Midzy magi a zniszczeniem

(eseje spoeczno-kulturalne)
Albania - kraj na rozdrou
'synon Perpjekja, artyku wstpny do pierwszego numeru czasopisma Perpjekja", ktrego
zaoycielem i redaktorem naczelnym jest Fatos Lubonja, padziernik 1994
Fac sapias et liber eris
(Spraw, by by mdry, a bdziesz wolny)
Esej Samuela Huntingtona Zderzenie cywilizacji?6 wywoa ostatnio, rwnie w prasie
albaskiej, wiele rnorodnych komentarzy i interpretacji. Autor stawia hipotez, e
zakoczy si konflikt ideologii i wiat czeka konflikt cywilizacji - jako szerszych caoci
kulturowych. W Europie Huntington wyodrbnia trzy krgi kulturowe:
zachodnioeuropejski, sowiasko-prawo- sawny i turecko-muzumaski.
Niezalenie od wtpliwoci wobec niektrych jego tez, wydaje nam si waciwe nawizanie
do pewnej idei, ktr ten znany amerykaski politolog porusza w swym artykule. Omawiajc
koncepcj cywilizacji i linii podziau midzy nimi, Huntington mwi take o krajach na
rozdrou" lub rozdartych" (the torn countries). Jego zdaniem, s to kraje, ktre z
rnych historyczno-geograficznyci przyczyn nie s jednorodne kulturowo.
Przywdcy tych krajw usiuj uczyni je czci Zachodu, podczas gdy ich historia, kultura
i tradycje nie s zachodnie. Dla tych krajw ponowne okrelenie tosamoci jest trudniejsze
ni dla innych, szczeglnie po zakoczeniu konfliktu midzy kapitalizmem a komunizmem,
ktry w ogromnej mierze t tosamo uksztatowa.
Nietrudno zauway, e zgodnie z klasyfikacj Huntingtona Albania jest krajem na
rozdrou". A jeli wemiemy pod uwag, e tradycyjnie Albania znajdowaa si pod
wpywem trzech cywilizacji: turecko-muzumaskiej, sowiasko-prawosawnej i
zachodnioeuropejskiej, a przez dwie trzecie okresu swego istnienia jako niezalenego
pastwa wpywy tych cywilizacji zastpowaa ideologia marksistowsko-leninowska, tworzc
tosamo, ktr dzisiaj mona nazwa tosamoci utracon, musimy przyzna, e
jestemy obecnie krajem rozdartym wicej ni potrjnie. Krajem, ktry po upadku
komunizmu przeywa najsilniejszy kryzys tosamoci wrd krajw Europy Wschodniej.
Ten kryzys dotyka nas tym bardziej, e Albaczykom, jako narodowi nienalecemu do
adnej z wielkich grup rodziny indoeuropejskiej i stosunkowo mao liczebnemu, trudniej jest
w poszukiwaniu tosamoci znale silnego krewnego.
Coraz czciej w albaskiej prasie rozwaa si dylemat: w ktr stron skieruje si Albania ku Zachodowi, czy na Wschd? To znaczy: gdzie Albaczycy znajd swoj kulturaln i,
szerzej, cywilizacyjn tosamo? Ten dylemat sprawia, e, z jednej strony, Albania dy do
tego, by sta si czci zachodniej kultury i cywilizacji i ustanawia zachodnie instytucje,
natomiast z drugiej - klimat i atmosfera, w ktrych te instytucje, kultura i cywilizacja maj
by zasiane", wydaj si cakowicie nieodpowiednie dla ich rozwoju i rozkwitu. Podczas gdy
nawoywania elity intelektualnej, studentw i ich profesorw w roku 1990 brzmiay Chcemy
Albanii w Europie", to tradycja, sposb ycia i rzdzenia ciyy cakiem gdzie indziej.
Elita polityczna dramatycznie przeywa kryzys albaskiej tosamoci, poniewa z jednej
strony wybraa ideay europejskie, z drugiej za odczuwa coraz wiksze trudnoci, by
rzdzi bez odwoywania si do turecko-bizan- tyskiej mentalnoci wpajanej Albaczykom
1

przez wieki. Spoeczestwu albaskiemu, bdcemu jednorodnoci amorficzn, trudno

uksztatowa si w rnorodno spjn i organiczn. Wydaje si czsto, e owa
sprzeczno wprawia nard w pene desperacj'i oszoomienie. Brak rozstrzygnicia tej
kwestii sprawia, e uksztatoway si w odniesieniu do niej dwie postawy: jedna zakada, e
Albania ju teraz musi szybko i ostatecznie zdecydowa o swej przynalenoci, druga - e
proces przystosowania bdzie dugi i ciki, niemal beznadziejny.
To co Huntington nazywa krajem na rozdrou", uwidacznia si w Albanii najdobitniej w
postaci konfliktu midzy nastawion na Zachd elit kulturaln a tu- recko-bizantysk
mentalnoci, ktra opanowaa masy ludu i politykw. (Jest to okazja, aby podkreli, e
wydaj nam si nieuzasadnione wyraane tu i wdzie w prasie pogldy, ktre utosamiaj
zachodni tradycj Albanii z elementem katolickiego czy te chrzecijaskiego pochodzenia
Albaczykw we wczesnym redniowieczu. Wedug naszego rozumienia zachodniej
tosamoci, cica ku Zachodowi elita Albanii skadaa si pod koniec wieku XIX i w wieku
XX z najwybitniejszych przedstawicieli trzech wsplnot religijnych)7.1 jeli elita kulturalna
od czasw albaskiego odrodzenia8 robia wszystko, by zachowa idea europejski, i
nawoywaa do okcydentalizmu", elita polityczna w walce o wadz oddalaa si od niego
coraz bardziej, a wesza w konflikt z elit kulturaln i pozbawia j, niestety, znaczcego
wpywu na kierowanie krajem.
Ju od zarania pastwa Albania dowiadczaa konfliktu elity politycznej z kulturaln.
Albaska elita kulturalna w czasach krla Zogu (1895-1961; panowa w latach 1928-1939)
zostaa odsunita przez elit polityczn. Tych, ktrzy zostali, wyeliminowali nastpnie
komunici. Nowa elita uksztatowana w warunkach reimu znajdowaa si przez dugi czas
pod wadz komunistw, mona wrcz powiedzie, e komunistyczni politycy siebie uwaali
za elit intelektualn i kulturaln. Na pocztku lat 90. elita ta wyzwolia si spod presji
polityki i zacza odgrywa wiksz rol w ksztatowaniu opinii publicznej, ale szybko albo
wyobcowaa si w walce o wadz, albo znalaza si poza stref wpyww w wyniku
drugiej" lub trzeciej fali" demokratycznej rewolucji. Co wicej, na znacznej jej czci
wyranie odcisny swoje pitno metody marksistowsko-leninowskie. Owa elita wikszo
swej energii powicia przegranej ideologii i, nieoczekiwanie dla siebie, popada w duchowe
i ekonomiczne ubstwo. Cho w ten sposb skoczona, skonna bya suy nowym
politykom, take niezdolnym do odgrywania znaczcej roli w prowadzeniu Albanii ku
europejskiej cywilizacji. Istniaa nadzieja, e t wewntrzn pustk intelektualn zastpi
diaspora, szybko jednak okazao si, e ci nieliczni, ktrzy wrcili, z powodu dugiej
nieobecnoci nie rozumieli tego, co zaszo w Albanii w cigu 50 lat.
Jaka jest obecnie albaska elita kulturalna? Jaki jest jej stosunek do elity politycznej? Czy te
elity zgadzaj si co do tego, w jakim kierunku prowadzi Albani lub, dokadniej, w jaki
sposb - najszybciej jak to moliwe uksztatowa now tosamo? Odpowied jest trudna,
podobnie jak odpowied na pytanie: w ktr stron zmierza Albania? Jedno jest jednak
pewne. Albaczycy czuj si i chc by Europejczykami, ale pragnienie to jest wyjtkowo
niesprecyzowane i nieokrelone.
Co to znaczy by Europejczykiem?
Gdy chcemy sta si Europejczykami, rodzi si kilka pyta. Po pierwsze, co naley rozumie
przez kultur
lub, szerzej, europejsk inspiracj? Po drugie, jakimi staniemy si Europejczykami, tzn. czy
powinnimy i czy moemy negowa lub marginalizowa nieeuropejskie elementy/rda
2

kultury na korzy europejskich, czy te powinnimy szuka innych, lepszych drg?

Odpowiadajc na pierwsze pytanie, dajemy jednoczenie odpowied na drugie.
Sdzimy, i zachodni duch i europejska kultura nie s caoci historyczn, religijn itd. itp.,
z ktr bezwzgldnie powinnimy si poczy i identyfikowa. Cywilizacj europejsk
powinnimy widzie w jej rozwoju zachodzcym w tej czci naszego globu, gdzie
wspistniej w pokoju i harmonii rne systemy wartoci9, jako cywilizacj, w ktrej
jednostka dysponuje znaczn wolnoci wyboru i identyfikacji swojej tosamoci.
Europejsk kultur postrzegamy jako t, ktrej sposoby mylenia, prawdy, ktrych nas
uczy, s nie tylko europejskie, ale uniwersalne, ludzkie, suce zblieniu najrniejszych
narodw i kultur. Dla scharakteryzowania kultury europejskiej moemy sparafrazowa sowa
Andre Gide'a, gdy mwi o kulturze francuskiej: Poniewa dziki niej kada istota ludzka zna
sam siebie, moemy powiedzie, e nie dy ona do podziau i konfliktu, lecz do
zjednoczenia i zrozumienia".
Zanim odpowiemy na pytanie, co to dla nas znaczy by Europejczykami, musimy podj
polemik z niektrymi tezami Huntingtona zawartymi w Zderzeniu cywilizacji. Kiedy mwi
on o liniach podziau i konfrontacji midzycywilizacyjnej, znacznie upraszcza problem,
lekcewac rnice i formy porednie i przedstawiajc wiat w terminologii konfliktu, a nie
w terminologii ruchu cywilizacji obserwowanego z perspektywy dugoterminowej i w
terminologii dialogu. Wywoanemu przez kryzys tosamoci deniu do schronienia si w
cywilizacji towarzyszy silne obecnie denie cywilizacji do otwierania si
na inne, dawania i przyjmowania od innych, tak jak to si zawsze dziao w historii
(wystarczy wspomnie sam histori cywilizacji europejskiej). Sdzimy, e miny czasy,
kiedy tosamo narodu lub grupy narodw budowana bya na bazie wrogoci wobec
innego i odmiennego", i nadeszy czasy budowania tosamoci opartej na idei wielkiego
koncertu na rne gosy. Dlatego nie wydaje nam si uzasadnione pytanie, po ktrej stronie
opowiedz si Albaczycy, gdy zaistnieje groba konfliktu cywilizacji, szczeglnie jeli
kwesti t stawia si w sposb sugerujcy, e domu nie naley stawia nad przepaci, ale
naley przeskoczy z jednej jej krawdzi na drug. Czy rzeczywicie znajdujemy si nad
przepaci, czy te mamy do czynienia z lini podziau bardziej ziemn"?
Wydaje si nam, e Albaczycy pozostan tam, gdzie s, czyli nad przepaci", tzn. na
skrzyowaniu trzech cywilizacji, ale nieszczsny" podzia naley odwrci na rzecz
szczliwego rozwizania, czerpicego korzyci z owych rde. Nasze nieszczcie polega
na tym, e jeszcze nie wiemy, jak wykorzysta t jedno rnorodnoci. Moemy to
osign, jak sdzimy, jedynie przyswajajc sobie europejskiego ducha. Nie jestemy za
konfliktem cywilizacji, ale za rozwojem ich wartoci i za tym, by jak najszerzej otworzyy si
one na siebie. Sdzimy, e jest to cakowicie realne, poniewa uniwersalny potencja istnieje
w kadej kulturze. Kto moe powiedzie, e jest to pikny sen, ktry si nie sprawdzi. W
kadym razie, istnieje jednak narzdzie skutecznego dziaania w tym kierunku. Jest to
zastpowanie faszywej tosamoci zbiorowej indywidualn tosamoci ra-cjonalnej
jednostki. Jestemy przekonani, e elity albaskie, serbskie, tureckie, greckie czy
europejskie rozumiej si bardzo dobrze, chocia kada ma inn tosamo. Wynika to std,
e znaj one bardziej rozwinite formy
dialogu i rozumienia innych kultur, wychwytywania ich racjonalnej istoty, zgodnej z
uniwersaln istot natury ludzkiej. Kady wysiek inny ni ten, by sta si Europejczykami,
wytworzy faszyw europejsk tosamo.

Wyszo cywilizacji europejskiej polega na tym, e jest ona bardziej otwarta na inne
cywilizacje, bardziej twrcza i bardziej samokrytyczna. Charakteryzujc europejskiego
ducha, moemy take doda, e nie skada si na jedynie pluralizm, ale i dialog
pluralizmw; nie tylko wykorzystywanie tego, co stare, ale i zrozumienie antagonizmu
midzy starym a nowym. W centrum europejskiej tosamoci kulturowej znajdujemy dialog,
ktry zawsze przydawa kulturze cech twrczej. Sdzimy, e tylko taka kultura czyni
czowieka bardziej otwartym, twrczym i samokrytycznym, a wic mdrzejszym, a zatem
bardziej wolnym.
W tym duchu zamierzamy podj skromny wysiek, by wnie wkad w uksztatowanie
albaskiej tosamoci kulturowej. Chcemy, by czasopismo Perpjekja" [Wysiek"] byo
jednym z wielu wysikw, jakie musz podj Albaczycy, by stworzy albaskiej elicie
kulturalnej trybun, z ktrej bdzie moga wyraa sam siebie, i aby odgrywa rol, jak
powinny odgrywa elity kulturalne kadego narodu w okrelaniu i rozwoju tosamoci
kulturowej, w tworzeniu idei i ukierunkowywaniu opinii publicznej na kultur bardziej
otwart, twrcz, samokry tyczn. Sdzimy, e najlepszym mottem naszego czasopisma
bdzie aciska sentencj'a Fac sapias et liber eris (Spraw, by by mdry, a bdziesz wolny).
Gdy mwimy o okrelaniu od nowa naszej tosamoci, mamy na myli:
powrt i now interpretacj tych zapomnianych wartoci, ktre uksztatoway si w
europejskim duchu;
odkrycie od nowa wartoci przeszoci, od ktrych odcia nas 50-letnia izolacja (sdzimy,
e wane miejsce powinni tu zaj take ci zagraniczni autorzy, ktrzy podejmowali i
prowadzili badania nad albask kultur i histori); tworzenie nowych wartoci
proeuropejskich; odwoanie si do tych elementw kultury europejskiej, ktre su owemu
celowi.
Nie aspirujemy do zdominowania procesu tworzenia i charakteru nowej tosamoci. Chcemy
jedynie pozosta w zgodzie z celem przez nas okrelonym. Postara-my si rwnie w
pewnym zakresie przywrci ducha czasopisma Perpjekja Shiptare" [Albaski Wysiek"]
Branko Merxhaniego (1894-1981), wydawanego w latach 1936-1939, ktre w istocie byo
wysikiem na rzecz zbudowania pomostu midzy zacofan, barbarzysk Albani a Europ.
Nasze czasopismo chcemy nazwa po prostu Perpjekja", by unikn ducha
nacjonalistycznego romantyzmu, zawartego w epitecie albaski", oraz by na swj sposb
mocniej wyrni w idei wysiku, wysiek indywidualny. Nazwa czasopisma nie brzmi zbyt
poetycko, ale sdzimy, i zawiera w sobie si, cierpliwo i skromno, niezbdne w
dugim i mudnym procesie" ksztatowania nowej tosamoci cywilizacyjnej w wymiarze
oglnonarodowym. To czasopismo wyraa jednoczenie wysiek wydawcy i
wsppracownikw, by wyzwoli w sercach i umysach Alba- czykw skonno do
mylenia, mio, wspczucie, niepokj o kultur jako cao, a take troch wicej odwagi
w szerzeniu ideaw.
Przypisy
6
The Clash of Civilizationsl, w: Foreign Affairs", Summer 1993, s. 22-49, wyd. pol.
Zderzenie cywilizacji, Muza, Warszawa 2003.
7
Muzumanie, prawosawni oraz katolicy. Zob. szerzej esej Religia i Albaczycy w tym
tomie.

8
Albaskie odrodzenie narodowe (Rilindia Kombetare) - prd umysowy i polityczny,
ktrego celem byo zachowanie niezalenoci i tosamoci kulturowej. Postulat
niepodlegoci pojawi si pno, praktycznie dopiero w 1912 r. Istniej rozbiene wersje na
temat tego, kiedy odrodzenie narodowe si zaczo. Niektrzy sugeruj, e byo to w 1836
r., kiedy albaski emigrant w Modawii Naum Vecjilharxhi skierowa list otwarty do
prawosawnych Albaczykw, w ktrym okrela zadania zwizane z kultur i owiat.
Wikszo badaczy wskazuje natomiast na reformy Tanzimatu, albo rok 1878, kiedy
utworzono organizacj wojskowo-polityczn: Lig Obrony Narodu Albaskiego, zwan te od
miejsca utworzenia Lig Prizresk. Odrodzenie skoczyo si w roku 1912, kiedy Albania
odzyskaa niepodlego.
W literaturze odrodzeniowej nie dominowa jednolity prd literacki. Poszczeglni twrcy byli
przedstawicielami romantyzmu, realizmu czy realizmu krytycznego. Szerzej o albaskim
odrodzeniu zob. esej w tym tomie Wirtualna wietno, mizerna rzeczywisto.
9

Zob. te esej w tym tomie Wolno wci zagroona.

O duchu krytyki
Perfrymen kritike /, artyku wstpny, Perpjekja", marzec 1995
Faust:... Kto jeste wic?
Mefistofeles: Tej siy czstka maa,
ktra wci zego pragnie, a dobro wci dziaa
J.W. Goethe10
Jednym z celw Perpjekji" jest pobudzenie ducha krytyki w kulturze albaskiej, ktry, jak
powiedzielimy wczeniej, jest w niej wyranie nieobecny. Tak bardzo ley nam to na sercu,
e pocztkowo nie bylimy pewni, jak nazwa nasze czasopismo: Kritika" czy Perpjekja".
Oczywicie nie chodzi nam o ostr i negatywn krytyk" w znaczeniu pejoratywnym, z
jakim zwykle mamy do czynienia w jzyku albaskim, ale krytyk w takim znaczeniu, w
jakim funkcjonowao to sowo w jzyku staroytnych Grekw. Krytyka, czyli sztuka
intelektualnej i moralnej oceny, rozwijania mylenia, ktre nie odrzuca niczego, bez
dokadnego wczeniejszego przestudiowania i oczyszczenia z emocji, ktre mog prowadzi
do bdnych wnioskw. Zamiast nazwa nasze czasopismo Kritika", uznalimy, e dla
tematw tabu stworzymy specjaln rubryk Sumienie krytyczne". Ostatecznie
zdecydowalimy jednak, e lepiej si stanie, jeli ten duch bdzie organicznie obecny we
wszystkich rubrykach.
Wielokrotnie w ostatnim czasie zastanawiano si, czy w cigu pidziesiciu lat reimu
komunistycznego powstay w albaskiej kulturze pewne wartoci, czy te stworzono co
najwyej antywartoci, zasugujce jedynie na odrzucenie i zapomnienie. Nie wdajc si w
dugie i skomplikowane rozwaania, chcemy powiedzie, i naszym zdaniem to, co
nazywamy czasem" lub biegiem czasu" nie moe by traktowane w sposb uproszczony,
linearnie. Bieg czasu ma swoje zoone nurty i kontrnur- ty, niektre pyn do przodu, inne
si cofaj. W pewnych dziedzinach czas bieg przed siebie, natomiast w innych bieg wstecz.
Niekiedy, w okrelonej dziedzinie wiedzy lub myli nurt oficjalny cofa si, a pod nim rozwija
si nurt ukryty, postpowy. To samo moemy take powiedzie o rozwoju tego, co
nazywamy sumieniem krytycznym. Ideologia komunistyczna miaa tendencj do owijania
prawdy w kokon nieprzepuszczajcy krytycznego myleiiia, by nie pozwoli jej rozwija si
5

dialektycznie, co przewidywali nawet sami jej filozoficzni koryfeusze, a wrcz przeciwnie, by

rozwija jej religijne cechy, lep wiar, odwoywanie si do ludzkich namitnoci, a nie
rozumu. Stopniowo te przeksztacaa dyktatora Envera Hod we wszechwadnego i
nieomylnego Boga, ktrego sowa znaczyy absolutn prawd. Tym samym oficjalny system
wiedzy i mylenia stawa si coraz bardziej hermetyczny i dogmatyczny, ograniczajc a do
absurdu krytyczne mylenie w albaskim yciu intelektualnym. A jednak w tym samym
czasie wzrost oglnego poziomu nauki i informacji stwarza nowe moliwoci krytyki. Nie
mona powiedzie, eby krytyczne mylenie zaniko w rnych krgach spoeczestwa
albaskiego. Oczywicie niezgodno midzy tym, co moemy nazwa myleniem
oficjalnym, pisanym, a myleniem nieoficjalnym, niepisanym, miaa powane konsekwencje;
oficjalne mylenie rozprzestrzeniao si szeroko dziki potnym
rodkom propagandowym, mylenie nieoficjalne pozostawao zamknite w wskich
krgach, bez moliwoci normalnego rozwoju i upowszechniania.
Skutki braku krytycznego ducha byy odczuwalne we wszystkich dziedzinach albaskiego
ycia kulturalnego i trudno powiedzie, ktre z nich zostay najbardziej dotknite brakiem
tych rozwojowych i emancypacyjnych drody. Wydaje nam si jednak, e ponad wszystko
brakowao go szczeglnie w tych dziedzinach, ktrymi chcemy zajmowa si w naszym
czasopimie. Tego ducha brakowao w Albanii przede wszystkim w naukach politycznych,
historii, socjologii, psychologii, filozofii, literaturze i krytyce literackiej.
Poniewa nie jestemy w stanie zaj si brakiem krytycznego ducha we wszystkich tych
zakresach, powiedzmy wic kilka sw o tym, jak traktowano histori, ktra jednoczenie
stanowia podstawowy materia, dla polityki, literatury, psychologii, socjologii itd.
Francuski historyk, piszc o galijskim wodzu Wer- cyngetoryksie, ktry walczy w I w. p.n.e.
przeciwko Cezarowi na ziemiach, na ktrych dzisiaj znajduje si Francja, wyraa mniej
wicej tak myl: dla zwykego Francuza bohaterem narodowym by Wercyngetoryks,
poniewa walczy przeciwko rzymskiemu najedcy, podczas gdy dla badaczy istotny jest
Cezar jako ten, ktry pierwszy zaoy pastwo na ziemiach, na ktrych dzisiaj znajduje si
Francja. Wydaje si nam, i ta druga opinia pojawia si pniej, wraz z cywilizowaniem si
spoeczestwa i dokadnie w czasie, gdy to spoeczestwo zaczyna dokonywa oceny nie
tylko emocjonalnie, ale w sposb owiecony przez krytyk ducha. Wydaje nam si, e
takiego spojrzenia zabrako niemieckiemu historykowi Georgowi Stadtmullerowi, kiedy pisa,
e te narody (mia na myli narody bakaskie) nie s jeszcze gotowe do napisania swojej
historii.
Dla narodw bakaskich, a wic take dla nas, Alba- czykw, te dwa, wymienione wyej,
spojrzenia na histori - legenda bd mit i prawda historyczna - cz si w mieszank
sdw, ktre odwouj si bardziej do ludzkich emocji ni rozumu, bardziej do celw
doranych ni odlegych. W wikszoci wypadkw, by moe z wyjtkiem romantyzmu
odrodzenia narodowego, kiedy manipulacja histori i mistyfikowanie jej suyy podnoszeniu
albaskiego poczucia narodowego - proces ten, uwaany za podstaw nacjonalizmu wielu
narodw Europy, nie pomaga postpowi, wrcz przeciwnie, stanowi przeszkod na jego
drodze. Ta manipulacja osigna apogeum w epoce komunizmu, w ktrej histori
potraktowano jako ideologiczne duto o dwch ostrzach - na- cjonalistycznokomunistycznym - zwykle w taki sposb, by jak najlepiej suya wadzy politycznej. Historia
od pocztkw narodu albaskiego a do ogoszenia niepodlegoci bya w duym stopniu
zmitologizowana, zmisty- fikowana i gloryfikowana zachowywaa jako cao wic

romantycznego ducha odrodzenia narodowego nawet wtedy, gdy komunici twierdzili, e s

zwolennikami nadzwyczaj krytycznego stosunku do przeszoci.
W tym wypadku pragmatyczne cele wadzy oraz me- galomaskie szalestwo dyktatora
skaniay do ciosania tej czci historii raczej dutem nacj onalistyczno-roman- tycznym,
anieli komunistycznym. Natomiast bliska przeszo, tzn. okres od ogoszenia
niepodlegoci, albo zosta cakowicie zlekcewaony (jak to si stao z okresem Zogu; tym
razem w imi komunistycznej ideologii, ktra propagowaa ide upadku starego porzdku i
utworzenia nowego), albo potraktowany jako rdo przykadw ilustrujcych ideologi
marksistowsko-leni-nowsk. Na przykad przez uznanie ruchu Haxhi CJami- li (1876-1915)11
za postpowy ruch chopski, a wydarze z czerwca 1924 r.12 za buruazyjn rewolucj.
Obie interpretacje byy faszywe. Na zakoczenie moemy powiedzie, e niepodwaalne
jest, i krytycyzm w spogldaniu na albask histori, albask rzeczywisto, i oglnie,
kultur albask, ktry zacz rozwija si w Albanii po dominacji romantycznego ducha
odrodzenia narodowego, w czasach komunizmu raczej chyli si ku upadkowi ni rozwija.
Eseje znanego publicysty Mithata Frasheri (Lumo Skendo 1880-1949), komentujce sytuacj
w Albanii w okresie niepodlegoci, s jednym z wielu przykadw tego, o czym
powiedzielimy. Odnajdujemy w nich krytycznego ducha, ktry by prawie nieobecny w
albaskiej historiografii w drugiej poowie XX w. Dzisiaj, kiedy spogldamy z perspektywy na
problemy okresu niepodlegoci Albanii, panujemy nad emocjami, szczeglnie nad chci
gloryfikowania naszych walk i oskarania i przeklinania Europy za to, e potraktowaa nas
niesprawiedliwie. Zaczynamy wreszcie dostrzega powody, dlaczego tak byo jej wygodniej.
Oto, jak realistycznie pisa o tym Lumo Skendo w 1928 r.: Bez rozwoju narodu, bez
moralnej siy, ktra rodzi zjednoczenie, bez praw, ktre uznaje cywilizowany wiat, gdy
widzi rozwj i kultur, bez uwicenia tych praw wysikiem, a zwaszcza krwi pync z
narodu; bez tych wszystkich prb Albanii grozi utosamienie z Turcj i uznanie za jej cz.
W ten sposb jest ona przeznaczona do rozbioru wraz z ni. Gdy wybije ostatnia godzina dla
chorego pacjenta,
nadejdzie koniec oczekiwany od prawie wieku". * * *
Niestety, to nie demistyfikacja historii charakteryzuje demokratyczne otwarcie po upadku
komunizmu, lecz znowu jej manipulacja. Okres do ogoszenia niepodlegoci, ktrego
krytyczne studium wydaje nam si niezwykle istotne dla zrozumienia naszego losu w tym
stuleciu, pozosta znowu nietknity, tzn. zmisty- fikowany, natomiast najnowsza historia jest
przedmiotem manipulacji. W poszukiwaniu symboli nowej tosamoci ukrca si eb czci
historycznej prawdy, inn si ignoruje, jeszcze inna pozostaje nietknita. I wszystko nie po
to, by odkry prawd historyczn, lecz by j znowu zmistyfikowa. Manipulacja lub
mistyfikacja historii w celach polityczno-ideologicznych, czy to nacjonalistycznych, czy
komunistycznych bd religijnych pokazuje jasno, e jest to dziaanie niezwykle
niebezpieczne, prowadzce do alienacj'i stosunkw midzy ludmi i narodami. Przykad
znajduje si bardzo blisko nas, w byej Jugosawii. Jest on tak tragiczny i jednoczenie tak
absurdalny, e nadaje inny sens powiedzeniu Szczliwy jest nard bez historii". Sdzimy,
e nadszed czas, by przywrci ducha Faika Konicy (1875- -1942) i Lumo Skendo, by
rozwin ich krytyczne stanowisko wobec nas samych. I uczynimy to powodowani nie
cynizmem i lekcewaeniem maego kraju, jakim jest Albania, w ktrej mielimy szczcie
urodzi si i tak strasznie cierpie, ale w imi mioci do niego, w imi znalezienia sensu
ycia poprzez powicenie si dla niego, co tak wyranie wyrniao si w publicystyce
Skendo. Zapomnienie, na ktre komunistyczna historia skazaa Skendo, wiadczy o tym, jak
7

historia wykorzystywana w celach polityczno-ideologicznych wypacza fakty i postaci

historyczne.
Rozwj krytycznego mylenia zderza si dzisiaj nie tylko z politycznymi interesami rnych
grup, ktre napdzane politycznymi namitnociami manipuluj histori, ale z czym
znacznie groniejszym. Chodzi o pewien rodzaj spoecznego przekonania ksztatowanego
przez dugie lata, ktre z rnych historycznych wartoci i postaci uczynio wite krowy
schlebiajce narodowej prnoci. Zauwaamy, e reakcj na desperackie pooenie, w
ktrym si znalelimy, szczeglnie w aspekcie tzw. dumy narodowej, jest rosnca
tendencja do niszczenia w zarodku wszelkich przejaww krytycznego ducha - poprzez
uciekanie si do legend przeszoci i zmylonych wartoci, czsto take poprzez powrt do
agresji w stosunku do Europy, co byo jake charakterystyczne w epoce komunistycznej.
Gdy sami Albaczycy wyraaj krytycznego ducha, opinia ta natychmiast naraa ich na
oskarenie o anty- narodowo. Gdy pochodzi ona od cudzoziemcw, mamy do czynienia z
innym zjawiskiem: wielu z tych, ktrzy siedzieli cicho i bali si zareagowa na szkody
poczynione narodowi przez gromad niedouczonych, nieuczciwych i niekonsekwentnych
politykw - co byoby pierwszym przejawem ich patriotyzmu - zaczyna rzuca si
nacjonalistyczn furi na cudzoziemcw.
Ci cudzoziemcy, jak cyniczni i pogardliwi by nie byli, bezspornie znajduj w naszym
spoeczestwie wiele dla umocnienia swego cynizmu. Uwaamy, e to, co nam okazuj
cudzoziemcy, jak by nie byo gorzkie, cyniczne i bezlitosne, naley przefiltrowa przez
krytycyzm. Dziki niemu, zamiast wcieka si na cudzoziemcw, spojrzymy na siebie i
znajdziemy powody, dlaczego widz nas wanie tak. To nam pomoe pozby si
prowincjonalizmu i albanocentryzmu, pielgnowanych w nas przez p wieku izolacji, i
spojrze na siebie z odpowiedniego dystansu. Nie moemy ukry tej bolesnej prawdy, e po
upadku muru berliskiego Albania utracia wizerunek kraju na wp egzotycznego, na wp
sympatycznego, cjuasi heroicznego, ktry to obraz by wszczepiany zagranicy przez
nacjonalistycz- no-komunistyczn propagand. Dzisiejszy nasz obraz ksztatuje przeraajca
lawina uchodcw zdajcych wprost do morza, by za wszelk cen ratowa siebie przed
ndz i przed sob nawzajem. I jest to obraz znacznie bardziej autentyczny. Widzimy go
codziennie, nawet yjc za granic. Mylimy take, e podobnie jak jednostka, ktra
oceniajc siebie krytycznie, zyskuje wikszy szacunek, take nard zdobywa lepsz
reputacj, jeli jest w stanie obiektywnie oceni wasn histori i rzeczywisto. Jak mwi
wielki poeta i filozof angielski Alexander Pope:
Krytyk lepiej przyjmuj ci wanie,
ktrzy bardziej zasuguj na pochway.
(Rzecz o krytyce)13
Wyrafinowanym przejawem tej opinii publicznej, ktra jest przeciwna duchowi krytycznemu,
jest przekonanie, e czas na podjcie krytyki jeszcze nie nadszed, poniewa w obecnej
fazie, demaskujc tych kilka symboli, krytykujc tych kilka postaci, ktre posiadamy,
ryzykujemy, e popadniemy w jeszcze wikszy kryzys tosamoci, by nie powiedzie: w
kompletne zniechcenie. Wydaje si to nam cakowicie bdne, poniewa im duej
bdziemy y z podrabian tosamoci, tzn. im duej bdziemy y we nie, tym gorzej
dla nas, gdy si ockniemy. Pidziesicioletnie dowiadczenie rzdw Hody, ktry z
megalomaskiego albanocentryzmu uczyni kult, pokazao, w jak maym stopniu wpyn on
na mio Albaczykw do ojczyzny.
8

Przez krytyk nie rozumiemy wic negacji rzeczywistych moralnych i kulturowych wartoci
ani ich utraty, wrcz przeciwnie, dostrzegamy w krytyce drog do oczyszczenia nas z
faszywej tosamoci kulturowej, co naszym zdaniem stanowi fundament, na ktrym
zaczniemy budowa nowe inspirujce wartoci. Krytyka nie oznacza wic oczerniania
osobistoci albaskiej kultury, pogbiania podziaw midzy wspziomkami - to zjawisko
jest tak widoczne w naszym spoeczestwie, e nie ma potrzeby uskara si na
nieodpowiedni czas. Naley spojrze krytycznie na to, co zrobilimy, i na to, co robimy. Jest
to konieczne, jeli chcemy lepiej zrozumie i pozna siebie i planowa przyszo.
Oczywicie nie mona tego uczyni bez przesiania przez sito krytyki wielu dzid powstaych
w przeszoci, nie tylko komunistycznych (cho gwnie wanie ich). Istnieje jednak
zasadnicza rnica midzy deniem do zrzucenia z panteonu sawy kilku osobistoci i
zastpienia ich innymi - czego, jak sdzimy, dokona moe jedynie historia kilku pokole - a
poddaniem krytycznemu osdowi ich dzie w poszukiwaniu narodowej tosamoci. To nie
znaczy, e w naszym wysiku nie popenimy bdw, e moemy nie by bezstronni - ale
stronice naszego czasopisma bd otwarte take dla replik, ktre, mamy nadziej, suy
bd rozwojowi krytycznego ducha. Moemy doda, jak powiedzielimy ju w pierwszym
numerze, e jednym z celw, jaki postawilimy sobie w Perpjekji", jest otwarcie naszej
kultury, jako e tylko w ten sposb stanie si ona naprawd europejska. Sdzimy, i to
wanie krytyczny duch sprzyja otwarciu tej kultury, umoliwia grupom spoecznym w kraju
lepsze porozumiewanie si midzy sob.
Skoro powiedzielimy ju wszystko o krytycznym duchu i demistyfikacji, nie moemy
pomin drczcego nas dylematu: czy odczytanie na nowo historii, co zamierzamy
uczyni, jest demistyfikacj, czy kolejn mistyfikacj? Czy zatem moliwa jest
demistyfikacja historii, czy te zawsze i wci mistyfikujemy j w imi nowego mitu?
Rozpowszechniona jest obecnie teza, e historia nie jest obiektywn relacj, lecz
subiektywn interpretacj i zbiorem wyidealizowanych elementw zgromadzonych wedug
cech, sympatii, antypatii, aspiracji opinii publicznej w danym czasie. Zatem, gdy mwimy o
wydarzeniach z historycznej przeszoci, si rzeczy nie moemy da kompletnego
zestawienia, lecz wybieramy i podkrelamy te fakty historyczne, ktre w pewnym sensie
podtrzymuj nowy mit, jakiemu suymy.
Na przykad Skanderbega (1405-1468) widzimy mitologizowanego dwukrotnie. Pierwszy raz
w imi katolicyzmu, by pobudzi do oporu przeciwko muzumaskiej inwazji w Europie. Po
raz drugi - pod koniec XIX w. - w imi rodzcego si albaskiego nacjonalizmu, by jego ycie
i dzieo pomogo Albaczykom odczy si od, stanowicej wielkie niebezpieczestwo w
owym czasie, tureckiej tosamoci. Poza tym niemoliwe jest dzisiaj mwienie o
poszukiwaniu czystej wiedzy, poniewa badania naukowe wykazuj, e aktywno
poznawcza i rozum ludzki zasadniczo podlegaj emocjom. Nie mona wic mwi o
cakowitej racjonalnoci, oczyszczonej z emocj'onalnych czynnikw, take wtedy, gdy
sigamy w historyczn przeszo.
W odpowiedzi na ten dylemat moemy powiedzie, e jeli demistyfikacja suy
tworzeniu nowego kultu, to jest to kult postpu i budowania lepszej przyszoci.
Jeli emocj'e znowu wyzwalaj w nas krytycznego ducha, to bior si one z blu
wywoanego przez histori i sprzeciwu wobec moliwoci jej powtrzenia si. Bior si one z
mioci do prawdy, bdcej podstaw ksztatowania osobowoci kadej jednostki (dlatego
kady nard powinien j budowa). I wreszcie bior si one z przekonania, e jeli
spoeczestwo potrzebuje mitw jako wyjciowej bazy twrczej, organizacyjnej i
konsolidujcej, i jeli, jak powiedzielimy, nie ma nic potniejszego dla powstania marzenia
ni dogmat i nic, prcz marzenia, nie stworzy tak potnej przyszoci - to spoeczestwo
9

potrzebuje takiego krytycznego ducha, ktry oddzieli prawd od mitu i legendy i stworzy
okazj dla nowych marze.
Przypisy
10 J.W. Goethe, Faust, w: Utwory dramatyczne, tum. W. Kocielski, Pastwowy Instytut
Wydawniczy, Warszawa 1956.
U Haxhi CJamili (we. CJamil Zyber Xhameta). W czasie I wojny bakaskiej waczy w
batalionie Erzeni" ochotnikw albaskich wspierajcych Turcj przeciwko wojskom
Czarnogry. Po zakoczeniu wojny nalea do watakw, ktrzy pustoszyli rodkow Albani,
walczc przeciwko ksiciu Wilhelmowi von Wied. Przez pewien czas by zwizany z Esadem
pasz Toptani, potem go zdradzi i zosta] zamordowany (albo przez zwolennikw Esada albo
Serbw). Z uwagi na to, e wikszo jego ludzi stanowili chopi, ruch ten podcignito pod
pojcie powstania chopskiego".
12 Od 24 maja do 10 czerwca 1924 r. rozegra si bunt odsunitych od wadzy przeciwnikw
Ahmeta Zogu, ktrzy wypowiedzieli wojn legalnym wadzom. Pretekstem do wojny
domowej byo zabjstwo jednego z najpopularniejszych politykw radykalnych - Avni
Rustemi. Wojna doprowadzia do wygnania czonkw rzdu i przejcia wadzy przez
rebeliantw, z Fanem Noli na czele. Zob. T. Czekalski, Albania, TIUO, Warszawa 2003, s. 66 i
nn.
13 A. Pope, Rzecz o krytyce, tumaczenie wasne DH.
Czy jest modzie w Albanii?
Per frymen kritike II, artyku wstpny, Perpjekja", czerwiec 1995, nr 3
Nieraz rozumny czowiek byby w kopocie bez towarzystwa gupcw.
R La Rochefoucauld, Maksymy i rozwaania moralne14
Czy jest modzie w Albanii?
Odpowiadam, e nie ma. Umys modego czowieka rozpalaj szlachetne marzenia. Jest
gotw trwa w swoich piknych mylach bez adnego osobistego interesu. Jest zdolny
cierpie w imi ideau. Dry na myl o niesprawiedliwoci i ucieka przed perfidi, jak przed
zaraz. Mody czowiek zna rado czystego serca. Raduje si jego dusza i raduj usta. W
Albanii przeciwnie. Widzimy wykrzywione twarze i oczy zamglone sprytem, chopcw
dwigajcych brzemi porachunkw i ktni. Nawet dziecko w koysce jest pospne i
pomarszczone. Albaczycy rodz si starzy.
Nie ma modych Albaczykw, tylko niektrzy urodzili si wczeniej, a niektrzy pniej wszyscy starzy, o wyschnitych sercach, ktre nigdy nie zaznay radoci z czegokolwiek.
m
Te sowa napisa Faik Konica (1875-1942) w roku 1937, ale gdybymy nie znali jego stylu,
wielu z nas przypuszczaoby, e chodzi o albask modzie lat 90. Bowiem po kontaktach z
modzie, nawet t najbardziej wyksztacon, odnosimy wraenie, e gwnym
celem jej ycia s rozrywki, pienidze i zaatwienie jakiego wyjazdu za granic. Czsto
gotowa jest ona uciec si do kadego postpku, byle ten cel osign. Mao, bardzo mao
szlachetnych marze" i cierpienia w imi ideau" odnalelimy w ich umysach i sercach,
10

mao, bardzo mao walki o sprawiedliwo, mao, bardzo mao poszukiwa oryginalnej
osobowoci...
Ale najbardziej charakterystyczn wspln cech albaskiej modziey jest prawie cakowity
brak poczucia buntu przeciwko autorytetom. Kiedy mwi autorytet" nie mam na myli
jedynie autorytetw politycznych, ale istniejce we wszystkich tych dziedzinach
artystycznej lub naukowej dziaalnoci, do ktrych modzie, wraz z energi i buntem, moe
wnie nowe idee. I nie chodzi tu o osoby fizyczne, lecz gwnie o tradycj, ktr one
uosabiaj lub ktr stworzyy. By modym i znaczy dy do oryginalnoci i nieskrpowanej
dziaalnoci; posiada niezalenego ducha, by panem wasnego losu, w przeciwiestwie do
starca, ktry jest bierny i stara si przystosowa do sytuacji i okolicznoci. Ale najbardziej
widoczn cech albaskiej modziey jest wanie owa tendencja do przystosowywania si
do konserwatywnej tradycji i obyczajw. Mody Albaczyk pozostawi swj los w rkach
starszych, ktrzy pokierowali nim tak, by dosta si na waciwe tory", i pokazali, co robi,
by in-ni go stamtd nie wyrzucili. Tote mody Albaczyk natychmiast si stara, by najpierw
wyrzuci tych innych. Dlatego niezwykle prawdziwie brzmi sowa Konicy, e rzadko mona
znale modego Albaczyka cierpicego w imi ideaw. Mie idea i walczy o niego
znaczy, w pewnym sensie, nie posiada tego gorzkiego dowiad-czenia starca, ktry ju
wie, e idea jest czym nieosigalnym. Mody czowiek, przeciwnie, wierzy w niego, walczy
z nieosigalnym, zarzuca na swoje barki wicej ni moe utrzyma, zmierza do celu bez
ogldania si na
rodki i etapy. Wanie te cechy przynosz w wikszoci wypadkw zmiany i rozwj
spoeczestwa, ktre w przeciwnym razie tkwioby w miejscu.
Friedrich Nietzsche w jednym ze swoich filozoficznych esejw, zatytuowanym O
uytecznoci i nieuy- tecznoci historii dla ycia, wspomina o dwch sposobach na ycie:
historycznym" i ahistorycznym". Historyczny" - to taki, w ktrym czowiek na kadym
kroku pamita o radach starszych, a w szerszym znaczeniu, o tradycji, historii. Takiego
pokroju ludzie rzeczywicie pewnie id przez ycie, nie popeniajc bdw. Ale z drugiej
strony ich ycie jest ubogie. Brakuje im spontanicznoci i twrczych poryww. Co Nietz-sche
rozumie pod ahistorycznym" sposobem ycia? eby lepiej to wyjani, prosi nas, bymy
wyobrazili sobie mczyzn owadnitego siln namitnoci, np. mioci do kobiety lub
jak ide, i przemian, jakiej doznaje wiat w jego oczach. Dla niego wszystkie wartoci
zmieniaj si i znieksztacaj. Kiedy odwraca gow, jest lepy. O wielu sprawach nie myli
w ogle, poniewa nie moe ich odczuwa; ale tego, co czuje, nie przeywa nigdy w sposb
tak prawdziwy, tak bliski jego zmysom, tak dwiczny i olniewajcy, jakby od-biera i
odczuwa to wszystkimi zmysami naraz... Jest to jeden z najbardziej niesprawiedliwych
stanw na wiecie: egotyczny, niewdziczny wobec przeszoci, lepy na
niebezpieczestwa, guchy na zarzuty. Ale wanie w tej ahistorycznej" sytuacji maj swoje
rdo nie tylko czyny niesprawiedliwe i bdne, ale przede wszystkim kady czyn
sprawiedliwy. aden artysta nie stworzy wasnego wizerunku, aden kapitan nie odniesie
zwycistwa, aden nard nie zdobdzie wolnoci, jeli nie stanie si to w taki ahistoryczny
sposb"15 - koczy Nietzsche.
Czy w Albanii s starzy ludzie"?
Jeli wikszo modych ludzi osiga wiek dojrzay, nie zaznajc gorczki modoci, a wic
ani razu nie bdc modym w takim znaczeniu, jak wczeniej opisalimy modo, to
zabraknie im niezwykle wanego zaczynu w ksztatowaniu wasnej osobowoci. Dlatego jest
cakowicie uzasadnione pytanie: Czy w Albanii s starzy lu- dzie?" lub innymi sowy: Czy
11

Albania posiada osobowoci?", gdzie osobowo oznacza jednostk woln i wiadom

wasnej wolnoci i indywidualnoci. Odpowied brzmi, e Albania jest biedna nie tylko z
powodu braku modych ludzi, w takim znaczeniu, jak ich scharakteryzowalimy, ale take
dlatego, e brakuje jej mdrych starych ludzi. Wikszo albaskich starcw" wanie
dlatego, e w modoci zabrako im oryginalnoci i wolnoci, w obliczu staroci, okazuje si
yciowymi nieudacznikami, innymi sowy, nie posiada wyranej osobowoci. By sobie to
zrekompensowa, uruchamia drug stron sadomasochistycznego mechanizmu i zaczyna
gnbi modych, nalegajc, by ci podporzdkowali si im zupenie i byli posuszni. Czsto
przypominaj tym Erazma z Rotterdamu, gdy mwi, e z anielskiej modziey wyrastaj
diabelskie staruchy"16.
To bdne koo despotyzmu i ulegoci jest dominujcym mechanizmem w naszych
stosunkach spoecznych. Jest organiczn caoci, w ktrej nie mona rozrni, co byo
pierwsze: bierno i bezwolno modych, czy panowanie starych. Mona powiedzie, e w
zasadzie jedyna rnica midzy modymi i starymi polega na tym, e, jak powiedzia Konica,
niektrzy urodzili si wczeniej, a niektrzy pniej".
Wydaje si nam, e powodw nieobecnoci modziey w naszym spoeczestwie naley
szuka przede wszystkim w jego paternalistycznej tradycji, w ktrej
a
wdz plemienia, klanu by do koca ycia decydujcym autorytetem i, aby rzdzi siln
rk, stara si coraz bardziej uosabia i broni tradycji. Jego syn zdobywa pozycj dopiero
po jego mierci i wtedy na niego przychodzia kolej, by sta si obroc tradycji i obyczajw
przodkw.
Zachodnie, a szczeglnie anglosaskie spoeczestwa bazuj na jednostce. Jednym bowiem
ze skutkw reformacji byo nauczenie czowieka bezporednich, a nie poprzez kocielne
autorytety, kontaktw z Bogiem. Owiecenie z kolei nauczyo go wiary przede wszystkim we
wasny rozum. Natomiast nasze spoeczestwo wci yje, wspierajc si na patriarchalnym
autorytecie, ktry, wciela si w pastwo, policj, kierownika, dziekana itp., itd. Ludzie ci pod paszczykiem obrony tradycji - w istocie kultywuj i broni swojego autorytetu. W takim
spoeczestwie relacje midzy modym czowiekiem a autorytetem cechuje mechanizm
ulego- ci-nienawici. Chocia ulego wydaje si by elementem dominujcym, to jednak
gboko w podwiadomoci kipi nienawi. W rezultacie nienawi, bdc bezsilna w walce
z tym, co j spowodowao, czsto kieruje si przeciwko sabszym, modszym, opanowujc
take dzieci, ktre drcz zwierzta i ebrakw, jak pokaza to Gianni Amelio w filmie
Lamerica. W istocie nie robi niczego innego, jak tylko wyadowuj na sabszych swoj
agresj i nienawi wobec ojcw, ktrzy bili je w domu. Faktycznie kieruj j gwnie
przeciwko spoeczestwu, ktre nie potrafio stworzy im warunkw dla rozadowania
waciwej dla ich wieku energii w twrczoci i mioci. Ten przykad przechodzi z pokolenia
na pokolenie, dlatego nasze spoeczestwo nie stworzyo ludzi wolnych, pionierw i
osobistoci, lecz gwnie kilka symbiotycznych istot: niewolnika-tyrana, konserwaty- stytradycjonalisty.
Despotyzm jest dopenieniem zniewolenia i to naszym zdaniem wyjania, dlaczego przez
cay XX w., gdy modzie albaska miaa moliwo wyzwolenia si spod wpywu ojcw, w
rezultacie nie robia niczego innego, jak tylko naladowaa ich gnbicielski autorytet, suc
tej samej tradycji. To wyjania, dlaczego mody polityk, Ahmed Zogu podporzdkowa swoje
aspiracje ' zmodernizowania Albanii koniecznoci utrzymania wadzy za wszelk cen,
wedug mentalnoci wadcy absolutnego krainy Mati, gdzie przekazywano wadz z ojca na
12

syna. To wyjania zdziwienie tych, ktrzy widzieli, jak Enver Hoda, ktrego w modoci znali
jako umiechnitego chopca, przeksztaca si w strasznego dyktatora. Wyjania te
dlaczego przy penym odrzuceniu" przez komunistw starych obyczajw", ostatecznie
przystosowali do nich swoj rewolucyjn ideologi i kontynuowali te same konserwatywne
modele ycia. Przypomnijmy, e walka klas, ktr w teorii marksistowskiej przedstawia si
jako mechanizm wyraania sprzecznoci midzy rodzc si now, a upadajc star klas,
przybraa u nas form mechanizmu z wyranie wyraonymi cechami zemsty klanowej,
eliminowania wszystkich tych, ktrzy opowiedzieli si przeciwko komunistycznemu klanowi,
albo od niego odeszli. To wyjania dlaczego zaangaowany w budowanie demokratycznego
pastwa prawa prezydent Sali Berisha, kiedy sytuacja polityczna tego wymaga, zwraca si
do narodu, uywajc poj ze redniowiecznego Kanunu Leka Dukagjiniego17 i dlaczego
pod koniec XX w., po upadku komunizmu, zobaczylimy jak wielu lojalnych", posusznych i
wiernych synw reimu stao si nagle bezlitosnymi i penymi nienawici jego
przeciwnikami, a wiele ofiar zemsty klanowej ywio si t sam tradycj pod hasami
demokracji i pluralizmu.
W tym stuleciu mechanizm zniewolenie-despotyzm przejawi si najostrzej w okresie midzy
wojn narodowo-wyzwolecz a latami 90. Wtedy naturalne i uniwersalne zjawisko konflikt pokole" - ktre obserwujemy co najmniej od czasw Platona, prawie cakowicie
wygaso. Rnice midzy pokoleniami niemal zupenife si zatary. Wszystko znalazo si
pod kontrol i zostao opanowane przez tradycj i bezdyskusyjny autorytet ojcw
komunizmu". Ta jedyna wyrocznia zapewniaa modziey przyszo poprzez danie
cakowitego podporzdkowania si jej pisanemu i niepisanemu prawu, ideologii, hierarchii,
ktr ustanowia, a do tego, by stali si agentami Sigurimi18. Obok tej presji modzi dowiadczali take presji rodziny, ze wzgldu na tradycj rodzinn i ze wzgldu na to, by
rodzice nie mieli kopotw. W ten sposb ojcowie yli zadowoleni w przekonaniu, e
stworzyli spoeczestwo na wzr pasterzy arkadyjskich, z modzie najszczliwsz na
wiecie.
Na pocztku lat 70., kiedy uderzono w liberalizm19, jednym z oskare bya upiorna idea,
e liberalne elementy wywoay konflikt pokole". wczesna propaganda, wraz z
postulatem pielgnowania tradycji folkloru, odniosa si take do tej wielkiej herezji, ktrej
nikt nie mg zaakceptowa, i uznaa j za co, co podlega karze, tak samo jak brak
patriotyzmu. W rezultacie pojcie konflikt pokole" usunito ze sownika i wszyscy
wydawali si zadowoleni, e ojcowie pozostali tam, gdzie byli, w niezmconym majestacie.
Ale to zanegowanie konfliktu pokole bardziej byo zwizane z albask paternalistyczn
mentalnoci, ktrej wszyscy ulegali, anieli z ideologi komunistyczn. To oznaczao, e
kultura bdzie zdominowana przez tumione pasje i samopotwierdzajce si idee. By
pokaza, jak przyblad ten konflikt, wystarczy wspomnie, e w literaturze ujawni si on
jeden jedyny raz, w latach 60., gdy
Ismail Kadare (ur. 1936), Dritero Agolli (ur. 1931) i Fatos Arapi (ur. 1930) wprowadzili do
poezji albaskiej nowe" - co wstrzsno ojcami tradycyjnej literatury20. Mona
powiedzie, e by to jedyny przypadek, gdy modzie zwyciya, ale i tak nie by to konflikt
midzy ojcami a dziemi, lecz midzy starszymi a modszymi brami. Modsi zwyciali
jedynie wtedy, gdy pobogosawili ich ojcowie.
Komunici rzeczywicie usiowali wykorzeni ze spoeczestwa albaskiego to, co nazywali
ciemnogrodem". Skaday si na to: krwawa zemsta, traktowanie kobiety zgodnie z
normami Kanunu Leka Dukagjiniego i Koranu, wrd ktrych najbardziej typowe byo prawo
mczyzny do bicia ony i obowizek mycia ng mowi i wszystkim mczyznom w
13

rodzinie, zwyczaje szeroko rozpowszechnione w rodzinach muzumaskich. Ale

tradycjonalistyczna i oparta o zasad macho struktura spoeczestwa albaskiego raczej
korzystaa z tych zwyczajw i dostosowywaa si do nich, anieli je zmieniaa. Tak wic
usiujc znie je si i przemoc, a nie przy pomocy wpywu kultury, pozostawia w istocie
Albaczykw tam, gdzie byli, to znaczy poza cywilizacj, i nastawionych na przemoc.
wiadczy o tym nie tylko fakt, e te zwyczaje przetrway, w takiej czy innej formie, w
komunistycznej praktyce (czy skazywanie caej rodziny z powodu jednej osoby nie byo
odbiciem zwyczaju krwawej zemsty?), ale take to, e tradycja owa nadal yje wrd
przewaajcej wikszoci ludnoci nie tylko wiejskiej, ale take miejskiej. Jeli w dzisiejszej
Albanii moesz znale wielu uczniw, wielbicieli, kontynuatorw idoli, za ktrymi cignie
amorficzna masa modziey pozbawiona wszelkiej indywidualnoci, a prawie nie ma
zbuntowanych, z nowymi ideami, wiadczy to o tym, i cigle tkwimy w tym samym
miejscu. Jeli do wczoraj elementem do minujcym w naszych stosunkach by strach, ktry
czsto cakowicie blokowa naturalne komunikowanie si, tak dzisiaj, chocia
porozumiewanie si jest swobodne, charakteryzuje je nieufno, dwulicowo, bizantynizm.
Nie jest to nic innego, jak zwierciadlane odbicie spoeczestwa, w ktrym wci dominuj
stosunki despotyzm- zniewolenie. W miejsce energii wyzwalajcej otwarty dialog
dowiadczamy napicia wywoanego przez te dwustopniowe stosunki, ktre wymagaj
podwojenia energii, by je podtrzyma.
Jak wczeniej powiedzielimy, wanie dlatego, e Al- baczyk, bdc pod dyktatem
patriarchy i klanu, posiada niewiele przestrzeni do wypowiedzi, czsto okazywa si w yciu
albo ulegy (co stworzyo spoeczestwo zamknite), albo skonny do stosowania przemocy.
Take energia, ktra wyzwolia ideay studentw pod koniec 1990 r.21, zostaa
skanalizowana przez t tradycj. Nie mona jednak zaprzeczy, e upadek autorytarnego
systemu komunistycznego wyzwoli pozytywn energi wrd albaskiej modziey.
Wystarczy wspomnie, e gar dziennikarzy posiadajcych odwag cywiln nie tylko
stworzya podstawy nowego albaskiego dziennikarstwa, wolnego od ideologicznej
nienawici, ale wniosa nadzwyczajny wkad w ochron wolnej myli w Albanii, szczeglnie
w takich momentach, jak okres sprzed referendum konstytucyjnego w 1994 r., kiedy to
znowu pojawi si grony cie dyktatury, a wielu naszych intelektualnych ojcw ze swoj
dugotrwa tradycj podporzdkowania si, podpisao serwilistyczny dokument
powierzajcy nasz wolno w niebezpieczne rce22.
Ale mimo to nadal podkrelamy, e taka modzie jest mniejszoci, niewystarczajc dla
emancypacji albaskiego ycia kulturalnego, politycznego i spoecznego, i e istnieje
niebezpieczestwo, i przyswoi sobie ona stare autorytarne tradycje.
Wydaje si nam, e istnieje szybka droga, by przenie energi albaskiej modziey z
tradycyjnego, martwego nurtu w kierunku nowej syntezy, jak stworzy dialog z tradycj.
Duo si dzisiaj mwi o tym, e modziey brakuje wsplnego ideau. Ale jeli chcemy
zbudowa spoeczestwo otwarte, nie ma powodu, by jednoczy energi modych tylko
wok jednego ideau. A nawet - taki cel mgby by niebezpieczny. W spoeczestwie
otwartym jest wiele ideaw, czsto take jednostkowych. Dlatego jest znacznie trudniej je
zbudowa i wymaga to o wiele wicej czasu. Wydaje si, e musi min kilka pokole zanim
zbudujemy takie spoeczestwo; ale odwaga jednego pokolenia i pojedynczej grupy stanowi
zalek emancypacji caej wsplnoty.
Przypisy
14

F. La Rochefoucault, Maksymy i rozwaania moralne, tumaczenie wasne, DH.

14

15

Tumaczenie wasne, DH.

16

Tumaczenie wasne, DH.

17 redniowieczny zbir praw przedpastwowego, klanowego spoeczestwa,

poprzedzajcego prawne struktury nowoczesnego pastwa.
18 Sigurimi i Shtetit (Bezpieczestwo Pastwa) - pocztkowo powstao jako suba
informacyjna w batalionie specjalnym Hakmarrja" (Zemsta), rozkazem z 19 kwietnia 1944
r. Struktur bardziej profesjonaln stworzono, korzystajc z pomocy doradcw
jugosowiaskich. Powoano w ramach Ministerstwa Spraw Wewntrznych (Ministria e
Puneve te Brendshme) - Departament Obrony Ludu. W 1948 r. po odsuniciu Koi Xoxe
departament przeszed bezporednio pod wadz partii i szkolenie specjalistw sowieckich.
W 1991 r. powstao Ministerstwo Bezpieczestwa (Ministria e Sigurimit), kierowane przez
Gramoza Rui, w lipcu tego roku utworzono ShIK (Sherbimi Informativ Kombetar, dos.
Suba Informacyjna Narodowa), ktrym kierowa pocztkowo Irakli Koollari, nastpnie
reformowa suby Bashkim Gazidede, szef do 1997 r. W latach 1997-2002 szefem by Fatos
Kosi. W 2000 r. lub 2001 r. zmieniono nazw na ShISh (Sherbimi Informativ Shteteror, dos.
Suba Informacyjna Pastwowa). Po zwolnieniu Fatosa Kosi wrzesie-padziernik 2002,
urzdem kierowa do stycznia Kujtim Hysenaj. Od lutego 2005 r. szefem ShJSh jest Bahri
Shecjiri.
19 Liberaami w byych krajach socjalistycznych okrelano: 1. tych, ktrych mona byo
zidentyfikowa jako zwolennikw kultury zachodniej; 2. ktrzy poprzez swe dziaania
umoliwiali rozpowszechnianie zachodnich wartoci audiowizualnych (muzyka, film itp.); 3.
ktrzy godzili si na udostpnienie zachodnich rodkw masowego przekazu (lub ich
elementw); 4. ktrzy uwaali, e dla dobra socjalizmu trzeba odwoywa si do wartoci
kultury zachodniej.
W Albanii pretekstem do rozprawy z liberalizmem sta si 11 Festiwal Piosenki (25 grudnia
1972 r.). Protagonistami ruchu liberalnego, zdaniem Hody, byli: dramaturg Fadil Parami,
sekretarz ds. ideologicznych Komitetu Partyjnego PPSh w Tiranie, oraz Todi Lubonja (ojciec
Fatosa), dyrektor Albaskiego Radia i Telewizji, odpowiedzialni za ten Festiwal. Na IV Plenum
KC PPSh 26-28 czerwca 1973 r., Hoda ogosi pogbienie walki ideologicznej przeciwko
obcym wpywom i liberalnym postawom wobec nich". Liberalizm zduszono w zarodku, a
Paramiego i Lubonj uznano za wrogw ludu i skazano odpowiednio na 25 i 15 lat
wizienia.
20 Miao to miejsce na pocztku lat 60., po zerwaniu przez Albani stosunkw z ZSRR w
1961 r. Nastpia wwczas zmiana kursu w polityce wobec literatury, co zaowocowao
odstpieniem na krtki czas od regu socrealizmu.
21 W grudniu 1990 r. studenci Uniwersytetu w Tiranie przedstawili dwie listy da.
Pierwsza zawieraa kwesti kontynuacji reform demokratycznych, rozpocztych przez
prezydenta Ali" i apel o pluralizm polityczny bdcy najwysz form wspczesnej
demokracji". Druga petycja domagaa si zgody na powstanie niezalenej organizacji
studentw i modych intelektualistw. Domagano si te publikacji dokumentw ONZ
dotyczcych praw czowieka. W lutym 1991 r. studenci rozpoczli strajk godowy, dajc
m.in. usunicia nazwy Enver Hoda" z Uniwersytetu i uwolnienia winiw politycznych.

15

22 Cz intelektualistw albaskich, w tym Ismail Kadare, wezwao elektorat do

gosowania za projektem Konstytucji, dajcej szerokie uprawnienia urzdujcemu
prezydentowi Sali Berishy (niebezpieczne rce). Wyborcy gosowali przeciw. Projekt upad.
Intymno w machinie
Privacy ne regjimin totalitar, skrcona wersja wystpienia w New School University w
Nowym Jorku, padziernik 2000 r., opublikowana w Gazecie Wyborczej" 22 lutego 2001
Wiele napisano w Albanii o naruszaniu wolnoci i praw czowieka w reimie totalitarnym. O
wizieniach, inwigilacji, szpiegowaniu, rnych formach przemocy pastwa
komunistycznego wobc wasnych obywateli oraz o strachu i praniu mzgw. Nigdy jednak
nie traktowano tych zjawisk w kontekcie prywatnoci". O ile mi wiadomo, aden pisarz ani
eseista w moim kraju tym si nie zajmowa. Po prostu dlatego, e prywatno jako
przestrze osobista", jako prawo do bycia samemu, jako wymiar wolnoci w naszej gboko
naznaczonej przez totalitaryzm kulturze, nigdy nie istniaa, nawet jako idea. Nie ma nawet
takiego sowa23. Jego albaskim odpowiednikiem jest ycie prywatne" [jta private], ale to
nie to samo.
Winiowie reimu
Zaczn od dwch osobistych wspomnie. Jedno wie si z latami, ktre spdziem w
Burrel, najciszym wizieniu w Albanii.
Wizie Burrelu wid swj ywot w celi wraz z dziesicioma innymi winiami. Mia tam dla
siebie jedynie prycz szerokoci 70 cm ze somianym materacem i jedn dziesit wskiego
przejcia w nogach ka.
y przez 22 godziny na dob albo siedzc na ku, albo chodzc po przejciu midzy
kami, podsuchiwany przez jednego 4ub dwch szpiegw, ktrych zwykle umieszczano w
c&ft, oraz przez stranika obserwujcego winiw przez judasza. Pozostae dwie godzi- riy
byy przeznaczone na spacer, zaatwienie potrzeb fizjologicznych i zjedzenie trzech posikw
w stowce.
Gdy wizie pisa listy do rodziny, musia je wrzuca do skrzynki w otwartej kopercie. Listy
od rodziny take otrzymywa otwarte. Jeli mia pecha i w nocy zapaa go biegunka, musia
zaatwi si w obecnoci innych do wiadra ustawionego w kcie celi. Jedynym miejscem, w
ktrym mg poczu si swobodniej i poby sam, by spacerniak.
Takie ycie trwao latami.
Moje drugie wspomnienie wie si z czonkiem Biura Politycznego Albaskiej Partii Pracy,
osob numer dwa w kraju przez 30 lat, byym premierem Albanii - Mehmetem Shehu (19131981). O pewnym epizodzie z jego ycia opowiada mi jego syn Bashkim, ktrego pniej
spotkaem w wizieniu. Matka Mehmeta Shehu w swoim testamencie prosia, by pochowano
j obok ma w rodzinnej wsi. Shehu chcia speni jej ostatni wol, lecz szef partii Enver
Hoda wyrazi pragnienie", by pochowano j w Tiranie, w sektorze specjalnie wydzielonym
dla rodzicw przywdcw. Tak te si stao.
W 1981 r. Enver Hoda oskary Shehu o szpiegostwo. Shehu popeni samobjstwo. Jego
dwch synw i on najpierw wyrzucono z Tirany, potem wsadzono do wizienia.
Najmodszy syn odebra sobie ycie. Kiedy bliscy Shehu opuszczali Tiran, nie mogli wzi
ze sob z domu niczego oprcz rzeczy osobistych i paru ksiek. Cay majtek czonka
16

kierownictwa partii nalea bowiem do pastwa: mieszkanie, meble, ka, samochody, a

nawet naczynia kuchenne.
Dwa powysze przykady pokazuj, e przeciwiestwa naprawd si przycigay. Pomidzy
nimi za istniaa strefa zamieszkana przez tych wszystkich, ktrzy yli normalnie" w
spoeczestwie totalitarnym.
Kiedy wrg atakuje
Powszechne, narzucone, obowizujce kamstwo jest najstraszniejszym przejawem ycia
czowieka w waszym kraju. To wanie ideologia, aby przey, musi nakada kajdany tym,
ktrzy maj odwag myle inaczej" - pisa Aleksander Soenicyn w swoim licie
skierowanym do przywdcw ZSRR. Jednym z najstraszniejszych przejaww dominacji
pastwa totalitarnego nad jednostk bya ingerencja w jej umys poprzez ideologi.
Krytycy ideologii marksistowsko-leninowskiej dziel si zasadniczo na dwie grupy: tych,
ktrzy uwaali j za cjuasi-religi i w historii religii znaleli do niej analogi, i tych, ktrzy
traktowali j jako szczeglnego rodzaju zwierz, nieistniejce nigdy wczeniej w historii
ludzkoci.
Kiedy analizujemy okres stalinowski, ktry w moim kraju trwa a do upadku muru
berliskiego, stwierdzamy, e aspekty fideistyczne, kulturowe i dogmatyczne ideologii s
tak wyraziste, e porwnanie jej do religii narzuca si samo, a szczeglnie do wyobraenia
chrzecijastwa redniowiecznego", inkwizycyjne- go". Jednym z najbardziej intrygujcych
jest jednak po-rwnanie ideologii marksistowsko-leninowskiej jako struktury mylenia do
gnostycyzmu, a zwaszcza do jego najdoskonalszego przykadu - manicheizmu.
Oglny schemat manicheizmu jest nastpujcy: istniej dwie zasady - dobro i zo, wiato i
ciemno, duch i materia - i walcz one ze sob. Istniej trzy czasy: przeszy - gdy te treci
istniay oddzielnie; teraniejszy- w ktrym trwa walka dobra ze zem, oraz przyszy- gdy
pierwotny podzia si powtrzy. w podzia ma take wymiar geograficzny: dwie zasady
postrzegane s jako dwa miejsca przedzielone mniej lub bardziej idealn granic, bdc w
cigym ruchu, przy czym miejsce dobra jest na pnocy, a miejsce za na poudniu.
Podobn klasyfikacj znajdujemy take w marksiz- mie-leninizmie. Czowiek rodzi si dobry,
ale wasno prywatna korumpuje jego dusz. Dlatego jedynym celem teraniejszoci,
bdcej miejscem walki dobra i za, jest denie do stworzenia nowego czowieka i nowego
wiata bez wasnoci prywatnej i caego tego za, ktre pociga ona za sob. Dwoma
obozami, ktre toczyy ze sob w bj, byy Wschd i Zachd, a granica dobra przesuwaa
si wci na korzy Wschodu.
Czynnik religijny wykorzystywany przez ideologi do stworzenia nowego czowieka i
szczliwej przyszoci, jakiej ludzko do tej pory nie znaa, by nadzwyczaj wanym
elementem wadzy i prania mzgw. Partia upodabniaa si do redniowiecznego Kocioa,
dyktator za by jego papieem. Dzieci uczono recytowa, e najbardziej kochaj parti i
towarzysza Hod. Partia chciaa wiedzie wszystko o yciu jednostki. Spowied nazywano
samokrytyk. Czowiek musia czu si trybikiem w machinie, ktra wybawi wiat od za,
jakie pociga za sob wasno prywatna.
Ilustruje to opowiadanie pewnego chiskiego autora, jakich wiele ukazywao si u nas w
latach 60., gdy Albania pozostawaa z Chinami w bardzo bliskich stosunkach. Oto podczas
festynu w komunie gwny bohater przypomina sobie cytat z myli przewodniczcego Mao:
17

Kiedy nard wituje, wrg atakuje". Bohater rozglda si czujnie i rzeczywicie dostrzega
podejrzanego osobnika z torb. Obserwuje go i widzi, e osobnik
ten umieszcza torb pod mostem. A zatem zamierza wysadzi go w powietrze. Wrg
odkrywa, e jest obserwowany, rozpoczyna si walka wrcz pomidzy nim i naszym
bohaterem. Nasz bohater zaczyna przegrywa, ale wwczas przypomina sobie cytat z Mao:
Kiedy wrg jest silny, ty musisz by dwukrotnie silniejszy"; poskramia wroga, chwyta torb
z dynamitem i wrzuca j do wody. Dynamit wybucha, a nasz bohater nieprzytomny trafia do
szpitala. Po kilku dniach odzyskuje przytomno i pierwszym jego pytaniem jest: Jak si
czuje przewodniczcy Mao?"
Oficjalna moralno gosia, e dobrym czowiekiem jest tylko ten, kto ponad wszystko
przedkada kolektyw, parti, socjalizm, ojczyzn. Pamitam czasy modoci, kiedy
dostrzegem, e jestem istot egoistyczn. Zwtpiem wwczas w siebie; doszedem do
wniosku, e jestem zym czowiekiem, poniewa nie chciaem si powica za innych, co,
jak gosia partia, powinienem by uczyni. Rozstrzygnem pniej ten problem. Jak - o tym
za chwil.
Bdziecie moimi szpiegami
Uznanie walki klasowej za metod kontynuacji rewolucji take po umocnieniu pastwa
proletariackiego posuyo jako ideologiczne usprawiedliwienie represji. To z jednej strony
stworzyo - nadzwyczaj rozbudowany aparatu kontroli i represji, a z drugiej - ca warstw
spoeczn, nazywan reakcyjn", ktr uwiziono i internowano. Doprowadzio to do
cakowitej alienacji stosunkw spoecznych.
Zgodnie z propagand ludzie nalecy do warstwy przeladowanej tylko przejciowo byli
wrogami; w przyszoci mieli sta si takimi samymi obywatelami jak inni. Nawet wizienia,
do ktrych ich zsyano, nazy
wano obozami reedukacyjnymi". W rzeczywistoci jednak stosowano wobec nich praktyk
unicestwienia. W wizieniach kryo zdanie wypowiedziane kiedy przez jednego z
albaskich ministrw spraw wewntrznych. Wedug niego, spord winiw: jedna trzecia
zostanie unicestwiona fizycznie, jedna trzecia psychicznie, a jedna trzecia stanie si moimi
szpiegami".
W ZSRR po mierci Stalina ten radykalizm zosta potpiony i zagodzony. Natomiast w
Albanii stalinizm trwa. Po zerwaniu stosunkw z ZSRR Enver Hoda ogosi, e uznanie lub
nieuznanie walki klas w socjalizmie to linia graniczna oddzielajca prawdziwych komunistw
od chruszczowowskich rewizjonistw".
Pocztkowo nie mwio si o walce klas w onie partii. Ale z upywem czasu Hoda rzuci
myl, e wrg moe dziaa take wewntrz niej. Lata 70. byy okresem wielkich czystek
wewntrzpartyjnych. W 1975 r. Hoda w jednym z wystpie powiedzia: Wspczeni
rewizjonici i reakcjonici nazywaj nas stalinistami, chcc nas w ten sposb obrazi. Ale w
istocie jest to powd do diuny. Bycie stalinist oznacza, e wrg nie zdoa ci poniy,
nigdy ci nie pokona".
Idea oczyszczenia z buruazyjnych mieci" oznaczaa wpuszczenie mioty wszdzie tam,
gdzie te mieci mogy si znale. Najpierw naleao je wykry, a nastpnie sprztn.
Dlatego system inwigilacji przybiera coraz to wiksze rozmiary. Nawet suchanie
zagranicznej muzyki, piosenek Beatlesw, Rolling Stonesw byo zabronione. Wystraszeni
rodzicie czsto nie tylko za-braniali swoim dzieciom suchania radia, ale zdarzao si, e gdy
18

byy nieposuszne, szli na skarg na policj. Z kolei rodzice, ktrzy zaczynali mie
wtpliwoci co do systemu, nie mogli powiedzie o tym dzieciom w obawie, e te wygadaj
si przed rwienikami, a ich sowa mog dotrze do uszu Sigurimi - tajnej policji.
wiadomo, e pastwo moe zajrze w kady zakamarek twojego ycia prywatnego i
ukara za wszystkie twoje myli i dziaania sprzeczne z jego nauczaniem, towarzyszya
ludziom bez przerwy.
Jak mnie aresztowano
Zostaem aresztowany w 1974 r., gdy Sigurimi znalazo moje pamitniki, ktre uznano za
antyreimow propagand, mimo e nigdzie nie byy drukowane, ani nawet nikt ich nie
czyta. Trzymaem je w ukryciu.
Pierwsze pytanie, jakie zadali mi prowadzcy ledztwo, brzmiao:
Jakie s twoje pogldy polityczne?
Takie, jak wszystkich moich kolegw - odparem. Bo czy moje pogldy mogy by inne od
tych, jakie gosia propaganda partyjna?
W latach 60. kry w Albanii dowcip, ktry, jak mwiono, przywdrowa z ZSRR.
Kandydat zdaje egzamin na czonka partii. Odpowiedzia dobrze na pytania ideologiczne,
polityczne i syszy:
Teraz nadszed moment, aby zada wam kilka delikatnych pyta:
Czy lubicie podrowa?
Tak - odpowiada wystraszony kandydat.
No, ale jeli chcecie zosta czonkiem partii, musicie o tym zapomnie.
Zapomn - odpowiada szybko.
Czy lubicie pi?
Tak, od czasu do czasu.
Aha, ale czonek partii nie moe pi.
Nie bd - spieszy z odpowiedzi kandydat.
Czy lubicie kobiety?
Hm, tak.
Musicie z nich zrezygnowa.
Zrezygnuj.
Teraz przychodzi kolej na pytanie ostatnie i decydujce:
Czy oddacie ycie za parti?
Ju oddaem. Przecie do niczego wicej nie bdzie mi ju potrzebne.
19

Popularno tego dowcipu wiadczy o tym, e ludzie zachowali jednak zdrowy rozsdek i
odrniali to, co naturalne i normalne, od tego, co takie nie jest.
Co nam pomagao?
Jednym ze rodkw obrony wasnej prywatnoci bya rodzina. Pastwo totalitarne, Wiedzc
o tym, starao si rzecz wykorzysta: dlatego np. dzieci pracownikw ambasad pozostaway
w Albanii. Dlatego take wielu spord tysicy winiw, ktrych poznaem podczas
odsiadki, wyrzeky si, przymuszone do tego, ich wasne rodziny; z wikszoci jednak
rodziny utrzymyway kontakt.
Kiedy mojego ojca skazano jako wroga ludu (to by jeden z powodw, dla ktrych i mnie
zacza ledzi tajna policja, a w kocu znalaza moje dzienniki i zostaem aresztowany),
moja matka bya czonkiem partii. dano od niej, aby rozwioda si z mem i w ten
sposb dowioda lojalnoci wobec partii. Odmwia i oczywicie zostaa wyrzucona z partii i
internowana.
Takich ludzi byo wielu.
Co jeszcze pomogo nam przey? To, e nawet tak bardzo izolowany kraj jak Albania nie
mg cakowicie zerwa swoich kontaktw ze wiatem. Wspomniaem wczeniej o swoich
problemach z egoizmem". Pozbyem si ich dziki kontaktowi z obc literatur i pras,
ktre mimo wszystko w Albanii si pojawiay. W jednej z moich lektur pewien autor francuski
pyta, jaka cecha jest w czowieku najwaniejsza. I odpowiedzia: Egoizm podbudowany
gruntownym wyksztaceniem". Znalezienie pozytywnej konotacji dla sowa egoizm", tak
demonizowanego przez propagand komunistyczn, uwolnio mnie wwczas od koszmarw.
Ideologia marksistowsko-leninowska, chocia uwaaa si za szczyt wiedzy i ostatni religi
ludzkoci, odwoywaa si do aprobowanej przez siebie spucizny kulturalnej. Z programw
nauczania w szkoach nie usunito cakiem kultury klasycznej. Marksizm uwaa siebie za
sukcesora materializmu, tak wic mona byo czyta pisma Demokryta, Arystotelesa,
Epikura i uczy o nich w szkole. Francuska rewolucja buruazyjna uchodzia za krok w stron
rewolucji proletariackiej, pozwolono wic tumaczy i czyta dziea Woltera lub Rousseau.
Dziewitnastowieczny romantyzm dzielono na rewolucyjny i reakcyjny, mona byo zatem
czyta Wiktora Hugo lecz nie Chateaubrianda. Ewangelia bya zakazana, ale Dantego,
Szekspira, Goethego, Tostoja tumaczono i wydawano w pastwowych wydawnictwach.
mier dyktatora
Dzie, w ktrym umar Enver Hoda [11 kwietnia 1985 r.], by dla Albaczykw dniem
szczeglnym. Wielu wyczekiwao tego dnia i dla nich by to dzie radoci. Ale bya to rado
niema. Ludzie bali si wyraa j gono. Zbierali si w domach, nawet co pili, ale w
zupenym milczeniu, wymieniajc jedynie porozumiewawcze spojrzenia.
Jedynym miejscem, w ktrym witowano gono, byo wizienie w Burrel. Winiowie
wiedzieli, e s obserwowani, ale nie przejmowali si tym; oni jedyni otwarcie i miao
wyraali swoj rado w dniu mierci dyktatora.
Zawsze, gdy myl o naszych dzisiejszych problemach, przypomina mi si odwaga tych
winiw.
Przypisy
20

23 Autor uywa angielskiego sowa privacy. Od niedawna zacza pojawia si w

publicystyce kalka z jzyka angielskiego privatesia, uyta po raz pierwszy wanie przez
Lubonj.
Wirtualna wietno, mizerna rzeczywisto
Midis laydie se nje bote virtuale dhe mjerimit tg nje bote reale Perpjekja'* styczegrudzie 1999, nr 15/16 Tekst opublikowany w Gazecie Wyborczej" 23-24 wrzenia 2000
0
sytuacji, w jakiej znalaza si Albania bezporednio po uzyskaniu niepodlegoci w
latach 1912-1913, Mi- that Frasheri - jeden z ojcw nacjonalizmu albaskiego I pisze, i
obowizkiem, jaki wwczas pojawi si przed Albaczykami, byo stworzenie jednego
narodu z gromady plemion, rodw i klanw". Albani na pnoc i poudnie od rzeki
Shkumbini zamieszkiwao wwczas wiele wsplnot rodowo-plemiennych, podzielonych na
cztery mlajety (okrgi)24. czyo je poczucie tosamoci ograniczone do tosamoci wsi,
krainy lub bajraku25. Niektre lepiej, inne gorzej, znay wadz centraln w Stambule lub jej
przedstawicieli na prowincji. Ale wizi duchowe, intelektualne i gospodarcze midzy nimi
samymi byy bardzo sabe.
Jeli porwnamy nacjonalizmy ssiadw - Grekw
1
Serbw - zobaczymy, e nacjonalizm albaski zrodzi si pniej i w innym kontekcie
historycznym. Nie powsta z potrzeby wyzwolenia si spod dominacji tureckiej, tak jak
nacjonalizmy serbski i grecki. Pojawi si wraz z zakoczeniem wojny rosyjsko-tureckiej
(1878) - ktra przyniosa niepodlego Serbii - wraz z postpujcym rozkadem imperium
osmaskiego, gdy trzeba byo broni ziem albaskich przed Sowianami i Grekami i odrni
tosamo albask od tureckiej.
Ten historyczny kontekst w znacznej mierze wpyn na rozwj nacjonalistycznej mitologii
albaskiego romantyzmu, ktra zacza rozkwita wanie w owym czasie, by pniej, przez
ponad wiek, zdominowa albask pami zbiorow i kultur.
Od Aleksandra i Pyrrusa
Gwne mity stworzone przez mistrzw albaskiego odrodzenia, ktre stay si pokarmem
dla albaskiego nacjonalistycznego romantyzmu, s typowe dla romantyzmu europejskiego
w XIX w. Mity albaskie sawi niepowtarzalny nard albaski; najwaniejszy jest mit
staroytnych Albaczykw i zwizany z nim mit jzyka albaskiego jako jednego z
najstarszych. Suyy one podkreleniu rnicy midzy Albaczykami a Grekami i
Sowianami, a nawet wyszoci nad nimi. Pochodzenia Albaczykw dopatrzono si u
Pelazgw, ktrzy wedug mitologii byli najstarszym narodem na tych ziemiach, starszym ni
Grecy (pniej miejsce Pelazgw w tej mitologii zajli Ilirowie). Jednoczenie rozwin si mit
wielkich ludzi, ktrych wydali Albaczy- cy. Byy wrd nich najsawniejsze postaci
staroytnoci - Aleksander Wielki i krl Epiru Pyrrus I.
Jednake centraln postaci tej mitologii jest Skanderbeg. Ten bohater, najpierw
zmitologizowany przez Koci katolicki jako Athleta Christi, teraz zacz by mitologizowany po raz drugi jako narodowy bohater albaski - ten, ktry w 1443 r. wyzwoli
Albani spod wadzy tureckiej, a nastpnie przez 25 lat broni jej przed Turkami. Skanderbeg
jest postaci dwuznaczn - walczy przeciwko Turkom, zachowujc tureckie imi i tytu. To,
e zmienia religie - by chrzecijaninem, pniej muzumaninem i znowu chrzecijaninem znakomicie odpo
21

wiadao bardzo wanej konstrukcji historycznej stworzonej przez jedn z najbardziej

znanych postaci albaskiego odrodzenia, Pashko Vas (1825-1892). Aby zjednoczy
Albaczykw wyznajcych trzy religie, Pashko Vasa, katolik w subie imperium tureckiego,
napisa w jednym ze swoich najsynniejszych poematw: Religi Albaczykw jest
albasko". W albaskiej pamici zbiorowej posta Skanderbega (po raz pierwszy
potraktowana w duchu nacjonalistycznego romantyzmu przez Arbereszy, czyli Albaczykw
z Woch) jest pozbawiona treci religijnej. Albaczycy maj trudnoci z okreleniem, ktre
jego imi jest waniejsze, Jerzy Kastriota
imi chrzecijaskie, czy Skanderbeg, tureckie. Najwikszy wkad w tworzenie tej
mitologii wnis
Naim Frasheri (1846-1900), z tego powodu czsto nazywany narodowym poet Albanii.
Zacz pisa po alba- sku i opiewa z poetyckim arem pikno Albanii (Bage- ti e bujesi,
1886 - Hodowla i uprawa), pikno jzyka albaskiego (Gjuha shipe, 1890 - Jzyk albaski),
wreszcie
-

Skanderbega (Hisori e Skenderbeut, 1890 - Historia Skanderbega).

Krujo, o bogosawione miasto Czekaj, czekaj Skanderbega Nadleci jako gob zoty By
ratowa ojczyzn
- tych wersw poematu uczy si na pami kady Albaczyk w szkole podstawowej po
odzyskaniu niepodlegoci.
W celu uzupenienia tej mitologii poszukiwano take drugiej strony medalu - si za. Histori
piciu wiekw Albanii pod panowaniem tureckim przedstawiano jako okres cakowicie
mroczny. Mamy tu do czynienia z mitem tureckiego obskurantyzmu. Albania ujrzaa wiato
dzienne dziki bohaterom odrodzenia, ktrzy walczyli pirem i broni", inspirowani przez
Skanderbega. Kulminacj tej walki by rok 1912, kiedy sztandar tego bojownika znw
zaopota nad Albani.
Wybr Skanderbega na bohatera narodowego wskazuje na jeszcze jeden element
nacjonalistycznej mitologii. Z powodu maego terytorium i niewielkiej liczby
ludnoci Albaczycy byli zmuszeni poszukiwa innego wielkiego brata", ktry
zastpiby Turcj w roli ich obrocy przed serbskim i greckim zagroeniem.
Athleta Christi nadawa si najbardziej, poniewa by zarazem bohaterem
zachodniego chrzecijastwa.
Komisarz przy ognisku
Kady Albaczyk, edukowany w szkoach Albanii po 1912 r., jeli zapyta go o
histori wasnego kraju, opowie o tych mitach, nie odrniajc historii od
legendy. To bya mitologia pokolenia wyksztaconego w czasach krla Zogu, ktre podczas
II wojny wiatowej walczyo w obronie Albanii przeciwko faszystowskiej i nazistowskiej
okupacji. Wojna rozpoczta przez komunistw nie mogaby si oby bez nacjonalistycznego ducha, wzywajcego do zjednoczenia, by wyzwoli ojczyzn spod okupacji. Dlatego
zostaa nazwana wojn narodowowyzwolecz. Stopniowo do tej nacjonalistycznej ideologii
przylgna komunistyczna ideologia budowy nowego wiata. Od tego czasu rozpoczyna si
trwajca 50 lat symbioza obu ideologii, w imi ktrych Albaczycy byli zjednoczeni i
zarazem cakowicie podporzdkowani partii komunistycznej. w ideologiczny centaur
22

domaga si pokarmu - byy nim nowe mity komunistyczne poczone ze starymi,

nacj'onalis tycznymi.
Jedn z najpopularniejszych kompozycji w malarstwie albaskiego realizmu socjalistycznego
przedstawia komisarza z czerwon gwiazd na czapce lub sekretarza partii w furaerce
rozmawiajcych przy ognisku ze zwykymi ludmi. Moemy tam zobaczy starca, ktry
sucha z uwag, ale i pewnym zdziwieniem; modego chopca, ktry otworzy usta w
zachwycie; kobiety, ktre stoj nieruchomo za mczyznami, wiedzc, e i tak zrobi to, co
oni postanowi. O czym mwi Albaczykom ten komunistyczny komisarz? Zrozumiae, e
nie przypomina starych, nacjonalistycznych mitw. Gosi, e komunizm jest przyszoci
wiata, a partia - wyzwolicielk, ktra zici to marzenie. Mwi, e przeszo narodu
albaskiego i caej ludzkoci bya nieustajcym ziem, a jedynym ratunkiem jest nauka partii
komunistycznej. Mwi o wielkim bracie, Zwizku Radzieckim, w ktrym to marzenie ju si
spenio, a take o wielkim Stalinie - wadcy tego raju - ktry pomoe Albanii tam si dosta.
Poemat Ismaila Kadare Perse mendohen keta mae (1966, O czym myl te gry) jest by
moe najlepszym poetyckim wyrazem tej nowej mitologii: gry Albanii myl o
wielowiekowym cierpieniu narodu, o jego bohaterskiej postawie przez wieki, o dugim
oczekiwaniu na zbawc. I w kocu zbawca przyby - to partia komunistyczna. Teraz
karawana zyskaa przewodnika. Wychodzimy z mroku naszej historii i uosabiajcego zo
kapitalizmu. Albaczycy musz odrzuci cae zo, ktrym bya przesiknita ich dusza,
odci si od ycia w wiecie za.
Zderzamy si tutaj z paradoksem: z jednej strony komunizm by przedstawiany jako
wybawca od nieszcz przeszoci, jako negacja starego w imi nowego wiata; z drugiej nie mona byo odrzuci caej przeszoci zapisanej w nacjonalistycznej mitologii, ktra
tkwia w pamici zbiorowej. W celu utrzymania si u wadzy nowym apostoom potrzebna
bya nowa wiara, ale taka, ktra korzeniami sigaaby starej, na ktrej Albania zostaa
zbudowana. Naleao znale kompromis. I zosta on znaleziony - podobny do kompromisu
pomidzy Starym i Nowym Testamentem, ktry przygotowywa i zwiastowa nadejcie
Zbawiciela.
Sawna przeszo miaa co najmniej trzy punkty kulminacyjne: czasy Skanderbega,
albaskie odrodzenie i wojn partyzanck. Kady z tych okresw mia swoich bohaterw gwne postaci utworw literackich i artystycznych powstaych w czasach komunizmu. Dwie
spord nich byy najbardziej chlubne - Skander- beg i Enver Hoda. I tak jak w kadej
mitologii bohate-rowie tych epok posiadali rwnie swoich antybohate- rw. Byli nimi Turcy,
Serbowie i Grecy, okupanci nazi- stowsko-faszystowscy oraz ich albascy kolaboranci. Do
tego mrocznego wiata antybohaterw wczono take religi i duchowiestwo, zwaszcza
katolickie.
Skanderbeg, towarzysz Hody
Konieczno pogodzenia ideologii komunistycznej i nacjonalistycznej sprawia, e gwne
mity nacjonalistyczne zostay przetworzone i poszerzone - czsto nawet
zmodyfikowane - poprzez przeplecenie z mitami komunistycznymi. W analizie tej
techniki naley uwzgldni jeszcze jedno - ideologia nacj'onalistyczno-komunistyczna bya przedstawiana w dwch formach: religijnej, pretendujcej
do tego, by doktryna Marksa bya sprawiedliwa, harmonijna i kompletna"
(Lenin); i teoretycznej, dajcej, aby wiara w t ideologi opieraa si na
naukowej wiedzy, a nie na tym, co nieznane i transcendentalne.
23

Ideologia ta nie bya ani religi, ani teori naukow, tylko ich mutacj'. Domagajc si wiary
pyncej z wiedzy, zamrozia wiele prawd (take historycznych). Staa si wic mutacj
mitologii w nauce i nauki w mitologii. Naukowcy albascy w latach 50. dyskutowali np. nad
etnogenez Albaczykw, ale kiedy Enver Hoda kategorycznie obwieci, e
Albaczycy pochodz od Ilirw, nikt nie omieli si kontynuowa dyskusji. Przez
okres komunizmu caa twrczo literacko-artystyczna, a take badania naukowe,
szczeglnie historyczne i lingwistyczne, trzymay si tego wzoru. Powsta wiat wirtualny, w
ktrym Albaczycy yli urabiani przez propagand partii i jej ucielenienie w dzieach
literackich i artystycznych - w szkoach, ksigarniach, kinach, teatrach i salach
wystawowych.
W latach 50. sawieniu walki partyzanckiej towarzyszyo krzewienie pamici Skanderbega.
Apogeum mitologii nacjonalistycznej jest film Skanderbeg (1957). Ten bohater, ktry
walczy przeciwko Turkom o wyzwolenie ojczyzny, ma tu ju wasn twarz - aktora
(notabene nie by to Albaczyk, lecz radziecki Gruzin). Zwizki Skanderbega ze wiatem
chrzecijaskim zostay w filmie pominite - nie ma tam ani kociow, ani krzyy. Republik
Weneck przedstawiono jako intry- gantk, a Turkw jako siy mroczne i ze.
Po zerwaniu przez Albani w 1961 r. stosunkw z ZSRR symbioza mitw nacjonalistycznych
i komunistycznych zacienia si jeszcze bardziej. Hoda uzasadni to zerwanie nie tylko
obron ortodoksyjnego stalinizmu, ale take niepodlegoci przed zagroeniami ze strony
radzieckiego socjalimperializmu. Wanie w tym czasie pomnik Stalina z gwnego placu
Tirany przeniesiono na inny, mniej wany, a miejsce po Stalinie zastpiono posgiem
Skanderbega.
Trudy Ismaila Kadare
Niezliczone dziea karmiy synkretyczn twrczo nacjonalistyczno-komunistyczn. Jej
najbardziej charakterystycznym przejawem byo przerabianie folkloru. Muzyka pozostawaa
ta sama, natomiast stare teksty ludowych pieni zastpowano nowymi, opiewajcymi
socjalizm. Ale najwiksz si oddziaywania miay literatura i film. Najbardziej zasuony
jest tu pisarz Ismail Kadare, ktry z fantazj i talentem rozwija ten synkre- tyzm26.
Przewaajca wikszo jego utworw powicona jest najwaniejszym momentom
albaskiej mitologii nacjonalistyczno-komunistycznej.
Przedstawmy w skrcie dzieje Albanii tak, jak zostay opowiedziane w utworach Kadare.
Obie nowele opisujce staroytno: Eskili, ky humbes i madh (1990, Ajshylos, ten wielki
przegrany) oraz Akta sprawy H. (1994, Dosja H.) - przenika chwalebna idea rwnorzdnoci
cywilizacji Ilirw, przodkw Albaczykw, i Grekw. Ich kultury bowiem nawzajem si
wzbogacay. Mity i obyczaje, opisane w Iliadzie i Odysei lub w tragediach Ajschylosa, Kadare
odnajduje w ist-niejcych do dzisiaj eposach grali albaskich; ma to dowodzi, e
pochodz wanie stamtd. Mao tego, autor nie mwi o staroytnych Grekach i Ilirach, lecz
zwyczajnie - o Grekach i Albaczykach.
W serii takich dzie, jak: lira me tre harcje (1978, Most o trzech ukach) i Kto przyprowadzi
Doruntin (1991, Kush e solli Doruntinen), Kadare opisuje okres sprzed panowania
tureckiego - Albania jest kwitnc cywilizacj, a Sowianie i Turcy - barbarzycami, ktrzy
przybyli, eby j zniszczy. Najbardziej wymownym obrazem Albanii
(redniowiecznej Arberii) jest powie Kto przy-prowadzi Doruntin. Bizantyski mit
Konstandyna i Do- runtiny, ktrego pochodzenie bierze si z praktyki egzogamii
(zezwalajcej na maestwo jedynie z osob nie- nalec do szczepu, rodu,
24

kasty, klanu), Kadare interpretuje inaczej. Powstanie Konstandyna z grobu, aby dotrzyma
sowa danego matce i przyprowadzi jej swoj siostr Doruntin, jest przedstawione jako
instytucjonalizacja besy [wierno danemu sowu], instytucji, ktr Albaczycy stworzyli dla
ochrony przed zagroeniem ze strony najedcy. Tak wic besa - gwny element Kanunu
Leka Dukagjiniego, czyli redniowiecznego zbioru praw spoeczestwa klanowego,
poprzedzajcego prawne struktury nowoczesnego pastwa - przedstawiona jest w tym
utworze w funkcji mitu kwitncej Albanii z okresu sprzed panowania tureckiego jako instytucja nadrzdna nad pastwem.
Okres Skanderbega opisuje Kadare w powieci Keshtjella (1970, Twierdza), w ktrej
gloryfikuje opr Albaczykw wobec najedcy. Tutaj szczeglnie uwidacznia si splot
mitologii nacjonalistycznej i komunistycznej. Powie powstaa w latach 60., kiedy w
codziennej propagandzie komunistycznej wychwalano opr przeciwko imperializmowi i
rewizjonizmowi w imi obrony czystoci marksizmu-leninizmu i niezawisoci kraju, a
Albani porwnywano do twierdzy. W powieci Potwr (2000, Perbindeshi) t albask
twierdz autor porwnywa do Troi, ostrzegajc przed koniem trojaskim - rewizjonizmem.
Obraz Albanii jako twierdzy, powielany przez wielu twrcw, wpyn na uksztatowanie mitu
izolacji; w latach 60. i 70. zbudowano setki tysicy bunkrw na wypadek ataku wroga.
Kadare napisa rwnie kilka utworw przedstawiajcych okres imperium osmaskiego.
Prawie we wszystkich odnajdujemy mit tureckiego obskurantyzmu, ktry czsto jest aluzj
take do innych wschodnich wrogw socjalistycznej Albanii, jak ZSRR i Chiny (te utwory
powstay po zerwaniu stosunkw z ZSRR
i Chinami). W noweli Pruresi i ferexhesS (1984, Dostawca czadorw) w mit zosta wyraony
explicite. Cywilizowana Albania zaczyna si pokrywa czadorami przyniesionymi przez
tureckiego okupanta. Sawne albaskie osobistoci przedstawiane w tych utworach
kieroway imperium tureckim i zawsze byy bardziej cywilizowane anieli tureccy wadcy.
Tak jak u wikszoci albaskich pisarzy i artystw w twrczoci Kadare s dziea
wysawiajce walk partyzanck: Genera martwej armii (1984, Gjenerali i ushtrise se
vdekur), Nentori i nje kryecjyteti (1975, Listopad w stolicy) oraz budow nowego wiata
przez komunistw: Dasma (1968, Wesele), Enderr industriale (1967, Przemysowy sen) i
inne. W powieci Dimri i madh (1973, Wielka zima) znowu znajdujemy poczenie obu
ideologii. Zerwanie z ZSRR przedstawione jest jako kombinacja dwch motyww i nie
wiadomo, ktry z nich jest waniejszy: obrona niepodlegoci Albanii przed radzieckim
socjalimperializmem czy obrona ortodoksyjnego stalinizmu. To samo mona powiedzie o
powieci Koncert ne fund te dimt (1988, Koncert na koniec zimy), po-wiconej zerwaniu z
Chinami.
Posanie Matki Teresy
Taka tematyka i takie sposoby przedstawiania byy podstaw caej albaskiej twrczoci w
cigu 50 lat reimu komunistycznego. Mity, ktre karmiy nacjonalizm i komunizm, okrzepy
w wiecie zbudowanym z poczenia sawnej przeszoci i wietlanej przyszoci.
Albaczycy, indoktrynowani przez propagand, uciekali w ten wirtualny wiat, ktry nie
pozwala zrozumie im mizernej rzeczywistoci, w ktrej yli.
Kiedy pytano Albaczykw wychowanych w okresie komunizmu, co jest najwaniejsze w ich
yciu, odpowiadali: ojczyzna", wolno i niepodlego", partia", Enver Hoda", ZSRR"
(pniej: Chiny"), budowanie socjalizmu". Nawet na myl by im nie przyszo, by wymieni
takie pojcia, jak mio czy wolno jednostki.
25

Im wicej jednak upywao czasu, tym wicej w tych twierdzeniach byo hipokryzji. Ideologia
nacjonalisty czno-komimistyczna stawaa si coraz bardziej wiar niewierzcych",
powszechnym, narzuconym kamstwem" (Soenicyn), ideami, w ktre ludzie z pozoru
wierzyli, bowiem zmuszay ich do tego nasilajce si represje. Co wicej, zakamanie
wywoane przez t wiar w niewierze" stawao si coraz bardziej czci wiadomego
mechanizmu systemu represji.
Natomiast w wiadomoci ludzi, ktrzy w imi tej ideologii doznawali tak wielu cierpie i
biedy, ta cz duszy, ktra pragna wiary, zacza otwiera si na inne mity, cakowicie
sprzeczne ze wiatem wirtualnym i jego bohaterami.
W1990 r. kiedy reim komunistyczny nieco zela, do Albanii przyjechaa po raz pierwszy z
wizyt Matka Teresa (1910-1997), Albanka z pochodzenia. Bya ona jednym z pierwszych
goci, ktrzy stanli na ziemi albaskiej izolowanej od dziesitkw lat. W jej posaniu nie
mogo oczywicie zabrakn Jezusa Chrystusa i religii. Pewna dziennikarka albaska,
wychowana w czasach komunizmu, ktra by moe po raz pierwszy w yciu usyszaa co
pozytywnego o Chrystusie i religii, nie moga si powstrzyma: No dobrze, ale religi
Albaczykw jest albasko". Matka Teresa odpowiedziaa w sposb przepowiadajcy cay
kryzys, ktry miaa przey Albania wraz z upadkiem nacjonalistyczno-ko- muriistycznej
mitologii: Ojczyzn bdziecie kocha bardziej, jeli bdziecie bardziej kocha si
nawzajem".
Wraz z upadkiem mitw i symboli nacjonalistyczno- -komunistycznych Albaczycy znaleli
si w silnym kryzysie tosamoci. Na szczcie, a moe na nieszczcie, brak silnych
korzeni historycznych i naduywanie nacjonalistycznych mitw przez ideologi
komunistyczn (nacjonalizm albaski w poczeniu z komunizmem doszed do
samozaprzeczenia i nienawici wobec siebie), wpyny na to, e Albania nie znalaza si,
tak jak Serbia, Chorwacja, a nawet Albaczycy z Kosowa, na poziomie wsplnoty bazujcej
na mitach nacj'onali- stycznych, lecz jeszcze niej, na poziomie, na jakim egzystoway rody i
klany, ktre ponad wszystko dyy do przeycia w chwili ksztatowania si narodu.
Powrt do Zachodu
Jeli mona mwi o jakim micie dominujcym w okresie postkomunizmu, to jest nim
Zachd27. Wyraa denie do nowej tosamoci i inspiracji, a zarazem potrzeb nowego
wielkiego brata. Chcemy Albanii w Europie" - to jedno z najbardziej popularnych hase
studentw na pocztku ruchu demokratycznego. My rzdzimy - Zachd nam pomaga" takie byo haso Partii Demokratycznej. Kulminacj egzaltacji bya wizyta w Albanii
sekretarza stanu Stanw Zjednoczonych Jamesa Bakera w 1991 r., kiedy to niezliczone
masy ludzi, jak tumy w Mekce, caoway jego samochd.
W imi mitu Zachodu zerwanie z komunizmem potraktowano jako zerwanie Albanii z
pewnym przypadkiem historycznym. Z powodu zdrady komunistw Albania staa si czci
wschodniego wiata, do ktrego nigdy nie naleaa. Mit Zachodu kontynuowa stary, nacjonalistyczny mit wietnoci Albanii sprzed panowania tureckiego. Chrzecijastwo
Albaczykw przed pod
bojem tureckim potraktowano jako wiadectwo tosamoci zachodniej. miao rzucono
rwnie ide, e odrzucenie religii przez Hod miao take dobre strony, bo teraz
Albaczycy bd mogli wrci do religii przodkw. Kadare przerobi powie Twierdza,
uzupeniajc j o kocioy i krzye, ktrych brakowao w wersji opublikowanej w okresie
26

komunizmu. Skanderbeg zosta przedstawiony nie tylko jako wyzwoliciel i obroca

niepodlegoci, ale take jako obroca chrzecijastwa.
Z upywem lat mit Zachodu przyblad. Przyczyn tego jest kilka. Po pierwsze - Zachd ujawni
si bardziej w formie Ziemi Obiecanej ni wybawcy, przysuy si wchoniciu Albaczykw
przez wiat, a nie ich zatrzymaniu, zjednoczonych wspln motywacj, we wasnym kraju.
Po drugie - sam Zachd przynis kultur, ktra nie opieraa si na wierze w jaki mit i
jednoczc ideologi; przeciwnie - na fragmentaryzacji spoeczestwa i wadzy na zasadzie
pluralizmu i zrnicowania. Po trzecie - bezporedni kontakt z Zachodem rozczarowa, bo
sami Albaczycy ujrzeli siebie jako obywateli drugiej kategorii; przy bliszym poznaniu
Zachd rozbi si w ich wyobrani na fragmenty, zaczli si postrzega jako wyizolowane
jednostki, przeciwstawione obcym wsplnotom. Zachd przesta by monolitycznym
bogiem.
Take pierwiastek religijny obecny w micie Zachodu nie odnis sukcesu. Pierwszy powd
by taki, e 70% Albaczykw w Albanii stanowi muzumanie, 20% - prawosawni (w
Kosowie muzumanw jest ponad 90%), a religia Zachodu jest identyfikowana z
katolicyzmem i protestantyzmem. Po drugie - zderzy si on z mitem: Religia Albaczykw
to albasko", ktry nadal zachowuje cz swojej siy jako poczucie tosamoci oparte na
rasie i krwi. Po trzecie - Zachd w opinii wikszoci ludzi nie by utosamiany z
chrzecijastwem, ale z dobrobytem i hedonistycznym stylem ycia.
Take w opinii elity kulturalnej, ktra moga zmieni ten wizerunek, wiza si z elementami
niereligijnymi, biorcymi pocztek z europejskiego odrodzenia.
W wysikach zbudowania nowych mitw opartych na religii moemy wymieni take mit
anty zachodni. Niektre krgi albaskich muzumanw podjy wysiek zbudowania
muzumaskiej tosamoci Albaczykw na idei, e prawdziwymi Albaczykami s tylko ci,
ktrzy nawrcili si na islam, bo tylko on broni Albaczykw przed ich tradycyjnymi
wrogami - Serbami i Grekami, ktrych sojusznikiem by Zachd. Prbowano nawet obali
ide Skanderbega jako bohatera narodowego, poniewa zdradzi on Turkw i suy
chrzecijanom.
Skalane gniazdo
Mimo wszystko mit Zachodu w kombinacji ze starymi mitami nacjonalistycznego
romantyzmu, takimi jak mit Skanderbega i Religi Albaczykw jest alba- sko", nadal
dominuje w albaskim yciu politycznym i kulturalnym. 2 marca 1999 r. w miecie Lezha
uroczycie obchodzono 555 rocznic przymierza wojennego. Zgodnie z mitologiczn
histori, ktrej uczyli si Albaczycy, w Lezhy 555 lat wczeniej ksita albascy
zjednoczyli si pod wodz Skanderbega i dali sobie nawzajem bes - bd razem walczy
przeciwko tureckiemu najedcy. Nadano tym obchodom szczeglnie uroczysty charakter,
poniewa w tym samym czasie toczyy si rozmowy w sprawie ukadu z Rambouillet28. Na
zaproszeniu ministerstwa kultury napisano wielkimi literami: 555 lat narodowego
przymierza". Prezydent Republiki w swoim przemwieniu powiedzia min.: Nam, Albaczykom, jako pierwszym przypad w udziale honor obrony wartoci cywilizacji
europejskiej".
W istocie mamy do czynienia z powtrzeniem mitologicznej interpretacji historii jako
koniecznoci poszukiwania tosamoci, nadziei i oparcia w wielkim bracie. W duchu tego
mitu wikszo spoeczestwa interpretowaa take bombardowania Serbii przez NATO.
27

Wielu ludzi utrzymywao, e poprzez bombardowania Zachd naprawia swj bd z 1913 r.,
kiedy podzieli ziemi Albanii, ktra bya prawdziwym naturalnym sojusznikiem Zachodu.
Zawsze z atwoci przychodzio Albaczykowi, gdy si zawid na Bogu, zapali wieczk
diabu" - powiedzia Fan Noli (1882-1965), wybitna posta albaskiego odrodzenia.
Albania to dzi fascynujcy przykad sprzecznoci midzy potrzeb i obecnoci mitw
kreowanych przez tradycj a ide spoeczestwa, w ktrym najistotniejszymi wartociami
s akceptacja rnorodnoci, duch krytycyzmu i zgoda na to, e bdzenie jest rzecz
ludzk.
Przypisy
24 Wilajet - osmaska jednostka administracji lokalnej, wprowadzona w ustawie o
reformie administracji z 1864 r. Wilajety zastpiy dawne elajety. Na czele wila- jetu sta
gubernator (wali), ktry nadzorowa sprawy polityczne, finansowe, prawne, a take
utrzymanie porzdku publicznego na danym obszarze. Funkcje pomocnicze wobec walego
penio Zgromadzenie Generalne, w ktrym zasiadali przedstawiciele niszych jednostek
administracyjnych (sandakw).
25 Bajrak - jednostka wojskowej organizacji terytorialnej na ziemiach pn. Albanii.
Wprowadzona przez wadze osmaskie, odbiegaa zwykle od tradycyjnego podziau
terytorialnego czy geograficznego (w normalnej sytuacji plemiennej rzadko dochodzio do
czenia si w wiksze formacje, takie formacje wprowadzili Turcy).
26 Na jzyk polski przetumaczono (z francuskiego) nastpujce utwory: Genera martwej
armii (1984, Gjenerali i ushtrisS sit vdekur)-, Krew za krew (1988, Pril- li i thyer); Kto
przyprowadzi Doruntin (1991, Kush e solli Doruntinen); Akta sprawy H. (1994, Dosja H.);
Potwr (2000, Perbindeshi).
27 Szerzej o micie Zachodu zob. esej w tym tomie Zachd - zetknicie mitu z
rzeczywistoci.
28 Rokowania w zamku Rambouillet toczyy si w lutym 1999 r., pod grob rozpoczcia
nalotw NATO na Jugosawi. Albaczycy podpisali ukad zapewniajcy Kosowu autonomi i
kontrol nad procesem pokojowym (28 tys. onierzy NATO). Serbska delegacja odrzucia te
warunki, a serbskie wojska podjy ofensyw w Kosowie, by spacyfikowa Wyzwolecz
Armi Kosowa (UK).
Kultura albaska i ryba pilot
Kultura shiptare dhe peshit pilot, perpjekja", sierpie 19%, nr 7
Zastanwmy si nad rol tej warstwy spoeczestwa albaskiego, ktr w okresie
komunistycznego reimu nazywano inteligencj ludow" lub wyszymi kadrami" i ktra po
upadku muru berliskiego w naturalny sposb przeobrazia si w albaskich
intelektualistw". Chodzi o t warstw, ktra przez 50 lat zasilaa prac swego rozumu ycie
kulturalne, naukowe, duchowe oraz polityczne i ideologiczne: o tych, ktrzy studiowali i
wykadali nauki przyrodnicze i humanistyczne, pisali proz i poezj, komponowali pieni,
tumaczyli ksiki, pisali podrczniki i rozprawy historyczne, opracowywali sowniki,
sporzdzali sprawozdania itp. Przede wszystkim za chodzi o to, do jakiego stopnia ta praca
bya poyteczna, a do jakiego szkodliwa.

28

Podczas gdy przygotowywalimy i zbieralimy materiay na ten niezwykle trudny, niekiedy

wrcz nie do ugryzienia, temat, nastpiy wydarzenia 26 maja 1996 r. - sfaszowanie
wyborw prezydenckich przez klik Sali Berishy. Skoncentrowalimy si na tym incydencie,
ale z drugiej strony to, jak na niego zareagowaa dawna ludowa inteligencja, pomogo nam
skrystalizowa nasze stanowisko i dokona podsumowa, ktrych nam brakowao. Ocenia
wic bdziemy dawne wysze kadry przez pryzmat obecnej rzeczywistoci.
W ksice W zamku Sinobrodego George Steiner, omawiajc fenomen nazizmu, uwaa, i
nie naley fatali- stycznie traktowa zdeformowanej powtarzalnoci strachu w historii
ludzkoci, cho musimy uzna jego wystpowanie. Stawiajc za to zjawisko w centrum
uwagi, powinnimy odpowiedzie na uczuciami silnego gniewu" lub niecierpliwego
zdziwienia", co wpywa bdzie na kad istotn cech naszej osobowoci historycznej lub
spoecznej.
Zawsze jednak istnieje bardziej wraliwa cz spoeczestwa, potrafica wznie si ponad
ten silny gniew" i niecierpliwe zdziwienie". S to ci, ktrzy powinni dziki zdolnoci
abstrakcyjnego mylenia rozumie, e to nie za naley nienawidzi w formie, jak przybiera
w danym momencie, lecz jego ducha, ktry przechodzi z jednej postaci w drug i przenika z
jednego czasu w inny.
26 maja 1996 r. powtrzyo si, znane z historii ycia spoeczno-politycznego w naszym
kraju, zo: przemoc, kamstwo i lepe instynkty zatriumfoway nad intelektem, prawd i
spoeczn odpowiedzialnoci. Jak zareagowaa dawna inteligencja na nowy horror? Z
wyjtkiem nielicznych, ktrzy zamanifestowali swj sprzeciw, wikszo inteligencji albo zu
temu suya, albo poddaa mu si, albo pozostaa obojtna.
W szeregach pomagierw znaleli si praktycznie wszyscy urzdnicy pastwowi - od
kierownictwa ShIK [Narodowej Suby Informacyjnej]29 po dziennikarzy rzdowych stacji
telewizyjnych i gazet, a take dawni i nowi posowie Partii Demokratycznej, czyli ci wszyscy,
ktrzy przeprowadzali, usprawiedliwiali i zaakceptowali fars wyborcz. Zaliczmy do nich
troch tzw. intelektualistw-widm, uczestniczcych w przygotowaniu ustawy przeciwko
zbrodni ludobjstwa, zastpujcej w istocie dawn i niesawn ustaw o dyskry
minacji klasowej. Doczmy do nich take Honorowego Przewodniczcego Zwizku Pisarzy
Albaskich, Isma- ila Kadare, ktry po tym, jak suy temu zu w propagandzie
przedwyborczej (podobnie jak sekretarz wykonawczy Zwizku, Bardhyl Londo), przeszed
nastpnie, zdziwiony, do obozu tych, ktrzy nabrali wody w usta.
Jednake w wikszoci dawne wysze kadry" zaakceptoway nowe zo w milczeniu - ze
strachu bd z potrzeby. Poproszeni o podpisanie Apelu, ktry 25 niezalenych pisarzy,
naukowcw, artystw, dziennikarzy, tumaczy i wydawcw skierowao do Wolnego wiata i
opinii albaskiej, by wezwa do obrony gwaconej demokracji, w wikszoci odmwili. Oto
kilka najbardziej typowych odpowiedzi:
Mj przyjacielu, nie mam godnoci, ale z godnoci czy bez, musz wychowywa dzieci".
Mj drogi, chcesz, usidmy w kawiarni i im naubliajmy. Chcesz? Usidziemy. Ale nie
mieszaj mnie do tych spraw".
Czowieku, nie zawracaj mi gowy! Mao nacierpiaem si w czasie dyktatury? Wicej nie
mog".

29

Stary, ten podpis pozbawi mnie jedynej moliwoci zajmowania si wasn twrczoci. S
inne sposoby walki".
Zgoda, podpisz, ale jeli znikn te ponure przepowiednie o przyszoci Albanii".
Tekst Apelu wydaje mi si za dugi i zbyt skomplikowany".
Podpisabym, gdyby nie podpisao go tyle dzieci dawnych partyjnych bonzw"...
W trzeciej grupie znaleli si ci, ktrzy na wydarzenia 26 maja zareagowali z obojtnoci.
Nale do niej uczniowie dawnej albaskiej inteligencji, z ktrych wielu to take ich dzieci,
gwnie wic modzie studencka,
ktra otumaniona narkotykami, muzyk i pornografi jest zupenie niewraliwa na wszystko,
co dzieje si w yciu spoeczno-politycznym kraju. Jakby brakowao jej poczucia moralnoci i
odpowiedzialnoci spoecznej. Ale jeli u ktrego z nich obudzi si to poczucie, rodzice
natychmiast je w nim stumi, mwic: Sied cicho i nie wychylaj si, bo cigniesz na nas
nieszczcie".
W rezultacie dzisiejsza Albania, tak jak wczorajsza, gdy inteligencj uwaano za podejrzan
i poddawano kontroli klasy robotniczej", co w istocie byo jedynie maskowaniem instynktw
przemocy wadcw-ignorantw, zamiast rozwija si dziki otwartej rywalizacji idei, siedzi z
gow w piasku, pod butem przemocy ignorantw i konformistw, ktrym przewodzi
deliryczny dyktator, gotowy podpali kraj, byle zachowa osobist wadz...
Czy w Albanii byli dysydenci?
Znany jest dramat Bertolda Brechta ycie Galileusza. Autor zadaje pytanie: Co byo bardziej
potrzebne ludzkoci, czy odkrycia i wynalazki, ktrych i tak kto inny by dokona, czy
odwaga goszenia prawdy?
Czy Galileusz by intelektualist? Oczywicie, e tak, jeli zastosujemy kryteria XX w. Ale z
drugiej strony, znowu wedle naszych wspczesnych kryteriw, bez wtpienia nie uznamy
go za dysydenta. Jest to czowiek, ktrego w Europie rodkowowschodniej nazwalibymy
czonkiem intelektualnej szarej strefy. Naleeli do niej pisarze, artyci i naukowcy,
nauczyciele i dyrektorzy szk, krtko mwic, urzdnicy pastwowi z dyplomami", ktrzy
aby y i wyj na swoje, podporzdkowali si reimowi, suc mu i ulegajc. Ale w adnym
wypadku nie moemy zaliczy Galileusza do biaej strefy dysydentw, ktrzy w krajach
Wschodu
byli mniejszoci promieniujc obywatelsk odwag, czsto inspirujc szar stref,
owiecajc j, by moga wydosta si z czarnej strefy wadzy.
Jak moglibymy, uywajc tej kolorystycznej metafory, opisa sytuacj w Albanii? Byy
prezydent Ramiz Alia (ur. 1925), zapytany w jednym z wywiadw o czasy i posta Envera
Hody, powiedzia midzy innymi: (...) Po wyzwoleniu Albania bya krajem niezmiernie
zacofanym, 80% ludnoci stanowili analfabeci. Nie posiadaa przemysu, rolnictwo byo
prymitywne. Prze-citna dugo ycia wynosia 40 lat. W takiej to wanie sytuacji, pod
przywdztwem Envera Hody, w Albanii nastpiy gruntowne przemiany. Wystarczy
powiedzie, e dzisiaj w kraju yje ponad 100 tysicy wyszych kadr, e 60% modziey
ukoczyo szkoy rednie (...), kraj wydoby si ze redniowiecza i wszed na drog postpu i
rozwoju".

30

Ale zapomnia" doda, e t garstk inteligentw, ktrzy studiowali na Zachodzie przed II

wojn wiatow, komunici albo rozstrzelali, albo wsadzili do wizienia, albo zniewolili,
zamieniajc ich w swoje sugi. Zapomina" te, e inteligenta, wedug komunistycznej
ideologii, nie bya uznawana za postpow warstw spoeczn. Przeciwnie, traktowano j
jako podejrzan, bo najbardziej podatn na buruazyjn infekcj. Tylko ta jej cz, ktra
wstpia do partii komunistycznej lub zwizaa si z Sigurimi, otrzymywaa status lojalnych
obywateli.
W Albanii nie istniaa biaa strefa dysydentw. Zwykle uznaje si, e w krajach Wschodu
dysydenci stanowili niewielk grupk intelektualistw odwanie poszukujcych i
znajdujcych przestrze do oddziaywania i promieniowania na pozosta cz
spoeczestwa. Natomiast w Albanii, w ktrej panowa duch Envera Hody: Kto podniesie
palec, temu obetniemy rk; kto podniesie rk, temu obetniemy gow", taka przestrze"
i takie promieniowanie" byy niemoliwe. A wic brak dysydentw w Albanii nie wynika
tylko z braku obywatelskiej odwagi kilku jednostek, lecz z caej tradycji kraju, w ktrym nie
znano - jako moliwoci - tolerancji wobec innej myli politycznej. Jeli powrcimy do naszej
metafory, to te 100 tysicy czonkw wyszych kadr, wychowywanych pod opiek partii,
przynaleao do dwch stref - szarej i czarnej. Dzisiaj usiuje si" zaliczy do dysydentw
takich pisarzy, jak Ismail Kadare, Dritero Agolli i in. Nie ulega jednak wtpliwoci, e
niezalenie od przejawiania si indywidualnych talentw, gwnym celem caej albaskiej
twrczoci literackiej i, szerzej - kultury albaskiej, sterowanej i opacanej przez Parti
Pracy, byo wychowanie nowego czowieka w duchu, ktry w Perpjekji" nazwalimy
nacjonali- styczno-komunistycznym. Albaczyk karmi si mia- zmatami tego samego
delirium, na ktre cierpiaa albaska dyktatura: historyczn chwa, strachem wobec
obcych, izolacj identyfikowan z oporem przeciwko wrogowi, powiceniem jednostki w
imi kolektywizmu, egzaltacj sukcesami socjalizmu. To delirium uwidaczniao si take we
wszystkich moliwych wstpach do dzie naukowych. Tak wic kultura ta stanowia
integraln cz czarnej strefy. Natomiast rzadkie bdy i wypaczenia" oraz akty odwagi"
(po ktrych nastpowaa samokrytyka, ilekro odkryto, e nie byy zgodne z lini partii), a
take prace, ktrych ideologia nie bya w stanie infiltrowa (szczeglnie rozprawy naukowe i
cz przekadw), pozostaj w szarej strefie.
Nie mona te uzna za dysydentw tych, ktrzy znaleli si w wizieniu, jak tylko
podnieli palec". Winiowie, w pewnym sensie, stanowili inne ekstremum czarnego
imperium, poniewa nie promieniowali wcale, a los ich suy zastraszaniu pozostaych.
Bez
wtpienia miay miejsce akty odwagi, jak list Kasema Trebeshiny (ur. 1926) skierowany do
Wodza lub listy Fadila Kokomaniego (1933-1979), Vangjela Lezhy (1932- -1979), Xhelala
Koprencki (zm. 1979)30. Jednake wiedza
0

tych czynach nie przenikaa poza mury wizie

1
aresztw, a bezlitosne kary, cznie z kar mierci - jak w przypadku Kokomaniego,
Lezhy i Koprencki - nie wzmagay odwagi, ktra stymulowaa dysydentw na
poststalinowskim Wschodzie, lecz strach i terror.
Bye wysze kadry i wstrzsy w latach 90.
Wstrzsy lat 90. zastaj spoeczestwo albaskie ze 100 tysicami wyszych kadr Ramiza
Alii, yjcymi w szarej i czarnej strefie. Bardziej wraliwi i gotowi na zmiany byli ludzie ze
strefy szarej. Oni te w pewnym sensie wzili na swoje barki kierowanie demokratycznymi
31

przemianami w kraju. Jednake rozwj wydarze pokaza, e nieobecnych przez lata

komunizmu dysydentw nie tak bardzo dao si kimkolwiek z szarej strefy zastpi.
Brakowao kultury, poprzez ktr oddziaywali dysydenci w krajach Wschodu,
nonkonformistycznych tradycji jako niewyczerpanego rda moralnego ducha", zalkw
spoeczestwa obywatelskiego, ktre tam budowali, nawet jeli na kruchych podstawach,
ludzie tacy, jak: Vaclav Havel, Gyrgy Konrad, Adam Michnik. Oni to wasnym autorytetem
moralnym, odwanie i inteligentnie goszc pogld, e historyczna pami
komunistycznego dowiadczenia zasuguje na to, by obroni spoeczestwo przed nowymi
bdami", mogli utrzymywa rwnowag i zapobiega temu, by duch za nie przeskoczy z
wczorajszych wadcw na dzisiejszych.
W Albanii wilki z czarnej i szarej strefy zanurzyy apy w rozsypanej mce, by przenikn do
domu demokracji, ale mka szybko opada i okazao si, e weszy tam nie po to, by suy,
lecz grabi i niszczy. Niektrych z nich znalaza sama Partia Pracy w swoich szeregach i
ustawia na czele zbuntowanego tumu, chcc powstrzyma jego agresj i nieracjonalno
dziaania. Oni za uznali, e oto nadszed wreszcie dzie zastpienia niedawnych
mocodawcw. Przekrelili swe zobo-wizania, by zamanipulowa gniewem i chci odwetu
przeladowanych oraz diaspory amerykaskiej, by zniszczy rywali. Wystraszyli najbardziej
wiat cz szarej strefy, wypdzajc kogo si da za granic. I coraz bardziej powracali do
tradycyjnych metod rzdzenia. Po czterech latach ich rzdw Albania staa si z powrotem
dyktatur sui generis, gdzie wolno prasy jest zagroona, a opozycyjne partie polityczne,
utrzymywane dla pozoru, ze wzgldu na Zachd, istniej jako przeladowana mniejszo,
praktycznie bez znaczenia, poniewa w momencie gosowania bandy partyjno-po- licyjne
kradn gosy i chroni wadz.
Jednake nie mona zaprzeczy, e w cigu tych piciu lat po raz pierwszy w historii Albanii
zaistniay wolna myl i obywatelska odwaga i e wadcy musz teraz znosi to cierpliwie,
bez moliwoci ukrcenia wszystkiemu gowy. Jest to jednak wynikiem bardziej pooenia
geopolitycznego ni demokratycznego i kulturalnego rozwoju. W kadym razie, niektrzy z
byej szarej strefy i cz modziey utworzyli stref bia. Jej zaistnienie w Albanii (obok
stref szarej i czarnej) oznacza, e bdziemy musieli jeszcze dugo walczy o prawo
obywatelstwa dla mylenia i dziaalnoci alternatywnej. Sukces tej walki, do niedawna
toczcej si jedynie na polu politycznym, wymaga jej rozcignicia tam, gdzie mona
stworzy najmocniejsze podstawy spoe-czestwa obywatelskiego - w stref kultury,
rozwijajcej wiat duchowy oraz osobowo Albaczykw.
Panowanie polityczne i panowanie kulturalne
Przyjrzyjmy si dyskusji, jaka si toczy wok tego, czy w czasach dyktatury powstaway
wartoci czy anty- wartoci kulturalne. Musimy na to spojrze z punktu widzenia obecnego
kryzysu. Nie chodzi nam wic o to, czy w cigu ostatnich 50 lat Albaczycy uczyli si pisa i
piewa, porusza na scenie, trzyma kamer itp., ale o to, na ile dorobek dnia
wczorajszego pomaga nam w rozwoju dzisiejszej kultury i sztuki. Czyli, na ile wczorajsza
kultura pomaga nam w zrozumieniu i przezwycieniu obecnych problemw?
Kady, kto mieszka w Albanii, popada w desperacj, ilekro widzi pustk albaskiego ycia
kulturalnego. W liczcej ponad 500 tys. mieszkacw Uranie nie ma sali kinowej, w ktrej
mona by obejrze filmy, takie jak: Lamerica, Przed deszczem, Underground, dotykajce
losw Albaczykw, a z sukcesem wywietlane na ekranach kin caej Europy. Telewizja
pastwowa posiada tylko jeden kana i najwaniejszym tam wydarzeniem s wybory Miss
Albanii. Telewizja prywatna nie istnieje (i pomyle, e w ssiedniej Macedonii
32

dyskryminowani Albaczycy, a jest ich prawie tyle, co mieszkacw Albanii, maj pi

kanaw prywatnych)31. Czasopisma kulturalne mona policzy na palcach jednej rki.
Albascy architekci, zamiast zabra gos w sprawie urbanistycznej degradacji Tirany,
krzycz o zbrodniach przeszoci. Partie ekologiczne caymi dniami dyskutuj o polityce
kadrowej, a nie o niszczeniu przyrody. Skarby kultury narodowej s systematycznie i w biay
dzie rozkrada- ne. Najbardziej znany pisarz od szeciu lat mieszka w Paryu i ani razu nie
cign do swojego kraju wybitnej postaci literatury wiatowej. Najbogatsze fundacje
kulturalne, sponsorowane z zagranicy, s jak kurniki, w ktrych kury nigdy nie znios jaj.
ycie kulturalne
modziey jest ukierunkowane cakowicie na zagranic: na dyskoteki, bary, pornografi, a
najlepsi studenci marz tylko o jednym: by wyjecha z kraju. Poziom nauczania w szkoach i
na uczelniach jest kilkakrotnie niszy ni w czasach dyktatury. I mimo takiej katastrofy
kulturalnej, byy minister kultury Teodor Lao (ur. 1936), przecitny pisarz realizmu
socjalistycznego, piastuje stanowisko w nowym rzdzie...
(Nie na miejscu wydaje nam si wyliczanie jakichkolwiek sukcesw, poniewa tak znikome
efekty nie zasuguj na uwag).
Wielu przeczuwa katastrof. Widz oni, e kultura Albanii tkwi jak w bagnie, w marazmie, w
cakowitym anachronizmie, e w przeciwiestwie do kultury wiatowej brakuje jej
wewntrznej dynamiki. Jakikolwiek ruch jest niemoliwy, poniewa ciao kraju zapado na
jak straszn chorob gowy. Na pierwszy rzut oka, wydaje si, e ta choroba wzia si z
obawy obecnych politykw przed nowymi ruchami kulturalnymi - aby je zahamowa,
utrzymuj instytucje kulturalne w kadrowym bezruchu. Kto powiedzia, e modzie
albaska jest zdezorientowana i dlatego nie tworzy adnej alternatywy. Ale to tylko jeden z
symptomw choroby. Prawdziwym jej powodem jest jaowo wczorajszej kultury albaskiej,
brak jej istotnej spucizny. Gdyby byo inaczej, to wczorajszych domw kultury i teatrw nie
zamieniono by na salony do gry w bingo. Choroba postpuje, poniewa wadza kulturalna
pozostaa w tych samych rkach, ktre j przygotoway.
Dawne wysokie kadry Ramiza Alii to dzi ludzie dwch kategorii: cz z nich nazwalibymy
inteligentami paradoksalnymi: saw i tytuy zdobyli za dziea tworzone w okresie
komunizmu, ale teraz krzycz jako zatwardziali antykomunici. Drudzy, to inteligenci o
postawie bardziej koherentnej: do przeszoci odnosz si rze-
telniej, ale jednoczenie nie zerwali z jej wzorcami. I jedni, i drudzy zdominowali dzisiejsze
ycie polityczne kraju, podzielone midzy dwie wielkie i kilka pomniejszych partii. (Nie
mona zaprzeczy, e byli oni lepiej przygotowani do wzicia na siebie odpowiedzialnoci za
polityczny kierunek kraju ni byli winiowie polityczni, ktrzy, niestety, z powodu
straszliwej dys-kryminacji, nie mieli szans sta si dysydentami). Jeli za chodzi o
panowanie kulturalne, to klany dawnych wyszych kadr nawrconych, lub nie, na
demokracj, wcignitych, lub nie, w polityk, rzdz nadal razem, w prawie niepodzielnym
bloku. Oglnie, wikszo czonkw tych klanw dobrze si czuje w tym kulturalnym bagnie.
Jedni dlatego, e brakuje im ambicji oraz zdolnoci, by si z niego wydoby; inni - poniewa
s zmczeni; jeszcze za inni wanie teraz stworzyli dzieo ycia i trudno im si z nim
rozsta. Obecne status cjuo daje im prymat w albaskiej opinii kulturalnej i suy take ich
interesom ekonomicznym, poniewa nadal zasiadaj na uniwersyteckich katedrach oraz w
zarzdach fundacji.
Bezpodno ich poczyna oraz brak wobec nich alternatywy jest jedn z gwnych przyczyn
kulturalnego ubstwa dzisiejszej Albanii. S jaowi i flegmatyczni, poniewa komunizm,
33

kontynuujc tureck tradycj biernoci, uksztatowa w nich zwyczaje ryby pilota. Ryba ta
ma ciao rozlaze, jak u miczaka, bez krgw i mini. Nie posiada energii normalnej ryby,
ktra rozrywa wod ogonem i petwami; ryba pilot nie moe si sama porusza. Ma jednak
jedn nadzwyczajn cech, dziki ktrej moe przey. Posiada nad otworem gbowym
narzd o zdolnociach do przysysania i przyklejania. Dziki temu czepia si
przepywajcych obiektw - statkw i rekinw, i pynie razem z nimi w cieplejsze,
wygodniejsze miejsca, gdzie atwiej moe wegetowa.
Kultura albaska jest pena takich pilotw czepiajcych si rekinw. Do wczoraj rekinem
bya Partia Pracy i jej polityka. Dzisiaj znalazy si nowe rekiny, z ktrymi mona popyn
na ciepe wody. Czsto ci, ktrzy krytykuj przeszo, atakuj tylko wasnego rekina z lat
minionych. Wspieraj si ide, e ich przeladowa, zapominajc o tysicach napisanych
strof, setkach kilogramw farby na ptnach, tysicach westchnie i okrzykw rzucanych na
scenach. Wielu z nich, na czele z Kadare, ktry odczepi si od rekina w ciepych wodach
Parya, jakby zapomniao, w jakim czasie yli, jak wysyali Mu ksiki, ktre pisali, rozdzia
za rozdziaem, dla potwierdzenia lojalnoci, jak modlili si dniem i noc, by kto z
kierownictwa powierzy im zrobienie filmu o Jego yciu, witowali, gdy rekin zaszczyci ich
telefonem z gratulacjami za jaki napisany przez nich poemat, wznosili toasty, gdy On
przysa im swoje dzieo z dedykacj...
Ta niepami, za ktr paci nard albaski powrotem do przeszoci pod innym
przebraniem, jest moliwa dlatego, e w Albanii wci krluje ryba pilot i kultura, ktr ona
stworzya. Jest to kultura gaskania rekina i ucieczki od bolesnej rzeczywistoci. Jest to
kultura istot, ktre maj jedynie przyssawki i gby.
Wspczesna Albania nie potrzebuje kultury letar- gicznej, ale takiej, ktra pomogaby
Albaczykom zrozumie wczorajsz histori i dzisiejsz rzeczywisto, pomogaby napry
muskuy i wyzwoli energi, ktra uwiadomiaby im ich odmienno niezbdn dla rozwoju
wasnej dziaalnoci, twrczoci, osobowoci.
Przypisy
29

Por. przyp. 18.

30 Fadil Kokomani i Vangjel Lezha, dziennikarze z zawodu, odsiadujcy dugoletnie wyroki,

wysali z wizienia do KC PPSh list z protestem przeciwko nasilajcemu si terrorowi po
wykryciu w poowie lat 70. wrogich grup w armii i przemyle, w ktrym domagali si take
nawizania kontaktw z jednym z najwikszych wrogw Albanii - ZSRR. Xhelal Koprencka,
take wieloletni wizie, chcia zblienia z innym wrogiem - Stanami Zjednoczonymi. Za
pretekst do skazania ich posuyo faszywe oskarenie o zaoenie w wizieniu
kontrrewolucyjnej organizacji. Zapad wyrok mierci. Zob. take esej O przenosinach
prochw Envera Hody. Fatos Lubonja opisa ca histori w dokumentalnej powieci
RidSnimi (1996, Drugi wyrok).
31 Pierwsza telewizyjna stacja prywatna Shijak TV zacza dziaa oficjalnie w 1996 r.
Rozkwit kanaw prywatnych nastpi w drugiej poowie 1997 r. po uzupenieniu przez
parlament 17 wrzenia ustawy o mediach publicznych tzw. poprawk Arbnoriego. Dotyczya
ona normalnej kadencji parlamentu (poza okresami kampanii wyborczej), w ktrej
transmisje z obrad miay respektowa prawo do prezen-tacji pogldw rzdzcej partii,
take opozycji. Zob. T. Czekalski. Albania, wyd. cyt, s. 250-251.
Socrealizm i katharsis - pomost do nowej kultury
34

Refleksje o dwch wystawach w Galerii Sztuki

: Soc-realizmi dhe katarsisi ndaj tij si ure drejt nje kultur te re (Refleksione mbi dy
ekspozita te hapura ne Galerine e Arteve), s Shekulli", 25 lipca 1999
Przed kilkoma dniami w Galerii Narodowej otwarto dwie wystawy w pewien sposb
niezwyczajne: jedn z socrealistycznymi obrazami, drug z rzebami i innymi wyrobami
rkodziea z okresu socrealizmu. Niezwyke byo to, e ujrzay one wiato dzienne po raz
pierwszy, po kilku latach zamknicia w piwnicach Galerii.
Celem obu wystaw bya prezentacja najbardziej charakterystycznych cech sztuki
figuratywnej tego okresu, co stao si interesujc prowokacj, przybliajc te czasy z
perspektywy dowiadczenia twrczoci artystycznej.
Wystaw obrazw rozpoczyna obraz Agima Zajmi (ur. 1935), w centrum ktrego stoi
partyzancki komisarz i opowiada zgromadzonym przy ognisku o komunistycznym szczciu.
Nastpne obrazy wychwalaj po kolei: wojn narodowo-wyzwolecz, budow socjalizmu na
wsi i w miecie, postaci wodzw, zerwanie stosunkw z ZSRR, okres gosu mas, co
przypomina o chiskiej rewolucji kulturalnej - by skoczy na ostatnich latach komunizmu,
gdzie w kompozycji Irfana Bregu widzimy czonkw albaskiej rodziny spogldajcych w
rne strony, co wedug koncepcji kuratora wystawy, Gezima CJendro (ur. 1957),
symbolizuje za
mknicie cyklu - zagubienie i ostateczne rozczarowanie spoeczestwa albaskiego.
Pawilon rzeby jest gigantyczn instalacj: rzeby umieszczone s na pkach, bez zamiaru
pokazania indywidualnoci takiego czy innego artysty, wrcz odwrotnie, by j ukry i
podkreli identyczno wystawianych popiersi z modelami produkowanymi masowo przez
propagand. Ma to wyraa tez, e rzeby z tego okresu modeloway cechy czowieka
fikcyjnego, spoza rzeczywistoci: partyzantw, robotnikw, onierzy, spdzielcw lub
wodza charakteryzowa wyrany brak autentyzmu, postaci, poprzez ktre socrealizm
usiowa ksztatowa nowego czowieka, w istocie go deformoway.
Wystawy wywoay oywion dyskusj w prasie albaskiej i krgach artystycznych. Oprcz
dyskusji wok samych wystaw, wielokrotnie podkrelano moralny i kulturalny upadek,
bdcy udziaem spoeczestwa albaskiego. Jedn z jego przyczyn jest wanie
zamieszanie wywoane kulturaln konfrontacj z przeszoci. Niniejszy esej jest prb
analizy tego zepsucia kulturowego w kilku jego przejawach.
W dyskusjach pojawiy si pytania stawiane wielokrotnie w cigu ostatnich kilku lat:
Czy w Albanii istnia realizm socjalistyczny?
Odpowied negatywn na to pytanie sugerowao kilku koryfeuszy realizmu socjalistycznego
wanie w celu stworzenia zasony dymnej dla tego okresu, usprawiedliwienia dzie wielu
autorw i uzasadnienia tezy, e sztuka i literatura albaska nie przestrzegay zasad
socrealizmu, naruszay je i wykraczay poza, tworzc sztuk prawdziw, uniwersaln. Ta
manipulacja, ktra, niestety, zaja znaczn cz miejsca we wspczesnym al
baskim wiecie kulturalnym, bya moliwa dlatego, e Albania nie jest jeszcze w stanie
stworzy postkomunistycznej sztuki i krytyki z prawdziwego zdarzenia. A wielu autorw,
ktrzy wci dominuj w albaskim yciu kulturalnym i artystycznym, to ci sami, ktrzy
tworzyli komunistyczn literatur i sztuk. I do tego posiadaj wadz kulturaln w Albanii.
35

Ta manipulacja oparta w znacznej mierze na sukcesie dzie Ismaila Kadare na Zachodzie jest
cakowicie niezgodna z prawd. Prawd natomiast jest, jak pokazuj to rwnie obie
wystawy, e albaska sztuka i literatura nadzwyczaj gorliwie przestrzegay
socrealistycznych norm i kanonw, okrelonych przez Maksima Gorkiego i Andrieja danowa - realistyczne w formie i socjalistyczne w treci.
Czym by realizm socjalistyczny? W swojej istocie by on instrumentem partyjnej
propagandy, upowszechniania nacjonalistyczno-komunistycznej ideologii rodkami
literackimi i artystycznymi. Majc na uwadze fakt, e dyktatura, a wic take i cenzura, byy
w Albanii najbardziej bezlitosne i totalne - absurdem jest wmawianie ludziom, jak usiuj
robi to niektrzy, e literatura i sztuka w Albanii w mniejszym stopniu suyy ideologii,
mniej podlegay cenzurze ni w innych krajach socjalistycznych (z wyjtkiem moe
azjatyckich krajw komunistycznych takich jak Chiny rewolucji kulturalnej, Wietnam, czy
Korea Pnocna).
Realizm socjalistyczny w Albanii, bardziej ni w ktrymkolwiek innym kraju tzw. bloku
wschodniego, suy do systematycznego prania mzgw poprzez tworzenie rzeczywistoci
wirtualnej. Albaczycy musieli zachowywa si tak, jakby wierzyli w jej istnienie, gdy w
przeciwnym razie nazywano ich nienormalnymi i wsadzano do wizie lub psychuszek.
Rwnie jeli chodzi o form, by to kraj najbardziej cinity kleszczami nakazw. Jeli w
innych pastwach bloku
eksperymentowano z impresjonizmem, kubizmem, ekspresj onizmem i innymi
modernizmami, w albaskim malarstwie podwaano najmniejszy kolorystyczny kaprys,
ktry odbiega od koloru misa, jeli malowano jaki portret.
Ale dyskusja nad tymi wystawami ujawnia, niestety, fakt, e wikszo artystw realizmu
socjalistycznego nie jest wiadoma charakteru swoich dzie, ani roli, jak od-grywaa w
okresie komunizmu. Nie czuj si odpowiedzialni za to, e jeli w Albanii manipulowano tak
wieloma ludmi, jeli tak wielu byo zdezorientowanych i zdeprawowanych, to wpyny na
to take ich dziea, gdy tworzyy nowego czowieka o cechach potwora. Jeden z artystw
powiedzia nawet w prasie, e przedstawia entuzjazm chopw pracujcych w polu, bo
takich naprawd widzia. Dziwne, e nie zauway straszliwej ndzy albaskich chopw, do
ktrej doprowadziy ich spdzielnie. Tego, e pracowali po 14 godzin w polu za kawaek
chleba popijany serwatk. Dlatego wraz z upadkiem reimu zniszczyli spdzielnie, porzucili
domy i poszli na obc ziemi najmowa si za parobkw.
Czy kiedykolwiek prawdziwi robotnicy przychodzili do pracowni Sali Shijaku (ur. 1939), by
powiedzie, co sdz o tym, jak ich przedstawi w obrazie Gbs mas? Nie, do niego
przychodzili jedynie cenzorzy, przygldajc si podejrzliwie plamom farby na ptnie.
Skender Kamberi (ur. 1939), ktry teraz mwi, e widzia szczliwych chopw na polu, pod
koniec lat 60. namalowa obraz, na ktrym przedstawi rannego partyzanta niesionego na
plecach drugiego partyzanta. Cenzorzy powiedzieli, e jego wymowa jest pesymi-styczna. A
wtedy on, by usun pesymizm", musia namalowa w tle partyzanck brygad kroczc w
ich kierunku z czerwonym sztandarem. A gdy malowa ptno Okrenie Kruji przez Yrana
KontP2, przyszli cen-
zorzy i skrcili brody postaciom. Zwykle, gdy przygotowywano jak wystaw, po sali
kryo z pdzlem w rku dwch-trzech malarzy wzywanych przez Zwizek Pisarzy i
Artystw Albaskich (podobno Danish Jukniu, 1934-2003, nazywa ich pogotowiem") i na
zlecenie komisarza, bez pytania autora o zgod, a nawet czynic mu zaszczyt", ingerowali
36

w ptno, a to dodajc gwiazdy na czapce, by zwikszy napicie w tle, a to marszczc

czyje brwi lub rozjaniajc niebo. Do tego posuwa si dyktat partii.
Z powodu tego dyktatu w albaskiej literaturze i sztuce cakowicie brakuje realistycznego
przedstawienia czterdziestu piciu lat ycia w komunizmie. Na stronach ksiek, tamach
filmowych i ptnach z tego okresu w ogle nie ma ludzkiego zmczenia, wysiku,
rozczarowania. Rzeby z drewna i brzu cakowicie ignoruj ucisk i przemoc doznawane
przez ludzi, towarzyszcy im lk i strach. Dlatego, oprcz odpowiedzialnoci za manipulacj
i premie mzgw, albascy twrcy z tego okresu maj take wielki dug wobec przyszych
pokole, poniewa zamiast ukaza ten czas, oni ukryli go.
Co najmniej dziwne wydaj mi si dzisiaj skargi w prasie, e wystawy obraziy autorw.
Gdyby mogo powsta z grobu tysice przeladowanych, ktrych ju dzisiaj nie ma,
rozstrzelanych w imi ideologii, ktr propagowali ci autorzy, torturowanych przez katw
manipulowanych t propagand, powiedzieliby o innej, znacznie ciszej obrazie - o braku
pamici i moralnoci w sztuce.
Kto moe jednak powiedzie, e po dziurki w nosie mamy propagandy antykomunistycznej.
Naley widzie wartoci. Wedug nich, te dziea posiadaj wartoci estetyczne.
Podyskutujmy o wartociach
Czy w tym czasie istniay rne wartoci estetyczne, czy rzeby i obrazy z tego okresu
posiaday mniejsz lub wiksz warto plastyczn, profesjonaln, czy te wszystkie byy
jednakowe? To kolejny temat dyskusji, ktry wywoay te wystawy. Bez wtpienia nie
wszystkie byy na tym samym profesjonalnym poziomie. Zwracaj uwag obrazy Sali
Shijaku lub Danisha Jukniu, dziki bogatszemu kolorytowi, wikszej harmonii form.
Plastycznoci wyrniaj si rzeby Odhise Paskali (1903-1985), take w popiersiu Envera
Hody. Jednak, skoro mwimy o wartociach, musimy si nad tym duej zastanowi.
Bez wtpienia partia znaa si sztuki w manipulowaniu emocjami ludzi i bez wtpienia
wiedziaa, jak odrni artystw bardziej profesjonalnych od mniej profesjonalnych - nie
mam odwagi mwi dziea bardziej wartociowe" lub mniej wartociowe", poniewa, jak
za chwil wyjani, pojcie warto" jest bardziej zoone. Partia organizowaa konkursy i
nie mona zaprzeczy, e na przyznanie nagrd czsto wpywaa nie tylko tematyka, ale
take profesjonalizm. Nie brzmiay jednakowo: poemat Kadare opiewajcy parti: by
wykorzeni ciebie partio musieliby przewrci ca t ziemi staroytn i cik przewrci
twierdze
gry
pieni
podnie z bota i zabi polegych... (zdoby pierwsz nagrod) i propagandowa przypiewka
typu: Partia Enver zawsze zwarci i gotowi.
Ale bardzo wtpi, czy o tych strofach powinnimy mwi wartociowe" lub nie. Myl, e
bardziej mamy tu do czynienia z pewnym potencjaem przeksztaconym w antywartoci, z
pewnym naduyciem talentu, by nie powiedzie, jego skorumpowaniem.
A wic problem, czy te obrazy albo rzeby byy wartociowe lub nie, jest o wiele bardziej
zoony ni stwierdzenie, e istnieli malarze, ktrzy wiedzieli jak pooy, lepiej lub gorzej,
farb na ptno. Rzecz w tym, e ta twrczo uksztatowaa system wartoci
37

specyficznych", nieprzystajcych do systemu wartoci uniwersalnych lub, mwic inaczej,

przeksztacia rodowisko twrcw w propagandow machin, wyobcowu- jc sam natur
twrczoci. Kto przytacza argument, e take obrazy bizantyskie suyy ideologii, a
jednak podobaj si nam one dzisiaj ze wzgldw estetycznych. Musimy przede wszystkim
pamita, e sztuka bizantyska bya przejciem do nowoczesnoci z punktu
widzenia formy, e kanony jej obrazw byy novum w funkcji towarzyszenia
sacrum. To samo mona powiedzie take o rewolucji w dobie renesansu (pojawienie si
perspektywy i wiatocienia w przestrzeni dwuwymiarowej), jakkolwiek te dziea trzymay
si jeszcze kilku dobrze okrelonych kanonw. Owe okresy s ogniwami acucha w historii
zjawisk artystycznych. To samo mona take powiedzie o niektrych artystach radzieckich,
ktrzy wytyczyli drog kilku rzeczywicie nowatorskim inspiracjom na etapie sprzed zapanowania kanonu realizmu socjalistycznego. Ale znany jest ich pniejszy tragiczny los w
ZSRR po tryumfie socrealizmu, ktry my przyjlimy ju gotowy. Nie zapominajmy rwnie o
sowach zawartych w Biblii, e s nadzieje prawdziwe i nadzieje faszywe. Duch
chrzecijastwa, pomimo swoich ogranicze, nawet w aspekcie totalitarnym, by duchem
mioci czowieka do czo
wieka. Dlatego przetrwa wieki. Chodzi wic o to, jaki duch towarzyszy tym dzieom, co
mwi dzisiejszej modziey socrealistyczne obrazy, ksiki, filmy? Nic, oprcz dogmatw
absurdalnego, przestpczego systemu. Jakie znaczenie ma to, e ukady kolorystyczne,
zdania lub role s wykonane po mistrzowsku, jeli to mistrzostwo suyo nacjonalistycznokomunistycznej propagandzie totalitarnego pastwa, ktre uciskao wolno i prawdziw
twrczo. To prowadzi nas jeszcze dalej, do kwestii zasadniczej: Istnieje czy nie istnieje
moralno w sztuce? Czy moralno jest, czy nie jest czci wartoci? Tutaj opinie mog
by rne.
S teoretycy, ktrzy uwaaj, e warto artystyczna istnieje poza i niezalenie od ideowej
treci dziea. Ale, szczeglnie w XX w., przewaa opinia, e pisarz lub artysta nie mog
istnie niezalenie od ostrych problemw spoecznych, e, co wicej, s oni najwyszym
sumieniem spoeczestwa. Thomas Mann po dowiadczeniu nazistowskim potpia
stanowisko apolityczne, ktre sam zajmowa w okresie przed nazizmem. Co dopiero mwi
o literaturze i sztuce w subie dyktatury. (Nie przypadkiem rwnie Kadare, idol tych, ktrzy
uwaaj, e wartoci estetyczne stoj ponad treci, cakowicie przerobi swoje dziea w
wydaniach z okresu postkomunizmu, by usun komunistyczne treci)33.
W dyskusji wok wartoci nie zapominajmy rwnie o tym, e sztuka albaska pod
dyktatem realizmu w formie i socjalizmu w treci, przez czterdzieci pi lat nie znaa drg
rozwoju sztuki XX w. Nie wolno byo zna adnego innego -izmu" oprcz realizmu, nawet w
formie eksperymentu. Dziea impresjonizmu, kubizmu, ekspresjonizmu, abstrakcjonizmu,
futuryzmu, konstruktywizmu, dadaizmu, surrealizmu w drugiej poowie XX w., gdy my
ylimy zapiecztowani realnym so- cjalizmem, weszy ju do zbioru klasyki, robic miejsce
dla innych twrczych dowiadcze, jak: konceptualizm, postmodernizm itd. Natomiast w
Albanii realnego socjalizmu nie znano adnej nowej formy twrczoci, adnej nowej filozofii
twrczoci - oprcz przypadkw, gdy dezawuowano je w ktrej z ksiek, interpretujc jako
oznaki degeneracji spoeczestw, ktre je zrodziy. Historia malarstwa w Akademii Sztuki
koczya si na Gustavie Courbecie. Na pocztku lat 70. sugestia pewnego krytyka, e w
funkcji idei (zawsze socj'alistycznej) mona wykorzysta rwnie formy kubizmu, zostaa
ostro skrytykowana w ramach pitnowania liberalizmu. Artystw, ktrzy prbowali chocia
troch, w jakiej formie, przypomnie ekspresjonizm, fowizm lub ku- bizm, skazywano na
reedukacj i wizienia. Dlatego biorc pod uwag skandaliczne opnienie, na ktre cierpi
38

sztuka albaska, rwnie dzisiaj, sowo warto" staje si jeszcze bardziej problematyczne.
Jeli mwimy o wartociach, to sdz, e do socrealizmu w Albanii, bardziej ni w
jakimkolwiek innym kraju bloku wschodniego pasuje zdanie Hemingwaya: Literatura w
faszyzmie jest skazana na bezpodno".
Zblienie do przeszoci lub katharsis
W kulturowym zblieniu do przeszoci ta wanie bezpodno, o ktrej mwi Hemingway,
jest tym, z powodu czego tak cierpimy i co tak mao rozumiemy. Najwikszym problemem
kulturowym, ktry pozostawi nam realizm socjalistyczny i w ogle ideologia nacjonalistyczno-komunistyczna, jest to, e pogldy twrcze Albaczykw, i oglnie, ich
zdolno do wyraania sdw, uksztatowane zostay wedug metody bardzo zblionej do
metafizyki - metody preferowanej w mo- nasterach i scholastycznych redniowiecznych
uniwer
sytetach. Metoda scholastyczna praktykowaa zamykanie oczu, zalepianie uszu i
ignorowanie wiata rzeczywistego, poniewa ludzie byli przekonani, e rdo wszelkiej
wiedzy jest raz na zawsze dane przez Boga. W naszym wypadku t wiedz i widzenie wiata
otrzymalimy raz i na zawsze od partii. Wanie zamknicie oczu, zaklejenie uszu i
ignorowanie rzeczywistego wiata spowodoway, e socrealistyczna kultura oparta na
schematach i prawdach danych przez ideologi przeszkodzia Albaczykom wtpi w
prawdy wypowiadane w imieniu autorytetu, dostrzega rzeczywisty wiat i spoglda w
gb siebie, rozwija obserwacj i introspekcj, myle i tworzy zgodnie z wasnym rozumem, wykorzystywa wiedz do wyraania - prawdziwie i oryginalnie - wasnych przey i
emocji. By ostatecznie uksztatowa wasn osobowo.
W cigu omiu lat transformacji Albania oferowaa tematy, dramaty, wydarzenia, ktrych
zazdrociliby jej twrcy z caego wiata. Ale albaska literatura i sztuka niewiele z nich
przepuszczaa przez twrczy filtr, a w wikszoci wypadkw, gdy to robia, nie wyzwalaa
wielkich emocji w spoeczestwie. Oglnie, postkomunistyczny twrca wola uciec si do
naladowania tych europejskich eksperymentw, ktre byy niedostpne w czasach
komunizmu i bardziej potrzebowa sukcesu za granic ni komunikowania si z wasn
wsplnot, suenia spoeczestwu. Jednym z powodw, dlaczego tak si stao, co wiadczy
o powierzchownoci i daleko odbiega od koncepcji prawdziwej kultury, jest fakt, e kultura,
ktra poprzedzaa wspczesn, nie bya w stanie zrodzi kultury. Jest to brak inspiracji ze
strony tej kultury. Jest to bezpodno, o ktrej mwi Hemingway.
Jednym z waniejszych osigni albaskiej kultury postkomunistycznej byoby
oczyszczenie z tego, co sta
o si w komunizmie. Przed kilkoma laty, na pocztku upadku komunizmu, zblienie do
przeszoci - rodzaj katharsis, wydawao si atwiejsze. Pamitam dyskusj midzy Dritero
Agolli i Sabri Godo, ktra rozgorzaa na pocztku 1991 r. Godo powiedzia Agolli, e
czterdziestu lat twrczoci w realnym socjalizmie nie mona zre-kompensowa jednym
artykuem czy wywiadem, dlatego zaleca przerw. W odpowiedzi Agolli zacz wychwala
siebie, stawiajc tez, e wszyscy jestemy wspwinni. Nawet ci, ktrych pniej spotkao
nieszczcie i trafili do wizienia - mwi - wczeniej ukadali peany na cze reimu"- i
wypomnia Godo reportae z ran wod socjalizmu".
To by dopiero pocztek dyskusji i, gdyby wzniosa si ona ponad osobiste walki o wadz i
partykularne interesy, pomogaby w katharsis spoeczestwa albaskiego. Ale stao si
inaczej. Debata rozpocza si od oczerniania i eliminowania. Zamiast bada przeszo po
39

to, by lepiej zrozumie, skd przyszlimy i dokd zmierzamy, uyto jej jako prymitywnego
rodka walki o wadz. Ludzie prbowali j ukry i manipulowa ni, czsto wykorzystujc
swoje prawo do jej odnowienia, lub zrzucajc wszystko na Envera Hod lub grzebic j w
piwnicach; nie rozumieli, e w ten sposb nie uwolni si od niej, e ona nadal bdzie ich
przeladowa, tyle e w przebraniu. Przebraniem byo rwnie samo zamknicie tych dzie
w piwnicach: strach przez konfrontacj z samym sob. Strach sprzedawany banalnie jako
antykomunizm? Wielu moe powiedzie, e przeszo przesoniy inne bohaterskie czyny,
jakie miay miejsce w naszym kraju, ale w rzeczywistoci ona nie zostaa zapomniana, ona
powtrzya si w innej formie wanie dlatego, e o niej zapomniano. Obecnie
komunikowanie si Albaczykw midzy sob cechuje brak porozumiewania si
bezporedniego, opor
tunizm, mwienie prawdy za plecami. To jest cz wczorajszej kultury, ktrej nie zmienia
dzisiejsza kultura. Co wicej, po omiu latach jestemy jeszcze bardziej zdezorientowani w
zetkniciu z przeszoci.
Wszyscy wiemy, e jeli na pocztku niektrzy wierzyli w ten rodzaj sztuki, to z czasem
staa si ona sposobem na ycie, sposobem na utrzymanie rodziny. Wszyscy wiemy, jak
kcili si i nienawidzili nasi pisarze i artyci z powodu jakiej nagrody lub medalu, jak si
przepychali, by ucisn rk przywdcom, ktrzy zaszczycili swoj obecnoci jak
inauguracj', jak witowali, gdy Enver Hoda wysa im list z gratulacjami, jak czsto z
cynizmem niszczyli, od pierwszych twrczych prb, modszych od siebie, jak promowali
mode beztalencia, jak uznawali komunizm za wieczny.
Ale zachowujemy si tak, jakbymy o tym nie wiedzieli. A nawet mwimy o wanych i
wybitnych osobistociach. Problem nie polega na tym, by wytyka jeszcze raz Agolli i Godo
przeszo, by ich unicestwi. By poprzez wypominanie przeszoci zamkn im usta. Pod
zblieniem do przeszoci7' rozumiem przede wszystkim stworzenie wyranego i
analitycznego dystansu do niej, wyjanienie stosunku spoeczestwa albaskiego do
wasnej przeszoci, zbudowanie takich relacji, ktre sprawi, e spojrzymy na przeszo
jeszcze raz jako na co naszego i co rnego od tego, czym jestemy dzisiaj. Problem
artystw, ktrzy tworzyli dziea wystawione w Galerii, jest problemem wszystkich
Albaczykw owego czasu; oni nie byli wolni, byli zmuszani do mwienia wedug
schematw i norm cenzury i wielkiego manipulatora, i jednoczenie byli instrumentami w
jego rkach. Chodzi o to, ebymy mieli odwag zna t rzeczywisto, poczu
odpowiedzialno za ni. Jedynie wtedy moemy dokona katharsis. Jeli naszemu
pokoleniu brakuje
naleytej odwagi, by przeprowadzi ten proces do samego koca, musimy przynajmniej
stworzy pomost dla modego pokolenia, stworzy klimat dla takiego oczyszczenia. Niech
dokona ono tego, co jest konieczne dla uwolnienia albaskiego spoeczestwa od kultury
hipokryzji, braku zaufania i moliwoci wzajemnego porozumienia. Tak si stao z drugim
powojennym pokoleniem Niemcw - tylko e dzi Niemcy maj Habermasa, najwikszego
swojego filozofa, ktry mia odwag na pocztku lat 80. przeciwstawi si niemieckim
historykom, bronic idei, e to, co zrobi jego kraj w czasie II wojny wiatowej, nie byo jedn
z wielu okropnoci, ktre zdarzyy si w historii ludzkoci (co mogo oczyci sumienie wielu
Niemcw), ale okropiestwem bez precedensu.
Nieszczcie polega na tym, e my nie budujemy mostw lecz bariery, i mode pokolenie
jest kompletnie zdezorientowane, niezainteresowane, manipulowane. W tym wszystkim, co
obserwuj w prasie i w reakcji modych na przeszo, dostrzegam wstrzsajce zagubienie.
40

Nie moe by inaczej, kiedy widz, jak czonkowie Zwizku Pisarzy zamiast prosi o
wybaczenie, prosz o wsparcie w imi wielkich zasug, ktre jakoby czynili narodowi, kiedy
widz jak prezydent przyznaje niezliczone tytuy honorowe autorom dzie, ktrych nie tylko
nie naleaoby honorowa, ale naleaoby oskara, kiedy widz, e ci, zamiast by
wiadomi swoich dzie, potrzsaj na stronicach gazet i ekranach telewizorw swoimi
dyplomami najwybitniejszych osobistoci wiata, a modzie z trudem moe si dowiedzie,
e s kupione za dolary, e s ostatnimi oszukaczymi piramidami istniejcymi w Albanii.
Rzecz w tym, e zapomniana przeszo powrci znowu, ucieleniona w modym pokoleniu.
Ona ju wrcia, poniewa w istocie to, co si stao wczoraj, i to,
co si dzieje dzisiaj, ten jeden z najbardziej niepokojcych problemw dzisiejszej modziey,
nie jest niczym innym, jak wariacj' na temat braku moralnoci i ideau w spoeczestwie.
Przypisy
32 Vrana Konti (1389-1458) by onierzem. Pocztkowo suy w armii neapoli- taskiej, w
1450 r. przez cztery miesice broni Kruji przed Turkami. Jego oddzia ponis najwiksze
straty, ale Turcy ustpili. Potem dziaa w subie dyplomatycznej.
33

Zob. szerzej esej w niniejszym tomie Wirtualna wietno, mizerna rzeczywisto.

Przeciw kulturze manipulacji"

Kunder kutures se simulim manipulimit, Shekulli", luty 2002
Przeczytaem w gazecie Korrieri" z 24 lutego 2002 r. artyku: Kadare: zniknicie
Czerwonych paszw". Po raz kolejny przyszo mi do gowy, e Albania nigdy nie zbuduje
instytucji demokracji, jeli chce to uczyni za pomoc narzdzi kultury ulepionych i
uksztatowanych w dyktaturze. Te instytucje po prostu nie przetrwaj. Konstrukcja i
architektura instytucji demokratycznych wymaga bowiem narzdzi z innego tworzywa. To
zainspirowao mnie do napisania cyklu artykuw z wezwaniem, by pooy kres starej
kulturze manipulacji. Artykuy te s take zaproszeniem do otwartej dyskusji.
Kultura humanistyczna i kultura manipulacji
W tekstach powiconych kulturze najtrafniej, moim zdaniem, okrela j Montaigne w
Prbach, w eseju powiconym wychowaniu. Pisze on: Lepsza gowa dobrze mylca, ni
gowa wypeniona dobrymi mylami"35. Montaigne porwnuje kultur do pszczoy, ktra
zbiera nektar z rnych kwiatw, a nastpnie przerabia go na mid. Wanie w tym tkwi
sekret prawdziwej kultury: w jej zdolnoci do wytwarzania wasnego produktu. Dlatego,
wedug Montaigne'a, bardziej wartociowa jest gowa zbudowana dobrze" ni wypenio-
na dobrze". Waniejszy jest czowiek twrczy i mylcy anieli peen dogmatycznej wiedzy.
Dlatego, gdy mwi o wychowaniu modego pokolenia, zaleca, by do gowy ucznia nie
wtacza wiedzy jedynie w imi autorytetu czy wiarygodnoci kogokolwiek, lecz proponowa
mu rnorodno pogldw i argumentw. Za ucze - jeli tylko zdoa - na pewno dokona
waciwego wyboru, gdy inaczej pozostaby w zwtpieniu. Dopiero gdy bdzie w stanie
ogarn pogldy uznanych autorytetw i przetworzy je poprzez wasn prac du-chow,
stan si one naprawd jego.
Pod wieloma wzgldami w obecnym kryzysie albaskiej kultury uwidaczniaj si zjawiska,
ktre cofaj nas znowu do czasw Montaigne'a, do okresu rezygnacji z metod
scholastyki36. Przypominaj one metody nauczania, wedug ktrych Albaczycy uczyli si
41

przez 50 lat: wbijanie w gow idei, e istnieje jedna uniwersalna prawda o kwiatach,
zwierztach, ludziach, wszechwiecie i e to wanie partia i wielki przywdca Enver znaj
t prawd.
Rzecz w tym, e take dzisiaj kultura albaska nie jest humanizowana w takim duchu,
jakiego domaga si Montaigne prawie 500 lat temu.
Kultura albaska: kultura manipulacji
Kultur albask wci gboko przenika duch waciwy spoeczestwom zacofanym.
Zgodnie z nim, jednym z najskuteczniejszych rodkw zdobycia i utrzymania wadzy jest
wprowadzenie monopolu na przyswojone i goszone prawdy, ktre staj si prawdami
obowizujcymi wszystkich. Kultura nasza jest wypeniona po brzegi skostniaymi
moralnymi i ideologicznymi prawdami, ktrym niewielu z nas ma odwag si sprzeciwi,
patriarchalnymi normami moralnymi, poczonymi z dogmatami dwch ideologii: nacjonalistycznej
i komunistycznej, ktre przetrway a do dzi niemal bez zmian.
Kultura patriarchalno-nacjonalistyczno-komimistycz- na, jaka rozwina si w czasach
Envera, uwaaa jednostk za byt, ktry naley modelowa jedynie wedug takiego wzorca,
jaki ona sama uznaa za suszny. Ten wzorzec stanowia dziwaczna kombinacja norm
spoeczestwa patriarchalnego (silny mczyzna, o tradycyjnych pogldach, bez uczu, bez
saboci, ktry take mio traktowa jako sabo, oraz kobieta oddana mowi i rodzinie)/
nacjonalistycznych hase ofiarowania si ojczynie, oraz idei nowego czowieka o cnotach
komunisty, powicajcego siebie dla przyszoci, czsto identyfikujcego si z Parti i
towarzyszem Enverem. Partia i Enver byli jedynymi prorokami, ktrzy znali t przyszo i
wiedzieli, jak do niej doprowadzi nard.
Caa nasza kultura zostaa zbudowana w taki sposb, e zaopatrywaa jednostk w
narzdzia do naladowania wzorca, ktremu suya. Nie zapraszaa ona do introspekcji,
poznawania wasnych saboci - chocia sabo jest rzecz ludzk, ale po prostu bya na
niby, a wic symulowaa wzorzec bohatera, ktry propagowaa. Wystarczy poczyta
literatur, obejrze filmy, obrazy lub rzeby, posucha piosenek, tworzonych w cigu 50 lat,
by zobaczy, z jak intensywnoci i si narzucany by ten model Albaczykom.
Teraz kruszy si cz tego wzorca, nie tylko komunistycznego, lecz take patriarchalnego i
nacjonalistycznego. Ale jednoczenie utrzymuje si tendencja do budowania i naladowania
nowych wzorcw. Dzieje si tak ze wzgldu na brak instrumentw kultury humanistycznej i
krytyki, pobudzajcych introspekcj, mylenie krytyczne, wtpliwoci. Wzorzec ten jest
obecnie znacznie bardziej zoony. W proces jego tworzenia
wczyli si bowiem zarwno antykomunistyczni dysydenci, jak i emigracyjne gwiazdy" z
Zachodu. Ale wsplna z przeszoci jest intelektualna gotowo do naladowania tych
nowych wzorcw, wyprodukowanych przez t sam kultur symulacji i manipulacji. <
Czerwoni paszowie i kultura manipulacji
W Korrieri" z 24 lutego reklamowana jest ksika byego winia politycznego Maksa
Velo37, pod tytuem Zniknicie Czerwonych paszw". Ankieta w sprawie literackiego
przestpstwa, w ktrej omawiana jest historia zniknicia wiersza Ismaila Kadare
Posiedzenie Biura Politycznego w poudnie, znanego pod potocznym tytuem Czerwoni
paszowie. Prawda historyczna serwowana czytelnikom na stronach gazety jest
42

nastpujca: wiersz ten demaskowa reim Hody, zniknicie tego wiersza jest czci
przestpczej dziaalnoci dyktatury.
Koleje mego ycia byy wrcz dramatyczne w okresie, gdy powstawa ten wiersz, porednio
dotyczcy i mnie: wedug osb, ktre ten utwr czytay, mowa jest w nim o ludziach
nazwanych przez Envera Hod wrogami38. Dlatego te mog powiedzie z penym
przekonaniem (i jestem gotowy do otwartego sporu na ten temat), e historia tego wiersza
jest zupenie inna od tej, jak przedstawia si albaskiej publicznoci w duchu nazwanym
przeze mnie kultur manipulacji.
Posiedzenie Biura Politycznego w poudnie byo utworem przeznaczonym do publikacji wraz
z cyklem wierszy, w czasie gdy Enver Hoda zadawa cios tzw. grupie ideologicznej i
wojskowej i szykowa si, czy te wanie uderza we wrogw" w gospodarce39. Centraln
postaci wiersza jest Enver - jako jedyny nieomylny, ktry z ponc pochodni" odkrywa
wrogw konspirujcych po ktach przeciwko jednoci Partia/Enver. Paszami s generaowie, ktrych
zaatakowano po wykryciu wrogiej grupy ideologicznej Fadila Paramiego i Todi Lubonji. W
wierszu prcz egzaltowania si postaci Envera, przymiewajc pozostae w takim duchu
przedstawiony zosta Hoda w powieci Kadare Wielka zima (Dimri i madh), Kadare
nawouje do wzmoonej walki klasowej z wrogami, czerpic wzr take z chiskiej rewolucji
kulturalnej.
Dlaczego zatem Enver ten wiersz potpi? Poniewa Kadare dotkn kilku spraw, o ktrych
nie wolno byo mwi otwarcie. Hoda, pomimo niebywaego rozkwitu kultu jednostki, coraz
wiksz wag przywizywa do tego, by panowao przekonanie, e to nie on osobicie, ale
partia podejmuje decyzje. Mimo i nie mia ani jednego prawdziwego towarzysza, robi
wszystko w imieniu towarzyszy. Enver Hoda skaza ten poemat, poniewa zbyt widoczna
bya w nim nadgorliwo w serwilizmie. Jak pisze w swoich pamitnikach Nexh- mije
Hoda40, reakcja Envera na ten wiersz bya nastpujca: Nigdy nie pozwol na
pornienie mnie z towarzyszami, postawienie mnie ponad parti i zasadami, ktre ona
wybraa"41. (Osobicie nie widz adnego powodu, by poezja ta miaa znikn, skoro
obnaa ona pewn prawd. Czy dlatego, e sam autor mgby by zainteresowany jej
znikniciem"?).
To odwrcenie prawd historycznych jest jednym z wielu przykadw utrzymywania si ducha
kultury manipulacji, ktra przeszkadza w tworzeniu nowej kultury w Albanii. Tym bardziej,
jeli przekazuje j Maks Velo - jedna z wyrniajcych si postaci kultury albaskiej. Ze
wszystkich stron gazety Korrieri" powiconych tej sprawie promieniuj gwne cechy tej
kultury, ktr nazwaem kultur manipulacji. Oto one:
Brak introspekcji
Rezultat dominacji tej kultury jest taki, e ludzie zamiast zrozumie i wyjani czasy
dyktatury, dostrzega take wasne wobec niej saboci czy chwile, kiedy musieli si jej
podporzdkowa, miast rozwaa take wasn odpowiedzialno, uchylaj si cakowicie
od dialogu z samymi sob. Usiuj natomiast, wedug modelu nowo powstaego bohatera antykomunistycznego dysydenta - wmwi nam, e byli bohaterskimi przeciwnikami
reimu. Jak moe nie pamita Kadare o niezliczonych linijkach poezji i prozy, w ktrych,
uywajc caego swego talentu, wychwala Parti i Envera? Jak moe nie czu adnej
odpowiedzialnoci za swoje utwory wykorzystywane do manipulowania ludmi? On za
usiuje udawa dysydenta i z zakazu publikacji jednego wiersza z powodu jego zbyt
43

serwilistycznej treci, czyni akt dysydencji. Posuwa si nawet do tego, e nazywa

internowaniem to, co zwykle w tym czasie nazywao si pjciem do bazy komunistw".
(Nigdy nie zdarzyo si w naszej historii komunistycznej dyktatury, by jednoczenie
deputowany i komunista, jakim by wtedy Kadare, by politycznym internowanym). To
niesychane, jak Maks Velo, chcc zlinczowa wszystkich pisarzy Zwizku Literatw i Artystw Albaskich, chwyta si Kadare, niczym koa ratunkowego, by przedstawi siebie jako
antykomunistycznego bohatera, jak zapomina", na ile ustpstw" i kompromisw"
poszed, by przey, nie tylko na wolnoci, ale i w wizieniu, a do zasaniania fasad wity
fasadami nowych, wieckich budynkw42.
Podkrelam, e istot niemonoci introspekcji jest niezdolno Albaczykw do szczerej
rozmowy z sob. A to z powodu wywoanej kultur manipulacj'i gotowoci do nieustannej
symulacji, z powodu irracj'onalnego stanu umysu, uksztatowanego przez t kultur, pro
wadzc do narcyzmu i egocentryzmu. Kultur, w ktrej blini (a nawet ja sam) nie jest
postrzegany jako istota, z ktr naley si komunikowa, lecz jako lustro do podziwiania
wasnego wdzicznego odbicia, jako pokarm do zaspokojenia wasnego nienasyconego ego.
Fakt, i uwidacznia si to u pisarzy i artystw najbardziej znanych, wiadczy, jak ciko
przeywa spoeczestwo to wyalienowanie kultury.
Zamiast krytycznego ducha - model manichejski: dobro /zo, biae /czarne
W duchu kultury manipulacji, ktra charakteryzuje si take tym, e nie kieruje si
rozumem lecz emocjami, model, ktry proponuje nam Velo w reklamowanej ksice jest
nastpujcy: biay (pozytywny) bohater przeciwko czarnemu (charakterowi) wrogowi.
Przeciwiestwem biaego", utosamianego z Kadare i Velo, jest czarny" - Dritero Agolli, w
owym czasie przewodniczcy Zwizku Literatw, ktry jakoby zadenuncjo- wa wiersz
Kadare w KC (wedug posiadanych przeze mnie informacji, wiersz trafi do KC na yczenie
samego autora, poniewa redaktor naczelny gazety powiedzia mu o swoich zastrzeeniach
do pewnego wtku, o ktrych wczeniej nie wspomnia. Kadare za twier-dzi, e tylko KC
moe cenzurowa jego dziea). Prcz tego w Korrieri" ukaza si artyku z rzucajcym si w
oczy tytuem: Kadare: przebaczyem Dritero. Kadare jawi si tam jako Chrystus, ktry
przebacza witemu Piotrowi. Lecz gdy przyjrze si usugom, jakie wywiadczy Kadare
dyktatorowi (liczonym take w stronach tekstw), to przekraczaj one cakowicie te
wiadczone przez Agolli, szczeglnie na arenie midzynarodowej. Obaj byli czonkami partii,
obaj byli deputowa
nymi, obaj zajmowali wysokie stanowiska w komunistycznym reimie. Wystarczy przeczyta
samokrytyk Kadare po potpieniu jego wiersza: przewysza ona oskarenia, jakie pady
pod jego adresem ze strony Agolli. Mwi w niej midzy innymi: (...) moje ycie i dziea
zwizane s nierozerwalnymi wizami z wadz ludow. Gdyby do Albanii powrcia obalona
bur- uazja, rozstrzelano by mnie ju pierwszego dnia" (...). A koczy si podzikowaniami
dla towarzyszy, ktrzy powstrzymali opublikowanie tego wiersza"43. Wynika z tego, e
prawda jest o wiele bardziej skomplikowana, a czasy, w ktrych ylimy, byy inne od tego,
co prbuj nam wmwi owi symulanci i manipulatorzy.
Manipulacja
.. Gdyby Velo zdoby si na racjonalno, mgby znale punkty, ktre naruszyyby w
model, a take histori, ktr prbuje nam wcisn. Wystarczyoby przeczyta samokrytyk
Kadare w zwizku z tym wierszem, zamieszczon w ksice Nexhmije Hody. Autor nie robi
tego nie tylko z powodw omwionych wyej, ale rwnie z innych pobudek, waciwych
44

kulturze manipulacji. Zwraca si do czytelnika nie po to, by pobudzi go do samodzielnego

mylenia nad prawd o znikniciu wiersza, do zastanowienia si nad histo-ryczn prawd
tamtych czasw (widoczn przecie take w tej poezji), lecz by nim manipulowa. Kierowani
imperatywem manipulacji (szczeglnie modym pokoleniem i cudzoziemcami) Kadare i Maks
Velo nie dostrzegaj tego, jak niewiarygodna jest historia, ktr chc nam przekaza.
Zapominaj, e byy to czasy, kiedy niemal nie byo wolnoci dla bohaterw, za jakich
chcieliby uchodzi, zapominaj, e istnieje wielu wiadkw tamtych czasw, ktrzy wiedz, jak wszystkim trzsy si ydki przed dyktatorem, jak
wielu z tych, ktrzy dzisiaj chc uchodzi za dysydentw, witowao, gdy dyktator
zadzwoni do nich i pochwali jaki ich wiersz lub ksik, e byy to czasy, kiedy czsto
jedynym ratunkiem byo samooskarenie lub samoupoko- rzenie. To bardziej obnaa
dyktatur ni ich blaga z antykomunistycznym heroizmem.
Autorytet ponad rozsdkiem
Oczywicie, gdyby chodzio o jak inn posta, historia, ktr podsuwa nam Velo i
Korrieri", byaby znacznie mniej wiarygodna. Wci bowiem w duchu omwionej wyej
kultury, nazwisko Kadare przyjmowane jest bez dyskusji jako rwnoznaczne z prawd. Co
wicej, nikt nie ma prawa podway takiej prawdy o Czerwonych paszach". To obrazuje
jeszcze jedno, nadzwyczaj niepokojce zjawisko: powielanie tej kultury przez modych,
ktrzy przyjmuj i drukuj takie artykuy bez adnej weryfikacji, bez cienia wtpliwoci, bez
jakiejkolwiek racjonalnej analizy - czsto pchani lepym uwielbieniem lub jedynie celami
komercyjnymi. Ci modzi, ktrzy, jak pisze Mon- taigne, naladujc innych, nie naladuj
nikogo, s przygnbiajcym wiadectwem, i nie jestemy w stanie skonstruowa nowych
narzdzi kultury do analizowania przeszoci, lecz powracamy do niej z tymi samymi
narzdziami, ktre wytworzya. Tym samym tkwimy w lepej uliczce.
Nadszed czas, by zrozumie, e manipulowanie histori jest nie tylko przestpstwem
wobec prawdy, lecz take wobec rodzcej si humanistycznej kultury i krytyki, ktre jako
jedyne mog nam pomc w zrozumie
niu, skd przychodzimy i dokd zmierzamy. W zrozumieniu naszej indywidualnoci i
osobowoci, a take w zbudowaniu instytucji demokracji i wolnoci.
Przypisy
34 Uzupenieniem niniejszego eseju oraz tekstu Jeszcze raz o symulowaniu i
manipulowaniu jest posowie: Aneks, czyli Czerwonipaszowie".
35

Tumaczenie wasne, DH.

36

Zob. te esej Socrealizm i katharsis - pomost do nowej kultury w niniejszym tomie.

37 M. Veo, Zhdukja e Pashallareve te kucj " te Kadarese. Anketim per nje krim letrar,
Onufri, Tirana 2002.
38

Chodzi min. o Todi Lubonj - ojca Fatosa oraz Fadila Paramiego - tecia.

39 Lata 1973-1975 byy latami terroru. Po wykryciu wrogiej grupy liberaw z Todi Lubonj
i Fadilem Paramim na czele, przysza kolej na czystki w wojsku i sektorze gospodarki. W
1975 r. rozstrzelano m.in. ministra obrony Becjira Ballu- ku, a w 1977 r. Koo Theodhosi ministra przemysu i grnictwa.
45

40 N. Hoda, Jta ime me Enverin. Kujtime, 1.1-2 (Moje ycie z Emerem. Wspomnienia, t.
1-2), t. i: Lira, Tirana 1998; t. 2: Neraida, Tirana 2001.
41

N. Hoda, Jta ime..., dz, cyt., t. 2, s. 138.

42 Maks Velo w swojej ksice Paralel me arkitekturen (Paralele architektury), Njeriu,

Tirana 1998, s. 64-65, podaje, i projektowa take budynek komendantury w obozie w
Spau. Gdziekolwiek powstawaby jaki obiekt, czy bdzie to Spa [wizienie, DH], czy
centrum Urany, chodzi o akt twrczy. Budowanie jest wspaniae samo w sobie, jest dzieem
rk ludzkich i trzeba to robi jak najlepiej".
43

N. Hoda, Jta ime..., 1, dz. cyt, s. 140.

Jeszcze raz o symulowaniu i manipulowaniu

Edhe nje here mbi kulturen e simulim manipulimit, Shekulli",
marzec 2002
Wiele wypowiedzi w dyskusji wywoanej artykuem Przeciw kulturze manipulacji sprowadza
si do deklaracji nietykalnoci Kadare, przy czym personalizuje fakty zamiast je
konceptualizowa. Jest to kolejny przygnbiajcy przejaw kultury, ktrej si przeciwstawiam
i ktr, poza wszystkim innym, cechuje sprowadzanie dyskusji do konfliktu i zastpowanie
argumentw wyzwiskami. Nie chc wchodzi do tego kota, tote, zgodnie z obietnic,
kontynuuj zasadnicze rozwaania o kryzysie kultury albaskiej w okresie transformacji.
Jeszcze raz o prawdzie Czerwonych paszw
Z przedstawionych w prasie faktw dotyczcych treci ksiki Maksa Velo o znikniciu
Czerwonych paszw", wyaniaj si co najmniej dwie kwestie:
1. Trudno, by Albaczycy, szczeglnie ci, ktrzy yli w tamtych czasach, uwierzyli w
manipulacj, jakiej chce dopuci si Velo, usiujc przedstawi poezj gloryfikujc Hod,
zawierajc tyle dobrowolny, co niedobrowolny udzia pisarza w publicznym sdzie nad
wrogami ludu", jako poezj o dysydenckiej treci, ktra jakoby doprowadzia pisarza do
politycznego internowania.
O tym, e mamy do czynienia z manipulacj, a nie z powan prb dotarcia do prawdy,
wiadcz midzy innymi nastpujce argumenty: w ksice nie zamieszczono samokrytyki
Kadare, wywiadu z redaktorem naczelnym gazety Drita" Duro Mustafajem, ani wypowiedzi
gwnego oskaronego - Agolli; nie przeprowadzono take poszukiwa wiersza w archiwach.
2. Podobnie trudno jest zrozumie Albaczykom, szczeglnie przeladowanym politycznie,
posiadajcym minimum wiedzy o literaturze tamtego okresu, powd, dlaczego wizie
polityczny, ktry samego siebie uwaa za ofiar komunistycznych pisarzy i artystw,
dokonuje tak wielkiego zrnicowania midzy komunist Ismailem Kadare - pozytywnym
bohaterem ksiki - a czonkami Zwizku Pisarzy, na czele z Dritero Agolli - uosobieniem za.
Z wiziennego ycia pamitam, e jedn z wielu traum i rozczarowa, bdcych udziaem
wikszoci winiw politycznych zwizanych z literatur, byo czytanie na ostatnich
stronach gazety Drita" fragmentw z prasy zagranicznej (gwnie francuskiej), o piknym
wiecie socjalistycznej Albanii i monumentalnej postaci Envera Hody, inspirowanych
lektur dzie Kadare, powstaych we Francji. (Zainteresowanych odsyam do poczytania tych
stron, jak rwnie - przy okazji - artykuw Kadare skierowanych przeciwko najwybitniejszym
postaciom wspczesnej literatury zachodniej, pisanych pod pseudonimem Gent Arbana).
46

Dlatego rodzi si pytanie: co skonio Maksa Velo do napisania ksiki o Kadare, z

zastosowaniem tak wybirczej i manipulatorskiej metody?
Nietrudno zrozumie, e motywacj Maksa Velo, prcz tych cech kultury albaskiej, ktre
przedstawiem w artykule Przeciw kulturze manipulacji, wyjania jeszcze jecina, niezwykle
istotna cecha, waciwa alba
skiej kulturze okresu transformacj i, ktra w istocie nie jest niczym innym, jak przejawem
tego samego ducha symulacji i manipulowania.
Tworzenie sukcesu za granic, a nie komunikowanie si z wasnym czytelnikiem
Z tego, e w ksice Velo nie wykorzystano oczywistych rde, wynika jasno, i autora
niewiele obchodzi publiczno albaska. Za skandaliczny sposb, w jaki zapomina" o
dobrze znanych szerokim krgom ludzi faktach i tworzy" bd interpretuje inne, wiadczy,
i albo uwaa czytelnika albaskiego za zdolnego do poddawania si manipulacji a do
zidiocenia lub e go cakowicie lekceway. Prowadzi to do wniosku, e ksika od samego
pocztku pisana bya z myl o czytelniku francuskim, a jako temat wybrany zosta Kadare,
poniewa jest znany we Francji. Nie zdziwibym si wcale, gdybym usysza, e Maks Velo,
przy pomocy Kadare, wykorzysta wszystkie rodki i znajomoci, by przekona zachodnich
czytelnikw, e by on dysydentem i podj starania o wydrukowanie tej ksiki we Francji*.
Jednake problem, ktry chc poruszy, wykracza poza ramy ksiki i obu autorw. Chodzi o
nastpujcy fenomen: jednego z owych autorw, najbardziej znanego pisarza albaskiego,
kontynuatorzy kultury manipulacji, z pen gam jej cech charakterystycznych, takich jak
serwilizm, bawochwalstwo i zalepienie, identyfikuj z Albani czy te z literatur albask.
W istocie, jest to przejaw cikiej choroby naszej kultury i wielu jej twrcw, uwidocznionej
w okresie transI W 2004 r. ksika ukazaa si w wydawnictwie Fayard. Zob. U. Velo, La dlsparitum des
Pachas rouges" d'Ismail Kadarij Paris 2004.
formagi. Jest to choroba twrczoci dyktowanej przede wszystkim deniem do sukcesu za
granic, a nie potrzeb komunikowania si z wasn publicznoci.
Nie mam na tyle miaoci, by mwi o literaturze, uywajc fachowej terminologii, i nie
aspiruj do takiego jej badania. Porusz tylko kilka problemw, ktre, moim zdaniem, w
kulturze Albanii rodz twrczo inspirowan i kierowan w ten sposb, tzn. z zewntrz do
wewntrz, a nie z wewntrz na zewntrz.
Kultura narodowa i kultura uniwersalna
Pragn powtrzy, e pogldy, jakie przedstawi, wynikaj z mojego credo, wyraonego w
pierwszym artykule: prawdziwa, oryginalna kultura jest wytworem przey i emocji twrcy w
okrelonym czasie i miejscu. Najpierw jest ona lokalna lub narodowa, nastpnie za, by
moga sta si jak najgbsz i jak najprawdziwsz, powinna mie take uniwersalny wymiar
lub oddziaywanie. Dla kadego, kto jako tako zna proces prawdziwej twrczoci, jasne jest
e kady utwr zanurzony jest w swoim kontekcie, podobnie zreszt, jak i kade jego
odczytanie. Czym innym jest tworzenie z potrzeby zwrcenia si do wasnej publicznoci, a
czym innym - do publicznoci obcej. Rodzimy czytelnik bowiem posiada inn wiedz i
informacje, inaczej rozumie znaki, ma inn wraliwo i odczucia ni czytelnik obcy.
Jedynym prawdziwym sposobem na pogodzenie obu tych kontekstw jest zdolno twrcy,
47

by temu, co lokalne lub narodowe, nada wymiar uniwersalny. Natomiast kultura, ktra
usiuje by uniwersalna, nie bdc wpierw narodow, tworzona dla cudzoziemcw, bez
wysiku tworzenia z myl o wasnym czytelniku, aspirujca do wygaszania prawd
uniwersalnych, natomiast
przekamujca prawdy wasne, jak w wypadku ksiki Velo (i wielu ksiek Kadare, np.
powie Wielka zima (Dimri i madh), cakowicie wypacza histori zerwania stosunkw z
ZSRR), zwykle wywiera wraenie sztucznoci, bdc wyalienowan imitacj prawdziwej
kultury.
Tak wic mog powiedzie, e w cigu ostatnich dziesiciu lat we wszelkich dziedzinach
twrczoci czsto zmierzano od razu do ostatniego etapu - wymylano i tworzono pod
cudzoziemcw", nastpnie usiowano narzuci t twrczo publicznoci albaskiej poprzez
to, e dzieo zostao opublikowane za granic, a saw zagraniczn przeksztaci w autorytet
wrd rodakw. Przykadem (spord wielu) ilustrujcym ten rodzaj twrczej inspiracji jest
naduywanie tematu bunkrw" w twrczoci ostatnich dziesiciu lat. Bez wtpienia bunkry
byy tym, co robio najwiksze wraenie rsa cudzoziemcach, ktrzy przybyli po raz pierwszy
do Albanii. Kady zagraniczny dziennikarz zaczyna bd koczy swj artyku bunkrami. To
zainteresowanie cudzoziemcw egzotyk" bunkrw pchno wielu albaskich twrcw do
mwienia o nich a do znudzenia i traktowania w taki sposb, by wydaway si pocigajce
dla cudzoziemcw. Dla Albaczykw byo to natomiast sztuczne, nacigane,
nieinteresujce, zuyte. To samo mona powiedzie o gjakmarrje - rodowej zemcie i innych
kwestiach. Rzecz nie w tym, e albascy twrcy nie powinni porusza tych spraw, ale w
tym, e czsto ich naduywali i podlewali egzotycznym sosem" dla poklasku, a nie z
wewntrznej potrzeby i chci uwraliwienia na nie spoeczestwa.
Nie chc przez to powiedzie, e kada rzecz ceniona za granic jest bezwartociowa, ale
chc podkreli, e twrczo uprawiana w taki sposb pozostaje w duchu kultury
manipulacji. W niewielkim stopniu pomaga ona Albaczykom czu i przeywa prawdziwe
nie
pokoje i problemy czasw, w ktrych yjemy, lub historyczn przeszo. Mamy znowu do
czynienia z kultur wyalienowan i z wyobcowan relacj twrca - spoeczestwo, relacj,
ktra z trudem moe przynie prawdziwe porozumienie.
Powodw wyobcowania kultury jest wiele. Wymieni kilka, moim zdaniem, najwaniejszych:
Dziedzictwo przeszoci
Twrczo okresu komunizmu, tzw. realizm socjalistyczny, bya sztuczna par excellence.
Autorw zmuszano do tworzenia nie wedug tego, co czuli, ale wedle zapotrzebowania
propagandy dcej do stworzenia wzoru do naladowania. Tak zrodzia si kultura
niemonoci porozumienia si twrcy i publicznoci. Zmuszano ich do bycia raczej
rzemielnikami ni artystami, produkujcymi dziea na zamwienie, ktre czsto
naladoway si wzajemnie. I chocia twrczo skierowana bya gwnie do wasnej
publicznoci, bya ona sztuczna, obowizkowa. Ta sztuczno bya zaprzeczeniem
prawdziwej kultury: wytworu introspek- cji i osobistego dowiadczenia twrcy,
egzystencjalnych emocji Albaczyka, mioci, saboci, frustracji, strachw i lkw
rodzcych si w dyktaturze i izolacji, frustracji spoeczestwa gboko stamszonego i
patriar- chalnego itp. itd.

48

Bez wtpienia szablony wbijane do gowy przez kultur manipulacj'i oraz zaniedbanie
kultury humanistycznej i krytycyzmu, uatwiy sztuczn i rzemielnicz twrczo, mimo i
obecnie zamwienia" i wzorce" do naladowania i symulowania mog by inne, a
propaganda jest take inna.
Kryzys systemu wartoci take jako kryzys tosamoci
Upadek komunizmu wywoa w spoeczestwie albaskim chaos wartoci, take
kulturalnych. Ten chaos przejawia si dwojako:
1.
w upadku dawnego systemu wartoci kulturalnych zbudowanych na
nacjonaHstyczno-komunistycznej ideologii i zdolnoci twrcw do jak najlepszego
jej suenia;
2.
w upadku autorytetu, ktry sankcjonowa te wartoci. Wwczas by to reim,
ktry stworzy hierarchi talentw i twrcw. Byli tzw. artyci ludowi, tzw. twrcy
zawodowi, ktrzy otrzymywali pensj tylko po to, by tworzy, byli tacy, ktrzy
posiadali zezwolenie na tworzenie itd. Istniay take nagrody literackie, nagrody
w dziedzinie malarstwa, teatru, kinematografii itd., ktre tworzyy jednak
faszywy system wartoci. Twrca posiada mimo wszystko autorytet w
spoeczestwie, poniewa popiera go reim. (A tak przy okazji i w imi prawdy niech nie zapominaj ci wielbiciele Kadare, ktrzy dziwnie mocno nienawidz
Agollego, e ta hierarchia zadecydowaa w latach 70. o wybudowaniu dla Kadare i
Agolli dwch specjalnych mieszka. Kadare otrzyma przydzia na lepszym,
drugim pitrze, natomiast Agolli na trzecim, a architektem by sam Maks Velo).
Upadek ideologii nacjonalistyczno-komunistycznej i wadzy, ktra j kultywowaa, w pewien
sposb zburzy ten porzdek wartoci. W tej prni miejsce autorytetu zajo staranie, by
tym autorytetem staa si ocena okrelonej twrczoci wystawiona przez zagranic. Opinia
cudzoziemcw, jak te narzucane przez ni, czsto uwikane w spekulacje, manipulacje i
wyolbrzymianie sukcesw Albaczykw, pozostao najwaniejszym kryterium oceny. Nie
ulega wtpliwoci, e rwnie to wiadczy o kryzysie naszej kultury.
Drugim przejawem tego kryzysu jako kryzysu tosamoci (a dotyczy on zwaszcza
albaskiej diaspory) jest nacjonalistyczna potrzeba diuny z wasnego narodu i co
doprowadzio w naszej kulturze do wyolbrzymienia i nadmiernej gloryfikacji sukcesw
Albaczykw za granic, jednoczenie nadajc wyobcowujcy ton twrczoci w kraju.
Nacjonalizm daje ludziom o nieuksztatowanej osobowoci tosamo, ktrej im
brakuje"44 (Danilo Ki).
Brak gbokiej znajomoci zachodniej kultury
Bez wtpienia praktyka tworzenia na zamwienie realizmu socjalistycznego nie bya dobr
szko dla albaskich twrcw, wrcz przeciwnie. Przez 50 lat prawdziwa kultura zachodnia
albo w ogle nie docieraa do Albanii, albo docieraa niezwykle powierzchownie, bez jej
filozofii i historii. To spowodowao, e zachodnio, wspczesno do wikszoci albaskich
autorw w Albanii dotara w latach 90. jedynie jako moliwo imitowania tego, co powstao
na Zachodzie. Albaczycy rzucili si do naladownictwa, uwaajc, e w ten sposb
zrwnaj si ze sztuk zachodni, a nawet zaczn z ni rywalizowa.
Przytocz tylko jeden przykad z dziedziny sztuki innej ni literatura. Na narodowej wystawie
sztuki wizualnej ONUFRI 1997 (a by to dla spoeczestwa albaskiego rok peen
49

dramatycznych przey) pojawio si tylko jedno! dzieo, ktre przekazywao i

interpretowao wydarzenia i emocje tamtego roku.
Rozrost ego", czyli psychotyczno-narcystyczny syndrom wikszoci albaskich
twrcw, jako jeden z objaww patologii kraju, ktry wyszed z 50-letniej izolacji
(Jest to temat zasugujcy na oddzielny esej, ktry napisabym po zapoznaniu si z
literatur psychoanalityczn).
Przyczyny ekonomiczne
Nie mona zaprzeczy, e na denie do sukcesu za granic, czyli do dostania si na obcy
rynek, wpyna take konieczno ekonomiczna. Spoeczestwo albaskie zainwestowao niestety, mao lub wcale - w prawdziw kultur. Polityka kulturalna w rodzaju konkursw
Miss Albania czy koncertw wyborczych, na ktre poszy setki tysicy dolarw, a take
komercja, ktra opanowaa rynek, skierowana do publicznoci o niewyrobionym smaku,
sprawia, e cz twrcw szuka obcego rynku, jako sposobu na przeycie. Za to, bez
wtpienia, paci si haracz, ktry midzy innymi wie si z tym, o czym powiem za chwil.
Presja kultury zachodniej
Poruszonego problemu nie mona rozpatrywa w oderwaniu od problematyki kultur maych
krajw, czsto nazywanych marginalnymi. Podobnie jak nie mona go widzie poza ramami
globalizmu i hegemo- nistycznych tendencji kultury zachodniej, szczeglnie amerykaskiej.
Nierzadko presja tych kultur uwaanych czsto za wysze" nie tylko przytoczya warto
ci kultur lokalnych, ale spowodowaa, e twrcy owych kultur niszych" zaczli umacnia
wrd zachodnich odbiorcw stereotypowe wyobraenia o wasnych krajach, obierajc za
gwny temat swych dzie np. odmienno obyczajw, egzotyczn dla innych.
Na zakoczenie powtarzam jeszcze raz: jestem wiadomy, e temat, ktry poruszyem, nie
zosta wyczerpany, lecz jedynie munity i mam nadziej, e autorzy kolejnych wypowiedzi
zajm si konceptualizacj poruszonych przeze mnie problemw, a nie ich personalizacj.
Przypisy
44 Tumaczenie wasne, DH.
0

mskim honorze" i kobiecej ulegoci

Dedykowany Er jecie45 i jej dzieciom

Mbi nderin mashkullor dhe nenshtrimin femeror (Dedikuar Eijetes dhe femijeve te saj),
Shekulli", 14 lipca 2000
Portret eleganckiej kobiety z rozemianymi oczami, ktre nigdy nie ujrz ju wiata, o
imieniu Erjeta, od pewnego czasu pojawia si na czowkach gazet
1
wci niepokoi sumienia. Prasa, i nie tylko prasa, prawie codziennie zajmuje si
histori jej okrutnej mierci, ledztwem, losem dzieci. Dyskutuje si gorco w domach i w
miejscach publicznych. Dyskusja coraz bardziej odzwierciedla to, co mona przeczyta
midzy wierszami. Zderzaj si dwa stanowiska: jedno prbuje czy zabjstwo Erjety z
motywami pozamaeskimi i z tym, e jest ono, w taki czy inny sposb, nastpstwem
jakiej jej winy; drugie, chocia nie mwi si gono, e zabjc jest m, skania do
wniosku, e Erjeta pada ofiar mentalnoci przemocy, ktr tradycyjnie stosowali w Albanii
50

mczyni wobec kobiet, co ma swj najbardziej wymowny wyraz w Kanunie redniowiecznym kodeksie praw zezwalajcym mczynie na zabicie ony w razie jej
zdrady.
Jeli, przegldajc pras, prbujemy wnikn w policyjne intrygi, nieodparcie nasuwa si
pytanie: jeli zabjc nie jest m i jeli prawd jest, e tak bardzo kocha on i dzieci, i
nie godzi si na rozwd, to powinien rozpacza z powodu jej mierci, robi wszystko,
eby odnale matk swoich dzieci, kiedy ona znika, a gdy odkryto, e zostaa
zamordowana, wspczu jej rodzicom. Jak wyjani t wielk nienawi do
zmasakrowanego ciaa ony i fakt, e robi wszystko, by dzieci nie zobaczyy jej krewnych i
stay si narzdziami rozgrywki i nienawici midzy rodzinami!?
Do odpowiednich organw naley znalezienie odpowiedzi na pytanie, kto zabi. Niezalenie
od tego, czy zrobi to m, czy nie, jedno zostao bezsprzecznie udowodnione: Erjeta dugi
czas bya terroryzowana przez ma grob mierci; stosowa wobec niej fizyczn przemoc i
nie chcia zgodzi si na rozwd. Jeeli nie jest to wystarczajcym dowodem, by oskary go
o za-bjstwo, gdy do dnia wyroku sdowego dziaa prawo domniemania niewinnoci, to
wystarcza, by zastanawia si nad jedn z najwikszych plag spoeczestwa albaskiego:
panowania mczyzn nad kobietami z uyciem przemocy, co w istocie jest przemoc wobec
sabszego i tworzy ca piramid naszej organizacji rodzinnej i spoecznej. Zjawisko to,
zwizane z kamieniem wgielnym moralnoci i honoru tej piramidy, jest jednym z
nienaruszalnych tabu. Tragiczne wydarzenie, ktre przynioso nieszczcie nie tylko jednej
rodzinie, pomaga w pewien sposb zastanowi si nad owym tabu. Wida wyranie, e
wzburzenie mierci Erjety (co, swoj drog, zwikszyo nakady gazet), jest tak
powszechne nie tylko dlatego, e nie wiadomo, kto j za-bi, ani dlatego, e Erjeta bya
pikn kobiet i pracowaa z cudzoziemcami, ale przede wszystkim dlatego, e jej
zabjstwo wystawio na prb sumienia wielu Albaczykw w zwizku z zasadami
moralnoci spoecznej: relacji mczyzna-kobieta, sytuacji w rodzinie, honoru, moralnoci
seksualnej - problemw, ktre w sposb rzeczywisty lub potencjalny dotycz Albaczykw
w ich stosunkach miosnych lub maeskich. Skomplikoway si one jeszcze bardziej w
okresie transformacji i otwarcia na inne wartoci i normy moralne.
W takim kontekcie to- wydarzenie jest dla nas - wstrznitych widzw - tragedi, ktr
wszyscy przeywamy. Byoby dobrze, gdyby ten wstrzs sta si dla spoeczestwa
procesem duchowej katharsis, jak to nazywali staroytni Grecy. Arystoteles powiada, e
czowiek, widzc na scenie tragiczn gr namitnoci, przeywa katharsis: wyrzucajc z
siebie wszystkie brutalne i przestpcze pobudki, oczyszcza dusz z drczcych j demonw.
Tradycyjna mentalno
Naley postawi sprawy jasno od samego pocztku" - tak rad tradycyjnie otrzymuje
albaski mczyzna, gdy si eni.
aden sprzeciw nie da ci tylu korzyci, jak ulego. Ustpuj! Sied cicho! " - takie rady
otrzymywaa tradycyjnie kobieta.
Te rady, mimo i brzmi prymitywnie, nadal dominuj w albaskiej mentalnoci. Zarwno w
grach, gdzie kobiety nie woa si po imieniu, tylko pokrzykuje: hej!, oj!, ty!", jak te w
rodzinach, ktre duej ni jedno pokolenie mieszkaj w miecie i ktrej czonkowie
pokoczyli wysze studia. W zalenoci od stopnia ucywilizowania" rodziny, panowanie i
przemoc nad kobiet przejawiaj si w sposb bardziej lub mniej brutalny, w formie
51

przemocy sownej, psychicznej, fizycznej, seksualnej, ekonomicznej, lub jako kombinacja

tego wszystkiego. Kobiet nadal powszechnie uwaa si, pod wzgldem ekonomicznym,
seksualnym i emocjonalnym, za wasno ma. Co wicej, stopie wadzy mczyzny nad
kobiet traktuje si jako miar mskoci lub mskiego honoru.
W rozmowach, w jakich uczestniczyem w rnych rodowiskach w zwizku ze spraw
Erjety, zrobio na mnie wraenie to, e wikszo z tych mczyzn i kobiet, ktrzy akceptuj
patriarchaln koncepcj mskiego honoru i kobiecego podporzdkowania, usilnie szuka
innych rozwiza, rnych od tych, ktre organy ledcze uznay za najbardziej
prawdopodobne. Jest prawie tak, jakby ci mczyni chcieli unikn konfliktu sumienia
wywoanego myl, e take oni mogliby zabi, gdyby zdradzia ich ona. Natomiast te
kobiety jakby obraa moralny bunt Erjety domagajcej si rozwodu. Wrd tych mczyzn
s tacy, ktrzy zdradzaj swoje ony od rana do wieczora, a wrd kobiet takie, ktre
dowiadczaj codziennie przemocy mczyzn, ale obie strony lepo podporzdkowuj si
prawu honoru rodziny". Z drugiej strony, zrobio na mnie wraenie take to, co rwnie
porusza prasa: e, inaczej ni przed dziesicioma laty, jest wiele kobiet i mczyzn bez
cienia wtpliwoci potpiajcych zabjstwo Erjety i moralnie popierajcych jej decyzj o
rozwodzie, jako akt cywilizacyjny i emancypacyjny.
Otwarcie na wiat
To podwjne oblicze sprawia, e zaczynamy zastanawia si, co zachodzi w spoeczestwie
albaskim w okresie transformacji i otwarcia, gdy tego, co moralne i niemoralne nie okrela
ju ani Kanun, ani Partia i jej podstawowa organizacja, ale sumienie ludzi, ktrzy dzisiaj
czuj si na tyle wolni, by dokonywa wyboru i osdza, co jest dobre, a co ze, i e wanie
dlatego wydaj si bardziej zdemoralizowani ni kiedykolwiek. Co si dzieje w
spoeczestwie, ktre jeszcze do wczoraj z trudem akceptowao pocaunek w zagranicznych
filmach, a teraz
zalane zostao filmami pornograficznymi o niewyobraalnej wolnoci seksualnej, ktre widzi
maonk prezydenta Stanw Zjednoczonych maszerujc w paradach homoseksualistw i
transseksualistw, na znak solidarnoci z nimi? Jak na to reaguje nasze spoeczestwo?
Zjawiska, jakie wystpiy w Albanii po otwarciu na wiat w wyniku upadku komunizmu, ktry
m.in. okrela normy moralnoci maeskiej i seksualnej, s bardzo zoone. Wedug
nielicznych bada przeprowadzonych w tym zakresie, zachowanie postkomunistycznego
spoeczestwa albaskiego jest sprzeczne. Szybki i niekontrolowany napyw ludzi do miast
spo-wodowa, e razem z wieloma problemami spoeczno- -gospodarczymi, wdziera si do
miast take tradycyjna, zachowana gwnie na wsi, moralno patriarchalna i klanowa,
czynic miasto jeszcze bardziej konserwatywnym. Rwnie powrt kobiety do domu z
powodu trudnoci ze znalezieniem pracy, spowodowa jej wiksz zaleno ekonomiczn
od mczyzny, podobnie jak zniesienie silnej kontroli pastwa komunistycznego zwikszyo
wypadki przemocy wobec kobiet, szczeglnie gwatw i zabjstw w imi honoru. Czytajc w
prasie o wielkiej liczbie zabjstw z zazdroci w ostatnim czasie, powstaje wraenie, e oto
wanie instytucjona- lizuje si stare prawo Kanunu. Z drugiej strony, nie mona negowa
roli wolnoci, jak zyskay mode pokolenia. Szczeglnie dla czci kobiet z ambicj
wyrwania si spod opieki mczyzn - jak byo to w przypadku Erjety - wane jest to, e
pomimo problemw szeroki kontakt z cywilizacj bardziej zaawansowan zwikszy
tolerancj, jeli chodzi o naruszanie" tradycyjnej moralnoci. Najbardziej uwidacznia si to
w rosncej liczbie poda kobiet o rozwd. Oglnie wydaje si, e tradycyjna struktura
rodziny, koncepcja moralnoci doznay wielkich pkni w okresie otwarcia, tworzc pole
52

dla innych norm i wartoci moralnych, otwierajc cieki dla uwolnienia si z

patriarchalnoci i kultury przemocy. Ale wraz z plusami przynioso to take takie zjawiska,
jak: wzrost liczby gwatw, prostytucj, handel kobietami oraz zdumiewajce poczenie
patriar- chalnej mentalnoci z jakoby zachodnioeuropejskim sposobem bycia.
W tym zoonym zjawisku zauwaa si, e, podobnie jak przy wprowadzaniu instytucj'i
demokratycznych, czsto powstawa zy szczepek. Na zamanym drzewie kanunicznej
mentalnoci i kultury przemocy i konfliktu zaszczepiy si rwnie idee rewolucji seksualnej
1969 r. opartej na wolnoci seksualnej i rwnoci mczyzny i kobiety. Powstaa hybryda
modych mczyzn, czsto rozdwojonych pomidzy moralnoci europejsk a tureck
ciemnot. Ten gatunek mczyzn, ktrzy zachysnli si wolnoci seksualn" niemajc
porwnania z czasami komunizmu, gdy czujnie kontrolowano maesk moralno, zna
dwa rodzaje kobiet: nieuczciwe", z ktrymi uprawiaj seks, i to mog by ich sekretarki,
koleanki z pracy, studentki, prostytutki itd. itp., oraz uczciwe", ktre broni honoru
ogniska domowego. Ci mczyni mog by politycznymi prostytutkami przeartymi korupcj", sualcami do obrzydliwoci, rozpustnikami do podoci, prymitywami do
grubiastwa, ale tak dugo, jak trzymaj w domu urzdowe ony, z pewnoci
redniowiecznych krzyowcw, bo klucze do pasa ich cnoty trzymaj w kieszeni, s spokojni
i wypinaj dumnie pier. Ten gatunek mczyzn wci dominuje w spoeczestwie
albaskim, wspomagany bez wtpienia take przez kobiety uczciwe" lub nieuczciwe"
nalece do jednego mczyzny: dlatego e mog one poczu kij na grzbiecie, ilekro
mowi puszcz nerwy; dlatego e mog by poniane od witu do nocy
na oczach dzieci; dlatego e nie powinny mie ani grama mzgu. Maj jednak spokojne
sumienie, czuj swoj wyszo nad zdzirami chadzajcymi z szefami do ka, poniewa
wszystko to robi w imi wyszego celu: ochrony honoru mczyzny, rodziny i dzieci. Tej
przewaajcej normie" podporzdkowuj si take te kobiety, ktre dr caymi dniami
przed mem, ale nawet do gowy im nie przyjdzie domaga si rozwodu. Take mczyni
s w stanie pogodzi si nawet ze zdrad ony, ale nigdy z tym, by ta poda istota, jak jest
kobieta, miaa odwag ich poniy, domagajc si rozwodu. Do tej kategorii normalnych"
zaliczaj si take niezliczeni uczciwi" przeywajcy mki sumienia w cigu dnia, a noc
masturbujcy si przy filmach pornograficznych.
Niestety, taka jest tabela moralnoci przewaajcej w stosunkach m-ona i stosunkach
seksualnych w spoeczestwie albaskim, rwnie w stolicy, a co dopiero na prowincji.
Czsto naruszenie tej moralnoci powoduje cikie urazy psychiczne u ich protagoni- stw,
albo u ich dzieci, poniewa kto, kto odstpuje od tej moralnoci dla innej mioci,
konkubinatu, wolnoci heteroseksualnej lub homoseksualnej, czsto otrzymuje miano osoby
niemoralnej, perwersyjnej, kurwy, nienormalnej, psychopatycznej itd. itp. wiat, ktry
ogldaj Albaczycy w filmach, dziki antenom satelitarnym lub na wielu kanaach
prywatnych, jest w wikszoci wiatem wirtualnym, czym, co moe da im przyjemno i
pozwoli uciec w onanizm, ale ktry nie ma zwizku z ich rzeczywistym wiatem i kultur.
Aktorzy zachodni, ktrych pocaunki wczoraj z ledwoci tolerowano, dzisiaj mog nawet
uprawia seks na ekranie, ale w naszej zabitej deskami wsi, gdzie wszyscy znaj
wszystkich, takie rzeczy" s po to, by oglda je mogli pn noc ojcowie, mowie i
synowie i nazajutrz omawia
w kawiarniach wycznie dla mczyzn. Natomiast matki, kobiety i dziewczta powinny
spad gbokim snem, by nazajutrz my naczynia i sprzta mieszkanie.
Rwno midzy mczyzn i kobiet
53

W XIX w., gdy zaczyna si ruch feministyczny, istniay trzy koncepcje dotyczce relacji
mczyzna-ko- bieta. Pierwsza z nich uwaaa kobiet za gorsz od mczyzny. Druga
uznawaa mczyzn i kobiet za rwnych, ale rnych - czyli kobieta dominowaa w
pracach domowych i w rodzinie, natomiast mczyzna w innych pracach, gwnie tych
waniejszych, zawodowych. I trzecia, broniona przez Johna Stuarta Mil- la, zgodnie z ktr
mczyzna i kobieta s rwni we wszystkim. Potrzeba byo ponad stu lat, by w Europie,
gdzie zrodziy si owe teorie, zatriumfowaa ta o cakowitej rwnoci i przeksztacia si z
idei w spoeczno-polityczn regu budowania spoeczestwa na niej opartego. Take w
cywilizowanym wiecie jest to proces nie zakoczony. Natomiast w naszym spoeczestwie
nie uczyniono nawet pierwszego kroku.
Wielki problem, ktry w zwizku z tym si pojawia, polega na tym, e tak jak we wszystkim,
take w relacjach midzy mczyzn a kobiet - wolnoci nie otrzymuje si w prezencie, j
si zdobywa - czsto z najwyszym powiceniem. Zrozumiae, e mczyznom trudno
zrezygnowa z przywilejw, jakie daje im przewaga nad kobiet, rwnie dlatego, e sami
s niewol-nikami moralnoci, ktra rzdzi poprzez powszechn opini, wic nieatwo im
zmienia zasady". Dlatego ciko bdzie spoeczestwu poczyni pierwsze kroki w tym
kierunku bez walki samych kobiet o zmian norm" ustanowionych przez mczyzn. Wedug
tych
norm", jeli mczyzna kocha kobiet, a pniej si z ni rozstaje, nic nie traci, a nawet
moe zyska na wartoci. Natomiast kobieta po rozstaniu traci wiele. Chopiec moe chodzi
z iloma tylko chce dziewcztami przed lubem, natomiast dziewczyna musi si strzec, gdy
inaczej, jeli dotknie j mczyzna, jest towarem bez wartoci. Mczyzna moe gono
wymienia nazwy wszystkich organw seksualnych, natomiast jeli kobieta chocia raz
uyje takiego wstydliwego, brzydkiego" wyrazu, jest niemoralna. Z nieza-chwianym
przekonaniem w potg tych mskich norm, cz mskiej prasy, wspomaganej rwnie
przez msk prokuratur i policj ledcz, opublikowaa lub zamanipulowaa prywatnym emailem Erjety, wycigajc z niego wniosek: patrzcie, jaka bya rozpustna, bo uywaa takich
nieprzyzwoitych sw. Dlatego nawet jeli zabi j m, to nie popeni wielkiego grzechu, bo
zabi prostytutk i jakby zapominajc zupenie o tym, e nawet gdyby rzeczywicie bya
prostytutk, to nikt nie ma prawa pozbawia jej ycia.
Ale czy stawia si niekiedy pytanie, czy tak by musi i czy nie moe by tak, e mczyni i
kobiety s rwni w tych sprawach? Dlaczego mczyni nie chc pogodzi si z myl, e
skoro oni mog kocha inne kobiety, czy po prostu poda ich, to rwnie kobiety mog
kocha innych mczyzn, albo ich poda? A jeli nie uwaa si tego za przestpstwo w
odniesieniu do mczyzn, nie ma powodu, by uwaa to za przestpstwo w odniesieniu do
kobiet. Jeli takie uczucia uwaa si za uczciwe" w stosunku do mczyzn, to nie ma
powodu, by uwaa je za nieuczciwe" w stosunku do kobiet. Matka natura nie wprowadzia
tu adnego zrnicowania, wprowadzia je patriarchalna mentalno dziedziczona z
pokolenia na pokolenie, poczwszy od sfrustrowanych pradziadw ignorantw.
Obecnie zdolno spoeczestwa albaskiego do krytycznego podwaania tradycyjnych
norm jest znikoma, a jeszcze mniejsza jest odwaga spoeczestwa - a kobiet w
szczeglnoci - by zmieni je w imi wolnoci i partnerstwa. Z ankiety dotyczcej przemocy
wobec kobiet przeprowadzonej dla Forum Kobiet wynika, e spord 30 kobiet w jednej z
dzielnic pewnego miasta w Albanii, 21 doznao przemocy w rodzinie w formie bicia,
obraania, powanego groenia mierci, lekkich obrae. Ale tylko jedna posza na policj
ze skarg na ma i otrzyma on wyrok dwch miesicy pozbawienia wolnoci. Wrd kobiet
albaskich przewaa przekonanie, e przemoc fizyczna i psychiczna jest, w pewien sposb,
54

czci maestwa. Wci w milczeniu i posuszestwie cierpi one z powodu przemocy. A

jeli kobieta ma przewag nad mczyzn pod wzgldem intelektu lub zarobkw, ktre
przynosi do domu, zmusza si j do uznawania jego dominacji. Oto, co mwi jedna z kobiet
we wspomnianej wyej ankiecie: Wykonuj wolny zawd, pracuj wedug nienormowanego
czasu, zarabiam bardzo dobrze i chocia m jest bez pracy, ani razu mu tego nie
wypomniaam. Pewnego wieczoru byam bardzo zmczona i poprosiam go, by przygotowa
jedzenie dzieciom i schowa buty... tylko tyle. Z jego ust wyla si potok obrzydliwych
przeklestw, a pniej zacz mnie bi przy dzieciach. Nastpnego dnia zacz mnie
oskara, e nie wypeniam swoich obowizkw jako matka../'
Ta wypowied nie wymaga komentarza. Nie wymaga komentarza take bardzo saba reakcja
lub jej cakowity brak ze strony kilku organizacj'i kobiecych na zabjstwo Erjety, podczas
gdy jej przypadek mgby zrodzi silny ruch przeciwko przemocy wobec kobiet.
Szeroko rozlewajca si fala przemocy wobec kobiet wiadczy, e spoeczestwo albaskie
wci jest zdomi
nowane przez kultur przemocy lub, mwic inaczej, kultur wychowania poprzez przemoc,
rozstrzygania problemw poprzez przemoc, tworzenia spokoju" poprzez przemoc. To bez
wtpienia tumaczy take inne aspekty struktury albaskiego ycia spoeczno-politycznego
takie, jak: skonno do autorytaryzmu w polityce, charakteryzujcego si narzucaniem
przemoc pogldw i woli politycznej, brak tolerancji, ograniczanie wolnoci, odrzucanie
rnorodnoci, ucisk i lekcewaenie mniejszoci itd.
Droga do wolnoci i demokracji, ktrej w tak zagmatwany sposb pragn Albaczycy, jest
drog, ktr albascy mczyni i kobiety musz przej take w dziedzinie walki o wolno
i rwno midzy nimi. Take to spoeczestwo musi zacz wreszcie rozumie, e bez
wolnoci kobiet nie ma take wolnoci mczyzn. Inaczej dzieciom Erjety grozi powtrzenie
losu ich matki i ojca.
Przypisy
45 Erjeta Avdyli pracowaa w UNICEF, zagina 28 marca 2000 r. 13 maja 2000 r.
odnaleziono jej ciao. 15 maja aresztowano jej ma Dritana, szefa komisariatu policji, pod
zarzutem zabjstwa. 13 marca 2002 r., z braku dowodw, wypuszczono go z aresztu. 7
padziernika 2002 r. Avdyli powrci do pracy w policji. Przyznano mu wysokie
odszkodowanie z tytuu strat moralnych.
Religia i Albaczycy
Krtki zarys historyczny
Feja dhe shiptaret (Veshtrim i shkurter historik), Shekulli", padziernik 2001,
Krasnogruda", 2003, nr 15
W dyskusjach toczcych si w wiatowych mediach w zwizku z atakiem terroryzmu
islamskiego na Stany Zjednoczone 11 wrzenia pojawi si take wtek albaski.
Spekulowano o zwizkach Albaczykw z ludmi Bin Ladena i przekazywaniu przez niego
pienidzy do Ameryki poprzez organizacje dobroczynne dziaajce w Albanii oraz
przenikaniu arabskich fundamentalistw w szeregi UK [Wyzwoleczej Armii Kosowa]. Cay
ten zgiek, bardziej ni fakty, bierze si z powszechnego przekonania, e Albania oraz
Bonia to jedyne muzumaskie kraje w Europie. Ale z sonday przeprowadzonych wrd
Albaczykw, zarwno w Albanii, jak i Kosowie, wynika, e popieraj oni bombardowanie
55

Afganistanu nie tylko bardziej ni Europa Zachodnia, ale nawet bardziej ni sami
Amerykanie, bo w ponad 90%. Czym to wytumaczy?
Oprcz swoicie ujednoliconego sposobu mylenia, odziedziczonego po komunizmie, oraz
tradycyjnego serwilizmu wobec wielkich tego wiata, istnieje jeszcze jedno wyjanienie zwizane z histori religii w Albanii i Kosowie.
Rzut oka na religijny pejza
Jeli przecitnie wyksztaconego Albaczyka z Albanii zapyta o religijny pejza kraju, to
powie, e w Albanii mieszka 70% muzumanw, 20% prawosawnych i 10% katolikw. Ale
zaraz po tym doda, e wielkoci te przedstawiaj zrnicowanie religijne z czasw krla
Zogu lub pod koniec II wojny wiatowej i e uczucia religijne w Albanii nie byy zbyt silne, a
komunistyczny reim Envera Hody w 1967 r. cakowicie wyeliminowa instytucje religijne i
ogosi Albani pierwszym albo jedynym ateistycznym krajem na wiecie.
Swj wywd zamknie stwierdzeniem, e jeli chodzi o okres postkomunistyczny, to religia
jest znowu dozwolona, ponownie czynne s kocioy, cerkwie i meczety, zbudowano i
buduje si nowe, pojawio si wiele dziwnych religii i wyzna (ok. 60), o ktrych Albaczycy
sysz po raz pierwszy w yciu, jak np.: mormoni, wyznawcy bahaizmu, scientolodzy, ale
Albaczycy nie uczszczaj tumnie do wity, ich wyobrani masow bowiem
zawadny symbole wiata zachodniego - konsumpcja, luksus i przyjemno, podczas gdy
ani religia chrzecijaska, ani muzumaska tego nie akceptuj.
Religia i nacjonalizm46 w Albanii; mity religijne i narodowe
Aby uzupeni powysze uoglnione stwierdzenia, musimy wpierw wyjani relacje midzy
religi a ruchem narodowym w Albanii.
Odpowied na pytanie, dlaczego Albaczycy nie s zbyt religijni, wie si cile z
charakterem albaskiego ruchu narodowego. W odrnieniu od krajw ssiednich - Serbii i
Grecji - gdzie nacjonalizm zrodzi si
jako ruch antyturecki, w ktrym do tego stopnia skorzystano z pomocy religii, e w owym
czasie z trudnoci dawao si oddzieli serbski i grecki ruch narodowy od prawosawnych
serbskich i greckich kociow, na- cjonalizm albaski wyrs w innych historycznych i
religijnych warunkach.
Jako ruch polityczny pojawi si po wojnie rosyjsko- -tureckiej wraz z Lig Prizresk
(1878)47, gwnie jako zrozumienie koniecznoci zjednoczenia Albaczykw w obronie
przed niebezpieczestwem rozbioru ich ziem midzy Serbi i Grecj. Obszary te
zamieszkiwali Albaczycy wyznajcy trzy religie, wymienione na pocztku eseju. Jednak dla
wikszej dokadnoci, naley powiedzie, e de facto cztery, poniewa muzumanie dzielili
si na sunnitw i bektaszytw48.
W takim kontekcie przed albaskim ruchem narodowym stano kilka trudnych problemw
do rozwizania. Po pierwsze - budowa tosamoci narodowej czcej wszystkich
Albaczykw, pomimo dzielcych ich rnic religijnych. Tosamo ta winna odrnia ich
od Serbw i Grekw. W aspekcie religijnym skaniao to do akcentowania roli islamu. Po
drugie jednake - islamizacja tosamoci narodowej unieruchamiaa Albaczykw w
chylcym si ku upadkowi imperium osmaskim. Dlatego te islam nie mg by podstaw
integracji narodowej. Po trzecie - przeciwko podkrelaniu roli islamu przemawiaa
konieczno zblienia z Zachodem, ktry - jak o tym wiadczy traktat berliski (1878) 56

zacz decydowa o losie Albanii. Niemniej jednak odwoanie si do integrujcej roli

chrzecijastwa napotykao przeszkody - wikszo Albaczykw bya muzumanami. Nie
naley zapomina, e w tym czasie Albaczycy zamieszkujcy Kosowo i zachodni
Macedoni, gwnie muzumanie sunniti, dodatkowo zwikszali udzia muzumanw w
wiecie albaskim (ponad 70%).
Tak wic wysiki wzbogacenia czynnikiem religijnym albaskiej tosamoci, poza
tosamoci jzykowo-etni- czn, byy procesem, ktry potoczy si odmiennie ni w
pozostaych krajach bakaskich.
Wysiek bektaszycki Naima Frasheri
Kiedy mwi si o staraniach w celu powizania albaskiego nacjonalizmu z religi, ma si
na myli przede wszystkim dziaaczy albaskiego odrodzenia narodowego (druga poowa
XIX w. - odzyskanie niepodlegoci w 1912 r.). Najwybitniejszym z nich jest Na- im Frasheri,
uznawany dzisiaj za narodowego poet albaskiego. Spod jego pira wyszy dwa poematy
epickie, opublikowane w tym samym roku 1898: CJerbelaja (Karbala) oraz Historia e
Skenderbeut (Historia Skanderbega), w ktrych stworzy mity czce Albaczykw.
Narodowe poematy miay by wezwaniem zrozumiaym dla wszystkich warstw spoecznych
i rdem religijnego natchnienia do walki z tureckim okupantem. W CJer- belaji opiewajcej
przegran w pierwszym wieku historii muzumaskiej bitw49, ktra staa si wit
legend szyizmu, serbskiemu mitowi klski na Kosowym Polu (1389) Frasheri przeciwstawi
klsk w bitwie pod Karbal. Mit Karbali mia by centralnym punktem albaskiej mitologii
nacjonalistycznej, sucej zdemaskowaniu osmaskiej hegemonii.
W rzeczy samej, oba mity, zarwno serbsko-prawo- sawny o bitwie na Kosowym Polu, jak i
szyicki o bitwie pod Karbal, s bardzo podobne w treci i stylu. W obu wypadkach
scenariusz wydarze oparty zosta na niesprawiedliwie przegranej bitwie. Cel bektaszyty
Naima Frasheri50 by nastpujcy: jeli wszystkie nacjonalizmy bakaskie miay bardzo
silny zwizek z reli
gi, a nacjonalistyczne haso w tych czasach, podkrelane take przez niego samego,
brzmiao: nie ma narodu bez religii", to religi czc Albaczykw powinien by
bektaszyzm.
Frasheri stara si zmobilizowa szyick i antysunnic- k orientacj bektaszytw dla
wyraenia sprzeciwu wobec tureckiego panowania i stworzy szczegln tosamo
(muzumask) dla Albaczykw. Mia nadziej, e bektaszyzm jako religia nieortodoksyjna i
synkretycz- na bdzie w stanie przezwyciy religijne podziay w Albanii i zbudowa most
midzy islamem a chrzecijastwem. W swoich tekstach prbowa uoglni niesek- ciarsk i
powsta na pograniczu rnych religii regu bektaszytw, w ktrej, oprcz tolerancji
religijnej, podkrela take narodow orientacj jako jedno z gwnych zaoe doktryny:
Nie tylko wobec siebie, ale take wzgldem innych ludzi bektaszyci s duchowymi brami.
Kochaj ssiadw, jak samych siebie, czy to muzumanw czy chrzecijan i traktuj ich na
rwni. Ale nade wszystko miuj swj kraj i wsprodakw, poniewa jest to najwysz
cnot". To wyjania take wan rol, jak odgrywali albascy bektaszyci w XIX-wiecznym
ksztatowaniu si albaskiego ruchu narodowego.
Albaskie witynie bektaszytw - tekke - miejsce modw muzumanw, ale take czsto
chrzecijan, znane byy na og jako centra narodowej dziaalnoci albaskiej. Oprcz tego
bractwo odgrywao bardzo wan rol w tworzeniu nielegalnych szk i rozpowszechnianiu
ksiek w jzyku albaskim, udzielajc jednoczenie aktywnego poparcia zbrojnym grupom
57

nacjonalistycznym. Wiadomo obecnie, e bektaszyci, gdy dyskutowano kwesti albaskiego

alfabetu, popierali wprowadzenie pisowni aciskiej, w odrnieniu od pozostaych
muzumanw, ktrzy opowiadali si za pisowni arabsk.
Skanderbeg i religi Albaczyka jest albasko"
Mimo wszystko usiowania Naima Frasheri i bekta- szytw z kilku powodw nie odniosy
oczekiwanego rezultatu. Po pierwsze, ich religia stanowia mniejszo take wrd
muzumanw: tylko co czwarty by bekta- szyt (bez uwzgldnienia Kosowa). Po drugie,
Alba- czykom potrzebny by silniejszy czynnik czcy ich z chrzecijask Europ,
decydujc o ich losie. Po trzecie, take z powodu silnych wizi czcych cz
Albaczykw z Turcj, ktra przez wielu dziaaczy albaskiego ruchu narodowego i Lig
Prizresk w dalszym cigu bya uwaana za obroc albaskich interesw przed serbskim i
greckim zagroeniem.
Jednake jako idea tolerancji religijnej i wsppracy wszystkich Albaczykw w imi dobra
narodu, myl Frasheri wicia triumfy, chocia z innymi symbolami i bohaterami.
Wspomniany wyej kontekst spowodowa, e w procesie tworzenia albaskiej tosamoci
narodowej pierwszestwo zdoby inny mit, wyraony w drugim poemacie Frasheri Historia
Skanderbega, wzmocniony przez kolejnego wybitnego dziaacza odrodzenia, katolika Pashko Vasy, pozostajcego w subie imperium osmaskiego. Narodowe przesanie
skierowane do Al-baczykw w poemacie O, Albanio (1878-1880) wykorzysta Vasa do
stworzenia wieckiej religii albaskiego nacjonalizmu:
Nie ogldajcie si na kocioy lub meczety, religi Albaczyka jest albasko.
Ten mit albo konstrukcja historyczna poczy si z mitem Skanderbega, ktry w
XV w. walczy przeciwko Turkom. Owego bohatera chrzecijastwa wskrzesili
albascy nacjonalici, lecz pozbawiany stopniowo treci religijnej sta si
wieckim bohaterem narodu albaskiego jako bojownik walczcy o wyzwolenie
ojczyzny-macierzy.
Jeli uzna posta Skanderbega za wsplny mit Albaczykw, nie naley
zapomina o tym, e Skander- beg, zmieniajc religie - raz chrzecijanin raz
muzumanin, pniej znowu chrzecijanin - by postaci w duym stopniu
ambiwalentn, dziki czemu stawa si bardziej przystpny i zrozumiay dla
wszystkich Albaczykw, niezalenie od ich wyznania.
Albania niepodlega
Albaczykw pocztku XX w. - pisze Abaz Ermen- ji w ksice Miejsce Skanderbega w
histoi Albanii - czyy wizi religijne lub regionalne. Znali siebie jako chrzecijan lub
muzumanw, Ggw lub Toskw, Du- kagjinw lub Kurveleshw, a nie jako synw jednego
narodu we wspczesnym rozumieniu tego sowa"51.
W XX w., szczeglnie po ogoszeniu niepodlegoci w 1912 r., trwa proces krzepnicia
narodowego Albaczykw w duchu Naima Frasheri, Pashko Vasy i innych dziaaczy
odrodzeniowych. Jeli chodzi o stosunek religii do ruchu narodowego, to proces ten
charakteryzuje si osabieniem poczucia tosamoci religijnej i regionalnej i umacnianiem
wiadomoci i tosamoci naro-dowej. By on wynikiem zarwno saboci uczu religijnych
na rzecz umacniania wieckiej religii ruchu narodowego, jak te wczenia si
najwybitniejszych dziaaczy religijnych w sub sprawy narodowej.
58

Przywdc albaskich wyznawcw prawosawia by Fan Noli - polityk, a jednoczenie

czowiek pira. Jest on uwaany za tego, ktry bardziej ni ktokolwiek inny walczy o
utworzenie albaskiego autokefalicznego
Kocioa prawosawnego. Pniejszy dyktator i krl Albanii Zogu popiera tworzenie
kociow narodowych" w celu osabienia obcych wpyww (szczeglnie greckich).
Dla albaskich katolikw mistrzem by Gjergj Fishta (1871-1940), ktrego dziaalno
religijna bya cile zwizana z polityczn na rzecz sprawy narodowej. Poemat epicki Fishty
Lahuta e Malesise (1899-1901, Lutnia Gr) by hymnem na cze wojen albaskich
przeciwko shkjahowi52 - serbsko-czarnogrskiemu wrogowi na Pnocy. A do czasw
komunizmu wrd Albaczykw na Pnocy Fishta uwaany by za poet narodowego.
Take w Kosowie, gdzie ponad 90% Albaczykw stanowi muzumanie i przynaleno do
islamu odgrywaa waniejsz rol ni w Albanii, ze wzgldu na konieczno odrnienia
Albaczykw od chrzecijaskich Serbw, ten duch dominowa. Tam rwnie katolicka
mniejszo albaska przez cay wiek XX, ktry uwaa si za jeszcze nie zamknity na
Bakanach, jeli chodzi o sprawy narodowe, dzielia wraz z muzumaskimi Albaczykami w
Kosowie starania o uniezalenienie si od chrzecijaskich Sowian.
Religia i komunizm
Enver Hoda by tym, ktry ide, i religi Albaczyka jest albasko" doprowadzi do
apogeum. W swoim deniu do wadzy absolutnej wykorzystywa dwie ideologie nacjonalizm i komunizm. A gdy komunizm, jako religia czca i inspirujca, stopniowo traci
moc, Hoda w swojej propagandzie coraz bardziej odwoywa si do elementw
narodowych. Wedug amerykaskiego historyka Bernda J. Fischera, mimo radykalnych
pogldw stalinowskich Envera Hody, istot jego polityki
by nacjonalizm: brutalne rozprawianie si ze wsplnotami religijnymi naley widzie przed
wszystkim w takim kontekcie. Po zerwaniu stosunkw z ZSRR (1961 r.), pomnik Stalina na
gwnym placu Tirany zastpiono pomnikiem Skanderbega. W walce propagandowej Hoda
opiera si coraz bardziej na idei oporu narodu albaskiego przeciwko wielkim historycznym
potgom. W latach 60. przeprowadzi bezwzgldn walk o ostateczne usunicie religii z
ycia spoecznego.
Motto Pashko Vasy wykorzysta dosownie i uczyni z Albanii pierwszy ateistyczny" kraj na
wiecie. Walka z religijnymi podziaami", jak nazywano j w propagandzie, przeksztacia
si w walk przeciwko religii jako takiej, walk, do ktrej zaprzgnito take ideologi
marksistowsk z jej ateistyczn wizj wiata i synnym powiedzeniem Marksa Religia jest
opium dla ludu". Majc na celu zastpienie przynalenoci do rnych religii absolutn
wiar w Parti i jej nacjonalistyczno-komunistyczn ideologi, Hoda stale gosi, e
katolicyzm, islam i pra-wosawie s filozofiami przywleczonymi do Albanii przez obce siy,
ktre w istocie zagraaj integracji narodu. Namiewano si z ksiy i muw - reliktw
zacofanej przeszoci - zwerbowanych jako agentw obcych mocarstw, by rozbi albask
jedno narodow.
W 1967 r. albascy komunici zabronili wszelkich praktyk religijnych, zamknli kocioy,
cerkwie i meczety i zamienili je na kina, sale gimnastyczne, restauracje i magazyny. Naley
podkreli, e nie wszystkie wsplnoty religijne potraktowano jednakowo: najostrzej
przeladowano Koci katolicki, podczas gdy ataki na islam i Koci prawosawny byy
znacznie sabsze. Nie tylko ze wzgldu na muzumaskie korzenie Hody oraz wikszoci
59

Albaczykw (w istocie Hoda w swoim stosunku do duchowiestwa katolickiego w pewnym

stopniu zradykalizowa nawet stanowisko krla Zogu
wobec Kocioa katolickiego), ale take dlatego, e duchowiestwo katolickie byo
nastawione silnie antykomunistycznie podczas II wojny wiatowej, jak te lepiej
zorganizowane i bardziej zwizane ze wiatem zachodnim, uwaanym za gwnego wroga
komunizmu. Duchowiestwo muzumaskie i prawosawne natomiast podczas II wojny
wiatowej byo blisze komunizmowi, nie posiadao kontaktw zagranicznych ani, prawie
wcale, wybitnych, charyzmatycznych osobistoci.
Okres postkomunistyczny
Trudno jednoznacznie okreli, jak w chwili upadku komunizmu Albaczycy postrzegali
swoj religijno. W okresie Envera Hody istniao wiele maestw mieszanych i wikszo
Albaczykw, szczeglnie ci wychowani i wyksztaceni w komunistycznym reimie,
kierowaa si laick lub materialistyczno-ateisty- czn wizj wiata.
Oglnie biorc, po upadku komunizmu, wiara religijna odzyskaa czciowo swoj rang w
yciu zwykych Albaczykw. W pewien sposb odyy take stare podziay religijne. Ale
nowym mitem, ktry zawadn zbiorow wyobrani Albaczykw, byo haso rzucone w
1990 r. przez studentw: Chcemy Albanii w Europie!" Albascy politycy i intelektualici byli
przekonani, e gwnym sojusznikiem Albanii powinien by Zachd, oczywicie nie ze
wzgldu na jego chrzecijask tosamo religijn, lecz demokratyczny system spoecznopolityczny i wolno wyznania oraz goszenia idei. To wcale nie przeszkodzio debacie - jeli
chodzi o religi - czy Albania powinna trzyma z chrzecijaskim" Zachodem, czy te z
Turcj i mu-zumaskim" rodkowym Wschodem?
Istniay dwa radykalnie stanowiska: jedno, reprezentowane przez gosy, wedug ktrych nie
ma tego zego, co by na dobre nie wyszo", twierdzce, e dziki zakazaniu praktyk
religijnych przez Hod, Albaczycy obecnie bd mogli powrci do religii przodkw chrzecijastwa; oraz drugie, przeciwstawne, podsycane konfliktem w Kosowie - wedle
ktrego muzumaska tosamo Albaczykw bya wanym czynnikiem w ich obronie
przed zasymilowaniem z prawosawnymi Sowianami i dlatego Albaczycy-muzumanie byli
bardziej albascy anieli chrzecijanie; kto t myl rozwin w tez, e narodowym
bohaterem albaskim nie powinien by Skanderbeg, ktry walczy przeciwko Turkom, ale
jego krewniak Ham- za Kastrioti walczcy po stronie tureckiej przeciwko Skan- derbegowi i
jego chrzecijaskim sojusznikom.
Take poczynania byego prezydenta Sali Berishy, ktry przyczy Albani do Organizacj'i
Konferencji Muzumaskiej53 w grudniu 1992 r., rozbudziy spory. wczesna opozycja i
wikszo albaskich intelektualistw potpia t decyzj. Wan przesank krytyki byo
przewiadczenie Albaczykw, i nie zakoczy si jeszcze proces odzyskiwania przez nich
tosamoci europejskiej, a take fakt, e ssiedzi Albanii, bynajmniej nie jej sympatycy
(prawosawni), usiowali nadawa tosamoci Albaczyka nie tylko kontekst jzykowoetniczny, ale take religijny, przyklejajc Albaczykom etykietk narodu muzumaskiego''
lub islamskich fundamentalistw". Proces, ktry stawia pod znakiem zapytania wiecki
charakter albaskiej tosamoci i grozi, z drugiej strony, skompromitowaniem Albaczykw
w Kosowie w ich wysikach uniezaleniania si od Serbw.
Zasadniczo albaska elita kulturalna, zarwno w Albanii, jak i w Kosowie i Macedonii,
kontynuowaa tradycj sprzeciwu wobec de, czy to wewntrznych, czy zewntrznych do
utosamiania religii z narodowo60

ci albask, propagujc albask wiecko i ekumenizm" jako jedyn drog ratunku

przed wewntrznymi podziaami religijnymi (lub zakusami, by przyj jedyn religi - islam).
Jeli pustk, ktr pozostawi po sobie komunizm, mona czym wypeni, jakiego rodzaju
przekonaniem lub narodow wiar, to powinna to by wiara, e Albaczycy s narodem
ekumenicznym, ktry podtrzymuje tradycj takich postaci, jak Na- im Frasheri, Fan Noli i
Gjergj Fishta" - pisa Shkelzen Malicji w 1997 r. Take albaskie elity polityczne, kierujc si
politycznym pragmatyzmem, dziaay na rzecz odbudowy Albanii i rozwizania kwestii
narodowej w Kosowie i Macedonii na podstawie denia do proeuropejskiej orientacji
Albaczykw.
Wedug wszelkiego prawdopodobiestwa, to denie do laickoci, ekumenizm oraz
prozachodnio pozostan dominujce w wiecie albaskim take w najbliszym czasie.
Przypisy
46 Naley go rozumie w duchu woskiego XIX-wiecznego nacjonalizmu risor- gimento,
czyli denia do wyzwolenia i zjednoczenia narodowego.
47 Zwana te Lig Obrony Narodu Albaskiego. Bya to organizacja polityczno-woj- skowa
powoana w odpowiedzi na decyzje kongresu w San Stefano (marzec 1878) o wczeniu
czci ziem zamieszkanych przez wikszo albask do nowo powstaych pastw
bakaskich. Wysuna postulat autonomii dla Albanii. Istniaa do 1881 r.
48 Bektashija bractwo muzumaskie, znane te jako zakon tureckich derwiszw,
powstao w Xm-XIV w. w Anatolii. Od XV w. miao wielkie wpywy polityczne w imperium
osmaskim dziki popularnoci wrd janczarw. W 1826 r. sutan Mahmud n dokona
eksterminacji janczarw i czoowych przywdcw bektaszyc- kich. Odtd bractwo cakowicie
zeszo do podziemia, a jego czonkowie zaczli ukrywa swoje przekonania religijne w
obliczu zagroenia. Nigdy nie zrezygnowali z zasad konspiracji. W 1925 r. rzd Republiki
Tureckiej zakaza dziaalnoci wszystkich bractw religijnych. Wikszo bektaszytw
przeniosa si na Bakany, gwnie do Albanii. Doktryna bektaszytw zawiera wiele
elementw szyizmu i pokrewnych chrzecijastwu. Zob. St. Guliski, Alewizm i bektaszyzm.
Historia i rytua, Krakw 1999.
49 W 680 r. armia kalifa Jazida I stoczya pod Karbal w Iraku bitw z siami Al- -Husjna wnuka Proroka. Ponis on mier wraz z prawie ca rodzin. Powstay w IX w. meczetgrobowiec jest jedn z najwikszych witoci szyitw i miejscem pielgrzymek. Dzie
mierci AI-Husajna jest najwaniejszym witem szyickim (Aszura).
50 W marksistowskiej historiografii sympatie religijne Naima Frasheri byy pomijane bd
krytykowane. Wymiar religijny jego twrczoci sta si obiektem bada dopiero w ostatnich
latach.
51

A. Ermenji, Vendi cje ze Skenderbeu ne historine e Shgiperise, Tirana 1996.

52

shkje - pogardliwe albaskie okrelenie Serbw i Czarnogrcw.

53

Albania wystpia z niej w styczniu 1999 r.

Zachd - zetknicie mitu z rzeczywistoci

Pas izolimit: ndryshimi rie Lindje i perceptimit te Perendimit. Wykad wygoszony w Centrum
Kultury Porwnawczej w Barcelonie, w cyklu powiconym Europie Wschodniej, wiosna 2001
61

Zachd jako idealizacja, jako mit

Trudno jest dokadnie okreli, kiedy komunizm utraci swoj inspirujc moc w krajach
Wschodu. W zalenoci od wielu czynnikw w rnych krajach nastpowao to w rnym
czasie. Zreszt nastpowao to w rnym czasie take wrd rnych grup spoecznych w
tym samym kraju, a nawet wrd jednostek. Myl jednak, e zasadniczo stao si to w
latach 50. i odtd komunizm zacz przeksztaca si coraz bardziej w narzucan przez
wadz ideologi, w wiar w niewiar".
W Albanii pokolenie tych, ktrzy walczyli z faszystowskim najedc, z ktrych cz
nastpnie studiowaa w krajach Wschodu i wyrastaa w micie ZSRR, rozczarowao si
ostatecznie na pocztku lat 60., gdy Albania zerwaa stosunki z ZSRR, poniewa wwczas
wyranie dostrzego, e komunizm jako ideologia suy po prostu wadzy i klikom.
Jeli trudno jest okreli jednoznacznie, kiedy rozpocz si upadek mitu komunizmu, to
trudno take powiedzie jednoznacznie, kiedy zrodzi si mit Zachodu. Bez wtpienia dla
rnych grup spoecznych, szczeglnie tych zwizanych z antykomunistami w czasie II
wojny wiatowej, Zachd istnia od samego pocztku jako lepsza cz wiata, jako pami
dobrej przeszo
ci. W zasadzie mona powiedzie, e poczwszy od lat 50., w miar jak komunizm
dyskredytowa si i upada, mit Zachodu zdobywa zaufanie i umacnia si.
Formy mitu/idealizacja Monolityczny Bg
Mit Zachodu posiada dwie formy. Pierwsz by mit Ziemi Obiecanej (w poczeniu z
mitem powrotu do wietlanej i utraconej, z powodu kilku przypadkowych okolicznoci,
przeszoci). Na tworzenie tej wizji w duym stopniu wpyna take samoizolacja krajw
Wschodu. Sam fakt, e - aby wydosta si na Zachd - ludzie podejmowali heroiczne prby
ucieczki, koczce si niekiedy mierci, bez wtpienia znacznie wpyn na powstanie tego
mitu i wyobraenia Ziemi Obiecanej - najlepszego ze wiatw, dajcego wolno, bogactwo,
luksus, szczcie.
W troch mniejszym stopniu Zachd odbierany by take jako Zbawiciel. Jeli wszystko
kontrolowaa dyktatura, nie dajc adnej szansy na zmian sytuacji, marzenie, e pewnego
dnia Zachd na czele ze Stanami Zjednoczonymi pokona Wschd, wygra zimn wojn,
zaczo stawa si coraz bardziej czci de tych krajw do wolnoci. Oczywicie idea ta
bya w miar zgodna take z mitologicznym archetypem Zbawcy, wedug ktrego w,
wanie ze wzgldu na swoj wyjtkowo, przychodzi z zewntrz, jak Soce (jeden z
symboli najbardziej explicite Zbawiciela), ktre pojawia si gdzie poza nami. Byo nawet
rozpowszechnione powiedzenie: Soce wschodzi na Zachodzie.
Mity Zbawiciela i Ziemi Obiecanej w mitycznej percepcji Albaczykw czyy si w
postaci Boga-monolitu. Bez wtpienia znali oni historyczne i geograficzne rni
ce midzy poszczeglnymi krajami zachodnimi. Marzyli
0
ronych krajach oraz ywili przekonanie, e Stany Zjednoczone s obroc Zachodu,
ale Zachd nie by postrzegany rozcznie, jeli chodzi o marzenie o wolnoci
1
demokracji. Jako Ziemia Obiecana bardziej jawi si jako ogrd z grzdkami, w ktrym
kady mg wybra sobie t najbardziej odpowiedni: kto Wochy, inny Niemcy, kto

62

jeszcze Francj albo Stany Zjednoczone... Natomiast jako Zbawiciel by on postrzegany jako
cao.
Spotkanie z mitem
Mit Ziemi Obiecanej/Zbawiciela ujawni swoj moc w Albanii w chwili, gdy setki Albaczykw
weszy latem 1990 r. do ambasad. By to by moe pierwszy, najpikniejszy moment
spotkania mitu i rzeczywistoci. Ambasady najwaniejszych krajw zachodnich, szczeglnie
niemiecka, francuska, woska (w Albanii nie byo ambasady amerykaskiej) stay si
miejscami wydarze bez precedensu. Ambasady uczyniy wszystko, by da schronienie i
ochron Albaczykom, ktrzy zapenili je po brzegi, do tego stopnia, e nie byo nawet
miejsca na podwrzach. Nastpnie zrobiy wszystko, by wysa ich za granic, do swoich
krajw, bronic ich take przed moliw interwencj albaskiej policji.
Dokumentalny film wyprodukowany przez Espresso Albania od Mussoliniego do Prodiego"
rozpoczyna si scen z pewnym Albaczykiem z tych ambasad". Schodzi on ze statku w
porcie Bari wraz z tumem uciekinierw, z creczk na rku, i na widok woskich kamer
telewizyjnych, zaczyna krzycze: Finalmente sono libero, la mia famiglia e libera, la mia
figlia e libera!" (Wreszcie jestem wolny, moja rodzina jest wolna, moja crka jest
wolna!"].
Innym, prawie religijnym momentem spotkania mitu z rzeczywistoci bya wizyta w Albanii
sekretarza stanu Stanw Zjednoczonych Jamesa Bakera w maju 1991 r., w miesic po
pierwszych demokratycznych wyborach. Tum z amerykaskimi flagami zebra si na placu
Skanderbega, gwnym placu Urany, na ktrym odbyway si najwiksze mityngi
organizowane przez Hod. Ten widok przypomina wiernych w Mekce. Ludzie caowali
nawet samochd Bakera. Byo kilku rannych zgniecionych przez tum.
Nadal zgodnie z takim kierunkiem percepcji, take poszczeglni ludzie z Zachodu, ktrzy
zaczli napywa do Albanii, byli postrzegani jako sfruwajce z nieba Anioy Stre.
Albaczycy zawierzyli im i postawili na czele rnych przedsiwzi, czynic ich nierzadko
take sdziami w swoich ktniach i inspiratorami swych poczyna. Anioowie ci, ktrych
suchano z otwartymi ustami, nie posiadali swojej wasnej tosamoci. Unosia si nad nimi
aureola Zachodu. Moe wanie dlatego, e sami Albaczycy nie wierzyli sobie ani troch,
ludzie Zachodu, ktrzy przybywali jako politycy, biznesmeni, duchowni rnych wyzna,
przedstawiciele spoeczestwa obywatelskiego lub po prostu jako turyci, znajdowali si
poza wszelk krytyk lub podejrzeniami. Albania, tradycyjnie kraj trzech wyzna: islamem,
prawosawiem i katolicyzmem, powitaa w krtkim czasie duchownych 60 rnych wyzna.
Bez wtpienia, w odbiorze Albaczykw politycy i przedstawiciele dyplomatyczni z krajw
zachodnich byli tymi, ktrzy przewodzili owym Anioom. Gwne partie polityczne
przecigay si nie w obietnicach i sposobach ich realizacji, ale w pozyskiwaniu poparcia
Zachodu.
Taki odbir Zachodu by w pierwszych latach przemony i w gruncie rzeczy jeszcze si nie
skoczy, ale od tego czasu uleg znacznej zmianie.
Pierwsze zdziwienia i rozczarowania
Dekonstrukcja mitu i powstanie krytycznego spojrzenia
Film Gianniego Amelio Lameca (1994), ktry pokazuje exodus Albaczykw w chwili
upadku komunizmu, nie zosta w Albanii dobrze przyjty, a wrcz przeciwnie, spotka si z
ostr reakcj. Amelio zosta oskarony o oczernianie albaskiej rzeczywistoci, a nawet o
63

kpiny z Albaczykw, gdy pokazywa tum biegncy jak oszalay ku brzegom Adriatyku, by
dopa statku, ktry dowiezie ich do Woch. Natomiast ukazanie w filmie dwch Wochw,
ktrzy przyjedaj inwestowa w Albanii, jako zwykych oszustw i pospolitych
przestpcw, brzmiao cynicznie i niewiarygodnie. Jedn z przyczyn takiej reakcji byo
wanie to, e Albaczycy dostrzegli w filmie nie tylko swoj nag rzeczywisto, ale
ironiczne, wrcz bolesne, namiewanie si take z ich marze i snw o Zachodzie, ktry
najsilniej kojarzy im si z Wochami, gdy telewizja woska, bardziej ni cokolwiek innego,
podtrzymywaa mit Ziemi Obiecanej.
Reakcja na film Amelia bya w pewnym stopniu sprzeciwem Albaczykw wobec zderzenia z
brutaln rzeczywistoci, tragiczn donkiszotowsk potrzeb podtrzymywania snu tak, by
si nie obudzi. Ale wydarzenia, ktre nastpiy pniej, spowodoway, e przymknite oczy
Albaczykw szybko zaczy si otwiera. Traktowanie Albaczykw jak zwierzt na
stadionie w Bari, gdzie stoczono uciekinierw, gdzie mieli oni problemy nawet ze
znalezieniem wody do picia, gdzie jedzenie zrzucano im w workach z helikopterw - byo,
by moe, pierwszym silnym wstrzsem.
Bardzo szybko drzwi ambasad otwartych na ocie dla ratowania pierwszych Albaczykw,
zatrzasny
si. Ludzie zaczli sta w niekoczcych si kolejkach tylko po formularz wizowy. Marzenie o
prawie do swobodnego poruszania si po Europie bez granic spotka potny cios. Jednym z
przejaww mitu Zachodu bya jego idealizacja jako wiata przyszoci. Przymusowa izolacja
zdyskredytowaa wiele nacjonalistycznych sloganw, diun narodow itd., stosowanych
przez dyktatur komunistyczn dla usprawiedliwienia wadzy. Mit Ziemi Obiecanej
sprawiajcy, e Albaczycy wyobraali sobie Zachd jako, ni mniej ni wicej, tylko najlepszy
ze wiatw, nada temu wiatu form republiki uniwersalnej, wiata, w ktrym nie ma
granic, w ktrym czowiek, w pierwszym rzdzie, uznawany jest za istot uniwersaln i
utosamiany dziki swoim cechom indywidualnym, a nie jako uczestnik takiego czy innego
etosu. Jeden z byych winiw politycznych, pisarz i dziennikarz, ktrego skazano wanie
za prb ucieczki i ktry przez cay swj pobyt w wizieniu marzy o ucieczce do wolnego
zachodniego wiata, by jednym z pierwszych, ktrzy trafili do ambasad. Znalaz si w
niemieckiej. Kiedy zadzwoniem do niego po kilku latach, doszo midzy nami do
nastpujcej rozmowy:
-

Jak ci si yje w Niemczech?

Tak sobie.

Nie jeste zadowolony?

No wiesz, mylelimy, e ci na Zachodzie ceni ludzi za ich cechy osobiste, ale to nie
tak. Pytaj Kim jeste?" i gdy mwi, e Albaczykiem", staj si ozibli i trzymaj z
daleka. Wcale nie chc wiedzie, jakim jeste czowiekiem.
Z wielkim rozczarowaniem odebrano take stanowisko Zachodu w kwestii ideau
demokracji, ktry inspirowa kraje Wschodu. Popieranie przez dugi czas przez rne kraje
zachodnie, z powodw geopolitycznych lub ze wzgldu na pragmatyczne interesy,
autorytarnego reimu Sali Berishy, ktry zastpi reim komu
nistyczny, reimu, ktry nie dopuszcza do gosu niezalenych mediw, skazywa na
wizienie dziennikarzy, stworzy czarny rynek a do poparcia piramid finansowych - byo
jednym z najwikszych rozczarowa znacznej czci Albaczykw, ktrzy bardzo szybko
64

zrozumieli jego istot i niebezpieczestwo. Polityczny pragmatyzm ludzi Zachodu, ktrzy

yli i pracowali w Albanii, szczeglnie w ambasadach, nierzadko take ich korumpowanie
przez wadz Berishy, pozostaway w cakowitej sprzecznoci z wyidealizowanym obra-zem
zachodnich Aniow.
W procesie rozczarowania/dekonstrukcji mitu du rol odegrao, bez wtpienia, take
rozbicie wizji zachodniego Boga-monolitu. Znajomo realiw w rnych krajach
zachodnich, ale take roli Zachodu w podziale Jugosawii, sytuacji w Chorwacji i Sowenii,
wojny w Boni, przywrciy prawie zapomniany wizerunek Zachodu. Taki, jaki nie zosta
wczony w konstruowanie mitu podczas izolacji: tego Zachodu podzielonego na rne
kraje, ktre take prowadziy midzy sob wojny i ktre maj swoje strefy preferencji i
wpyww oraz starych historycznych sojuszy. To odrodzio dawne stereotypy o rnych
zachodnich krajach i narodach - czsto jako reakcj na opinie i sdy o krajach Wschodu
serwowane na Zachodzie i oraz spowodowao ich przetworzenie, jak rwnie powstanie
nowych stereotypw. Stare uprzedzenia i stereotypy Grekw i Wochw na temat
Albaczykw przybray na sile po ich kontakcie z fal emigrantw, ktrzy nierzadko
reprezentowali najbiedniejsz oraz najbardziej kryminogenn cz ludnoci, odradzajc z
kolei w Albaczykach stereotypy Grekw i Wochw tworzone przez albaski nacjonalizm.
Zaczto take z wiksz uwag przyglda si przeciwstawnym interesom w Albanii obu
tych ssiadw,
ktrzy jako czonkowie Unii Europejskiej, w wizji mitycznej postrzegani byli nierozcznie.
Zaczto take lepiej rozumie ich polityk wobec Albanii jako wypadkowej wewntrznych
walk politycznych prowadzonych w tych krajach midzy obozem rzdzcym a opozycj.
Lewica i prawica
Jedn z nowych rzeczy, jak odkryli Albaczycy na Zachodzie, w procesie rozpadu
mitu/monolitycznego Boga, byy rnice midzy europejsk lewic a prawic. W mitycznej
percepcji Zachd uwaany by za wro- ga/przeciwstawno komunizmu. Mit traktowa
wszystkie zachodnie koncepcje polityczne jako antykomunistyczne i w zasadzie rnice
pomidzy siami politycznymi na Zachodzie nie miay adnego znaczenia w konstruowaniu
mitu. Zetknicie z tsknot lewicy do byych krajw komunistycznych, a take ich antyamerykanizm oraz kontakt z rasizmem prawicy byy nowymi elementami, ktre wpyny na
zmian w odbiorze Zachodu i wprowadziy niemao zamieszania i zakopotania w prbie
rekonstrukcj'i obrazu Zachodu.
Poprzestajc na tych przykadach, chciabym powiedzie, e cay ten proces przechodzenia
od zachynicia si mitem do zdziwienia i goryczy rozczarowa, stopniowo, dziki bardziej
chodnym i racjonalnym kontaktom z zachodni rzeczywistoci, w ktrym bez wtpienia
ma swj udzia take coraz lepsza znajomo krytycznego stosunku samych ludzi Zachodu
do was-nej rzeczywistoci, przynis wiedz o Zachodzie jako o wiecie penym problemw
- wcale nie Ziemi Obiecanej - i spowodowa, e na Wschodzie zrodzi si krytycyzm wobec
Zachodu. Ten duch, w zalenoci od stopnia rozwoju kulturowego, w jednych krajach jest
silniejszy, w innych sabszy. Temu duchowi, w ktrym wci jest obecne uznanie Zachodu za
gwnego inspiratora zbiorowej wyobrani spoeczestw Wschodu, a take uznanie
integracji z Zachodem za jeden z najwaniejszych celw tych krajw, zacza towarzyszy
take rosnca wiara we wasne siy tych spoeczestw, wznoszc je na wyszy poziom
samowiadomoci i dojrzaoci Midzy magi a zniszczeniem
65

Rrugetim midis magjise dhe shkaterrimit, w: F. Lubonja, A. Shkreli, Albania's heritage in

danger. Trashegimia kulturore e Shipese ne rrezik, Geneva 2000
Bkitne Oko
rdo rzeki Bistricy na poudniu Albanii przypomina wielkie okrge oko, o rednicy okoo
dziesiciu metrw. Jego renic jest d gboki jak studnia, w ktrym woda kipi niczym w
kotle i jest granatowo-czarna; nastpnie woda rozlewa si i staje si niebieska jak tczwka,
w tym miejscu bowiem rdo jest pytsze.
Wedug starej legendy, t krain rzdzi smok, ktry porywa mode dziewczta i
wstrzymywa bieg wd, czym utrudnia ycie miejscowej ludnoci. A w kocu mieszkacy
nie wytrzymali i smoka zabili. A wtedy z jego oka wycieka woda czysta jak kryszta. Tak
powstaa Bistrica, ktra daje ycie pobliskim rolinom. Jej wartki nurt i sia nios wiato
miastom i wsiom Poudnia.
Smok, ktry wstrzymywa bieg wd i porywa dziewczta, by znienawidzony, natomiast
jego oko, stajc si yciodajnym rdem, dezorientuje emogo- nalnie, bowiem czy w
sobie i dobro, i zo. Jednak sens tej legendy, jak te wielu innych podobnych o smoku, jest
zrozumiay. Symbolizuje ona wysiek czowieka w dawieniu za lub lepych si natury oraz
si ycia; take jego zaleno od przyrody. Non nisi parendo, vin- citur [Zwycia si tylko
podporzdkowaniem] - powiada Francis Bacon o przyrodzie.
Bkitne Oko i wszystko, co je otacza, jest przybytkiem natury, powiconym tajemnicy
ycia, walce czowieka o ujarzmienie natury i jego jednoci z ni. Zamiast kamiennych
kolumn otarz (Oko) otaczaj wysokie, stuletnie platany czerpice si z wody. Wszystko
wok narzuca jej wita" sia. Niekiedy przejawia si ona w magii lub w tajemnicy i
strachu, ktry wywouje; niekiedy w szacunku i wielkoci, ale zawsze po to, by zjednoczy
si z innymi.
W cieniu platanw nad brzegiem gigantycznego wodnego oka mona ustawi aweczk i
medytowa o tajemnicy ycia i mierci, jak w najstarszej ze wity.
Ale to nie wszystkie wraenia na widok Bkitnego Oka. Towarzyszy nam take poczucie
utraty i profanacji witoci. Drzewa s olbrzymie i ze wzgldu na gste listowie daj
niezwyky cie i chd, ale u ich podny wszdzie walaj si najprzerniejsze miecie:
puszki po napojach i konserwach, plastikowe butelki, resztki jedzenia. Takie same
nieczystoci pywaj take w renicy" Oka. Niektrym turystom zabrako wyobrani i
rozpalili ognisko przy pniach drzew. Pomienie wypaliy w nich gbokie dziuple. Drzewa
jeszcze stoj, poniewa s bardzo grube i blisko rda ycia, ale specjalici orzekli, e
potrzebna jest im natychmiastowa pomoc, gdy w przeciwnym razie bardzo szybko
zmartwiej i upadn.
Spotkaem tam stranika - starszego mczyzn. Gdy spytaem, czego pilnuje, powiedzia,
e czterech barakw bez drzwi, pozostaych po orodkach wypoczynkowych zbudowanych w
czasach komunizmu. Otrzymuje za to 8000 lekw [ok. 55 dolarw} na miesic. Prowadzi
take may biznes. Sprzedaje puszki ze spriem i coca col, wod gazowan, chodzc je w
nieod-legych, niezliczonych rdekach. Jeden z towarzyszcych mu chopcw znalaz inny
sposb zarobkowania.
proponuje turystom skoki z wysokiej skay wprost do renicy oka, co jest niezmiernie
niebezpieczne, nie tylko ze wzgldu na gboko, ale i lodowat wod. Za kady skok chce
200 lekw [ok. 13 dolarw].
66

-Co ma zamiar zrobi Rada Miasta Sarandy z Bkitnym Okiem? - pytam mczyzn.
-

Nie wiemy - odpowiada.

Byy waciciel chce je odzyska - wtrca chopak, proponujc skok do wody.

Kiedy im powiedziaem, e mogliby dopilnowa, by ludzie nie zamiecali rda, ktre

znajduje si nie dalej ni trzydzieci metrw od barakw, stary wzrusza ramionami: Nie
pac mi za to, lecz za pilnowanie barakw".
Odchodz z tego miejsca, zabierajc ze sob nie tylko jego magi, ale i gboki smutek z
powodu zniszczenia i profanacji witoci. Od razu przyszo mi na myl, e smok/zo znowu
si tu pojawi (jeli ju si nie pojawi), wstrzyma wod, przez co uschn drzewa, bdzie
porywa dziewczta. (Czy nie mona powiedzie, e to wanie smok porywa i wywozi za
granic albaskie dziewczta, ktre staj si tam prostytutkami?)
Odchodz z tego miejsca z przekonaniem, e naley postpi tak, jak Chrystus, ktry
wypdzi przekupniw ze wityni w Jerozolimie, przywracajc jej wito.
Droga i mozaiki
Wraenie profanacji, niszczenia, bezpowrotnej utraty trwa przez ca podr. Zachwyt nad
yjcym tam piknem splata si z nut smutku. Wewntrzny gos mwi, e co trzeba robi,
by uratowa skarby albaskiego ycia historycznego i publicznego. To uczucie rodzi si na
krtej drodze prowadzcej na Poudnie od strony morza.
T drog zbudowali Wosi podczas I wojny wiatowej rkami jecw austriackich, by moe
prowadzc j ladem cieek, ktre kiedy czyy wsie Poudnia. By j zbudowa w tak
trudnym terenie, potrzeba byo nadludzkiego wysiku. W zbiorowej pamici Poudnia
utrwalio si to, e jecy zapadali na jak tajemnicz chorob i masowo umierali. Drog t
bez przerwy naprawiano, take w czasach komunizmu. Natomiast pniej pozostawiono j
sam sobie i przetrwaa gwnie dlatego, e cignie si wrd ska i jest niebezpieczna dla
samochodw, szczeglnie cikich. Dlatego kierowcy wybieraj drog od Gjirokastry. W
przeciwnym razie, z powodu ogromnego wzrostu ruchu koowego w cigu ostatnich lat,
ulegaby cakowitemu zniszczeniu. Przysowie powiada: kade zo ma take swoj dobr
stron.
Droga Llogara, jak si j nazywa, zachwyca, szczeglnie gdy miniemy przecz i zobaczymy
przed sob Morze Joskie, w kolorze bkitu, w ktrym zanurzaj si prawie pionowe ostre
skay. U ich podny, to tu, to tam rozoyy si mae, dziewicze plae, na ktre mona si
dosta tylko od strony morza. Za kadym zakrtem roztacza si widok jeszcze bardziej
zapierajcy dech w piersiach. Gry z morzem tworz doskonao.
Ta droga pociga wanie dlatego, e jest tak wska i niebezpieczna. To poczucie
niebezpieczestwa - na drodze o niekoczcych si zakrtach, gdzie za kadym razem
moesz zderzy si z samochodem z naprzeciwka, drodze, ktra jest niezabezpieczona od
strony przepaci i miejscami opada tak ostro, e wywouje zawrt gowy i lk wysokoci jest tak silne, e zmusza do smakowania malowniczych widokw. Wystarczyaby jaka
niewielka osona od strony przepaci i poszerzenie od strony skay, bez utraty jej
charakteru, bez budowania na poboczach stacji benzynowych i betonowych kawiarni, by
przeksztaci j we wspaniay krty taras
widokowy, z ktrego mgby rozkoszowa si nieskoczon urod Morza Joskiego.
67

***
Na poboczu drogi Llogara stoj mozaikowe pomniki z czasw komunizmu: portret
ochotniczki z czerwon chust na szyi; pasterka podajca pasterzowi wod; wojna
partyzancka. Przykuy moj uwag dlatego, e wyday mi si adne, i zadaem sobie pytanie:
dlaczego wydaj mi si pikne rzeczy, ktre kiedy wydaway mi si banalne, by nie
powiedzie szkaradne? Czy wwczas nie byem w stanie oceni ich walorw estetycznych,
czy te byo w tym jeszcze co innego? Z pewnoci byo to co innego. Upikszya je duga
historia, gdy tak stay przy drodze jako wiadkowie pokole, ktre przechodziy tdy
obarczone troskami, radociami i smutkami tamtego czasu. Upikszya przyroda, grzejc
przez cae lata promieniami soca, polerujc wiatrem i deszczem, a pozbawia je
sztucznego blasku i upodobnia do barw morskich kamieni. Staj si pikne take dlatego,
e ich wygld i styl oywia wspomnienia z modoci, ktra nie wrci. Jest jeszcze jedna
przyczyna: liczba tych pomnikw tak si zmniejszya, e stay si cenne ze wzgldu na
swoj rzadko. Dlatego, gdy zobaczyem jeden z nich podziurawiony przez wybuch
dynamitu, wydao mi si, e zobaczyem martwe ciao, ktre bardzo szybko zniknie z
powierzchni ziemi i pozostanie tylko odciskiem pamici na fotografii. Dowiedziaem si, e
tym razem w akt zniszczenia nie by wynikiem porzucenia lub lekcewaenia, ale
zapamitaniem" chopw ze wsi Dukat, ktrzy podczas II wojny wiatowej w wikszoci
sprzyjali partii nacjonalistycznej, a teraz podoyli dynamit pod pomnik dlatego, e
przedstawia komunistw zwyciajcych w tej walce. Ale ten rodzaj pamici wydaje si
przejawem braku prawdziwej pamici historycznej, ktra odrzuca i lekceway wartoci
historyczne, symbole. Historia nie jest ani tym, co powinno byo by, ani tym, co mogo by.
Jest tym, czym jest i nie rozpadnie si poprzez wysadzanie w powietrze symboli, ktre
oywiaj o niej wspomnienia.
Ale by moe take ten wybuch dynamitu naley uwaa za kontynuacj historii,
wzbogacajc w symbol. By moe naley ten pomnik chroni takim jaki jest, z dziur
porodku, ale nie wolno go zostawia, by powoli niszcza, a zupenie zniknie. A wszystko na
to wskazuje.
Dhermi
Za przecz Llogara, na grze naprzeciw morza, wyania si wie Dhermi, pierwsza z omiu
wsi nadmorskich. Zamierasz na widok jej architektonicznego pikna, domw z szarego
kamienia pooonych jeden nad drugim, wrd ktrych gruj kocielne dzwonnice i smuke
cyprysy.
Spogldajc z daleka, dziwisz si, e te domy i witynie zbudowano tak wdzicznie jeden
nad drugim, jak czci dziwnego domu rozcignitego wzdu i wszerz na zboczu gry, w
doskonaej z ni harmonii.
Natomiast we wsi zachwycaj wskie, brukowane uliczki wijce si midzy cianami i
drzwiami domw, sprawiajce wraenie intymnoci i spokoju. Za kadym zakrtem wznosz
si i opadaj midzy kamiennymi ogrodzeniami, ktre raz maj ksztat uku, raz czworokta,
raz s wiksze, raz mniejsze, ale wszystkie niezwyke.
Widzisz wiata w tych magicznych domach i chcc nie chcc, mylisz, e ycie w nich jest
pikniejsze, niepowtarzalne. Cakiem inne ni w zwyczajnych mieszkaniach.
Ale wanie przygldajc si oknom, odkrywasz znowu co, co wywouje smutek porzucenia.
Wiele z nich nie ma firanek, brakuje nawet szyb - znak, e ich mieszkacy opucili je i
68

wyjechali do Grecji. Porzucone wydaj si take wtedy, gdy porwna je z zamieszkaymi, w

ktrych stoj doniczki z kwiatami i wisz charakterystyczne biae zasonki. Te martwe okna
wiej-skich domw mwi, e ponad ich poowa jest pusta. To, e nikt w nich nie mieszka,
wida take po innych oznakach: walcych si cianach, zardzewiaych kdkach na
drzwiach, dziczejcych drzewach owocowych z gnijcymi pod nimi owocami. Ale przede
wszystkim uderza brak ludzi, szczeglnie modziey.
Tylko cmentarz yje. Wicej na nim nowych grobw ni domw w Dhermi. Cmentarz w
Dhermi obok drogi, w gaju oliwnym na zboczu nadmorskiej gry, jest piknym miejscem na
wieczny spoczynek. Take tych mieszkacw Dhermi, ktrzy wyjechali do Grecji i tam
umarli, przywozi si do wsi i chowa na wiejskim cmentarzu. Tu spoczywa znany poeta Petro
Marko (1913- -1991), ktry w testamencie zaznaczy, e chce by pochowany w rodzinnej
wsi, a nie w Tiranie. Na marmurowym nagrobku widnieje jego zdjcie z modoci. Spod
krconych, czarnych jak smoa wosw Petro miao patrzy przed siebie, by moe na swoje
przysze ycie. Jeszcze nie wie, e w czasach komunizmu bdzie siedzia w wizieniu,
podobnie jak jego syn; e jego przyszo bdzie skomplikowana i bolesna.
***
Na jednej z wiejskich uliczek, przed bram, wyonia si stara kobieta, caa w czerni. Sza,
opierajc si na kosturze, przygarbiona do samej ziemi. Widziana z gry
przydawaa magii i poczucia zaskoczenia uliczce z kocimi bami. Tylko w miejscu takim jak
to, gdy nie wiesz w jakiej epoce yjesz, moe pojawi si staruszka z wielowiekowym
garbem. Zanim znika za zakrtem, pomylaem: Kto wie, jakie miaa ycie?"
Jest to pytanie, ktre si samo nasuwa, gdy spogldasz na porzucone domy i boisz si, e
jutro mona zapyta o ca wie Dhermi - i nie tylko o ni. Uczucie porzucenia i utraty,
ktrego doznajesz w Dhermi, towarzyszy podczas caej podry na Poudnie. Take w
Himarze czuje si to samo. Stare miasto na wzgrzu rozsypuje si. Ponad poowa wity
jest zniszczona. Natomiast te, ktre pozostay, zamknite s na cztery spusty. Za
kamiennymi ogrodzeniami winorol ugina si pod ciarem niezebranych dojrzaych
owocw. Nieszczsna rolina wypeza poza mury, wyciga swoje wsy i czepia gw
przechodniw, jakby bagajc, by zebra grona.
Na poudnie od Dhermi, we wsiach Vuno i CJeparo, odnosie to samo wraenie. Tam te
widziae samych starcw siedzcych w wiejskim klubie i troch modziey, ktra
przyjechaa z Grecji, by pochwali si kupionymi tam samochodami. O wsi Stary CJeparo na
szczycie gry mwi si, e jest jedn z najpikniejszych w Albanii. Take ona, jak wszystkie
wsie na Poudniu, w przedziwny sposb wtapia si w otaczajcy krajobraz. Gdy spogldasz
na ni z daleka, nieodparcie czujesz, e musisz j zobaczy. Ale nasz samochd nie mg
dojecha a tak daleko. Do tego potrzebny by jeep. Napotkani ludzie mwili, e wie prawie
opustoszaa, poniewa y tam naprawd ciko. Szczeglnie zim.
Dziwna historia
Przy szosie przecinajcej Dhermi, w gaju oliwnym, szarym od wzniecanego przez
samochody kurzu, znajdowa si bar, pamitajcy czasy komunizmu; parterowy barak z
cegy i betonu, z najzwyklejszym kontuarem i wybetonowanym podwrzem oraz kilkoma
prostymi stoami.

69

Kontrast midzy piknem wiejskich domw a brzydot kawiarni nasuwa myl, e w

czasach, kiedy zbudowano pikn wie Dhermi, nie znano tradycji komunistycznych barw,
w ktrych pio si fernet i kaw przed pjciem do pracy.
Usiedlimy przy stole, czekajc na jednego z naszych towarzyszy podry, Michela Tarrani,
francuskiego attache kulturalnego, ktry chcia odnale swojego przyjaciela - mieszkaca
Dhermi.
Po chwili Michel wrci z wujkiem Jorgo, mczyzn po szedziesitce, w somkowym
kapeluszu. Nieprzy- padkiem zostali przyjacimi. Jorgo mia matk Francuzk i dziwn
histori ycia. Jego ojciec, wywodzcy si z mniejszoci greckiej, wyemigrowa ze wsi do
Francji w latach 30. Oeni si z Francuzk i tam urodzi im si syn. Tu przez wybuchem U
wojny wiatowej przyjecha wraz z nim do wsi. Tam zastaa go wojna, Niemcy zapali go i
wywieli do obozu, gdzie zmar. May Jorgo zosta w Dhermi, dors i zestarza si. Matki
Francuzki nigdy nie zobaczy, poniewa umara wtedy, gdy Albania pozostawaa w izolacji.
Ale Jorgo czya z Francj nie tylko krew matki. Wizaa go historia, ktr, gdyby jej nie
potwierdzi Michel, wzilibymy za wytwr wyobrani chorego czowieka, sieroty marzcego
o Francji i o powieciach Aleksandra Dumas. Bya to historia pywajcej butelki.
W 1986 r. pewien pasterz znalaz na brzegu morza zakorkowan butelk. Otworzy j i
znalaz w niej list. Na
pisany by w obcym jzyku i pasterz nic z niego nie rozumia, ale domyli si, e moe to
by francuski, poniewa midzy wierszami dostrzeg sowo Francja". Wiedzc, e we wsi
mieszka czowiek, ktrego co czyo z Francj, przekaza list Jorgo. Jorgo wzi go i
przeczyta. Bya w nim krtka wiadomo, eby ten, kto znajdzie butelk, napisa na adres
domu w Montpellier we Francji.
Wujek Jorgo ba si odpowiedzie od razu, podejrzewajc, e moe to by prowokacja suby
bezpieczestwa i bdzie mia kopoty. Jednak po miesicu zebra si na odwag i odpisa. Po
pewnym czasie nadesza odpowied z Montpellier. I tak midzy Jorgo a Francuzem od
butelki nawizaa si regularna korespondencja, ktra trwa do dzisiaj.
Tu wtrci si Michel i doda, e po tym, jak pozna histori Jorgo, odnalaz w Montpellier
nadawc listu. Mczyzna ten powiedzia, e wrzucanie butelek do morza byo jego hobby, i
wrzuci ich okoo tysica. Otrzyma tylko szedziesit odpowiedzi. Odpowied z albaskiego
Dhermi bya jedn z najbardziej interesujcych, nie tylko dlatego, e butelka przebya tak
dug drog, ale take dlatego, e trafia w rce czowieka, ktrego czyy szczeglne wizi
z Francj. Dziwnym trafem midzy wiekiem Francuza a wujka Jorgo by tylko miesic rnicy.
Francuz kilka razy wybiera si, by zobaczy Dhermi, ale na przeszkodzie stany rne
bakaskie niepokoje.
Twierdza Porto Palermo
Zjedajc do Sarandy, prawie natykasz si na niewielk wysp, na kocu ktrej wznosi si
kamienna twierdza. Jest to twierdza Porto Palermo o prawie dwustuletniej historii. Zbudowa
j sawny wdz Ali pasza z Tepeleny (ok. 1744-1822), wedug projektu
swego nadwornego architekta Petra Permetari. W miejscu tym staa witynia, ktr Ali
pasza przesun niej, by zbudowa na jej miejscu swoj twierdz. Podobno po skoczeniu
budowy, by sprawdzi, czy jest solidna, Ali pasza zmusi architekta, by wszed do rodka i
70

rozkaza wali w twierdz z armat. Istnieje take obraz angielskiego malarza z tego okresu,
przedstawiajcy twierdz.
W latach komunizmu nie mona byo wej do twierdzy, poniewa cae wybrzee morskie
wok niej byo stref wojskow. Dlatego, mimo jej niezwykej urody, pozostaa w mroku
zapomnienia. Dwustuletnia pami
0

niej zwizana jest jedynie z Ali pasz oraz wizieniem

1
magazynem wojskowym. Poniewa bya ona wzgldnie dua w stosunku do maej
wyspy, wykorzystywali j jako wizienie lub miejsce internowania krl Zogu w latach 30.,
Wosi podczas II wojny wiatowej i reim komunistyczny.
Teraz swobodnie mona si do niej dosta. Wystarczy skrci kilkadziesit metrw z gwnej
drogi, zaparkowa samochd i uda si na zwiedzanie.
Widziana z oddali pozostaa taka, jak bya, cudem z kamieni w kolorze ochry na kocu
wyspy otoczonej bkitem Morza Joskiego. Ale gdy si zbliysz, doznajesz rozczarowania.
W gwnym wejciu brakuje bramy, a w rodku zapiera dech koszmarny smrd wilgoci i
szaletu. Take wewntrz nie ma adnej bramy elaznej lub drewnianej. Jest zamknita
przestrze, przedzielona kolumnami i kilkoma cianami, tworzcymi rne zaomy, za
ktrymi nie ma nic. Musisz uruchomi wyobrani, by zobaczy j tak, jaka bya w czasach
Ali paszy, i jak funkcj peniy te przestrzenie, bdc miejscem odosobnienia dla winiw.
Dopiero gdy uwanie przyjrzysz si cianom, znajdziesz napis Attenzione, dinamite z
okresu, gdy by tu woski magazyn.
wiato wpada przez niewielkie otwory strzelnicze i dwa wyjcia. Jedno prowadzi na gwny
dziedziniec, drugie na niszy poziom twierdzy.
Jak tylko znajdziesz si na tarasie, natychmiast znika ze wraenie wywoane mrokiem i
brudem i pojawiaj si cakiem inne odczucia. Znajdujesz si na owietlonym socem
dziedzicu wyoonym kamieniem, z ktrego rozpociera si wspaniay widok na morze i
wcinajce si w wod skay o najprzerniejszych ksztatach. Std wida te Zatoczk
Panien", w ktrej podobno kpaa si nago moda ona Ali paszy Vasili- cjia, a on podglda
j przez lunet.
Twierdza ta bya take wizieniem, wic pierwsze, co przychodzi do gowy na tym tarasie, to
kontrast midzy widzianym na zewntrz, a tym, co znajdowao si pod spodem. Jak mogy
istnie obok siebie - co tak strasznego, jak wizienie, i tak wspaniaego, jak widok z tego
tarasu? Takie rozdwojenie wrae przeywali chyba nie tylko winiowie i internowani, ale
take o- nierze-wartownicy, ktrzy wyryli w cianach wartowni rnymi charakterami
pisma swoje imiona.
Gdy pomylisz, e ta twierdza jest wspaniaym zabytkiem historycznym, natychmiast
zaczynasz spoglda na ni okiem konserwatora. Na tarasie wyrosy chwasty, kt- rydi
korzenie jeszcze nie naruszaj cikich kamiennych blokw, ale za lat kilka, jeli tak si je
zostawi, na pewno zaczn je powoli wykrusza. A moe nie potrzeba nawet a tyle czasu.
Cakiem moliwe, e za chwil zjawi si jaki szaleniec, powyrywa kamienie i zbuduje z nich
jaki kiosk. Albo zrobi z twierdzy bar-restauracj', zaklejajc otwory betonem, plastikiem lub
duraluminium.

71

A twierdza nadal tkwi porzucona, jak ziemia niczyja, gdzie midzy Ministerstwem Obrony,
Ministerstwem Kultury a grabiecami publicznej wasnoci. adnych stranikw, adnej
tablicy o tym, e jest to zabytek pod
ochron pastwa. adnej tablicy z histori twierdzy, przed kilkoma laty wyrwano z muru
przy drzwiach wejciowych tablic umieszczon przez Ali pasz: Ja, wielki Ali pasza,
zbudowaem t twierdz (...)", Cakiem realne jest zagroenie, e zniknie caa historia
zwizana z twierdz. Jedynym, co pozwala mie nadziej, e przetrwa, jest jej pikno.
***
Jednak tym, co najbardziej przyciga do twierdzy Porto Palermo, jest fakt, e bya
ona wizieniem i miejscem internowania. Rwnie Ali pasza mia tam loch, w ktrym
trzyma tych, ktrzy zakcali spokj jego panowania. Krl Zogu izolowa tam swoich
przeciwnikw, wrd nich znanych komunistw - Tajara Zavala- ni (1903-1966) i Nonda
Bulk (1906-1972). Komunici Wykorzystywali j jako miejsce internowania na pocztku
swoich rzdw. Tam przebywa Fatbardhi, syn Aba- za Kupi (1891-1976), namiestnika krla
Zogu w Albanii podczas II wojny wiatowej. Take Viktor (ur. prawdopodobnie w 1926), syn
jednego z najbardziej znanych nacjonalistw Hasana Dosti.
Viktora spotkaem po powrocie z podry i zapytaem o jego ycie w twierdzy. Powiedzia, e
w 1949 r., gdy twierdz zaczto wykorzystywa jako miejsce internowania, sprowadzono
tam okoo 50 rodzin, z kobietami i dziemi. Byy to gwnie rodziny z przygranicznych
wiosek, ktrym kto bliski uciek za granic, jak te tacy jak on, ktrzy odsiedzieli ju swj
wyrok, ale nie chciano ich pozostawi na wolnoci. Nie bya wic to kara wizienia, lecz co
w rodzaju internowania, odizolowania od spoeczestwa. Okazao si, inaczej ni to sobie
wyobraaem, i w cigu dnia mogli oni wy
chodzi z twierdzy, natomiast jak tylko zapada zmierzch, zamykano ich z powrotem
wewntrz. Nie pozwalano im kpa si w morzu i bardzo szybko zabroniono wychodzenia na
dziedziniec. W 1950 r., gdy znalaz si tam Viktor, byo okoo 30 osb. Wszyscy spali na
ziemi na materacach lub siennikach, bez adnego przepierzenia midzy poszczeglnymi
rodzinami. Gdy pada deszcz, z sufitu laa si woda. Najgorsze byy szczury, wace
niekiedy po kilka kilogramw, ktre noc przebiegay po ich twarzach.
Tym, co w Porto Palermo zrobio na nim najwiksze wraenie, bya cierpliwo
internowanych kobiet oraz cudowne wschody i zachody soca.
W listopadzie 1950 r. wywieziono ich stamtd. O powodach ich wywiezienia krya nawet
wrd internowanych legenda. Podobno kilka dni wczeniej zobaczono jak podejrzan
dk, ktra jakoby miaa si wydosta z odzi podwodnej i przypyn, by ich stamtd
zabra. Faktycznie przez pewien czas wojsko pilnowao twierdzy dniem i noc i nie
pozwalano internowanym wychodzi.
Przewieziono ich do obozu w Tepelenie.
*#*
Na okres komunizmu przypada okoo dwie trzecie czasu, gdy Albaczycy yli we
wasnym pastwie. Ten okres wydaje si Albaczykom jeszcze na tyle bliski, e nie czuj
potrzeby utrwalania go w pamici materialnej. Jednake stopniowo wszystko mija i tym, co
ginie bezpowrotnie z pamici materialnej, s take dawne obozy-wizienia dla winiw
politycznych, bdce jednym z najbardziej widocznych symboli tego reimu.
72

Podczas tej podry zatrzymaem si, by zobaczy take obz-wizienie Ballsh, w ktrym
winiowie poli
tyczni spdzali cae lata, budujc rafineri naftow; i ja tam siedziaem trzy lata. Obozw
takich, jak ten, byo bardzo wiele w Albanii: Malicj, Rinas, Karavasta, fabryka cementu w
Elbasanie, superfosfatu w Lau, by wymieni tylko niektre. Gdy koczya si budowa
jednego obiektu, przenoszono winiw w inne miejsca pracy, obok. ktrych zakadano
take obz. Rafineria naftowa w Balsh bya jednym z ostatnich wanych obiektw
zbudowanych rkoma winiw politycznych. Pniej, wykorzystujc dowiadczenie
obozw/wizie w Bul- cjize i Spau, przeznaczono dla nich kopalnie, w ktrych mona ich
byo gbiej schowa, czciej torturowa i nie trzeba ich byo tak czsto transportowa.
Naprzeciwko rafinerii, tam gdzie, jak przypuszczaem, powinien znajdowa si obz,
zobaczyem jakie konstrukcje, przypominajce z daleka dawne spdzielcze szklarnie, dzi
zamienione w szkielety, jakich wiele zobaczy mona przy drogach Albanii. Nie mogem
uwierzy, e tu kiedy by obz. Zapytaem pierwszego napotkanego, co to takiego, i on
potwierdzi, e to s wanie resztki dawnych barakw. Te baraki, kiedy szczeglne i
niezwyke, bo przepenione ludzkim blem i niezwyczajnymi wypadkami, teraz
przypominay cmentarzysko betonowych supw i elaznych prtw.
Podszedem do tego mietniska w nadziei, e odnajd co znajomego, ale wszystko si
zmienio. Nie znalazem ladu ani po betonowych placykach midzy barakami, na ktrych
winiowie siedzieli i grali w szachy lub domino, ani kuchni z charakterystycznymi piecami z
cegie, nie zostao nic z ubikacji i kranw.
A wreszcie wrd tej kupy zardzewiaego elastwa, trafiem na co niezwykle wanego, co
oywio moje wspomnienia. By to fragment betonowych schodw midzy dwoma barakami,
ktrych jako nie wysadzono w powietrze i teraz porastay je chwasty. Najwaniejsze schody
w obozie, poniewa z ich najwyszego stopnia wida byo drog, po ktrej szy rodziny na
widzenie. Na tym szczycie winiowie godzinami czekali, wypatrujc z daleka swoich
bliskich, objuczonych siatkami. A po spotkaniu pdem rzucali si z powrotem na gr, by
zobaczy ich jeszcze raz i odprowadza wzrokiem tak dugo, a znikli zupenie.
Po 1982 r., gdy winiw przeniesiono do kopalni CJaf- Bari, obz zamieniono na stajnie i tak
byo do niedawna. Teraz stanowiy wasno rafinerii i w budynkach dawnej komendantury,
jedynych zbudowanych z cegie, ktre opary si czasowi, mieszkao kilku z jej pracownikw.
Nic nie pozostao z pamici o ponad tysicu winiach, ktrzy pracowali, cierpieli i umierali
tutaj w cigu kilkunastu lat. Nic, prcz ich nadludzkiego trudu - rafinerii naftowej, nad ktr
nadal unosi si dym o ksztacie identycznym, jak kiedy, i wydobywa si pomie, tak samo
jak przed dwudziestu laty, gdy j budowali.
Dhrovian
Mao komu przyjdzie do gowy, e za t gr znajduje si wielka i pikna wie Dhrovian. Co
skonio ludzi, by skry si za grami? Kierujemy si do wsi, by znale odpowied, tym
razem jeepem Agrona Tary, dyrektora parku w Butryncie. Jako jeden z nielicznych zna i
docenia warto pikna tych stron. Podczas jazdy z drog przychodz do gowy rne
odpowiedzi: wie zbudowano w czasach Hody w celach wojskowych; zbudowano j w
czasach, gdy ludzie yli z hodowli; budowano j bardzo dugo, w innym tempie ni w XX w.
Pniej cz mieszkacw wyemigrowaa i przysyaa pienidze, by budowa domy i
kocioy. Dhirovian liczy 16 wity. Ale, jeli nie zobaczysz tego wszystkiego na
73

wasne oczy, nigdy nie uwierzysz, e tam, za grami mona znale tak wielk wie, z
tyloma kocioami.
Zatrzymujemy si przy najwikszym kociele witego Mikoaja, obok ktrego wznosi si
kamienna dzwonnica rywalizujca pod wzgldem wysokoci i pikna z cyprysem rosncym
obok. Take ten monaster, jak wikszo na Poudniu, jest zamknity. Obok, z drugiej strony
dzwonnicy, znajduje si park ze staroytnymi platanami, w cieniu ktrych wspaniale
odpoczywasz i moesz sobie wyobrazi, e kiedy mieszkacy wsi zbierali si tutaj, gdy
wychodzili z naboestwa albo ze lubu, i opowiadali sobie ostatnie ploteczki. Take dzieci,
ktrych teraz prawie nie ma, bawiy si w cieniu drzew.
W Dhrovian prawie nie wida ladw pidziesiciu lat komunizmu. Nie ruszono cerkwi, nie
zbudowano potworkw z cegy i betonu. Krluje tam metafizyczna cisza wywoana wielkim
czasoprzestrzennym oddaleniem od miejskiego haasu i chaosu, mnstwem cerkwi i
dziewicz przyrod. Pikne domy z kamienia wywouj myl, e mgby przyjecha tutaj i
y, czytajc staroytnych filozofw i piszc o sprawach znacznie gbszych i o znacznie
duszym ywocie, anieli ktnie politykw w Tiranie.
Posilamy si w cieniu platanw i ruszamy obejrze wie. Take tutaj wikszo domw jest
pusta. Dhrovian jest zamieszkay gwnie przez greck mniejszo, dlatego te emigracja do
Grecji bya wielka. I tu wida zardzewiae kdki i rozpadajce si domy. Ci, ktrzy pozostali,
jako nie maj ochoty wpuci nas do rodka. Chyba zapomnieli o zasadzie gocinnoci w
trudnych latach, gdy nie wiadomo byo, kto stuka do drzwi. Ale w jednym domu przyjmuj
nas na podwrzu. Wysoki mczyzna, z gstymi, krconymi, czarnymi wosami, typowymi
dla Greka, mwi piknym jzykiem albaskim, e w rodku panuje aoba. Zmara w Grecji
gospodyni i ludzie czekaj na przywz zwok z Aten. Z powodu tej
mierci otwarto dom. W rodku panuje baagan, wyjania mczyzna, dlatego nie moemy
wej. Ale nie wierzymy. Nie wiadomo, o czym sobie myl, gdy widz ti- raczykw
zajedajcych tutaj. Mczyzna mwi, e dom zbudowaa bogata rodzina w czasach Zogu i
by to udowodni, pokazuje drzwi bramy z rzebionego drewna, z szerokim ukiem. Ale nasz
uwag przyciga studnia w podwrzu. Wie nie bya zasobna w wod, ale miaa doskonay
klimat, dlatego ludzie osiedlali si tutaj. Studnia jest szersza od zwykej. Woda nie
przedostaje si z ziemi, lecz przez specjaln rur, ktra zbiera ca deszczwk z
dachowych rynien. Kady dom ma tak studni. Woda jest bardzo zimna, krystalicznie
czysta. Mczyzna otwiera studni, rzuca wiadro i zachca, bymy wypili. Niepewnie
zbliamy usta do jego brzegw, ale woda jest rzeczywicie bardzo dobra.
***
Take w Dhrovian, podobnie jak w Dhermi cmentarz zapeniony jest nowymi grobami i
starymi ludmi, ktrzy go odwiedzaj. Dziwne, ale tym, co przypomina o dyktaturze w
Dhrovian, jest wanie miejsce wiecznego spoczynku, poniewa napisy na grobach z czasw
dyktatury s w jzyku albaskim, natomiast na wszystkich nowych mogiach - po grecku.
Kilka metrw od cerkwi Dwunastu Apostow, na skraju cmentarza znajduje si grb
angielskiego pilota, ktry zgin tutaj podczas II wojny wiatowej. Agron mwi, e brat pilota
przyjecha po jego prochy, ale gdy zobaczy, w jak bajkowym miejscu jest pochowany,
zrezygnowa z przenosin.
Przykro si robi, gdy widzisz nagrobki z marmuru, a nie z kamienia. wiey marmur,
powszechny stan
74

dard, pocity elektrycznymi piami i wypolerowany do poysku, zakca, niczym obce ciao,
nastrj ciosanych dutem staroytnych kamieni. Jeszcze bardziej ci odrzuca, gdy widzisz,
e tu obok cerkwi rozpoczto jak now budow, by moe jedyn we wsi. Betonowy
budynek stanowi dysonans w harmonii kamiennych domw, w ktrych rka mistrza,
osignwszy perfekcj, przestaa cokolwiek projektowa - w czasach znacznie starszych ni
epoka betonu.
Waciciel budynku stoi obok.
Chc mie nowoczesny dom - mwi poprawnym albaskim - droej mnie kosztuje
budowla z kamienia.
-

Lepiej kupiby pan jeden z tych porzuconych domw - mwi - i odnowi.

Chc mie swj dom na swojej ziemi - odpowiada.

Nie ma sensu cign tej rozmowy, poniewa nie wida po nim najmniejszych oznak
wiadomoci pikna tej wsi i wyrastajcej w niej brzydoty.
Rodzi si wtpliwo: z jednej strony mwi si, e turystyka jest wielk szans dla Poudnia,
a z drugiej - jak mona zeszpeci cae to pikno z powodu jej niekontrolowanego rozwoju.
Wystarczy popatrze na brzegi wyspy Korfu, by zobaczy, jak nie powinno wyglda
wybrzee Poudnia i takie wsie, jak Dhrovian. Znaczn cz wybrzea Korfu pokrywaj
identyczne nowe domy, restauracje, hotele. Wyspa wyglda tak, jakby zaprojektowano j
tylko dla ciby turystw, budowano wedug jednej sztancy, wydajc wory zarobionych
dolarw. Nie ma tego, co naprawd przyciga zagranicznych turystw: prawdziwego ycia
miejscowej ludnoci, odkrywania jej odwiecznej kultury. Jedynie tam, gdzie cudzoziemcy
wykupili ziemi, jest tak jak dawniej, ale teren otoczono drutami z tablic Wasno
prywatna. Wejcie wzbronione".
Pierwsze, co przychodzi na myl, gdy prbujesz wybra midzy bogactwem magicznej
biedy" wsi na Poud
niu a standardowym bogactwem Korfu, jest to, e zamiast wznosi nowe budowle, naley
popiera ochron i konserwacj niszczejcych obiektw, bez naruszania ich harmonii z
przyrod. Moliwoci ich ochrony i konserwami nie brakuje. Wielu jest na wiecie
zwolennikw turystyki ekologicznej zorganizowanych w rnych fundacjach. Mog tu
przyjecha, zainwestowa, wynaj jaki dom i zapaci za odrestaurowanie jego i innych.
Take ci waciciele domw, ktrzy wyjechali do Grecji, mog znale rdo lepszych
dochodw, wynajmujc je po odremontowaniu. Ale nade wszystko miejscowi musz
zrozumie otaczajce ich pikno. W przeciwnym wypadku, w cigu dziesiciu lat, wybrzea
Poudnia mog sta si szkaradn imitacj Korfu.
Gjirokastra, Enver Hoda i historia
Miastem, ktre skupia w sobie cae pikno wsi Poudnia, jest Gjirokastra. Czujesz to
szczeglnie wtedy, gdy docierasz do niej, mijajc kolejne wsie Dropulli. Wida je z drogi na
zboczach gr. Nie moesz nasyci si ich urokiem, pragniesz je zobaczy. Ale droga do nich
wydaje si tak duga, e boisz si, i si spnisz, albo e zablokuj ci przejazd bandyci ze
wsi Lazarat. Stali si oni sawni ze swoich napadw na podrujcych do Grecji i z powrotem
drog przez Gjirokastr. Natomiast w Gjirokastrze moesz zobaczy z bliska wszystko to, co
jest dla tych wsi najbardziej charakterystyczne, powikszone i skupione w jednym miejscu.
Tu zobaczysz dachy z kamiennych szarych pytek, typowych dla domw Poudnia. Skd
75

pomys na taki styl dachw, pytasz samego siebie, gdy przyjedasz wprost z Tirany.
Niektre domy w Gjirokastrze przypominaj domy kupcw we Florencji, ale rni si od
nich dachami
pokrytymi kamiennymi dachwkami. Jednak, jeli wanie przybye z Przeczy Muzina,
rozumiesz tajemnic tych dachw. Te dachwki-kamienne pytki przygotowaa" dla
mieszkacw sama gra Muzina. Ukadaj si one warstwami, prawie tak, jak naturalny
dach, i ludziom nie pozostaje nic innego, jak wzi je, przyci i uoy w takiej formie, jak
wybraa dla nich gra.
Ale Gjirokastra jest rwnie miastem, w ktrym ogniskuje si w najpeniejszej formie
zniszczenie Poudnia, zniszczenie wasnoci publicznej i dezorientacja, wywoane siedmioma
latami transformacji. Najlepiej wiadczy o tym, w sposb symboliczny, wielki zegar na wiey
cytadeli. Na jego pordzewiaym polu wskazwki zatrzymay si i pokazuj z kadej strony
inn godzin. Wiele charakterystycznych domw sypie si. Nowe budynki nie pasuj.
Kamienne pytki zastpowane s zwykymi dachwkami. Sklepy na Starym Bazarze w
centrum miasta, po napadach w 1997 r. zostay zamknite, albo zamienione w mietniska.
Jedynym ywym miejscem jest plac przed konsulatem greckim, gdzie ludzie czekaj na wizy.
Cudzoziemiec, ktry w towarzystwie przewodnika wchodzi do cytadeli, zwraca uwag na
brukowan drog i pyta, kiedy ostatni raz bya naprawiana.
-

W czasach Hody - odpowiada albaski przewodnik.

Wcale nie by taki zy ten Enver Hoda - komentuje cudzoziemiec.

Zaczynasz si zastanawia, czy aby nie ma on racji. Czy to prawda, e dzisiaj Albaczycy s
mniej kulturalni ni w czasach Hody, jak czsto syszysz? Czy te wanie duch tej kultury
spowodowa, e ludzie nie znaj i nie odbieraj jako wartoci tego pikna niszczonego dzie
po dniu?
W rzeczy samej komunizm by mitem aspirujcym do ratowania ludzi przed zem,
towarzyszcym im przez
wieki historii i zbudowania nowego spoeczestwa Idea zburzenia starego wiata i
zbudowania nowego, z nowym mechanizmem rozwoju si wytwrczych okrelajcych rozwj
stosunkw produkcji, w poczeniu z ide, e si przodujc jest klasa robotnicza, sprawia,
e postp i pikno kojarzyy si w komunistycznej kulturze z elazem, cementem i betonem
nowych fabryk i budw. Dlatego te zburzenie starego domu i zbudowanie nowego byo
niewtpliw oznak postpu. Stare byo symbolem wiata, ktry naleao zniszczy, dlatego
byo brzydkie. Nowe byo pikne. Zburzenie Starego Bazaru w Tiranie, wiadczcego o
orientalnym charakterze miasta, o jego korzeniach, i zbudowanie na jego miejscu Paacu
Kultury, byo jednym z symbolicznych aktw tego przewrotu. Zniszczenie wielu kociow i
meczetw jako symboli reakcyjnej ideologii, wraz ze zmian ich elewacj"i i przeznaczenia,
byo kolejnym krokiem w zacieraniu kadej innej wartoci.
W Albanii, podobnie jak w innych krajach socjalistycznych, komunistyczna kultura bya silnie
przesycona wtkami nacjonalistycznymi, w poczeniu z kultem narodu, widzianym jako
abstrakcyjna cao, czsto w zaprzeczeniu jednostki. Bez tego nacjonalistycznego odcienia
utrzymanie wadzy byoby dla komunistw niezwykle trudne. Dziki ochronie i
pielgnowaniu jego symboli, niecaa historia zostaa wymazana. Zachowao si wszystko to,
co podtrzymywao mit wietlanej przeszoci, jak np. twierdze, traktowane jako symbole
walk Albaczykw na przestrzeni dziejw. Nard albaski torowa drog historii z mieczem
76

w rku" - powiedzia Enver Hoda. A tymczasem zniszczono tak cenne zabytki, jak kocioy
katolickie w miejscowociach Vau i Dejes i bazar w Shkodrze. Nacjonalistyczno-romantyczne rozwarstwienie kulturalne spowodowao, e zachowa si Berat i rozwijay
nauki archeologiczne.
Odkopano, zachowano i dbano o amfiteatry w Durres, Apollonii i Butryncie, poniewa
wiadczy miay o staroytnych korzeniach Albaczykw. Natomiast, jak na ironi, pocztki
prac wykopaliskowych wizay si z dziaalnoci woskich faszystw, ktrzy tak samo
aspirowali do staroytnoci; z tak sam ideologi usiowali wskrzesi chwa imperium
rzymskiego, by usprawiedliwi swoj okupacj.
Kult dyktatora sta si czci nacj'onalistyczno-ko- munistycznej propagandy, co
paradoksalnie ocalio przed nowymi obiektami architektonicznymi Gjiroka- str lub star
Kor. W Gjirokastrze i Kory Hoda spdzi swoje dziecistwo i modo, dlatego jego
tsknota do tych lat bya czym, co naleao szanowa w sposb szczeglny. Tak wic pod
jego osobistym nadzorem utrzymywano w dobrym stanie bruk Gjiro- kastry, zauki i elazne
kraty ogrodze w Kory. Podobnie wiele starych domw z gliny zachowano w Tiranie nie
dlatego, e byy czci historii miasta, niezwykle charakterystyczn, ale dlatego, e byy
nielegaln baz komunistw.
Nie naley wic negowa faktu, e gdzieniegdzie pikno znajdowao w sobie si take, by
narzuca si estetyce albaskiego nacjonalistycznego komunizmu. Oglnie mona
powiedzie, e wiele zachowao si dziki kulturze, ktra wyobcowywaa czowieka, a nie
dziki kulturze humanistycznej, ktra stawiaa czowieka w centrum. Kulturze, w ktrej
histori uwaa si za cz wiedzy i najlepszej oceny samego siebie i spoeczestwa, za
cz estetycznych gustw pewnego historycznego okresu jakiej cywilizacji, za cz
publicznej wasnoci mieszkacw jakiego miasta. Take w takich muzeach, jak
etnograficzne, cennych zbiorw przeszoci - przeszoci wyobcowanej - nie przechowywano
w duchu cigoci historycznej, ale w duchu zerwania
z ni, albo szczycenia si ni. Dlatego dzisiaj albo zostay zniszczone, albo ogldaj je
jedynie cudzoziemcy.
Z powodu tego wyobcowania, pokolenia, ktre wychoway si i ksztaciy przez pidziesit
lat komunizmu, nie mog dostrzec wartoci bdcych skarbami, ktre naley chroni,
poniewa z nich si wywodzimy. Nie mog ich widzie jako rzeczy piknych, poniewa
czsto towarzyszyy im uczucia antypatii wywoywane przez komunistyczn propagand.
Wraz z upadkiem komunizmu i jego kultury, ktra trzymaa w garci te wartoci, rozpoczo
si masowe ich niszczenie lub porzucanie.
Ale nie tylko brak kultury jest powodem tego niszczenia. Inn z kombinacj jest brak
kultury humanistycznej, w poczeniu z brakiem poczucia wasnoci publicznej, jej
uwicenia. W okresie sprzed komunizmu tego poczucia brakowao dlatego, e Albaczycy
yli w spoeczestwie, w ktrym wit i niedotykaln bya tylko wasno plemienia.
Natomiast w komunizmie dlatego, e nie pozwalao na jej rozwj znienawidzone
paternalistyczne pastwo i tyran. W okresie transformacji Albaczycy znaleli si w prni
mi-dzy tymi dwoma dowiadczeniami, z ktrych, po zmianach, jakie zaszy, adne nie
funkcjonuje. Nie znaleli oni na razie rozwizania, jak broni i chroni jako wito
wasno publiczn, nie nazywajc jej pastwow, i rozwija wasno prywatn, nie
uwaajc jedynie jej za swoj.

77

Bkitne Oko, witynie Himary, twierdza Porto Palermo, Obz Ballsh, niszczejce
komunistyczne mozaiki s woaniem, by znale takie rozwizania. czy si ono z
woaniem morskiego wybrzea, lenych zwierzt, rzek, drg, mostw i wszystkiego tego, co
stanowi albask spucizn historyczn i kulturow, ktr naley uwaa za wito.
Czym jest wito? Tym, co czy dusze" - powiada Goethe54.
Przypisy
54 Tumaczenie wasne, DH.

78