer biiminde olduundan, az ok kararl
aralkta olduu sylenebilir.
Ak diren katsaysndaki kk bir art, akta ve dolaysyla fan ktsnda nemli bir de neden
olacaktr.
Fann alma noktas olanakl olduunda, en yksek alma verimine sahip olaca normal alma
aralnda (blgesinde) olmaldr.

ekil-4.31 Radyal fanlarn kanat tipine gre karakteristik erileri

ekil-4.32 Tipik bir geriye eimli aerodinamik kanatl fan performans erisi

FANLAR

Do. Dr. Hseyin BULGURCU

115

ekil-4.33 rnek bir alminyum kanatl aksiyal fanlardaki karakteristik eri (be ayr model)
4.8 FAN SEMNDE KULLANILAN GEREKL PARAMETRELER
4.8.1 Mutlak Basn
Mutlak basn iki bileenden oluur. Bunlar atmosferik basn ve etkin (efektif) basntr.

P Patm Pe

(4.13)

Atmosferik basn (Patm), sz konusu yerin zerindeki atmosfer kalnlndaki hava tabakas arl tarafndan
oluturulur (1 Atm=101,325 kPa). Etkin basn ise, zaten atmosferik basn etkisinde olan akkana, bir baka d
kuvvet uygulanarak oluturulur.
Bir U borulu manometrenin, iinden geen gaz ak olan bir kanala balan ekline gre, kanalda hkm sren
deiik basn okunabilir.

ekil-4.34 inde ak olan bir kanaldaki statik, dinamik ve toplam basn

Pt Pst Pd

Pt Toplam basn

Pd h .

V2
2

( Pascal )

(4.14)

FANLAR

Do. Dr. Hseyin BULGURCU

116

Pst Statik basn

Pd Dinamik basn
h Havann younluu (1,2 kg/m3)
V Havann hz (m/s)
4.8.2 Basma Ykseklii
Bazen basnlarn Pa (Pascal) birimi yerine mmSS (milimetre su stunu) birimi ile verilmesi tercih edilir. Bu
durumda, herhangi bir sistemin iki noktas (1 ve 2) arasndaki basn farkna kar gelen ykseklie basma
ykseklii denir.

su .g.H
1000

Pst Pd Pz

( Pa)

(4.15)

H = Basma ykseklii (mmSS)

su = Suyun younluu (998,3 kg/m3)
g = Yerekimi ivmesi (9,81 m/s2)
4.8.3 Fan Gc ve Verimi
Bir fann teorik gc aadaki bant ile hesaplanr. Hava kaaklar, mil srtnmesi kayplar ve ak srtnmesi
direnleri nedeniyle bir g kayb olur ve fan verimi terimi ortaya kar.

N Q.Pt (kW )

(4.16)

Q: Havann hacimsel debisi (m3/s)

Pt Fann giri ve k arasndaki toplam basn fark (Pa)
4.8.4 Debi
Debi, birim zamanda geen hava miktardr.

Q V . A (m3 / s)

(4.17)

V: Hz (m/s)
A: Kesit alan (m2)
4.8.5 Fan Seimi
retici firmalar fan seiminde kullanlmak zere, belirli tip boyut ve mil hz (d/d) iin, fan basnc, verimi ve
gcnn fan debisi ile deiimini gsteren, fan performans erilerini kullanclara salamaktadrlar.
Belirli bir hava datm sisteminde fan seimi yaplmas iin;
1. Sistemin tamamen tasarlanm olmas, tm elemanlarnn ve boyutlarnn belirlenmi olmas gereklidir.
2. Hava miktar (debisi) deerleri tespit edilmelidir.
3. Kanal, menfez, panjur, damper, hava ykaycs, filtre, stc ve soutucu serpantin gibi ksmlardaki
basn kayplar toplanarak statik basn tayin edilmelidir.
4. Bulunan bu karakteristiklere gre fan seimi firma katalogundan yaplr.
4.9 FANLARDA ENERJ VERMLL
Gnmzdeki sorunlarn ou enerji kaynaklarnn ktlndan ve fiyatlarnn yksekliinden kaynaklanmaktadr.
Ayrca petrol, doalgaz, kmr gibi yaktlar atmosferi kirletmekte ve kresel snmaya yol amaktadr. Kresel
snma nedeniyle ise gller kurumakta, kuraklk artmakta, barajlarda sular azalmakta, kutuplarda buzullar
erimektedir. Bu nedenlerle seilen ve tasarlanan fanlarn ekonomik, az enerji tketen ve evre dostu olmalarna
dikkat edilmelidir. rnein bir fann 40.000 saat alaca kabul edilsin. Bu durumda fann mr boyunca
tketecei enerji, bu fann imalat (ilk yatrm) maliyetinin 10 katndan fazla olabilmektedir. Bu nedenle uzun sre

FANLAR

Do. Dr. Hseyin BULGURCU

117
alacak fan sistemlerinde enerji verimliliini artrmak ok nemlidir. lk yatrm maliyeti artsa bile bunlar
yaplmaldr. Aada bu hususlar ilikin zet bilgiler verilmitir.
Burada temel hedefler fanlarn verimliliinin artrlmas ve retimde az enerji kullanlmasdr. Bunun iin doru fan
seimi gerekmektedir. Bu noktada aadaki gibi hususlara dikkat edilmelidir.
Fan seiminde kullanlaca tesisin zellikleri, alma artlar gz nne alnmaldr (uygun debi,
basn, malzeme seimi ve iletme ekli).
Mmkn olduunca direk tahrikli fanlar kullanlmaldr. (Ancak dk devirli elektrik motorlarnn pahal
olduu veya kay kasnak sistemi ile alacak bir fanda seim esnekliinin ok daha fazla olduuna
dikkat edilmelidir).
Elektrik motorlar yksek verimli tipte (EFF1 tipi) seilmelidir.
alma rejimi uygunsa deiken debili sistemlerde frekans dntrcleri kullanlmaldr.
Yksek scaklklarda fan giriinde deiken kanatl damperler kullanlmaldr.
4.9.1 zgl Fan Gc
Yaplan bir aratrmaya gre ngilterede retilen elektrik enerjisinin %40 elektrik motorlar tarafndan
tketilmektedir. Endstriyel motor enerji tketiminin %22si ise fanlar araclyla gerekletirilir. Artan enerji
fiyatlar ve Karbon emisyonlarn drmeye dnk konulan hedefler zellikle Avrupada yksek verimli rnlerin
kullanlmasna gerekli hale getirmitir.
Fan verimi, farkl fan tipleri ve fan kayplarnn eitliinden dolay, ou zaman yanl anlalmaktadr.
4.9.2 Fan Verimi
Bir fann verimine bakarken veya fan verim verilerin incelerken, fan meydana getirenleri tanmlamak ok
nemlidir.
Fan kelimesi ou zaman pervane yerine alternatif olarak kullanlmtr. Pervane fan hareketinin kalbidir
ve hava hareketine enerjiyi aktarmaktadr. Verim hesab, pervaneye giren mekanik g ile pervaneden
kan g zerine kurulmutur. Pervanenin alabilmesi iin mekanik hareket, elektrik motoru vb. gibi
ilave paralardan kaynaklanan kayplar olacaktr.
Fan bir yuva ierisindeki pervane olabilir. Yukarda tanmlanan ilave kayplar verim deerinde de yol
aacaktr.
Fan mekanik hareket ile elektrik motorunun bir birleimidir ki, verim elektrik motoruna giren g ile
pervaneden kan gten hesaplanmaldr. Eer, kullanmdaki fann kontrol iin deiken hz srcs
(VSD) gibi ilave kontroller gelecekse, bunlar fan sistemine kayp olarak eklenmelidir ve fan sisteminin
belirlenen verimi decektir.
Fan, mekanik hareket, elektrik motoru ve VSDnin birleiminden oluuyorsa, bu durumda verim VSDye
giren g ve pervaneden kan gten hesaplanmaldr.

ekil-4.35 VSD, motor ve kay-kasnak tahrikli bir fan sistemi

FANLAR

Do. Dr. Hseyin BULGURCU

118
Yukardaki ekilde farkl paralardan oluan bir fan sistemi ve bu fan sistemindeki farkl kayplar gsterilmektedir.
Genel verim, birok farkl kayb ierecek ekilde elektrik motorunun ektii g ve pervanenin verdii gten
hesaplanr.
(4.18)
e: Genel verim
Nu: Debi (m3/s) ve basn (Pa) ilikisi ile hesaplanan fan g ktsdr. Basn statik basn veya toplam basn
olabilir ki, ikisi arasnda ciddi fark vardr. Genelde toplam basn kullanlr.
Ne: Motorun (W) veya eer dhil ise VSDnin elektrik g giriidir.
Fan verimi, fann alma araln bal olarak sadece pervane veya komple bir fan sistemi olabilir. Aadaki
eride (ekil-4.27) geriye eik kanatl aerodinamik bir fann veriminin ortaya doru en yksek deer ulatn
ama yksek ve alak basn deerlerinde ciddi olarak dtn gstermektedir. Normalde fan verimi bu pik
verim veya en iyi alma noktasndaki deer olarak verilir.

ekil-4.36 Geriye eik kanatl aerodinamik kanatl bir fann verimi

4.9.3 zgl Fan Gc (SFP) Hesab
Fan sisteminin enerji verimliliini tanmlamann dier bir alternatif yolu onun zgl fan gcdr. Hesaplamas pik
veya en iyi alma noktas artlarnda olmad iin olduka farkldr. Fan reticileri belli bir alma noktas
tanmlanmadan zgl fan gcn veremezler.
SFP debi ve ekilen elektrik gcnn bir fonksiyonudur.
(4.19)
Ne: Fan sisteminin veya komple hava tama sisteminin elektriksel g girii (W)
V: debi (m3/s)

FANLAR

Do. Dr. Hseyin BULGURCU

119
4.9.4 zgl Fan Gcnn nemi
Birok Avrupa lkesinde SFPnin maksimum deerleri ile ilgili kstlamalar gerek tavsiye gerekse artname yoluyla
kullanlmaya balamtr. Bu, verimli bir hava tama sistemine gei iin atlm ilk nemli admdr.
Avrupa topluluu EN13779 standardnda SFP tanm yaplarak, deerleri bir tabloda toplanmtr.
SFP sayesinde bina havalandrma sisteminin ne lde verimli olduu llebilmektedir. Btn bina iin SFP
deeri : Binann tasarm koullarnda hava datm sistemindeki btn kullanlan fanlarn tkettii toplam elektrik
enerjisinin, btn hava debilerine orandr.
(4.20)
SFP: zgl fan gc W/m3s-1
Nsf: Tasarm artlarnda fleme havas fanlarnn toplam gc (W)
Nef: Tasarm artlarnda egzost havas fanlarnn toplam gc (W)
qmax: Tasarm artlarnda ounlukla toplam egzost havas debisi (m3/s)
TABLO-4.5 zgl fan gc snflandrmas
Snflandrma
SFP 1
SFP 2
SFP 3
SFP 4
SFP 5
SFP 6
SFP 7

zgl fan gc, SFP

[W/m3/s]
<500
500-750
750-1250
1250-2000
2000-3000
3000-4500
>4500

rnek:
Tipik bir bina uygulamasnda sadece taze hava salayan, sadece egzoz yapan (hcreli aspiratr) veya ikisinin
karm olan farkl blgelere hitap eden klima santralleri vardr. Yine ayn ekilde kullanm amacna gre de farkl
ekillerde hizmet eden blmler mevcuttur. Kimileri basit bir filtreleme ile yetinebilirken, kimi blmler yksek
kalitede filtreleme gerektirmekte ve buda farkl fan seimlerine ve SFPye yol amaktadr.
4.9.5 zgl Fan Gcnn (SFP) Hesaplanmasnn Yararlar
2007 ylnda Finlandiyada sradan bir bina iin SFPnin maksimum deerini 2500 W/m3s-1yi gememesi Ulusal
Bina ynetmeliinde girmitir. Eer bina zellikli bir bina ise bu deer daha da aalara dmektedir.
Trkiyede EN13779 standardnn 2004 srm Trkeletirilmitir ve yaknda TSE tarafndan TS EN13779
olarak yaymlanacaktr. Bu durumda Trkiyede de binalarda bir takm kstlamalar gelmi olacaktr.
Ayrca EN13779a gre SFP (SFPE ve SFPV) deerleri her bir santral iin seim ktsnda olmaldr.
4.9.6 Fanlarda Enerji Verimlilii in Dikkat Edilecek Konular
letmenin srekli veya kesintili olmas durumuna gre fan tasarm yaplmaldr.
letmenin amacna uygun olarak maksimum enerji ekonomisi salayacak ekilde otomatik kontrol
sistemi kullanlmaldr.
ok yksek gl fanlarn altrld tesislerde seri veya paralel alma durumlar dikkate alnmaldr.
rnein paralel bal iletmede kk ve birden fazla fan altrlaca iin deiken debilerde dk
kalk momentleri, yedekleme sz konusu olabilir. (Ayrca tek ve byk bir fann frekans dntrc ile
kontrol ok uygun olmayabilir. Bu durumda maliyet analizleri yaplmaldr).
Eer airfoil kanatlar kullanlmyor ise byk apl fanlar dk debilerde daha abuk kararsz alma
blgesine girebilir (dk akm ekme beklentisine karn motorun daha fazla akm ekmesi sz konusu

FANLAR

Do. Dr. Hseyin BULGURCU

120
olabilir). Bu nedenle bylesi durumlarda bir adet byk fan yerine birden fazla ve daha kk fan
seilmesi dnlebilir. Bu ekilde seilen birden fazla fan iletmede paralel bal olarak altrlabilir,
burada yedekleme de sz konusu olmaktadr. Yerine gre seri bal seenekler de dnlmelidir.
rnein yksek basnlarda tek fan yerine iki fan daha uygun olabilir veya tesisatn ok uzak veya dk
kapasiteli bir blm iin booster fan kullanlr.
TABLO-4.6 Bir binadaki eitli fanlara ait zgl fan gleri

4.10 AMCA (Air Movement and Control Association) FAN SINIFLARI

AMCA (Hava hareketi ve kontrol birlii) fanlarn, damperlerin ve dier klima santrali donanmlarnn performans
deerlerinin belirlendii kamusal nitelikte uluslar aras bir kurulutur. AMCA, fan reticilerinin salad cihazlarn
verim deerlerini deneysel olarak dorular.
AMCA tarafndan yrtlen sekiz sertifika program vardr. Burada hava ve ses performanslar incelenecektir.
AMCA, santrifj fanlar tanml alma kriterlerine dayanarak performans/yap snfna (I., II, ve III.snf) ayrr.
Her farkl snf, fann alaca maksimum toplam basnca karlk gelir.
Tablo-4.7de ve ekil-4.37deki diyagramda her fan snf iin maksimum basn snrlar gsterilmitir. Fan yaps
snf deerleri, fan k hava hzna ve sistemin toplam statik basncna baldr. ounlukla fan k hzlar 1315 m/s olarak tasarlanr.
reticiler st snfa gemek iin farkl yntemler kullanr. Bazlar sac mastarn, mil apn bytebilir, u
malzemesi ekleyebilir, malzemenin direncini deitirebilir.

FANLAR

Do. Dr. Hseyin BULGURCU

121
TABLO-4.7 AMCA fan snflar
AMCA fan snf
I
II
III

Maksimum statik fan basnc [Pa]

1000
1750
3000

ekil-4.37 AMCA santrifj fan yap snflar

II.Snf bir fan, I. Snf koullarnda altrlrsa II. Snf koullarnda altrlmasna gre daha uzun sre alr.
II. snf fann II: snf koullarda almas I. Snf fann I. Snf koullarda almasndan daha uzun deildir.
Burada ekil-4.37deki diyagram kullanlarak fan snfnn nasl belirlendii rneklerle aklanacaktr:
Eer fann k hz 3000 ft/m (15 m/s) ve toplam sistem statik basnc 6 in.wg (1500 Pa) ise alma koullar
AMCA II. Snf iindedir ve bu uygulama iin II. Snf fan dnlmelidir.
Eer fan k hz 2500 ft/m (13 m/s) ve toplam sistem statik basnc 3 in wg (750 Pa) ise alma koullar AMCA
I. Snf iindedir ve bu uygulama iin I. Snf fan kullanlabilir.
4.11 FAN MOTORLARINDA LK KALKI (START) PROBLEM
Asenkron motorlarn almaya baladklar ilk anda ebekeden ektii akma kalknma akm, yol alma akm
veya kalk akm denir. Bu akm, motorun gcne ve kutup saysna bal olmakla birlikte yaklak olarak anma
akmlarn 3-6 kat kadardr.
Durmakta olan bir asenkron motora gerilim uygulandnda stator sarglarnda meydana gelen manyetik alan
kuvvet izgilerinin tamam rotor ubuklarn kestiinden rotorda endklenen gerilim ve dolaysyla rotor
ubuklarndan geen akm en byk deerinde olur.

FANLAR

Do. Dr. Hseyin BULGURCU

122
lk anda rotor dnmediinden zt EMK en kk deerindedir ve bu nedenle motor ebekeden en byk akm
eker. Rotor dnmeye balaynca stator dner alan hz (ns) ile rotor hz (nr) arasndaki fark azalmaya balar.
Bunun sonuncu zt EMKin deeri ykseleceinden ebekeden ekilen kalknma akm gittike azalr.
Yukarda belirttiimiz deerlerden dolay kk gl motorlarn ektii kalknma akm, gittike azalan bir
durumda olduundan sarglar ve ebeke iin bir sorun oluturmaz. Ancak 3 kWn zerindeki byk gl
motorlarn kalknma akmlar, hem ebeke iin hem de motor sarglar iin zararldr. Zira bu fazla akm motor
sarglarnda ar snmalara, ebekede ise gerilim dmlerine ve gerilim dalgalanmalarna neden olur. Bunun
sonucunda da gerilim dm, motoru ve ebekeden beslenen dier alclar etkiler.
Ayrca kumanda devresindeki anahtarlama elemanlarnn abuk ypranmasna ve arza yapmasna yol aar.
Bu nedenle byk gl motorlarn ve ok sk yol alan kk gl motorlarn, kalknma akmlarnn ebekeyi
olumsuz ynde etkilememeleri iin deiik yntemler uygulanr.
4.11.1 Fan Kalk Sresi
Kalk sresi rotorun ataleti ile motor torku ile yk tarafndan uygulanan kart tork arasndaki fark olan hzlanma
torku tarafndan belirlenir. Motorun tork erisi bir durumdan dierine nemli lde deiir. Garanti edilmesi
gereken tork iin rnein VDE 0530% 15~25 bir toleransa olanak salamaktadr. Rotor snf 16 olan motorlar iin
kalk sresi;
(4.21)
olur.
Burada; n d/d olarak fan hz; N, kW olarak adsal motor gc; M kg olarak fann ktlesi ve D olarak rotor apdr.
Kayl tahrikler iin, n2 yerine nvent nmot fan ve motor devir saylarnn arpm gelir. Eer dk kalk torkuna
sahip motorlar kullanlyorsa, hesaplanan kalk sresi 13 rotor snf iin 1,2 ile; snf 10 iin 1,9 ile arplmaldr.
Burada n, fann d/d olarak dn hz; N, kW olarak motor gc; M kg olarak rotor ktlesi ve D rotor apdr.
Doas gerei, radyal fan ataleti yksek olan bir makinadr. Bu zellikle, nispeten dk gl ve kk bir
momente sahip motor kullanan dk hzl byk rotorlar iin sylenebilir. Bylece, motordan daha dk devir
saysna sahip ve 10 kWn stndeki btn motorlar iin bir kontrol yaplmaldr. Tek fazl motorlar
kullanldnda, bu motorlarn uygunsuz moment erilerine sahip olmas nedeniyle, zel bir dikkat gerekli
olmaktadr.
4.11.2 Yumuak Yol Verici (Soft Starter) Kullanm
Yumuak yol verici, fazl akm asenkron motorlarnn optimize ekilde balatlabildii ve durdurulabildii bir
elektronik motor kumanda cihazdr.
Yumuak yol verici ile motorun kalk ayarlanabilir ekilde ve nispeten daha az akmla gereklemektedir. Bu,
kalk ilemi srasnda elektronik yumuak yol verici ile motor gerilimi kumandas nedeniyle, alnan kalk akm ve
motorda oluturulan kalk dn momentinin de ayarlanmas anlamna gelmektedir.
Motoru durdururken duru srecinde de uygulanmaktadr. Bu yolla, motorda oluturulan dn momentinin
yavaa drlmesi ve bu sayede aplikasyonun yumuak yavalamas salanabilmektedir.
Hz kontrol cihazlarnn frekans ayarl kalk ve yavalatlmasnn aksine, bu ilem srasnda frekans sabit
kalmaktadr ve ebeke frekansna eittir.
Motorun baaryla hzlandrlmasndan sonra tristrler artk ilemini bitirmi ve bylece komple ebeke gerilimi
motor'a uygulanmtr. alma srasnda motor geriliminin ayarlanmasna gerek olmad iin tristrler dahili
monte edilmi bay-pas kontaklar ile kprlenmitir (Bu zellik modern Yumuak yol vericilerde mevcuttur).
Bylece srekli iletim srasnda tristrn g kaybndan oluan s engellenmektedir. Bu ekilde alt nitesi
evresindeki snma azaltlabilmektedir.

FANLAR

Do. Dr. Hseyin BULGURCU

123

ekil-4.38 Yumuak yol verici (Soft Starter) rnekleri

Yumuak yol vericiler, yldz-gen start ve frekans eviricilerine bir anlamda alternatif tekil ederler.
En nemli avantajlar, yumuak kalk ve yumuak duru, ebekeye yklenen maksimum akm olmakszn
kesintisiz devre deiimi ve kk ebatlardr.
imdiye kadar sadece frekans eviriciler ile kullanlabilen tahrik mekanizmalarnn pek ou, Yumuak yol vericiler
ile, devir says ayarlama veya zellikle yksek kalk momenti ya da yaklak nominal akmla kalk gerekli
deilse, yumuak yol verici iletimine dntrlebilmektedir.
Yumuak yol vericiler normal kalk iin dzenlenmitir. Zor artlar kalk veya yksek ve sk start younluunda
gerekirse daha byk gte bir cihaz seiniz.
Uzun kalk srelerinde motorda pozitif scaklk katsayl diren (PTC) sensr tavsiye edilir. Bu durum,
yumuak duru, pompa duruu ve doru akm freni gibi duru eitleri iin de geerlidir, nk burada
duru sresi boyunca, serbest durua oranla ek bir akm yklenmesi meydana gelmektedir.
Yumuak yol verici ve motor arasndaki motor dalmnda da kondansatr vs malzemeleri (rn. dengeleme
nitesi)
bulunmamaldr. Aktif filtreler yumuak yol vericiler ile balantl altrlmamaldr.
Ana akm devresinin tm birimleri (sigortalar ve alt niteleri gibi) dorudan balatma ve yerel ksa devre
durumlarna gre ayarlanmal ve ayr sipari edilmelidir.
G alterlerinin seiminde (devindirici seimi) kalk akmnn st titreim yklenmesi dikkate alnmaldr.
4.12 FAN KONTROL
Birok kurulumda fanlar maksimum kt vermek ve gerekli olduunda hava debisinin elle veya otomatik biimde
azaltlmasn salayan olanaklara sahip olmak zere seilir. Bu konuda en ok kullanlan yntem aklanmtr.
4.12.1 Deiken alma Hz
Bu yntem herhangi tr bir fana uygulanabilir. Bu yntemde, fan erisi zerindeki her nokta fan kanunlarn izler
ve parabolik bir sistem karakteristii zerinde hareket eder. Bu sistemin avantajlar aadaki gibidir:
Fan verimi sabit kalr, kararsz blgeye kaymann herhangi bir riski yoktur (ne eik bir fan durumunda)
Debiyi azaltmann bu ynteminde, fann gc hzn nc kuvvetiyle deitiinden, nemli bir g
ekonomisiyle sonulanr.
Hz azalrken bal olarak grlt dzeyi de azalr,
Bir kay tahrikli sistem gereini de ortadan kaldrabilir,
Bu sistemin sakncas, zellikle srekli deitirmeler istendiinde, ilk maliyetinin yksek olmasdr. Ancak
iletmede salayaca tasarruflar yksek olur.

FANLAR

Do. Dr. Hseyin BULGURCU

124

ekil-4.39 Deiken devirin radyal fan karakteristik erisindeki etkisi

4.12.2 Hz Kontrol in Frekans Evirici Kullanm
1990l yllarn ortalarndan itibaren gelien mosfet teknolojisi ile birlikte DC motor srcleri yerini yava yava
AC motor hz kontrol cihazlarna brakmtr. Son dnem IGBT retim maliyetlerinde nemli lde dm
olmas mikroilemcilerdeki ekonomi hz kontrol cihazlarnda nemli lde ucuzlamaya neden olmu ve bu
cihazlar olduka yaygnlamtr.
Endstrinin hemen hemen her motoru artk AC src ile kontrol edilmeye balandndan, makina sektr belli
bir rahatlamaya ve mterilerde enerji tasarrufu, retim kalitesi, motorlarn daha salkl almas gibi birok
faydalar sunmutur. Gelien teknoloji ile birlikte boyutlarnda da nemli klmeler olmu, ebekeye grlt veren
cihazlar yerini daha salkl yapdaki cihazlara brakmtr.
Birok fan ve pompa kurulumunda geni bir ak deiimi esneklii vardr. Su ve atk su sistemleri, prosesler ve
dier endstriyel uygulamalar bu gruptadr. Mkemmel ak kontrol, fan veya pompa zerinde deiken hzl bir
src kullanarak ve dier birimleri deiken hzda altrarak elde edilir.
Frekans eviricinin avantajlar:
Elektromanyetik motor grlt kirlilii olmadan hz kontrol yaplabilir
Motorlar riske maruz deildir
Korumal motor kablosu olmadan alabilir
Evirici zerindeki motorlar paralel alabilir
Yksek verimli enerji
Motor kablo uzunluklar evirici ile snrl deildir
niversal kontrol fonksiyonlar entegre edilmitir

ekil-4.40 Deiken hz kontrol iin frekans eviriciler (invertr)

FANLAR

Do. Dr. Hseyin BULGURCU

125
4.12.3 Gerilim Kontrol Cihaz le Fan Hz Kontrol
Piyasada gerilimi srekli ayarlanabilir hz kontrol kontroll 1 ve 3 fazl fanlar iin elektronik gerilim kontrol
cihazlar mevcuttur. Bu cihazlar basit bir potansiyometre araclyla kontrol yapan cihaz olmayp - ayn zamanda
ekran ile ok fonksiyonlu - ok eitli uygulamalar iin kullanlabilir. Soutma, klima, temiz oda teknolojisi ve hatta
tarmsal uygulamalar iin iletim modlarna ait bilgileri depolayp ok fonksiyonlu cihazlar seilebilir.
Faz kesme kontrol ilkesini kullanrken motorlarda elektromanyetik grltler ortaya kabileceinden, grltye
hassas uygulamalar iin frekans evirici kullanlmas nerilir.
Elektronik voltaj kontrol avantajlar:
Makul fiyatl yatrm
niversal kontrol fonksiyonlar entegre edilmitir
Bu cihazlar seerken dikkat edilmesi gerekenler:
Bir voltaj d, motorun enerji tketiminde bir arta yol aabilir.
Gerilim kontrol cihazlarnn tasarmnda akm depolanmasn dikkate alnz. Bu balamda, fanlarn teknik
verilerini, zellikle akm deiim (I) beyann dikkate aln.

ekil-4.41 Elektronik voltaj kontrol cihazlar

4.12.4 Transformatr le Fan Hz Kontrol
Gerilim kontroll fanlar ile transformatr kullanlarak hzlar deiken hale getirilebilir. Bu amala, eitli bireysel
transformatrler ve komple trafo tabanl 5 kademeli anahtarl hz kontrol cihazlar mevcuttur:
Entegre motor koruma fonksiyonu olan ve olmayan kontrol cihazlar
Ek kontakl ve ek fonksiyonlu kontrol cihazlar
Trafo tabanl hz kontrolnn avantajlar:
Basit, salam teknoloji
Elektromanyetik motor grlts oluturmaz

ekil-4.42 Transformatr esasl tek veya fazl kademe anahtarl fan hz kontrolleri

FANLAR

Do. Dr. Hseyin BULGURCU

126

4.12.5 Deiken Kanatl Giri Damperleri

Deiken giri damperi souk kalk ve tasarm kapasitesinden dk kapasitede alma gerekli olduunda
kullanlabilir. Giriteki burgu hareketinin sonucunda fan erisi deimekte hem g hem de basn azalmaktadr.
Bu yntemde, kk debilerde verim deiiklii yoktur. Bu yntem dk debilerde, girite bir burgu hareketi
yaratmayan damperli kontrolden daha iyi bir g azalm elde etmek zere ne-eik kanatl, geriye-eik kanatl
fanlarda kullanlabilir.
Damperin kslmas veya almas ile sistem direnci deitirilir. Dier yntemlerle karlatrldnda, g
tketimindeki tasarruf ok azdr. Ancak en ucuz ve en basit konstrksiyondur. Bu nedenle sadece kk gl ve
g tasarruflarnn nemli olmad fanlardaki hacim azaltmnda kullanlr.

ekil-4.43 Deiken kesitli giri damperi ile fan debi kontrol

4.12.6 Deiken apl Kay-Kasnak Kullanm
Mekanik kontroll matkap tezghlarnda olduu gibi motor-fan kay-kasnak balants ters alan kaynaklar ile
hz kontrol yapmak mmkndr (ekil-4.43). Bazen motor ve fan kasnaklar ok kanall yaplarak ap deiimleri
birbirine ters olarak yerletirilir.

ekil-4.44 Deiken apl kasnakla fan hz kontrol (Motor kasnann almas fan hzn azaltr)
4.13 MOTOR TAHRK TRLER
Fan motorla tahrik etmede kullanlabilen iki yntem bulunmaktadr:
1. Kay-kasnakla tahrik
2. Direk tahrik (kavrama ile veya dorudan tahrik)
Bu iki yntemin avantaj ve sakncalar aadaki gibidir:
Kay-kasnak tahriki iki nedenle kullanlabilir:
Esneklik: Herhangi istenen bir hz elde edilebilir (buna karlk direk tahrik 3000, 1500, 1000 750 d/d gibi
birka devir says hz ile snrldr). Fakat eer elektrik motoruna deiken kontrol uygulanyorsa, bu
avantaj ortadan kalkar.

FANLAR

Do. Dr. Hseyin BULGURCU

127

Pahal ve dk hzl motorlardan (750 d/d) kanma imkn verebilir. Kk trlerde drt nedenden tr
direk tahrik kullanlr;
Kk boyutlar genellikle yksek hzda altklarndan pahal dk hzl motorlara gerek yoktur,
Direk tahrik, fazladan miller, yataklar, destek elemanlar ve kasnaklara gerek olmadndan dk
maliyetle sonulanr,
Kay kayplarndan kanld iin, direk tahrik daha iyi fan verimlerine sahiptir,
Direk tahrik minimum bakma gerek gsterir.

ekil-4.45 Kay-kasnak tahrikli tek emili radyal fan

ekil-4.46 Kaplin tahrikli ift emili cepli radyal fan

ekil-4.47 Kaplin tahrikli tek emili radyal fan

ekil-4.48 Motor direkt akuple tek emili radyal fan

FANLAR

Do. Dr. Hseyin BULGURCU

128
4.14 FANLARIN PERFORMANS TEST
Endstriyel fanlarn performans testleri DIN 24163 test kodlarna gre yaplr. Bir fann performans statik basn
(Pa), toplam basn (Pa), fan gc (kW), motor girdisi (kW), mekanik verim (%), ve ses dzeyi (dB) gibi
deikenlerin tmnn hava debisine (m3/h) kar izildii bir eri yapra ile deerlendirilir. Bu performans
erileri testlerden elde edilirken, bazlar fan kanunlarnn uygulanmasyla belirlenir.
Ayrca yukardaki testlere ek olarak sya dayankl ve duman egzoz fanlar, sya dayanm ynnden EN 12 1013e gre test edilir. Fanlarn kullanm mrleri ierisinde her gerek duyulduunda tam kapasite ve gvenilir
biimde almas bir zorunluluktur. Is ve duman havalandrma sistemi, yangn acil durumunda, olumlu rol
stlenen gvenlik ekipman kapsamndadr.
Yangn fanlar aadaki gibi snflandrlr;
Snf F200 (200 C, 120 dakika)
Snf F300 (300 C, 60 dakika)
Snf F300, 120 dakika (zel snf)
Snf F400 (400 C, 120 dakika)
Snf F500 (500 C, 90 dakika ve700 C, 90 dakika) (zel snf).
4.15 FAN MOTORLARI
Fanlarn tahrikinde kullanlan elektrik motorlar tek fazl ve fazl motorlar olarak ikiye ayrlr. Tek fazl motorlar;
glge kutuplu, yardmc sargl, daimi ayrk kapasitrl, elektronik kontroll DC motorlardr. Tek fazl motorlar 1
BGne kadar kullanlr.
Fan gc 1 BG ve zerinde oluunda genellikle fazl sincap kafes rotorlu motorlar kullanlr. En ok kullanlan
fazl motorlar bunlardr. Bunlar yksek verim ve dk maliyet avantajlarna sahiptir. Bazen dahlender sargl
ift hzl motorlar olarak kullanlrlar. kinci hz kademesi iin ayr bir sargya gerek vardr. kinci hz kademesi ilk
hz kademesinin % 60~70i olabilir.
1. Pahal olmalarna ramen ayarlanabilir hz uyarlamalar iin fazl sargl rotorlu motorlar kullanlr.
2. Tek fazl, start iin yardmc sarg ieren ayrk-fazl indksiyon motorlar, 0,35 kW gce kadar
kullanlrlar. Bunlar biraz dk verimli olsalar da, tek fazl motorlar iinde en verimlisidirler. Yksek bir
kalk akm gerektirmeleri bir saknca oluturur.
3. Tek fazl, indksiyon motorlar, dnen paralarn ite deil dta olmasyla dierlerinden ayrlr. Bu
motorlar pervaneli fanlarda ve aksiyal fanlarda kullanlr.
4.15.1 Glge Kutuplu Motorlar
En basit ve en ucuz tek fazl motor tipi glge kutuplu motordur. Kalk momentleri dk olduundan kullanm
alanlar BG den dk uygulamalarla snrl olup kullanm kademesi 1/20 ila 1/6 BG arasndadr.
Glge kutuplu motorlar balatma anahtarna sahip deildir. Stator kutuplar her sargnn kesinde glge sarg
ad verilen ilave bir sarg ile donatlmtr. Bu sarglar ilk hareket iin herhangi bir elektriksel balantya sahip
deildir; fakat bir dner manyetik alan oluturmak iin kullanlr. Glge kutuplu motorun kutup yaps, manyetik
alanda bir gecikme meydana getirerek dner, manyetik alan gelitirilmesine olanak salar. Bir bakr iletken
kutbun glge ksmn izole ederek tamamen onun etrafnda dnmesini salar. Glgeli ksmda manyetik alan
artar; fakat bakr kalkannda akm etkisi gecikir. Glgesiz ksmda sarg akmnn dner alan oluturmasyla
manyetik alan artar.

FANLAR

Do. Dr. Hseyin BULGURCU

129

ekil-4.49 Glge kutuplu motor

4.15.2 Yardmc Sargl Motorlar (RSIR)
Evsel ve hafif ticari uygulamalarda fazl motorlar kullanlamad iin tek fazl yardmc sargl motorlar
tercih edilir.
Bu motorlara ayrk fazl motorlar da denir.
Glge kutuplu motorlara gre daha yksek g retirler.
zerlerinde kapasitr bulunmaz.
G Aralklar 1/20 BG - 3/4 BG arasnda deiir.

ekil-4.50 Yardmc sargl motor

ekil-4.51 Yardmc sargl motor sarglar
Motorun ilk hareketi esnasnda yardmc sarg devreye girer, daha sonra devreden kar. Motor harekete
balarken moment seviyesi %350 iken hz deiimiyle moment seviyesi artmakta, yardmc sargnn devreden
kmasyla hz %100 iken momentte %100 de sabitlenmektedir.

ekil-4.52 RSIR fan motoru

FANLAR

Do. Dr. Hseyin BULGURCU

130
4.15.3 Kapasitrl Fan Motorlar
1. Temel olarak tasarmlar bir ayrk motora benzer.
2. Kalk kapasitr, kalk sargs ile seri balanmtr (potansiyel rle balants hari).
3. Yksek kalk momentine sahiptirler.
4. Dk akm eker, yksek verimlidir.
5. Daimi (alma) kapasitr ana sargya paralel balanr.
Kapasitr Balatmal, ndksiyon altrmal (CSIR) Motorlar
ekil 8.28de faz ana sargya ve ilk hareket kapasitrne gelir. Ana sargdan geerek Mp(ntr) zerinden
devresini tamamlar. Ayn zamanda ilk hareket kapasitrnden geen gaz santrifj anahtarnn normalde kapal
kontandan geerek yardmc sargy enerjilendirir. Motor devri normal devrinin % 7580ine ulatnda santrifj
anahtar normalde kapal kontaklarn aarak yardmc sargy devreden kartr. Motor ana sarg zerinden
almasna devam eder.

ekil-4.53 Kapasitr kalkl, indksiyon altrmal (CSIR) fan motoru

(C.S.I.R.) motorlarn zellikleri:
1. Ayrk fazl motorlardan daha ar ykler iin tasarlanmtr.
2. Kalktan sonra bir rle veya anahtar kapasitr devre d brakr.
3. Tek veya iki fazl olarak kullanlabilir.
Kapasitr Balatmal ve altrmal (CSR) Motorlar
ekil 8.29de faz ana sargya, yardmc sargya ve ilk hareket kapasitrne ve daimi devre kapasitrne gelir.
Motorun ilk hareketinden sonra kalk kapasitr devreden kar. Yardmc sarg daimi devre kapasitr
zerinden almasna devam eder.

ekil-4.54 Kapasitr kalkl-altrmal (CSR) motoru

CSR motorlarn zellikleri:
1. Kalk momentleri yksektir.
2. Kapasitr motorlar yksek verimli olduundan daha dk akm eker.
3. Yksek g katsaysna sahiptirler.
4. Ani kalkta kapasitans arttrrlar.
5. Ana sargya getiinde kalk sargs devrede kalr.
(Not: Bu yardmc sarg, ana sargya gerektiinde yardmc olur.)

FANLAR

Do. Dr. Hseyin BULGURCU

131
Daimi Ayrk Kapasitrl (PSC) Motorlar
Bu motorlar yardmc sargl motorlara benzerler, ancak start mekanizmas yerine ana ve yardmc sarglar
arasna konulan daimi kapasitr yardmyla kalk yaparlar.

ekil-4.55 PSC fan motorlar

PSC motorlarn zellikleri:
1. Bu tip motorlarda santrifj anahtar veya kalk rlesi yoktur.
2. Kalk momenti dktr.
3. Dnme yn ters evrilebilir.
4. Potansiyel rle ve kalk kapasitr (gl kalk devresi) ile kalk momenti arttrlabilir.

ekil-4.56 PSC tipi motor balants

4.15.4 Elektronik Kontroll DC Fan Motorlar (EC Motorlar)
Eski DC motorlarndaki karbon fra ve kolektrden farkl olarak elektronik tetiklemeli bir src nitesi mevcuttur.
Anan bu elemanlar yerine arza yapmayan elektronik tetiklemeli motor gelitirilmitir.
EC motor, motor zerine konan tek devre olarak retilir ve sadece deien akm etkisiyle elektronik ynlendirme
birimi ile kontrol edilen tek sargya sahiptir. Elektrik akm, rotor zerinde bulunan, mknats tarafndan etkilenerek
bir manyetik alan oluturur. Bu etki motor zerinde dnme momenti oluturur. Rotor zerinde dner daimi
mknats alannn bal dnme etkisini srekli hale getirmek iin elektrik akmnn anahtarlanmas(a-kapa)
gerekir. Daimi mknatsn bu konumu bir Hall etki sensr yardmyla kaydedilir ve sonuta bu sinyal elektronik
kontrole ynlendirme iin tanr. Bir EC motorun alma prensibi basitletirilmi ve aadaki ekilde ak
ekilde gsterilmitir. ekil-4.55 saat ibresi ynnde tek fazl iki kutuplu bir motoru gstermektedir. ekilde iki
rotor konumu yan yana gsterilmitir.

FANLAR

Do. Dr. Hseyin BULGURCU

132

ekil-4.57 a) Maksimum dnme momenti konumu b) Ynlendirmeden ksa sre sonraki konum
Dikkat: EC motorlar elektronik ynlendirme nitesi olmadan asla altrlmamaldr. Elektrik hattna dorudan
balama motora hasar verecektir.
Geleneksel DC motorlarn bir dezavantaj da fra temas srasnda kvlcm karmalardr. Bu fra temasndaki
kvlcmn ana nedeni yksek frekanstaki girilerdir. Bu motorlar g ebekelerinde almalar esnasnda
elektrikle alan elektronik devreli elemanlar zerinde parazit yapabilmektedir. Ayn zamanda maksimum hz
limitlerinde yksek hzdaki fralamalarda s ykselmektedir.
Bu problem frasz doru akm motorlar ile ortadan kaldrlmtr. Rotor kalc bir mknats kapsamakta ve stator
ayn ekilde benzer elektromknatslar kapsamaktadr. Rotorun pozisyonu srekli olarak dn indksiyon akm,
bileke akm veya hall etkisi sensrleri v.b ile llmektedir.
Stator iersindeki elektromknatslar bir kpr devresi mosfet transistr veya IGBT ile deitirilebilir. Bu nedenle
elektronik olarak kontrol edilen motorlardan sz edebiliriz.
Rotorun eidi, statorun sargsna bal olarak kalc mknatslarn pozisyonlar ile belirlenir, biz bylelikle iten
rotorlu veya dtan rotorlu eklinde ayrma girebiliriz.
Bu motorlarn ilave elektronik devrelerden dolay ilk yatrm maliyetleri fazladr. Buna karn geleneksel DC
elektrik motorlar ile karlatrldklarnda birok avantaj salayabilmektedirler; rnein uzun servis mrleri ve
deiken gerilimde benzer motor voltajlarnda sabit dn hzlar (Pratikte zde torklarda).

ekil-4.58 ndksiyon motorlar ile daimi mknatsl DC motorlarn verimlerinin karlatrlmas

FANLAR

Do. Dr. Hseyin BULGURCU

133

ekil-4.59 Dtan rotorlu EC fan motorlar

4.15.5 Fazl Fan Motorlar
1. Senkron
2. Sincap kafesli
3. Sargl rotorlu
fazl motorlarn elektriksel zellikleri:
1. faz besleme voltaj
2. Tek veya iki farkl voltajda alabilir
Tek voltajl olanlar alt motor ucuna sahiptir.
ki voltajllarda dokuz motor ucu bulunur.
3. Rotor (Sargl veya sargsz olabilir.)
4. Stator
tekli faz sarglar
Her sarg 1100 elektrik faz as ile birbirine baldr.
Yldz-gen Balantl Motor Sarglar
Yldz Bal Motorlar
Yldz bal olarak altrlan motor, kalknma annda ebekeden daha dk akm eker. Devir says ayn
olmasna ramen alma gc gen bal motora gre zayftr. AC fazl motorlar dorudan yldz
altrlabilir.

ekil-4.60 Yldz motor balantlar

gen Bal Motorlar
gen bal motor, kalknma annda ebekeden yksek akm eker. gen bal motorlarn alma gleri yldz
balantya gre daha yksektir. 4 kWtan byk gl motorlarn dorudan gen altrlmalar sakncaldr.
Byk gl motorlar yldz olarak kalkndrlp ardndan gene geirilir.

FANLAR

Do. Dr. Hseyin BULGURCU

134

ekil-4.61 gen motor balantlar

ekil-4.62 Yldz-gen motor klemens balantlar

4.16 FAN YATAKLARI
Fan reticileri retim hatlarnda farkl yataklar kullanr. Bu nedenle kk bir gaz frnndaki yatak byk merkezi
klima santralinde kullanlandan ok farkldr. Fanlarda genellikle kaymal ve bilyeli yataklar kullanlr. Fan reticileri
havalandrma endstrisinin gerektirdii kalite ve gveni oluturmak iin yatak reticileri ile birlikte alr.

ekil-4.63 Bilyal yatak (rulman)

ekil-4.64 Kaymal yataklar ve yatak malzemeleri

Yatan mr, hareketli paralar iinde yorgunluk olumadan nceki dnme saysnn bir fonksiyonudur.
Gnmzde B10, L10 ya da B50, L50 terimleri yaygn olarak kullanlr.
Amerikan Yatak reticileri Birlii (ABMA) L10nu normal alma koullarnda %90 gvenilirlikte yatak mr olarak
tanmlar. Normal alma koullarndan, yatan temiz tutulduu, yaland, uygun scaklklarda altrld ve
tozdan uzak ve mkemmel hizaland anlalr. Gerekte, alma koullar byle olmad iin yatan mr
uygulama koullarna gre ksalabilir. te yandan, reticilerin montaj ve bakm artlarna uyulmas yatan
mrnn belirten deerlere ulamasn salar.

FANLAR

Do. Dr. Hseyin BULGURCU

135
L50 tanm yatan bir arza olmadan beklenen alma sresinin (saat) yarsn (%50) gsterir. Kalan srede ise
yatakta arza olmas beklenilebilir.
Sonu olarak, bir uygulamada, daha uzun L50ye sahip olan bir yatan mrnn, daha ksa L50ye sahip olan bir
yataktan daha uzun olmas beklenilir.
L50 mr L10 mrnn be katna eittir. Buna gre L50 mrnn L10 100 000 mrne eit olmas iin 500 000 saat
olmas gerekir.
Yatak mr yatak yapsnn belirlenmesi iin de kullanlr. Verilen L10 mrn salamak iin reticiler ayn
uygulama iin ayn dayanklla sahip paralar salamaldr.
100 000 saat L10 mrl yatak, 40 000 saat L10 mrl yataktan iki kat daha uzun bir mre sahip olacaktr ve
benzer koullardaki uygulamalarda daha uzun kullanlabilecektir.

ekil-4.65 Bilyeli yatak ve yatak mrnn karlatrlmas

Kayar yataklar
Kayar yataklarn ilevi, rulmanlarda olduu gibi, birbiriyle ilikili olarak hareket eden paralar desteklemek veya
ynlendirmektir. Bu durumda ortaya kan kuvvetlerin desteklenmeleri ve iletilmeleri gerekir. Hlbuki rulmanlar
yataklama elemanlar birbirlerinden yuvarlanma elemanlar yoluyla ayrlrlar. Kayar yataklarda ise hareket eden
para normalde bir mil, muylu veya erit olup sabit duran bur, yatak kovan veya kayc eridin zerinde kayma
hareketi yapar. Kayma hareketi dorudan yatak gvdesinin kayc katman ile yataklanan yzey arasnda
meydana gelir. Yalama, yalayclar veya yataklama elemanna uygulanm sabit kayc katman yoluyla
salanr. Radyal harekette, mil ile kayc katman arasndaki boluk kayc paralarn hareket edebilmesini salar.
Kayar yataklar, radyal yataklar, eksenel yataklar, eritler, kovanlar ve daha pek ok tasarm halinde mevcutturlar.
Nispeten sessiz alrlar ve dk devir ve asal hareketlerde, dk ve yksek scaklklar altnda byk
yklerin desteklemede zellikle uygundurlar. ok ynl zelliklerinden tr, endstrinin hemen her alannda ve
zellikle montaj hacminin ok snrl olduu yerlerde kullanlrlar.
4.17 FAN POZSYONLARI
zellikle radyal fan siparii verilirken fann motor tarafndan bakldndaki pozisyonu nemlidir. Aada bir
firmaya ait fan pozisyonlar grlmektedir.

FANLAR

Do. Dr. Hseyin BULGURCU

136

ekil-4.66 Bir firmaya ait fan pozisyonlar

4.18 FAN BAKIMI
Her vantilatr iletme srasnda belirli srelerle dzenli bir bakma ihtiya duyar. Aada bakmn temel ilkeleri
anlatlmtr.
4.18.1 Genel Bakm
1. Btn balant cvatalarnn sk olup olmad kontrol edilmeli, gevek olanlar sklmaldr.
2. Fan mili kontrol edilmeli, herhangi bir hasar veya eilme var ise yenisi ile deitirilmelidir.
3. Milde korozyon meydana gelmise temizlenmeli ve koruyucu ya srlmelidir.
4. Vantilatr boyas bozulduunda yeniden boyanmaldr.
5. Genel bakm periyodu 3 aydr.
Bakmlar srasnda mutlaka koruyucu kyafet giyilmelidir.

FANLAR

Do. Dr. Hseyin BULGURCU

137
Dikkat: Vantilatrn gvdesini amadan nce vantilatr devreden kartlr koruyucu zgara (gril)ve flan
balants sklr. Vantilatrn bu sre ierisinde almamas gereklidir. Rotorun durduundan emin
olunmaldr. Vantilatr altrmadan nce tm koruma tertibatnn yerlerine monte edilmi olmas gereklidir.
4.18.2 Fan ve Gvde Bakm
Fan ve gvde iklim artlarnn andrmalarna kar dorudan etkilenir. zellikle sevkiyat yaplan madde tozlu
veya korozyona, anma ve birikmelere yol aabilecek gaz buhar, asit ve benzeri kimyasal maddelerden
oluuyorsa anmalar daha fazla oluur.
Oluan anmalar malzemenin mukavemetini azaltr. Fann kanatlarnda meydana gelen birikmelerde
dengesizlie ve yataklarn ar yklenmesine sebep olur. Bu nedenle fan ve gvde dzenli aralklar ile kontrol
edilmeli ve temizlenmelidir. Fanda herhangi bir sebepten dolay bir tamirat veya deiiklik yaplrsa, vantilatre
monte edilmeden nce fann mutlaka dinamik balansnn yaptrlmas gerekir. Bu amala retici firma ile mutlaka
irtibata geilmelidir.
Dikkat: Vantilatrn yksek basnl buhar pskrtme makineleriyle temizlii uygun deildir. Makinenin iine nem
girmesi halinde rulmanlarn, kee vb. sudan uzak durmas gereken malzemelerin korozyon oluum ihtimalini gz
nnde tutularak korunmas gereklidir.
4.18.3 Yatak ve Rulman Bakm
Vantilatrn yataklar iletme artlarnda meydana gelecek mekanik yklere, vantilatr devrine ve scaklna
uygun olarak seilmitir. Yataklarn iletmede belirtilen mrn salayabilmek iin devaml bakmnn yaplmas
gerekir. Yataklarn iine girebilecek en kk yabanc maddeler ses ve hasara sebep olup, yataklarn mrnden
nce kullanlmaz hale gelmesine yol aabilir. Btn yalarda olduu gibi radyal vantilatrlerin rulmanlar iin
kullanlan yalar da belirli bir mddet iin yalama fonksiyonlarn yerine getirebilirler. Bundan sonra yalama
zelliklerini kaybederler ve deitirilmelidirler. Rulmanlarn yalama sreleri aadaki tablodan kartlabilir.
Yataklara gresrlklerden ya baslmadan nce iindeki eski yan boaltlmas gerekmektedir.

ekil-4.67 Yalama periyodu seim izelgesi

FANLAR

Do. Dr. Hseyin BULGURCU

138
rnek:
Delik ap (d) 100 mm olan sabit bilyal bir rulman, 1000 d/d hzla dnmektedir. letme scakl, 60C ile 70C
(140-158F) arasnda deimektedir. Gerekli yalama periyodu nedir?
Diyagramda, x-ekseni zerinde 1000 d/dy gsteren noktadan itibaren yukar doru bir izgi izilerek, d=100 mm
erisi kestirilir. Bulunan noktadan, x-eksenine paralel bir izgi ekilerek a leinden (radyal bilyal rulman)
yaklak 12000 deeri okunur. Yeniden yalama periyodu, bylece 12000 iletme saati olarak elde edilmi olur.
4.18.4 Kay Bakm
Kaylar iin yaplmas gereken kontroller;
Anma,
Dzeltme,
Kay gerginlii.
Tekrar gerdirmede yani kayn deitirilmesinde dikkat edilmesi gereken hususlar:
1. Her zaman kaylar komple takm halinde deitirilir, hi bir zaman sadece tek kay deitirilmez!
2. lk nce kaylar gevetilir, onun iin germe vidalar ve motor skma vidalar sklr. Motor gerektii
kadar yana ekilir ki kaylar gerilmeden yerinden sklp taklabilsin.
3. Yeni kay takm yerine oturtulur ve hafif gerdirilir. V kaynn paralellii bir cetvelle kontrol edilir ve
gerekirse dzeltilir.
4. Kay aadaki aklamaya gre gerdirilir. Kaylarn kontrol Tablo-4.8de belirlenen aralklarla
muntazam yaplmaldr, nk kaymadan dolay yetersiz gerginlik oluabilir ve bununla birlikte kaylar
zamanndan nce anabilir.
Kay Gerginlii Kontrol
Kaylarn sehimi her 100 mm aks mesafesi iin 1,5 mm olacak ekilde hesaplanmal ve akslar arasnn orta
noktasndan kontrol edilmelidir. Yeni kaylarn ilk 15 iletme saati sonunda uzama miktar toplam uzamann
%80i kadardr. Eer kaylarn gerdirilmesi gerekirse, motor kzaklar zerinde bulunan gerdirme paralar ile
kay gerginlii ayarlanmaldr. Tecrbeler V-kaylarnda en uzun mrn, kaymann %1i gemedii durumlarda
salandn gstermektedir.
Kay Tahrikli letmede Mutlaka Uyulmas Gereken Hususlar
letmeye almadan nce kaylar yukarda verilen deerlere uygun olarak ve aada verilen zaman aralklarnda
gerdirilmelidir (Tablo-4.8). Kaylarn gerdirilmesi, motor kzaklar zerinde bulunan gerdirme paralar ile
yaplmaldr.
Gerdirmede kasnaklarn ayn dorultuda olmasna ve vantilatr mili ile motor milinin birbirine paralel
olmasna dikkat edilmelidir.
Kontrol ve gerginlii iin gerekli uygun kay kontrol cihaz kullanlmaldr.
Kay kontrol cihaz bulunmad durumlarda elle bastrarak kontrol yaplabilir.
TABLO-4.8 Kay gerginlii lme periyodu
1.Kontrol
2.Kontrol
3.Kontrol
4.Kontrol
5.Kontrol
Dier Kontroller

lk 15 dakikalk almadan sonra kontrol ediniz.

lk 3 gnlk almadan sonra kontrol ediniz.
lk 15 gnlk almadan sonra kontrol ediniz.
lk 45 gnlk almadan sonra kontrol ediniz.
lk 90 gnlk almadan sonra kontrol ediniz.
5. kontrol sonrasnda her 90 gnde bir kontrol ediniz.

4.19 FANLARIN LETMEYE ALINMASI

- Aspiratr ve vantilatr rotorlar ile bu cihazlara ait hcrelerin dier blmlerinde, hava filtreleri ve kanallarda
kirlenme varsa, bu kir ve inaat artklar kesinlikle temizlenmelidir.
Bakaca belirtilmedike tahrik kaylarnn gerginlikleri aadaki gibi kontrol edilmelidir. Kay gerginliinin
normal olup, olmad kay ortasna baparmakla basldnda meydana gelen senimin llmesiyle kontrol
edilebilir. Bu senim en ok 25 mm olmaldr.

FANLAR

Do. Dr. Hseyin BULGURCU

139
- Vantilatr ve Aspiratrlerin yataklarnn yalama yerlerine (Gresrlklerine) baklmal ya eksiklii grlrse
giderilmelidir.
- Yaplacak muayenede rotorlarn serbest almad (kasntl alt) tespit edildiinde, bunun sebebi,
aratrlmal ve arza giderilmelidir.
Motor besleme balantlar gzden geirilmeli varsa gevemeler giderilerek motora her fazn gelip gelmedii
kontrol edilmeli, ayrca motora yol verilerek dn ynnn doru olup olmad kontrol edilmelidir.
- Vantilatr altrlarak klima santrallerinin sac mahfazalarnn birleim yerlerinde, kapaklarnda hava
szntlarnn (hava kaaklarnn) olup olmad sabun kp ile aratrlmal, -varsa- kaak tespit edilen ek
yerleri tam szdrmaz hale getirilmelidir. Ayrca hava klapeleri, kanal klapeleri ve toz filtrelerinin durumlarnn
doru olup, olmad da kontrol edilmeli, normal durumlarn koruyacak ekilde tespit edilmeleri salanmaldr.
Santral stc ve/veya soutucu serpantinlerinin boru giri ve k deliklerine, santral hava szdrmazlnn
salanmas iin rozet konulmas gereklidir.
4.20 YAZILIM VE KATALOG YARDIMIYLA FAN SEM
Herhangi bir kanall havalandrma sistemine uygun fan seilebilmesi iin ncelikle sistem basncnn doru
hesaplanm olmas gereklidir. Ayrca seilen fann sadece uygun debi ve basnta olmas yeterli deildir. Bunun
yannda ilk kurulu ve iletme maliyetlerinin dk olabilmesi-enerji verimlilii iin fann yksek verimli olmas ve
sistemle olan etkileimin (alma noktasnn) yksek verimli blgenin sandan seilmesi gerekir, nk kanal
sistemi zamanla kirlendike fan verimi daha yksek verim deerine doru ykselecektir. Ayrca fann tipi (aksiyal,
radyal), pozisyonu, hcreli olup olmamas da nemlidir. Bir kanal sistemi iin radyal fan seimini bir rnekle
aklamaya alalm:
rnek-1: Bir dn salonu iin 8000 m3/h hava debisi, 300 Pa statik basn kayb iin radyal fan tipini seim
yazlm kullanarak seiniz.
zm:
Fan retici bir firmann yazlm kullanlarak fan veri giri blmnde ilgili blme debi ve statik basn deerleri
girilerek bu artlara uyan AT-S modelleri listelenir. Burada dikkat edilmesi gereken konu toplam verim deeri en
yksek olann seilmesidir.

ekil-4.68 Bir Ticari fan firmasna ait n seim ekran

FANLAR

Do. Dr. Hseyin BULGURCU

140

ekil-4.69 Seilen fan modeline ait teknik veriler

Seim-4.70 Seilen fana ait performans erileri

Topal verimi %70,3 olan AT 18-13 S modeli fan (Motor gc 1,404 kW) yerine verimi %56,9 olan AT 12-12 S
modeli (Motor gc 2,172 kW) seilseydi 10 yllk bir mr iin iletme maliyeti ne kadar artard?
ET =24x365x10x(2,172-1,404)=67276,8 kWh
MT=ET Me =67276,8 x0,3 TL/kWh =20183,04 TL
Grld gibi bir fann yanl seilmesinin mr boyu iletme maliyeti fark 20 bin TLyi amaktadr. Bu rnek,
enerji verimlilii iin doru fan seiminin ne kadar nemli olduunu aka gstermektedir.
rnek-2: Aadaki fan performans erisini kullanarak bir klima santrali iin kullanlacak 10 000 m3/h, 800 Pa
olan plug fan seiniz.

FANLAR

Do. Dr. Hseyin BULGURCU

141
zm:

ekil-4.71 Seilen fana ait karakteristik eri

4. BLM KAYNAKLARI
1. Erkan TUNCAY, Spesifik Fan Gc Nedir?, Alarko Carrier San. ve Tic. A.. Gebze/KOCAEL
2. FMA guidance note 4
3. Specific Fan Power- a tool for better performance of air handling systems/Proceedings of Clima
4. 2007 WellBeing Indoors - Jorma Railio ve Pekka Makinen
5. EN13779 Ventilation for non-residential buildings - Performance requirements for ventilation and roomconditioning systems 2007.
6. Endstriyel fanlar, www.alfer.com.tr/files/fantech.pdf
7. H. Bulgurcu, Havalandrma Sistemleri, Ders Sunumlar, Balkesir 2001.
8. M. Bilgili, E. imek, Y. Polat, A. Yaar, Havalandrma Sistemleri, Adana Meslek Yksekokulu Yaynlar
No:1 Adana 2005.
9. Ventilation Fundamentals, www.grainger.com/dayton
10. http://www.ziehl-abegg.com/ww/misc-245-Centrifugal-Fans-Main-Catalogue-Part-1.html
(25.02.2014 tarihinde eriildi)
11. http://www.ziehl-abegg.com/ww/misc-245-Centrifugal-Fans-Main-Catalogue-Part-1.html
12. Taner YNET, Havalandrma Fanlar, (Seminer Notlar), 19.04.2014.
13. H. Bulgurcu, E. imek, A. Basalak, klimlendirme Soutma Elektrii ve Kumanda Devreleri, 349 sayfa,
ISKAV Teknik Kitaplar Dizisi No:07 ISBN:975-11-2142-6 stanbul 2012.
14. Fanlar: zellikleri ve analiz, Alarko-Carrier Teknik Blten, Say 24, Aralk 2007.
15. http://www.schaeffler.com.tr/content.schaeffler.tr/tr/products_services/rotativ_products/index.jsp
16. http://www.alfer.com.tr/files/radialmanuel.pdf
17. TS 5895 Merkezi Klima (klimlendirme) Ve Havalandrma Tesislerinin letme Ve Bakm Kurallar