You are on page 1of 64

I

o
-c

....J

"

S T R 'L 10
LANDO

KAJ

ORIGINALE

A. DELSUDO

POPOLO

VERKITA
KAJ

LAURI

DE

LAIHO

o;o

:>

'"
E
o

::E

~c ~~ ,gu:.

::J -

=. '".s.. -o~"

"O

~u~..!!'

1:

10

.!> ~(S{)
.. -c_
o o

'O

~ ~ 8. 'S
o

~ ~
00 l) ::~
o "'tI o .

'CI

" ~ ...o
M

"'C

'"

..
I/)

>

-e 6 o.::i

FERDINAND HIRT SOHN EN LEIPZIGI 1927


ESPERANTO=FAKO

KUN

31

ILUSTRAJOJ

KAJ

ANTAUPAROLO

LANDKARTO

La malproksima
kaj izola tato de Aistralio kaj Ia malmulta seio pri Ia evoluo de Ia Eiropa popolo tien migrinta,
kuragigis Ia kreon de tiu i modesta verko.
La verkintoj do
speras, ke ilia priskribo de Ia suda kontinento,
kun freaj
kaj fidindaj informoj, havos praktikan intereson.
La aitoreco de Ia verko estas kredeble unika: unu el Ia
verkintoj estas alilandano Finno vivinta en Ia lando,
ka] Ia alia - Australiano,
sufie konanta sian landon. La malkaitaj impresoj de neitrala observanto
estas do kunigitaj kun
aitentikaj scioj de enlandano.
Rilate aI niaj kritikoj, en kelkaj
lokoj malfavoraj,
Ia Eiropa leganto bonvolu rememori,
ke
Aistralio estas lando ankora nova, kiu gis nun malmultan
tempon havis por eIlabori aI si plenan nacian kulturon.
Ni prenis aI ni Iiberecon, kontraiikutme
uzi majusklon e
derivajoj de propraj nomoj - ekzemple Brisbanano,
Malajo por eviti eblan miskomprenon
de mal multe konataj nomoj.
La statistikaj informoj estas el oflcialaj fontoj.
La aitoroj esprimas sian dankon aI sinjoroj C. W. BaIlard,
A. W. Hyde kaj Gerald Whiteford el Melbourne por valora helpo
en havigo de informoj, kaj aI sinjoroj D-ro Joh. Dietterle kaj
Bernhard Ktz el Leipzig por gravaj lingvoteknikaj
konsiloj.
Sur

Ia Hinda

Oceano,

Atgusto

1926.

A. Delsudo kaj Lauri Laiho.

I
Copyright

iuj rajtoj estas rezervataj


1927 e Ferdinand Hirt & Sohn en Leipzig
Printed in Germany
Preselo

Breltkopf & Hiirtel en Leipzig

TABELO

DE

ENHAVO

lRKAiJ

LA

KONTINENTO

Pago

IRKAU LA KONTINENTO
TRANS LA KONTINENTO
MORO] KA.} KUTIMO]
LA SPORTO EN LA AUSTRALlA
REGADO KA.} POLlTIKO
AFERO] SPIRIT A.}
DIVERSA.} NOTO]
SANCO] DE ENMIGRANTO
EL TROVO KA.} ESPLORO
HISTORIA EVOLUO
LA INDIGENO]
10M DA ST ATISTIKO
INDEKSO KUN PRONONCO
LANDKARTO

7
13

VIVO

22
30

37
42

46
54
61
67

74
82

89

Sablaj
dunoj sub blua ielo - jen Ia unua impreso de Ia
v()jaganto, kiu trafas Astralion
pere de Ia plej uzata vojo,
ru Sueza kanalo.
Plata urbo kUD du-tri komercaj
stratoj
taras apud rivero, kies enfluejo estas gia haveno.
La urbo
Fremantle, pordego de Ia tato Okcident-Astralio,
estas nur
111 havenurbo
de Ia efurbo Perth, staranta en distanco de
kvardekminuta
trajnveturo.
Oni trapasas kelkajn antaiurbojn : tignaj dometoj staras iu
eu sia terpeco; iu havas sian gardenon, u Ia modesta legomAardeno de Iaboristo a florgardeno de pli bonhava homo, e
kies domo Ia rugaj tegoloj kontrastas
Ia grze-verdajn
ekaliptojn. Orda urbo estas Perth, sed ne tre orda; rektangulaj
stratoj, diversaj sotidaj konstruajoj
el briko kaj tono, generala mieno de kontenteco,
herbotapia placo borderas ajnan
lagon, plivastigo de Ia rivero.
Transe de Ia riverlago staras
arboria antaurbo,
kaj aliflanke sin levas el Ia rivero ver da
krutajo, e kies piedo serpentas
vojo kaj kies kapon kronas
ornamaj gardenoj kaj grandaj arboj de parko ankora en Ia
natura stato.
Per tiaj impresoj, ja ne malgustaj pri Ia tuto de Ia kontnento, akceptas Ia alveninton Ia Lando de Ia Suda Vento Astralio.
Per alia] impresoj tamen sin prezentas Ia alia] pordegoj de
Ia kontinento.
Darigante
Ia vojagon sur Ia kolera maro apud
Ia Kapo Leeuwin kaj en Ia ondegoj de Granda Astralia Golfo,
sin rulantaj e el Antarkta regiono, oni trafas Ia havenon de
Adelaide, efurbo de Sud-Astralo.
i tie Ia novulo kredas
esti trovinta veran Astralian peizagon: staras nur Ia havenaj
konstruajoj
kaj malanta ili etendas sin sabIa ebeno.
Brila
suno, muoj zumas en aero, delikata polvo sin levas post iu
veturilo.
Trajno nin kondukas tra kvaza-erikejo
kaj kelkaj
neluksaj antaiurboj,
transiras
parkozonon
kaj nin elJasas e

irkai Ia Kontinento.

Ia rando de Adelaide.
Urbo pura kaj plata: bulvardoj kaj
stratoj rektangulaj,
larga], e tro larga] por Ia piede transiranto. Vagante laii tiuj stratoj oni balda forlasas Ia korercejojn kaj magazenojn kaj trovas sin anta longa] vicoj de logejoj: domoj unu- aii duetagaj, diversformaj,
el briko au tono ;
nur Ia stratoj estas unuformaj, ne Ia domoj.
De multaj stratoj oni vidas linion de montetoj, kies deklivoj
portas fruktarbarojn
kaj vinberejojn.
Agrablan impreson de
verdeco donas Ia montetoj, Ia parkozono
kaj Ia publikaj kaj
privataj gardenetoj
en Ia urbo mem.
Dutaga plua marveturo portas Ia ipon ai Ia mal vasta eniro de Ia vasta golfo Port Phillip en Ia tato Viktorio.
Oni
denove perdas dum mallonga tempo vidon de Ia tero; post
du aii tri horoj aperas lumturo kaj dense amasigitaj domoj
de kelkaj marbordaj antaurboj de Melbourne,
efurbo de Viktorio kaj provizora efurho de Ia Astrala Federacio.
La efaj pasageraj ipoj haltas e Ia ekstrema haveno, nomata Port Melbourne,
el kiu Ia vojaganto estas rapide tirata
en dek minutoj per elektra vagonaro gis vasta labirinta stacidomo, kaj eliras en vibrantan atmosferon
de granda urbo.
Aliaj ipoj malrapide supreniras Ia riveron Yarra, kies plataj,
neinteresaj
bordoj en klaraj tagoj permesas vidon de Ia turoj
kaj grandaj konstruajoj
de Ia metropolo.
Stratoj largaj kaj rnallargaj, tro malproksimaj
unu de Ia alia.
Trotuaroj plenaj de homoj febre kaj neregule movgantaj; virinoj nevolonte lasas ian lokon por preterpasanto.
Soseoj plena]
de veturiloj, multe da atomobilo], kies kornosonado
mksigas
kun krudaj sonoriloj de tramoj kaj krioj de gazetvendistoj.
Inter tiuj sonoj zumas Ia subtera kablo de Ia kablotramoj.
Diversaj grandaj magazenoj kun diversaj montrofenestroj.
Ankora tie i ni trovas rektangulajn
stratojn, sed de loko aI
loko sin trovas deklivoj, kiuj malhelpas Ia iradon de veturiloj
kaj e kazas, ke .kelkaj stratoj ajnas dezertaj.
Incita vento levas genan polvon, kaj pluveto faladas en griza
atmosfero.
Piedirantoj
darigas tamen sian iradon rmate
sub Ia tegmentoj kovrantaj dum longa] distancoj Ia trotuarojn.
Vespergas.
La stratoj pli arnasigas per homoj kaj veturiloj
rapidantaj aI siaj hejmoj en Ia antaurboj.
Kvaza per magia

irkai Ia Kontinento.

lu/\o Ia stratoj malplengas,


kaj preska sola sono estas Ia
UIllO de Ia tramkablo.
Sur Ia malsekaj stratoj bele sin reflektas Ia ruga] kaj verdaj lanternoj de Ia tramoj.
Post unu
110 du horoj
Ia stratoj reviglgas per homamasoj rapidantaj aI
teatro] kaj kinematografoj.
Parkoj kaj malplenaj spacoj mankas en Ia urbocentro,
tamen
kelkaj neefaj stratoj
estas bulvardosimilaj.
Unu - du belaj
parkoj trovgas en ioma distanco;
kaj Ia bordojn de rivero
Y arfa Iairas bela aleo kaj promenejo farita de itala ngenero
Inu modelo de Lung' Arno en Florenco.
Transe de Ia rivero
larga ulmaleo kun lalongaj herbo- kaj florbedoj kondukas al
Ia golfobordo
e Sankta Kilda, antaurbo
de marbanejoj
kaj
diversaj spektakloj.
Vastan areon okupas iu Astrala grandurbo.
Loganto de
norda antaurbo eble devas veturi 35 kilometrojn al suda antaurbo por viziti amikon.
Tiajn vizitojn faciligas en Melbourne
Ia rapidaj, sufie komfortaj trajnoj de Ia vasta reto de elektraj fervojoj. ar iu famitio havas lau Ia angla tradicio sian propran
domon starantan en propra terpeco kaj plej ofte Ia domoj en Ia
antaurboj estas nur unuetagaj, oni facile komprenas, ke granda
spaco estas bezona por logigi preska milionon da homoj.
EI Melbourne iras utage ipo aI Ia insula tato Tasmanio.
Post 15 horoj sur ofte malkvieta markolo oni eniras riveron
en montara verda lando,
Tri horojn Ia ipo vaporas lau i
tiu serio de ajne seneliraj lago]; ambaflanke montetoj levas
sin el Ia rivero per facilaj deklivoj kun fruktoplantejoj aii virga
arbaro de ekaliptoj.
Sur Ia bordoj staras du-tri malgranda]
urbetoj, trankvilaj kaj agrable aspektantaj.
Post tri horoj oni
estas en Launceston,
Ia efa urbo de norda Tasmanio, urbo
provinca,
tamen sen kutimaj ridataj trajtoj de provinca urbo.
Kvinhora trajnveturo
tra verda, ridetanta kamparo kun ama
fono de montoj kondukas gis granda rivero borderata de alta
monto, sur kies unuaj deklivoj staras Ia efurbo Hobart.
Urbo
ne granda, tamen vdeble efurbo, kun haveno ne ignorata en
transmara komerco kaj turismo.
Elirante denove el Melbourne,
Ia ipo veturas
du tagojn
apud Ia suda bordo unue kaj poste en Ia akvoj de Ia Pacifiko

10

irkai Ia Kontinento.

apud Ia orienta bordo gis Sydney, efurbo de Ia tato New


South Wales (Nova Sud-Kimrujo),
La ipo trairas breon en Ia krutajo, kaj sin malfermas
panoramo arma kaj pitoreska.
Komplika haveno kun serio
de golfetoj kaj verdaj kaj domkovritaj promontoroj.
VigIa trafiko de havenaj kaj oceanaj ipoj. Trankvilaj vilaoj; e multa]
el ili, herbotapio
e gis Ia akvorando.
Ekvido de pli densaj
kvartaloj, konfuzaj konturoj de vasta urbo; Ia ipo sin turnas,
Ia verda armo malaperas oni estas en vere industria
golfeto kun bruo kaj fumo de mondhaveno.
Kiel Ia haveno,
anka Ia urbo donas impreson de komplikeco,
kun nelarga],
malrektaj stratoj, hazarde kreskintaj, kontraste aI Ia memkonscia rektanguleco
de Adelaide kaj Melbourne.
Bruaj, e bruegaj
stratoj, trotuaroj densaj per homoj, oseoj densaj per veturiloj.
Kelkaj imponaj konstruajoj,
kies arkitekturo
eble estus admirinda, se el Ia mallargaj stratoj oni povus gtn vidi.
Varma, malseka aero lacigas Ia paojn kaj senfortigas Ia intereson. Ni faras do veturon sur Ia supra ferdeko de havenpo,
guante Ia pli frean aeron, gis iu el Ia multaj golfetoj. Noktigas
dum Ia reveno, Ia konturoj malakrigas, miloj da lumaj punktoj
komencas briladi kiel juveloj; en Ia akvo rebrilas per disrornpitaj
strioj Ia koloraj lanternoj kaj salonaj lampoj de Ia ipoj, Ia gvidantaj lanternoj sur Ia bordo, kaj Ia lumoj el miloj da domfenestroj
.. , gis oni nagas en blindigan maron da lumo e Ia kajo, kie
Ia havenaj ipoj albordigas kvazai trajnoj en stacidomo.
Ankora du tagojn oni veturas norden Ia Ia orienta bordo
de Ia kontinento,
kaj Ia montoj videblaj de sur maro cedas
aI pli-rnalpli verdaj ebenoj kun sablaj bordoj.
Tra malvasta
eniro Ia ipo trafas grandan golfon, kiel e Melbourne,
kaj
e direktas sin iom suden.
La manglokovritaj bordoj sin grade
kunfermas,
kaj oni trovas sin sur rivero, kun disaj ipstacicj,
domoj, fabrikejoj.
Kelkaj krutaj montetoj staras izole; iliajn
suprojn kaj flankojn kovras vilaoj rugtegmenta],
kun pitoreskaj
gardenoj, de Ia urbaj ruloj.
Sur Ia ebenoj sin trovas lignaj
domoj, alte starantaj
sur fostoj kaj irkaiitaj
de verandoj,
blanke koIoritaj kun verdaj Iinioj.
Malmultaj estas Ia Iogejoj
el brikoj ai tono, malmultaj anka Ia kamentuboj,
ar Ia
tropiko estas ja ne malproksima.

'i:

1<

::;
.;
t::
c,

::s
o

.o

'i

::E

irkau

'5'
..
E

::.::
.,;
::l

Ia Kontinento.

11

1.. maldekstra bordo estas jam iom alta, kun domoj kaj
rdenoj; Ia dekstra malalta, kun pluaj ipstacioj kaj proVll,eJoj, kaj neeleganta,
rei ative densa antaurbo,
tra kiu oni
unu gis du kilometrojn
per veturilo gis kvartalo de magano] kaj butikoj.
Plua kilometro trans monteto kaj tra el10 e gia supro montras Ia urbon, kun kelkaj solidaj konuajoj el flaveta tono, regula strataro,
serpenta
rivero kaj
ksimaj arbokovritaj montetoj.
Ne tiel vigia ajnas Ia urbocentro,
kiel oni atendas sed
vigia movigado de aetantoj kaj negocantoj trovigas en Ia
rta kvartalo jus trapasita.
La homoj movgas trankvile kaj
rolas per molaj tono], konforme ai Ia klimato; e en Junio,
suda vintro, oni povas veturi vespere
sen palto en nevrita veturilo .
Kaj jen ni atingis Ia lastan el Ia efurboj, Brisbane, pordo de ria kaj vasta tato Queensland
(Kvinslando) .

so

'">
o
Z

>.
11)

t::

.">-

r.f)

La kontinento
havas pluajn enirojn, kaj pli pitoreskajn.
Ipoj el Azio ordinare trafas gin e Thursday Island (JaudoInsulo), e Ia nordorienta
ekstremo.
Simpla insulo, unu el
multa]; dudeko da kvadrataj kilometroj,
ligna urbeto, du neItaj montetoj kun malaltaj ekaliptoj.
Kaj diverseco de rasoj:
Ia Angloj kaj Anglidoj, kiujn solajn ni gis nun vidis aliloke,
le tie ili estas iom pala]; inoj, maldikaj kaj laborernaj, au
dikaj kaj prospere negocantaj;
gentilaj, subtilaj Japanoj; kvietaj
Malajoj; frizharaj Papuanoj el New Guinea (Nov-Gineo);
Filiptnanoj kun alte sonantaj Hispanaj nomoj; Astralai indigenoj,
nigraj, nevigla], apatia]; insulanoj el Torres-markolo,
variantaj
de Australiano-simila
tra iuj gradoj gis Papuano-simila;
kaj
iu] eblaj miksoj de
tiuj rasoj.
Perloserado,
kaptado de maraj bestoj, inter i1i Ia stranga
rapego holoturio (trepang a bche de mer), kiun Ia inoj tiom
frandas; sed iam perloserado;
jen Ia okupoj de Ia izola kolonieto, kies skunoj velas are, kvaza blankaj birdoj kun etenditaj
flugiloj, sur Ia apudaj bordoj de Astralo kaj de Ia insularo.

Norde de Ia kontinento
staras Darwin (antae Port Darwin
au Palmerston),
Ia administra centro de vasta teritorio apena

TRANS
12

irkau

kulturata a e okupita, sur ruga] krutajoj apud haveno kun


kelkaj bela] anguloj.
La ipon akceptas fortika pstacio el
talo ; ie tie Ia tajdo Ievgas kaj falas iutage ok metrojn.
Dormema,
mal densa urbo; malnovaj
solidaj konstruajoj
el
brunefIava tono aii ruga] brikoj; pli novaj, malgrandaj, elligno
a ondolado (ondigitaj ferplatoj).
Larga] stratoj, mal multa vivo.
On mallonge maras,
La
urbo grade malaperas kaj cedas al mal alta ekalptaro - sarna,
kian ni jam vidis en iu parto de Aiistralio ; nur i tie, en
Ia tropika nordo malalta kaj mal densa.
Diversaj rasoj i tie, kiel en jaudo-insulo,
tamen mankas
Papuanoj kaj insulanoj; Ia Aiistraliaj indigeno] ajnas havi iom
da Malaja sango.
Ekster Ia urbo kovras unu kvadratan
kilometron
aro da
kvar-kvin-etagaj
konstruajoj eI briko: Ia vandkonservejo
de Ia
firmo Vestey.
i tien oni pelas Ia bovojn pattajn sur Ia
vastaj ebenoj: kaj iIi poste eliras en sennombraj
ladvazoj da
konservita viando.
Guste nun, pro laborista disputo, Ia tuta
fabrikejo silentas kaj atendas.
Se oni alvenas Astralion el Nederlanda Hindujo, oni kutime trafas Ia landon unue en Broome, sur Ia nordokcidenta
bordo, apud dunoj kaj arbustoj ne malsimilaj aI tiuj de Fremantle. Negranda haveno, plena de perlokaptistaj
skunoj, kaj
urbeto eI Iignaj domoj, plata, neimpresa;
dolora kontrasto aI
Ia verda lukso kaj Nederlanda ordo de Java.
Same i tie Ia rasoj estas diversaj, kaj Ia blankuloj estas
tre malmuItaj.
Oni en Broome apena sukcesis apliki Ia rigidan Astralian legon, kiu maIpermesas
eniron aI pIuaj anoj
de koloraj rasoj.
Sur Ia stratoj oni vidas multajn Japanojn,
sajne kontente konsciaj pri sia monopolo;
oni ne povas anstatai ilin kiel skafandristojn
e Ia perIoserado.
Oni longe
provis blankuIojn,
sed Ia fizikan streon de tiu Iaboro ili ne
povas elport ; kaj ankora Ia Japanoj eniras.
La pordegojn
tion, kio kuas

LA

KONTINENTO

Ia Kontinento.

de Ia kontinento
malanta iIi.

ni jam vidis.

Nun ni vidu

IIraga estas Ia homo, kiu entreprenas


veturon per fervojo
Ia Astralia kontinento de Perth gis Brisbane ; Ia veturo
,I.tlras ses tagojn, kaj preska
dek fojojn li devas sangi
I. trajnon.
La mallarga] kaj nealtaj vagonoj de Ia Okcdent-Astralaj
rvojoj ajnas al Eropano apena sufie seriozaj por transiri
tutan kontinenton; kaj Ia Iokomotivo, kvankam bonintenca, ajnas
1'11 kuraga 01 efika.
Tiom pli, ar oni rigardas gin de Ia
relative alta nivelo de Ia stacia perono, kiu en Australio estas
preska same alta, kieI Ia vago na pIanko. Tamen Ia veturantoj
nlras Ia trajnon kun konfida mieno. Sen ceremonioj Ia trajno
kiras, nur ai nordano ajnas pli videbIa Ia emocio de Ia
dlsigantoj.
La veturantoj komencas kae ekzameni unu Ia alian,
kaj provas konversacion per esprimado de opinioj pri Ia vetero
ia aktuaIa sporta konkurso.
Aliaj eltiras gazetojn au Usonajn
revuojn au romanojn, kaj preparas
sin al keIkhora, trankvila
idado.
La trajno iras pli komforte 01 oni atendis, kaj kun
ajna rapideco; tamen e tieI mallarga vojo (1,07 metroj) Ia
meza rapideco ne povas superi 40 kilometrojn en horo. Oni
trapasas antaiiurbojn
similajn aI Ia jam viditaj, kun unu-du
ekvidoj de Ia riverlagoj.
Post keIke da mejIoj oni transiras
Ia jam mallargan riveron kaj komencas grimpi sur Ia Darlingmontaron, kovritan per ekalipta arbaro - tiu neevitebla ekaIipto, regula en sia nereguIeco,
kiun ni ankora vidos preska
ie en Ia kontinento.
Ne tre vasta nek impona estas Ia montaro, tamen Ia grimpado donas kelkajn pitoreskajn vidojn de
staleverdaj valoj kaj bluetaj suproj.
Per tio oni atingas Ia vastan centran platajon, altan proksimume 300 metrojn, kiu etendas sin trans Ia okcidenta duono
de Ia kontinento.
Ni trovas nin jam en terkultura
regiono:
senfinaj kampoj de tritiko, ore flavaj; simplaj bienetoj kun
malgrandaj domo]; bariloj el krude hakitaj fostoj kaj traboj.
Ir.lI!!

14

Trans

Ia Kontinento.

Multespacaj vlago] eI ligno kun tegmentoj eI ondoIado - tiu


konstrumateriaIo,
kiu estas ie uzata por tegmentoj kaj muItIoke por muroj, cisternoj kaj bariloj; gia bIua grizo harmonias
kun Ia griza verdo de Ia ekaliptoj.
Post keIke da horoj ni venas en Ia urbon Southern Cross
(Suda Kruco) kvaza granda eIdono de unu eI Ia jam
viditaj vilago], Ni estas en mina regiono, kvankam en Ia urbo
estas por Ia travojaganto
nenia signo pri tio. Sed en Ia proksim eco staras minturoj - turoj eI traboj en formo de detranita piramido sen muroj.
Tiaj turoj, eI ligno a talo, staras
apud maindomo unufIanke, kaj alifIanke amasoj, e montetoj,
de rubo eltirita eI Ia interno de Ia multe suferanta Patrino Tero.
Oni eliras kaj trinkas kafon au ion pli fortan e Ia bufedo
- por multaj vojagantoj tio estas Ia efa okupo, krom kartIudado; nur du fervojoj en Astralo havas mangovagcnon,
kaj
tiu i ne estas unu el ili, Ni retrovas nian kupeon, iom severe
rigardas novan kunveturanton,
kaj Ia trajno pIue ruligas.
La novuIo en Astralio, veturante per trajno, estas frapata
en izoIaj Iokoj per akraj, maIesperaj krioj de homoj apud Ia
fervojo: "Pa-a-per 1 Pa-a-per I" Infanoj, kamparanoj,
fervojaj
Iaboristoj staras kaj krias dum preterpaso
de trajno; kaj Ia
kunveturantoj,
konante Ia etiketon de tiaj okazoj, [etas eI fenestro uzitajn gazetojn, revuojn, e romanojn.
La trajno forpasas, kaj, rigardante malantaen,
oni povas vidi Ia restantojn,
kiuj rikoltas Ia Iegajojn donacitajn de Ia veturantoj por distri
ilian soIecon, au - se nenio estas donacita - komentas severe
Ia avarecon de Ia veturantoj.
Ni estas je Ia rando de Ia dezerto.
La vorton oni devas
diskrete uzi en Aiistralio.
Neniu vera Australiano
konfesas
ekziston de tia Ioko.
La fakto estas, ke muItajn regionojn
antae montritajn sur Ia Iandkarto per tiu vorto jam kovras
tritikaj kampoj aii patejoj de afoj aii bovoj. Falsigis Ia maInova koncepto pri Astralio kieI dezerto kun mallarga kuIturebIa rando e Ia marbordo.
Tamen restas sufie granda spaco,
kie falas iujare maIpli 01 250 milimetroj da pIuvo, kaj kiun
oni ankora ne povis utilig,
Krom per minado.
Per minado, kaj pro minado, Ia dezerto floras kieI Ia rozo,
La urbo KaIgoorlie, kiun ni nun trafas, estas eIstara ekzempIo.

.t:J

'-

:::
I:

Trans

Ia Kontinento.

AI","d.1I akvon por tiu i kaj najbaraj

...;::I

.D

os
t::

...
<!)

;:;
o

...>

~
."
<!)

t::

~
<!)

<U

15

urboj oni kondukas el


rllng-montaro,
kiun ni postIasis je 600 kilometroj,
per
80-eentimetra
diametro kuanta sur Ia tera surfaeo
fervojo.
En nau lokoj Ia akvo estas pumpata, kaj gia
de Ia montoj gis Kalgoorlie
okupas ok tagojn.
Tiu
lstemo estis projekto de Ia granda esploristo
kaj efIrQ de Okcident-Aiistralio
, Sir John Forrest, poste Lord
t. Oni Iin nomis revulo kaj e freneza pro i tiu pro kiel anka pro Ia projekto de Ia trans-Astralia
fervojo,
Iras de i tiu punkto.
Sed Ia projektoj efektivigis, kaj
kantoj jam banas sin libere kaj guas Ia ombron de bone
vltaj arboj kaj povas veturi vagonare trans Ia kontinento.
lgoorlie estas magia nomo, simbolo de subita riigo, sed
atas nur unu el multaj similaj lokoj.
En apuda Coole, ekzemple, en 1892, kiam gi estis nur indgena puto,
u tagon du orserantoj
trafis Ia faman vejnon de oro, kaj
Ia vespero
derompis
de gia supro per martelo pli 01
18 kilogramojn da oro, valorantajn
1900 funtojn sterlingajn.
" sekvanta jaro, serante fonton sur nuda sablaro, du homoj
trovis en Ia dezerto, ne Ia perlojn de Ia fabIo, sed tri kilomojn da oro. Tie staras Ia fIoranta urbo Kalgoorlie, kun
masigitaj minoj sur Ia fama "ora mejlo", ladre unu el Ia
lej riaj regionoj de Ia mondo, jam liverinta multajn milionojn
funtoj oraj en Ia kruda stato. Minturoj, eilindraj fumtuboj
I fero, vastaj konstruajoj
el ondolado a ligno, de kie venas
konstanta mugado miloj da atornataj marteloj disrompas
Ia kvareon, en kiu kusas Ia oro - rubamasoj,
dometoj de
laboristoj, fervojoj serpentantaj
inter Ia rubamasoj,
fajfado de
mainoj, frakasa sono de novaj kvantoj de rubo falantaj Iavange sur Ia iam kreskantajn
rubamasojn,
kaj iam ankora
ta mugado de Ia marteloj ...
tia estas Ia ora mejlo.
La urbo Kalgoorlie estis iam mintendaro kun kelkaj pli solidaj
.domoj" el kanvaso.
Sed tiu epoko estas forgesita.
Nun Iogas
tie 20000 homoj, Ia urbo estas orda kaj oportuna kaj burga,
Ia romantika orserado farigis nur monotona industrio, Ia urbanoj vestas sin kiel en aliaj urboj, kaj ne pafas unu Ia alian
pro iu difereneo de opinio - entute oni vidas nenian similecon aI Ia Usonaj mintendaroj
vidataj sur mito da filmoj el

16

Trans

Ia Kontinento.
Trans 'Ia Kontinento.

Kalifornio.
Certe Ia drinkejoj estas multaj - tio i ja estas
seka klimato; sed Ia publika ordo kaj sekureco ne estas malpli bonaj 01 en Perth aii Melbourne.
Ni i tie forlasas Ia tatan fervojon de Okcident-Astralio
kaj eniras Ia pligrandajn
kaj luksajn vagonojn de Ia transAstralia fervojo de Ia Federacia Registaro.
Nian vojagon ni
jam mendis, kiel vojagon en po, kune kun iuj mango] kaj
lito. Du tagojn kaj tri noktojn ni sidos kaj kuos, banos nin
kaj mangos, fumos kaj legos, dum Ia ebeno senhalte preterpasos, kaj de tempo ai tempo delikata polvo penetros
Ia vagonon kaj ion kovros. Tiu i vojo havas largou de 1,44 metroj,
kaj Ia plia 6rmeco kaj grandeco estas tuj rimarkataj, kiam ni
veturas el Kalgoorlie,
tra unu a du pluaj minurboj en Ia
senhoman ebenon; tamen Ia rapideco ne superas 48 kilometrojn
en horo. Eiikalptoj kaj iaj akacioj staras maldense, oni vidas
anka Ia santalarbon,
kies bonodora ligno estas eksportata ai
inujo. Dum maIlonga tempo post printempa pluvo i tiun
regionon kovras helaj floroj, el kiuj Ia plej rimarkinda estas ia
negranda
krizantemo-simila,
nomata Everlasting (iamdara);
laiidire gi neniam velkas.
10m post iom Ia arboj malgrandigas kaj ni estas 6ne sur maro
de plata tero, kie kreskas nur duonmetraj arbusto]; Ia regiono
estas nomata NuIlarbor-ebeno
(nullarbor = nulla arbor, neniu
arbo). Tie i Ia fervojo iras pli 01 450 kilometrojn sen ia ajn
kurbigo.
La suno brilas forte; Ia termometro montras foje e
gis 50 gradoj de Celsius;
sed nokte subite malvarmigas,
kaj
vintre neofte frostas. Polvoventegoj
de tempo ai tempo okazas;
malproksime
sur Ia ielo vi digas brunaj nuboj, kiujn oni facile
, povas preni por pluvnuboj, sed i1i balda maIlumigas Ia tagon
per tiu penetranta
polvo.
A anceligantaj kolonoj el sablo,
veraj turnoventoj,
kuras trans Ia pejzago, kaj e forlevas malgrandajn objektojn.
La malmultan pluvon i tie ensorbas
Ia
kalktona ebeno, iama marfundo plena de fosilioj de marbestoj.
Multaj subteraj kavernoj estas konataj -:- oni e asertas, ke
iuj havas komunikon kun Ia maro, pro adoro de markreskajaj
gasoj, kiujn elportas ilia aerofluo.
Urboj sur tiu i vojo mankas.
De tempo ai tempo haltas
Ia trajno, kaj oni vidas nur unu a du lignajn dometojn, nenion

17

1'11. Sed i tie por unua, kaj eble por lasta fojo oni vidas
IntllKenojn: homoj de meza kresko, karbe nigraj, kun buklaj
hsro], e kun barboj, vestitaj per eluzitaj vestoj de Ia blankIIluJ.
La fervojo nun trapasas maIlongan regionon de sablomontetoj,
I.ma problemo por Ia fervojaj konstruantoj.
La montetojn
kovras maldensaj ekaliptoj kaj graciaj kazuarinoj 1).
La vojo videble malsupreniras,
kaj oni trovas sin denove
ur ebeno, jam kovrita per mulga-arbusto 2), malhele verda, alta
IR kvar metroj. Oni trapasas malelegantan,
sekaspektan
minurbon, kaj balda trovas sin en Ia regiono de Ia lagoj.
Lagojn multajn kaj vastajn montras Ia landkarto;
sed ilia
~efa enhavo estas ne akvo, sed saio.
Vastajn kampojn de
hlanka salo prezentas tiuj lago], kun kelkaj spacoj malpli helaj
tie Ia salo ja estas malseka - kaj e kelkaj spacoj de vera
akvo. De tempo ai tempo Ia lagoj plene "glaciigas"
je saio,
kiu tiam montras
ian pale rugan koloron, kaj kelkaj apudlogantoj rikoltas Ia salon kun komerca ceio.
Malsama estas nun Ia pejzago, Ruga grundo;
multaj kverkoj
kaj ekaliptoj;
sur Ia ebeno sin pastas jen bovoj, jen afoj.
La dezertan landon ni ne plu vidos.
En Port Augusta, e
supro de golfo de Spencer, ni forlasas Ia federacian fervojon
ka] eniras mallargan vagonon de Ia Sud-Astralia
tata fervojo,
kaj dum multe da horoj trapasas tritikajn kampojn, dsigitajn
per vojoj el ruga terajo.
Denove vilagoj kaj urbetoj preterpasas ; Ia domoj kaj butikoj staras dense, insulo en Ia maro
de ie ondanta tritiko.
Riverojn kelkajn oni transiras
- se
estas somero iIi estas tute sekaj. Malaltaj montoj aperas, sed
ilin Ia trajno ne suriras.
Fine venas karakteriza
antaurbo
kaj preska tuj Ia stacio de Adelaide.
Dumvoje ni angis Ia vagonojn por Ia kioma fojo? -kaj veturas jam en vastaj, 6rmaj, sufie komfortaj vagonoj sur
vojo larga 1,60 metrojn, kiu daros ankora gis Melbourne
kaj pluen gis Ia tatlmo de Nova Sud-Kimrujo.
1) Astralia
arbo, pinsimila,
kun laoformaj
folioj kaj pendantaj
branoj, kiel evala vosto; gia malhele ruga ligno estas tre atata
materialo por mebloj.
2) Australia akacio.
Alstrallo

18

Trans

Ia Kontinento.

Ni forlasas Adelaide kaj tuj grimpas tra multaj tuneloj SUl'


montetoj krutaj kaj arbokovritaj,
donantaj panoramon
de Ia
urbo, Ia kamparo kaj Ia maro. Vinberejoj kaj olivarbaroj kuas
en diversaj lokoj apud Ia serpentanta
vojo. Domoj de bonhavuloj, el flave-ruga] brikoj, staras en nevastaj, sed e luksaj
gardenoj.
Pentrinda
montaro, tro rapide pasanta; per regula
deklivo Ia trajno apena senteble malsupreniras,
gis Ia urbo
Murray Bridge e Ia rivero Murray, Ia Astralia Volga, malrapida fluo de malhele flava akvo, larga 200 metrojn, inter
krutaj, herbokovrita]
bordoj.
La montetoj estas malanta ni; dum multe da horoj ankora
ni transiros
ebenon kun surfaco el kalktono, nuda kaj videbla
en multaj lokoj ; en Ia aliaj lokoj kreskas pigmeaj ekalpto]
nomitaj mallee. Tiu i regiono - almena Ia arbustaro etendas sin trans Ia limon de Ia najbara tato Viktorio; longe
oni gin taksis senvalora
kiel dezerto;
sed multo el gi jam
portas tritikokampojn
kaj reton de fervojoj.
La arbustojn oni
unue platigas per granda rnetala triangulo, ordinare el fervojaj
reloj; poste Ia tubera], torditaj radikoj estas elfosataj kaj farigas valera brulligno;
fine, profunda plugado ebligas al i tiu
dezerto liveri Ia iutagan panon aI multaj miloj da loganro]
en Eropo.
La ebeno grade cedas al ondanta pejzago kun bluaj montetoj, afoj kuras apud Ia fervoja barilo, bovinoj rigardas flegme
Ia trajnon, sur Ia peronoj de Ia stacioj atendas grandaj laktovazoj el metalo, kiujn oni pene levas kaj brue starigas en Ia
15argvagonon. En iuj lokoj reaperas tiuj detranitaj piramidoj
el traboj, signo de mina distrikto.
Ni preterpasas
unu au du
dezertajn kampojn trutajn per malnovaj aktoj kaj aknitajn per
malgrandaj rubamasoj,
restajoj de Ia primitiva minado anta
Ia epoko de Ia grandaj kompanioj, profundaj aktoj kaj komplikaj mainoj,
En tiu i distrikto Ia nomoj ja estas oraj Stawell, Ararat (kompreneble apud samnoma monto!), Ballarat,
Daylesford, Bendigo, Maryborough kaj multaj malaperintaj urboj,
kie Ia minoj balda elerpgis.
EI Ia multaj milionoj da oraj
funtoj produktitaj en Ia tuta Astralio, Ia duono devenis de Ia
najbarajo de i tiuj ordaj, agrablaj urboj, kiuj nun dependas
efe de agrikulturo,
Ballarat estas notinda pro aleaj stratoj,

""
';:
c
(1)

-c>

Trans Ia Kontinento.

gardenoj kaj muzeo de skulptajoj.


Histore, gi estas
pro mallonga ribelo de Ia fruaj orseranto], kiuj starigis
Respublkon Viktorio" daiirintan plene dudek minutojn sub
tako de soldata tamento,
Sur Ia larga, multegardena
efa
"'alo trovgas statuo de unu ribelestro,
poste fariginta lojala
nano kaj prezidanto de Ia tata parlamento.
Post du horoj Ia vojo per vasta duonrondo
kondukas malupren sur Ia rando de alta platajo 300 metrojn gis ebeno
utlsupre.
Kampoj herbokovritaj,
kun afoj, kaj en unu loko
vo], inter Ia bariloj el rondaj tonoj, Nubo el fumo vebas
/ svelas en malproksimo.
Domoj kaj du kupoloj aperas mallare, kaj tuj ni haltas en Ia neimpona Spencer-strato-stacio
Melbourne.
Ni eliras el Melbourne per sarna vojo, en similaj komfortaj
vIgonoj de plej rapida trajno en Astralo,
por nia 18-hora
veturo al Sydney, 940 kilometroj.
Sed Ia vojo balda turnas
In norden kaj nordorienten
apud montetoj kaj patejoj kaj
Iveroj, kies bordoj printempe
kaj somere flamas per flavaj
kacioj: wattle.
Denove unu-du eluzitaj minkampoj, vido de
randaj montoj dekstre, vintre negokronita],
kaj ni retrafas
urbo Albury Ia riveron Murray, anka i tie, malproksime
e Ia enfluejo, sufe granda.
En vintro ni trafas e kelkajn
Murray-ojn;
Ia rivero havas, krom sia efa fluejo, kelkajn malIigrandajn apudajn, kiuj plenigas nur kiarn Ia efa estas superplena. Ni angas Ia vagonojn kaj eniras en Ia malpli luksajn
de Ia tata fervojo de Nova Sud-Kimrujo, de largo de 1,44 metroj,
kaj forveturas
en Ia nokton.
Malgrau Ia nokto ni ne perdas
on vidindan: sarna plata pejzago, pate]oj, tritikaj kampo], kaj
urbetoj el lgno, frapantaj por Eiiropanoj kutimigintaj al sole
Atona strukturo;
kaj kelkaj vinberejoj.
En frua mateno ni trapasas Yass, kie en 60-kiJometra
distanco kusas Ia nova efurbo de Astrala Federacio: Canberra.
Mallonge poste Ia trajno transiras montospinon
e Razorback
(razila dorso) inter bela], freaj ekalpto], kaj komencas malsuprenri
Ia montaron,
kiun gi en lastaj horoj nepercepteble
supreniris,
kaj haltas en klara, trana mateno en solida urbo
Goulburn.
Ni trinkas Ia nepre necesan kafon kaj darigas Ia
vojon en pli-malpli monta irkaajo dum du horoj gis Moss Vale,
IlIkllll/

,"a

o
"b'n
::l

o.
ee

~
o

4)

o.

'"...
4)

o.

02'
(/)

::l

.o
c,

'"eU
"t:I

O
b.O

o;::
O

JJ...

...
O

'"::l

.o

...

~
~4)
4)

~
::E
~

19

2"

20

Trans

Ia Kontinento.

monta vizitloko, kie nin atendas matenmango,


tre bonvena en
tiu i apetitodona
aero.
Rapide ni atingas Ia ebenon apud
Camden Ia unua pastejo en Astralio - trapasas Ia plej
antikvajn urbetojn (jam pli 01 unu jarcenton
ili havas 1), kaj
atingas Ia lignajn kaj tonajn antaurbojn de Sydney. Tra densaj
kvartaloj de domoj kaj fabrikejoj el brikoj au tonoj, brue resendantaj Ia klakadon de Ia trajno, ni eniras vastan, multeperonan stacion, Ia sola en urbo de pli 01 miliono da logantoj.
Pluen al Brisbane!
Dudek ok horoj per vojo nerekta - ni
devos transiri montojn kaj altajon gis 1400 metroj por iri de
unu punkto gis alia sur sarna rekta marbordo.
Reen tra tiu sarna dezerto el brikoj, tra antaurboj vdeble
pli malnovaj 01 tiuj de Melbourne - Sydney ja estas 50 jarojn
pli aga - kaj norden tra montetoj kaj krutaj intermontoj
de
Ia Hawkesbury-regiono,
fama pro sia longa fera ponto kaj pro
tre altkreskaj homoj. Tie i estas egale bele, kiel en Sydneyhaveno, kaj pli imprese pro apudaj montetoj.
Sekvas regiono
pli fruktodona kaj pli ria; Ia rieco tie i estas ne de oro,
sed de karbo; diversloke
en Ia abunda vegetajo elstaras Ia
krudaj konturoj de karbomino, kun unu reganta koloro: Ia nigra.
Fine venas serio de karbominaj
urbetoj, kun komplikaj fervojaj sistemoj kaj kilometraj
trajnoj de karbovagonoj;
kaj je
160 kilometroj de Sydney ni eniras Newcastle.
Solida, serioza
urbo, kun 70000 logantoj, kiuj havas nur unu penson, unu
okupon: Ia karbo, ar tiu i estas Ia plej granda centro en
Astralo de tiu industrio.
Tie i Ia vojo forIasas Ia marbordon
por sia nerekta irado
al Brisbane;
sed nova vojo estas konstruata
lalonge de Ia
bordo, kiu deprenos kvin horojn de tiu veturo kaj evitos sangon
de vagonoj. Nia vojo tamen kondukas tra Ia valo de Ia Hunterrivero (e kiu situas Newcastle) inter agrablaj kampoj de maizo
kaj Ia furaga herbo medikago.
Kaj denove grenkampoj
kaj
afpatejoj, dum multe da horoj, kaj neperceptebla
grimpado
gis Armidale, plej alta punkto sur tiu i vojo, kie vintre Ia
maIvarmo estas kiel en norda Eropo,
Oriente de tie i estas
regiono ekstreme kruta kun pentrindaj
akvofaloj kaj kanjonoj.
La vojo daras sur Ia norda altplata]o, kaj post 17 horoj ni
haltas e Ia tatlmo kaj eniras Ia malgrandajn
vagonojn de

o
os

t:
<J)

);:l

"2:::

<1)
"O

o
..:.:

-5..
<1)
c,

Trans

"O
C

'"
V>

.;;:

~
.;
c

'"

.D
V>
.;:
a:1

Ia Kontinento.

21

vinslanda tata fervojo, kies largo estas 1,07 metroj. Tutan


n ni veturas tra montoplena regiono, tra kelkaj urboj, gis
nta agrikuItura centro Toowoomba.
La vojo tiam serpentas
lsupren inter vastaj montoj kaj profundaj
valoj, ankora
n Ia ieaj ekaliptoj.
Ni haItas en karbomina centro Ipswich,
I mallonge iras la Ia Brlsbane-rivero
trans longa ponto,
unu-du agrabla] montetaj irkaurboj,
kaj nin trovas fine
n Ia urbo.
Brua tunelo kondukas ai Ia centra stacio.
Ni
m veturis de Ia komenca punkto Perth 5560 kilometrojn kaj
Izltis iujn efurbojn sur Ia kontinento.
Se Ia veturado ankora ne senkuragigis nin, ni povas pluiri
00 kilometrojn norden lai Ia marbordo, tra Ia regionoj de
ukerkano, trans Ia Kaprikornan
tropikon, tra orminejoj kaj
vastaj patejoj de bovoj, inter iam pli ria kaj pitoreska
vegetajaro, gis Ia turista kaj mineja centro Cairns, fama pro
Ia apuda Barron-kaskadoj.
Sed povas esti, ke Ia pirado estas
li alloga, sur Ia kvaza interna maro formata de tiu eno de
suloj kaj rifoj nomata Great Barrier Reef (granda baranta
fo), kiu etendas sin 2500 kilometrojn
de Ia tropiko gis Ia
kstrema nordo de Ia kontinento.
A plua fervojirado
okcldenten?
Tri fervojoj kondukas tra diversaj minejoj de Ia
randa minerala rio de Kvinslando gis 600 kilometroj for de
Ia maro, sur Ia senfinaj ebenoj logata] de muItaj milionoj da
afoj ... lando de industrio, de senkomforta
vivado, de laboro unutona, de homoj harditaj kaj praktikaj, de bienoj grandaj
kiel duklandoj, de bienuloj gastamaj, sed ne lando de turistoj!

MORO]

KA]

KUTIMO]

Gastamo,
bonkoreco kaj demokrata gentileco estas efaj trajtoj
e Australiano, kiuj frapas eksterlandanon.
La unue nomita eco
elmontrgas en sia plej pura kaj simpla formo e Ia kamparano
en Ia vastaj regionoj, kie oni ofte devas iri tutajn tagojn de
unu biendomo aI alia. Aparta gastoambro
estas je dispono de
fremdulo, anka mango], por kiuj lastaj en Aiistralio la bonaj
manieroj oni ne dankas, sed simple diras, ke Ia mango estis
guinda.
Forkurintaj
maristoj de eksterlandaj
ipoj kaj aliaj
enmigrantoj,
kiuj estas devigataj vagi en Ia vasta maldense
logata kamparo, estas ofte savataj de longa laciga piedirado de
bonkora kamparano, kiu afable proponas sidlokon en sia "Ford"
a veturilo.
En lando, kie militvunditoj
formas tri procentojn de Ia tuta
Iogantaro, oni ne miras, se oni vidas muItajn almozulojn sur
Ia stratoj de grandaj urboj. Tie ili dejoras, ludante iun instrumenton a portante tabulon kun avizo pri ilia difekto. Malofte
bonkora, plihava Australiano
preterpasas
tiujn malfeliulojn,
ne donante sian obolon. Alispecaj almozuloj - tiel abundaj en
multaj Eropaj urboj - apena ekzistas, krom iuj drinkemaj
senlaboruloj.
La grandaj urbaj hospitaloj estas subtenataj gis certa grado
per libervolaj donacoj kaj de tempo aI tempo arangataj kolektotagoj, kiam infanoj kaj junulinoj vendas sur Ia stratoj speciale
preparitan
insignon, kies profito helpos iun malsanulejon
por
longa tempo. Ankai oni arangas loteriojn por Ia sarna celo,
Homo gentila oni apena povas nomi Ia Astralanon,
se
oni prenas kiel mezurilon Ia hipokritan gentilecon de iuj alia]
popoloj. Kvankam preska sole Britoj, ili tamen restas koloniistoj,
enmigrantoj,
inter kiuj en Ia fruaj tempoj regis iom krudaj
manieroj kaj rajtoj de forto kaj de unua alveninto.
Nun, post
dekoj da jaroj Ia manieroj anka aliformigis,
sed e hodia
oni ne povas paroli pri aparta nacia kulturo, nek pri apartaj
naciaj manieroj.

;:;
:::
(1)

.D
(1)

"O

.,
::r:
o

.E

Moroj

"O
"O

t::

'"b.O...
'"

t::
Ol

o::l

23

101 same estinte unue lando, kie iuj devis komenci de Ia


kun pli-malpli egalaj eblecoj kaj pro tio sentis sin
tal kun Ia alia], Astralio sen grava politika agitado farigis
ple] demokrata
lando.
Poste enmigrintaj
koloniistoj
ne
11. egale favore provizitaj kun ebleco ai sukceso: iIi estis
handikapitaj" per Ia privilegioj de Ia unue alvenintaj pioniroj,
klullastaj iom post iom formis nobelaron de mono kaj terposedo.
liam Ia demokrateco
farigis nur religio de certa politika
rtlo.
Multaj kutimoj de tiu tempo tamen kvaza ensorbigs en Ia
kllrnkteron de Ia popolo, Tiel ekzernple viroj neniam salutas
111111 Ia alian,
levante Ia apelon ; ili simple au ekklinas Ia
knpcn a levas Ia manon duone gis Ia kapo, kaj eldras amba
mternpe: "Kiel vi fartas?", au pli simple nur ekkrias: "Ha-Iol"
Ia ceremonio de saluto estas sim pia afero e Astraliano],
adiao estas ago ankora
pli bagatela;
oni ekkrias iun
nsignifan, infanan vorton, aii ple] sim pie oni malaperas el
Ia grupo, dirante nenion.
La vespera salutvorto estas, krom
Ia supre diritaj, iam Ia sarna "Bonan nokton!", indiferente se oni
renkontas
konaton a adaas lin, se oni eniras domon aii
liras gin.
Sed same simplaj tamen ne estas Ia salutaj ceremonioj inter
vlrinoj en Astralo.
La virinoj, kiuj konas unu Ia alian de
loma tempo iam e renkontigo, kiel e disigo, kisas unu Ia
alian.
Same faras gefamilianoj
inter si. Tiu lasta moro ne
hjnas esti superflua en lando, kie Ia ligiloj por hejma vivo
pro multaj kazo] ne estas egale firmaj kiel en Ia nordaj landoj.
La frua maturigo kaj sekve frua sendependigo
de infanoj, kaj
milda klimato, kiu permesas preska iaman plenaeran estadon,
ajnas du gravaj faktoroj en malpligravigo de hejma atmosfero.
Mankas ai ili okazoj, kiel sidado e krakanta flamfajro, - krom
en Ia sudaj partoj de Ia kontinento - kiu e nordanoj vekas
en vintraj vesperoj tiel fortan sopiron ai Ia hejma rondo.
La virino en Astralo devus senti sin felia, se adoro de
Ia "malpli bela sekso" ion signifas.
La atributo, kvankam
tute prava e multaj naeioj, tamen estas negusta, kiam oni
celas Astralian
junan viron, kiu sukcese konkuras
kaj e
superas Ia virinan parton tiurilate.
Australiano vere estas pli
UIIIOIICO

kaj Kutimoj.

24

Moroj

Moroj kaj Kutimoj.

proksima al Adonis 01 Aetralianno


al Venus. La unua estas
mezkreska,
kun talio simetria ka] aspekto de sano kaj forto,
dum Ia lasta - generale malaltkreska,
kun neproporcia
talio,
senforrnaj rnaleoloj, kaj vizago tavoIe pudrita kaj neinteresa.
Malgrau Ia esceptaj rllato], Ia viro] tamen adoras "Ia pli
belan sekson" pli 01 en multa] alia] landoj. Sajnas, ke anka
tiu moro havas sian devenon en Ia fruaj tempo] de koloniigo,
kiam virinoj estis malmultaj en Ia lando, kompare al Ia viro].
Tamaj krudmanieraj
pioniroj altestimis
Ia virinon ka] farigis
kvaza nova] viro] e alveno de iu sinjorno.
Same hodiaii,
kiam Ia nombro de virinoj preska
egalas tiun de viro], tiu
adoro ankora restas en, u dr, pli rafinita formo. Hodiaa
Australiano,
kiu inter siaj viraj amikoj generale
uzas forte
spicitan lingvaon, farigas kavalira kaj tre decmaniera homo en
eesto de virino.
E Ia lego tie punas pli severe pro Ia ofendo]
al virina honoro 01 en Ia Eiiropaj landoj. Unu el Ia atoroj
remem oras bagatelan
epizodon, kiu ebIe iom priskribas
Ia
pedantecon
de Aiistralianoj
en tiu rilato:
Sinjorina vizitanto venis iun tagon en Ia ofcejon. Mia kolego
akceptis n en Ia apuda ambro kaj balda rapidis al m,
ekdirante:
"Tuj pruntedonu
vian krajonon, mi petas!"
"Sed vi ja havas vian propran malanta Ia orelo", mi respondis.
"Sed ...
u mi prezentu tian krajonaon al sinjorino?!"
Astralianino
certe posedas en sia karaktero multajn bonajn
ecojn, inter tiuj kelkajn, kiujn ia Europa fratino plu ne atas
posedi. Kiel ajn altinstruita kaj dorlotita, si iam scias, ke estas
a devo zorgi pri Ia mastrumado
de hejmo. Domservistinoj
ne estas tiel multa] kieI en Eiiropaj familioj, parte pro Ia
fakto, ke ili estas malfacile havebla], sed anka pro tio, ke
Ia mastrinoj mem ne hontas labori. Kaj tiel konsiderema
kaj
atentema si estas e Ia tablo kaj dum vizitoj de gasto] I Sed
bedarinde
si anka plene sentas sian gravecon por Ia vira
gento, kaj tro ofte lasas tion montrg. Sur Ia stratoj ka] en
tramvagonoj
ekzemple, si tute ne estas gentil a kaj pretendas
tro multe da atento de viro. La Brita kutimo, virino per ekklineto de kapo unue montras, se si konas Ia viron, kaj nur

kaj Kutimoj.

25

111 viro rajtas levi sian apelon.


En iuj pli altrangaj socetoj
1I'IIIoj ne prezentas
sian manon dum Ia saluto au prezentgo,
li aimple klinetas sino
Ln infanoj en Astralio, kie ajn oni vidas ilin, donas agrablan
ht.preson al alilandano.
enerale ili aspektas sana] kaj bone
IrjCataj kaj gentilaj. E Ia plej fripona stratbubo
iam havas
rela sur Ia lango Ia formalajn "Pardonu!"
kaj "Dankon!".
11111 komuna ka] al fremdulo frapanta trajto estas e Ia infanoj:
111aspektss frumaturaj.
Nepre Ia klimato Iudas gravan rolon
le i, sed ajnas, ke anka Ia edukado - pri kiu oni legos
IIJ0ke - havas ian efikon en tiu fenomeno.
Aetratanoi estas stranga miksaio de pura] manieroj kaj
nzorgaj kutimo]. Dum i1i sin banas iutage, sangas ofte Ia
ubvestojn, kaj viro] razas sian vzagon iumatene, mallonge,
one zorgas pri sia ekstera korpo, ili tamen tute malatentas
Ilon, kio eniras tiun saman korpon tra Ia buo,
FremduIo, kiu unuan fojon vizitas Aiistralian
panvendejon,
havas malagrablan surprizon. Certe Ia bakistaj produktajoj estas
bongustaj.
Sur Ia montra fenestro
iIi aspektas
alloga] kaj
hongustaj, kiel en iu ajn lando, sed Ia maniero, per kiu oni
manuzas ilin dum Ia vendo, tu te forpelas Ia jarn vekitan apetiton.
Se oni petas dekduon da torto] au malgranda] kukoj, Ia vendistino
. verajne rekte alkurinta de Ia kuire]o - afable demandas:
.Jes?",
kaj ekprenas per siaj kvin fingroj el la fenestra ranko
tiun kvaliton, kiu kuas plej proksime al si, kaj gin montrante
I Ia kliento, demandas:
"u tiun i vi atas P"
La kliento rapidas klarigi, ke li velas kelkajn de tiu kun
kremo kaj kokosaj pecetoj, kaj Ia ceterajn kun ruga ka] verda
sukeraio. Dekdu fojojn Ia kvin fingroj atakas Ia mole dolajn
kukojn, kaj Ia aetanto ricevas sian papersaketon
kun afabla:
"Dankoo!"
Se Ia kliento jam ne perdis siajn apetiton kaj kuragon por
plia aetado, sed volas havi iom da riaspekta,
granda kuko,
kiu estas vendata lapeze, li devas esti homo tre senantajuga ..
Dum Ia aetanto pensas, kiom da funtoj li velas havi, Ia vendistino,
kvaza karese prenante Ia bulkon en siaj du mano], montras
gin al li de iuj flankoj kaj parolas konvinke:
1.11I

26

Moroj kaj Kutimoj.

"Tre ria kaj frea, vi seias."


Alia interesa spektaklo atendas Ia fremdulon, kiu eliras sian
logejon en iu Astralia antaurbo inter Ia sesa kaj sepa horoj
matene: laktovendisto. Li estas tipo en si mem - same kiel
botelaetisto! - kaj povus esti interesa, se nur lia] manieroj
estus malpti malpuraj. Ordinare ti jungas viglan evaleton ai
sia aro, sur kiu li havas tri a kvar ladajn laktujojn. Dum
li rapide veturas tra malplenaj stratoj li senese kriadas ion,
kion neniu komprenas; sed iuj seias, per tiu "jodlado", ke
estas laktovendisto. Dommastrinoj, ankora en mate na vesto,
malfermetas siajn pordojn, elmetas kruon a alian ujon, kaj
kiam Ia laktoviro de saltas de sia aro kun unu malpli granda
kruo kaj mezurilo, iIi diras sian kvanton kaj rieevas gin.
Dume Ia evaleto, kiu jam bone konas sian distrikton, jam
kuris ai Ia sekvanta abonanto, kaj Ia viro devas postkuri. e
Ia gardenpordoj en Ia domoj, kie Iogas multaj homoj, oni vidas
dekduon da jam vespere elmetitaj kruetoj kaj diversspeeaj
ujoj, kiujn Ia Iaktoviro, juna homo kun bona memoro, preeize
mezuras, versante jen kvaronan litron, jen duonan litron.
Aiistralianoj ne trinkas lakton, kvankam bredado de bovinoj
estas unu el Ia efaj industrioj: plejmulto el Ia lakto estas
buterigata. i tiuj matenabonoj estas nur por Ia teo kaj por
Ia infanoj.
La malagrabla flanko de tiu tipa matena spektaklo estas Ia
malzorgo rilate ai pureco, kun kiu Ia laktovendisto faras sian
taskon. Sen jako kaj apelo li kuras trans Ia strato kun sia
kruo en Ia mano kaj brulanta eigaredo en Ia buo, Forte
odorante je evalo kaj vitante pro Ia kurado, li mezuras Ia
lakton, dum Ia iama cigaredo elIasas iom da cindro en Ia
krueton. Sed iuj ajnas kontentaj; almena neniu protestas!
Nutrajvendejoj en Astralio estas samtempe vendejoj de
generalajoj; efektive oni povas aeti en tia komercejo preska
iun ajn aferon bezonatan en mastrumo, de amanta vino gis
fortodora petrolo, kaj de ruga vinagro gis pikanta zingibro, kaj
ion tion en unu ambro. Britoj mem nomas tian tradieian
vendejon grocery, kaj oni trovas ilin ie en Ia vasta Brita
imperio. Tamen ekzistas anka kelkaj apartaj vendejoj por plej
komune uzataj nutrajoj, kiel viando, pano, fruktoj kaj legomoj,

Moroj

kaj Kutimoj.

27

\ kluj lastaj Ia plej progresemaj jam montras afon, kiu petas


lI~etantojn, sekve de Ia nova lego pri Ia nutrajoj, ne mantui
ruktojn, kiujn iIi ne aetas.
Alistralianoj estas grandaj vandornangantoj; vere ajnas, ke ili
11 tiu konsumado superas iuj atiajn popolojn krom eble tiun
1\0 New ZeaIand (Nov-Zelando). Multaj el ili mangas viandon tri'1110 en Ia tago. La unua mango de Ia tago tuj post Ia ellitigo
konsistas eI rostita lardo kaj ovoj - tiu nacia mango de Ia
Angloj, tiel en Ia varmego de Ia ekvatoro, kieI en Ia frosto
de polusaj regionoj. Poste venas Iuno, kiun Astralianoj nomas
Itnkau tagmango, kaj kiu nepre devas enhavi viandon. Post
110 sekvas intertempa mango, posttagmeza teo kun buterpanoj
11 kuketoj. Je Ia sesa vespere okazas Ia efa mango, tiu, kiun
Europanoj nomas a tagmango a vespermango, sed kiun
Atstratianoj pro nekomprenebla kazo nomas "teo" (kvankam
lu iama kuntrinkajo, fortega te o, estas egaIe nepra por iu
mango). Multaj el ili mangas elvenante el teatroj ankora
vesperrnangon supper, kiu povas konsisti el foj, ostroj a io
alia. TieI same forte ili mangas tra Ia jaro. E Krstnasktagon, kiu en Astralio estas unu el Ia plej varmegaj tagoj, i1i
devas havi Ia tradieiajn rostajon kaj pudingon.
La strata vivo en Astrala] urboj ne diferencas multe de
tiu en aliaj landoj, krom dum Ia luna horo, inter Ia dekdua
kaj unua horoj. La tagmeza mangotempo por Ia laboristoj en
Ia fabrikejoj, vendejoj kaj magazenoj estas generale mallonga,
duonhoro a tri kvaronoj de horo, en malmultaj lokoj unu
horo; tiel estas por ebligi ai Ia laboristaro liberan sabaton a
almena Ia posttagmezon.
Dum tiu horo oni povas vidi plej
kuriozajn spektaklojn sur Ia stratoj. Tuj kiam Ia 12-a horo
batas, aroj da gejunuloj kaj viroj kuras aI Ia plej proksima
trotuaro, kaj eIprenas siajn mangajojn el irkavolvita blanka
telertuko aii malnova gazeto. lu knabeto estas jam antae
komisiata kuiri grandan kvanton da nigre-forta teo, kaj el Ia
komuna ujo iu nun elerpas ai si plenan tason da tiu eliksiro.
La buterpanoj estas rapide formangataj , kaj ankora restas
kvaronhoro, kiu tempeto devas esti plej utile uzata. Junuloj
elprenas piedpilkon - ofte tufo da papero aii ifono servas
por tio - kaj ludas sur Ia strato pIej entuziasme, tute ne zorg-

\11

28

Moroj kaj Kutimoj.

ante Ia fenestrojn.
Kompreneble
tiaj spektakloj estas nefareblaj sur Ia efaj stratoj, sed tie ankai ne trovigas fabrikejoj.
Viroj grupigas malantai iu angulo kaj hazardludas
per kartaro ai jetado de moneroj.
Pli agaj viroj legas matengazetojn,
kiujn ili ankorai ne finis dum Ia mate na trajnveturo,
kaj Ia
knabinoj kaj virinoj avide legas romanojn, sidante sur Ia elstaranta sojIo a sur Ia trotuaro mem. En pluvaj tagoj ili iuj
mangas en Ia malpuraj kaj poIvoplenaj laborejoj.
Nenia lego
nek kontroIo ekzistas por eviti tian malsanigan mangadon.
La plej amuzan aspekton
el tiu flankstrata vivo donas Ia
veturigistoj
de sargoveturilo
kun unu gis ses evaloj. Kie ajn
i1i restas je Ia 12-a horo, tie ili haltas kaj rapide ekbruligas
fajron por boligi Ia teon, suriras sian veturilon, mangas kaj e
en Ia centro de larga strato komencas - kartludi!
Spite de dekoj da diversaj religioj kaj miloj da pregejoj Ia
ekleziaj festotagoj estas apenai atentataj en Aistralio.
Nur
Ia Kristnasktago
estas sanktigata egala kun Ia dimanoj.
Tagoj
tia], kiel Novjartago, Sankta Vendredo kaj Paskotagoj estas libertagoj, sed ne religie festataj de plimulto el Ia popolo: iuj
drinkejoj estas maIfermataj
kaj plenaj de homoj, teatroj kaj
kinematografoj
ludas, kaj Ia popolo guas. Tagoj tiaj, kiel Epifanio, ieliro, Pentekosto kaj Sankta Johano, estas tute neatentataj. Sed, se Ia ekleziaj festotagoj estas malatentataj,
tiam Ia
ordinaraj dimanoj estas tiom pli severe observataj.
Apenai oni povas imagi, almena ne trov, pli kvietan lokon
01 Ia koron de iu Astralia grandurbo en dimana antatagmezo: estas neniu, krom Ia suno kaj grandaj konstruajoj.
Oni
eblevidas iun inan laviston promenanta en sia dimana kostumo
kaj vojagaitomobilon
kureganta tra Ia urbo, kvaza timante
halti inter Ia tonaj muroj de Ia giganto.
En Ia vastaj, netuitaj temploj de Ia naturo, oni trovas Ia kvietecon iumaniere
faciliga, trankviliga, sed tie
kie iu peceto paroIas pri homa
tuo, pri lia eesto, tiu nenormala senbruo vekas fortan enuon,
tedon.
Nur posttagmeze
aperos iom da vivo sur Ia stratoj:
kelkaj tramvagonoj
komencas
ruligi, nemultaj
homoj vizitas
pregejojn kaj muzeojn.
Teatroj, kinematografoj,
spektakIoj ili iuj dormas; e skatoIon da cigaredoj oni ne povas aeti.
MaImultaj kafejoj kaj restoracioj
estas vizitebIaj en dimano,
,

Moroj

kaj Kutimoj.

29

I nur kun pli altaj prezoj. TieI same kvietaj ili estas iuj:
yllney, Melbourne,
Brisbane,
AdeIaide, Perth, Hobart, por
11110 ne paroli
pri Ia kamparaj urboj. EI Ia du pIej grandaj, Ia
mlrlnda Melbourne"
ajnas posedi Ia rekordon en tiu dimana
urltaneco,
dum Sydney estas jam iom pli moderna en tiu
IInto.
La batalo por Ia vivo ne estas tieI severa en Astralo, kiel
" Eiropaj Iandoj. La salajroj estas pli aitaj kaj Ia vivbezonoj
''0 pli karaj, 01 en Ia "malnova mondo".
Tiu reI ative facila
vivo havas efikojn e Ia karaktero de Ia popolo: Ia karakteroj
unde malfortaj estas emaj farigi facilanimaj, kaj Ia karakteroj
l,tI flrmaj sentas fortan tenton aI senzorga kaj komforta vivado.
I.Il tempo ne estas
mono en Aistralio: tiel same viroj, kiel
vlrlnoj atas babiladi horojn pri nenio.
Precizeco
ne estas
praktikata;
ili volonte atendas kaj atendigas
unu Ia alian kaj
dlradas: "Oh, tons of time I" (Ho, tunoj da tempo).
Aistralinoj ne havas, krom kelkaj esceptoj,
ambiciojn de kreanta
menso, nek atas grandajn taskojn, krom eble tiujn de sporto.
l.a ambicio de junuloj estas motorbiciklo kaj poste aitomobilo;
dum ili farges pli agaj kaj pli havaj, ili komencas revi pri
mondveturo,
kaj tion i plenuminte,
atas rakontadi pri Ia aliaj
landoj aI dubemaj aiskuItantoj.
Jen Ia programo por Ia vivo!
Klal peni kaj laboregadi?
Kial sopiri por Ia monda famo, ar
lo jam estas plej bona en Aistralio!

LA

SPORTO

EN

LA

AUSTRALIA

La Sporto

VIVO

Vivo.

31

kaj Ia suprenjetanto
estas Ia bankisto.
Tiu ludo estas
mnlpermesata,
sed tamen oni tudas gin ie, en fabrikejoj,
111111 11\ tagrnangohoro
por negrandaj
sumoj kaj e sekretaj
luhu] en mole remburitaj
ambroj por centoj da funtoj.
La
111 til servas anka
kiel adjektivo pri homaj kvalitoj; ekzemple,
k 1,1/11 lu homo estas bonkonduta kaj ne malvastanima,
do vera
ntllhorno, oni nomas Iin "bona sporto".
t lnu el Ia plej popularaj sportofakoj
estas piedpilkludo (foot""li),
kiu estas ludata lau tri diversaj sistemoj: du kun ronda
1\lIko, kiel en Eropo ; unu el tiuj ludoj estas nomata Rugger,
Ii/ll Ia alia Soccer a "Brita
Asocio";
plej favorata tamen
1\ kelkaj
tatoj estas alia, pure Astralia ludo, kies ovalan
pllkon oni rajtas tu ankaii per Ia manoj.
Piedpilko estas
luduta dum Ia vintra sezono.
En Ia posttagmezo
iun sabaton
uul arangas konkursojn
inter diversaj antaurboj.
Dekmiloj
lI.t homoj eestas e diversaj ludejoj j specialaj piedpilkaj gatoj aperas ; oni kriadas kaj vetas pri Ia poentoj.
Kriketo estas, se nur eble, ankora pli favorata 01 piedpilko, Juste oni povas nomi kriketon Ia nacia tudo. iu juna
Australiano kreskas kun Ia kriketbatilo en Ia manoj. iu lernejo
hnvas sian trupon, iu nrbo sian klubon, iu tato sian regantan
usocion, kaj Ia tuta lando posedas trupon de plej lertaj ludantoj
I Ia diversaj tatoj, Tiu trupo vetludas iujare kontra Anglujo,
Sud-Afriko aii Nov-Zelando,
Febra atmosfero regas Ia Astralnnojn dum tiaj internaciaj vetludoj: cent mil homoj foje kunvenas en unu sola stadiono, kaj kvaza asistante e religia
rito seriozege atentas iun detalon de Ia ludo, kaj sentas sin
profunde ofenditaj de ia nebona ludado,
Ekstere tra Ia tu ta
lando, dum semajnoj anta kaj post Ia ludo, iuj parolas nur
pri kriketo ; bomoj fremdaj unu ai Ia alia interangas
opiniojn
kaj antadiras
Ia rezuItojn; en tramoj, kaj sur Ia trotuaroj oni
povas esti neatendite haltigata de iu preterpasanto
per demando:
"Kiel staras Ia poentoj nun?"
Golfo kaj kegloludo sur zorge preparita herbo estas ludoj
tre favorataj de pliagaj homoj dum ta som era sezono, kaj iu
havas sian klubon en sufie grandaj komunumoj.
Lantenso
estas ludata dum Ia tu ta jaro; preska iu bonhava domo estas
provizita per propra Iantenise]o,
lIillll'I'O,

Sen risko de troigo, oni povas dirl, ke sporto okupas kvindek


procentojn de Ia mensa konscio e granda plimulto de Astralianojo La atmosfero estas saturita per sporto; oni pensas kaj
parolas pri gi; gi okupas plurajn pagojn en Ia tagaj gazetoj.
Vere en Astralo gazetvendistoj
ne reklamkrias siajn gazetojn
pro iu gravega politika krizo aii bankrabo, sed simple pro Ia
lasta sporta konkurso - tio ripetigas iutage tra Ia jaro. Lerta
boksisto iam estas pli populara 01 ekzemple talenta pentristo.
Konkura evalo, kiu cetere estas nomata iam "li", povas anka
esti tre populara kaj admirata.
Sed post io, tio ja ne estas mirinda en suna Astralio.
Unue Ia emo sporti restas en Ia sango e Britoj, kaj due, Ia
naturo kaj Ia klimato kvaza incitas tian emon.
Tra tuta jaro .
restas oportunaj
okazoj por subiela sportado.
En iu komunumo ekzistas diversaj sportaj kluboj kaj societoj, same iu
komunumo rezervas vastajn areojn por sportejoj kaj promenejoj,
ofte tre proksime ai urbocentro
a cetere valoraj terenoj.
e
marbordaj urboj plej belaj bordoj estas same rezervataj por
Ia popolo.
Sabato estas Ia granda tago de sporto.
Fabrikejoj, oficejoj
kaj vendejoj estas fermataj je Ia tagmezo.
En multaj fabrikejoj
oni tute ne laboras sabate: Ia laboristoj preferas plilongigitajn
labortagojn en Ia aliaj tagoj, por ebligi ai si tutan sportotagon.
usabate okazas pluraj sportaj konkursoj sur Ia sportejoj de
diversaj antaurbo].
Ekstraj trajnoj kaj tramoj devas esti provizataj por efaj linioj kondukantaj for el Ia metropoloj.
La vorto "sporto" ajnas esti uzata iom tro vaste en Astralo,
Kiel ekzemplo, diversaj hazardoludoj estas iuj nomataj sporto.
La plej populara
el tiaspecaj
"sportoj"
estas two up (du
supre); Ia ludo estas tu te hazarda kaj postulas nenian tertecon:
tri-kvar a pli da partoprenantoj
staras en rondo, kaj lavlce
suprenjetas
du kupromonerojn;
Ia rigardantoj vetas iu por sia
monsumo, ke "kapo" au "vosto" restos sur Ia supra flanko de Ia

en Ia Aistralia

32

La Sporto

en Ia Australia

Vivo.

La efurboj de Ia ses Astrala] tatoj uj staras apud Ia


marbordo.
Do ne mirnde se tiel nomataj "akvaj sportoj" estas
bone reprezentataj.
- Velveturo estas tre favorata; precipe
Ia haveno de Sydney pro siaj centoj da kutroj. - Remado
estas anka populara; iujara riverkarnavalo
"Henley-sur-Yarra"
e Melbourne estas grandioza spektaklo de remkonkurso inter
diversaj altlernejoj kaj remkluboj, kiun eestas rnultego da ornamitaj boatetoj kaj miloj da rigardantoj. - Apena en iu alia
lando nagado estas tiel populara, kiel en Astralo : Ia mara
akvo estas en plej multaj lokoj sufie varma tra Ia jaro, grandaj
marbanejoj kaj longaj sablaj bordoj, kie Ia suno malofte rnankas, ebligas al iuj tun agrablan sporton.
Apartan guon donas
saltado kaj rulgado
en Ia brue albordigantaj
oceanaj ondegoj.
Fikaptado kaj asado estas anka atataj, La oceanoj kaas
diversajn fiojn fremdajn al Eropano], sed bongustajn;
salmoj
kaj trutoj estas logigita] en multaj lago] kaj riveroj. asado
en Astralo
estas sporto plejparte nur de bonhavuloj, krom
Ia kaptado de milionnombraj kunikloj - vera pesto en Astralo.
Leporoj kaj vulpoj ekzistas,
EI Ia malmultaj sovagaj bestoj
dingo, sovaga hundo, estas Ia plej notinda. La aso de kanguruo
. e urbohavaj distriktoj jam apartenas
aI Ia pasinteco, nur en
izolaj lokoj oni povas iam trafi tiun simbolan al Astralio
beston.
Atomobilado
estas rapide fariganta Ia dua nacia sporto pri Ia unua ni raportos balda, La kontinento havas 640000
kilometrojn da vojo, el kio plejparto estas makadamita kaj bone
zorgata.
Pro Ia alta imposto por atomobllo]
i tiu sporto
ankora ne okupas tian popularecon,
kiel en Ameriko,
sed
nur kvin landoj en Ia mondo superas Ia nombron da atornobilo]
en Astralo.
Dum Ia lastaj jaroj pluraj sporternaj homoj transveturis Ia kontinenton
per atornobilo la iuj kvar direktoj.
Pikniko estas vorto tre komuna kaj ofte praktikata
e
Aiistralianoj,
Matene en dimanoj trajnoj plenigas per gaje
babilantaj gejunuloj,
iu kun sia ekskursa pakajo. Kelkhora
veturo al iu kampara stacio, kaj ofte de tie ankora rimarkinda
piediro - Aiistralianoj
tre atas piediron - gis iu vaIo apud
rvereto, kie -on povas elerpi akvon por Ia iama teo. Tie ili

o
-o
...
o
.c

...
oS

E
...

::l
<Jl

bIJ

2'!
l-

a)

.c

...J

La Sporto

I111
I

Monta sportloko,

vintre

en Ia Astrala

Vivo.

33

I Ia tagon, ludante au promenante


en Ia arbaro, Atomobilveturas la aliaj vojoj en siaj propraj veturiloj; aliaj velas
kutroj aii sur havenaj ipoj. Sajnas nur unu ceio por iuj:
de. Ia urbo dum dimano.
nas iom nekredeble,
se oni parolas pri vintraj sportoj en
tralo, sed ili fakte estas praktikeblaj kaj anka tre atata],
m Ia montaraj lago] de Tasmanio,
kiuj estas glacikovrataj
pluraj monatoj, kaj, kornpreneble,
vzitataj de amasoj da
temulo], anka Ia grandurboj Melbourne kaj Sydney amba
I dum Ia vintra sezono
sufie vastan artefaritan
glitejon,
Cluvespere plenigas per gajaj, glitemaj gejunuloj, kiuj ne ofte
naturan glacon,
portoj sur Ia nego ne estas tiel facile akireblaj, kiel tiuj sur
rtefarita glaco, krom en Tasmanio, sur kies montaroj nego
ras preska kvar monatojn.
Tamen nego estas trovebla
ai:.sur Ia kontinento mem en multaj lokoj: sur Monto Buffalo
Viktorio kaj sur Monto Kosciusko en Nova Sud-Kimrujo,
emple, Ambai:. estas bone konataj kaj ofte vizitataj vintraj
ertloko]. Precipe Monto Buffalo, staranta ne malproksime
de
elbourne, estas populara vintra restadejo, atingebla per autoobilo. La vasta hotelo sur Ia supro ebligas plurtagan restadon
fresa vintra atmosfero.
Glitveturo kaj skiado estas instruataj
profesia gvidisto, kaj kiam Ia vizitantoj revenas en siajn urbajn
ftcejojn, iIi havas rakontojn por longa tempo.
Veraj atletikaj kaj Olimpiadaj sportofakoj, kiel kuroj, saltadoj,
tadoj ktp., ne estas tre favorataj de grandaj amasoj, nur de
almultaj anoj de sportaj societoj. Luktado estas iom praktikata.
oksado tamen estas tre populara, kiel en iuj Britaj landoj:
boksistoj el Ameriko, negroj kaj Filipinanoj, estas ofte invitataj
por havigi ai Ia boksemaj Astralia] junuloj okazon montri siajn
kapablojn.
La vera nacia sporto de Astralio estas evalvetkurado.
Sen
timo de troigo oni povas diri, ke en neniu alia lando estas tiu
.sporto"
tiel disvastigita, kel en Aiistralo. Preska iu homo
partoprenas iumaniere en tiu "naciismo", kaj mloj tute dependas
de gi; gi kreis apartajn popolklasojn, kaj naskis novajn profesiojn
kaj industriofakojn.
La vetevaloj, posedantoj
kaj dresistoj de tiu], jokeoj, vetAlstralio 3

34

La Sporto

en Ia Australia

Vivo.

akceptantoj (bookmakers), profesiaj kaj okazaj vetistoj (punters),


oficistoj kaj diversaj parazitoj - jen Ia efaj aktoroj e Astrala
vetkuro. Ni pritraktu ilin laorde:
La klimato en Astralio estas tre konvena por kreskigo de
bonrasaj evaloj, el kiuj Ia plej famaj estas konataj e evalistaj
rondoj tra Ia mondo. La evaloj, kiuj iam triumfis, estas nun
konservataj kiel skeletoj en Ia muzeoj. La fakto, ke iuj evalvetkuroj estas tiel nomataj handikapkuroj,
t. e. iu evalo estas
kompensata au malkompensata per alpezo la Ia rezultoj, kiujn gi
montris e antaaj konkursoj, ajnas allaiko iom nejusta kontra
Ia evaloj. Sed sen tio Ia efa motivo, vetado, ja ne estus ebla.
Posedanto estas iu homo sufie ria por tio. Dresisto estas
evaleca" homtipo konata en iu lando; ili amas fortajn cigarojn
kaj rei ative brilajn vestojn. - Sed Ia rajdistoj, tiuj malfortikaj
kaj nealtkreskaj viroj, ili estas bone konebla tipo sur Ia efurbaj
stratoj: ili ja naskgis por sia bona profesio! Malmulte da Iaboro
kaj bona saIajro; efa intertempa okupo: kuado en vitbanejo
kaj malgrasigo de Ia korpo.
Vetakceptantoj
estas interesaj kaj gravaj aktoroj.
Ili estas
multaj, grandaj kaj malgrandaj; Ia grandaj estas oficiaIe rajtigitaj
kaj renkonteblaj,
u en siaj budoj sur Ia kurejo a en siaj urbaj
ofcejoj; Ia malgrandaj kaj nerajtigitaj servas kiel subagentoj aI
Ia grandaj aii anka laboras memstare kaj estas renkonteblaj
ie. La vetakceptantoj
taksas Ia kapablon de iu evalo, post
kiam Ia oficistoj estos difinintaj Ia aIpezojn. La vetakceptantoj
ne estas tre favorataj individuoj, sed i1i gajnas bonajn profitojn.
Vetistoj generale
ne estas egale bonancaj,
kiel Ia vetakceptantoj.
Ili estas plejparte mallaboremaj homo], kiuj unue
heredis a iel alie senmerite havigis al si ioman kapitalon kaj
trovas vetadon Ia plej facila vivmaniero.
Ili eestas iujn
vetkurojn, kalkulante kaj provante sistemajn metodojn, sed plej
ofte finigas malriaj. - Vetanto ja povas esti kiu ajn homo kun
kelkaj moneroj por elspezi. Li ne partoprenas
iujn konkursojn,
ar oni ja povas veti kie ajn: Ia subagentoj ekzistas en oficejoj,
Iaborejoj kaj fabrikejoj.
Oficistoj e Ia vetkuroj, kiuj mezuras kaj pezas Ia evalojn
kaj rajdistojn,
zorgas pri librotenado
de centoj da evaloj kaj
observas,
ke oni ne povu kurigi evalojn sub falsa] nomoj.

La Sporto

en Ia Australia,

Vivo.

35

(illlvn lnstitucio!
f:u ~randaj metropoIoj, kiel Melbourne kaj Sydney, oni havas
YI.tklll'ojn preskaii iutage dum Ia jaro, escepte dum dimanoj kaj
11, tutugoj, Sabato estas tamen Ia tago de plej gravaj vetkuroj.
'"11I untatagmeze
aperas en iuj homplenaj lokoj sur Ia stratoj
vlru] - parazitoj - kiuj reklamas programojn de konkurso kaj
pecialnjn gazetetojn kun informoj kaj antaiiflaroj pri Ia eventualaj
II'/ultoj de Ia konkurso.
Fiakroj kaj motoromnibusoj
staras
11 longaj
linioj e stratflankoj,
kaj Ia veturantoj
kriadas per
I'IlIIkn voo ion nekompreneblan,
kio devus signifi tiom kaj tiom
1111 Ailingoj gis tiu kaj tiu kurejo.
Virinoj, kiuj cetere formas
rundan parton de Ia rigardantoj
e Ia kurejoj, survestas
siajn
1110/ novmodajn vestojn kaj preparigas
por Ia konkurso.
Por
du gis tri horoj Ia urbo restas kvaza izolita, gis Ia amasoj je Ia
veaperlgo reaperas samtempe kun Ia gazetvendistoj,
kiuj krias
.Lastaj rezultoj!"
Milionoj da funtoj estas elspezitaj en konstruo de grandiozaj
hlpodromoj, kiun iu distrikto nepre devas havi. E en tiaj
lzolaj tropikaj insuloj kiel New Britain (Nov-Britujo, en Aistralia
Mandato Nov-Gineo),
en Ia sola ekzistanta urbeto kun irka
MO blankuloj, vetkurejo estis inter Ia unuaj novaj konstruajoj,
kiam Astralianoj
okupis Ia urbeton.
La plej multekosta hipodromo en tuta Astralazio estas tiu e Flemington en Viktorio,
kie Ia mondfama Melbourne
Cup" estas kurata iujare en
Novembro.
i tiu vetkuro allogas, krom armeon da pIej bonaj
rasevaloj el Ia tuta kontinento,
anka cent gis ducent milojn
da homoj. La tago de Ia kuro, iam Ia unua mardo de Novembro,
estas festotago en Melbourne. La unua premio por Ia venkanta
evalo estas 10000 funtoj, sed Ia posedanto de Ia evalo povas
en favora okazo gajni e pli grandajn sumojn per vetado. Fabelaj
monsumoj iras de mano aI mano, ar senescepte
iu rigardanto
vetas je Ia evalo, kiun li kredas venkonta.
La granda intereso al evalvetkuroj ne estas kazata pure de
admiro je evala sporto, sed plejparte de simple egoistaj motivoj.
Plejmulto de Ia Astralianoj vetas almena unu fojon en semajno
je iu favorata evalo. Tiu febra dezirego aI vetado kreis milojn
da nerajtigitaj semajnaj vetkurloterioj.
Tasmanio estas Ia sola
stato, kiu permesas tian lotadon: tie funkcias jam pli 01 kvardek
a'

36

La Sporto en Ia Australia Vivo.

jarojn Ia mondkonata loterio Tattersall's Sweep, lotata e iu


pli rimarkinda vetkuro en Ia kontinento, unu aii du fojojn monate.
cr tiu loterio, kies unua premio estas 5000 funtoj, estas severe
malpermesata en Ia aliaj tato] de Ia federacio: Ia posto ne transportas leterojn adresitajn al Ia loterio mem - pro kio Ia loterio
havas centojn da agentoj - kaj en iuj tato] gajnintoj e tiu
loterio povas esti monpunataj. Sed spite de io Ia centmil lotoj
de Tattersall, po kvin illngoj kaj ses pencoj por unu, estas iufoje
finvenditaj anta Ia tago de vetkuro.
Tia estas Ia karaktero de Australiano, ke li devas veti de tempo
al tempo. e disputo inter du homoj en Astralio oni ne longe
vortbatalas,sed simple vetas. Karakteriza ekzemplo de tiu vetemo:
Du arbaristoj vivas en malproksima, izola praarbaro, kie tute
mankas evalkuroj, same kiel alia] vetindaj aferoj; io estas
mono tona ripeto de tago ai tago. Dum iu sendorma nokto ili
ekadas noktobirdon, kiu tre klare pepas: "Ti, ti, ti-ti!" jen
unufoje, jen dufoje, tute hazarde. Hura! Fine io, je kio oni
povas veti!

REGADO

KAJ

POLITIKO

Australio estas lando demokrata: kio signifas, laii unu skeptikulo, ke iu homo kredas sin supera je iuj siaj kunhomoj.
Certe Ia politikaj regantoj ne guas grandan respekton - Ia
vorto "politikisto" ja estas elparolata plej ofte kun ia malstima nuanco, kaj Ia parlamenta membreco estas, lau vidpunkto de multaj homoj, simpie profesio bone salajrata, kiun
oni praktikas kiom eble longe. La sistemon oni povas mallonge nomi federacia konstitucia monarkejo, kun sep parlamentoj, sep ministraroj guantaj Ia oficojn, kaj sep opozicioj
celantaj tiujn oficojn. Dufoje en iuj tri jaroj, au pli ofte,
Ia popolo devas baloti novajn parlamentanojn - unufoje por
stata kaj unufoje por federacia parlamentoj.
Vodonado ja
estas deviga por parlamentoj de Ia federacio kaj de kelkaj
tatoj. Ne mirinde, ke Ia politiko ofte tedas Ia popolon.
La politikan kreskadon kaj Iederacigon ni legas en Ia apitro pri historio. Ni vidas per tio, ke Ia ses kolonioj havis
malmulte da komuna sento, kaj partianoj de federaciigo devis
zorge kaj takte prezenti siajn proponojn. Pro tio, Ia federacia
ligo estas ne tiel forta, kiel en multaj alia] landoj - Ia povoj
de Ia Federacia Registaro estas klare difinitaj kaj iuj ceteraj
povoj apartenas ai Ia tatoj, Ambau estas suverenaj kaj sendependaj unu de Ia alia - Ia federacio kaj Ia tato. Tia sistemo povas ajni stranga kaj nepraktika ai homoj vivantaj
sub unueca sistemo; sed ian paralelon oni trovas en kiu ajn
urbo - Ia centra registaro de Ia lando uzas sajn povojn en
Ia urba teritorio mem, kaj Ia magistrato en sarna teritorio
sendepende uzas siajn povojn pri higieno, akvolivero, kloako,
stratoj, tramvojo, haveno, polco, popola instruado . . . kaj
anka por io i impostas Ia urbanojn. Konataj ekzemploj de
federacia regno estas Germanujo, Svislando, Kanado, Brazilujo
kaj Usono.

38

Regado

kaj Politiko.

La Federacia Registaro efe zorgas pri defendo (armeoj, tera


kaj mara), p08tO, telegrafo], telefono], dogano, akcizo, kvaranteno, lumturoj, navigacio kaj rilatoj kun ne-Angla] lando]. La
konstitucio donas al Ia federacio rajton sin okupi ankora pri
multaj aferoj (ekzemple:
transpreni
de tato ties fervojojn),
sed iujn gi ankora ne entreprenis.
La tatoj ne transdonis
siajn fervojojn,
krom unu - du linioj "naciaj"
kaj neprolitaj;
Ia federacio tamen mem konstruis
au konstruas
intertatajn
fervojojn.
Pri Ia aferoj en Ia povo de Ia federacio (Commonwealth),
Ia tataj legoj regas gis Ia federacio faras novan legou, kaj
tiu i lego tiam estas komuna por iuj tato].
La federacia registaro
konsistas
el generalgubernatoro
dilinita de Ia Angla rego, ordinare por tri gis ses jaroj, efministro kaj ministraro
(kabineto) el Ia parti o havanta plimulton da membroj e Ia malsupera
ambro de Ia parlamento,
kaj parlamento konsistanta
el ambroj supera (senato) kaj malsupera (ambro de deputatoj).
iu plenagulo, dudek-unu-jara,
viro kaj virino, havas vorajton
por amba ambroj.
La senato konsistas el tridek ses senatanoj, balotataj po ses por iu tato ; duono el iIi eksgas post
iu tria jaro. Por tiu i elektado Ia tuta tato estas nur unu
balota distrikto.
La ambro de deputatoj konsistas
el proksimume
duoble
tiom da membroj, kiom Ia senato; i1i estas donataj al Ia tatoj
proporcie laii Ia logantaro, kaj iu tato estas dividita en balotaj distriktoj elektantaj po unu deputaton.
La elektitoj restas
en parlamento
dum tri jaroj, se Ia ambro ne estas plifrue
eksigata de Ia generalgubernatoro.
La ministraro konsistas el sep gis nau membro] el amba
ambroj kaj konservas
sian ekziston nur dum plimulto da
deputatoj gin subtenas.
La gia konsilo Ia generaIgubernatoro
preska iam agas.
Lia konsento
estas bezona anta 01 ia
lego farita de Ia parlamento
elikas, kaj neofte li rezervas legon
kaj sendas gin al London por Ia rega konsento.
Ne iam tamen
konsentas Ia rego, kiu anka agas la konsilo de sia ministro
por Ia transmaraj
Anglaj regnoj (Dominions), kaj Ia lego restas
senelika.

'"
!::
'"
~
..:,

)::l

::l

o:
.;
"O

";O
Q)
"O

Regado kaj Politiko.

02'
(f)

..:<:

".:
Q)

"O
O

<OD

'"E

OD

'"

!-

39

a senatanoj kaj deputatoj ricevas salajron de 1000 funtoj


tlrlingaj jare.
La ministraro
kune ricevas 13500 funtojn
lerlingajn jare. Virinoj, kiel anka viroj, povas esti anoj de
Ia federacia a de tata parlamento;
sed gis nun Ia virinaj
mbroj estis malmultaj.
Nature, en sistemo de dividita povo okazas malkonsentoj pri
IImoj de povo; kaj por interpreti
Ia konstitucion
kaj difini Ia
vojo de Ia partioj ekzistas supera tribunalo:
Alta Kortumo
Astralio.
Tiu i servas anka kiel apelacia tribunal o pri
rdfnaraj aferoj, kaj de gi oni povas apelacii aI Ia Sekreta
oosilantaro
de Ia rego en London.
La organizo de iu tato estas principe Ia sarna kiel tiu de Ia
deracio.
Prezidas gubernatoro
difinita de Ia rego, kaj tute
odependa de Ia generalgubernatoro,
ordinare - kiel li minenta politikulo a aristokrato
el Anglujo, kun samaj rajtoj
pri konsento aI lego] kaj eksigo de parlamento.
La generalubernatoro
kaj gubernatoroj
kutime ricevas malmulte da publlka atento; ilia laboro estas farata "malantau Ia kulisoj", kaj Ia
publiko estas pri ili indiferenta.
En lastaj jaroj starigis postulo, ke Ia gubernatorajn
oficojn okupu Astralano], kaj ke sole
Ia generalgubernatoro
estu oficisto el Aoglujo; sed tiu postulo
ankora ne akiris gravan politikan signifon.
En iu tato, krom Kvinslando,
Ia parlamento
havas du
ambrojn: Ia malsupera,
elektata de Ia tuta popolo, kaj en iu,
krom Nova Sud-Kimrujo,
Ia supera, elektata de parto el Ia
popolo (bienuloj, domposedantoj
k. c.). En Nova Sud-Kimrujo
Ia supera ambro konsistas
el dumvivaj membroj difinitaj de
Ia gubernatoro,
kaj estas aktuala politika demando, Ia forigo
de tiu i ambro.
Kvinslando antae havis similan superan
ambron, sed gin jam forigis anta kelke da jaroj.
Ekster Ia tatoj ekzistas ses "teritorioj",
sole dependantaj
de Ia federacio:
Norda Teritorio,
Papuo (antae Brita NovGineo), Nov-Gneo (antae Germana protektorato Nov-Gneo),
Norfolk-insulo, Lord-Howe-insulo
kaj Ia federacia teritorio, kie
oni konstruas Ia novan efurbon Canberra.
La Norda Teritorio
kaj Papuo havas lokan konsilantaron,
kaj Ia Norda Teritorio
e sendas deputaton aI Ia parlamento,
kiu tamen ne rajtas
vodoni, sed nur paroli. La mandata teritorio Nov-Gneo kaj

40

Regado kaj Politiko.

Ia federacia teritorio vivas sub plene atokrata regime, kaj e


devas elporti impostadon sen reprezentado.
La referendumo estas foje uzata; sed ordinare Ia. popolo
malakceptas Ia proponatan legon. Kiel e Ia elektado de parlamentanoj, Ia vorajto ne estas alte taksata: e Ia unua referendumo pri deviga transmara militservo, Ia plej akra politika
batalo en Ia Astralia historio, nur 85 procentoj el Ia vorajtantoj vodonis.
Praktke, Astralio vivas sendepende de Anglujo kaj e
impostas importatajn produktojn de Anglujo. Tiun i praktikan
sendependecon akcentas Ia vorajto, kiun havas Astralio e
Ia Ligo de Nacioj; Ia juristoj konfesas, ke tio kazis novan
situacion por ili ne tute klaran. Popola deziro pri sendependgo apena ekzistas. La ligo al Anglujo estas tiom malmulte genanta, e apena sentata, ke neniu pripensas ian
gravan sangon. Ekzistas tamen e multaj homoj malestimo
por Anglujo, kiun senton plivastigis Ia soldatoj revenintaj el
Ia granda milito, kaj abunda nescio pri Ia vera stato de tiu
lando, kiel pri iuj aliaj landoj. Efektive, malgra deviga tata
instruado, Ia popolo ne havas inklinon aI klereco ekster Ia
aferoj de Ia propra malvasta rondo.
e iu granda politika batalo Ia religia au psedoreligla
sento ludas gravan rolon. efe inter katolikoj kaj protestantoj
estas Ia disputo; iu politika partia ordinare akuzas sian kontraulon, ke gi enkondukas Ia abomenan "sektismon" en Ia aferon,
por konfuzi Ia elektantojn, kaj ke gi estas sekrete subtenata
de unu au alia religia organizajo. Tamen pure religiaj partioj
apena ekzistas.
La efaj partioj estas Ia laborista kaj . .. Ia nelaboristaj.
La agrara partio tamen, en lastaj jaroj grava, celas progresigi
Ia aferojn de Ia bienuloj kaj agronomoj. La ceteraj partioj,
"liberala kaj aliaj, estas simple kontraiilabor istaj, tamen kun
sufie vasta programo de plibonigoj de Ia vivstato de ordinaraj
homoj, de stataj entreprenoj kaj reguligo - Ia skeptikuloj
nomas gin "regimentado" - de Ia iutagaj vivdetaloj. La
tataj entreprenoj ja estas sufie multaj: posto, telegrafoj,
telefono], fervojoj, tramvojoj, popola instruado, komercaj iparo], aviado, fikaptado, pastado kaj viandovendado, bankoj,

Regado kaj Politiko.

41

turlarno, hoteloj, konstruo de vagonoj kaj lokomotivoj, asekuro,


Icktra povo, radiodisaiidigo . . . kaj diversaj aliaj. ar Ia
IlIndo estas malgranda laii Iogantsro, oni povas facile eksperimenti per novaj legoj kaj socia] arango], kiajn en granda lando
)DI hezitas provi.
Ka] Ia registaroj montras tie i, kiel aliloke, grandan dilnton pri legfarado . . . iujare Ia nombro de legoj kreskas
po dika volumo, kaj ... iujare Ia individua libereco po dika
volumo malkreskas.

AFEROj

SPIRITAj

Afere] Spiritaj.

43

preparigo por eniri universitaton.


La universitatoj liveras anka
certajn senpagajn studrajtojn al sukcesaj studintoj de gimnazio;
kaj per tio ke1kaj 1ertaj lernantoj
povas -la tutan instruadon
gajni senpage, kaj anka sen financa dependo de gepatroj, ar
Ia studrajtoj ordinare enka1kulas modestan stipendion por vv-

Lando
nova kaj maldense 10gata, kie Ia naturo ankora ne
estas venkita, prezentas
diversajn malkuragigojn
al evoluo de
plena spirita vivo.
Materiaj bezonoj emas ombri Ia malpli
konkretajn;
kaj relatve facila vivado de Ia Iogantaro, dank' al
abunda eksp1uatado de natura rieco, kondukas al plezurado pli
01 Ia kontentigo de spiritaj bezonoj.
Malgrau tio, inte1ekta vivo kaj edukado, Ia religio kaj moralo, ne estas forgesitaj en Astralio. La va1oron de Ia edukado
oni pl kaj pli komprenas.
La popola instruado estas grandparte en Ia manoj de Ia tatoj; iu el ili posedas alte centralizitan sistemon etendigantan gis preska iu parto de Ia lando.
La granda plimulto de Ia popolo estas produkto de tiu sistemo,
kiu almena gis lastaj jaroj havis efe praktikajn celojn.
En Ia lastaj jaroj tamen, kun kreskanta studo de pedagogiaj
metodoj en alia] 1andoj, Ia tataj sistemoj plivastigis.
Ne nur
teknikaj lernejoj, sed anka gimnazioj,
estas starigitaj, kies
programoj enhavas studon de lingvoj kaj aliaj klerigaj objektoj.
Pli kaj pli farigas Ia ceio de bona lernanto ne ofico en magazeno aii kontoro, sed plurjara kurso e supera 1ernejo kaj
e trastudo de kurso e universitato.
Privataj, t. e. netataj, gimnazioj ekzistas de multe da jaroj,
efe subtenataj de Ia eklezioj (Anglikana, Katolika, Metodista,
Skot-Presbiteriana,
Kvakera k. c.). Tie Ia programo kaj atmosfero kiom eble similas tiun de Ia grandaj gimnazioj de Anglujo,
kun tradicio pri estonta servado ai Ia regno.
Tamen, pro kresko de Ia laborista partio kaj alia] kazoj, Ia
reganta klaso devenas de tiaj lernejoj en malpli alta grado en
Astralo 01 en Anglujo.
Senpagan studrajton
por Ia privataj
gimnazioj, kel anka por Ia tataj, povas gajni iujare per
ekzameno certa nombro da lernantoj el Ia elementaj lernejoj.
Studado e gimnazio estas kutima sed ne Ia sola metodo de

bezonoj.
En iu tato ekzistas universitato;
tiuj de Sydney kaj Melbourne estas Ia p1ej notindaj kaj liveras diplomojn de iuj
gravaj fakultatoj.
La ceteraj estas nature malpli grandaj; tiuj
de Kvins1ando kaj Okcdent-Astralo
datumas de l' nuna [arcento.
efa subteno devenas de Ia tato, sed kelkaj privaruloj faris donacojn sumigantajn
je pli 01 miliono da funtoj
sterlingaj.
De religia vidpunkto Astralio diferencas
ne multe de Ia
Brita Insu1aro.
Anka pri gi povus diri Ia satira Franco, ke
gi estas 1ando de cent religioj kaj nur unu saco.
Stata
ek1ezio ne ekzistas, tamen Ia Anglikana ek1ezio en Astralio
estas en komuneco kun Ia stata Anglikana eklezio de Ang1ujo;
kaj ordinare e .grava] naciaj manifestacioj,
kie diservo konvenas, Ia Anglikana literaturo estas uzata. La Anglikanoj estas,
almena teorie, 44 procentoj de Ia Iogantaro.
La katolikoj estas
proporcie pli nombraj 01 en Ia Brita Insu1aro, 20 procentoj proksimume; tiu plinombreco
devenas de multa enmigrado de Irlandanoj kaj ties pligranda naskopovo.
La puritanismo
de
certaj rondoj en Ang1ujo, kiuj volas malpermesi
alkoholon,
tabakon, dancadon, loteriojn, dimanajn spektaklojn ktp., estas
en Australio e pli forta. En tiu rilato Ia lando havas similecon ai kelkaj orientaj tatoj de Usono.
La temo estas delikata en 1ando, kie Ia "religia" sento estas
ofte akra; sed ajnas, ke ekster Ia amaso da Indiferentcloj,
troveblaj en iu lando, Ia plej grandan efikon havas e Astralianoj Ia Katolika eklezio kaj Ia "ritisma"
sekcio de Ia Anglikana, ku almena ekstere
havas grandan
similecon
ai Ia
Katolika;
tiu sekcio de Ia Anglikana
estas notinde forta en
Kvinslando.
La religia instruado en Ia tataj lernejoj estas demando konstanta.
Principe Ia tataj instruistoj
donas nenian religian
instruon.
La anoj de ke1kaj eklezio], kiuj ma1aprobas instru-

44

Aferoj

Spiritaj.

adon sen religia fundamento,


konstruis por si lernejojn.
La
pretendo, ke Ia tato devas, kiel en Anglujo, monhelpi i tiujn
lernejojn konstruitajn
je privata kosto, estas gis nun ne konsentita.
Gazetaro ludas en Australio rolon pli gravan 01 en Ia plimulto da landoj.
Gazetoj estas reI ative nemultaj: Melbourne
kaj Sydney, ekzemple, havis dum multe da jaroj nur tri kaj
kvar taggazetojn respektive,
kaj Ia efurbaj gazetoj trudas potenee sian vidpunkton sur Ia tutan landon.
La pli malnovaj kaj pli vaste legataj gazetoj estas bone
redaktataj kaj generale konservativaj;
pri aferoj ekster Ia kampo
de politiko ili estas ordinare
fidindaj.
Novajoj el Ia eksterlando estas nemultaj; telegrafa] kostoj ja estas altaj.
Tamen
en Ia lastaj jaroj aperas kelkaj gazetoj sensaeiaj kaj frivolaj,
kiuj ajne preterlasas
efan celon de gazeto: doni aktualajn
informojn.
En Ia formado de publika opinio pri seriozaj demandoj, tiaj gazetoj felie ne povas grave efiki. Sur Ia kamparo, semajnaj eldonoj de Ia taggazetoj, kun ilustrajoj kaj granda
agrikultura fako, estas Ia efa perioda legajo.
Verkistoj ne mankas en Australio.
Kelkaj Iegindaj romanoj
pri vivo de pioniroj, banditoj, frutempaj kondamnitoj jam aperls-);
en Ia lasta tempo Ia romanistoj elektas temojn malpli lokajn.
Versfarado 2) iam fIoris gis timiga grado; unu profesoro
de
literaturo diris je sia emeritigo, ke lia vivlaboro ne estos vana,
se de nun en Australio kreskos nur unu "poeto", kie antae
kreskis du! Semajna literatura kaj politika gaze to "BulIetin",
aperanta de kvardek jaroj, multe subtenis Ia junajn verkistojn
severe elbarante ion ne pure Aiistralian Ia temo au deveno.
1) Inter notindaj prozistoj estas: Rolfe Boldrewood"
(T. E. Browns),
Marcus Clarke, Henry Kingsley (atoro] de romanoj kaj skizoj pri Ia
fruaj pioniroj, Ia grandaj bienoj, Ia banditoj kaj kondamnitoj), Bernard
Cronin (efe romanoj el Ia Tasmaniaj arbaroj), sinjorino JEneas Gunn
(pri vivo en mal multe logata Norda Teritorio), E.J. Brady (rivera vivado;
tropika Kvinslando, ktp.), Arthur Adams, Edward Dyson (urba vivo de
nealtaj klasoj) kaj Roy Bridges.
2) Inter Ia versistoj kaj poetoj estas citindaj: Adam Lindsay Gordon,
Henry Clarence Kendall,
George Gordon McCrae,
Viktor J. Daley,
C. J. Dennis, Banjo" Paterson
kaj Henry Lawson: Ia lasta verkis
ankai prozajn skizojn de laborista kaj vagula vivo.

Aferoj

Spiritaj.

45

gazetoj tamen estas kiel Ia homoj; Ia fajre radikala kaj


publikana juna gazeto jam farigis konservativa
mezaga subtenanto de solidaj verkistoj kaj solidaj ideoj, de Ia rajtoj de
unhavuloj kaj de Ia ligo kun Anglujo.
La nuntempaj
junaj
vorkistoj devas do aliloke seri subtenon.
Kantistoj konataj eksterlande
estas Melba (kavalirino Helen
Armstrong), Amy Castles kaj EIsa Stralia (fralino EIsa Fiseher).
La unutonaj pejzago] de Astralio kvaza kaas siajn kolurojn al ordinara observanto;
sed kelkaj artistoj sukeesis malkovri i1ian beleeon kaj efektivan rieeon de koloroj.
Citindaj
tas pentristoj
McCubbin, Longstaff, Hans Heysen, Edward
ffieer, Tom Roberts kaj Blamire Young.
La skulptisto Sir Bertram Mackennal faris rimarkindajn
verkojn alilande; lia efa verko restanta en Ia naskolando estas
Ia trifiguro "Forkuro el Pompeji"
en Ia muzeo de Ballarat.
Li desegnis kaj gravuris Ia regan kapon de Ia nuntempaj monroj de Anglujo kaj de Astralo.
La dekadenca desegnisto per plumo Norman Lndsay ilustris
longe Ia gazeton "Bulletin"
kaj multajn Astraliajn
verkojn.
Liaj ilustrajoj por Rabelais ricevis multan atenton.
La moderna angla tradukinto de Euripides, Sir Gilbert Murray,
profesoro de greka lingvo en Ia Oxford-a universitato,
naskigis
en Astralo.
Pli konata en Astralio estas lia frato, Sir J.
H. P. Murray, multjara sukcesa gubernatoro
de Papuo (Brita
Nov-Gineo).
Por homoj de elstaranta intelekta au arta kapablo, Astralo
ne povas, pro izoleco kaj malgrandeco
de logantaro,
proponi
grandan allogon.
De tio venas, ke Ia efaj artistoj kaj intelektuloj devis seri alilande, ne Ia inspiron,
sed Ia sperton
kaj Ia vivadon, en landoj pli evoluintaj kaj pli riaj, kie Ia
fizika disvolvado de natura havo ne estas tiom urga,
Oni
povas esperi, ke parte kun helpo de modernaj mekanikaj aparatoj venkantaj tempon kaj spacon, kaj parte per propra eelado
aI pti intensa kaj profunda spirita vivo, Astralio en Ia venontaj jaroj ludos indan rolon inter Ia kuIturaj naeioj de Ia
mondo.

DIVERSA]

NOTO]

Oni

diras, ke Astralio estas Ia lando de problemoj.


La
diro ja ne estas senbaza.
Unu el Ia problemoj
estas Ia enmigrado. Nur dum Ia lastaj kvin jaroj enmigrado en Australion
havis iagradan kreskon, kaze de pliseverigo
de Ia eblecoj de
enmigrado en Amerikon.
Tre faeile estas ricevi statistikon pri
Ia nombro de Ia enmigrantoj
en Ia landon, sed en neniu propaganda brouro oni parolas pri Ia nombroj de elmigrado, kiu
ja devas esti konsiderinde
granda, se oni jugas la Ia fakto, ke el
Ia samaj ipgigantoj, kiuj enportas po unu a du miloj da enmigrantoj, plej multaj reiras ai Eropo kun plena sargo da vojagantoj.
Kial tia elfluo de enmigrantoj?
Kiel jam aludite aliloke, gravan
rolon ludas tie i Ia malfaeilo atingi kultureblan
teron je
modera] prezo], kaj e pli granda malfaeilo akiri metian laboron
en Ia tro plenigitaj grandurboj.
Kial do ne vendi teron ai Ia
enmigrantoj je konveoaj prezoj kaj tiel instigi Ia enfluon en
pli granda grado ai Ia kamparo?
Tie estas Ia problemo:
Ia
plifaeile kultureblaj regionoj jam ne apartenas ai Ia tatoj, sed
ai grandposedantoj,
kiuj pli estas negoeistoj 01 terkulturistoj.
Strange frapas fremdulon
Ia inteligenta,
kvaza iom aga
aspekto e infanoj, kaj kontrae juneeaj trajtoj kaj mieno e
agulo],
Amba tamen naturaj fenomenoj:
en varma klimato
kun multa subiela vivado Ia homoj rapide maturigas, kaj plimalpli serena sensanga
vivo favore efikas ai Ia aspekto de
plenkreskuloj.
Tamen oni devas aldoni, ke Ia frumatureeo
e
Ia infanoj estas parte kazata de Ia edukado.
Rilate ai havigo
de infanoj, Ia Astralianoj generale havas opinion similan ai tiu
de Amerikanoj:
infanoj estas geno. Sed kiam ili havas tiujn,
ili tre atas eduki ilin tiel frue kiel eble. e interfamiliaj kaj
aliaj festetoj infanoj ofte ellaboras tutan programon, rieevante
apladon kaj dankojn:
"u li ne estas simple mirinda infaneto?" Tamen oni rajtas dubi Ia rezulton de tias peca edukado.

Diversaj Notoj.

47

Unu el Ia esperitaj rezultoj ja estas atingita - tion oni devas


jesi - nome, Ia preska perfekta seio de bonaj manieroj en
eesto de gastoj.
Sed aliaj rezultoj, eerte ne eelitaj de Ia
gepatroj, sekvas: frua neobeemo
ai Ia gepatroj, emo ai sendependeeo,
antipatio ai plua studado, kaj tro fruaj seksaj interrilatoj. Kaj Ia fina rezulto: mezgrada Aiistralia junulo seias krorn eble iujn praktikajn aferojn de sia profesio - jam en
Ia ago de dekkvin jaroj, tiom, kiom li seios en sia dudekkvina
jaro, tio estas, li scias, ke Astralo estas bonega lando, vasta
tiom, kiom tuta Eropo (se oni ja ellasas Ruslandon I), konas
lanome iujn famajn kriketistojn,
boksistojn,
Usonajn kinematografo-stelojn
kaj eeterajn, povas distingi la sono iujn
diversmodelajn
atomoblo]n,
kaj seias Ia anco]n de iuj konsiderindaj vetkurevaloj.
Tre agrablan impreson faras ai alilandano Ia senafekta gentileco kaj gastama spirito e Ia Astraliano],
Homo rekte venanta
el Eropo sentas sin kvaza pli libera: multe da spaeo tiel
materiale, kiel spirite; forestas iuj rigidaj etiketoj de Ia malnova
Eropo, volontemaj kunhomoj proponas sian helpon kaj montras
simpation.
Interparolo estas faeila, preeipe se Ia vizitanto estas
interesata
pri evaloj kaj kriketludo.
Neniuj pezaj provoj pri
arto kaj literaturo por temo de interparolo,
kiel tiom ofte en
malnovaj landoj. La Astralanoj
ne estas interesataj
pri tiaj
aferoj. Ili tre atas esti komparataj ai Amerikanoj,
sed ili ne
vidas Ia difereneon:
Usonanoj, kvankam anoj de juna popolo,
montras grandan intereson
ai Ia malnova Eropo kaj ties historio, kaj sentas, ke ili devenas de tie; terno], ai kiuj ordinara
Australiano
iam restas indiferenta.
Angla verkisto diras, ke el iuj Britaj rasoj Ia Astralianoj
estas Ia plej amuzoserantaj.
Plejparte Ia amuzoj estas sagaj
kaj honestaj, kiel piknikado (ekskursado kaj subiela mangado),
velveturado,
kriketo, piedpilko, atomobilado kaj teatrovizitado.
Sed troa ja estas troa! Intereso ai laboro malkreskas,
entreprenema penado malaperas, vane oni seras Ia spiriton de Ia
fruaj pioniroj, tiun obstinan fervoron, per kiu ili angis Ia dezerton en florantan gardenon.
La urbaj komforto kaj amuzoj
pli kaj pli allogas homojn for de Ia kamparo, de kiu ja de-

48

Diversa] Notoj.

pendas Ia estonteco de tiu kontinento.


Unu el Ia malsaga]
kaj bedarinde
Ia plej disvastiginta
amuzo estas monvetado
por Ia iutagaj evalvetkuroj.
Tio anta io morale degenerigas
Ia popolon: grandaj ancoj por subita riigo emas dekutimigi
homojn de honesta sed pena laboro kaj alig ilin al Ia granda
nombro da profesiaj fortunserantoj.
Miloj da laboristoj elspezas san semajnan porparan monon en tiu freneza vetado.
"La Angloj amuzas sin malgaje" estas konata Franca kritko,
kun ia bazo de vereco.
Kiu eestis krketludon,
tiun certe
frapis Ia serioza atento, Ia pacienca elportado de sen6na, senepizoda ludado, Ia severa mie no de ofenditeco pro ia nelerta
ludo, e Ia rigardantoj.
Aliaj okazoj de amuzo estas egaIe
negajaj. Malgrau ilia granda amo al Ia amuzado, estas anka
same e Ia transmaraj
Angloj en iom pli alta grado.
La dimanaj promenantoj en Ia "Domain" a sur Ia marbordo en Sydney a en Ia Botanika ardeno au e Ia golfo bordo en Melbourne
ne frapas pro sia gajeco. Ridoj kaj sengena babilado ja estas
escepto, ne regulo.
AI vizitanto povas e ajni, ke tiuj i
promenantaj familioj kaj gejunuIoj plenumas ian tedantan devon.
e Ia grandaj sportkunvenoj,
e Ia simplaj sportoj, kiaj estas
marbanado kaj atomoblado, on vidas homojn kun 6ksaj vzago],
konscience serantajn
Ia plezuron.
En tiaj rondoj oni povas
ofte distingi Ia ne-Australianojn,
precpe Ia Londonanojn
kaj
aliajn Anglo]n, per ilia - gajeco.
Astralo estas Iando ankora [una; Ia junaj landoj, Same kiel Ia junaj homoj, ajne
devas trapas ian stadion de seriozeco;
kaj nur post Ia veno
de pli trankvla kaj pli sperta meza ago, oni regajnas Ia perditan arton de gajeco.
Priskribo de nacia karaktero estas afero delikata kaj e De
senriska.
Kvankam Ia transplantitaj
Britoj plejparte konservas
Ia trajtojn de Ia hejmlandano],
tamen Ia kondioj de Ia nova
lando, precipe gia izoleco, kiej anka Ia transplantado
mem,
kazas vdeblan variadon de Ia originala karaktero.
La opinio
de observanto el alia "transmara Anglujo", nome Kanado, prezentas kelkajn interesajn punktojn, inter iIi Ia pasantan komparon
kun Ia Nov-Zelandanoj: - La A.ustralianoj ne estas tute sarna],
kiel Ia Nov-Zelandanoj,
kiujn tiu i vizitanto trovis gentilaj

Diversaj

Notoj.

49

kaj bonvolemaj,
kun malegoistaj lego], kun kondukantoj profunde sin donantaj al sia devo, kaj tre malmuIte da granda
rieco au granda malrieco ; kaj Ia kamparaj industrioj ie regnntaj. La Astraliano] tamen, la Ia Kanadano, estas pli energiaj
en sia celado, pli materialismaj
en siaj idealoj, kaj pli krudaj en
ilia atingado.
Tamen ili estas popolo de granda kurago kaj
granda ambicio, kaj en pli alta grado gastama 01 iu popolo,
kiun li renkontis.
La Ia vizitanto Ia Astrala
popolo estas
"egocentra";
iIi pensas sole en terminoj de Astralio, kun tre
malmulta konsiderado
pri aliaj mondpartoj.
Ilia idealo estas,
fabriki ion eblan en sia lando, importi kiom eble mal multe,
kaj eksporti kiom eble multe. Tio estas ladinda idealo, se gi
povas esti atingata.
Li konfesas, ke Astralo estas en pli
bona situacio por grandaj sociaj kaj ekonomiaj eksperimentoj,
01 iu alia parto de Ia mondo.
Gi povos montri al Ia mondo
ion, kion oni povas fari per socia kunlaborado kaj sociaj legoj.
Li neniam trovis ian Anglo-Saksonan
popolon tiom goja au tiom
senzorga.
I1i ne estas tiel afablaj , kiel Ia Nov-Zelandano],
ekzemple,
ar iIi havas multe da "akraj randoj",
IIi havas
nesufereblan
sinestimon,
ilia gastam eco estas preska prema,
kaj tamen iliaj intencoj estas bonvolaj.
IIi havas kuragon, kaj
atakas siajn problemojn kun viva forto. IIi estas inda popolo,
kvankam aI li ne plaus vivi inter ili. La sorto de Ia Brita
Imperio kuas e Kanado kaj Astralo ; estas Ia devo de Ia
Kanadanoj koni i tiun popolon pli bone. - Ne ie flata estas
tiu i opinio, kaj anka ne malica, kvankam eldirita post reveno
al Ia propra lando kaj direktita al Kanadanoj sole.
Sed jugo
de homo amika, malkaa, de sarna raso, kaj tamen kun aparta
vidpunkto, kian posedas plena fremdulo, nepre havas pli altan
valoron 01 plej fervora sinlaiido de Ia landano mem, a supraja
kondamno de nekomprenanta
fremdlandano.
La Angla lingvo paro lata en Astralo prezentas malmultajn
diferencojn de tiu de Ia suda Anglujo.
Lokaj diferencoj interne
de Aiistralio estas malfortaj kaj por vizitanto nesenteblaj;
Ia
lando estas en lingvaj rilatoj unika: tuta kontinento kun unu
sola lingvo. Kiel en Anglujo, Ia modulado de Ia voo esprimas
multajn nuancojn de signifo; Ia homoj parolas kun tiu sarna
Ai:stralio

50

Diversaj

Notoj.

kanta tono, kiu frapas Eropanon en Anglujo.


e telefono Ia
malofteco de vokaloj, kaj neenergia
elparolo de konsonantoj
anka i tie iom malhelpas facilan komprenon,
kompare kun
aliaj lingvoj kun pli oftaj vokaIoj kaj pli klare distingeblaj konsonantoj.
efaj diferencoj
en Astralo estas plia diftongigo
de vokaloj kaj necerteco
e Ia akcentado de longaj vortoj tiu akcentado, kiu prezentas
Ia plej grandan malfacilon al alilingvanoj lernintaj Ia lingvon, kaj kiu ilin pIej ofte perfidas,
enerale Ia prononco en Astralo estas almena egale klara
kieI en Anglujo.
En Ia vortaro aperas kelkaj Usonismoj, pro
disvastigo de Usonaj filmoj kaj revuoj.
En Ia malpli bonaj
kvartaloj de Ia grandaj urboj oni parolas ian dialekton, kiun
Londonanoj trovas simiIa aI Ia Cockney-a dialekto de London,
tamen kun malpli forta elparolo. Aperis versajoj, e seriozaj,
kortuaj poemoj en tiu i dialekto (The Sentimental Bloke
kaj The Moods of Ginger Mick, de C. J. Dennis), kiu tamen
ne minacas farigi generala;
Ia instruistoj
de tataj lernejoj
ordinare parolas en alia maniero.
Povas esti, ke en Astralio
Ia lingvo staras e Ia komenco de gravaj sangoj, kiaj farigis
jam en Kanado kaj Usono; sed e Iogantaro de preska pure
Brita deveno tiuj sangoj kredeble estos nek rapidaj nek funda].

...

~
c

o
'

~tn
...
CI.l

>

La nova efurbo de Astralio,


Canberra,
trovigas iom pli
01 300 kilometroj sudokcidente
de Sydney, en propra teritorio
cedita de Ia tato Nova Sud-Kimrujo al Ia Federacio.
Jaluzo
inter Ia grandaj urboj malhelpis,
ke iu el ili estu Ia sido de
Ia Federacia Registaro ; kaj de tiu neinda sento venis Ia decido
fondi novan urbon, lati pIej moderna kaj oportuna desegno,
difinitan por granda administra
centro, kaj liberan je Ia truda
komercismo
de Ia jam ekzistantaj.
Tutmonda konkurso rezultis je akcepto en Ia jro 1912 de tri desegnoj: de Walter BurIey
Griffin (Usonano), Eliel Saarinen (Finno) kaj Alfred Agache
(Franco); kaj de keIke da [aroj progresas
Ia konstruado
de
nova urbo en Ia arbaro - urbo ne granda, sed bela - gardenurbo, kvieta logejo de parlamentanoj
kaj regnaj oficistoj. Dume
Ia Federacia Registaro havas sian sidon en Melbourne. Canberra
staras 90 kilometrojn
de Ia maro, en alteco de 560 metroj,
inter tri arbokovritaj montoj. Ne malproksime staras longa linio

Diversaj

Notoj.

51

montoj, ordinare bluaj, sed dum multe da semajnoj en vintro


vritaj per nego; malanta
ili, kvankam nevidebla,
staras
sciusko, Ia plej alta monto en Astralo (2200metroj). La logantde Canberra ankora dum multe da jaroj ne superos kelkajn
kojn da miloj, sed gia pozicio apud granda kaj ne multe
nata montara povas fari gin grava centro de turismo.
La
deracia parlamento
tie kunvenas por Ia unua fojo en Ia jaro
7, kaj veturos al Astralio por malfermi tiun kunvenon Ia
ido Duko de York.

0
.:.::
O

"O

.~
.:.::
O
,o

...
:::

):::

~
I'::
~

La efa rivera sistemo de Astralio, tiu de Ia Murray-Darling,


un longo de 3600 kilometroj,
trafluas sudan Kvinslandon,
lej grandan parton de Nova Sud-Kimrujo kaj nordan Viktorion.
n tiu regiono de alternaj sekeco kaj abunda pluvo, Ia riveroj
stas la Ia sezono a serio de neligitaj lagetoj a unu longa
nterna maro, La grandaj laboroj de irigacio entreprenitaj
en
Ia lastaj jaroj havis duoblan efikon: starigo de florantaj koIonioj
de frukt- kaj grenkulturo, per Ia akvado de senakva tero, kaj
nka ebligo de tutjara veturado sur Ia riveroj. Grandaj digoj Ia pIej rimarkinda estas tiu de Burrinjuck e Murrumbidgeerivero kun serio de kIuzoj donos aI granda parto de Ia
riveraro konstantan nivelon.
La riveripoj, puataj de padelradoj e flankoj a fino, ne pIu devos tutan someron haIti en
lu sensignifa
vilago konsistanta
el hotelo, "generala butiko"
kaj du domoj, por atendi Ia revenon de akvo.
Malprofunde
nagas tiuj ipoj - oni e asertas, ke ili povas nagi sur malseka herbo sed ili portas grandajn sargojn; al Ia vilago]
kaj urboj ili portas iujn komercajojn
tie vendatajn.
Ili mem
estas veturantaj
magazenoj
kaj ne hontas halti en ia kvieta
angulo, kie Ia ekaliptoj ombras Ia bordon, kaj per longa rajfado alvoki Ia tondistojn kaj laboristojn de iu granda bieno por
elspezi sian monon je Ia plej novaj grandurbaj
produktajoj.
Reirante ili haltas en similaj senhomaj lokoj kaj ri cevas sargon
de lano, kiun ili portas al iu fervoja punkto; Ia riversistemo
ne havas, malfelie, ian praktikan
komunikon kun Ia maro.
Kelkaj publikaj entreprenoj en Astralio meritas atenton. - La
hidroelektra sistemo de Tasmanio grade transformas Ia "insulon
4*

52

Diversaj

N otoj.

de pomoj" en landon de zumantaj fabrikejoj.


Akvofaloj e Ia
centra altebeno provizas elektran forton kondukatan trans Ia
insulo al diversaj punktoj por hejtado, lumo kaj povo. Pro Ia
maIkareco gi jam aIlogas fabrikantojn de Ia kontinento. - La
konstruata
tala ponto trans Ia haveno de Sydney estos unu
eI Ia pIej grandaj pontoj en Ia mondo.
Gia kilometra superakva arkajo kun Ia tonaj turoj frapante kontrastos
Ia primtivan arbaron ankora restantan
e kelkaj eI Ia sennombraj
golfetoj de tiu haveno. - Ligita kun Ia ponto estas konstruado
de sub- kaj supertera
fervojo tra Ia urbo, kaj Ia eIektrigo de
Ia urba fervojaro, por Ia transportado
de gia milono da logantojo Multaj tatanoj plendas Ia elspezon de tiom da mono
e Ia jam tro kreskinta
efurbo de Nova Sud-Kimrujo,
kaj
pretendas
pli grandan bezonon de novaj vojoj kaj fervojoj, a
de disvolvado de novaj havenoj. - En tia lando de "grandiozaj
distancoj" Ia aviado nepre trovigs utilega. e Ia nordokcidento
ekzemple, estas unu "vojo" de 1900 kilometroj, kaj en okcidenta
Kvinslando
kaj Norda Teritorio
ekzistas
similaj Iigoj inter
izolaj komunumoj.

!::
o:

)::l

-<
os
...

c
C1)

u
c
C1)

o
...

Astralio povas esti enkaIkuIata inter Ia nordaj landoj, la


deveno de sia popolo, kaj Ia trouzado de aIkoholajoj estas do
unu el giaj problemoj.
Kvankam gi produktas grandan kvanton
da vino, Ia kunmanga
trinkajo ne estas vino, kiel en suda
Eropo, sed teo - Ia iama teo.
Iun apartan nacian trinkajon Ia lando ne havas; oni do trinkas kaj drinkas ion: biero,
viskio, vinoj, brando, likvoroj, e rumo - tiu tradicia eliksiro
de pioniroj kaj maristoj.
Oni ne rajtas riproi Ia Astralianojn :
Ia lando ja estas "sabia" kaj Ia klimato soifiga.
Laii Brita
honora koncepto gentilhomo
neniam trinkas sola.
Do! Ne
grumblu, sed venu trinki glason kun mi! Abstinencaj societoj
ekzistas en iuj grandaj komunumoj, sed ilia agado gis nun
rezultis nur je plilimigo de vendotempo por Ia drinkejoj. Antaii
Ia milito, drinkejoj restis malfermaj gis Ia lI-a, sed nun ili
devas esti fermataj je Ia sesa horo vespere kaj tutan tagon
dimane.
En Nov-Zelando en iuj komunumoj oni eksperimentis
per kontraiialkohola
lego kun rezultoj
nekuragigaj.
Kelkaj
referendumoj
estas faritaj tie kiel en Astralio, sed Ia popolo

sc::
o

::;;;

Diversaj

Notoj.

53

volis konservi sian trinkrajton ; parte tio devenas de influo


venintaj soldato], kiuj en Eropo trovis, ke modera guo
Ikoholo nepre ne estas sarna afere, kiel besta ebriado.

o
0;:
o

:>
o
...

c'"o

:E
b

~::s
o:l

or Ia turisto Astralo, pro sia grandeco, prezentas diversajn


1I010;n. La tropika nordo de Kvinslando havas Ia koralajn
uletojn, Ia palmajn bordojn, kaj Ia safirajn marojn pridiratajn
iu romano de Ia Suda Maro.
Plie gi havas montarojn
utajn kaj verdajn, e kun nego.
La bordo de Nova SudImrujo estas multe simila alia Lazura Bordo de suda Francujo :
ntoj levigas preskaii rekte el Ia maro, urbetoj karas apud
milo da sablobordaj
golfetoj, kaj suno persiste banas Ia
lonon anka en vintraj monatoj.
La karbominado tamen ne
Ie aldonas aI Ia beleco de tiu lando de montoj kaj densa
rbaro. De Sydney ekiras vaporipoj al multaj Pacifikaj insuloj:
I iuj landoj kun "Nov-": Nov-Zelando, Nov-Kaledonio, Novebridoj, Nov-Gineo, Nov-Britujo kaj Nov-Irlando, aI Salomon-,
Marshall-, Gilbert-, Ellice-, Figi- kaj Tonga-Insularoj - landoj
ravo kaj de disiluziigo,
La Blua Montaro apud Sydney
rezentas krutajn valojn, kvaza akraj tranoj en Patrino Tero,
les roka] flankoj donas subtilajn kolorojn kaj estas foje kataj de filmaj nebuloj a bruaj kaj brilaj fulmotondroj.
La
montaro apud Arrnidale estas anka vidinda. Monto Kosciusko,
nkau en Nova Sud-Kimrujo,
kaj Buffalo-montaro
en Viktorio,
atas favorataj lokoj por vintraj sportoj. La verda tato Tasmanio prezentas
Ia plej multajn kaj diversajn
allogojn ai Ia
Izitanto amanta ne nur sportojn sed ankai naturajn belajo]n
- montoj, e montegoj, lagoj, riveroj kun spegulaj reflektoj,
trankvila arrna kamparo, sovagaj roka] bordoj, unuflanke, kaj
vintraj sportoj, aiitornobilado,
fiskaptadc kaj kelkaj specoj de
asado aliflanke. La sudokcidenta angulo de Okcident-Australio,
kie regas Ia arbarindustrio,
havas grandiozain arbojn, inter Ia
plej grandaj de Ia mondo.
Vizito al iu safbieno en sezono
de tondado, aI iu mina urbo, aI iu el Ia malproksimaj
izolaj
urboj, au iu el Ia proksimaj provincaj urboj - tio i anka
interesos Ia turiston, kiu celas ne nur komfortan vivadon, sed
volas iom vidi Ia vivon de Ia popolo mem.

SANCO]

III

DE

ENMIGRANTO

"La Paradizo de Ia laboristoj!"


"La plej bona el iuj landoj!"
staras sur iu brouro eldonita por propaganda
ceio u de lu
Federacio mem, u de iu tato Aistralia.
Kvankam trograndigitaj pro bona ceio - Ia Aistralianoj generale tre atas superlativojn - Ia frazoj supre cititaj tamen posedas iom da vero.
Enmigrantoj,
kiuj lasas Ia "malnovan mondon", ne kun revoJ
pri subita riigo kaj baldaiia reveno,
sed preparas
sin por
multjara restado plena de serioza laboro,
anka trovas Ia
landon, se ne Ia plej bona, tamen bona. Oni povus prezenti
kiel ekzemplojn centojn da homoj, kiuj albordgis tie tute senhavaj, kaj nun posedas grandan, produkteman
bienon a industrian entreprenon.
Sed kiel unue atingi tiun malproksiman paradizon?
La vojo
vere estas longa, Ia veturo de London trans Mediteraneo
kaj
tra Ia Sueza kanalo ja okupas tridek gis kvardekkvin tagojn,
laii Ia haveno de destino en Aistralio.
Kaj pli dornage, Ia
bileto kostas multe da mono! La Federacio de Aistraliaj Statoj,
tion komprenante,
kvaza venis duonvojon por akcepti neriajn
sed entreprenemajn
enmigrantojn.
Gi proponas duonan pagon
de Ia ipbileto por bonfamaj homoj, kiuj projektas entrepreni
iun utilan karieron en Ia kolonio.
Sed dornage, tiaj kandidatoj
por Ia Federacia veturhelpo
devas esti rekomendataj
kaj unu[ara prizorgo pri iIi garantiata de iu parenco jam loganta en
Aistralio.
Do ne tre facile akirebla helpo!
Grandaj vaporipoj por pasagero]
kaj posto ekveturas
de
Anglujo ai Astralio proksimume
trifoje en monato. Krom Ia
luksaj ipoj kun tri klasoj de pluraj grandaj kompanioj ekzistas
aparta linio de Astralia Federacio, kies ipoj havas nur unu
klason; en Ia' laste nomitaj oni veturas sufie komforte kun
prezo apena pli alta 01 tiu de tria klaso, Iuj Francaj, Germanaj, Italaj kaj Skandinavaj
Iinioj anka sendas siajn ipojn

o
-o

ee
-o
t:

...
o
o.

'"

(1Il
<IJ

'O

o
b.O
';::

<

Sancoj

'0
C

~Cii
OS

...
CIl

C.

o
-o
OS
-o
C
o

<!::
OS
<U)

de Enrnigranto.

55

ai Astralio pli-malpli regule.


Do ne estas manko de linioj
nek ipoj, se nur Ia monujo permesas
tiun sessemajnan
transmondan veturon!
Por individuoj,
kiuj povas elteni Ia malfacilajojn de marista metio sur oceanoj, iam prezentigas
okazoj
por senpaga veturo sur vaporaj aii velaj sargosipoj:
multaj
estas Ia Skandinavoj kaj Finnoj, kiuj en pasintaj jaroj enmigris
Astralion kiel porvojagaj laborantoj a kiel ipforkurintoj.
Kion do povas alpreni enmigranto
alveninta en tiun sunhavan landon por gajn ai si Ia vivbezonojn?
Ni jetu resuman
rigardon ai Ia eblecoj de novalveninto
en diversaj tato] en
Ia sarna ordo, en kiu ni jam trans- kaj rkaveturs
ilin:
La vasta kaj maldense logata Okcident-Aiistralio
malfermas
ai homo energia kun sufia kapitalo preska senlimajn eblecojn.
Unu el Ia efaj industrioj de tiu tato estas bredado de afoj:
areoj konvenaj por tiu ceio, iom for de Ia marbordo,
estas
facile aetelaj kaj lueblaj de Ia stato.
Precipe en Ia norda
parto de Ia tato, kie Ia klimato estas duontropika,
pluvo nesufia por terkulturo,
sed tamen sufia por kreskigi herbon
bezonatan por afoj, multaj indigenoj por servi kiel patistoj
kaj laboristoj, ekzistas vastegaj afobienoj, kies posedantoj en
pluvdona jaro gajnas princan
profiton.
Unu tia afobieno
(Ia Astralianoj nomas ilin nstacioj"), ofte en centkilometra
distanco de Ia ple] proksima najbaro, povas enhavi afojn de
1000 gis 30000 kaj pli. Kaj kiam oni scias, ke e Ia tutmondaj lanfoiroj Ia Astralia
afolano, merinoso,
havas tre
altan prezon, oni povas iom imagi Ia enspezojn de afbienulo.
Sed, kiel dirite, tiu industrio postulas fondan kapitalon, kaj
enmigrantoj
plejparte estas homoj malriaj.
Por metiistoj - krom arpentistoj
kaj masonistoj,
kiuj ja
havas anco]n trovi laboron en iuj partoj de Ia kontinento Ia maldense logata okcidenta tato havas tre malmultajn eblecojn.
Sed en Ia grandaj arbaregoj de Ia sudorienta
angulo
de Ia tato, oni praktikas gravan arbaran industrion.
Tie kreskas
dekoj da diversaj kvalitoj de ekalpto, el kiuj kelkaj estas
valora eksportajo,
Arbofaligo kaj lignohakado
en praarbaro
estas kruda laboro, sed multaj novalvenintoj
trovis gin efika
pangajnilo gis ili plikonatigis
kun Ia lando kaj sukcesis havigi
al si pli konvenajn okupojn.

56

Sancoj

de Enrnigranto.

Aliaj atingeblaj okupoj en tiu tato estas minista laboro en


Ia or- kaj karbominoj, fruktorikolto
e pomgardenoj kaj sezona
laboro e bienoj; e Ia nordokcidenta
bordo de Ia tato oni
praktikas fl- kaj konkokaptadon
en rimarkinda
vasteco.
EI
Ia diversaj konkoj, tiu de Ia perlo estas Ia plej grava kaj formas
propran industrion,
en kiu sukceso tarnen multe dependas de
fortuno.
La sekvanta tato, Sud-Astralio,
estante iom malpli maldense logata 01 Ia okcidenta, jam malfermas
al enmigranto
plurajn eblecojn.
La lando estas fruktoporta
kaj Ia klimato

ne malkonvena por Eiiropanoj: tie Iogas kelkmiloj da Germanoj.


Gi estas Ia tritikkampo
kaj vinberejo
de Ia kontinento,
kaj
sekve prezentas
multe da sezona laboro e tiuj branoj de
terkulturo.
Viktorio, Ia plej dense logata tato de Ia kontinento, prezentas al enmigranto
Ia plej diversajn anco]n. i estas unu
el Ia tri efaj tato] laii nombro de enmigrantoj.
Varianta
vegetajo kaj multfIanka industrio bezonas multe da laboristoj.
En Ia sudorienta anguIo, nomata Gippsland, ekzistas vastegaj
legomgardenoj,
kaj e Ia norda limo de Ia tato trovigas junaj
sed kreskantaj
komunumoj
de fruktokulturo,
el kiuj Mildura
estas Ia efa. Pluraj urboj kun orminoj ankoraii funkciantaj
restas.
La tato entenas preska Ia tutan suindustron
de Ia
kontinento.
La efurbo Melbourne
ja malfermas
ankaii al
metiisto multajn eblecojn.
En Ia postmilitaj jaroj oni tamen
konstatas
en tiu urbo,
same kiel en aliaj grandurboj
de
Ia lando, konsiderindan
mankon de laboro;
fenomeno,
kiu
espereble
estas forpasanta.
La kosto de vivbezonoj en Mel.bourne estas iom pli favora 01 en Ia grandurboj e Ia orienta
bordo.
Nova Sud-Kirnrujo
estas Ia tato, kiun Eropaj enmigrantoj
traktis kiel Ia plej konvenan por ili, se oni jugas la Ia nombro
. kolonianta tie: gi estas Ia plej popolria el Ia tato], kaj pro
gia unua naskigo no mata "Ia patrina tato",
Diversaj industrioj estas praktikataj.
Minoj por argento kaj alia] metaloj
ekzistas.
Ne maIproksime
de Ia efurbo Sydney, trovgas Ia
plej grandaj karbominoj en Ia suda duonsfero,
tiuj de NewcastIe. Grenoj kaj fruktoj estas vaste kulturataj.
Fakte, Nova

"O

'"'::I-<
::I

"'"
'-<
o
oo
.':P
.D

'-<

'"
t::
'"

(fJ

cu
.c

'"'-<
t::

o:

Sancoj de Enmigranto.

o
I'::

'O
oS

cn

I'::
.;;:

o
I'::
oS

'~I

"'"

:
...:
::l

cn
<1l
'O

o
ee
I'::

'O

oS

...

!-

57

-Kimrujo posedas Ia plej vastan areon de tero konvena por


ka koloniigo kaj rilata terkulturo.
La efurbo, Sydney, fakte
lej granda urbo en Ia kontinento, havas nun en Ia tempo de
ei verkado plej grandan nombron da senlaboruloj,
preska
000. Sed felie, tiu estas nur unu loko en Ia vasta tato,
kamparo prezentas
multe da terkulturaj
okupoj.
vinslando, anka erce nomata "bananlando",
estas varma
do, de duontropika
gis plentropika,
kaj lau vasteco Ia dua
Ia ses tatoj,
En Ia lastaj jaroj Kvinslando ajnas aIlogi
I kaj pli da enmigrantoj kaj jam konkuras en tio kun Nova
ud-Kimrujo,
Oni praktikas minadon de oro, argento, kupro,
DO, opalo kaj karbo.
La fruktokulturo estas plejparte tropika,
.j Ia efaj produktajoj banano kaj ananaso;
fervoje oni
terpasas
kilometre-vastajn
kampojn
de bananarbetoj
kaj
anasarbusto].
Aliaj gravaj industrioj estas tiu de arbaro kaj
bredado de brutoj kaj afoj,
Ekzistas vastegaj brutbienoj
un miJoj da bovinoj, tute kiel tiuj de cowboys en Ameriko,
ri kiuj ni legis en nia knaba ago. La efa terkultura
prouktajo, kaj unu el Ia regantaj industrioj
de Ia tato estas
ukerkano;
gi okupas plejan parton de Ia kulturita
are o en
I. tato, disvastigante
de jaro aI jaro pli norden, tel, ke Ia
le] produktemaj
areoj nun trovigas en apudajo de urbo Cairns.
ro Ia "Blanka Astrallo=-poliriko
oni jam de longa tempo ne
ajtas uzi koloran laboristaron,
kiel en multaj aliaj tropikaj
landoj.
Sekve tia granda industrio,
kia sukerkano,
bezonas
rmeojn da Bropaj laboristoj;
kaj plie en tropika klimato Ia
Iajroj por fizika laboro estas bonaj.
Fakte laboristoj
sur
kampoj de sukerkano, kie oni plejparte laboras laii kontrakta
ntrepreno,
povas enspezi en unu tago pli 01 en sia hejmlando en tuta semajno.
Do ne mirinde se tiaj eblecoj allogis
milojn da enmigrantoj,
sud- kiel anka nord-Eropanoj,
translokigi en Kvinslandon,
tiom, ke jam tie oni sentas Ia senlaborecon.
enerale Ia salajroj en Kvinslando estas pli altaj
01 en Ia alia] tatoj,
La insula tato Tasmanio estas Ia malplej grava el Ia tnto]
rilate Ia enmigradon.
Relative malgranda
estas Ia enmlgr
ado tien entute, kaj malmultaj estas Ia ne-Britoj tie kuluu]
antaj. Giaj efaj industrioj estas mineraloj kaj pornkulturu

S8

Saneoj

de Enrnigranto.

Restas ankora Norda Teritorio,


Papuo, Mandata Terltou
Nov-Gineo kaj kelkaj insuloj apartenantaj
ai Ia Federacio
iuj iom riskaj por enmigranto sen sperto kaj kapitalo.
La indekso de enspezoj kaj vivkosto estas pli favora ai Iabui
isto en Astralio 01 en iu ajn lando en Eropo.
Lupago pUI
ambroj estas pli-malpli egala al Ia prezoj en Eropaj urbe],
mangajoj kaj vestoj apena pli kostaj.
Kaj Ia mezaj salajro]
30-50 procentojn pli altaj 01 en Ia plej multaj Eropa] Iandu]
Ekzemple metiisto parerna kaj senfamilia povas vivi kornfort
kaj ankora pari duonon de sia salajro.
Imposto por enspezo]
apena tuas Ia jaran salajron de laboristo.
Sed tia stato de bonfarto antasupozas
senesan laboron,
kian pozicion nur malmultaj eksterlandanoj
tuj sukcesas kaptl,
e Ia plej multaj metiistoj kaj simplaj laboristoj Ia unuaj jaro]
pasas en asado de "pli bona" kaj ofte deviga irkaiivagado
pro sezonaj laboroj.
Parolante
pri laboro en Astralo,
oni ne devas forgesl
strikojn.
Laboristaj sindikatoj estas tre fortaj kaj aligo al i11
deviga, se oni volas labori en servo de alia homo.
Pro iu
bagatela miskompreno
inter sindikatano kaj labordonanto
onl
povas deklari strikon, kiu estas severe kontrolata de Ia sindikato. Plej ofte strikoj okazas e havenaj laboristoj:
oni povas
neniam esti certa pri ekiro de grandaj po], ar neniu alia
krom Ia strikantoj rajtas sargi ilin. Laii Ia statistiko oni perdas
pro strikoj preska tri milionojn da labortagoj jare.
Kio do estas Ia kazo de senlaboreco en Ia kontinento, kiu
enhavas
teron neokupitan
e kultureblan
regionojn
preska senlimajn,
kaj kiu eble povus 10gigi 200000000 da
homoj anstata Ia nunaj ses milionoj?
Tio ajnas esti unu
el Ia problemoj de Ia hodiaa kaj eventuale
ankora de Ia
morgaa Astralio.
Se oni kapablus eltrovi kaj anka guste
apliki pravan sistemon por kontentiga 10gigo de tiu vasta kontinento, oni tiam kaptus du muojn per unu bato: rapida evoluigo de ankora hoda plejparte nekulturita
landparto,
kaj
samtempa liberigo ai multaj Eiiropaj landoj je maloportuno de
trologado,
Sed - kaj jen estas Ia problemo - e se oni
eltrovus tian bonfaran metodon, estas dubinde, u Ia Federacio
de Aistraliaj tatoj volus gin apliki.
Tia estas gia nuna ne-

ti
...

.o

:>

...

01

01

o.

8
01

::<:

Sancoj

~
~
o

Q:;

.c

'-

:::l

de Enrnigranto.

59

klamata politiko: konservi Astralion Astralia a alrnena


rita!
Per aliaj vortoj: Ia Federacio kaj Ia plimulto de giaj
par!amentanoj
atus eoporti kiom ajn Britajn enmigrantojn kaj
kiom eble malmulte ne-Britojn, sed Ia Iaboristaro ne volus enlasi e unu plian enmigranton,
indiferente
de kie li devenas.
I'amen por esti justa, oni devas aldoni, ke Ia Iabordonaotoj
enerale kaj precipe Ia bienposedantoj
preska preferas Eropajn laboristojn.
Tiu per uoua rigardo tro egosta politiko tamen havas siajn
pravigojn la naciekonomiaj
vidpunktoj.
A\i1aodaooj ordinare
nmigras koloniojn kun intenco vivi pareme kaj iam reveni
aI sia hejmlando.
I\i vivas pli simple kaj postulas avantagojn
malpli 01 Ia enlandanoj, kaj ne malofte estas emaj labori por
pli malalta salajro 01 Ia Iastaj.
En Astralo tio estas plej
rimarkata e sud-Eropanoj.
IIi alkutimigis ai pli severa vvbatalo 01 Ia homoj de ridetanta Astrallo.
Plie, iliaj kutimoj
kaj moroj iam diferencas
de tiuj de Ia enlandanoj,
Sufiaj
kazo] por antipatio!
Krome ekzistas, rilate al sud-Eropaj
enmigrantoj,
plua grava kazo de neato : entreprenemaj
sudItaloj okupas Ia plejparton el Ia enlanda podetala fruktokomerco,
kaj negocemaj Grekoj kaptas kaj fondas Ia plimulton el Ia urbaj
kafejoj; amba sufie profitdonaj entreprenoj.
Laii Astralianoj, kiuj ja mem videble preferas urban vivon al Ia kampara,
tio estas maljusta altrudo: a\i1andanoj ja devus senarbigi Ia
nekulturitajn
regionojn kaj Iabori generale
en Ia kamparo.
Tamen ekzistas nenia bojkoto; tiel forta ne estas naciismo e Ia
Australiano:
li amas komforton
kaj aetas de vendisto
plej
proksima kaj mangas en kafejo, kie Ia mango] estas la lia
gusto.
La kulturado de nelogataj regionoj ne evoluas paralele kun
Ia enfluo de novaj enmigrantoj.
Homoj amasigas
en malmultajn grandurbojn.
Jen alia problerno.
Enlandaj senokupaj
laboristoj ne volas seri laboron en Ia kamparo, kaj enmigrantoj alvenintaj kun intenco entrepreni
terkulturon
trovas sin
rkaitaj de multa] malfacilajoj,
Malgrau Ia allogaj priskriboj
pri Ia facileco akiri teron, novalveninto,
e kun ioma kapitalo,
ofte trovas sin en senelira loko. La plej bonaj terpecoj jam estas
okupitaj de grandbienuloj kaj kompanioj, kaj granda parto de Ia

60

Sanco] de Enrnigranto.

tata tero disdonita


kiel rekompenco
ai revenintaj
soldatoj.
La tatoj vere vendas teron malkare kaj kun tre favoraj kondioj, sed tiuj faktoj tamen ne allogas terkulturiston,
kiu mem
vidis Ia situacion de Ia aetebla tero. Unue gi estas senarbigata,
kio ja estas nur natura, sed Ia plej grava punkto estas Ia
malproksimeco
de Ia loko, ofte transe de apena traireblaj regionoj sen iaj vojoj - por ne paroli pri fervojoj.
En Ameriko
kaj Kanado oni konstruas
unue fervojojn tra neokupitaj
regionoj, kaj koloniistoj venas poste sen ia intensa propagando.
Sed en Astralio fervojo sekvas koloniigon, kaj nur post longa
diskutado e Ia parlamento.
Plue, Ia transportkostoj
sur Ia fervojoj estas general e tro altaj. Homo, kiu volas komenci terkulturadon malproksime
de foirocentroj
devas zorge pripensi
Ia veturkoston de Ia produktajoj;
tio koncernas speciale fruktokulturon, kies produktajoj postulas rapidan kaj maIkaran transporton.
u post tiomaj maIfaciloj venkotaj oni ankora povas prave
konsili migron ai homo, kiu per eImontro de simila energio
postuIata por sukceso en nova lando certe povus akiri bonan
postenon en sia hejmlando?
Jes kaj ne. Multaj individuoj
bezonas, por tiel diri, okazon por farigi heroo.
Hejrne en
maIvasta irkaiiajo li restus homo malgranda, meza.
Sed malproksime en fremda lando li subite trovas, ke lia ekzisto dependas nur de li mern, sen ia hejma rifugejo, sen apogo de
parencoj kaj amikoj.
Sekve lia karaktero
kaj voIoforto soIaj
devas konduki lin aI sukceso a Ia maio. Plie, lia mondrigardo
plivastigas kaj percepto plakrigas:
li ellernas Ia vivon kaj Ia
homojn.
Sed ekzistas anka individuoj, por kiuj estas neelporteblaj Ia subita ango de kunhomoj,
irkaajo, vivkutimoj
kaj lingvo.

o
I:
o
bJJ
(1)
I-

~'"

'"
.;:

bJJ

t::
(1)

E
(1)

I:
(1)

.o

;;
:::
IJ,J...

ELTROVO

;;
::s

J::
<I)
"O
O
"O

t.s
-'<:
t.s

c,

KAJ

ESPLORO

Kiu Eiropano unue vidis Ia grandan sudan landon tiom longe


revitao de Ia geografoj?
La respondo restas en Ia nuboj de Ia
konjekto.
La Collingridge
de Tourcey, Ia okcidenta bordo de
Aistralio montrigis sur markartoj sep jarojn anta 01 Kolumbo
ekiris Amerikon.
Ankora ekzistas karto el Ia jaro 1489, kiu
montras terbordon en Ia regiono de Astralio.
Alia karto (Ia
"Dauphin"-karto
de 1536) montras partoo de Ia norda bordo,
kaj donas nomojn de iu kapo kaj golfo; kredeble Eropauo]
jam tiam esploris tiun partoo de Ia lando, kiuo ili nomis
"Granda Java", kontraste ai Malgranda (Ia nuna) Java. Araboj,
inoj kaj Malajoj jam vizitis Ia landon en pasintaj epokoj nekonataj; sed pri i1i restis nenia certa signo.
Hispaoaj, Nederlandaj kaj Portugalaj navigistoj - jen Ia unuaj,
pri kiuj Ia historio fidiode rakontas.
EI tiuj i, Ia unuaj, kiuj
metis piedon sur Ia kontinenton,
estas Nederlandaj maristoj el
Ia ipo "Duyfken"
(Kolombeto),
kiuj en 1606 ekzamenis
Ia
orientao bordon da Ia golfo Carpentaria.
Na el i1i estis
mortigitaj de Ia indigenoj, kaj e Kapo Keerweer (Returni) Ia
ipo komencis Ia reveturon
hejmen.
Alvaro de Mendana, eltrovante
en 1567 Ia SaIomonan Insularon, kredis, ke li trovis Ia sudan kontinenton.
Nova Hispana ekspedicio el Peruo eo 1606, sub kapitano Pedro Fernandez
de Quir (a de Quiros), kiu kredeble estis Portugalo, atingis
Ia Nov-Hebridan Insularon;
sed ribelo sur lia propra ipo devigis lian revenon.
Lia dua komandanto, Luis de Torres, tamen
dairigis Ia esploradon
per unu restanta
po, kaj trovis Ia
sudan bordon de Nov-Gineo.
Du monatojn li palpis al si vojon
tra Ia komplikaj rifoj kaj insuloj de Ia markolo, kiu apartigas
tiun insulon de Astralio, kaj kiu nun portas lian nomon.
Li
vidis Ia montetojn de Kapo York, Ia nordorienta
ekstremo de
Ia kontinento,
kaj tion prenis por insularo nur kelke da

62

Eltrovo

kaj Esploro.

semajnoj post Ia vizito de Ia "Duyfken".


De Quir tamen
kredis, ke Ia insulo, kie liaj ipanoi ribelis, ja estas Ia granda
suda lando, kaj gin nomis "Tierra Austrialia dei Espritu Santo";
Ia vorto "Austrialia"
estis komplimento
ai Ia reganta Astria
dinastio de Hispanujo.
Du frapantaj eraroj de tiama esplorado:
de Torres trovis kontinenton
kaj gin prenis por insularo;
de
Quir trovis insulon, kaj gin prenis por kontinento.
La Nederlandano Dirk Hartog trafis en 1616 Ia nordokcidentan
bordon, kaj en Ia daro de Ia sarna jarcento diversaj liaj samlandanoj vizitis aliajn lokojn sur Ia okcidenta kaj suda bordoj.
En 1628 ili volis fendi kolonion sub kapitano Francisko Pelsart.
Sed sprompo e Ia insuloj Houtman's Abrolhos (Ia "malfermokuloj de Houtman", Nederlanda maristo, servinta en Portugal a
iparo) kaj ribelo de maristoj malebligis tion. En 1642 Abel
Tasman, komisiite de Antono van Diemen, generalgubernatoro
de Nederlanda
Hindujo,
eltrovis Tasmanion,
kiun li nomis
Lando de van Diemen, kaj kredis, ke gi estas duoninsulo ligita
ai Astralo,
Li poste trovis Nov-Zelandon
kaj turnis sin
norden gis Amika Insularo,
nordorienten
gis norda bordo de
Nov-Gineo, kaj reen ai lava. En sekvanta jaro li veturis lalonge de Ia suda bordo de Nov-Gineo,
Ia golfo Carpentaria
kaj Ia norda bordo de Astralio,
La Nederlandaj
navigistoj
ja plenumis pli, 01 tiuj de kiu ajn alia nacio.
Venis nun Ia vico de Ia Angloj.
jam en 1622 Ia Angla ipo
"Trial" pereis proksime
de Ia insulo de Dirk Hartog: ajne
Ia unua Angla ipo e Ia kontinento.
Poste venis du navigistojesploristoj: Vilhelmo Dampier kaj jakobo Cook. Dampier estis
kaperisto - pli severe oni povus diri korsaro - kiu en 1688
kaj denove en 1699 esploris Ia okcidentan kaj nordokcidentajn
bordojn, sed kredis, ke li trovis nur "Ia plej senfruktan lokon
sur Ia tero".
Li verkis libron pri sia vojagado en multaj
mondpartoj, el kiu Defoe erpis materialon por sia glora verko
"Robinson Crusoe".
La orienta bordo de Astralio estis ankora nekonata, kvankam
foja eltrovo de Hispanaj moneroj, pafiloj kaj glavoj montras
eblajn vizitojn post tiu de Torres.
Restis por Cook esplori
tiun bordon, kion li faris sufie detale en 1770 per Ia ipo
"Endeavour",
de Kapo Everard en Viktorio gis Kapo York en

Eltrovo kaj Esploro.

63

kstrema nordo: li trai ris Ia markolon Torres, kaj prenis podon, en Ia nomo de Ia Angla rego, de Ia tuta orienta bordo
ub Ia nomo "New South Wales". Lin akompanis du botanikistoj,
Banks kaj Solander, kies korojn gojigis Ia grandega nombro
de novaj kreskajoj.
La glora Sveda botanikisto Linn e proponis, ke Ia nova lando estu nomata "Banksia".
Cook mem
ntuziasrne raportis pri Ia fruktodoneco de tiu regiono, kaj antadlris gian nunan riecon pro greno kaj brutoj.
La libro de
lluj vojago] estas tradukita en multajn lingvojn kaj avide legita
do rego] kaj laboristoj; kiu povas diri, kiom da vojagemo inplris tiu frea, alloga verko?
La ribelo de Ia Amerikaj kolonioj de Anglujo kondukis ai
111 efektiva
koloniigo de Astralio.
Tiuj Amerikanoj, kiuj restis
lojalaj aI Anglujo, suferis multon de Ia severeco de Ia novaj
9tatoj, kaj estis bezone trovi por ili novan hejmon.
La projekto, sendi ilin al Nova Sud-Kimrujo,
estis tamen balda forgesita pro politike pli urga problemo:
kien sendi Ia krimulojn
kondamnitajn
de Ia Anglaj tribunaloj?
Antae oni sendis ilin
en Amerikon, kie multaj kolonianoj avide aetis ilin kiel malkarajn laboristojn.
Sed tio ne plu estis ebla, kaj Ia Anglaj
malliberejoj
superplenigis.
Do oni decidis liberigi je i1i per
transportado ai Ia lando trovita de Cook. La lojala] Amerikanoj
dume trovis novajn hejmojn en Nov-Skotio, Kanado kaj Okcident- Indio.
En Majo 1787 Ia unua iparo ekvelis de Anglujo: du militipoj, ses ipoj plenaj de kondamnitoj,
kaj tri ipoj kun provizajoj por Ia nova kolonio: entute dekunu ipoj. En Ia sekvanta januaro ili atingis Botany-golfon, jam esploritan de Cook,
sed trovis gin netaga. La gubernatoro,
Arturo Phillip, homo
prudenta kaj humana, kondukis Ia kolonion kelkajn kilometrojn
norden al Port jackson, kiu bela kaj vasta haveno lin impresis
kaj ravis, kaj tie Ia 26-an de januaro 1788 starigis Ia Anglan
standardon,
kaj Ia nova regno en Ia sudo estis jam fondita.
La sekvantaj jaroj estis tempo de batalo kontra Ia naturo,
per Ia penoplenaj komencoj de Ia agrikulturo, kontra Ia krimaj
inklinoj de Ia koloniistoj-kondamnitoj,
kaj kontra Ia malsato.
Soldatoj kaj krimuloj: apena malpli tagajn koloniistojn oni
povus trovi; Ia tero, kvankam rie fruktipova,
ankora dum

Eltrovo kaj Esploro.

Eltrovo kaj Esploro.

longe liveris malmulton, kaj alveno de nutrajoj el Eiiropo estis


malofta kaj malcerta.
La unuaj gubernatoroj
estis veraj atokrato];
fakte, ili povis
diri: "La tato, tio estas mi"; kaj Ia Angla registaro ilin rigards
pli kiel administrantojn
de malliberejoj,
01 kiel konstruantojn
de ia nova Anglujo en Ia sudo. Liberaj enmigrantoj estis malmultaj kaj nevolonte akceptataj; Ia komunumo konsistis el plej
stranga kolekto de tipoj kaj klasoj: ordinaraj krimuloj - falsistoj, mortigintoj, telistcj - apud homoj kondamnitaj pro bagatelaj ofendoj, sekve de tiama kruela kriminala juro en Anglujo
kaj Irlando; trompaj bankrotintoj kaj politikaj ofendintoj; Skotoj,
foje kleraj, honestaj homoj, partoprenintaj
revolucian movadon j
Irlandaj profesiaj ribeluloj, iam pretaj organiz ribelon en kiu
ajn lando.
La kriminala transportado
de Skotoj estis grave
maljusta,
ar Ia lego pri tiu puno ne aplikigis ai Skotlando ;
kaj Ia Irlanda registaro konfesis, pri diversaj transportitoj,
ke
iIi ne estas kondamnitaj
de iu ajn kompetenta tribunalo.
Sed
Ia granda plimulto estis homoj sentagaj kaj malnoblaj, pri
kiuj Ia postelisto Barrington prave versis:

sarna jaro Ia termezuristo


Evans transiris Ia efan montoenon
kaj iris sur Ia aliflanka verda ebeno gis transe de Ia loko de
nuna urbo Bathurst.
Per tio komencigis Ia longa historio de
esplorado de Ia interno de Ia kontinento,
kiu prezentis iam
obstinan kaj malafablan vzagon ai Ia serantoj.
La herooj de
Ia Astralia historio ne estas homoj de milito au de politiko,
sed kuraga], longe suferantaj entreprenantoj
de vojago] trans
tiu parto de Ia seka aii superakvita kontinento.
Jen Ia honorinda nomaro: Johano Oxl ey, kiu trovis Ia riversistemon
de
Ia Murray kaj per sia vojagado en Kvinslando preparis Ia vojon
por fondo de Ia urbo Brisbane; Hume kaj Hovell, kiuj eltrovis
riveron Murray mem kaj iris pluen gis nuna Melbourne;
AlIan
Cunningham,
glora anka pro botanikaj eltrovoj; Karlo Sturt,
kiu en boato malsupreniris
riverojn Murrumbidgee
kaj Murray
gis Ia fino e Ia Suda Oceano; lia] eltrovoj kondukis ai Ia fondo
de Adelaide.
Poste de Adelaide li penetris
internen,
dum
escepte varma somero gis Barcoo- a Cooper-rivereto,
kun intensaj suferoj, kiuj kostis al li Ia vidpovon. Pola scienculo grafo
Paulo Strzelecki
esploris kaj nomis Gippsland, orienta parto
de Viktorio; kiel komplimento aI li Ia plej alta monto de Astralo
havas Ia nomon de Pola heroo Kosciuszko (Kosciusko).
Edvardo J. Eyre esplo ris Ia internon de Sud-Astralio
en
1840 gis 1841, kaj poste piediris lalonge de Granda Astrala
Bight (golfego) gis Albany en sudokcidenta
ekstremo
de Ia
kontinento,
multe suferante de soifo; Iin helpis e unu loko
Franca balenkapta
ipo "Mississippi".
Juna Prusa scienculo
Ludoviko Leichhardt
iris en 1844 de Sydney gis Port Essington
en Norda Teritorio ; li kaj liaj kunuloj alveturis tien malsataj
kaj preska nudaj; ili devis mang! Ia grandajn vespertojn
de
Ia regiono; akvon iIi trovis observante
Ia flugon de Ia "bronzflugilaj" kolomboj.
Kvar jarojn poste li volis transiri Ia kontinenton de Brisbane okcidenten kaj certe atingis Ia Cooperriveron, kie dudek jarojn poste oni trovis arbon signitan per
litero "L"; sed lia sorto estas problemo nesolvita.
Johano
Macdouall Stuart
eltrovis kelkajn internajn regionojn tagajn
por pastado, kaj en 1862, post du sensukcesaj provoj, transiris
Ia kontinenton
de Adelaide gis Ia norda bordo. Samtempe Ia
sensacia kaj vaste konata ekspedicio de Burke kaj Wills trans-

64

"Ni patriotoj veraj - komprenu tion bone! Forlasis Ia patrujon pro bono de l' patrujo."

i tiu transportado
dairis pli 01 kvindek jarojn kaj farigis
akra politika demando: Ia Angla registaro fine adis Ia plendojn
de Ia liberaj migrintoj en Ia koloniojn, kaj esis sendi inter
ilin Ia balaajon de Ia malliberejoj.
Proksimume
120000 homoj
entute estis punsenditaj
Astrallon
kaj Van-Diernen-landon.
La demando pri rilatoj de ankora punservantaj
a jam emancipitaj kondamnitoj kun Ia enmigrintoj iom post iom, per fluo
de Ia tempo, solvigis, kaj Ia lando farigis komunumo de liberaj
homoj konstruantaj al si novan kaj eventuale pli bonan patrujon.
La kreskado de Ia izolita komunumo e Sydney kaj Ia bezono
de pluaj patejoj por Ia jam grandigintaj
brutaroj turnis Ia
atenton de Ia loganto] aI Ia problemo: kiel transiri Ia montojn,
kiuj en 70-kilometra
distanco de Sydney baras Ia vojon ai Ia
plua kono de Ia lando?
Nur en 1813, dudek kvin jarojn post
Ia fondigo, Blaxland sukcesis Ia unua trovi vojon trans Ia nealta (1370 metroj), tamen konfuza kaj kruta Blua Montaro. En Ia

Atstralio

65

66

Eltrovo kaj Esploro.

rs anka de Melbourne gis Ia golfego Carpentaria.


Pro troa
rapidado kaj fuso Ia du efoj ne retrovis Ia ceterajn anojn de
Ia ekspedicio i tiuj jam forlasis Ia rendevuon
nur kelke
da horoj antaii Ia reveno de Ia du efoj! - kaj mzere pereis
de soifo apud tiu fatala Barcoo-rivero.
Ilia akompananto
King
rifugis e indgena gento kaj estis poste retrovita,
Johano
Forre s t, Ia grandulo de Okcident-Astralo,
unue seris Ia
perditan
Leichhardt
kaj poste iris de Perth
gis Adelaide
preska sur sarna vojo kel Eyre. Ernest Giles faris grandan
rondiron de 8000 kilometroj
de Adelaide gis Perth kaj Lago
Eyre kaj reen ai Adelaide,
tra tute senfruktaj
regionoj;
li
ajne havis kamelan kapablon de elportado.
La mara esplorado daris post Ia unua koloniigo.
La kirurgo
Bas s en 1797 velis en malgranda boato la Ia bordo sude de
Sydney, kaj poste kune kun Ietenanto Flinders
rkaveturs
tutan Tasmanion
kaj pruvis, ke gi ne estas tere ligita kun
Astralo.
Flinders poste irkaveturis
Ia kontinenton
kaj,
dum tiu veturo sur Ia suda bordo, renkontis Ia Francan ipon
"Gographe"
sub kapitano Nikolao Baudin,
kiu nomis tiun
regionon Napoleon-Iando, kaj donis ai diversaj punktoj Francajn
nomojn, el kiuj multaj ankora restas.

HISTORIA

EVOLUO

Depost
Ia fondigo de Sydney en 1788, stargis nova] kolonioj
dependantaj
de tiu i. Nur unu monaton post okupo de Sydney
Ia gubernatoro
Phillip sendis malgrandan
aron da oficiroj kaj
kondamnitoj
ai Norfolk-insulo
(1500 kilometrojn
oriente, en
Pacifiko), kiu poste havis romantikan historion de ribelo, piratado kaj ippereoj.
En 1803-1804
oni starigis en Tasmanio apud Ia rivero Derwent en Ia sudo kaj Ia rivero Tamar en Ia nordo samtempe
du koloniojn per homoj el Sydney, Norfolk-insulo
kaj AngIujo.
En Ia sekvanta jaro fondigis Ia urbo Hobart, inter Ia vasta
monto Wellington kaj Ia vasta rivero Derwent, dum longe Ia
plej suda urbo en Ia mondo.
En 1824 Ia nuna tato Kvinslando komencgis per kolonieto
Brisbane, apud Ia enfluejo de samnoma rivero en Moreton-golfon.
En 1826 Ia nuna urbo AIbany stargls en sudokcidento
de
Okcdent-Astralio,
per soIdatoj kaj kondamnitoj;
kaj en 1829
Ia efurbon Perth fondis kolonanoj-liberuloj
el Anglujo; poste
venis tien anka kondamnitoj, kiam Ia koIonianoj sentis mankon
de laboristoj.
Unuaj pioniroj de tato Viktorio estis Ia fratoj Henty, kiuj konstruis ai si bienon e Portland en 1834. En Ia sekvanta jaro
Johano Batman el Launceston (Ia koIonio apud Tamar-rivero
en
Tasmanio) fondis kompanion, kiu seris kaj trovis apud Ia granda
golfo Port Phillip grandajn spacojn da bona tero.
Li aetis
de Ia indgena] efoj proksimume 2000 km2 da tero; i1i metis
siajn signojn sur dokumenton
en plej forrnala jura lingvajo,
kaj devis ricevi pagon tujan kaj iujaran de lantuko], speguloj,
traniloj, tondiloj kaj potuko], kvankam poojn ili ne havis,
e ne vestojn.
Malsame kiel aliaj okupantoj de indigena tero,
Batman intencis pagi sian posedon; sed Ia registaro en Sydney
ne konfirmis Ia aeton e indigenoj ne komprenantaj
nek tiun
i negocon nek ian privatan posedadon de tero. Batman supren5*

68

Historia

Evoluo.

iris Ia riveron Yarra kaj prave notis en sia taglibro: Tiu i estos
loko por vilago", Tie staras nun vilago ...
el 800000 hornoj,
nome Melbourne.
La laste fondita kolonio, Sud-Astralio,
estas Ia sola, aI kiu
ne estis senditaj kondamnitoj.
Por provi koloniigan teorion
de iu Wakefield, alvenis en 1836 ok ipoj kun enmigrantoj,
kiuj fondis Ia urbon Adelaide la tiame modernaj desegnoj.
Tiel fondigis Ia ses nunaj tatoj de Ia nuna Astrala Federacio;
anka Nov-ZeIando
estis dum kvindek jaroj dependantajo
de
Astralio.
La diversaj kolonioj dum longa tempo malrapide
kaj pene evoIuadis, aparte kaj sen ia komuna sento. Pri unu-du
demandoj, kieI ekzempIe Ia transportado
de kondamnitoj, keIkaj
eI iIi kune agadis; sed Ia tempo de kunligigo - de federacio,
estis ankora maIproksima.
Apud Sydney fondigis en Ia unuaj jaroj kelkaj pluaj vilago]
inter Ia maro kaj Ia montaro.
e unu el i1i, Camden, kapitano Johano Macarthur sukcese bredis lanafojn, malgra ke
Ia fama botanikisto
Banks antae diris,
ke nek Ia grundo
nek Ia herbo por tio tagas.
Per afoj el Hindujo kaj SudAfriko li komencis;
kaj poste riigis sian afaron, kvalite kiel
anka kvante, per Ia famaj merinosoj. Eksporti tiujn i merinosafojn el Hispanujo estis grava krimo; sed Ia Hispana rego
jam antae donacis grupon da iIi aI Ia AngIa rego, Georgo I1I,
fervora kulturisto,
de kiu Macarthur
ricevis Ia siajn.
Ties
idoj ankora nun vivadas aparte, familio de afarietokratoj, sur
Ia Macarthur-a
bieno. Jam en 1803, kiam li vizitis Anglujon,
lia nomo estis konata, kaj Ia Ianteksistoj rigardis Astralion
kiel gravan fonton por sia industrio.
De tiu tempo Ia industrio
kreskadis senhalte, kaj hodiaii en Astralio trovigas 75000000
afoj , kaj Ia mezvaloro
de Ia iujare eksportata
lano estas
28000000
funtoj sterlingaj.
La eltrovo de Ia pasejo trans Ia montaro kaj de Ia tieaj
vastaj patotagaj teroj donis gravan puon aI Ia afindustrio,
kaj samtempe problemojn pri terokupado ankora ne solvitajn.
Multaj homoj sim ple senpermese
prenis posedon de grandaj
spacoj, malgra Ia malpermesoj
de senpova registaro.
Lege
i1i estis punindaj, efektive i1i estis kuraga] kaj iniciatemaj homoj,
tre bone uzantaj Ia teron gis tiam neuzitan.
Tiujn i oni

'"oc

..,

'i:

.
E

..,'"

.o

os

i
!:

'"

):l

os
N

..,

'i:

;:
os

'"
....J"
..>:

Historia

"5
rn
~
'O

::

os

-.::
Q)

a.

os
......l

;;wm;~;~lr'~:2I
a b&:l. _

I .::os
rn
)~

.fI

-r

.Jr

-~-~I

1
c
Q)

'O

'
.>d

Evoluo.

69

nomas squatters, kaj iliaj posteuloj


estas hcdia Ia aristokratoj de Astralio.
Sed tiom grandaj estis kaj ankora estas
lIiaj bienoj, u por safa aii bova bredado,
ke ofte mankis
pacoj tagaj por malgrandaj
kulturistoj,
kiuj venadis ai Ia
kolonioj en iam kreskanta
nombro.
La dsvastgo de pluaj
industrioj: Ia lakta kaj butera, Ia frukta kaj grena, e kiuj Ia
mainoj estas multe uzataj, kaj Ia kompreno pri Ia graveco
de Ia irigacio - o i anka akcentas tion, ke multaj spacoj,
kiuj nun subtenas nur kelke da brutoj, povus per pli intensa
prilaborado subteni multe da bomoj. Diversaj lego] estas provitaj por solvi, sen troa radikalismo,
i tiujn problemoln de pli
justa divido de Ia tero; sed fina kaj plena sukceso ankora
ne estas atingita.
La eltrovo de izolaj fragmentoj de oro datas de fruaj jaroj
de historio.
Unua scienca ekzameno de tia eltrovo sekvis Ia
esplorojn de grafo Paulo Strzelecki en 1839, kiam Ia scienculoj rimarkis geologian similecon inter lia] specimenoj de rokoj
kaj tiuj de orportantaj
rokoj en Ural-montaro
en Ruslando
Tamen Ia registaro
en Astralio intence kais ~iom eble Ia
eltrovojn, timante, ke tio maltrankviligos
Ia popolon, precipe
Ia kondamnitojn.
Sed ne longe tiu rieco de Ia lando povis
resti kaata. En 1850 Edvardo Hargreaves,
notinte similecon
nter Ia tero de Ia Kaliforniaj surfacaj minoj kaj tiu de Bathurst
en Nova Sud-Kimrujo,
komencis fosadi en Bathurst.
Li trovis
oron, kaj tu] komencigis tiu kurado ai diversaj lokoj - Bathurst,
Ballarat, Sandhurst (Bendigo), Clunes, Mount Alexander (Castlemaine) kaj alia] - pro kio Ia jardeko de 1850 gis 1860 estas
notinda.
Granda parto el Ia logantaro forlasis siajn kutimajn okupojn,
kaj komencis Ia seradon de oro. Industrio kaj komerco estis
portempe kripligataj.
Sensaciaj raportoj dsvastgis tra Ia tuta
mondo pri Ia rio tel facile akirebla en Astralo ; kaj tio altiris ai Ia lando relative grandan fluon de enmigrantoj el plej
diversaj landoj; inter ili revoluciuloj kaj reformemuloj Franca],
Germanaj, Belga], Hungaraj, Pola], Hspanaj, Itala], Anglaj, Irlandaj, influitaj de Ia grandaj epizodoj de 1848, kio ja efikis
sur Ia tiam naskigantaj
parlamenta]
sistemoj de Ia kolonioj.
Multaj individuoj rapide riigis.
Unu Ioganto de Bathurst,

70

Historia

Evoluo.

gvidite de indigena laboristo, trovis mason da oro valorantan


4000 funtojn sterlingajn.
En BaIlarat unu digger (fosisto)
tiris el sia malprofunda akto 1800 funtojn sterlingajn da oro
en unu tago. Grupo de dek fosistoj gajnis 10 000 funtojn
inter sabata mateno kaj lunda vespero. Vnu sola peco de oro,
titolita "La Bonvena", havis 68 kilogramojn da pezo ; kaj alia,
titolita "La Bonvena Novulo" - 71 kilogramojn; iu valoris
proksimume 8000 funtojn sterlingajn. Malpli grandaj orpecoj
ajnis multegaj kiel tonetoj sur marbordo.
Entute Ia tuta
Aistralio gis nun produktis oron je Ia valoro de 600000000 funtojn sterlingajn. Sed oni povas dub, u tio fine havis favoran
ekonomian efikon . . . u Ia kosto de produktado ne superis
Ia valoron de Ia produktajo.
La maIlonga ribelo e BaIlarat (The Eureka Stockade = palsaro de Eureka) en 1854 devenis de nejusta impostado de Ia
orfosistoj kaj prema kolektado de tiu imposto. e kiu ajn
horo policano povis postuli de orfosisto montron de lia fospermeso, kiun li devis pagi per unu funto kaj dek ilingo] en
iu monato. , Pro nehavo a nemontro de fospermeso sekvis
grava monpuno. Pli kaj pli incitigis Ia fosistoj; e granda
kunveno i1i publike bruligis Ia fospermesojn, kaj postulis diversajn politikajn rajtojn. Fine ili konstruis fortikajon, sub
gvido de iu Petro Lalor, Irlandano, Vern kaj Thonen, Germanoj, Raffaelo, Italo, kaj flirtigis Ia standardon de nova regno:
Ia "Respubliko Viktorio". Ducent sepdek soldatoj kaj policanoj
atakis kaj en dudek minutoj venkis Ia ribelantojn.
Mortis
kvin el Ia soldatoj kaj irka tridek el Ia ribelantoj, kaj tiel
finigis Ia sola batalo sur Astralia tero. La kondukanto, Lalor,
perdis Ia dekstran brakon kaj tamen forsavis sino Aliajn
ribelantojn oni procesis, sed ne kondamnis; tamen ai Lalor
oni nenion faris. Jarojn poste li farigis ano de Ia tata parlamento, kaj e gia prezidanto: homo modera kaj honorata. Post
tiu malgranda eksplodo Ia orfosistoj ricevis pli justan impostadon; Ia orminado daiiris kiel tute paca okupo, kaj iom
post iom transiris en Ia staton de proza, organizita grandindustrio.
La rekta efiko de tiu i ribeleto sur Ia politika evoluo de
Ia lando estis malgranda. Jam en 1850 parlamenta sistemo

Historia

Evoluo.

71

naskigis ; Ia Angla parlamento en tiu jaro starigis Viktorion


kiel apartan kolonion, kaj donis rajton ai Ia Legdona Konsilantaro de iuj kvar kolonioj: Viktorio, Okcident-Astralo, SudAstralio kaj Tasmanio, prepari al si plenan konstitucion. Kvin
jarojn poste tri el ili, Viktorio, Sud-Astralio kaj Tasmanio,
kiel anka Nova Sud-Kimrujo, jam havis plenan parlamentan
regadon lau Ia Angla sistemo: du ambroj, ministraro responda
ai Ia pli malalta ambro, kaj Ia supera ambro au nomita de
Ia gubernatoro a elektita de limigita nombro de Ia popolo.
En 1859 fondigis Ia 8tato Kvinslando, kaj tuj funkciis anka
tie plena parlamenta sistemo. En Okcident-Astralo ne okazis
egala evoluado, parte pro Ia transportado de kondamnitoj, kiu
tie daris gis 1868; kaj nur en 1890 tiu tato atingis Ia gradon
de aitonomia kolonio jam guatan de siaj najbaroj.
Astralion oni ordinare rigardas kiel unu el Ia plej demokrataj landoj; kaj strange estas, ke en Ia tempo, kiam Ia autonomiaj institucioj estis donataj, Ia politikaj kondukantoj, en
Astralio kiel en Anglujo, virte malkonfesis ian deziron "semi
Ia semon de estonta demokratio", kvazai tio estus afero plej
forte evitinda. Sed pro tio, ke samtempe kun Ia konstitucioj
oni donis al Ia kolonianoj rajton ilin sangi lavole, Ia politikaj
sentoj de Ia tempo baldai reflektigis e Ia formo de Ia regado
kiel anka gia apliko.
La laborista movado naskigis proksimume samtempe kun
Ia parlamenta sistemo, kaj jam en 1879 okazis interkoloniaj
kongresoj de sindikatoj, kvar jarojn anta 01 okazis ia interkolonia kunveno de ministroj.
Ili agitadis efe por okhora
labortago, kaj por salajrado de parlamentanoj, por ke anka
laboristoj povu reprezenti Ia popolon de Iaborista] distriktoj.
Sed nur post Ia granda striko de maristoj kaj aftondsto] en
1890 i1i alprenis definitive politikan karakteron, kiu fine profunde influis Ia politikon de tuta Astralio,
En iu tato
kaj anka en Ia Federacia Registraro jam regis de tempo ai
tempo laboristaj efministroj; kaj aperis multaj lego] celantaj
plialtigi Ia staton de Ia manlaboristo, kun komplikaj organizajoj
kaj tribunaloj por fiksi laborkondiojn, malhelpi strikojn kaj
neebligi amasigon de grandaj profitoj. Neniam tre entuziasma
pri enmigrado de novuloj el kiu ajn lando, Ia Iaborista partia

72

Historia

Evoluo.

forte atakis en Kvinslando


Ia uzadon de nigrula laboro sur
sukerplantejoj;
tiuj nigruloj (Kanakoj) estis importitaj
el diversaj Pacifikaj insuloj sub kondioj ne facile distingeblaj
de
Ia malnova sklavkomerco
de Afriko; kaj e Ia plej modernaj
plibonigoj
de tiu indenture-sistemo
havas multon komunan
kun sklaveco.
Sed en Kvinslando Ia sistemo esis en Ia unuaj
jaroj de Ia nuna jarcento,
kaj Ia Kanakoj estis resenditaj aI
siaj - aii iaj - insuloj.
Malpermesi enmigradon de iaj kolorrasanoj Ia laborista partia iam celis; kaj tio ja farigis fundamenta politiko de Ia lando, timanta industrian
a e militan
invadon el Ia svarmantaj landoj de Azio.
Tiu kreskanta
sento de komuna risko ja helpis aI Ia fina
Iederacligo de Ia ses kolonioj: Kvinslando, Nova Sud-Kimrujo,
Viktorio, Tasmanio, Sud-Astralo
kaj Okcident-Astralio,
t. e.
de iuj kvin sur Ia kontinento kaj Ia insulo Tasmanio, kiuj kune
formas Ia Federacion
Aistralio (Commonwealth of Australia),
Tion oni De atingis sen longa penado.
Jam en 1850, kiam
Ia tataj konstitucioj
estis donitaj, grafo Grey proponis
ian
federacian ambron de delegitoj de Ia koloniaj parlamentoj,
kiu
prizorgu certajn komunajn intereso]n.
Sed en tiu tempo Ia
popolo pli deziris disigon 01 kunigon, kaj Ia projekto ne realigis. La kolonioj restis longe kvazai apartaj neamikaj nacioj
- ili nur ne armis sin unu kontra Ia alia. La unueca spirito devis malrapide kreski.
Akcelis gin Ia Germana
anekso
de Nordorienta
Nov-Gineo
kaj Ia apuda Bismarka
Insularo.
Konferencoj, oficialaj kaj neoficialaj, diskutis projektojn de nova
konstitucio.
Politikaj "eminentuloj"
en Ia tatoj timis perdon
de sia "eminenteco"
pro starigo de centra registaro.
La nova
konstitucio
tamen ne prenis multon el Ia suverenaj
rajtoj
de Ia tatoj; Ia efaj zorgoj de Ia federacio
estis defendo,
dogano kaj posto.
Longe Ia aligo de Nova Sud-Kimrujo
kaj
Okcident-Aistralio
estis duba.
Fine Ia projekto estis preta;
Ia Angla parlamento gin akceptis kun kelkaj modifoj; kaj en 1901
Ia Duko de York (Ia nuna rego Georgo V) veturis Aistralion
kaj formale malfermis
Ia unuan tut-Astralian
parlamenton.
Aistralio jam estis politike nacio.
La historio de Ia lando depost Ia federaciigo
estis sufie
okazplena;
tamen multa] aferoj el tiu periodo estas ankora

Historia

Evoluo.

73

polemikataj.
La kresko de Ia laborista partio kaj gia akiro de
politika povo estas jam menciitaj.
La sistemo de protektado
de enlandaj industrioj per altaj Iimimpostoj estas alprenita, je
granda bedaro de Nova Sud-Kimrujo,
anta Ia federaciigo,
lasinta liberan komercon sen limimpostoj.
En 1905 Ia federacio
transprenis
de Kvinslando Ia administradon de Brita Nov-Gineo
(Papuo), kaj en 1910 de Ia vasta Norda Teritorio de SudAistralio.
En 1908, post longaj debatoj, oni elektis Ia regionon
Canberra, 300 kilometrojn sudokcidente
de Sydney, kiellokon
por Ia efurbo de Aistralio; Ia urbo estas konstruata, kaj tie en
1927 kunvenos
Ia federacia parlamento,
gis tiam kunveninta
en Melbourne.
AI Ia granda milito de 1914-1918 Astralio
sendis trans Ia marojn 360000 soldatojn, el kiuj 60000 mortis
- iom pli 01 Ia nombro de mortintoj e Ia dumiliona Usona
armeo. Du referendumoj
pri deviga transmara militservo estis
malakceptitaj
de Ia popolo, je malgranda plimulto ambaifoje.
En 1914 Aistraliaj soldatoj okupis Germanan Nov-Gineon, kiu
jam estas administrata
de Astralio sub mandato de Ia Ligo
de Nacioj, e kiu Aistralio estas rekte 'reprezentata.

LA

La

INDIGENOj

indigeno] en Astralo estis neniam multnombraj. Kiam


Kapitano Cook albordigis e Botany-golfo Ia nombro de negro]
en Ia tuta kontinento apena atingis duonon de miliono. Ili
prave estas rigardataj kel Ia plej malalta raso sur Ia tero, kaj
ankora hodia en Ia plej izolitaj parto] malkae prezentas al
Ia dudeka jarcento Ia kondiojn, sub kiuj niaj prapatroj vivis
anta miloj da jaroj. Se blankulo ne estus aIveninta, ili iuj
ankora verajne restus en tiu prahoma stato. Tamen oni
devas mernori, ke Astralo, tiel en zoologiaj kiel en botanikaj
rilato], iam diferencis de Ia aliaj kontinentoj: ne ekzistis
grandaj sovaga] bestoj, kontra kiuj estus necese batali, nek
bestoj konvenaj por hejma servado. La unikaj naturaj kondioj
de Ia lando proponis egale maImultajn ancojn por necivilizita
loganto, kiel Ia senfruktaj erikejoj de norda Laplando. Sed
e se estus ekzistinta bestoj taigaj por domservado, estas
kredeble, ke Aistraliano ne estus farinta ian uzon de ili. Tie
kreskas multe da herbo, kies semojn li mangas iutage, sed
neniam venis ai li ideo, ke estus utile semi Ia grajnon kaj
tiel liveri ai si certan provizon da nutrajo.
Vere H havis
nenian koncepton pri Ia interrilatoj inter Ia semo kaj planteto,
sed li sim pie kredis, ke planto kreskas dank' ai lia propra
magia povo. Plie, anta Ia aIveno de Ia nuna blanka raso,
Ia Astraliano neniam devis batali kontra iu pli alta raso,
li vivis sola, sen instigoj por konkuro kun alia] popoloj. Se
oni povas paroli pri lando, kiun blankuloj pro inerteco de nigruloj rajtis konkiri, tiu lando estas Aistralio.
La Astralianoj estas mezkreskaj; Ia meza alteco de viro]
estas 170 centimetroj, kaj de virinoj 160 centimetroj. La frunto
estas dekliva malantaen, Ia brovoj densaj kaj abundaj, kaj Ia
nazo larga. Tuj post Ia naskigo Ia hatkoloro estas kuprebruna, kiu tamen balda malheligos ai koloro varianta inter
malhela okoladbruna kaj fulgonigra. La hararo varias de

,\.:_'

----~~---

La Indigenoj,

75

preska rekta gis preska bukla, sed plej ordinara estas ondoforma. La hararo de Ia virinoj estis fortondata, tiel ke gi
havis longecon de nur kelkaj colo], Estis devo de virino fortondi sian hararon kaj prepari el gi nuro]n. Aistraliano havas
rimarkinde malgrandajn manojn: Ia truo por manteno en Ia
indgena ildo estas tro mallarga por Ia mano de blankulo.
La hato, tiel e virinoj kiel e viro], estas plena de cikatraj
ornamajoj.
Australiano havis nenian ideon pri arkitekturo, sed en malvarma kaj malseka vetero li konstruis malvastajn irmlojn,
mia-mia. Li konis neniujn metalojn. Li pintigis siajn lancojn
per dentoj de floj, ostoj de bestoj kaj silikpecetoj. Li ne kapablis elpensi pafarkon kaj sagon, sed uzis kuriozan lancojetilon, per kiu li povis ekjeti sian lancon longajn distancojn.
Tiaj estis liaj bataliloj - primitiva lanco, jetligno, ligna batilo
nulla. La tipa Astralia asilo tamen estis boomerang, strange
kurba jetbastono, kiu, se gi ne trafs Ia celitan objekton, turngis
en Ia aero kaj revenis ai Ia piedoj de lerta jetinto; tiel Ia
nigrulo ne perdis sian asilon. La "bumerango" montras grandan
scion pri Ia fiziko de fluganta objekto kaj pruvas, ke Astralano], kvankam generale malaltaj en Ia skalo de homa raso,
tamen havis lertecon kaj praktikecon en iuj rilatoj.
La Aistraliaj indigenoj estis dividitaj en gentojn. Kiam nutrajo
estis abunda, ili sin amuzis per tribaj militiroj. Kiom oni scias,
tiuj militiroj tamen ne estis seriozegaj.
Ili pli konsistis el
kriegado kaj dancado 01 sangelfluo. La bravuloj de diversaj
triboj sin preparis por batalo, pentrante siajn korpojn per ruga,
flava kaj blanka argilo, kaj poste arangis militdancojn en eesto
de malamika tribo; tiu, kaj plie Ia interango de teruraj mnacoj, ofte kondukis ai militiro kaj vera batalo, en kiu lancoj
kaj batiloj estis uzataj. La vundoj faritaj de lancoj povis esti
iregitaj, ar longa parto de Ia lancopinto estis irkaifiksita
per ostetoj a dentoj de fo]. Sed Ia karno de negro resanigis kvazai per miraklo. La vundon, kiu sufiis mortigi kiun
ajn Eropanon, Ia nigrulo simple plastris per koto, kaj plu ne
zorgis pri Ia bagatelajo.
Dueloj inter Ia individuoj ne estis maloftaj e Ia indigenoj,
e virinoj kelkfoje solvis siajn disputojn en tiu primitiva ma-

76

La Indigenoj.

niero.
Unu el Ia plej uzataj metodoj estis batalo per nulla.
Unu el Ia disputantoj
staris trankvila, dum lia kontraulo
lin
frapis sur Ia kapon; poste Ia alia siavice faris Ia samon, kaj
tio daris gis unu el i1i falis teren.
Gi estis pli prave provo
de elportado 01 montro de batala povo.
La virinoj de Ia indgeno] ne estis bone traktataj de siaj
sinjoroj: iam dum maroj ili devis zorg pri portado de Ia tribaj
posedajoj, kaj dum Ia kampado ellabori iujn krudajn taskojn.
e Ia mango] ili devis sidi en linio malanta Ia viroj. La asajo, kiel kanguruo, ankora surhavanta sian pelton, estis krude
rostata sur Ia kampa fajro.
La viroj unue formangs
Ia plej
bonajn porciojn kaj poste [etis Ia reston trans Ia ultroj al
virinoj atendantaj.
Kiel e iuj naturpopoloj, tiel same e Ia indigeno] de Astralo,
superstio
regis spiritan vivon. l1i kredis al regenergo:
iuj
infanoj estis nur reapero de iu prapatro, kiun Ia plej agaj de
Ia gento ankora memoris. l1i ne komprenis, ke infanoj naskgas
kiel rezulto de seksa kunesto, sed sim pIe kredis, ke iu mistera
kreajo enigas infanon en virinon.
En iuj partoj de Ia lando
Ia indigenoj havis firman kredon,
ke iu infano devas esti
songata de sia patro. Se infano ne aperis en songo al Ia patro,
kaj lia edzino tamen naskis infanon, Ia patro ne akceptis Ia
infanon kiel sian propran.
Aliflanke, se viro estis apartigita
de sia edzino por longa tempo kaj dume songs pri infano,
kaj revenante
al sia edzino trovis n portanta novnaskiton, li
senhezite
proklamis
Ia infanon sia, indiferente
kiel longan
periodon li fores tis de Ia edzino.
Se Ia naskigo estis neklara al Ia negroj de Astralio, tiam
Ia morto kaj posta periodo, misteraj ja al iuj popolo], estis
tiom pli nekomprenataj
kaj timataj.
enerala kredo estis, ke
morto devenas de malbona magio atakanta individuon diversmaniere.
En kelkaj triboj negro, kiu sin kredis esti atakata
de tia malbona spirito, lasis san genton kaj iris en arbaron
por morti. Kaj tiel firma estis lia kredo, ke li sim pIe mortis
naturan morton sen ia ekstera perforto.
Kelkaj gentoj entombigis siajn mortintojn en kruda, el unu ligno hakita, erko,
dum aliaj simple enterigis mortinton en kara pozicio; e iuj
triboj oni metis kadavron sur aparta platformo, konstruita supre

La Indigenoj.

77

en arboj, kie gi restis gis Ia ostoj tute sekigis, kiam gi estis


deprenata kaj Ia ostoj enterigataj, escepte unu brakosto, kiu estis
transdonata
al Ia patrino de Ia mortinto.
IJi anka kredis aI ekzisto de superaj estajoj; iu gento
ajnis posedi kiel rekarnigintan
ideon iun respektindan,
bonkoran triboefon, plenan de seio kaj genta sageco, kaj povoscantan Ia magion, posedantan virtojn kaj pasiojn, en Ia signifo
de indgena kompreno.
Multaj seiencistoj
asertas, ke Ia Aiistralia negro ne estis
kanibalo pro Ia naturo au instinkto,
sed mangs siajn malamikojn nur kiam li ne povis akiri alian mangajon,
Kapitano
Wilkins, Ia Astrala
esploristo,
kiu anta du -tri jaroj sola
vizitis iujn izolitajn kaj nekonatajn tribojn en Norda Teritorio,
rakontas pri du okazoj, kiam ndgenc], anka en manko de
alia mangajo, rostis kaj mangis du homojn, junan jus mortintan
infanon kaj en duelo mortigitan plenkreskan
viron. Kaj inter
Ia hommangantoj
estis indigenoj, kiuj jam, dankon aI Ia misioj,
seiis pri Jesuo Kristo!
La Ia raportoj
de Ia eltrovintoj
kaj unuaj vizitintoj de
Astratio,
Ia indigenoj general e kondutis
trankvile
kontra
blankhatuloj.
l1i estis seivolemaj kaj bonhumoraj,
sed ne
atakemaj, kam oni proksimgis
ilin kun bonaj intencoj.
Dum
Ia loggo de Ia tero disvastigis kaj grandaj areoj da tero palisita
por kulturo sin etendis de Ia marbordaj regionoj aI Ia aslokoj
de Ia indigenoj, konfliktoj inter Ia negroj kaj pioniroj komencis
esti iutagaj aferoj.
La indigenoj ne kontrastaris
Ia alproprigon de Eropanoj: tiutempe ili ankora ne komprenis konceptojn de privata posedo kaj posedrajto.
Ili lasis Ia pionirojn
okupi landon, kiom tiuj i volis.
Tiu nekompreno
de indigenoj pri privata posedo estis unu
el Ia efaj kazoj por seriozaj konfliktoj inter ili kaj Ia novaj
landposedantoj.
La negroj, lanature
nomadoj kaj asistoj,
volis vagi de loko aI loko kaj asi, kie plais al ili. Ofte ili
starigis sian bivakon sur Ia areo de pioniro kaj kaptis kaj
mangs lajn afojn kaj brutojn.
La ofenditaj bienuloj komencis
senkompatan
detruadon
de negro],
Oni rakontas
pri veraj
kruelajoj, malindaj al Ia moralo de Ia deknaa jarcento.
La
gubernatoro
de Kvinslando ordonis mortpafi kaptitajn negrojn

78

La Indigeno].

en amasoj; en iuj aliaj tatoj oni miksis arsenikon


inter Ia
faruno disdonata al Ia indgenoj, kaj venenis Ia fontojn, el kiuj
Ia mizeruloj erpis sian trinkakvon.
.
La plej nehumanan
staton tiu gerilo atingis sur Ia insulo
Van-Diemen-lando
- nuna Tasmanio - kie en darc de duonjarcento
oni findetruis
tutan homan rason homo Tasma n i a nus.
Tiun likvidon eble instigis kaj certe faciligis Ia
relative malgranda areo kompare al Ia kontinento
mem, kaj
Ia fakto, ke Ia lando estis irkaita de maro, kaj tiel ebligis
pli koncentritan
persekutadon
de nigruloj.
La indigenoj de
Van-Diemen-lando
estis malsimilaj
al tiuj de Ia kontinento.
En prahistoria
tempo Ia insulo estis kunligita al Astralo per
terkolo.
lama subakvigo
de Ia terkolo lasis oceanon mugi
inter Ia kontinento kaj antaa duoninsulo,
kaj tiel apartigis Ia
negrojn de tiu angulo, izolitaj kaj netuitaj de Ia rasmiksoj,
kiu en daro de tempo efikis karakterizajn sangojn en Ia popolo
de Ia kontinento
mem.
La Anglaj kaj Francaj esploristoj,
kiuj en fruaj jaroj vizitis
Van-Demen-landon,
trovis Ia indigenojn neofendaj kaj pacemaj.
Bone traktite, ili verajne ne estus kazintaj iajn gravajn malfacilajojn.
Sed nek Ia bienuloj mem, nek iliaj laboristoj-kondamnitoj lasis Ia indigenojn vivi en paco. Perfortoj kaj mortigoj
estis iutagaj epizodoj ; unu el Ia plej barbaraj agoj de tiuj
blankhatuloj
estis forrabo de indigenaj infanoj. Inter Ia blankuloj, el kiuj Ia plejmulto estis kondamnitoj, forsenditaj de Anglujo, ekzistis kelkaj vere kriminalaj karakteroj, kiuj ne povis komenci decan vivon en Ia nova lando, sed pl-malpli frue farigis
elpelitoj el Ia komunumoj, kaj entreprenis sisteman rabadon de
siaj kunhomoj.
Tiuj efvojaj banditoj, bushrangers , estis Ia
plej granda malbeno al Ia senhelpaj naturinfanoj.
Nenia formo
de fizika torturo kaj morala maljusto estis preterlasata
de tiuj
elpelitoj de civilizacio.
Estis nur nature, ke Ia indigenoj post nelonge volis siavice
ataki Ia blankajn premegantojn.
Tion ili faris en Ia jaro 1824,
en Ia tempo kiam Arthur farigis gubernatoro de Ia insulo.
Sed
Ia sola efiko de tiu vengado estis pligrandigo de nombro de
tiuj, kiuj volis veri ilian sangon.
NigruIoj maIamis blankulojn,
kaj blankuloj soifis Ia sangon de nigruIoj.
Sed Ia blankuIoj

o
Q:

.o

...
::s
os

c
os

(J)

;1

os
f--t

La Indigeno],

In digeno]

kun "bumerangoj"

kaj cikatre-ornamita

korpo

79

havis pli efikajn batalilojn.


Bastonoj kaj lancoj ne multon povis
kootrau muskedoj . ..
Indigenoj estis mortpafataj en amasoj,
um ili sin banis en rivero au sidadis nokte e Ia kampa fajro.
Johano West, kiu elerpis slajn faktojn de okulvidintoj, skribas
n sia Historio de Tasmanio:
"La kranioj de vunditoj estis
frakasitaj; nfanoj estis jetitaj en flamojn; Ia tremetantaj korpoj
stis trapikataj per bajonetoj; Ia bivaka fajro, irka kiu Ia negroj
kunvenis por dormi, povis anta Ia tagigo farigi ilia funebra
fajro." La gubernatoro
estis bone informita pri Ia maljustajoj
kontra Ia indlgenoj, kaj sincere penis protekti ilin. Sed samtempe li, kiel responda administranto,
ne povis permesi regon
de tiama anarkia stato.
La nigruloj jam ne faris distingon
inter amikoj kaj malamikoj; i1i mortigis iun blankulon,
kiu
proksimigis
ai [etdistanco de iliaj lancoj.
Arthur penis malpligravigi Ia malbonon kaj proponis rekompencon
por iu nevundita kaptito, kvin funtojn sterlingajn por plenagulo kaj du
funtojn por infano.
Tiu proklamo kazis formigou de -kaptogrupoj, kiuj asis Ia malfeliulojn kvaza bestojn.
Sed Ia rezultoj estis malmultaj.
Fine li arangis grandan ason de negroj,
kiu enkalkuls
Ia tutan insulon.
Perfekta
eno de soldatoj,
pelicano] kaj armitaj kamparanoj sin etendis trans Ia lando. La
armeo de kvinmil viroj, kiujn Ia gubernatoro
mem komandis,
portis provizon da kartooj, pafloj kaj mankatenoj.
La intenco
estis peli Ia negrojn en Tasman-duoninsulon,
e Ia sudorienta
bordo de Ia insulo, kaj iu viro en Ia eno kredis sin plenumanta benorjan
patriotan agon.
Sed je Ia kunfermgo
de Ia
eno, post kelksemajna
marado, nur unu indgena viro kaj
knabeto estis kaptitaj.
La aliaj estis tele trairintaj Ia enon.
La manovro de Arthur kostis 30000 funtojn sterlingajn,
kaj
estis egale vana kiel kapto de sunradioj per papilia reto.
Tiun fiaskan entreprenon
de Ia gubernatoro
sekvis iom malsimila provo de iu Veslejana masonisto Robinson, kiu jam delonge estis interesata
pr Ia ndigenoj kaj lernis ilian lingvon.
Li proponls iri inter Ia negroj nearmita kaj klarigi al ili, ke
malgra Ia nehumanaj agoj de iuj individuoj, Ia intenco de Ia
tato estas plibonigi Ia vivkondiojn
por ili. Projekto, kiun
liaj samtempanoj
adis kun mokridoj kaj dubis pri lia mensa
sano.
Sed tiu rnalgranda
nekonata viro faris miraklojn: ne-

80

La Indigenoj,

armita li promenis
kontra legio da minacantaj negroj kun
etenditaj lancoj, kaj - manpremis
ilin. ie, ke tiu eta viro
restis, regis paco inter Ia blankuloj kaj negro]; sed li ne povis
samtempe esti en iuj lokoj. Pro tio oni fine en Ia jaro 1835
komisiis tin kolekti Ia reston de Ia indgena popolo sur Flindersinsulon, kaj tie estri ilian zorgadon.
EI plurmila popolo nur
203 postvivis Ia muitjaran
asadon, kaj e tiun restajon oni
ne sukcesis longe subteni.
Il malsanigis, velkis kaj mortis.
La lasta homo Tasmanianus
mortis en Ia jaro 1860.
Ofte Ia nigruloj mem vokis sur sin Ia indignon de blankulo.
En Ia dezertoj de Okcident-Astralio,
irkaii Ia grandaj orkampoj,
kie akvo estis malofta, blankaj esploristoj aplikis rimedon, kiu,
kvankam tre efika, tamen ests ekstreme kruela.
La indigenoj
en tiuj landpartoj ne volis malka siajn akvotruojn al blankulo],
La akvo estis malmulta, kaj ili jam lernis, ke blankhatuloj
malparas akvon, kvaza ili ne komprenas gian valoron.
Kiam
blankaj esploristoj en tia situacio kaptis iun negron, ili plenigis
lian bson per saIo kaj lasis Ia malfeliulon kui en Ia varmego
de Ia suno gis Ia torturoj de soifo devigis tin konduki Ia
blankulojn al Ia indgena puto.
Se Ia general a konduto de Ia fruaj pioniroj kontra Ia indigenoj
estis nehumana,
tiam tiu de Ia nuna generacio estas tiom pli
amika kaj prizorga,
La registaroj severe postulas de Ia koncernaj oficistoj afablan konduton kun Ia indigenoj, kaj punas
iun ofendanton.
iu tato jam havas apartajn rifugejojn por
Ia negroj. Tamen e ankora on adas pri kruelajoj kontra
Ia indigenoj, sed felie tiaj agoj hodia estas maloftaj kaj eblaj
nur en Ia malproksimaj
kaj internaj partoj de Ia lando, kiel
plimulto de Norda Teritorio,
kie ankorai vivas triboj, kiuj
apena havis kontakton kun Ia blanka raso.
Generala trajto e Ia hodiaiia Aiistralia negro estas Ia prociviliza kadukgo.
Li lernas uzi vestojn, sed samtempe
ne
lernas, ke okaze vestoj estas sangataj kaj lavataj, kaj ne estas
intencitaj por uzo taga kaj nokta.
Li treege atas silkan apelon, tiun signon de moderna altrango, kaj se oni donacas
ai li eluzitan tian, li gin neniam deprenos
de Ia kapo.
Tre
rapide li lernas fumi kaj drnki, kaj, kiam en kontakto kun
inoj, gui opion. Li ne atas sisteman industrian laboradon,

La Indigenoj.

81

sed kapablas esti tre fidela servanto por sia blanka mastro.
En taglumo li estas bonhumora kaj sentima, sed en mallumo
timema kiel infano.
Oni ne povas esti tre optimista rilate ai Ia estonteco de
Aistralia negro.
La tuta nombro de Ia indigenoj, kiu en Ia
komenco de Ia pionira tempo estis taksita je duonmiliono, nun
post iom pli 01 cent jaroj estas kalkulata inter kvindek kaj sesdek miloj. La raso ajnas esti kondamnita ai pereo.
Oni eble
povas plilongigi ilian vivon kaj fari gin pli agrabla, sed ili
neniam plu estos popolo, nek iumaniere
partoprenos
en Ia
evolugo de Ia kontinento, kiu iam apartenis ai ili mem.

Alstralio

10m da Statistiko.

10M

DA

STA

Komparaj

mezaj

kaj

o g a n t a r o de A s t r a l io , I a

Stato

Areo
en km2

Logantaro
1925

Nova Sud-Kimru]o
Viktorio
Kvinslando
Sud-Australio
Okcident- Astralio
Tasmanio .
Norda Teritorio .
Australio

803863
227620
1736595
984381
2527633
67897
1356176
7704165

2278535
1670852
855214
543122
368027
214336
4000
5934086

ta t c] kaj

Ia

Urbo

ef'u r b o j ')

Logantaro
1925

Sydney.
Melbourne
Brisbane
.
Adelaide
.
Perth
Hobart .

1022070
895400
230050
291940
173850
59435

En Marto 1926 ta logantaro de Astralio atingis ta nombron


de 6000000.
Sian unuan milionon ta lando havis jam en
jaro 1858; plenigo de ta dua postulis 15 jarojn, ta tria 12,
ta kvara 16, ta kvina 13 kaj ta sesa 8 jarojn.
La n a s k ig l o k oj de Ia logantoj

lau

Ia popolnombrado

en 1921

Nombro

Naskigloko
Aistralo .
Nov-Zelando
Anglujo
..
Aliaj Europaj
Azio
Afriko.
.
Ameriko .
Polinezio.
Surmare
.
Nemontrita

landoj

Sumo:

4581663
38611
676387
68042
30292
6775
12072
3692
3708
14492
5435734

1) Ciuj mezuroj en Ia statistiko,


kiel en Ia tuta libro, estas prezentataj en Ia metra sistemo. Kml estas mallongigo de kvadratkilometro.
kaj egalvaloras
0,39 kvadratmejlojn.

.--

Vintra

20
22
19
25
23
23
16,5

7
12,5
10
15,5
12
13,5
8

berra.
~dney
..
elbourne

1)

Somera

I "un

lll'isbane
Adclaide
Pe rth .
Ilobart

temperaturoj
k a j aliaj

Meza
temperaturo

Urbo

Areo

83

TISTIKO

.
.

Natura

kresko

560
1198
641
1138
527
847
591

estas

en Aistraliaj

Meza
temperaturo

Urbo

1)

Som era Vintra


London
Berlin .
Paris
Roma.
Leningrad
New York
San Francisco

Mortoj
pro milo
da logantoj

42,5
40,7
37,5
24,9
23,2
21,6
29,3
27,3
34,9
25,4
22,5
21,7
21,9
29,9
21,1
19,4
20,7
22,3
19,3
26,3
18,1
19,0

1) La temperaturoj

pluvo

de t o g a n t a r o en diversaj
Naskigoj
pro milo
da loganto]

Lando

Ruslando
.
Bulgarujo .
Rumanujo.
Nederlando
As t r a l o
Nov-Zelando.
Italujo .
Cehoslovakujo
Japanio .
Finnlando .
Usono
Norvegujo.
Danmarko.
Hispanujo.
Germanujo
Svislando .
Belgujo.
Astru]o
Anglujo.
H ungarujo.
Svedujo
Francujo

Jara
pluvo
en milimetroj

kaj jara
efurboj

lai termometro

4
1
3
8

16,5
18
17,5
23,5
16,5
22
15

-8
nulo
11

Jara
pluvo
en rnilimetroj
595
565
566
814
533
1116
571

landoj
Plimulto de
naskigoj super
mortoj

22,7
22,0
22,8
9,6
9,5
8,3
16,6
15,0
22,8
14,7
tt,9

u.:
tt,4
19,7
12,2
11,8
13,4
15,3
12,6
20,1
12,0
17,2
de Celsius

19,8
18,7
14,7
14,3
13,7
13,3
12,7
12,3
12,1
10,7
10,6
10,6
10,5
10,2
8,9
7,6
7,3
7,0
6,7
6,2
6,1
1,8
(centgrada).

10m da Statistiko.

84
Religia

stato

de At s t r e l o l a ii popolsumigo
Homoj

Kristanoj:
Anglikana
Presbiteriana
.
Metodista
Baptista .
Luterana.
Protestanta
(nedifinita)
Ro m-Katolika .
Katolika (nedifinita)
Aliaj kristanoj
Sumo:

2372830
636974
632621
105703
57519
240807
1134002
44031
43154
5267641

Lernejoj
Stataj
Lernejoj
Instruistoj
Lernantoj
As

r a l iu] fervojoj
Regiono

Nova Sud-Kimrujo
Viktorio
Kvinslando
. . .
Sud-Astralio
. .
Okcldent-Astralto
Tasmanio ....
Federacia
Teritorio
Norda Teritorio

Homoj

Nekristanoj:
Hebrea.
Diversaj
Nedifinitaj
Nenia religio:
Ne volas reSPOndi}
Nemontrita
. .

21615
13790
19886

rervoioi apartenas plejparte al Ia statoj, sed anka Ia Federacio


mem , same kiel privataj kompanioj, posedas konsiderindan
uornbron el Ia tuto de fervojlinioj. La Ia plej lasta statistiko
(1924) Ia nombroj dividigas jene:

Sumo:

en Ia finanea

en 1925

Sparbankoj

168093

en 1923

jaro

km
"
"
km

112802

Sumo:

de kontoj.

La mineralaj
1713
9131
206910

1919-1920

Reganta
largo en em

Longo
en km

144
160
107
107 kaj 160
107
107
144
107
Sumo:

8638
6.859
11118
5538
7758
1347
8
318
41584

EI iuj landoj Aistralio posedas plej multe da fervojoj kompare


ai Ia logantaro, nome, por iu milo da logantoj 8 km.
Krom Ia reganta largo montrita en Ia suprastabelo iu tato
havas . du aii tri, e ses, diversajn largojn de fervojoj. La

3945861
174105104 ~

..

La deponoj, kiuj en Ia jaro 1901 estis 30882645;, firme


kreskis gis Ia supremontrita sumo en Ia jaro 1925, ai po iu
deponanto de 32-44;.

lernejoj

Lernejoj
.
Instruistoj.
Lernantoj .

36402
4478
2773
43653

Statoj
. . . . .
Federacio
. . . .
Privataj kompanioj

Nombro
Deponoj

Privataj
10058
26906
848882

Religio

l a i Ia statistiko

lernejoj

en 1921

Religio

85

10m da Statistiko.

produktoj

Mineralo

Oro
Karbo
Argento, plumbo,
Kupro ....
Stano . . . .
Aliaj mineraloj

Tuta produkto
gis fino
de 1923 en ~

Produkto
en Ia jaro 1923
en ~

616015823
156124543
108491646
92509071
41501205
41474809
1056117097

3151414
10498135
3453472
1245836
572042
3310998
22231897

.
.
k. e.

argentplumbo

Sumo:

1923-1924

produktoj

Bienetaj

Takslta valoro en

17602654
1061577

Lakto (por aliaj eeloj krom preparo de


butero, frornago ktp.). . .
Kondensita
kaj pulvora lakto
Lardo kaj nko . .
Aliaj porko-produktoj
Kortbirdoj
kaj ovoj .
Mielo kaj abelvakso.
Sumo:

6545345
2083464
4040556
1645863
9036033
96255
42111747

Butero.

Fromago

:e

86

Safoj

Terkulturo
L Areo 1923-1924

2. efaj kreskajoj

. . . . .
1923-1924

3816173
1362494
430772
126552
384524
109538
103512
94901
53741
2133
4928
45186
12263
16537
1145
693
2631
1113
700
43857
6613393
4224685
10838078

1923-1924
Taksita

Tritiko.
Fojno .
Aveno.
Maizo.
Terpomoj
Sukerkano
Hordeo
.
Vinberoj:
por mango ...
por sekvinberoj.
. . . . . . . . .
por vino (produktanta
66574000 Iitrojn).
Aliaj fruktoj
.
Betoj .
Lupolo
..
Sekalo.
. .
Faboj kaj pizoj
Tuta valoro
de terkulturaj
produktoj
por
jaro 1923-1924.
. . . . . . . . .

valoro en

29936055
20711752
2933039
2050246
2432846
5106214
879811
288469
768373
1409310
6282552
36342
236452
9670
292192
81125000

.,lIfo) .
Huvo)
cvato] .
l'()rkoj .

kaj aliaj

1921

1922

1923

77897555
13499737
2415510
764406

82226470
14441309
2438182
960385

78803261
14336673
2390460
985930

80110461
13357508
2327440
897874

Tuta valoro
de hejmbesta
11123-1924: 102843000 &.
por

hejmbestoj

1920

Hektaroj

Tritiko.
Fojno .
Aveno.
Maizo.
Verda furago
Fruktoj
.
Hordeo
.
Sukerkano
Terpomoj
Bulboj ..
Aliaj radikoj
Vinberoj ..
Legomoj ..
Faboj kaj pizoj
Sekalo.
. .
Betoj.
. .
Citiza milio
Tabako
..
Lupolo
..
Aliaj kreskajoj,
Tuta kulturita
areo
....
Areo ripozanta kaj herbosemita.
.
Tuta prilaborita
areo en Ia jaroj

87

10m da Statistiko.

10m da Statistiko.

Suma valoro
de
Ia financa
jaro

produktado

financa

Ia tuta produktado
en funtoj
1923-1924: 392570000 &.

A s t r a l a] importo

k aj eksporto

Anglujo
Britaj regnoj kaj kolonioj
Belgujo
Cilio kaj Peruo
inujo .
Egiptujo
Filipina Insularo .
Francujo .
Germanujo
Hispanujo
Italujo .
japanio
Nederlando .
Nederlanda
Hindujo
Norvegujo
Pacifka Insularo .
Svedujo
Svislando
Usono.
Aliaj landoj .
Sumo:

jaro

sterlingaj

1923-1924

Importo ai
Australio en &

Lando

:e

por

63607743
17520362
902534
925045
170135
4101137
1368904
1242790
3557834
597682
4607681
1415339
86471
2031872
2274296
34556529
1651939
140618293

I
I

Eksporto el
Australio en &
45508323
14968645
6524169
168119
1947030
2321083
523618
14888846
4402913
317034
4633185
11555484
1911114
1602013
34275
367784
409466
7109496
294567
119487164

10m da Statistiko.

88

1\

Fabrikado

INDEKSO
N P R O N O N C O D E L A P L EJ

20189
429990
77278265
82562061
99552539
348577583

Nombro de fabrikejoj .
Nombro de laborantoj.
. . .
Salajroj
. . . . . . . . .
Valoro de tero kaj konstruajoj.
Valoro de maino] k. c.
Valoro de fabrikajoj.
.

af aj lano

kaj

h a i t o j en 1924-1925
Valoro

Lano
Feloj
Peltoj

Minimumaj

en ~

63196388
3821837
7139
67025364
salajroj
diversaj

por metiistoj
Aii s t r a l a]

kaj laboristoj
t a t oj

en

La ciferoj por Ia metiistaj salajroj estas de Ia ses efurboj kaj


tiuj de krudaj laboristoj de Ia kamparaj partoj de Ia tatc],
Por plifacila kompreno ni citas Ia sumojn en funtoj kaj centonoj
de funto, kia sistemo tamen ne estas uzata en Australio.
Nombro de laborhoroj
en semajno varias lal metio kaj laboro en
Ia diversaj tato], efa nombro tamen estas de 44-48 horoj.
Okupo
Panisto
Suisto .
Viandisto.
Elektristo .
Porgisto
Muelisto
Meblisto
Presisto
Linotipisto
Selfaristo .
Segejlaboristo
Komizo
1) Krom

Ia salajro

Por semajno
en l

NO M OJ

l
"
"
"
Akcenlo

Eksportitaj

U Z A T AJ

1923-1924

Okupo

4,75-6,40
4,65-4,95
4,00-5,25
4,40-5,75
4,40-5,87
4,10-5,47
4,57-5,60
4,40-5,77
5,20-6,50
5,00-5,40
4,07-5,42
4,25-5,50

Tajloro
Tajlorino.
Kudristino
apelistino
.
Horlogisto .
arpentisto.
Masonisto
.
Pentristo.
Gardenisto
.
Terlaboristo 1) .
Rikoltisto 1) .
Saftondisto 1)

ankai mango

kaj logo.

Por semajno
en l

5,00-5,12
2,57-3,12
2,25-3,36
2,25-2,47
4,50-5,12
5,50-6,05
5,30-6,23
4,86-5,77
3,60-4,50
1,25-2,50
2,40-4,00
1,85-5,12

estas

indikila

per ' anta

Adclaide 'redileid 7, 65, 68


Agache, A. 50
Agrikulturo 86
Akacioj (vidu: "wattle")
Albany 'o:lb<lni 65, 67
Albury 'o.lbari 19
Alilandanoj 56, 57
Alkoholo 53
Amerika Ribelo 63
Amuzoj 47, 48
Anglujo 40
Arbaroj 53, 55, 57
Areo 82
Argento 56, 57, 85
Armidale 'a:mideil 20, 53
Arthur, gubernatoro
'a:6<l 78
Artistoj 45
Australianinoj
23, 24
Atoro] 44
Aviado 52
Ballarat beela'rset 18, 69, 70
Banditoj 78
Banks, "Banksia" breI),ks, 'breI),ksje
63,68
Barcoo-rivereto
ba:'ku: 65, 66
Barron-kaskadoj
'beeron 21
Bass bees 66
Bathurst 'bre6<lst 69
Batman, Johano 'beetrnan 67
Baudin, Nikolao 66
"Bche de Mera (vidu: Holoturio)
Bestoj 32, 87
Bienoj 73
Bight,
Great
Australian
(vidu:
Golfo, Granda
Aistralia)
bait
greit or'streiljsn

Ia akcenthava

silabo.

Bismarka lnsularo 72
"Blanka Alstralio"-politiko
12,57
Blaxland 'blsekslend 64
Blua Montaro 53, 64
Bokso 33
"Boomerang"
'bu:m<lrreI), 75
Botany-golfo
'botoni 63
Brisbane 'brizban 11, 20, 65, 67
Broome bru:m 12
Brutoj 57, 69, 87
Bulfalo-montaro
'bAf<llou 33, 53
"Bulletin"
(gaze to) 'bulitin 44, 45
Burke kaj Wills bsrk, wilz 65
Burrinjuck
bArin'dAk 51
"Bushrangers"
'bufreind<lz 78
Cairns kconz 21, 57
Camden 'kserndan 19, 68
Canberra
kren'bera, 'ksenbaro 19,
39,50,73
Collingridge
de Tourcey, G.
'koliI),rid ds tu.rse 61
"Commonwealth"
(vidu: Federacia
Registaro) 'kornanwele
Cook, Jakobo kuk 62, 63
Coolgardie
ku:l'ga:di 15
Cooper-rivereto
(vidu: Barcoo)
'kurpo
"Crusoe
Robinson"
'kru:sou 'robinsan 62
Cunningham,
Allan 'kAniI),<lm
'relen 65
efurbo,
federacia
berra)
efurboj
82, 83
evaloj 87
eval-vetkurado
34

(vidu:

Can-

90

Indekso

Dampier, Vilhelmo 'drempi~


Darling-montaro
'da:lilJ. 13,
Darling-rivero
51
Darwin 'da:win 11
Defoe, Daniel de'fa: dsenjal
Delsudo, A. (psedonimo de
rice Hyde), Antaparolo
Demokrateco
23, 37, 71
Dennis, C. J. 'denis 50
Derwent-rvero
'do.wanr 67
Desegnisto
45
Dezerto 14, 18
Dialekto 49
Diernen, Antono van 62
Diernen-Iando,
Van- (vidu:
manio)

kun prononco.

62
15

62
Mau-

Tas-

Edukado (vidu: Instruado)


Eksporto 87, 88
Elektraj sistemoj 9, 51
Eltrovo, apitro IX
Emocia popolo 13
Enmigrado,
apitro VI, 46, 69, 71
Esploro, apitro IX
Eureka (vidu: Ribelo), jua'riika
Eikalipto (gumarbo) 11, 13, 55
Evans 'evanz 65
Eyre, Edvardo J. 'ai~ 65
Fabrikado 88
Federacia
Registaro
("Commonwealth") 38, 72
Federacia Teritorio
(vidu ankaii:
Canberra) 39
Fervojoj, apitro II, 60, 84
- elektraj 11, 52
Flinders, Mateo 'flindaz 66
Flinders-insulo
80
Forrest, Sir John, poste Lord F.
'forist sa: don lo.d 15, 66
Fremantle 'fri:mrentl 7
Fruktoj 56, 57, 59
Football (vidu:Piedpilko) 'futbo:131
Gajeco 48
Gazetaro 44

Indekso

Germanoj 56
Giles, Ernest dailz 'omst 66
Gippsland 'gipslrend 56, 65
Golfo, Granda Aistralia 7, 65
Goulburn "goulban 19
Great Barrier Reef (vidu: Rifo)
Grekoj 59
Grenoj 57, 86
Griffin, W. B. 'grifin 50
"Grocery"
(vidu: Nutrajvendejo)
'grousorl
Gubernatoroj
38, 39
Hargreaves, Edvardo 'ha:gri:vz 69
Hartog, Dirk 62
Hawkesbury 'ho.ksbar 20
Hazardoludo
30
Henty, Fratoj 'henti 67
Hispanaj afoj 68
Historio, apitro X
Hobart 'houba:t 9, 67
Holoturio
11
Houtman's
Abrolhos
'hautmanz
~'brolhos 62
Hovell 'hoval 65
Hume hju:m 65
Hunter-rivero
'hxnta 20
Hyde, Maurice (vidu: Delsudo, A.)
haid 'rnors
Importo 87
Impostoj 70, 73
Indigenoj
11,17,66,67,
Infanoj 25, 46
Instruado 42, 84
Instruistoj
84
Ipswich 'ipswiif 21
Irigacio 51
Italoj 59
Japanoj

apitro

XI

12

Jaudo-insulo

(Thursday

Kafejoj 28, 59
Kalgoorlie keel'guali
Kanakoj 72

14

Island)

11

kun prononco.

I{IIIIKIIrUO
32
I("nlli"oj 45
K nl'lIklcro 13, apitro 1lI, 46
I~urho 20, 56, 85
I\tllHlllmnitoj 63, 64
1\ unstitucio]
38, 71, 72
1\nsclusko-monto
kosi' xskou 33,
~I, 53, 65
li. reskalo] 86
K rlketo 31, 48
li.upro 57, 85
Kutlrno], apitro III
Kvlnslando
(Queensland)
11, 20,
~2, 57, 65, 67, 72, 77
l.uboro, apitro VI, 46, 71, 88
Luborista Partio 71
Lago], salaj 17
Luiho, Lauri, Antaiparolo
'Iaiho,
'Iauri
Laktindustrio
85
Laktovendisto
26
Lalor, Petro, ribelestro 'lo:l~ 19,70
Lano (vidu: Safoj)
Launceston
'Iomsastn 9, 67
Leeuwin-kapo
'Iu:in 7
Legomoj 56
Leichhardt,
Ludoviko 65, 66
Lernejoj 84
Ligo de Nacioj 40, 73
Lindsay, Norman 'Iindzi, 'no.man
45
Lingvo 49
Linn, Linnreus 63
Literaturo
44, 50
Logantaro 82
Lord-Howe-insulo
lo.d hau 39
Loterioj 35
Macarthur, J. m~'ka:9~ 68
Mackennal,
Sir Bertram
ma'kenl
sa: bo.trarn 45
Mango 27
Manieroj, apitroj III, 47
Melbourne
melbn 8, 9, 11, 50,
56,68
Mendana, Alvaro de 61

91

Merinosoj (vidu: Safoj)


Metioj 55, 56, 88
Mildura mil'djuora 56
Milito de 1914-1918
73
Minoj, mineraloj
15, 18, 19, 20,
56,57, 85
Ministroj 38
"Mississippi"
(Franca ipo) 65
Moroj kaj Kutimoj, apitro IIl, 48
Mortoj 83
Moss Vale mos veil 19
Murray, Sir Gilbert "m ar i se:
'gilbat 45
- Sir J. H. P. 45
Murray Bridge brid 18
Murray-rivero
18, 51, 65
Murrumbidgee-rivero
mxrom'bid 51
Napoleon-Iando
66
Naskigo] 83
Naskigloko,j 82
Newcastle 'nju:kasl, 'nju:kresI2O,56
New Guinea
(vidu: Nov-Gineo)
nju:'gini.
New South Wales
(vidu: Nova
Sud-Kimrujo)
nju: saus weilz
Nigruloj (vidu anka:
Indgenoj)
57,72
Norda Teritorio (Northern Territory) (vidu anka: Darwin) 11,
39, 57, 73
Norfo lk-insulo 'no.fak 39, 67
Northern Territory
(vidu: Norda
Teritorio) 'no.an 'rertar
Nov-Gineo
(mandato)
(New
Guinea) 39, 58, 72, 73
Nov-Gineo, Brita (vidu: Papuo)
Nov-Zelando
48, 62, 68
Nova Sud-Kirnrujo
(New South
Wales) io, 52, 53, 56, 63
"Nulla" 'nAI~ 75, 76
Nullarbor-ebeno
nal'a.bo: 16
Nutrajvendejo
("grocery")
26
Okcldent-Aistralio
(Western
stralia) 7, 53, 55

Au-

92

Indekso

Indekso

kun prononco.

Opalo 57
Oro 15, 18, 19, 56, 69, 70
Oxley, johano 'oksli 65
Pacifikaj Insuloj 53
Palmerston
(vidu: Darwin)
'pa.mastan
Panvendejo
25
Papuo (Papua) 39, 58, 73
Parlamentoj
38, SO, 70
Pelsart, F. 62
Pentristoj
45
Perloj 11, 12
Perth p<l:6 7, 67
Phillip, Arturo 'fllip 63, 67
Piedpilko 31
Pikniko 32
Pluvo 14, 83
Poetoj 44
Politikaj partioj 40
Porkoj 85, 87
Port Augusta po.t O:'gASt<l 17
Port Darwin (vidu: Darwin) da:win
Port Essington 'esil),t<ln 65
Port jackson dreksn 63
Port-Phillip-golfo
'fllip 8, 67
Portland 'po.tland 67
Puritanismo
43
Queensland
(vidu:
Kvinslando)
'kwi:nzlrend
Quir [aii Quiros), Pedro Fernandez de 61
Raffaelo 70
Razorback 'reizabeek 19
Referendumo
40, 73
Registaroj, apitro V
Religio 40, 43, 84
Ribelo 18, 70
- Amerika 63
Rifo, Granda Baranta (Great Barrier Reef) 21
Riveroj 51
Robinson 'robnsan 79
"Robinson Crusoe" 'kru:sou 62
Romanoj 44

Saarinen, Eliel 'sa:rinen 'eliel SO


Salajroj 57, 58, 71, 88
Salutoj 23
Sankta Kilda (St. Kilda) sant 'kilda
9
Santalarbo
16
Sendependeco
40
Senlaboreco
(vidu: Laboro)
Skulptisto 45
Solander 'soulands 63
South Australia (vidu: Sud-AstraIio) sau or'streilja
Sporto, apitro IV, 47, 53
Sportoj, Vintraj 33, 53
"Squatters"
'skwotaz 69
Stano 57, 85
Statistiko, apitro XII
Strikoj 58, 71
Strzelecki, grafo Paulo 65, 69
Stuart, J. M. 'stjuiot 65
Studrajtoj 42
Sturt, Karlo sto.t 65
Sud-Aistralio
(South Australia)
56,68
Sukerkano 21, 57
Sydney 'sidni 10, 20, 52, 64
Safoj 55, 57, 68, 87, 88
Sipoj 54
- river- 51
Sparbankoj 85
Stataj entreprenoj
40
Statoj, Regado de 39
Suo] 56
Tamar-rivero
'teima: 67
Tasman, Abel 62
Tasmanio
(Tasmania)
tees'rneinja
9, 33, 51, 53, 57, 66, 67, 78
Temperaturo
83
Tero, okupo de 55, 59, 69, 82
Teritorioj 39
Terkulturo 86
Thonen 70
Thursday Island (vidu: Jaudoinsulo) '6<l:zdei 'ailond
Toowoomba tur'wurmbe 20

Lus de 61
markolo 'toris 61
l ruusportado
(vidu: Kondamnitoj)
1lI'J1l1ng (vidu: Holoturio)
I dhu111110,federacia 39
Irltlko 17, 18, 56, 86
lurismo 53
.I'wo Up" (hazardoludo) tu: AP 30
1III'I'l~S,

I lnlversitatoj 43
I lsona influo 13, 46, 47, 50, 63
Van-Diemen-lando
nlo)
Verkistoj 44
Vem 70
Velado 33, 36, 48

(vidu: Tasrna-

LISTO

Viktorio
(Viktoria)
vk'to.rla
56,67
Vino, Vinberejoj 8, 56, 86
Vivkosto 56, 58

8,

Wakefield, E. G, 'weikfi:ld 68
"Wattle"
(speco de akacio) wotl
19
Wellington-monto
'welqtcn 67
West, johano west 79
Western Australia (vidu: OkcidentAtstralo) 'weston or'streiljs
Wilkins, Kapitano 'wilkinz 77
WiIIs, Burke kaj wilz baik 65, 66
Yarra-rivero
'jrer<l 8, 9, 32
Yass jses 19

DE

LA

Inter

pagoj

Titolbildo
Monta valeto
Melbourne
10-11
Sydney
"
14-15
Minurbo
Fino de fervojo
"
18-19
"Mallee"-Arbustaro
Avenrikolto
"
Perth
20-21
Brisbane
"
Hejmo de bienulo
22-23
Biena granddomo
"
Libertago sur marbordo
32-33
Monta sportloko, vintre
"
Adelaide
38-39
Tagrnango de rikoltistoj
"
Riverstacio inter ekaliptoj 50-51
1) La fotografafojn
Australia in London

93

kun prononco.

afable

ILUSTRAjOj1)
Inter

Sydney. Haveno
Montaro en Centra
Astralo
Buffalo-Montaro
~rigo de afo] por tondado
Saftondado per mainoj
Pionira hejmo
Tranado de sukerkano
Kampara urbeto I
II
"
"
Fruktobieneto
Pakado de fruktoj
Merinoso
Broome
Tasmania urbeto
Indigeno]

disponigis

pago)

50-51
52-53

"
54-55
"
56-57
"
58-59
"
60-61

The High Commissioner

"
68-69
"
78-79
for

ORIGINALA
ESPERANTO-LITERATURO

INTERNACIA MONDLITERATURO
Kolekto de Ia plej farnaj verkoj el iuj naciaj Iiteraturoj

H. A. LUYKEN: Du Romanoj
PRO 1ST AR. Romano el la antikva Babela historio.
1924.

304 pago].

Bindita

1922. 320 pagoj.

Brourita:

Romano originale verkita.


Rrnk.5.50.

Bindita

JEAN FORGE: Du Romanoj


Romano originale verkita.

ABISMOJ.

Brourita

Rrnk. 3.-.

Bindita Rrnk. 4.50

Belga
Esperantisto
(1923, No. 9/10): n'"
Kaj lia libro cerre havos honorlokon en Ia blblloteko de lu bona Esperantlsto,"
Esperanto
(1923, No. 10): .,... Cio en Ia Iibro estas ladlnda kaj ,Abismoj'
estas valera ri~igo de nia originala romanaro."

SAL TEGO TRANS JARMILOJ.


originale
1924. 192 pago].

Romano

verkita.
Bindita

Vulllmo

2:

Niemojewski,
A.:
Legendoj.
Bronislaw
Kuhl.
Kun antaparolo

Volumo

3:

Volumo

4:

Raabe,
W.:
La nigra
galero.
EI Ia germana
F. Wicke.
1922. 2a eldono.
64 pago]

Volumo

5:

Hildebrand:
EI Ia "Camera
Obscura".
tradukis H. C. Mees.
1923. 64 pago]

Volumo

6:

Irving, WashIngton.
H. L. Elvln.
1924.

Volumo

7:

Chamisso.
A. de: La mirlnda
hlstorlo
de
EI Ia germana origlnalo tradukis Eugen Wster.

Volume

8:

Stamatov,
G. P.: Nuntempaj
Rakontoj.
EI Ia bulgara
tradukis Ivan H. Krestanolf.
1922. 80 pago]

Volume

9:

alom.Alei,em.
naloj tradukis

Volume

10:

Volumo

11-12-: Arilma,
T.:
dukis T. Tooguu.

Volumo

13:

Poe, Edgar Allen:


Ses Noveloj
el "Rakontoj
de Mlstero
lmago".
EI Ia angla originalo tradukls A. Frank Milward.
80 pagoj

ka)
1924.

Volume

14:

Balzac,
Honor
de: La firmao
de Ia kato, kiu plIkludas.
Ia franca originalo tradukis Paul Benoit.
1924. 75 pago]

EI

Volumo

15:

Doreevl, Vias:

Hirt & Sohn, Esperanto-Fako,

Leipzig

2a eldono.
74 pagoj
Turgenev,
I. S.:
Elektitaj
kis Alexandra Mexln.
1923.

Pukn,
Andreo

EI Ia pola
de Antonl

Novelo).
81 pagoj

originalo
tradukls
Grabowski.
1923.

EI Ia rusa originalo

Ella sklzlibro.
64 pago]

Hohlov.

tradukls

EI Ia holanda

originalo

EI Ia angla original o tradukls

EI Ia rusa

Deklaraclo.
Romano.
1924. 125 pagoj

Orienta)
Fabelo).
1924. 64 pago]

Petro
Schlemihl.
1922. 84 pago]
orlglnalo

EI Ia hebreaj
originalo

EI Ia japana

tradukis
originalo

EI Ia rusa originalo
EI Ia pola

orlgi-

tra-

tradukis

16:

Sienkiewicz,
Henryk:
Lidja Zamenhof.
1925.

Volumo

17:

Strindberg,
August:
tradukls Oskar Frode.

Volumo

18:

Bertrana.
Prudenci:
tradukis Jaume Grau

Barbaraj
prozaJoj.
El la kataluna orlginalo
Casas.
1926. 64 pagoj

Volume

19:

imunovi,
Dinko:
tradukls Fran Janjie.

Ano de I' ringludo.


1926. 80 pago]

Insulo
de felliluloj.
1926. 80 pago)

Eekhoud,
Georges:
Servokapabla!
franca orlginalo tradukis Lon Bergiers.

originalo

D-ro

Volumo

Volume 20:

Novelo).
64 pagoj

tradu-

originalo

Perec:
Hebreaj
Rakontoj.
Is. Muen~k. 1923. 78 pagoj

A. S.: Tri Noveloj.


FiSer. 1923. 67 pagoj

Nikolao

Rrnk.5.--

Literatura
Mondo
(1924 No. 12): .. PlastIka kaj vigia stilo, faeila komprenebleco, luda legebleco, jen /a plej fortaj flankoj de Ia verko.
La atoro akiris
por si Ilngvajon, kiu vaksmole konforrnlgas ai Iiaj penso], kiu estas frapante viva
kaj sugestIe Impresa - guste per sia slmpleco, kaj facileco."
Kataluna
Esperantlsto
(1924, No. 5,6): ...
Forge elpruvas de nove, ke
li majstre regas Ia Iingvon.
Lia stilo estas iel speciala, tamen bela kaj komprenebln . bela romano ... rni varme rekomendas
gin."

Perdinand

Goethe,
W.von:
Hermano
kaj Doroteo.
Eposo idilia.
Ella
germana originala tradukis Kster-Dietterle.
1922. 2a eldono. 77 pagoj

Rrnk.7.-

Esperanto
(1922, No. 12): ... Sed neeble resumi tlun lerte arangtan hlstorion.
Komencinle
legl gln, onl Iras gls Ia fino, scivola pri Ia strangaj aventuro],
au prl Ia sorte de I' persono], au prl Ia ama intrigo, ka] ne forlasas Ia libron anta
Ia lasta pago. Tio jam estas kvallto ee romano.
Pile 01 tiu estas verkita per flua,
korekta stllo.
Clu samideano ne ankora leglnte Ia novan orlglnalan romanon de
Svro Luyken do povas havlgi ai si kelkajn horojn da honesta dlstrajo kaj gudona
legado."
La Espero
(1922, No. 10): ...
Mi legis preska tutajn noktojn kaj ne povls
eest anta Ia fino."

1923. 150 pago].

I:

Rrnk. 7.-

Es p e r a n t o Triumfonla
(1924, No. 211): ... vereco de Ia hlstorieca fono,
malstreca karakterlzado
de Ia persono] kaj eleganteco kaj brlleco de stilo kaj Iingvo
envlclgas Ia romanon en Ia unuan rangon.
i estas efektIve unu el Ia plej bonaj
ka] plej valoraj esperanta] orlglnialromanoj,
kluj gis nun ekzfstas ... "
Ll t e r a t u r a Mondo
(1924, No. 12): ...
Kore mi gratulas Ia verksron, kles
plej nova romano estas ne nur brila pruvo pri lia talento, sed samtempe Ia plej
valora gemo en lia verkarjuvelo.
La eleganta ka] facila stllo estas efa allogilo de Ia
Iibro, per klu Ia verko donas tIan valorajon aI Ia leganto, kian li ne ri cevas kutime
en multaj verkoj, e tro Iadita], de na lteraturo."

STRANGA HEREDAjO.

Vulumo

tradukis

EI Ia sveda orlglnalo

EI Ia kroata

Marcus
Tybout.
1926. 71 pago]

origlnalo
EI Ia

La kolekto estas darigata I


Prezo de iu volurno Rrn. 1.60, prezo de duobla volurno Rrn.2.50

Perdinand

Hirt & Sohn, Esperanto-Fako,

Leipzig

TIMOR
Port Essing,fon
Samarai

TIMOR=MARO

li 7U'

R-AT-=- M A R O

London
o

::"'e

co

NORDA

Broome

MarbleBaf

S3

fO}

v e

~;~~~tI.,'J"IlII,\II,"\\\~~~*

M;~'Dlnln;I'I_

o KCIDENTASTRALIO

500 km

AUSTRALIO

You might also like