A ZARRECA

N 0
N
1
0
MAIO/XUO
2010
 centro

N 0
A ZARRECA Padrn, maio de 2010
(mm/aa)

Ningun controla o desastre

O accidente na plataforma do Golfo de Mxico pon en evidencia a falta de
seguridade na extraccin do petrleo e cuestiona o actual modelo enerxtico

Destacados
Entrevista

coa
Presidenta de ADEGA A Contaminacin, por Molculas, protagonistas
Silvia Mndez Miguns do cambio climtico

A ZARRECA 2
 sumario
Seccin Terra
A VOLTAS COA
CONTAMINACIN.
Por ALBERTE MILLAMARN.
18
A CONTAMINACION .
Por SILVIA MNDEZ.
19
Seccin Auga
O OSXENO.
Por YAIZA M RIAL ARUFE .
15
O HIDRXENO.
Por SILVIA MNDEZ MIGUNS
16
Non herdamos a Terra dos nosos Pais,
tommola prestada dos nosos fillos
Proverbio Massai
Edita: Equipo de Climntica do IES Macas o
Namorado. Ra Agro do Medio, s/n 15900
Padrn. (Tlf.:981817008; web:
http://centros.edu.xunta.es/iesmaciasonamora
do; e-mail: ies.macias.namorado@edu.xunta.es).
Director:Alberte Villamarn Rodrguez.
Colaboradores: Silvia Mndez Miguns; Yaiza
Mara Rial Arufe; Olivia Figueira Nez;
Alumnado de 4 de PDC.
Edita: Equipo de Climntica do IES Macas o
Namorado. Ra Agro do Medio, s/n 15900
Padrn. (Tlf.:981817008; web:
http://centros.edu.xunta.es/iesmaciasonamora
do; e-mail: ies.macias.namorado@edu.xunta.es).
Diseo y maquetacin: Alumnado de
CCMC e PDC do IES Macas o Namorado.
A ZARRECA
Miguel A. Rodrguez Mndez
Profesor de Fsica e Qumica
Camiar aforrar
O vindeiro luns, 7 de xuo, imos celebrar no centro
unha xornada de reflexin. Chamarmola Da sen
vehculos motorizados. Dita celebracin encamase
a que repares nos teus hbitos de consumo de enerxa
e ver a forma en que podes modificalos para procurar
usar realmente a que necesites. Efectivamente, trtase
de que durante ese da o nmero de vehculos
motorizados aparcados nas ras prximas ao centro
dimina de forma significativa polo feito de que a
maiora dos usuarios vean andando ao instituto. Esta
media est pensada para que entre todos ns, entre
todos os compoentes da comunidade educativa,
fagamos un alto no camio, e cavilemos en que non
debemos considerar enerxa como un recurso mis,
como algo que temos ao noso dispor de forma doada,
barata e sen custe ambiental ningn. Moi polo
contrario, a enerxa cada vez mis un ben que
debemos usar de forma racional, non malgastndoa
para evitar, na medida das nosas posibilidades, as
importantes implicacins que a sa xeracin ten tanto
no terreo econmico como no medioambiental.
Trtase de que entre todos e todas podamos evitar
verter atmosfera algunhas toneladas menos de CO2 ,
ademais de acostumarnos a pensar en clave de uso
eficiente da enerxa, en clave de aforro enerxtico.
Pensa que, non s a mellor enerxa a que non se
consome, senn que a autntica enerxa verde tamn
a que non se consome. En definitiva, como podes
comprobar, polo si ou polo non, neste caso todos os
camios levan ao aforro e eficiencia enerxtica.
Portada:
As causas do cambio climtico mstranse
dunha forma evidente
3

OPININ
Denuncian ataque
Mis de 250 cientficos firman unha carta aberta
no ltimo nmero da revista Science na que de-
nuncian os ataques polticos de que estn sendo
obxecto os cientficos relacionados co estudo do
clima. Preocupados polos ataques idea de cam-
bio climtico afirman que este pose tan claras
probas obxectivas sobre a sa existencia como as
grandes teoras cientficas, as que fan referencia
orixe da Terra, o Big Bang ou a teora da
evolucin.
Explican que normal que se produzan algns
erros menores, xa corrixidos, en investigacins
nas que interveen miles de cientficos, en clara
referencia aos detectados no ltimo informe do
Panel Intergubernamental sobre Cambio Clim-
Tico (IPCC).
Os firmantes solicitan que cesen as ameazas, as
denncias e os ataques aos cientficos por parte
de polticos que buscan distraer a atencin para
non ter que actuar.
A ZARRECA
CAMBIO CLIMTICO
Polmica explotacin
Unha empresa constituida por capital britnico e
surafricano, disponse a explotar un xacemento
en As Pontes, ao carn do parque natural das
Fragas do Eume. A empresa, Picobello
Andalucita, leva 10 aos intentando conseguir
os permisos que, segndo asegura, lles va a
conceder "el nuevo presidente de la Xunta".
Picobello Andalucita constituiuse en 2000 e
obtivo a aprobacin inicial da Xunta presidida
por Fraga para a explotacin da mina. Pero coa
chegada do bipartito, o proxecto foi paralizado.
Diversos colectivos ecoloxistas cren que a mina
que prev crear a empresa Picobello S.L. supor
a "destrucin irreversible do lugar", afectando
"gravemente" ao ro Belelle e s Fragas do Eume.
Interesa o cambio climtico?
O cambio climtico cada vez mis evidente no
noso da a da. Mais semella que non un tema
que preocupe ao gran pblico. Porn as
consecuencias poden ser catastrficas. Na
pennsula Ibrica unha das mis probables o
fenmeno da desertizacin. Estudos recentes
mostran que un 30 % do territorio est
ameazado por este fenmeno. Sabern isto os
centos de miles de persoas que seica devecen
por ver evolucionar ao ensimo xogador
meditico no seguinte partido do sculo?
4
 CAMBIO CLIMTICO E ECOLOXISMO
ENTREVISTA

Viqui Rodrguez, o ecoloxismo como forma de vida

Alumnado de 4 de PDC do IES Macas O Namorado
Ti eres a presidenta de promovido diferentes ILPs , por
Adega. Para situar aos unha nova poltica forestal, por
nosos lectores poderamos
un plano de residuos respetuoso
comezar comentando que
co medio, pola defensa dos
tipo de organizacin
Adega, como e cando se nosos ros, puxo a exposicin
formou, cales son os seus pblica innumerables atentados
fins, as sas principais ecolxicos, denunciado
lias de traballo, o seu agresins medioambientais, os
mbito de actuacin... vertidos na fosa atlntica,
contra a central nuclear de
ADEGA unha asociacin Xove, a instalacin de nove
ecoloxista democrtica, Celulosas, a instalacin de
independente e sen nimo de numerosas minicentrais e
lucro que traballa na defensa grandes encoros, tamn
do medio ambiente galego e
traballamos en cuestins de
global do que depende a
xnero (A Muller e o Coidado do
nosa calidade de vida.
ADEGA avoga por un modelo Contorno Natural), promovendo
CUESTIONARIO PERSOAL de desenvolvemento un modelo alternativo de
ecoloxicamente sostible e tratamento dos residuos
Viqui Rodrguez lvarez socialmente xusto, sen caseiros (compostaxe caseira),
Presidenta de ADEGA destrucin ambiental que apostado pola eficiencia
reduza as desigualdades
Onde naciches? enerxtica (Fogares Verdes),
dentro de cada pas e entre
Estou inscrita en Tui (Pontevedra) poendo en marcha programas
pases. Centramos o noso
traballo en Galiza sen por iso de voluntariado ambiental, como
anda que nacn en Ourense, e a
deixar de ter unha visin o Proxecto Ros, etc. Non
verdade que me sinto
global da problemtica esquecemos tampouco a
plenamente ourensana, provincia ambiental e de exercer na catstrofe do Prestige, contra a
a que escapo cando teo algn fin medida das nosas que ADEGA mobilizou a mis de
posibilidades a solidariedade
de semana libre. 38.000 voluntarios/as de todo o
coas loitas ambientalistas de
mundo, ou xa no ano 2006, ano
Como se pode conciliar o feito outros pobos. Iniciou a sa
andaina al polo 1974, pero no que ADEGA conmemorou os
de ser nai, profesora e, por non foi ata achegada da seus 30 anos, o vertido do Umia
riba, presidenta dunha democracia cando se ou o Voluntariado Ambiental en
legalizou, no 1976. defensa do monte, para loitar
organizacin como ADEGA?
contra os efeitos da vaga de
A realidade que a ecoloxa e a
ensinanza son a mia vocacin. Que actuacins, campaas lumes.
Co nacemento da mia filla, anda ou estudos destacaras
que a implicacin con ADEGA a como mis salientables
dentro dos que levou a
mes ma, non podo ter a mesma
cabo Adega ao longo de
presenza. Na medida das
toda a sa historia?
posibilidades Sarela, a mia filla,
tense incorporado a actividade da
ADEGA abrangue coa mesma
organizacin, como permanentes,
paixn o mbito de denuncia
directivas, manifestacins, campos ecolxica como o da
de traballo... e como ancdota educacin ambiental, e
dicir que reco ece perfetamente o consideraos como das
logo de ADEGA cando o ve en Viqui e Sarela
caras dunha mesma
posters, pegatinas moeda: a mellora e
coidado do medio
ambiente. Deste xeito ten

A ZARRECA 5
 CAMBIO CLIMTICO E ECOLOXISMO
Desde o voso punto de vista, cales son os
principais problemas medioambientais, as
principais ameazas para o medio natural,
que nesta coxuntura histrica enfronta a
nosa nacin?
As lias prioritarias que nos marcamos para
esta nova etapa, dende a perspectiva
organizativa son o fortalecemento da
organizacin e das delegacins, a creacin de
comisins de traballo (residuos, ordenacin do
territorio, educacin e voluntariado ambiental,
enerxa,...) que permitan un traballo mais
coordinado entre as distintas vogalias existentes
e dos activistas sen cargo na organizacin.
Dende o punto de vista mais reivindicativo
aprobaronse varias lias estratxcas na ltima
asamblea entre as que destacan a reivindicacin
duna rede natura 200 mais ampla. Seguemento
da nova Lei Elica e marcaxe de preto aos
novos proxectos que est previsto desenvolver
ao abeiro do Plano Sectorial Elico. Pular
porque, como acontece en Asturias e outras
zonas, os espazos de interese natural, quer a
Rede Natura e zonas de ampliacin, as como os
lugares de interese cultural e patrimonial,
estean explcitamente excluidos do
aproveitamento elico. Forte compromiso cun
ordeamento territorial sustentbel, con
propostas no eido das infraestruturas de
comunicacin, urbanismo, litoral e medio rural
tendentes a preservar os valores naturais do
territorio fronte s medidas desprotecionistas e
s planificacins insustentbeis e depredadoras.
Continuar coa loita contra o desenvolvemento
agresivo da macroacuicultura industrial na costa
e, aproveitando as sinerxias das sentenzas
xudiciais favorbeis, conquerir artellar unha
base social slida para dar pulo a unha ILP en
defensa do litoral, se fose necesario. Oposicin
firme ao novo do Plano de Residuos, tentando
transmitir sociedade as nosas propostas e
poer de manifesto as eivas do modelo
SOGAMA, atravs do alongamento das
iniciativas e programas de traballo coa
cidadana.
A ZARRECA
ENTREVISTA
Actualmente o cambio do modelo
enerxtico un dos principais retos ou
desafos que teen as economas dos
pases mis desenvolvidos. Semella claro
que a actual dependencia dos
combustibles fsiles non pode continuar
por moito mis tempo por evidenciar, o
seu uso, graves consecuencias para o
planeta condensadas basicamente na
ameaza do cambio climtico e todos os
demis desaxustes medioambientais que o
acompaan. Por onde pensas que deberan
ir os necesarios cambios na xeracin e
consumo de enerxa primaria? Este cambio
de estratexia ser compatible coa lextima
aspiracin ao desenvolvemento econmico
sustentable dos pases que se deron en
chamar emerxentes?
Temos claro, que o camino un novo modelo
enerxtico, facendo do aforro, a eficiencia e a
suficiencia enerxtica os eixos deste modelo.
Cmpre desvencellar o crecemento econmico
do medre da demanda enerxtica, apostar pola
alternatividade das renovbeis, socializando os
seus beneficios e renunciando aos obxectivos
produtivistas.
A promocin das enerxas renovbeis debe ir
acompaada dun plano de reducin e abandono
das fontes finitas e mis contaminantes, de
xeito que aln de renovbeis, estas enerxas
limpas acten efectivamente como alternativas.
Porn hai que ter en conta que o cambio global
afecta ao clima pero tamn a biodiversidade, a
auga... polo que non se pode permitir que se
instalen parques eolicos a calqueira prezo, en
espazos protexidos e de elevado valor
ecoloxico. O aforro enerxtico e a contencin da
demanda ten que ser tamn un eixo principal
deste Plano, renunciando aos obxectivos
produtistas. hai que traballar tamn na mellora
do transporte e na descentralizacin do
consumo da enerxia.
Respecto as voces que defende a enerxa
nuclear, a postura de ADEGA clara, A enerxa
nuclear xera un grande impacto ambiental
como entre outros do tratamento e
almacenamento dos residuos radiactivos, polo
que non se pode tachar de limpa, nin de
segura, Respecto s emisins de CO 2 son
menores que as das trmicas pero non se pode
considerar una emisin cero, e tampouco son
unha enerxcia de futuro ao basearse en
minerais limitados e esgotabeis.
A enerxa nuclear non se
pode considerar unha enerxa
nin limpa nin segura
6
 CAMBIO CLIMTICO E ECOLOXISMO ENTREVISTA
Cres que temos que mudar os nosos Aforro que debera estar orientado
hbitos de vida, a forma de consumir, preferentemente a aqueles sectores
por exemplo, para camiar deica un econmicos con maior demanda
desenvolvemento econmico s ostible? enerxtica, aln das administracins
pblicas, A Xunta de Galiza debera poder
A solucin a esta situacin pasa por cambios intervir sobre a poltica tarifaria aplicada
profundos no sistema, non se resolve a aos grandes consumidores industriais,

O do desenvolvemento sustentbel e o progreso

situacin de crise s ambiental e social moitos deles asociados queima de
regalando cartos para que se fabriquen mis recursos non renovbeis e altamente
contaminantes, responsbeis de boa
coches ou se enchan as beiraruas de
parte das emisins de GEIs de Galiza.

unha falacia que debemos desmontar

baldosas, iso como apagar un incendio con
gasolina. necesario que toda a sociedade O compromiso da cidadana tamn
tome consciencia da situacin de non chave para virar cara a sustentabilidade o
retorno na que nos atopamos e polo tanto actual modelo enerxtico. Por iso son
da necesidade de modificar os nosos hbitos precisos planos de divulgacin social e
educacin ambiental acorde coa crecente
diarios. Facer ver a sociedade esta situacin
co-responsabilizacin da cidadana na
e explicar alternativas faise complexo e
xestin dos recursos naturais. Mais
moitas veces se simplifican tanto as antes, preciso que as institucins
cuestins que se trivializan e perden os seu pblicas den exemplo e desenvolvan
significado. Por outra banda os intereses medidas tendentes a millorar o aforro, a
econmicos son moi fortes e interesa dar eficiencia e a suficiencia enerxtica non
esa imaxede idelistas. s con actuacins directas (sobre a
envolvente trmica, optimizacin de
O do desenvolvemento sustentbel e o
protocolos e automatismos, enerxas
progreso unha falacia que debemos renovbeis), senn atravs dunha poltica
desmontar, asociar progreso a ben estar de contratacins e concesins
un erro, No seu estudo, Bckstrand, Gran e administrativas na que a sustentabilidade
Ingelstam Lars (2008) Suficiente! Retos enerxtica (atravs dunha anlise do
globales estilos de vida responsables ciclo da vida ou da pegada ecolxica) dos
produtos e servizos adquiridos a terceiros
realizado en Suecia un dos paises mis
sexa unha prioridade.
prosperos do mundo apuntan que o noso
estilo de vida materialista non contribue nin
a saude nen a felicidade.

Neste sentido, que importancia lle das

s polticas de aforro enerxtico?

Son un dos piares fundamentais, non

podemos seguir consumindo ata o infinito,
polo que necesario que a cidadana e as
administracin competentes tomemos
conciencia desta situacin e polo tanto
dende as adminsitracins (central,
autonmica, municipal) se desenvolvan
polticas que potencien o aforro enerxtico.

A ZARRECA 7
 CAMBIO CLIMTICO E ECOLOXISMO
ENTREVISTA

Para rematar cntanos algo da ta

experiencia: cando e por que naceu a ta
conciencia ecolxica? Que ou quenes te
Convido xente nova a
influiron para que principiaras a traballar
nunha organizacin ecoloxista como
participar de xeito activo
Adega? Algn consello ou comentario que
facer a este mozo ou a aquela moza que nalgunha organizacin
est pensando seriamente colaborar cunha
organizacin ecoloxista? ecoloxista
A mia conciencia ambiental nace cando era
estudante de secundaria, pero a mia militancia
nunha organizacin ecoloxista iniciase nos
ltimos anos de carreira universitaria. As
persoas que mis influiron para iniciar esta loita
foron tanto a mia parella, tamn militante de
ADEGA, como o por aquel entonces presidente
de ADEGA, Manolo Soto, que apostou pola
incorporacin de xente nova na directiva da
organizacin. Eu convido a todas aquelas
persoas i en concreto a xente nova a participar
de xeito activo nalgunha asociacin ecoloxista,
xa que necesaria a sua visin, ademis
axudar renovacin da asociacin.

A ZARRECA 8
 CONCELLOS E CAMBIO CLIMTICO
Cal considera o concello que a situacin dos
nosos ros? boa? estn contaminados?
Referndonos aos ros que nos afectan a ns,
a verdade que estn contaminados, non
nos imos enganar. Incluso o propio concello
en distintos sistemas de saneamento que hai
causante de certa contaminacin que
estamos tratando de eliminar. O que pasa
que o gasto que supn poder facerlle fronte
a esta contaminacin e eliminar todos os
puntos de vertido que hai moi grande e
moi custoso. Cos orzamentos ordinarios e
cos medios dos que dispn o concello
imposbel. Tera que ser algo a longo prazo,
algo que non se pode facer en dous nin
tres anos.
Xos Rei, Concelleiro Urbanismo, In fraestruturas,
Transporte e Medio Ambiente do Concello de
Padrn.
A ZARRECA
ENTREVISTA
Por Alberte Villamarn Rodrguez
Concello de Padrn
Sbese porqu provocada esta
contaminacin?
Si, provocada por actuacins previas mal
executadas, sistemas que non son eficaces, que
non teen una boa resposta diante do
tratamento de augas residuais. Habera que
eliminar eses puntos de vertido intentando
levalos, se posbel, depuradora xeral,
situada no ro Sar, case na confluencia co Ulla,
na desembocadura. A temos unha depuradora
que est prevista para unhas 25.000 persoas, e
Padrn agora mesmo non chega a 10.000.
Refrome a que ten bastante capacidade para
poder soportar sen ninguna dbida a todo o
concello. Mais levar toda a canalizacin dos
distintos ncleos que temos no concello, que
son mis de 80, economicamente moi difcil.
De feito ns tiamos dous proxectos para
eliminar en total sete ou oito puntos de vertido
incontrolados que temos no concello. Eran
proxectos elaborados polo concello e
presentados a Augas de Galiza, o ente
autonmico encargado da vixilancia e do
control das augas. Eran proxectos de mis de
200.000 cada un deles. Mais coa entrada do
novo goberno da Xunta de Galicia eses
proxectos suspendronse e estn paralizados.
En principio o noso goberno est actuando en
base a intentar eliminar todo o que poidamos
con recursos provintes doutras
administracins na medida que teamos
aporte econmico necesario suficiente para
poder realizar estas actuacins.
9
 CONCELLOS E CAMBIO CLIMTICO
Cre que en Padrn recclase na medida
necesaria?
Hai unha empresa, unha entidade chamada
Ecoembes, encargada do control da reciclaxe,
sobre todo na parte tocante ao vidro e a
envases. Hai un tope que est no 30%, dicir,
de todo o que se bota no contedor amrelo ou
verde, se o 70% dos envases que se atopan
corresponden selectiva, considrase
aceptbel a recollida, e considrase que o
concello est dentro duns parmetros medios
do Estado. Eu pdovos dicir que ns estamos
por debaixo dese 30%, nunha boa media.
Houbo algn meses do ano 2009 nos que
pasamos un pouco dese 30%. Estamos,
segundo di Ecoembes nos seus estudos, nuns
parmetros aceptbeis. Que deberemos
conformarnos con iso? Eu creo que non. Penso
que deberamos ir a mis, canto mis baixo
sexa esa porcentaxe moito mellor. Neste
momento eu dira que nos movemos nuns
parmetros bos. Anda queda moito por
andar, pero a cidadana padronesa est
concienciada e a xente recicla.
Os comerciantes non
colaboran o suficiente
A ZARRECA
ENTREVISTA
Padrn, tanto no ncleo como nos
arredores dispn perfectamente de
contedores de reciclaxe?
Non, escaseamos de contedores. Padrn
casco est razoablemente dotado de
contedores de vidro, de selectiva ou
envases, de cartn, ou para residuos
orgnicos. Nos ncleos rurais hai
carencia de contedores de reciclaxe. Hai
mis contedores de selectiva que de vidro
e cartn, que escasean bastante.
Volvemos ao de sempre, o tema
econmico, os contedores de vidro e
cartn teen un prezo realmente elevado.
Ns fixemos un pequeno esforzo e
fixemos unha compra de 12 contedores
para vidro e cartn, que estn agora
pendentes de distribur por distintas
zonas, e tamn de contedores amarelos,
de selectiva, que tamn se van distribur.
En canto ao ro Sar, nas beiras
acumlase bastante lixo, por varios
motivos, sobre todo polo mercado dos
domingos. Existe algn programa que se
encargue de limpar todo iso?
O concello fixo unha limpeza ao pouco
de chegar ao goberno, mis ou menos aos
seis meses, que xa haba anos que non se
faca. Agora estamos pensando en facer
outra limpeza, xa que volve haber
bastantes residuos. un problema difcil
de solucionar porque, como sabedes, o
mercado dos domingos un mercado
moi grande e, desgrazadamente, anda
que cos comerciantes insstese bastante a
experiencia di que non colaboran o
suficiente, e en canto fai un pouco de
vento imposbel controlar as bolsas e os
papeis que voan se non se encargan
previamente de depositalos en
contedores ou bolsas que dende o
concello entregamos.
10
 CONCELLOS E CAMBIO CLIMTICO
ENTREVISTA

Teen pensado tomar algunha medida para Pola beira do ro Sar hai un paseo
reducir a contaminacin? fluvial , aproveitado como espazo
natural e de lecer. Non cre o
Dependendo do tipo de contaminacin as concello que resulta chocante que
medidas son diferentes, e son ou non xusto outra beira do ro estea
competencia do concello. Encanto unha fbrica das dimensins da
contaminacin xerada polo mercado dominical; FINSA que perturban tanto o
reprtense bolsas. O concello d medios para que medio?
os comerciantes cooperen, e incluso temos
Non algo tan sinxelo, a FINSA leva
multado a comerciantes por deixaren os postos
dcadas nese lugar. verdade que
sucios e sen recoller. O concello involcrase
non o sitio mais axeitado para
dende sempre, outra cousa e que os resultados
unha fbrica como esa pero cando se
sexan ou non o ptimos que deberan ser. Creo
poen en perigo outros factores
que un labor comn, que leva tempo, ao igual ca
como os traballadores, non resulta
a reciclaxe. Tentar cambiarlle a mentalidade
doado realizar un cambio. Logo esta
xente lento, demasiado lento s veces para as
o problema que supora trasladar
consecuencias que acarrea. Encanto os vertidos e
unha fbrica tan grande dun sitio a
os saneamentos dos ros, como mencionei
outro. Non o lugar correcto, pero
anteriormente, o concello ten dous proxectos
os investimentos necesarios para
agora desgrazadamente paralizados. No tema da
trasladala, as como as molestias e
recollida de lixo, intntase colocar mis
gastos para a empresa ,
contedores en definitiva ir creando na
traballadores, familias e propiedades
sociedade unha conciencia. Ao mellor habera que
seran moi grandes.
actuar con cursos e charlas informativas pero
requiriran persoal do cal non dispoemos.

Tentar cambiarlle a mentalidade xente lento

As como o concello se involucra na mellora
ambiental, tamn o fai a Xunta de Galicia?
Ademais o concello tampouco
Claro que se involucra, a Xunta proporciona dispn dun terreo industrial para
subvencins e axudas para as limpezas, poder ubicar unha empresa dese
proxectos e tcnicos. Somos demasiados tamao e desa superficie.
concellos en Galicia e obriga da Xunta repartir
os recursos entre todos, e os concellos pequenos
como Padrn tmonos que conformar co que
nos toca. O concello xa contou durante uns
meses con tcnicos de medio ambiente
capacitados para os cursos e a coordinacin,
pero arestora non contamos con ningn.
Xa lle solicitamos de novo Xunta a
contratacin de mis tcnicos.

A ZARRECA 11
 CONCELLOS E CAMBIO CLIMTICO ENTREVISTA

Padrn sitase nun val moi frtil, e a FINSA est

malgastando un terreo desas caractersticas. Que
opina un concelleiro de urbanismo e medio
ambiente coma vostede?

Eu entendo que non o mellor lugar, dende logo.

Pero como ben dixen requrense moitos anos para
un traslado similar, un investimento econmico
moi grande, e desmontar a fbrica e volvela
montar, resultara demasiado custoso e non
vibel.
E para rematar, con respecto contaminacin do
ro, cre o concello que a FINSA supn algn
problema?

Non, a FINSA non unha fbrica que contamine

os ros debido s sas caractersticas de
producin. Podera haber de xeito accidental un
escape de gas, dalgn combustbel, ou un escape
de cola.. pero seran casos illados. Ao ro a FINSA
non verte residuos.

Na seguinte pxina
podemos apreciar o que
puido ter sido e que,
finalmente, non foi.

A ZARRECA 12
CONCELLOS E CAMBIO CLIMTICO PANORAMICA

A ZARRECA 13
 CAMBIO CLIMTICO E ENERXA
NOTICIAS

WOLFRAMIO versus TUNGSTENO

Olivia Figueira Nez

Anda que a scheelita (CaWO4 ) a fonte mis abundante de

tungsteno, o metal foi obtido por primeira vez dun
mineral distinto, chamado volframita (FeMnWO4 ) . De
feito, o tungsteno hoxe cocese como wolframio, polo
que o smbolo qumico W. Estes minerais atpanse
principalmente en China, EEUU, Corea do Sur, Rusia,
Portugal, Austria, Alemaa, Bolovia, Brasil, Australia e
Galicia. Wolframio
Nocturnabsas.com.ar
Os descubridores do tungsteno foron os irmns Elhuyar,
Juan Jos e Fausto1 , que eran membros destacados da
Sociedade Vasca de Amigos do Pas, unha sociedade En estado puro un slido de cor
dedicada cultivo das artes e das ciencias que se reuna branca prateado, mis cando contn
cada noite. Os luns falaban de matemticas, os martes impurezas trnase a unha cor gris
experimentaban con mquinas elctricas e bombas de aire, aceirada. un metal duro, maleable
os mrcores trataban de fsica, etc. En 1777 os irmn foron e dctil, co punto de fusin mis
enviados estranxeiro, un a estudar mineraloxa, e o alto de tdolos elementos e cunha
outro metalurxia. As sas viaxes levronnos por toda grande resistencia elctrica (como xa
Europa, e un deles, Juan Jos, visitou a Scheele en 1782. vimos polos seus usos). Ten de masa
atmica 183,84 uma e unha
Tralo seu regreso a Espaa, os irmns investigaron a
densidade de 13.300 kg/m3 e ocupa
volframita, o pesado mineral negro, e obtiveron un denso
o posto 57 na clasificacin dos
polvo amarelo (cido volfrmico), que viron que era
elementos mis abundantes na
idntico acido tungstnico que Scheele tia obtido do
codela terrestre. insoluble en auga
mineral tung-sten en Suecia, e o cal, estaba convencido,
e en alcohol, lixeiramente soluble en
contia un novo elemento qumico. Pero os irmns
amonaco e cido ntrico, e soluble
Elhuyar foron mis lonxe que Scheele e procederon a
en hidrxido de potasio
quentalo con carbn vexetal, obtendo deste modo, en
concentrado e quente. A maiores,
1783, un novo elemento metlico que chamaron
wolframio. moi resistente ataque dos cidos.

Os xacementos existentes na Galiza

Dado que o seu punto de fusin moi elevado (3.410C),
foron moi importantes durante a
unha das aplicacins mis importantes foi a sa
segunda Guerra Mundial pero, ...
utilizacin como filamentos nas lmpadas incandescentes
(bombillas). Ademais, en forma de carburo de wolframio, ista outra historia que algun vos
unha das substancias mis duras (dureza=9,5), xunto co ter que contar.
diamante (dureza=10).

A ZARRECA 14
 CAMBIO CLIMTICO
AIRE REPORTAXE
Y ENERGA
O osxeno
Yaiza M Rial Arufe

1. Descubrimento dixo con entusiasmo

que o fixo sentir coa
Quen escubriu o cabeza moi despexada.
osxeno? Pois non est
nada claro. Relatemos
como sucederon os
acontecementos e que
cadaqun tire as sas
propias conclusins.

Por unha banda, pola

de Lao, temos a Observou, ademais,
Joseph Priestley, nado que un rato sobreviva
en Birstal Fieldhead, moito mis tempo con
preto de Leeds esagreda.centros... aquel gas que con aire
(Inglaterra), en 1733. iesiesagreda.centros...agreda.centrosiesa
corrente. Nervioso e
Qumico, telogo e sorprendido, viaxou
predicador, estudiou de inmediato a
na Academia de Pola outra, pola de Lestrove, temos a Carl Birmingham, onde
Daventry. Adicouse Wilhelm Scheele, nado en Stralsund, viva daquela, para
carreira relixiosa.
Pomerania, en 1742. Qumico sueco, foi repetir o experimento
Calvinista ao inicio,
abandonou esta axudante de farmacia en Malm e, pero a sa casa e o seu
doctrina para pasarse posteriormente, farmacutico en Kping. En laboratorio foran
aos unitaristas, que saqueados por unha
1775, foi elixido membro da Real Academia de
negaban a Trinidade turba dereitista (o
Ciencias de Estocolmo. Morreu a consecuencia levantamento popular
de Deus. Intelectual de
dunha intoxicacin sufrida no seu laboratorio que xa mencionamos).
esquerdas foi un
fervente defensor da mentres preparaba cido cianhdrico. Na sa De tdolos xeitos, mal
Revolucin Francesa, honra duselle o seu nome mineral scheelita sospeitaba Priestley
o que lle carrexou que (volframato de calcio). que o seu colega Carl
en 1791 un Wilhelm Scheele xa
Presentados os protagonistas vaiamos
levantamento popular fondo do asunto. Resulta que o amigo Priestley, tia descuberto o
destruse a sa casa e osxeno uns meses
en 1774 (e reparade nesta data porque
o seu laboratorio. A antes en Upsala.
importante) trasladouse finca de Lord
raz deste suceso
Shelburne, en Calne, Wiltshire (anmate a buscar
pensou en emigrar todos estes lugares nun atlas) e despois dos (continuar)
(non sorprender a
honores de rigor, baixou laboratorio do Lord
ningun), cousa que
(que era unha especie de mecenas do contorno)
fixo en 1794 aos
quentou xido de mercurio e con coidado
EEUU. Morreu en
recolleu o gas que se desprenda. Respirouno e
Pensilvania, en 1804.

A ZARRECA 15
 C AUGA REPORTAXE
AMBAIO CLIMTICO
Y ENERGA
O hidrxeno
Silvia Mndez Miguns

Iniciamos hoxe unha noso planeta e o

seria dedicada s valor da constante
principais molculas de gravitacin
que, dunha forma ou universal (si, o valor
de outra, teen desa constante que
relacin coa auga. aparece na expresin
tiemposfuturos.com matemtica da lei de
A primeira a H2 que
gravitacin universal
corresponde mol-
cula de hidrxeno. de Newton e que
resposta seu nome
da sa via, sen exceptuar aos frailes trapenses. O
1.- Descubrimento xa que unha
caso foi que obtivo o hidrxeno (que el chamou
constante universal,
O amigo Henry aire inflamable, sendo Lavoisier o que
finalmente lle chamase hidrxeno) e ademis tendo de valor 6,672
Cavendish foi o
descubriu que era o mis lixeiro de todos os x 10-11 N m2 /kg2 ).
primeiro en obter
gases (1 litro de H2 s pesa 0,08095 gramos 2.- Indagacins
hidrxeno a base
dunha reaccin de temperatura de 0C e a 1 atmsfera de presin).
En certa ocasin fixo arder hidrxeno no interior O hidrxeno, como xa
metais (como o cinc)
dun recipiente pechado e comprobou que as mencionamos, o mis
con cidos, al polo
paredes do recipiente quedaban cubertas de lixeiro de todos os
ano 1766. Cavendish
auga. Este experimento levou a Lavoisier a gases. incoloro,
viu a primeira raiola
cuestionar seriamente a teora do flogisto e a inodoro e inspido e,
de sol en Niza en 1731 ademis, unhas catorce
demostrar que a auga era unha substancia
e a ltima en Londres veces mis lixeiro co
79 anos despois. Din composta e non un elemento, como se cra ata
entn. Aparte de outras moitas comprobacins aire. Arde con forza, s
as crnicas que foi un veces de xeito
home excntrico (con no terreo da Qumica, quizis polo que sexa
explosivo, con chama
respecto a quen? con mis coecido, aparte de polo descubrimento do
azulada, se ben non
respecto a unha hidrxeno, sexa polo seu famoso experimento de
moi visible, formando
Cavendish, que lle permitiu calcular a masa do
sociedade plana, auga segundo a
anodina e simple?), coecida reaccin
tmido, reservado, mal representada pola
vestido e misxino. seguinte ecuacin
qumica axustada:
Pero seica o que mis
sorprenda da sa 2 H2 + O2 2 H2O .
persoalidade era o seu As mesturas de
acentuado laconismo. hidrxeno e osxeno
son explosivas.
ec.europa.eu
Dixeron del que de
Vexamos agora algns
seguro pronunciou
datos tabulados:
menos palabras que
nengn home no decurso

A ZARRECA 16
 C AUGA
AMBAIO CLIMTICO
Smbolo da
molcula
Y ENERGA
Nmero
atmico
Masa atmica Punto de fusin
H2 1 1,00797
Enerxa de enlace Radio Porcentaxe en Porcentaxe en
molecular volume de aire masa dos gases
seco atmosfricos
103,2 kcal/mol 0,74 0,00005 0,0000035
3.- Abundancia
Posto que altamente reactivo, atpase
combinado con outros elementos na codela
terrestre. As podemos atopalo en abundancia na
auga, nas rochas, no petrleo e en multitude de
compostos orgnicos. Pola contra como
elemento puro atopmolo en moi pequenas
cantidades no aire (0,00005 % en volme) e en
fabulosas cantidades en todos os corpos
estelares, entre eles o Sol. Lembra que a nosa
estrela favorita unha enorme esfera de gas
incandescente que emite espacio enerxa en
forma de ondas electromagnticas. Pois ben, esta
inxente cantidade de enerxa de orixe nuclear e
prodcese basicamente debido fusin de
ncleos de hidrxeno para formar ncleos de
helio e, como sabes, unha pequena parte desta
enerxa irradiada ten lugar en lonxitudes de
onda (ou frecuencias) do espectro da luz visible.
4.- Obtencin e usos
A produccin mundial de hidrxeno duns
350.000 millns de metros cbicos ano, que
veen sendo uns 30 millns de toneladas.
Obtense na sa maior parte do gas natural (que
est formado bsicamente de metano). Outro
procedemento de obtencin importante
mediante electrlise, que ofrece a posibilidade
de proporcionar hidrxeno puro. Asi mesmo a
partires da descomposicin da auga con metais
especialmente activos, como os alcalinos; por
desprazamento do hidrxeno dos cidos
clorhdrico e sulfrico con metais baratos e
algns outros mtodos, mis ou menos
destacables, como o seguinte. Parece ser que hai
algunhas bacterias, s que lles gusta a calor,
capaces de producir por s mesmas gas
hidrxeno, anda que este proceso atpase en
fase de experimentacin.
A ZARRECA
REPORTAXE
Punto de ebulicin Configuracin
electrnica
-259,3 C -252,8 C 1s 1
Porcentaxe en peso na Dendidade
codela terrestre e na
atmsfera
0,88 0,08095 g/l
hidrxeno, anda que este proceso atpase en
fase de experimentacin.
Os principais usos convencionais do hidrxeno
son a fabricacin do amonaco, os procesos de
hidrofinado e hidrocracking da industria do
petrleo, a produccin de metanol, a
hidroxenacin de aceites e graxas vexetais e a
fabricacin de cido clorhdrico. Tamn se
emprega para encher globos aerostticos e,
licuado, como combustible para cohetes
mesturado con outros gases.
Debido o seu elevado calor de combustin,
sase tamn para cortar metais e soldalos. As
na soldadura de arco frmase hidrxeno
atmico (H no canto de H2 ), o que se traduce en
temperaturas excepcionalmente elevadas. O
hidrxeno estivo, est e seguro que ha estar no
futuro, ligado transporte. No pasado, e anda
hoxe, a sa relacin co transporte non foi moi
prctica que digamos. Vexamos: o primeiro en
utilizar gas hidrxeno para elevar (fxate no
valor da densidade do H2 ) un vehculo areo foi
o arriscado Henri Giffard, en Pars, en 1852.
Pero foi no sculo XX cando tivo un
protagonismo destacado nos chamados
dirixibles.
(continuar)
17
 ARTIGO
Terra

A voltas coa contaminacin

Alberte Villamarn Rodrguez

A contaminacin un dos problemas mis

grandes que existen no noso planeta tamn un
dos mis perigoso, xa que o feito de danala sa
natureza remata por danarnos a ns mesmos.
A contaminacin defnese como a introducin de
axentes biolxicos, qumicos ou fsicos a un
medio ao que non pertencen, dicir, calquera
modificacin indesexbel da composicin natural
dun medio.
Desgrazadamente todos ns estamos afeitos a
moitos tipos de polucin: dos ros, das augas, do
ar, dos solos, contaminacin lumnica,
radioactiva, sonora... Pero existe unha
contaminacin que tamn est presente nos nosos
das e da cal apenas nos decatamos. Chmase
contaminacin visual ou paisaxstica. Os tipos de
contaminacin agrpanse segundo os factores
que a provocan e as consecuencias que se
producen. No caso deste peculiar tipo, como ben
indica o nome, consiste na perturbacin visual de
sitio algn ou ruptura da esttica dunha zona ou
paisaxe, e pode incluso chegar a afectar sade
dos individuos de dita zona onde se produce o
impacto ambiental. Todos estes efectos
repercuten sobre o ser humano e sobre o
ambiente diminundo a calidade de vida.
Podemos prlle moitos nomes propios a este tipo
de polucin, e un dos mis achegados a ns a
fbrica FINSA, no concello de Padrn, situada
xusto enfronte do pobo de Pontecesures. Ten
varios motivos para ser catalogada como
causante de contaminacin.
En primeiro lugar, os mis chamativos son o
visual e o sanitario. A FINSA unha fbrica moi
grande con dcias de condutos, chemineas e
tubos moi pouco estticos. Tendo en conta que
fica xusto ao carn dun pobo, resulta
especialmente chocante para a vista. Ademis
Pontecesures vse moi afectado pola fbrica, pois
a cantidade enorme de fumes que diariamente
despide vai, por cuestins da direccin do vento,
cara a esa poboacin. Fixronse estudos, e
efectivamente, os cesureos teen maior
incidencia en enfermidades relacionadas coa
respiracin debido calidade do ar. Pero non s
se trata diso, a FINSA atpase na mesma beira do
ro Ulla, un fermoso e caudaloso ro rico en troitas
e lampreas. Descoezo se esta fbrica emite
vertidos ou non, pero dende logo a situacin
desta resulta un grave choque para o que debera
ser unha diversa flora e fauna fluvial.
En segundo lugar, a FINSA est situada nun
valiossimo lugar. Atpase nun val, arrodeado de
ros coma o Ulla e o Sar, un lugar que se
caracteriza por ser especialmente frtil.
Indubidabelmente os seus 40.000 metros
cadrados estn sendo fortemente desperdiciados
para cultivos, uso obvio e natural que se lle d no
resto do val. Unha fbrica pdese situar en
calquera espazo que estea ben comunicado -como
unico requisito- nun lugar, por exemplo, de terreo
improdutivo para facer dese solo estril un solo
til. Non precisa dun lugar tan frtil como no que
se atopa actualmente.
E seguindo coa perturbacin visual, tal e como se
pode observar nunha das imaxes, unha fbrica

A ZARRECA 18
Terra
GO
A Contaminacin
Silvia Mndez Miguns
A contaminacin algo que nos afecta a
todos, e todos o sabemos, anque a vemos
como algo tan afastado de ns que non
toma mos medidas para evitala. Cando nos
falan de contaminacin pensamos en China,
nos Estados Unidos, ou en moitos outros
pases afastados de ns, onde a
contaminacin maior que aqu. Cando se
nos fala do cambio climtico pensamos no
desxeo dos polos, afastadsimos de ns.
Mais, porque facemos isto? Porqu facemos
como se a ns non nos afectase? Aqu, en
Espaa, en Galiza, en Padrn, tamn
contaminamos, tamn axudamos ao cambio
climtico e destruccin do planeta.
Xestos tan pequenos e tan superficiais como
que che caia un papel, non usar o transporte
pblico, non separar o lixo, poden axudar a
reducir a contaminacin, e con iso, a reducir
as posibilidades de extincin de especies
animais, vexetais, ou da Terra. Esta mos a
extinguir a Terra, o noso fogar, estamos
quedando sen as nosas bonitas paisaxes, sen
as especies que as habitan.
Pero, porqu non intenta mos cambiar isto,
rexeitar a contaminacin, rexeitar o ca mbio
climtico, rexeitar a destruccin do noso
planeta, axudalo, axudarnos?
A ZARRECA
ARTIGO
destas caractersticas e dimensins produce un
forte choque paisaxstico. No entremedio de
montaas, campos, casas e edificios, atopmonos
cunha nave que desentoa esaxeradamente nun
medio coma ese. Non o seu lugar, tanto por
cuestins sanitarias como paisaxsticas. Para algo
se constren polgonos industriais, afastados dos
nucleos urbanos e en lugares axeitados para
actividades que tantsimo perturban o medio.
Por egosmo, por preguiza, por ignorancia non facemos
absolutamente nada, quedamos de brazos cruzados. Que
esforzo nos custa loitar contra todo isto que ameaza ao
noso planeta? Porqu non o facemos?
Non o facemos simplemente porque non podemos loitar
contra ns mesmos, somos a maior arma de destruccin
que a meaza Terra, ameazmonos a ns mesmos.
Sen ir mis lonxe, en Galiza hai unha forte contaminacin
de ros con vertidos residuais. vergoento que se tiren
augas residuais ao ro sen ninguna depuracin previa,
vergoento que industrias importantes destran o noso
patrimonio cultural cos seus residuos txicos.
Ao contaminar os ros estamos poendo en perigo de
extincin a flora e a fauna des es ros. Estamos ameazando
de morte s nosas especies autctonas.
As ltimas investigacins a nivel mundial prevn que
neste sculo se podera extinguir o 20% das especies de
lagartos debido ao cambio climtico. Segundo os
investigadores una grande parte desta extincin podera
evitarse reducindo as emisins de CO2, mais a extincin
dun 6% das especies inevita ble.
Isto non pasa s en frica, en Asia, nos polos, ou a miles
de millns de quilmetros de aqu. O departa mento de
bioloxa animal de Santiago de Compostela detectou
numerosas especies autctonas con malformacins, e
algunhas en risco de extincin.
Por iso debemos ver a destrucin do planeta como algo
desgraciadamente moi cercano a ns, e debemos tentar
afastalo, tentar eliminalo.
Coidemos o planeta, ao fin e ao cabo o mis importante
que temos, o noso fogar.
19
 AXENDA

Propostas 2020
- Reducir un 20% as emisins de gases de efecto invernadoiro (30% se se acada un acordo
internacional)
- Reducir un 20% o consumo de enerxa mellorando o rendemento enerxtico
- Conseguir atender o 20% das nosas necesidades enerxticas con enerxas renovables.

LINKS
World Meteorological Organization (WMO)

United Nations (UN)

United Nations Environment Programme, Geneva (UNEP)

United Nations Environment Programme, Nairobi (UNEP)

United Nations Framework Convention on Climate Change (UNFCCC)

UN Gateway to Climate Change

Convention on Biological Diversity (CBD)

Convention on Long- Range Transboundary Air Pollution

Global Environment Facility (GEF)

Linkages by International Institute for Sustainable Development (IISD)

IPCC Data Distribution Centre

IPCC National Greenhouse Gas Inventories Programme

IPCC Working Group I

IPCC Working Group II

IPCC Working Group III

The Ozone Secretariat, UNEP

United Nations Convention to Combat Desertification

A ZARRECA 20
 PASATEMPOS

Identifica cada apunte biogrfico coa imaxe que corresponda

RAJENDRA KUMAR PACHAURI

Presidente del Panel Intergubernamental sobre Cambio Climtico de la ONU desde abril de 2002, Rajendra
Kumar Pachauri, naci en Nainital, India, el 20 de agosto de 1940. Es doctor en ingeniera industrial,
economista y experto en gestin sostenible de los recursos naturales y el medio ambiente. Autor de una
veintena de libros y de numerosos artculos publicados en revistas especializadas de todo el mundo, cuenta
con numerosos galardones, entre ellos el Padma Bhushan, uno de los ms altos reconocimientos civiles de
la India.
En 2007 recogi el Premio Nobel de la Paz por su labor al frente del Grupo Intergubenamental de la ONU
sobre el Cambio Climtico, galardn compartido con el ex vicepresidente de los EE.UU Al Gore.

YVO DE BOER
Secretario Ejecutivo de la CMNUCC desde el 10 de agosto de 2006, De Boer ha participado en la
elaboracin de polticas contra el cambio climtico desde 1994. Su trabajo ayud a fijar la posicin de la
Unin Europea en el perodo previo a las negociaciones sobre el Protocolo de Kioto, con la asistencia en el
diseo de la distribucin de la carga de reduccin de gases GEI en el seno de la Unin Europea. Puso en
marcha el dilogo internacional sobre el mecanismo de desarrollo limpio. Ha sido Vicepresidente de la
Conferencia de las Partes de la Convencin Marco.
En la reunin preparatoria de Barcelona en noviembre de 2009, De Boer, apunt que los objetivos de los
pases industrializados que hay ahora mismo encima de la mesa para frenar el cambio climtico no son lo
suficientemente ambiciosos y asever que, necesitamos que las negociaciones avancen de manera
urgente.

TODD STERN
Enviado especial para la lucha contra el Cambio Climtico de Estados Unidos, naci el 4 de mayo de 1951.
Graduado por la Universidad de Dartmouth en 1973, se doctor en leyes por la Harvard Law School.
Conocido abogado de Washington, fue asistente del Presidente Bill Clinton y secretario personal en la Casa
Blanca desde 1993 hasta 1998.
Stern coordin la iniciativa de la Administracin Clinton sobre el cambio climtico mundial desde 1997
hasta 1999 y fue negociador en jefe de la Casa Blanca en el Protocolo de Kioto y en las negociaciones de
Buenos Aires. Despus fue investigador senior en el Center for American Progress y socio de la firma de
abogados, WilmerHale. El 26 de enero de 2009 la Secretaria de Estado de EEUU, Hillary Clinton, le nombr
enviado especial para el Cambio Climtico. Como tal lidera la posicin de Estados Unidos en las
conversaciones sobre cambio climtico en Naciones Unidas.

XIE ZHENHUA
Nacido en Tianjin en 1949. Graduado en Ingeniera Fsica por la Universidad de Qinghua, ingres en 1969
en el Partido Comunista.
Durante casi toda su carrera poltica ha ocupado cargos en el campo de proteccin ambiental tanto en el
partido como en el Gobierno. En 1993 fue nombrado director de la Administracin Estatal de Proteccin
Medioambiental de China. El 2 de diciembre de 2005 dimiti despus de la explosin de una planta
petroqumica en el noreste de China que contamin con 100 toneladas de benceno y nitrobenceno el ro
Songhua, en uno de los peores desastres ecolgicos de la historia del pas. En enero de 2007 fue nombrado
subdirector de la Administracin Estatal de Reforma y Desarrollo, mximo organismo econmico, con
rango ministerial. En 2003 el secretario general de la ONU, Kofi Annan, le entreg en Nueva York el
Premio Sasakawa por su trabajo para promover la proteccin ambiental.

A ZARRECA 21
 Un dos persoeiros
anteriores ten presentado
a sa dimisin, sabes
quen foi?
Realiza unha pequena
investigacin e averigua o
nome da persoa que ocupa
agora o seu cargo

A ZARRECA 22
A ZARRECA
AIRE

Seccin 1
TTULO COMPLETO DEL
ARTCULO.
Por NOMBRE DEL AUTOR.

TTULO COMPLETO DEL

ARTCULO.
Por NOMBRE DEL AUTOR.

TTULO COMPLETO DEL

ARTCULO.
Por NOMBRE DEL AUTOR.

TTULO COMPLETO DEL

ARTCULO.
Por NOMBRE DEL AUTOR.

N 0
abril / maio 2010