1

Doqquz Bitik sras

I Bitik. Tarixi qaynaqlar (2014)

II Bitik. Tarixi corafiya

III Bitik. Azrbaycanda qurulan qdim dvltlr
IV Bitik. Tarixi etnoqrafiya

V Bitik. Mifologiyada tarix

VI Bitik. dbiyat v folklorda tarix

VII Bitik. Azr (trk) dilinin tarixi

VIII Bitik. Tarixi onomastika

IX Bitik. Azrbaycan trklrinin soykk

Firudin Aasolu

Doqqu z Bitik
A ZRBAYCAN TRKLRININ
SLAMAQDR TARIXI

I Bitik

TARX
QAYNAQLAR

Bak - 2014

Elmi redaktor: AMEA-nn Mxbir zv Prof. Dr. Vli liyev,

Prof. Dr. Sleyman liyarl
Redaktor: Prof. Dr. Ramiz skr, Hlim Rzaquliyeva

Firudin Aasolu. Azrbaycan trklrinin slamaqdr tarixi.

(Doqquz Bitik). I Bitik: Tarixi qaynaqlar. Bak, 2014, ..., 337 s.
Trkologiya elmind analogiyas olmayan doqquz cildlik
Azrbaycan trklrinin slamaqdr tarixi (9 Bitik) sri bu
sahd mllifin apard 30 illik tdqiqatn ntcsi kimi ortaya
xmdr. Trk xalqlarnn tarixi bu srd yeni konsepsiya il
yazlm, Altay nzriysinin ksin olaraq, yazarn gndm
gtirdiyi yeni Urmu nzriysil n Asiya trk etnosunun yarand ilkin corafi mkan kimi myynlmidir. Tarixi qaynaqlar, tarixi corafiya, Azrbaycanda qurulan qdim dvltlr,
tarixi onomastika, tarixi etnoqrafiya, hminin folklor v mifologiyada tarix, azr trkcsinin tarixi v azr trklrinin soykk
ayr-ayr bitiklrd verilmidir.
Tarixi qaynaqlar adlanan I Bitikd milli v yaban qaynaqlara yeni bax v yeni konsepsiyann metodlar rh olunur.
Azr trklrinin tarixin aydnlq gtirn antropoloji, arxeoloji v
da blglr, qayast rsmlr, yazncsi iarlr, damalar v
yaznn yaranmas digr trk xalqlarnn tarixil laqli kild
tdqiq olunur v trk etnosunun formalama tarixindn balayaraq slamaqdrki 10 minillik bir dvr hat edn zaman daxilind gzdn keirilir. Trkologiyada ilk df slamaqdr qonu
xalqlar v dvltlrl olan laqlr verilmi, tarixi faktlarla trklrin ilkin Atayurdunun n Asiyada olmas gstrilmidir. Bu is
byk ndr Atatrkn uzaqgrnlikl Anadoluda 7 minil nc
d trklr vard deyiminin gerkliyini aa xard.

(Mllif hquqlar agentliyi. hadtnam 5797)

Aasolu
nriyat, 2000

BALIQLAR
nsz........6
Giri...7
Mslnin qoyuluu...7
Metodologiya.....18
Qaynaqlara bax...26
Milli qaynaqlar.......27
Yaban qaynaqlar.....27

1. Antropologiya........ 43
2. Arxeologiya........ 53
Erkn da dvr.. 54
Orta da dvr...... 59
Yeni da dvr..... 63
Mis-da dvr....... 66
Tunc dvr.... 78
Dmir dvr..... 95

3. Da blglr.......... 114
Gil-da fiqurlar... 114
Da adam fiqurlar .... 115
Da heyvan fiqurlar.. 121
Qaya rsmlri. 124

4. Yazncsi iarlr.......... 129

Piktoqram........ 130
Dama......... 134

5. Yaz......... 140
Mixi yaz ........ 144
Runik yazlar ... 149

6. Qonu xalqlar v dvltlrl laq..... 171

Gney v Gney-Bat qonular.... 174
Bat v Quzey-Bat qonular...... 222
Quzey v Quzey-Dou qonular.. 298
Dou v Gney-Dou qonular.... 325
dbiyat... 342

N SZ

Azrbaycann tarixin aid oxlu kitablar yazlm, burada yaranan dvltlrin tarixi, corafi snrlar, lknin mdni v sosial durumu geni tsvir olunmudur. Lakin bu lkd yaayan, burada dvltlr quran, minillr boyu etnikmdni dyrlri nsildn-nsil trn insanlarn tarixi klgd qaldndan,
bugn say 50 milyonu aan Azr trklrinin tarixi haqqnda indiycn limizd
tutarl bir sr yoxdur. Halbuki, son illrd bir ne alimin bu ynd apard
tdqiqatlar nc blli olmayan v ya blli olsa da, bilrkdn hmiyt verilmyn oxlu tarixi qaynaqlar, grkli blglr ortaya xarmdr. Bu lknin mhtm tarixini yaradb, onu gnmzcn yaadan Azr trklrinin tarixini bugnk nsil atdrmaq amac il qlm aldm bu kitabn rsy glmsind
1975-dn baladm aradrmalarda damla-damla toplanan tarixi blglrl
yana, baqa alimlrin bu ynd apard aradrmalar da yararl olmudur.
Elmd yeni konsepsiyann z il yeni terminologiya gtirmsi doaldr,
nki artq oxmnal sz evrilmi bzi terminlr yeni anlam ykn daya
bilmir. Bu baxmdan, gz-qulaq alanacan istkli oxucunun dzmn snaraq tayfa, qbil, xalq, dvlt szlri il yana uruq, boy, budun, ellik, el,
hminin ilk shifdn qulamz almad bitik (kitab) kimi bir ox szn
dilimiz xeyir vercyin inanaraq, onlardan istifad etmim. nki yarand
dvrn siyasi-sosial durumunu ks etdirn el (xalq-dvlt) sznd olduu kimi,
bir sra tarixi terminlrin trkc olan leksik mnasnda da tarix n grkli
informasiyalar yatr, hr elin gerk tarixi onun z dilind daha aydn grnr.
Kitabn apa hazrlanmasnda mnim n n yorucu i buradak kil,
sxem v xritlrin kilmsi idi, texniki ilri d z liml grmk n qdr
ar olsa da, yazlan hr shifni baa vurduqca tapdm rahatl v aldm
zvq d vurulamalyam. Mn milli dyrlri sevmyi yrdn xocalarma,
yrndiklrimi qlm almaqda mnvi dayaq olan mslkdalarma, bitiklri
nr edn dostlara v mn bu kitab yazmaq n evd illrboyu rait yaradan
domalarma da minntdar olduumu zllikl qeyd etmliym.
n qdim dvrlrdn balayaraq, islamlama alarnda ilk rb istilalar
dvrn d hat edn v yeni Urmu nzriysinin elmi saslarn ortaya qoyan bu sr antropologiya, arxeologiya, tarixi corafiya v onomastika, dvlt
qurumlar, mdniyt, etnoqrafiya, dil, folklor, mifologiya, etnogenez blglri
sasnda 9 kitab (Doqquz bitik) klind yazlmdr. nanram ki, Azr xalqnn
slamdan sonrak zngin tarixini d bu yeni konsepsiya il yazanlar olacaqdr.
Bunu da vurulamaq grkir ki, bu bitiklrd prototrk a v minil ncy
qdrki a btn trk xalqlarna aid mumtrk tarixi kimi, sonrak alar is
protoazr v azr trklrinin tarixi kimi qlm alnmdr.
Bak - Xz, 2000

GR
Bir Tar qutuna alq!
Dnyada ilk insan cdadlarnn yarand azsayl
antropogenez blglrindn biri olan Azrbaycan
Mslnin
yerldiyi geosiyasi razinin tbii raitin gr
qoyuluu
n qdim alardan davaml yaay msknlri
il d traf blglrdn seilmidir. 1 Qdimdn
slam ncsi dvrlrcn bu lk batdan douya,
doudan batya, gneydn quzey v ksin hrkt edn ayr-ayr k
axnlarnn drd yol ayrcna evrils d, burada glm xalqlarn tutumlu
etnik dyimlr sbb ola bilck ktlvi yerlmsi olmamdr. Arxeoloji, mifoloji, etnoqrafik, onomastik, yazl qaynaqlara gr, son be
minild Azrbaycana v srhd blglr, qonu lklr glib yerln
v ya glib buradan ken sumer, sami, het, hay, hurri-urartu, iran, qafqaz
v monqol dilli xalqlarn regiona glm tarixi bllidir. Ancaq qonu blglrd elam, hat v qafqazdilli boylar, Dou Anadolu v Azrbaycanda
is prototrklr yerli xalq olduundan onlarn bura glm tarixi yoxdur.
mumtrk v azr tarixin bu yndn yanaanda indiy qdr regionun
etnik tarixin aid yazlm srlrd yanl rhlrin, deyilmi fikirlrdki
ziddiytlrin sbbi aydn grnr, indiycn ortaya xan suallara gerk
cavablarn veril bilmmsi d problem yanl yanamann sonucudur.
Burada qarya qoyulan mqsd Azrbaycan tarixilrinin indiy
kimi getdiyi elmi yolun yanl olmas il bal son illrd aparlan bsit
v mnasz polemikann davam etdirilmsi deyil. Mqsd trk etnosunun
n Asiyada yarandn, prototrk dilinin mhz burada rsy gldiyini,
douya trk kulturunu buradan aparan bzi trk boylarnn zaman-zaman
Azrbaycana qaytdn, buradak dvltlrin yaranmasnda trk boylarnn rolunu, azr xalqnn kultur dyrlrini v etnogenezini aydnladran
slamaqdrki qaynaq v tarixi blglri ortaya xarmaqdr. Bu ynd
aparlan tdqiqatda tkc tarix elminin deyil, tarixi corafiya, etnologiya,
1

Dorudur, Azrbaycan xoronimi (lkad) orta srlrd daha geni razilri hat etmidir, lakin burada iltdiyimiz Azrbaycan ad bugnk siyasi-inzibati mnada deyil, rb
istilas alarnda azr boylarnn yaad Drbnd-Boral-rvan-Mosul-Krkk-Hmdan-Xzr boyu il snrlanan bir etnik-corafi blg anlamndadr.

mifologiya, folklor v dililik elminin verdiyi bilgilr syknn kompleks metodikadan istifad olunmudur. Tdqiqatn mvzusundan knarda
qalan digr trk xalqlarnn tarixi haqqnda ayr-ayrlqda geni fikir sylmk imkan olmasa da, azr xalq trk toplumunun bir paras olduundan bzi mumtrk msllrin d burada yer ayrlmdr.
Elmi dbiyatda Dou (rq) v Bat (Qrb) mdniyti deyiln bir
anlay drin kk salmdr. Lakin nzr almaq lazmdr ki, Misirdn in
qdr uzanan Qdim Dou mdniyti frqli mdniyt regionuna ayrlr. Orta mvqed yerln kiayaras-Orta Asiya blgsi batda mrkzi
Misir olan, douda is mrkzi in olan Dou mdniytlrindn kkl
kild frqlnir. Bu frq, tkc etnik faktorla deyil, hm d arxeoloji
xsusiyti, sosial durumu v zl kultur nmunlri il grnr.2
Trk etnosunun formalad orta regionun tarixi bura glm xalqlarn tarixin sasn yazld n proto-azr v azr tarixi zrin qara
prd kilmi, bu regionun ortasnda olan Azrbaycann etnik tarixi yrnilmmidir. Bunun sbblrindn biri trklrin Atayurdunu Orta Asiyadan batda deyil, douda axtaran qondarma Altay nzriysi olmudur. Bir baqa sbb is n Asiyann qdim etnik tarixin batl mlliflrin qrzli bax v trkoloqlarn bu msllr etinasz mnasibtidir.
Ona gr d, Dou mdniytinin hr iki ucda dou v bat qanadlarn
formaladran etnoslardan frqli olaraq, orta qanad yaradan etnoslar srasnda trklrin qdim dnya sivilizasiyasna verdiyi kultur dyrlri hl
obyektiv qiymtini almamdir.
Trk etnosu n Asiyada doulub buradan traf blglr dalm,
trk dili buradan btv Avrasiyaya yaylmdr. Antropoloji, arxeoloji,
mifoloji blglrd aydn grnn bu durum dil faktlar il d tsdiq olunur. Lakin Avropa alimlrinin son srlrd trkoloqlara tlqin etdiklri
Altay nzriysi trklrin Ata yurdunu n Asiyada deyil, Mrkzi Asiyada axtarmaa mcbur etmidir. Fqt hans konkret arxeoloji kultura
sykndiyi bilinmyn bu ocan yeri is orada bugncn taplmamdr.
2

Burada mdniyt v kultur szlri frqli anlamda ilnir: snt, yaz, mtbx, geyim,
davran, yaam trzi, arxeologiya kimi onlarla konkret sahlrd yaranm milli dyrlri bildirmk n ken srin ortalarnacan iltdiyimiz beynlxalq kultur termininin
yenidn dilimiz qaytarlmas dnya xalqlarnn yaratd kultur dyrlrin qarlql
laqsi il formalab mumbri mahiyt dayan oxmnal mdniyt (sivilizasiya)
terminini lav mna yklrindn azad edir. Terminlr n qdr tkmnal olursa, onun
elmi informasiya aydnl bir o qdr yksk olur.

Halbuki trk-monqol-tunqus dillrinin sbut olunmayan qohumluu zrind qurulan bu nzriy ortala xan bir ox suala cavab ver bilmir.
Son illrd bu nzriynin yanl olduunu yazan, trk-monqol dil
paralellrinin etnogenetik deyil, sonrak laq nticsind yarandn elmi
metod v blglrl sbut edn G. Clauson, V. Kotvi, B. A. Serebrennikov, Q. D. Sanjeyev, G. Drfer, F. R. Zeynalov, A. M. erbak kimi tannm komparativist v trkoloq alimlrin say artmaqdadr.3 Bu ynd aparlan tdqiqatlarn nticlri artq dnya trkoloqlarnn ali mclisi olan
son bir ne trkoloji qurultayda gndm gtirilmidir.
N n trk blglri m.. IV-I minillrd n Asiyada, m.s. I minillikd is Orta Asiyadan douda ortaya xr? N n avropoid trk
boylarnda monqoloid cizgilr batdan douya getdikc oxalr? Bu kimi
suallara cavab tapmayan Altay nzriysi etnogenez mslsind elmdn
uzaq daha bir yanama metoduna yol am olur: bu metoddan istifad
ednlr tkc azrlri deyil, ksr trk xalqlarn trklmi xalq kimi
qlm verirlr. Bugn yer znd el bir trk xalq yoxdur ki, ona trklmi xalq damas vurulmasn.4
Trk etnosunu yerli xalq saymayan glm trklr, trklm
konsepsiyas Azrbaycan tarixiliyind oxdan drin kk salmdr. lk df
bu konsepsiyaya qar dvlt sviysind akademik-katib M. Cfrovun
3

, 1962; j, 1981, 6-7; , 1972, 1981.

Krm tatarlar trkln german silli qotlar-tavrlardr (, 1806, 93, 282); Tatar,
baqord xalqlar trklmi uqor v ostyaklardr (, 190); Qaraqalpaqlar trklmi irandilli tayfalardr (, 1979, 154); Xakaslar avropoidlrl monqoloid
trklrin qardr (, 197); Azrbaycan v Anadolu trklri trklmi xalqlardr (, 1986); Balkarlar trklmi osetinlrdir (, 130); Tuvalar
trklmi samodilrdir (, 1970, 219); A.Karimulin yazr ki, htta qdim
bulqarlar da B. Florinski, D. lovayski trklmi slavyan, Q.Tsenov frak, V. Sirotenko,
A.Smirnov irandilli sarmat-alan hesab etmilr (, 1976, 22-23).
XIX srdn balanan bu sul Azrbaycanda . liyevin bal il yazlan tarix kitablarnda geni istifad olunur (AT, 1998). Bu konsepsiyaya gr Yer znd yeri olmayan (blk, gydn znbill dblr?!) trk xalqlarnn etnogenezin qrzli mnasibti aydn gstrn bel misallarn sayn xeyli artrmaq olar. Lakin bu elmi konsepsiyada bir ey aydn deyil: grsn, btv Avrasiyaya yaylm bu qdr trk olmayan
xalqlar hans mczli texnika il trkliblr? Nec olub ki, o boyda azrlr trklib,
amma son minild onlarn iind yaayb z dilini saxlayan azsayl xalqlar o texnikan
grmyib? Bu da qrib haldr ki, sasn islamlama dvrn aid ediln ktlvi dildyim oyunu niy slam dinini yayan dill rblm yox, mhz trklm olay il
nticlndi?
4

rhbrliyi altnda Azrbaycan Elmlr Akademiyasnda dili-tarixi alimlrin birg keirdiyi elmi-nzri mavird (1984) kskin mnasibt
bildirilrk, mvcud qsurlu konsepsiyann islah edilmsi tklif olunmu,
Azrbaycanda yerli v bura qaydan trk boylarnn qovumas il m.. I
minilliyin ortalarnda azr-trk dilinin formalamas konsepsiyas irli
srlmdr.5 Bu haqda informasiyann dvlt mtbuatnda drc olunmas
azr trklrini aborigen sayan, bu sahd dyrli srlr yazan alimlrd
daha drin axtarlara ba vurma ovqatn artrm, ayr-ayr elm v tdris
ocaqlarnda etnogenez dair elmi seminarlar keirilmidir.6 gr 1984-d
mnim d itirak etdiyim mavird bizim limizd ox az fakt vardsa,
indi bu sahd ld olunan elmi dlil v sbutlar byk bir sistem tkil
edir. Bu ynd baqa trk xalqlarnn da tarixini aradrb dyrli srlr
yazan alimlr vardr.7
Kkndn ayrlb yad mhit dn xalqlar yeni yurdda rimmk
n ya ski yurdlar il laqlri qrmamal, ya da getdiklri lkd yerli
xalqdan sayca ox olmaldrlar. Azrbaycandan douya kn boylarn
trk dilini mhafiz etmsinin sbblrindn biri mhz qdim trk yurdu
Orta Asiyann ortada krp rolunu oynamas idi. Dnya tarixind 100-dn
artq bnzri olmayan dvlt v imperiya qurmu trk toplumunun z5

., 20 1984; .,15 1984.

Bu konsepsiyann drinlib tkmillmsin xidmt edn tannm dililr - . Dmirizad, F. Zeynalov, T. Hacyev, A. Mmmdov, E. libyzad, N. Xudiyev, . Tahirzad, A. Rhimov, tarixilr - Y.Yusifov, S. liyarl, M. smaylov, arxeoloqlar M.Hseynov, V. liyev, F. Mahmudov, mifoloq v folklorular - M. Seyidov, A.
Acalov, B. Abdullayev, . sgr, M.Tantkin, rqnaslar - . Eliby, M. Zehtabi, M.
Mahmudov, . Sfrli, etnoqraflar - Q. Qeybullayev, X. Xlilov v digr sah alimlri B.
Budaqov, X. Mmmdov, Nurddin Rzayev, Nsir Rzayev, H. Hsnov, Y. Ouz, B.
Tuncay, R. Hseyinov, Q. Hmbtov v baqa ziyallarn aradrmalar mxtlif elmlrin inda Azr trklri tarixinin grnn zlliyin aydnlq gtirmidir.
Hsn Hsnov Trknasln bzi problemlri adl mqalsind trklrin mxtlif alarda Azrbaycanda mskunlamas haqqnda ayr-ayr alimlrin irli srdy
fikirlri be versiya zr qrupladrm, bunlardan drdnd trklrin mxtlif alarda
n Asiyaya, hminin Azrbaycana glm xalq olmas fikrinin irli srldyn v yalnz Aasolunun (F.Clilovun) yazlarnda ks olunmu beinci versiyann trklrin
burada yerli xalq olmas fikrin dayandn gstrmidir (Hsnov, 2002, 143-144).
7
Krzolu, 1953, 1965, 1992; Yavuz, 1968; Togan, 1981; Koay, 1984; Gnaltay,
1987; Ayda, 1987, 1992; Kafesolu, 1989; Tuna, 1990; Memi, 2002; Miran, 1970,
1997; Karatay, 2000, 2003; , 1970, 1984; , 1975, 1984; , 1995,
Zkiev, 1998; , 1971, 1974, 1978; , 1975; , 1987;
, 1986, 1990; , 1990 v baqalar.
6

10

yind doulan azrlri trklmi xalq adlandrmaq Azrbaycan tarix

elmin baucal yox, utancl ayb gtirr. Trklm olay o vaxt gerklir ki, yaddilli tayfa kiik qruplar klind trk yurduna glir. Xilaft
anda hrbi qarnizon yaratmaq mqsdil Azrbaycana krln azsayl rb tayfalar sonralar burada azr xalqna qarb trkldiyi kimi,
yad mhit dn trklr d yerli xalqlarn iind zaman-zaman rimilr.
Tuna bulqarlar Balkanda dvlt qursa da, xristianlaaraq oxsayl yerli
slavyan toplumu iind riyib dilini itirdi. Dalbadal Gney Rusiya llrin kn hun, xzr, peeneq, kuman boylar orada zaman-zaman ridi,
az bir qismi yhudi (karaim) v islam (karaay-balkar) dininin gcn,
oxsayl til bulqarlar is (tatar-baqord) digr trklrl laqni ksmdiyi n assimilyasiyadan qurtara bildi. Avropada saqa, as, etrusk, hun,
avar boylar da yad mhitd dilini itirib rimilr.
Ortaq nsiyt vasitsi kimi azr-trk dili Qafqaz v randa yaayan
baqa dilli xalqlarn ikinci dili olmudur. Bu dilin regionda uluslararas
nsiyt dili olduunu bura gln syyahlarn ksriyti yazmdr.8 Bel
ikidilli durum (bilinqvizm) ruslarn Qafqaza gliin qdr daha geni corafiyada davam etmidir. 9 Rus hegemonluu burada artdqca bilinqvizm
durumunda azr dilinin yerini rus dilinin tutmas ox da uzaq tarix deyil.
Ken srin vvlin qdr Qafqaz gimnaziyalarnda trk-azr dilinin
tdrisi vacib saylrd.10 Qafqaz caniinliyindn maarif nazirin gndri8

Sonrak blmlrd izahn vercyim bu yazlarda trki, azri, tatar, ouz, mslman,
xzr, aran, muqal, alban dili kimi ayr adlarla tqdim olunmasndan asl olmayaraq,
shbtin azr-trk dilindn getmsi tekstoloji thlild blli olur. Htta, XV srd Hindistana qdr gedib xan Afanasi Nikitinin hans dild dandn bilmk n onun
yazsnda tez-tez ilnn kama, yax, yk, yatr, yatmadm, ulu kurban baqram kimi
ifadlrl yana btv v yarmq cmllr baxmaq kifaytdir:
Tanqrdan isteremen, Ol saklasn! tan tanqrsen, xudo sensen! ketmtr i men
uru tuttm; Qospodine, t namaz klaresen, men de namaz klaremen, t be namaz klarsiz, men de 3 klaremen, men qarip, a sen inay; Hindistanda kakpa oktur a uyuzeder,
bulara dostor, a kul-karava uyuz kapkara () kii - xo; (seks) ilersen du jitel bersen, dostur avrat oktur; A Rus yer tanqr saklasn, ollo sakla, xudo sakla! Bu donyada
beqleri akoy tugil. Urus yer abadan bolsn! ( ,14, 20, 24, 26-27).
9
XIV srin sonunda Quzey Qafqazda olan xalqlar (yunan, ermni, zik, qot, tat, volyak,
rus, rkz, lk, as, alan, avar, qazkumux) sadalayan xristian yepiskop qeyd edir ki, bunlarn hams tatarca (azrc) danrd:
( , 15).
10
, 1974, 17-18.

11

ln (1855) mktubda deyilir ki, grc dili yalnz Tiflis v Kutais quberniyasnn myyn yerlrind inovniklr n lverili ola bilr, tatar (azr)
dili is btv Qafqaz lksind yararldr.11
Quzey Qafqaz-Dastan xalqlarnn rsmi yazmalarndan byk bir
qisminin azr dilind olduunu Muradxan Cahangirov arxiv sndlrind
ortaya xarmdr.12 Qafqazda olmu A.A.Bestujyev-Marlinski, M.Y.Lermontov v baqalar qeyd etmilr ki, Avropada fransz dilini bilmk n
qdr vacibdirs, Asiyan badan-baa gzmk n d tatar (azr) dilini
bilmk o qdr zruridir.13 1683-d fransz syyah Baltasar de Lauziere
Azrbaycan gzndn sonra amaxda latn qrafikas il ox dyrli bir
kitab olan azr dilinin Sz trki adl qramatikasn yazmdr.14 slamaqdrki alara doru qdim getdikc geni bir regionda ortaq nsiyt
vasitsi kimi azr dilindn istifad olunduunu grmk olur. Yalnz XIX
srdn balayaraq, Qafqazda rus dili azr dilinin uluslararas ilnm funksiyasn vz etmidir.
Baqa-baqa dillrd danan avtoxton v glm xalqlarn oxdan
doma yurduna evrilmi Azrbaycann gzlliyi bu xalqlarn zlliyind
daha yaraql grnr, sayndan asl olmayaraq hr bir dilin dayclar
gzlim Azrbaycan bann ayr-ayr tirli gllridir. Hr bir azrbaycanlya ynln haralsan sualna veriln Azrbaycanlyam cavab
btn vtndalara yakr. Ancaq hr bir azrbaycanlya xalqnn, milltinin, dilinin adn yrnmk n veriln suala alnan cavablar srasnda
Azrbaycan millti, Azrbaycan dili ifadlri doru deyil. Bu cavablar
min illrl Azrbaycanda yaayan tal, lzgi, avar, krd, budux v onlarla
baqa xalqlarn adn, dilini dzgn ifad etmdiyi kimi, Azrbaycan trklrinin d adn (azr) v dilini (trk, azr) ehtiva etmir.
Xalqlarn byk-kiiyi olmur, uzaqba say az, ya ox olur. Mnim
dncm gr, n az sayl xalq daha byk qay v hrmt layiqdir.
Tkc Xnalq kndind danlan xnalq dili ninki Azrbaycann, btn
Yer krsinin bnzrsiz nemtidir. Azrbaycanda saxur, xnalq, haput, udi,
11

, . , 1988, 720.
, 1978, 30-35.
13
, 1847, 114; , 523-524.
14
Heydr Qaraal sve kitabxanalarnn birind tapb zn krdy lyazman on il
vvl mn gndrmidi. Qsa vaxtda apa hazrladm hmin srin nrin sponsor
tapmadmdan lyazma hl iq z grmyib. Bir ne il vvl Sz trki apa hazrladn mn danan prof. Lars Johanson da onu hl nr etdirmmidi.
12

12

qrz, budux kimi onlarla nadir dili qoruyub yaatmaq dvltin milli siyastind daltli olaraq nmli yer tutur.
Azrbaycanda azsayl xalqlarla yana, oxsayl azr xalq da var ki,
onun dili mumxalq danq dili, hm d rsmi dvlt dilidir. Lakin dilin
ad 1936-dan balayaraq qondarma Azrbaycan dili klind ildilir.
Bugn Azrbaycanda xalq v dil szlrinin qarsnda azsayl xalqlarn
adn deyib-yazmaq (udi xalq - udi dili v b.) olur v elmi gerkliyi bildirn bu daltli mnasibt tbiidir. Lakin bu elmi prinsipi 50 milyonluq
xalqa amil ed bilmirik; bugn trk//azr xalq, azr//trk dili deyimin
qeyri-rsmi daltsiz yasaq vaxtil komunistlrin kmsavad ideoloqu
Stalinin gstriil rsmi status qazanm yasan ac nticsidir.15
Ulu kultur tarixi, zngin dbiyat, grkmli dahilri, tarixi xsiytlri v br tarixin, dnya mdniytin verdiyi thflril seiln
Azr xalqnn dnya xalqlar srasnda zl yeri vardr. Bu xalqn obyektiv
tarixini yazma boynuna gtrn hr bir alim bu rfli iin msuliytini
d drk etmlidir, nki tarix gstrir ki, siyasi sifaril yazlan tarix
srlrinin mr o qdr d uzun olmur. Burada qarya qoyulan mqsd
azr trklrinin tarixini aradrmaq olduundan, tdqiqat mvzusundan
knarda qalan bir ox problemin yetimkd olan tarixi alimlr trfindn
yaxn glckd tdqiq olunacana ququ yoxdur. slamaqdr Azrbaycann i v snr blglrin n vaxt glmsindn asl olmayaraq, azr
xalqnn kultur tarixi dairsindn knarda qalmayan baqa dilli xalqlarn,
o cmldn azr trklri il qaynayb-qaran, qohumlaan v azr xalqnn yaranmasnda itirak edn boylarn tarixi yrnildikc regionun etnolinqvistik v etnokultur dyrlrinin evolyusiya tutumundak diaxroniya
daha aydn grnckdir. Azrbaycan mdniytinin formalamasnda
15

Azrbaycan xalq, Azrbaycan dili, azr xalq, azr dili, trk dili terminlrinin v
elmdn uzaq Ermnistan (Grcstan, Dastan) azrbaycanllar v ya ermnistanl
azrbaycanl v ya grcstanl azrbaycanl ifadlrinin geni am Azr dilinin
tarixi blmsind (VII Bitik) verildiyindn, burada yalnz dzgn ildilmyn terminin
trtdiyi fsadlara diqqti ynltmk lazm glir. gr bugn elmi daya olmayan
Azrbaycan xalq ifadsi znd azrbaycanl vtndalar birldirn humanist bax
mayas saxlayrsa, ayr-ayr lklrdki soydalar bildirn Azr xalq il brabr bu
deyimin ilnmsin dzm gstrmk olar. Lakin Dastan, Boral, rvan azr trklrin xalqn ad anlamnda vtndalq bildirn bir terminl Azrbaycanl deyilirs, bu
termin onlarn yerli olmadn sbut etmy can atan qvvlr gzl frst imkan
yaradr. Tarix, dililik, etnoqrafiya, etnogenez v trkologiya elmind yalnz dolaqlq
yaradan Azrbaycan dili termininin is tarixi kk, elmi sas v perspektivi yoxdur.

13

azsayl xalqlarn rolunu qtiyn azaltmadan, dey bilrik ki, azr trklrinin
tarixini yrnmkl Azrbaycanda yaayan baqa dilli xalqlarn tarixin
d aydnlq gtirn faktlar ortaya xr. Bu faktlar Azrbaycandan knarda
formalaan baqa trk xalqlarnn tarixin d iq tutur.
Azrbaycan tarixiliyind xeyli uurlu tdqiqat ilri vardr. zllikl arxeologiya sahsind grkli aradrmalar aparlm, milyon ildn
artq bir dvrn maddi-mdni abidlri yrnilmidir. Lakin ibtidai icma
quruluundan ail-qbil-tayfa v xalq qurumuna qdr sosial-siyasi inkiaf mrhllrini yaayan halinin etnik mnsubiytin tri toxunulmu,
yanl fikirlr sylnmidir. Arxeoloji v dialektoloji blglr is aydn
gstrir ki, burada da v tunc dvrn arxada qoyan hali dmir dvrn
keid anda artq Azr xalq kimi formalaa bilmi, protoazr boylarnn
drd dialekti sasnda bugnk azr dilinin qdim formas yaranmdr.
Trk boylarnn n Asiyadan Avrasiyaya yaylmasn gstrn elmi
dlillrdn biri d buradan gedn boylarn (emiqrantlarn) z il apard tarixi onomastik etnonim, hidronim, oykonim v digr toponimlrin,
tarixi izoqloslarn gediln razilrd yenidn ortaya xmasdr.16 Tarixi
onomastika v areal izoqloslar hm trk boylarnn miqrasiya ynn,
k tarixini, hm d onlarn yaylma arealn, tarixi corafiyasn myyn
etmy imkan ar. Baqa dildn azr dilin, azr dilindn qonu dillr
ken etnoqrafik terminlrin etnolinqvistik informasiyas dillr arasndak
kontaktn zamann v sz alan xalqla sz vern xalqn kultur sahlrdki
sviy frqini gstrir. Azr dilindn qonu xalqlarn dilin ken sava,
yeyck, geyim v heyvandarlqla bal etnoqrafik terminologiyann thlilind azr kulturunun stnly aydn grnr. Azrbaycanda v qonu
lklrd yaayan baqa dilli xalqlardan oxunun ad da (etnonim) trkcdir, onlar bugncn azrlrin onlara verdiyi etnoniml tannr.
16

Sistem halnda tkrar olunan bel faktlarn elmi dbiyatda yanl izahnn sas sbbi
trklrin batya miqrasiyas fikrini formaladran Altay nzriysidir. Bel qeyri-elmi
izahlardan tipik bir nmuny baxmaq kifaytdir ki, ksr trk dillrind ilnn sz
qdim n Asiya qaynaqlarnda rast gln alimlr nec a-ba qalr:
l dillr zr tannm mtxssis Vya.Vs. vanov het yazlarnda rast gldiyi ruh,
can anlamndk kut sznn hat dilindn alnma sz olduunu v bu stabil terminin
qdim trk dilind qaldn yazr, lakin 3-4 min il vvl Anadoluda hat dilind ilnn
bu sz Sibir trklrin hans dildn keib? sualna mlum tendensiya zminind bu
trk szn douya trklrin z aparb dey bilmyn vanov yqin ki, qdim trk
dilin l yenisey (?!) dillrinin birindn keib cavabn verir: skoree vseqo, odnoqo
iz mertvx eniseyskix (, 1985, 44).

14

cma quruluu dvrnd yaranb masir alara qdr davam edn

etnik proseslrin son illrd yeni metod v yeni bax bucaqlarndan yrnilmsi etnos v etnogenez problemin baxda elm bir sra yeniliklr
gtirmidir.17 Antropologiya elmind d yeni elm sahlrinin ttbiqi n
geni imkanlar almdr.18 nsan anatomiyasnn yrnilmsind istifad
olunan bioloji, fizioloji biliklr son illrd genomalogiya sahsind ld
olunan bilgilr d lav olunmudur. Xalqn genefondunda yaam trzi
v mhitind yaranm genefonlardan frqli olaraq, ata-anadan alnan genomlarn nzr alnmas, qan trkibinin, talassemiya kimi xstliklrin
etnik kkl laqsini gstrn faktlarn yrnilmsi azr xalqnn soykkn aydnlq gtirn bazis v periferiya lamtlrin gerk trfini ab
gstrir. Eyni durum qlottogenez elmind d zn gstrir: sonralar yaranm v ya alnm periferik szlrdn frqli olaraq, prototrk dilindn
qalma bazis szlr trk xalqlarnn qohumluunu dil baxmndan sbut
edn vasity evrilmidir. Trk v monqol xalqlarnn genetik baxmdan
qohum olmad mhz bazis szlrin etimologiyas v statistik thlili il
sbut olunmudur.19
Antropologiya elminin verdiyi bilgiy gr, avropoid irqin aralqdnizi tipin aid olan Azrbaycan halisinin quzey blglrd zif kavkasion alarlar da vardr. Miladdan ncki minillrd zn gstrn bu
durumun kiik lokal frqlrl davam etmsi Azrbaycanda halinin etnik
trkibinin dyimdiyini bildirir. Vaxtil Azrbaycandan gedib, sonralar
qaydan boylar da buradak fiziki grkmd dyiiklik yaratmamdr.
Buradan douya miqrasiya edn boylarn is Mrkzi Asiyada minillr
boyu i-i yaad monqoloid irql qarmas trk xalqlarnda batdan
douya getdikc monqoloid cizginin artmasna sbb olmudur.
Gstriln dil v antropoloji mlumatlar arxeologiya v etnoqrafiya elminin verdiyi bilgilr d tsdiq edir. Dou mdniytinin Orta qolunu tkil edn n Asiya mdniytinin gbyind yaranm prototrk
arxeoloji kulturu, Azrbaycanda protoazr v azr boylarnn lokal kulturlar arasndak tipoloji yaxnlq qrlmadan davam etmi, sntkarlqda,
17

Schermerhorn, 1970; , 1982; , 1983; , 1989.

Antropoloji baxmdan azr trklri zrind vvllr aparlan yarmq tdqiqatlarda
sylnmi qsurlu fikirlri sadalayan Qhrman Hmbtov onlarn elmdn uzaq trklm konsepsiyas il ortaya xdn geni rhl vermidir (, 1998,
53-86).
19
, 1981.
18

15

kinilikd, heyvandarlqda eyni kultur dyrlr czi frqlrl btv bir

mdniytin mayasn tkil etmidir.20 Etnoqrafik tdqiqatlar gstrir ki,
heyvandarla nm vern prototrk toplumunun bir qismi eneolit andan yaylaq-qlaq yaamn stn tutmu, hrlm kulturuna meyli az
olmudur. Bel yaam trzini sen trk boylar daha tprli olduundan
getdiklri yad lklrd diri trpnib oxlu dvltlr qura bilmilr. Protoazrlrin qonuluunda m.. III-II minillrd Anadolu, Sumer, Elam v
Gney Trkmnistanda byk mbdlr salnmasna baxmayaraq, Mana
dvlti ana qdr Azrbaycanda hrlm mdafi qala-hrlri
klind oxar inkiaf yolu kemidir.
n Asiyaya glm xalqlarn politeizmindn frqli olaraq, varlq qutlarna (iylr) inamla yana Bir Tanrya tapnma, Dnyann yaradl,
Nuh tufan, Trk crsi, qam-aman dnyagr azr xalqnn mifoloji
qaynaqlarnda mhm yer tutur. Prototrk andan slamaqdrki dvr
hat edn mifik v dbi-bdii sjetlr, qhrman obrazlar, folklor janrlar qaynan n Asiyadan alr. ox-ox sonralar toplanb qlm alnm
Korolu, Ouznam dastan sjetlrinin tarixi corafiyas n Asiyada
yerlir, Dd Qorqud boylarnn ouz-Douz savalar, m..VIII-VI
srlrd saqa boylarnn n Asiyada apard savalarla, burada ouz bylrinin at oynatd razilr d saqa-qamrlr aid arxeoloji abidlrin
Azrbaycanda yayld blglrl st-st dr. Bu paralelliyi aydn
grmk n Gney Qafqazda arxeoloqlarn akar etdiyi saqa (skit) abidlirinin xritsin baxmaq kifaytdir.21
Xalqn xronoloji tarixind lky glnlrl (imiqrantlarla) bal
ayr-ayr dini grlr ortaya xsa da, aborigen v lkdn gedn trk
boylarnn mifoloji yaddanda iliib qalan dnyagr, Azrbaycanda slamaqdr Tanrlq, Zrdt, Mani, Xristian v Yhudi dinlrinin xalq
arasnda yaylma hatsi v drcsi azrlrin etnogenezind itirak edn
boylarn soykkn yrnmy yardm edn vasitdir. Zrdtilik, Manixeizm daha ox Azrbaycandak farslarn, Tanrlq, Xristianlq, Yhudilik is azr trklrinin arasnda yaylmd. Herat trfdn m..VIII-VI
srlrd rann gney blglrin glib yerln fars boylar Azrbaycan
razilrin szdqca onlarn tapnd dinlr burada grnmy balam20

Arxeoloq prof. V. liyev dzgn olaraq, m.. VI-I minilliklr boyu Azrbaycanda
bir-birini ardcl vz edn neoloit, eneolit, tunc v ilk dmir dvr arxeoloji kulturlarn
yerli zmin sasnda bir-birindn tryib tkaml etdiyini yazr (liyev, 1989).
21
- , 1985.

16

dr. Hay-ermni toplumu iind xaprstliyi yayan Qriqor is hay dilini

bilmdiyindn xristianl ox gman ki, thsil ald yunan dilind v ya
regionda ortaq dil kimi ilnn azr dilind yayrm.22 rsaqlarn tsiri
gcl olan Alban dvltind bada trksoylu albanlar olmaqla xristian
dinin tapnan azr boylar rvan, Boral, Qaraba (rsaq), ki, Aran
v baqa blglrd xristian mbdlri tikmi, onlarn azr trkcsi il
olan adlar xalq arasnda uzun mddt yaamdr. slamaqdr Alban
vnglri kimi tannan bu tapnaqlar haylarn inhisarna slamdan sonra
kemidir. Sami peymbrlr iyerarxiyasna yad olub, azrlrin inanc
sistemind mhkm yer tutan Xzr peymbr, monoteizm grn
aparb oxallahl yhudilrin iind ilk yayan aran boyundan Azrin olu
brahim peymbr d hl protoazr alarndan Azrbaycanla bal idi.
slamlama alarnda rb mnblrind azr boylarna Qantura oullar
(bni-qantura) deyilmsi d brahim peymbrin crsi il bal idi.
Bugn dnyada mxtlif sistemli dvlt qurulular olduu kimi,
slamaqdrki alarda da ayr-ayr etnoslarn milli glnyin kklnn
frqli dvlt qurumlar yaranmd. Azrbaycan v yaxn qonu blglrd
protoazr v azr boylarnn slamaqdr qurduu Subar, Aratta, Qut, Lulu,
Turuk, Kuman, Mana, Bars, Sanqi (Zngi), Saqa, Suvar, Mada, Atropaten,
Alban, Xzr, Ggr v sair bylik, ellik v el qurumlarnn qonu Sumer,
Elam, Het, Akad-Asur, Urartu dvltlri il, myyn alarda Azrbaycanda hakimiytd olan farssoylu hmni, Sasani v prototrkmn rsaq
(parth) slallrinin qurduu dvltlrl, hminin Gy Trk xaqanlq
sistemi il mqayisli yrnilmsi qdim trk dvlt (el) quruluu sistemini aydnladrmaa yardm edir, azrlrin zl dvltilik glnyini
anlamaq n grkli faktlar verir. Azr xalqnn formalamasnda Azrbaycanda qurulan el, ellik v byliklrin byk rolu olduu kimi, xalqn
soykkn tkil edn trk boylarnn konsolidasiyas nmli olmudur.
Azr xalqnn etnogenezi indiy qdr nnvi sul haln alm yanamalarla tsvir olunduundan bu grkli sahnin slamaqdrki gerkliyi
qaranlq prd altnda qalmdr.23
22

Qriqor (239-325) Trkmnistandan glmi trk-rsaq soylu Anak byin olu idi.
Htta, azr v xzr etnoniminin ayr-ayr xalqlara aid edilmsi elmd drin kk salmdr. Bunlar bir-birindn ayrmaqla, Azrbaycan adnn bugncn trkmnlrd Xzrbecan olmasna, Azrbaycan gzn Yaqut l-Hmvinin bzi blglrd azr etnoniminin hmzli deyiliin (xzr) rast glmsi haqda qeydin v bellikl, azr v
xzr adlarnn yalnz dialekt frqi olduuna fikir verilmmidir. Halbuki etimoloji tdqiqata gr, azr boylarnn bir baqa dialektd formalam ad da kaspi etnonimidir.
23

17

Grndy kimi, burada qarya qoyulan msllr oxaxlidir.

Lakin eyni obyektd mxtlif bax bucandan grnn chtlri nzr
alan tdqiqatn yn ld olunmu bilgilrin toparlanb mumildirilmsini, btv obyektin tam qavranlmasn tmin edir. Bellikl, burada
irli srln tezislrin ayr-ayr blmlr zr geni elmi am ortaya
doqquz bitik-kitab xarm oldu; ayr-ayr bitiklrd alnan nticlrin
IX bitikd qarya qoyulan mqsd ynnd mumi biliyin konturlarna
evrilmsi il yeni konsepsiyann artq elmi saslara syknn gerk
z bir daha aydn grnd.Aydn oldu ki, trk etnosunun Atayurdu n
Asiyann gzl gusi olan Azrbaycandr. Buradan dou yn kn
trklr Trkstan v Altay ikinci Atayurda, quzey kn trklr d tilAzaq arasn nc bir Atayurda evirmilr. Bellikl, trklrin ilkin
doum yeri Azrbaycan olsa da, onlarn sonrak yaam yerlri Avrasiyann daha geni blglrini hat edir.
Hr hans bir mslnin mahiyti o vaxt obyektiv
ala bilir ki, onun yrnilmsin ayr-ayr bax
bucaqlarndan yanama imkan olsun. Bu baxmdan
Metodologiya
Azrbaycann qdim tarixini tdqiq edn tarixilrin trkologiyadan v bu mvzuya ba vuran trkoloqlarn da tarix elmindn uzaq dmsi, stlik,
mifoloq, dili v etnoqraflarn hmin tarixd yalnz z sahlrin aid mvzular aradrmas eyni durumun mxtlif yozumuna v ziddiytli rhlrin sbb olmudur. Bunun nticsi kimi, Azrbaycan tarixnaslnda
drin kk salan bel bir yanl fikir yaranmd ki, guya qeyri-myyn
dillrd danan Azrbaycan halisi trk dilind XI srd slcuqlarn gliindn sonra danmaa balamlar. Bu elmdn uzaq fikri irli srnlr
son illrdki aradrmalarda Azrbaycanda qdim trklrl bal faktlar
ortaya xdqca trklm tarixini addm-addm geri - nc IX, sonra
VII, daha sonra is II sr qdr qdim kmli oldular. Bzilri is
m.. VII-II srlr arasnda da burada turkc danan boylarn olduunu qbul etdilr. Lakin daha qdim qaynaqlardak blglr fikrini vaxtar
dyin tarixilrin hl d yanl yolda olduunu gstrir.24
Hr hans bir elmd tdqiq olunan mvzudan asl olaraq, mnasib
axtar metodu semk imkan olur. Bu prosesd tdqiqatnn hazrlq d24

Bu bard mlumat n bu qaynaqlara baxmaq olar: , I-III ; , 1986; , 1990; 1991; Azr xalq, 2000; Hsnov,
2002.

18

rcsi, bilik sviysi, eridusiyas, mqsdi, mslni hans tutumda qoyma

bacar v mxtlif metodlarla tanl byk rol oynasa da, mvzunun
xarakteri myyn metodlarn istifadsini zruri edir. Bizim mvzu konkret bir xalqn tarixil bal olduundan etnos problemini mxtlif ynlrdn yrnn etnoqrafiya, tarix, arxeologiya, kulturologiya, antropologiya,
genetika, sntnaslq, filologiya, psixologiya, sosiologiya, demoqrafiya,
ekonomika elmlrinin myyn blmlri v etnolinqvistika, etnobiologiya,
etnoantropologiya, etnogenetika, etnocorafiya, etnopsixologiya kimi
yeni elmlraras sahlr v artq snaqdan xb formalm etnologiya,
etnogenez elmlrinin verdiyi bilgilri nzr alaraq, Azr tarixin mxtlif
elmlrd istifad olunan diaxronik, retrospektiv, deduktiv, tipoloji, tariximqayisli, qlottogenez, areal metodlarndan istifad etmkl btvlkd
mvzunun yrnilmsin kompleks metodologiya ttbiq etmk lazm glir.
Etnos problemi oxaxli olduu qdr d ox mrkkb atributlarla
gerkln bir anlamdr. Bu sbbdn, etnos termini yarand antik dvrdn bugncn ox mxtlif mnada ilnmidir.25 Mhur etnoqraf S. M.
irokoqorov (1887-1939) etnos terminini eyni dild danan, eyni kkdn
yarandna inanan, yiylndiklri adt-vrdi kompleksini yaam trzind
saxlayan glnksl tlim-trbiy il baqa toplumdan frqlnn insan
toplusu - xalq anlamnda iltmidir.26 Onun etnosla bal irli srdy
fikirlr bu probleml mul olan alimlr trfindn yksk dyr verilmidir.27 gr Avropa alimlri etnos terminini vvllr daha ox etnik
qrup anlamnda azsayl topluma amil edirdilrs, artq get-ged bu terminin rus elmindki kimi xalq anlamnda ilndiyini grmk olur. Biz d
etnos, xalq, budun terminlrini sinonim szlr kimi ildirik. Lakin etnos
termini hm d tarixi kateqoriya mahiytli prototrk, protoazr kimi tyinlrl ilnnd qdim doru getdikc budundan kiiln boy, uruq, soy
qurumlarn da hat edir.
Hr bir adamn avtobioqrafiyas (kimliyi) onun doum yeri, doum
ili v ailsinin kimliyindn balad kimi, hr hans bir xalqn etnogenezi
d onun haan, harada, hans etnik soydan yarandn gstrn blglrl
yazlmaldr. Kimlik mslsinin orta yadan sonrak dvrlri yazlanda
gerklik itir. Azr xalqnn da kimliyi ilkin mrhllr zr deyil, yalnz
orta adan sonra, z d faktsz-sbutsuz, birdn-bir trklmi xalq
25

, 1983, 7-19; , 1982; , 1989.

, 1923, 122.
27
Mhlmann, 1964, 58.
26

19

damas il yazlmdr. Etnogenez kimi mrkkb v ciddi bir sah bu

metodla yazla bilmz, bir adamn qafasna smayacaq qdr tutumu byk olan Azr tarixi-azr xalqnn kimliyi yazlanda min il vvl trk
etnosunun barndan qopmu subar, kngr, saqa, qamr, azr (xzr),
ggr, alban kimi onlarla ayr-ayr ouz-qpaq boylarnn qovumas il
rsy glmi bir xalqn etnogenezi xronoloji ardcllqla prototrk andan zbri qlm alnmaldr.
Azr tarixin trklrin glm olmas, trklm konsepsiyalar
il yanaanlarn yazlarndak ziddiyt v mntiqsizlik aydndr, ancaq azr
trklrini yerli xalq sayanlardan bir qisminin d Altay dil ailsi grndn l kmmsini anlamaq olmur. Buradak mntiqsizlik daha qabarqdr,
nki bir ld iki qarpz tumaqla, protodilin bir-birindn uzaq regionlarda
yarandn iddia etmk ciddi elmdn uzaqdr.28 Bzi filoloqlar bir trfdn
monqollar, digr trfdn d sumerlri trklrl qohum sayr. Adi dililik
elmin bld olan xs bel mntiqsiz yanama suluna yol ver bilmz,
nki tipoloji yaxnl genetik bala qarq salmaq qlottogenez elmini
inkar etmkdir. Bunun nticsidir ki, hl d qdim asur dilind yazlm
mtnlri, qdim fars dilind yazlm Avestan azr-trk dilind oxuyanlar
taplr. Sumer, asur, monqol dillrind trk, Avestada azr szlrinin olmas
tbiidir, nki bu dillrin hamsndan daha qdim v daha zngin olan trk
dilindn alnma szlr btv Avrasiya xalqlarnn dilind vardr. Lakin
bu sas vermir ki, dililik elminin n adi qanunlarn tapdayb trk dil ailsin daxil olmayan dillri trk dili sayaq.
Azrbaycann arxeoloji kulturu Avropa, Misir, Sumer, Monqolustan
kulturundan qdim olduu kimi, trk dilinin tarixi d sumer, asur, monqol
dillrindn qdimdir. Baqa dil aillrindn frqli olaraq, trk dil ailsind protodil a inkiaf v tkmillm dvrn tam baa vurandan,
dilin quruluunda yaranan mkmml mexanizm tam sistem oturandan
28

Hr bir protodili formaladran etnos bunu eyni regionda gerkldir bilir. Nec ki,
protohindavropa etnosu Avropann mrkzind, protofinuqor etnosu Uralda, protosami etnosu rbistan yaylasnda, protomonqol etnosu Mrkzi Asiyada z protodillrini yaradb, elc d, prototrk dili n Asiyada rsy glib. Bir adam eyni v ya
mxtlif anda iki ayr yerd doula bilmdiyi kimi, bir etnosun da z v yaratd protodil Monqolustan v Azrbaycan kimi bir-birindn uzaq iki mxtlif regionda yarana
bilmz, lakin doulan uaq byyb Ata ocandan baqa yer k bildiyi kimi, bir
etnos da etnos kimi formalaandan sonra Ata yurdundan uzaqlaa bilr. lbtt, burada
etnosaqdr dvrdki insanabnzr mxluqdan yox, etnosun yaranma dvrndn shbt
gedir.

20

sonra ilk byk miqrasiyalarla ayr-ayr blglr dalmdr. Qlottogenez metodikas il ld olunan bilgi geologiya elmi il d tsdiqini tapr.
Sumer razisind vvllr insan yaamad kimi, Latviyada da ilk insan
izinin tarixi 10 min ildn o yana kemir.29 Azrbaycan arxeoloji kulturu
iklnnd Avropa hl buzlama dvrn yaayrd.
Dil aillri yetkin ana atmam paralananda ayrlm dillrd
ortaq szlrin say az olur. Bunu mxtlif dil aillrin aid tdqiqatlar
aydn gstrir. Son tdqiqatn prototrk dilin hsr edn amerikal alim
D. Gyula ural v hindavropa dillrinin yazncsi dvrn tdqiq edib,
bu dil aillrinin qdim alarna aid ayr-ayr kitablar yazmdr.30 Onun
Prototrk dili adl kitabnda gstrilir ki, 5-6 minil vvl protohindavropa dilindki 2400, protofinuqor dilindki 1200 v protoural dilindki
500 sz qar prototrk dilind 3400 sz durur v bu szlr srasnda
arpa, zrlik, buday (buda), qaz, at, kz, ordu, sngk, ok, temir
(dmir), bakr kimi bitki, heyvan, sava v metal bildirn onlarla sztermin trk etnosunun qdim tarixinin qaranlq shiflrin iq salr.31
Baqa dillrl trk dilini mqayis edrkn tipoloji metodun ortaya
xard frqlr, tarixi-mqayisli metodun verdiyi nticlr gstrir ki, 56 srd tannmaz drcd dyin flektiv qurululu hindavropa dillrindn
frqli olaraq, trk dili iltisaqi quruluundak daxili mkmml mexanizmi, sinharmonizmi il minillr boyu zlliyini saxlaya bilib. S.Malovun
dediyi kimi, son 25 srd trk dillrind blli trkib v konstruksiyalar
dyimmidir.32
Tarixi-mqayisli metod mifoloji, etnoqrafik, kultur glnklrini
tdqiq etmk n d olduqca grklidir. mumiytl, XXI srd oturub
slamaqdrki tarixi aradrmaq n retrologiya elmind istifad olunan
metodlardan yararlanmaq lazm glir. Tarixin hr hans bir zaman ksiyini
sinxron planda aradrb, faktlar deduktiv metodla sistem halna gtirmk
v bu sistemi mxtlif zaman ksiklri zncirind davam etdirmk artq
diaxronik metodun hdsin dr. gr sinxron qatlar arasnda qaynaqblg yoxdursa, onda tarixi baxmdan bir-birindn aral dn blglri

29

, 5.
TD, 594, 619-620.
31
Dcsy, 1998.
32
, 1952, 135-136.
30

21

mqayis etmk olar. 33 Sadc, bu sulda anaxronizm aparan tsadfi

elementlri istisna edib, xronoloji ardclln brpasna yardm ed biln
blglr sistemini ortaya xarmaq lazmdr.
lk tarixindn frqli olaraq, etnos tarixind bir ne xronoloji
zaman ls olur. Burada il, sr, era tqvim tarixi il yana nal, qan
v nsil yadda kimi milli etnik xalq yaddann txmini xronologiya
illri d vardr. Bel ki, ata-oul vzlnmsi soy il, baba-nv vzlnmsi nal trm il, yeddi arxa deyimin kklnn qan yadda
ls d yeddi soy vzlnmsi il hesablanr v bir sr (yzil) 3 nsilsoya, 2 nal trm ilin brabr tutulur, qan yadda n is 210 il
normal saylr. Belc, yz soy yaddana 5 minillik bir dvr sr. Bzn
mifik saylan bel zaman lsn xalq yadda baxmndan yanaanda
myyn tarixi gerklik grnr.34
Ay v Gn tqvim illril yana, bir ox qdim xalqlarda olduu
kimi, trk etnosu da kin-biin v maldarlqla bal ilin fsillrini bildirn
yaz-yay-kz-q blglrini ayrmdr. Eyni zamanda, oniki ayl tqvim
illri oniki dvrli heyvan (a) adlar il bildirilmidir.A tqvimi monqollara da XIII srd uyurlardan kemidir.35 Qdim Azrbaycanda ba
vern olaylarn rsmi tqvim tarixi astronomiya elminin myyn etdiyi
m..763-d 15 iyun gntutulmasna sasn dqiq verilir. Lakin hmin tarixdn qdim getdikc XV sr qdr 10 il frq yaranr. Ondan qdim
is 64 il frqil orta v qsa xronologiya nzr alnr. Tarix elmind
daha ox burada istifad etdiyimiz orta xronologiya ilnir v bunun n
x nqtsi kimi Hammurapinin hakimiyt illri (m.. 1792-1750) sas
gtrlr.36
Trk dillrind gn, ay, fsil adlarnn, vaxt-zaman llrini bildirn terminologiyann etnoqrafik baxmdan yrnilmsi n astroloji
dnyagr aradrmaq byk hmiyt dayr. Msln, Saman yolu
33

O.N.Trubaev haql olaraq, orta-keid mrhly aid yazl abid olmayanda qdim
v sonrak blglr arasnda mqayis aparma mmkn sayr (, 1981,7).
34
Msln, Herodot v Siciliyal Diodora gr, saqa (skit) rvaytind soyba Tarqitay
Yunan-ran savandan (m..512) min il vvl Araz yaxasnda doulmudur. Demli, 35
soy yaddanda qalan m..1500-lrd yaam Tarqitay soyu artq min il sonra Azaq dnizi yaxalarnda idi v bu tarix orta tunc dvrnn sonlarnda arxeoloji qaynaqlara gr
Azrbaycandan quzey v dou ynlr balayan byk klrin tarixi il uyun glir.
35
Kotwicz, 1928, 128.
36
, I . 1982, 23-24; , 94-96.

22

ifadsinin yaylma arealn v hans dillrd ilnmsini aradrmaq bu

ifadni hrfi trcm - kalka yolu il ildn baqa dilli boylarn trk
kultur evrsin daxil olduunu myyn etmy imkan yaradr.
mumiytl, ovu, heyvandar, kini, dmiri, dulusu, xala v
sair pe-snt sahlri, elc d, qohumluq terminlri zr etnoqrafik
szlyn yrnilmsi azr tarixi n milli qaynaqlar sisteminin qurulmasna yardm edir. Tkc atlq v at kultu il bal qaynaqlar trk etnosunun sl tarixin aydnlq gtirn blglrl doludur. Bu sahlrin
aradrlmasnda zn gstrn prakndlik, ayr-ayr sahlr zr alnan nticlr arasnda dialektik ban yrnilmmsi sbbindn, bugn
arxeoloq yerin drin qatlarndan tapb xard ox qiymtli informasiya
tutumlu yann formasn, ilini, hazrlanma yerini v texnologiyasn elmi
metodlarla dqiq myyn edir, lakin lind tutduu bu yann hans
etnik boya mnsub olduunu, onu yaradann kimliyini dey bilmir, nki
Azrbaycan arxeoloji kulturunun etnik saslarn aa biln etnoloji metod
hl formalamayb.
Tarixi qaynaqlar zrind aparlan aradrmada lokal frqlri z
xaran sinxroniya v btv tkaml mrhllrini hat edn diaxroniya
metodlar il ld olunan arxeoloji, filoloji v etnoqrafik bilgilrin verdiyi
informasiya bir-birini tamamlayrsa, bunlarn sasnda irli srln konsepsiyann elmi tutumu artr. Bu baxmdan, trk etnosunun n Asiyada
yaranmas v buradan baqa blglr miqrasiya etmsi konsepsiyasn
ortaya qoyan Urmu teoriyasnn blglri srasnda mxtlif elmlrin verdiyi informasiyalar durur. Arxeoloqlarn Azrbaycanda myyn etdiklri
inqumasiya, bkl v qrmz oxral l bastrma glnyi, kurqan kulturu; qramatologiya elminin myyn etdiyi piktoqram-dama-yaz tkamlnd nc mrhlni mixi lifba deyil, runik lifba, onun xalxala sntind ks olunmas; tarixi onomastika elminin gstrdiyi paralel toponim v etnonimlrdn qdiminin n Asiyada, sonrak tarix
aid olann is knarda ortaya xmas; analoji haln mifoloji sjet v obrazlarda, etnolinqvistik blglrd, etnoqrafik glnklrd tkrar olunma
tezliyi tutarl faktoloji qaynaqlardr.
Bel faktlarn yazl qaynaqlarda z xarlmas is mtnnaslq
elminin metodlarna syknir. Tssf ki, hllik Azrbaycanda tekstologiya elminin azr etnosu il bal uurlarndan danmaq olmur. Az-ox
rb-fars dilli mtnlr azr dilin trcm edilmidir, grkli sumer, elam,
akad-asur, yhudi, suriya, yunan-latn, in, hay, grc dilli qaynaqlara is
23

toxunulmamdr. Halbuki milli qaynaqlarla yana, yaban qaynaqlarda da

azr tarixi haqqnda qiymtli blglrin yeni Urmu teoriyas inda
tekstoloji thlili ox grkli elmi sonuclar verir.
zl diqqt tlb edn tekstoloji thlil sullarndan biri d mtnin
ayr-ayr nsxlri zrind qarladrma v mqayis yolu il dqiqlm aparlmasdr, gr bel nsxlr varsa. Bzn nsxlrin birind buraxlan birc sz hmin qaynaqdak byk bir informasiyann gerk
tutumunu he endirir. Azrbaycan mtnnaslnda bunun rnklri
oxdur v n acnacaql budur ki, bel hallar mhz azr xalqnn tarixin
iq tuta biln sz v cmllrd zn gstrir. Bel ki, irvan-Drbnd
tarixin aid mtndki kafir xzrlr ifadsini nevernx qruzin klind
trcm etmkl xzrlrin, 37 l-Msudinin srind ayr-ayr trklr38
ifadsini buraxmaqla trk boylarnn izi yaad blglrd, itirak etdiyi
olaylarda itirilmidir. Alban tarixi azr dilin evrilrkn hay ar Paruyr Skayordi ifadsi ermni ar Paruyr klind trcm edilmi, Parur
byin hay dilind etnik soyunu bildirn skayordi (saqaolu) sz verilmmi,39 Yaqut l-Hmvinin srinin trcmsind Azrbaycan adnn kknd azr etnoniminin durmas, dialekt variantnda bunun ilk ssinin
hmzli (xzr) deyilmsi kimi ox grkli izahlar veriln byk bir abzas buraxlmdr.40 Tekstoloji thlild z xan yzlrl bel faktlardan
37

V. F. Minorski mtndki ( B nsxsi) ifadsinin bir nsxd X.r.riya, digrind Xziya kimi yazldn qeyd ets d, bel qrib bir mvqe tutur: ,
* , *, (?) (,1963, 58).
38
l-Msudinin sri Paris nsxsindn (1863) deyil, Qahir nsxsindn (1885) trcm edildiyindn mtnd alanlar boyundan sonra gln ayr-ayr trklr ifadsi buraxlb (, 1974, 51).
39
Alban tarixi abidsinin ayr-ayr lyazmalarnda (I kitab, III blm) hay-qrabar dilind Paroyr, Patur, Patuur klind yazlan bu ad hayolu deyil (hayca ik ordi haykay) v saqaolu (hayca skayordi) epitetlri il verildiyi v hay olmayan bu trkrsaq (saqa) soylu Barur v ya Batur hayca nr olunan qaynaqda Paruyr ordi Skayorduy, takavor hayots (Kalankatl, 1983,7), rusca trcmd tsar armyanskiy Paruyr,
sn Skayordi (, 1984, 24) klind yazld halda azr dilin trcmd
ermni ar Paruyr kimi verilmidir (., 1993,16).
40
-, 1983, 7;
Z.Bnyadov-P.K.Juzenin trcmsind buraxlan hmin abzas rbnas Nrgiz liyeva tam trcm etmidir. Brpa olunan abzasda Azrbaycan adnn azr etnonimindn
(Azr-bi-qan) yarandn, azri formasnn is isim deyil, nisb (sift) olduunu deyn
rb dililrinin fikri verilmidir. Buradan hm d aydn olur ki, Azrbayzan adnn
Atropaten sz il he bir laqsi yoxdur (liyeva, 1999, 123-124).

24

bir-ikisin baxmaq kifaytdir ki, trcm olunan qaynaqlarda bilrkdn

v ya bilmdn (?!) azr xalqnn etnik soykkn tkil edn mhz trk
boylar adnn aradan xarldn grmk olsun.
Bel nqsanlardan biri d etnonim terminologiyasna aiddir. Avropa
elmind XIX yzildn intensivln bu sula gr, yazl qaynaq harada
taplbsa, onun dili hmin blgnin ad il verilir v bu ad elmi srlrd
bir-birin trm il yaylb drin kk salr. Msln, Sakastan (Sistan),
Xotan, Toxarstan blglrind koloniya halnda yaam bir irandilli tayfann dand dialektd yaz taplanda yanl olaraq onlara xotan-sak dili,
sak dili v toxar dili adlar verilmi v bununla hmin blglrin sas
xalq, blgy ad veriln v qdim qaynaqlarda ad ken sl trk boylar
saqa, kotan v tokarlarn tarixin qara prd kilmidir. Bel qsurlu sul
tarixi gerkliyi itirmkl yana, elmd drbylik mhitin byk yol
ar. Onlarla bel yanl adlarn trtdiyi fsadlara dnya alimlri toplaan
qurultaylarda dflrl tanq olmuam: deynd ki, bunlar trk boylarnn
addr, deyirlr yox, Avropa alimlrinin kitablarnda bunlar irandilli xalqdr,
bu (!) dild yazlar da var. Yanl adverm metodu bzn elmd el dolaqlq yaradr ki, onu dzltmk istynd daha byk xtaya yol verilir,
nec ki, hat-het adlarna protohet terminil dzli verib, bunu hat=protohet
klind islah ednd qa qayrmaq vzin vurub gz d xarmlar.41
XX srd humanitar elmlrin daxili blmlr zr diferensiallama
dbi klassik rqnas, tarixi, filoloq, trkoloq alimlrin sayn get-ged
azaltd. Elmlrin ayrlmas bir trfdn z daxili blmlrinin drindn
tdqiqi saysind dililik, tarix, mifologiya, dbiyat, trkologiya elmlrinin uurlu inkiaf il, digr trfdn yarmblm zr ixtisaslaan alimin
crlamas il nticlndi. Ona gr d, indi bir ne humanitar elmin
inda aparlan tdqiqat srlri yox drcsinddir. Gman edirm ki,
Urmu teoriyas baxmndan burada istifad etdiyimiz kompleks metodika
41

, 1967, 166-167; , 1987; , 1983, 18-21; Knal, 1987, 82-83.

Anadoluya glib yerli hatlarn yaratd kultura, Hat lksin, Hattusas paytaxt hrin sahib xan hindavropa dilli nesit (nesili) boylar burada yerli hattili dilindn frqli
bir dild danb-yazmalarna baxmayaraq, onlarn het (yunanca , rusca xeteyane,
almanca Hethiter, ingilisc Hittites, trkc Hitit) adlandrlmas elmd byk dolaqlq
yaratmdr. Sonralar sl hatlar hetlrdn (nesitlrdn) frqlndirmk n elmi dbiyatda hatlara protohet (?) deyilmidir ki, bu da ikinci bir dolaqlq yaradr.
Yeri gldikc, subar, kuman, qut, turuk, azr, rmn, saqa, qamr, ggr v baqa trk
etnonimlrinin bana gtiriln oyunlardan da shbt aacaq, burada yalnz etnonimika
elminin adi prinsiplrini pozan metodun gerk elm vurduu ziyana tri toxunduq.

25

Azrbaycan arxeologiya elmind etnik atributlar sistemin syknn yeni

etnoloji metodun formalamasna da yardm ed bilr.
Mxtlif elm sahlrinin bax buca altnda grnn blglrin
dialektik laqsi ynnd Azr tarixinin kompleks metodologiya il yrnilmsi irli srln konsepsiyann elmi sasa oturmasna, qarya qoyulan mqsdin gerklmsin imkan verir. Bu metodikann uuru milli
v yaban qaynaqlarn hans tutumda tdqiqata clb olunmasndan da ox
asldr.
lk, dvlt tarixindn frqli olaraq, xalqn tarixini
yrnmk n tdqiqat hmin xalqn tarix boyu
Qaynaqlara
gldiyi yolla geri qaytmal olur. Kemiin izi tkc
bax
kemi mnblrd yox, ada qaynaqlarda da var:
etnik atribut v stereotiplri saxlayan etnoqrafiyada,
xalq yaddanda, dild v dialektlrd, mifologiya
v folklorda, onomastikada kemi iq tutan blglr milli qaynaq kimi
yrnilir. Milli qaynaqlarla yana, yaban dillrd yazlm mnblrd
azr etnosuna aid blglr d grkli qaynaq saylr. Bzi trksoylu yazar
yaban dild, yaban yazar da trkc yazdndan yazl qaynaqlarn tsnifatnda milli qaynaa trk v baqa dild, yaban qaynaa is yalnz
yaban yazarlarn baqa dild olan blglri daxil edilir.
Azr trklrinin slamaqdr tarixi haqqnda sas yazl mlumatlar
Azrbaycana olan ial yrlrl bal tcavz edn trfin dilind
yazlan sndlrddir. Bu qaynaqlarda bizim xeyirimiz olan blglrin
az yer tutmas, lky-xalqa dmn mnasibtin qabarq verilmsi tbiidir. Yunan-latn, urartu, asur-rb, hay-fars v baqa dilli mnblrd
bunu aydn grmk olur. N qdr paradoksal olsa da, biz hmin yaban
yazarlara minntdar olmalyq ki, Azrbaycan haqqnda nadir mlumatlar
onlarn yazlarnda taprq. zllikl sumer v akad mtnlrind qdim
Azrbaycana olan yrlri tsvir edn sndlr ox qiymtlidir. Burada
veriln blglr gr, o alarda Azrbaycanda yaayan boylarn adn,
bu boylarn qurduu dvltlrin tarixini yrnmk olur. Qdim asur yazlar m..XIX-XVIII srlrd asur-trk (turuk) savalarn tsvir etmkl
yana, ilk df trk adl boylardan bhs etmkl olduqca hmiytli bilgi
verir. Yaban dillrd yazlm tarixi-corafi srlrd Azrbaycann bir
ox blg v hrlrinin ad kilir, htta bu hrlr arasndak msaf d
qeyd olunur. Bu srlr gr, lknin tarixi corafiyasn, hdudlarn m26

yyn etmk olur. Bellikl, Altay teoriyasndan frqli olaraq, yeni Urmu
teoriyas n Asiyada qdim trk blglrinin yrnilmsin imkan ar.
ctimai mnasibtlr prosesind insanlarn mxtlif ynl faliyti
nticsind yaranan tarixi informasiyann material daycs tarixi qaynaq
hesab olunur.42 Tarixi informasiya tutumlu blgni milli v yaban qaynaq zr yrnmk mnbnaslq n grkli olsa da, burada myyn
msl haqqnda hr iki qaynan verdiyi bir-birini tamamlayan bilgidn
eyni mqamda istifad olunur. Yaban qaynaqlarn geni rhini ayr-ayr
bitiklr zr vermk imkan olmadndan burada onlarn qsa tsnifatn
aparmaq lazm glir. Milli qaynaqlarn tdqiqi is ayr-ayr bitiklr zr
aparldndan, hr sahy aid zlliklr uyun blmlrd verildiyindn,
burada hmin msllr zrind tkrar dayanmaa lzum yoxdur.
Hr bir xalqn tarixi onun dilind saxlanr, yaddanda
qalr, mifologiya v etnoqrafiyasnda grnr. Btn
etnoslarn mumi chtlri var, lakin bu mumi atriMilli
butlarn etnoslar zr frqli lamtlri d vardr. Etqaynaqlar
noslarn hamsnn dili, tapna, kultlar, davran,
geyim-kecimi, tsrrfat, ev-eiyi, yeycklri v
yaam trzini rtlndirn digr mumi lamtlri olsa da, mhz bu lamtlrin ayr-ayr etnoslar zr frqlnn zlliyi, frqli chti imkan
verir ki, hmin frqlndirici blglr sistemi il bir etnos baqa etnosdan
frlndiril bilsin. Bu baxmdan, milli qaynaq zrind aradrma azr
etnosunu baqa etnoslara yaxnladran v baqa etnoslardan ayran etnik
atributlar z xarr. Bel tyinedici atributlar is antropologiya, arxeologiya, tarix, onomastika, etnoqrafiya, mifologiya, filologiya elmlrinin
metodlar il z xarlb sistem salna bilir.43
Yaban qaynaqlarda Azrbaycanla birbaa v dolay
laqsi olan blglr srasnda sas yeri yazl mnYaban
blr tkil edir. Bunlarn iind vaxtil bura glmi
qaynaqlar
syyah v dvlt elilrinin mlumat qeydlri, tarix
v corafiya mvzusunda yazlm kitablar, mharib
shnlri v diplomatik laqlrdn bhs edn yazlar
mhm yer tutur. Hmin srlrdki yer-yurd adlar, xs v boy adlar,
42

, 1986, 21.
Milli qaynaqlara aid nzri dbiyat, bu sahd tdqiqat aparan antropoloq, arxeoloq,
etnoqraf, mifoloq, trkoloq, tarixi, dili alimlrin fikri v onlarn srlri 9 Bitik
boyu uyun blmlrd verilmidir.
43

27

etnoqrafik mlumatlar, tarixi hadislrin xronologiyas haqqndak blglr

azr trklrinin etnik tarixini myynldirmy yardm edir.
Azrbaycan tarixnaslnda trklrin glii slamdan sonrak
dvrlrd arand n azrlrin tarixi rb-fars dilli qaynaqlara sasn
yazlmdr, halbuki qdim farsdilli v rblrin d daxil olduu qdim
samidilli (akad-asur, aramey, yhudi) qaynaqlar nzr alnmamdr.
Eyni durum qafqazdilli qaynaqlara mnasibtd d tkrar olunmudur.
Bel ki, qdim grc mnblrindki blglrdn istifad edils d, daha
qdim hurri-urartu dilli qaynaqlara fikir verilmmidir. Qaynaqlara bel
qsurlu mnbnaslq metodu il yanama yanl mlahizlr yol ad
kimi, ortaya xan suallar cavabsz buraxma da adi hala evirmidir.
Baqa dillrd yazlm qaynaqlarn bir qismi bat, bir qismi d
dou trklrin tarixin aid bilgilr verir. Azrbaycan haqqnda birbaa
mlumat verms d, dou trk boylarna aid qiymtli blglri olan
Monqol, in, Tibet, Hind qaynaqlar hm azr boylarnn daxil olduu
mumtrk etnosunun tarixin aydnlq gtirir, hm d dou trklrin
Azrbaycandan apard milli atributlarla Ata yurddak analoji atributlarn mqayis edilmsin imkan verir. Tibet miflrind Odiqun v Asar
adlar il bal motivlr, Qeser haqqndak fsanlrd ad ken druqu
xalq, monqol folklorunda Qeserl bal sjetlrin bayat boyu il laqsi,
Hind mnblrind douya kn saqa boylarna aid bilgilr, indilli
qaynaqlarda trklrl bal tarixi-etnoqrafik blglr grkli, tutumlu informasiya dayr. Tibet, monqol, hind, in dillrind olan qaynaqlardan
frqli olaraq, sumer-elam, akad-asur, latn-yunan, grc-hay, fars-rb
dilli qaynaqlarda birbaa azr trklri il bal zngin blglr vardr.
Yaban qaynaqlar srasnda mhm hlqlrdn biri d vaxtil
Azrbaycandan gedib yad lklrd riyn boylar haqqndak blglrdir. Hmin blglrd Azrbaycandan aparlm onomastika, mifoloji
sjet v folklor motivlri, azr dilinin szlri vardr. Tkc Avropa lklrinin yerli xalqlar iind riyib dilini itirn as, etrusk, saqa-qamr,
bulqar, peeneq, kuman v sair onlarla trk boyu haqqnda xeyli mlumatlar vardr v hmin mlumatlarn mumtrk kontekstind yrnilmsi,
Azrbaycanla bal mqamlarn eidlnmsi olduqca grklidir. Qriblikd riyn trk boylarndan bir qisminin etnik ad iind ridiyi xalqn
adna evrilir, bulqar etnonimi slavyan bolqarlarn adnda qald kimi.
Yad mhitd riyn boylarn bir qismi d etnik atributlarn itirrk iind
ridiyi xalqn yalnz dilind drin iz buraxr: vaxtil Azrbaycandan Avro28

paya gedib german boylarna qararaq slandiyaya kn aslar, gedib

Amerika hindularna qaran bir trk boyu, hminin latnlarn iind riyn etrusklar bel rim taleyini yaamlar. sland, hindu, latn dillrind
zn gstrn qdim trkizmlr hmin olayn yadigardr.44 Macar v
german dillrind bugn macar-trk, german-trk paralelliyi kimi diqqti
kn qramatik forma v szlr mhz qdim as, saqa, sonralar is hun,
bulqar, sekel boylar il olan sx laqlrin v qaynayb-qarmalarn nticsidir.45
1. Sumerdilli qaynaqlar. Dnya mdniyti tarixin vzsiz thflr vermi sumerlrdn trk v protoazr tarixi n d grkli qaynaq
qalmdr. Sumerdilli qaynaqlar min illik bir dvr hat ets d, onun
loqoqram yaz dvr bizim mvzumuz n o qdr d maraql deyil.46
Miladdan nc 2800-2500-ci illr aras dvrd drslik v tsrrfat
mzmunlu yazlarla, azacq da hquq v tikinti sndlri il xarakterik olan
mtnlr arxaik sumer dilinddir. ski sumer dili dvr d (2500-2300)
tsrrfat v tikinti mvzularndadr. Yeni sumer dilin keid dvrnd
(2300-2200) is akad istilas a olduundan sumerc mtnlr lap azdr,
nki dftrxana ilri akad dilind aparlmdr.47
Yeni sumer dilinin (2200-2000) inkiaf a ilk yzillikd olmudur
ki, bu da sumerlrin qut-trk dvltin (2200-2109) tabe olduu illrdir.
Sumer mdniytinin renesans dvr olan bu ada zngin incsnt,
tikinti, elm v dbiyat abidlri yaranmdr. Bu dvrdn sumer dilind
tikinti, tsrrfat mzmunlu mtnlrl yana, oxlu poetik v nzml
yazlm dini-poetik srlr qalmdr. Sumer dilinin son dvr (2000-dn
sonrak alar) mit-tsrrfat, hquq, szlk, himn, mahn v epik
44

Trk-hindu, trk-island, trk-etrusk paralellri bu kitablarda verilmidir: , 1976,

129-143; , 1988, 105; Ayda, 1987; 1992; Azr xalq, 13-14, 149-153;
Aasolu, 2011.
45
lbtt, burada bel qaynaqlardan istifad olunmudur, lakin bu qdr geni v zngin qaynaqlardan tam yararlanmaq bir tdqiqatnn fiziki imkan xaricinddir. Biz bu
sahd ndrlrin ad cr yalnz yola evir bildik, bu yolu baacan kemk is
byk bir tdqiqat institutunun, xsusi elmi hazrl olan uzmanlar ordusunun iidir.
46
Bu an yazlar sasn tsrrfata aid olduundan, yalnz bir sra sumer ideoqramnn
trkmn-azr damalarna bnzmsi fakt (bu msly Yaz blmsind qaydacaq) v
qoyun mnasnda ilnn UDU ideoqramnn yazl maraq ksb edir. Bel ki, bu
ideoqramn dib, dip, tib, tip, dab klind fonetik oxunuu eyni iarnin trk runik yazsnda da d/t ssini bildirmsi diqqti kir (, 1967, 41; SDVG, 115, 260).
47
, 1967, 44-45; , 1996, 7.

29

srlrl xarakterikdir, 1600-dn sonralar is dini, elmi, dbi, epik srlr

yazlm, vvlki dvrlr aid bzi epik srlrin z krlmdr.
slind, sumer dili artq danq dili kimi aradan xmd, yalnz mktblrd yaz dili kimi tdris olunurdu.
Sumerdilli qaynaqlar trk v protoazr tarixi n bir ne baxmdan grkli material verir. Diqqti kn mqamlardan birincisi, prototrk
boyunun blgsin glib yerln sumerlrin sonralar zlrini kngrli
v kngr lksinin adam adlandrmasdr, 48 ikincisi, sumer dilind
oxlu trk szlrinin ilnmsidir.49 ncs d, Gney Azrbaycann
Aratta blgsindn bhs edn bir ne sumer epik sri qalmdr: Luqalbanda v Hurrum da. Enmerkar v Ensuxkedanna (mtn nr olunmayb).
Enmerkar v Aratta kahini. Luqalbanda v Enmerkar.
Sumerlrin Bilqams eposunda bir sra sjet v motivlr trk-azr
dastanlar il st-st dr. Dirilik suyu axtar, lmdn qama v lbdirilm motivlri, Ouz, Qorqud, Korolu obrazlarnn prototiplri sumer
epik srlrind vardr.50 Bir ox mqamda bu paralelliklr tipoloji oxarlqdan xb genetik laq xarakteri alr ki, bu da trk xalqlarnn tarixi
n grkli qaynaqlardan saylr. Bu sbbdn, linizdki kitabda trk
v protoazr tarixin iq tutan sumerdilli qaynaqlardan imkan daxilind
istifad olunmudur. kiayaras arxeoloji kulturun Sumer dvr yax yrnilmidir.51 Bu sahy aid elmi qaynaqlarda sumerlrin quzey-dou v
quzey qonusu prototrk-protoazrlrin arxeoloji kulturu il mqayislr
aparmaq n xeyli material vardr.
2. Elamdilli qaynaqlar. Prototrk boylarnn gney qonusu olan
elamlarn dilind xeyli yaz nmunlri vardr, lakin bunlarn oxu oxunmayb v az bir qismi nr olunub. Elam dilind tsrrfat, tikinti, hquq,
mqavil v dftrxana mtnlri hmni slalsi ana qdr davam
edn 2500 illik byk bir dvr hat edir. vvllr loqoqram yazdan
istifad edn elam xalq (protoelam dili) sonralar merlrdn mixi yaz
sistemini mnimsmidi. Elam razilrin glib yerln ari (pers) boylarndan hmni slalsi d hakimiyt kendn sonra dvltin paytaxt
Persida hrind elam dili v elam yaz sistemindn istifad etmidir.
48

, 1996, 8.
Prof. O.N. Tuna 200- yaxn trk-sumer paraleli ortaya xartmdr (Tuna, 1990).
50
, 83-89 (Son sz. Sumer dnyasna alan pncr); Celilov, 1985.
51
, 1980; , 1981; , 1984; , 1989; ,
1990; , 1990; -, 1991; , 1991.
49

30

Ken srin 30-cu illrind buradak arxeoloji qaznt minlrl elam dilli
tabletlr ortaya xard ki, bunlarn da sas hisssi m..V sr yazlardr.
Elam mtnlrind xeyli trk szlri vardr. Bu mtnlrd trkc olan
bzi yer-yurd, xs v boy adlar o an trk onomastikas haqqnda grkli blglrdir. Bu baxmdan, Ran Zadokun elam mtnlrindn toplayb
nr etdiyi Elam onomastikas kitab v baqa elamnaslarn Elamla
bal srlri trk-elam izoqloslarnn amna yardm edir.52
Vaxtil prof. . Dmirizad elam dilindki trkizmlrdn x
edrk dilli Bsutun yazsndak elam mtnini qdim azr dilind oxumaa sy gstrmi, lakin sonrak tdqiqatlarnda bu yanl yoldan l kmidir.53 Elam dili daha ox dravid dillrin yaxnl il diqqti kir v
bu ynd elam-trk dil laqlrinin yrnilmsi qdim dravid-trk laqlri kimi hmiyt ksb edir. Bellikl, Elam mtnlri hm prototrk ana,
hm d qdim dil laqlrin iq tuta biln qaynaqlardandr.
3. Kassidilli qaynaqlar. Elamlarla azrlr arasnda byk bir blgd yaayan v elamlarla birlikd dravid dilli xalqlardan saylan kassi
boylar Azrbaycann gney blglri v kiayarasnda hakimiyti l
alb (m..XVII-XII) be sr qdr burada hkmranlq etmilr.54 Kassi
dilind sndlr yox drcsinddir, yalnz kassi onomastikas v ikidilli
(kassi-akad) bir yazda kassi-trk izoqloslar azr trklri il bal bilgi
verir, Kassi anda yazlm akaddilli sndlrd d Azrbaycanla bal
bzi mlumatlara rast glmk olur.55
4. indilli qaynaqlar. Bu qaynaqlarda Azrbaycandan douya
miqrasiya edib inin yaxn qonuluunda yerln trk boylar, onlarn
yaam trzi, etnoqrafiyas, siyasi durumu haqqnda xeyli blglr vardr.
Buradan zaman-zaman geri qaydan saqa, avar, hun v sair boylara aid
mlumatlar olduqca hmiytlidir. Lakin inlilr m.. III sr qdr
Orta Asiya v bat lklr haqqnda formalam tsvvr malik deyildilr. Hmin dvr qdrki alt-yeddi srin xronoloji tarixlri az-ox
hqiqt uyun glirs d, ondan vvlki olaylar sonrak slnamilrin
mvcud miflr uyunladrd mifik mlumatlardr. Yalnz in imperatoru Udi (m..140-87) jan Tsyan adl elisini bat lklr gndrndn
52

Zadok, 1984; Kniq, 1965; Hinz, 1964; , 1968.

, 1947.
54
Balkan, 1954; , 1997, 1-2.
55
Celilov, 1997; Azr xalq, 2000, 119-121.
53

31

sonra inlilr bu blglrd yaayan hali haqqnda bilgi ld ed

bilmidilr. Hmin elinin mlumat v yol qeydlri sonralar tarixilrdn Sm Tsyan (m..145-90) trfindn yazlan mhur itszi (Tarixi
qeydlr) srind, Ban Qunun (32-92) Xanu (Xan tarixi) srind
istifad olunmudur.
Trk elbyi Tuman v olu Baqatur (Maotun~Mt) anda pk
yolu il Bat qaplar inlilrin zn alr, Bat haqqnda mlumatlar
oxalr v hm d dqiqlir. inli Syuan-Tezan sonralar uygur dilin d
trcm olunan geni mlumatl Qeydlr srini 17 il (629-645) bat
lklrd yzdn artq blgni gzndn sonra yazmdr.56 Bu mlumatlar
srasnda VII srd dou trk boylarnn dvlt quruluu, yaay msknlri bard qiymtli bilgilr vardr.
Xeyli in qayna avropa, rus v trk dillrin trcm edilmidir.57
Bunlarn srasnda N.Y. Biurinin trcm etdiyi m..II srdn m.s. IX
sr qdrki dvr hat edn qaynaqlar z dyrini bugn d saxlamdr. Burada hunlarla bal daha qdim mifik blglr d vardr.
in heroqliflri trk szlrinin sslnmsini dqiq ks etdirms d,
mtndaxili anlam onlarn tannmasna yardm edir. in qaynaqlarn rus
dilin evirn N.Y. Biurinin srind titul, etnonim, antroponimlrin
yazlnda bunu aydn grmk olur: 58
kexan - xaqan
katun - xatun
dnli - tenqri
daqan - tarkan
dele - tekin
exu - yabqu

qudulu - kutluq
be - by
biya - bilg
tutun - tutuk
a - ad
moxe - baqa

moxedu - baqadur
tutsii - trqe
qelolu - karluk
tukuye (tuqyu) - trk
Asilan - Arslan
Tsinxay - Xzr

sasn monqol tayfalar v ingiz xan haqqnda qiymtli qaynaq

olan Monqol-tatarlarn tam tsviri (XIII sr) adl srd trklrl bal
maraql bilgi v ato boylarnn kemi tarixi haqqnda blglr vardr.59
5. Monqoldilli qaynaqlar. Azr trklrinin tarixin aid qaynaqlar
srasnda el bir hmiyt damayan monqoldilli yazlar daha ox trkmonqol laqlri baxmndan yararldr. Xsusil, trk-monqol dil laq56

, 1991.
Eberhard, 1942; Mau-tsai Liu, 1958; Mackerras, 1972; gel, 1988, 1991; ;
, 1950-1953; , 1981; 1989; , 1986 .
58
, 1950, I.XLVIII -.
59
- -, 1975.
57

32

lri il bal blglrin tarixi-mqayisli tdqiqi n ski monqoldilli

yazlar qiymtlidir. nki bu laqlrin srkli davam v intensivliyi xeyli
ortaq dil elementlrinin yaranmasna sbb olmu, htta altaynaslqda
bu dillrin tipoloji yaxnln v ortaq vahidlrin oxluunu grb, trk v
monqol dilini yanl olaraq qohum hesab etmlr.60
Azrbaycandan 4-5 minil vvl Mrkzi Asiya ynnd douya
gedn prototrk boylar sonra orada monqoldilli monqoloidlrl qaynayb
qarm, ox-ox sonralar is onlarn czi bir qismi Azrbaycana artq
monqoloid cizgilri il qaytmlar. Bu cr gedib-qaytma olay fonunda
gerkln azr-monqol ilikilri monqol mifologiyas v folklorunda
qabarq grnr. Monqol alimi S. . aqdurov Geseriadann yaran
adl kitabnda bayat adl monqol boyunun Urmu gl hvzsindn xdn, Geserl bal fsanlrin buradan Monqolustana aparldn geni
blglrl ortaya qoymudur.61
Monqol-buryat boylarnn Altan Tobi, Canqar, Alamci Mergen kimi bir sra epik srlrind, Monqollarn gizli tarixi kitabnda
trklrl bal xeyli mlumatlar olmaqla yana, Monqolustann arxeoloji
kulturu zr tdqiqatlarda qdim Azrbaycandan aparlma kulturun izlri
aydn grnr. Bat Monqolustanda ld olunan arxeoloji, antropoloji v
da blglr, piktoqrafik rsmlr tarixi-mqayisli aradrmada grkli
faktor olduundan, monqol qaynaqlar protoazr tarixinin brpasnda mqayisy clb olunan yardm vasity evril bilir.62
6. Finuqordilli qaynaqlar. Finuqor xalqlar miladdan ncki
minilliklrd Xzrin quzeyind, til hvzsi - Ural dalar tklrind
yaadqlar n buradan batya ken trk, douya ken hindiran boylar il tmasda olduundan onlarn dilind qdim trkizm, iranizm elementlri mhm yer tutur. Ural dil ailsi dalandan sonra finuqor v
samodi protodillri ayrlmdr. Finuqor uruqlarnn sas ktlsi Atayurda
yaxn blglrd qalm, bir qismi (fin, eston, karel) quzey, macarlar is
60

Turklrin monqollarla dolaq salnmas mnasibti il prof. Bahddin glin hunlara

aid kitabnda syldiyi irad burada yada salmaq lazm glir: Trk tarixini eitli spekulasyondan qurtarmaq n n qdr vsiq varsa, bir araya gtirib inclmk grklidir.
Yeni bir vsiq bulanlar lbtt ki, dana bilck, blgsi olmayanlarsa kndi hisslrin
gr Moolu Trk, Trk Moola qardrmaya haqlar olmayacaqdr (sh. 266).
61
, 1980.
62
, 1881; , 1967, 1989; , 1989;
, 1990.

33

m.s.V srd Etelkz v oradan Karpat istiqamtind batya kilmilr.63

Bat boylar bura gln trklrl qaynayb qarm, sonralar Mrkzi Avropada mskunlamlar. Finuqor dilli macar xalqnn byk bir qolunu
onlarn iind riyn hun, bulqar, sekel, kuman trk boylar tkil edir.
Macardilli qaynaqlar, runik trk lifbasndan tryn Sekel yazlar trk
tarixi n grkli blglrdir. Bu dillrd XII srdn sonrak yazl qaynaqlar saxlanmdr. Qdim alardan ayr-ayr trk boylar il kontaktda
olmu finuqor xalqlarnn dilind qdim yazlar olmasa da, onlarn dilind,
folklorunda kemi laqlri ks etdirn istniln qdr blg qalmdr.64
Bzi finuqor boylarnn vaxtil saqa-hun axnlarna qoulub Azrbaycana glmsi haqqnda yazl qaynaqlar qalmasa da, Quzey Qafqazda
uqor, macar etnonimlri bllidir. Qdimd trk boylarnn Azrbaycandan apard yer-yurd adlar, zllikl, bir ox trk dillrind olmayan
azrc me sznn finuqor dillrind mets klind ilnmsi aq
gstrir ki, miqrasiya Azrbaycandan quzey olmudur. Kr aynn da
ad finuqor boylarnn mskunlad onlarla blgd z xr.65
7. Qafqazdilli qaynaqlar. Prototrk, protoazr v azrlrin zli
qonusu olan Qafqaz xalqlar il tarixi laqlr haqqnda shbt II bitikd
gedck, burada is yalnz mvcud qaynaqlar yada salmaq lazm glir.
qrupa (bat, dou v gney) ayrlan qafqaz dillrinin qruplararas
qohumluunun hl sbut olunmadn qeyd edn qafqaznaslarn
ksriyti bu dillrin tipoloji yaxnl mslsind hmrydirlr.66 Bel
tipoloji yaxnln hurri v urartu dillrind d olduunu grn uzmanlar
hmin l dillri d qafqazdilli sayrlar. Bugn say 40-dan artq olan
Qafqaz dillrinin ksriytind yazl qaynaqlar yalnz son srlr aiddir.
Lakin hurri, urartu v kartvel (grc) dilind qdim yazl qaynaqlar vardr.
Azrbaycann quzey blglrind azr trklri il i-i yaayan
qafqazdilli xalqlarn dilind, folklor, mifologiya v etnoqrafiyasnda trk
tarixi n qiymtli blglr vardr. Kr-Araz kulturu alarndan bzi
qafqazdilli boylarn Azrbaycann quzey blglrin glib yerlmsi
qdim protoazr-qafqazdilli izoqloslarn, ortaq etnoqrafik dyrlrin,
xsusil trkizmlrin kisini bu dillrd xeyli artrmdr. Bugn een63

, 1981.
Dililr gr, bhsiz, protofinuqor dili dalana qdr trk dillril sx laqd olmudur, bunu hr iki qrup dillrd mumi szlrin varl gstrir ( , . III. 10).
65
, 12.
66
, 1986.
64

34

inqu, avar, lzgi, rutul, udi, saxur, xnalq, buduq v bu kimi onlarla Dou
Qafqaz dillrind qdim trkizmlrin dad etnolinqvistik informasiya
olduqca nmlidir. Bu boylardan bzisinin etnik ad da trkcdir: xnalq,
avar, een, buduq v s. Quzey Qafqazda adlar trkc olan adq, rkz,
kabarda kimi qafqazdilli boylarla Azrbaycandan knarda saqa, bulqar,
hun, xzr, peeneq, kuman-qpaq boylarnn laqlri olmudur.
Azrbaycann mrkzi blglrin birinci olaraq gln qafqazdilli
boylardan hurrilr buradak trk boylar matienlrl konfederasiya tkil
edib kiayarasnn quzeyind m.. II minilin ortalarnda byk Mitan dvltini qurmular. Bu dvlt Azrbaycan snrlarndan batda qurulsa da,
onun bzi koloniyalar Krkk blgsin qdr uzanmdr. Hurri dilind
mixi yaz il biz glib atan sndlr iind onomastik material daha
ox maraq ksb edir. Bel ki, Azrbaycandak yer-yurd v xs adlar
srasnda hurri-trk laqlri baxmndan trkizmlr byk hmiyt
dayr. XIV srin vvlind hurri ar Turattann Misir fironu III Amenxotep yazd geni mtnli mktubu qalb, onun ilk 7 stri akad, sonrak
490-a qdr stri is hurri dilinddir.
Van gl hvzsin qafqazdilli boylarn ikinci byk szmas hurri
hegemonluu bitndn bir ne sr sonra baland. Bura yerln qafqazdilli urartu boylar n Asiyann qdrtli dvltlrindn (m..IX-VII)
birini qura bildilr.67 sasn, azr torpaqlarn zbt edn urartu arlarnn
oxlu yazlar qalb.68 Trk boylarnn m.. VIII-VII srdki tarixi orafiyasn brpa etmy yardm olan urartudilli yazlardak yer-yurd, xs
v boy adlarn bildirn onomastik material v urartu dilin ken trk
szlri grkli qaynaqdr.69
eidli mvzular hat edn grcdilli qaynaqlarda Azr tarixi
n grkli blglrdn indiy kimi az-ox istifad olunmudur.70 Gr67

Urartu dili daha ox qafqazdilli udilrin dili il mqayis olunmudur (, 1936),

lakin rvan-Naxvan regionundak toponimlrl eenistan onomastikas arasnda
olan paralellik - Vedi-Vedeno, Arqu-Arqun, Naxvan-nax boyu v sair adlar, udilrdn ox, urartu-een ilikisini ortaya qoyur.
68
Bu yazlarn ksriyti trk yurdlarnda taplb.Yazlar taplan bzi toponimlr sonradan Karmir-blur (Qrmztp), Arin-berd (Qanltp) klind dyidirils d, ksri
qalr: Topraxkala, Mxer-qaps, Tatp, Yazlda, Xotanl, Dlibaba, Babulaq, rdkli,
Dakrp, Qzlqaya, Adyaman, Topuzava v b.(, 1951; , 1978).
69
Clilov, 1988, 40-41.
70
- , 1986.

35

cstanda taplan yazlar V sr qdr yunan-aramey, sonrak srlrd is

qdim v yeni grc dillrinddir. Bu zngin yazl qaynaqlar iind sas
yeri mvzumuz n maraql olmayan dini dbiyat tutur, lakin dvlt,
ayr-ayr boylara, tarixi xslr, tarixi xronologiya v tarixi olaylara aid
abidlrd trk-azr tarixi n qiymtli blglr vardr. Bel qaynaqlar
srasnda Grcstan (Kartli) halisinin xristianlamas haqqnda VII srin
ortalarna qdrki tarixi hat edn Moktsevay Kartlisay abidsi, nc
VIII sr qdrki qdim tarixdn bhs edn, sonralar is daha minillik
bir dvrn tarixi (XVIII- qdr) lav olunaraq, mxtlif dvrlr aid
tarixi srlrin toplusuna evriln Kartlis sxovreba abidsi v Leonti
Mrovelinin (XI sr) Kartli arlarnn hyat adl sri mhm yer tutur.
Amiran-Darecaniani, Rusudaniani, Bars drili bahadr kimi
grc epik srlrind, mifologiya, nal v folklorda v n sas, kartvel dillrindki qdim trkizmlr, azr-kartvel ortaq Qafqaz izoqloslar,
etnolinqvistik blglr slamncsi tarix iq salr.71 Azr trkcsi gneydou kartvel toplumu iind o qdr yayn olmudur ki, htta Sulxan
Saba Orbeliani 1685-dn balayaraq otuz il tamamlad grc dilinin
izahl ltind (Kartuli leksikoni) bir ox grc sznn mnasn
trkc olan qarl il izah etmk mcburiytind qalmdr.72
8. Hindavropadilli qaynaqlar. Bunlar rti olaraq, bat, quzey v
dou dillr zr ayrmaq olar: Bat dillr - het, yunan, latn, hay (ermni);
quzey dillr - slav, german, baltik; dou dillr - hindiran. Avropann gbyind formalaan protohindavropa toplumu dalanda mxtlif ynlr
miqrasiya edn boylarn zaman-zaman trklrl qarlamas v bel
tmaslarn izi dillrind ksini tapmdr. Batda prototrklrl kontakt
olan hindavropa dilli boylar Balkanlardan Anadoluya gln hetlr, daha
sonralar is yunan, friq v haylar idi. Bu baxmdan, Anadoluda olan
trk boylarnn tarixin aid birbaa v dolay mlumat vern hetdilli qaynaqlar byk maraq ksb edir.
. M. Dyakonov doru olaraq qeyd edir ki, elmi dbiyatda qbul
olunan het v hat terminlri byk dolaqlq yaradr.73 Hindavropa

71

, 1848; , 1939; , 1959; ,

1976; , 1979; , 1983; , 1986; , 1996.
72
, 1964.
73
, 1967, 166. Yuxarda dedik ki, bu terminlrin ikisi d bzi tdqiqatlarn
qafqazdilli hesab etdiyi yerli hat boylarna aiddir. Lakin bura gln hindavropa dilli

36

dilli olmayan hatlar yerli, hindavropa dilli hetlr (slind nesitlr) is

glm xalqdr. Hetdilli mtnlrd rast gldiyimiz hat szlri srasnda
xeyli trkizmlr vardr ki, bunlar o alarda yaxn qonu olan qaqay
dilindn alna bilrdi. Het dilind m.. XV-XII srlr aid xeyli heroqlif
v mixi yazl qaynaqlar vardr.74 Bu qaynaqlarda onomastik material,
het-hat, het-qaqay, het-hurri laqlri, protoazr boylarnn bat qonuluunda ba vern mhariblr, dvltlraras mnasibtlr haqqnda olan
blglr o dvrn tarixi orafiyasn brpa etmy v arxeoloji kulturda
grnn laqlrin yazl qaynaqlarda axtarlmasna yardm edir.
Yunan dilind olan qaynaqlar m..VIII srdn slamaqdrki dvr
hat edir. Homerdn zbri ld olan epik, mifik, epiqrafik, yol qeydlri, bioqrafik, flsfi, tarixi v corafi srlrd bu v ya digr trk boyu
haqqnda xeyli material vardr. Eyni durum latndilli qaynaqlarda da mvcuddur. lbtt, bu qdr zngin olan yunan-latn dilli mnblrin hamsndan bhrlnmk ayrca tdqiqat mvzusudur, burada yalnz istinad
edib adn kdiyim mlliflrin mlumatlar nzr alnmdr.75
Azr xalqnn slamaqdrki tarixin aydnlq gtirn qaynaqlar srasnda haydilli (ermni) mnblr mstsna hmiyt dayr. slamaqdrki haydilli qaynaqlarda tarix n qiymtli blglr olduu kimi, hay
dilindki qdim trkizmlrin, etnolinqvistik blglrin, mifoloji v folklor
motivlrinin thlili d ski hay-ermni, hay-trk laqsinin vaxtn myynldirmy yardm edir.76
nesit boylar hatlara hattili dediyi halda, ada alimlrin hmin nesitlr het ad qoymas
v onlar hatlardan frqlndirmk n sl hatlarn protohet adlandrlmas absurddur.
74
, 1969, 19-21; , 1983; , 1987.
75
Antik dvr v Bizans mlliflri srasnda daha ox Hekatey Miletli, Esxil, Hellanik
Miletli, Herodot, Fukidid, Hippokrat, Apolloni Rodoslu, Polibi, Apollodor, Nikola Dmqli, Strabon, Diodor Siciliyal, Pompey Troq, Pomponiy Mella, Kvint Kurtsi Ruf,
osif Flavi, Qay Plini Sekund, Plutarx, Korneli Tasit, Dionisi Perieget, Arrian, Klavdi Elian, Klavdi Ptolemey, Ammian Martsellin, Feofilakt Simokatta, Konstantin Porphirogenitus v sair mlliflrin trcm edilmi btv sri v ya bir hisssi istifad olunmudur. Bu baxmdan, yunan-latn dilli mnblri tam olmasa da, rus, alman v sair dillr
trcm edn v ya bir yer toplayan V.V. Latyev (, 1947-1949;
1952), K. liyev (), V. M. Atalikov (), G. Moravcsik
() v baqa tdqiqatlarn trtib etdiyi srlr d diqqt
alnmdr.
76
slamdan sonrak laqlr mvzumuz xaricind olduundan azr dilind yazb-yaradan hay yazarlarnn srlri, qpaq trkcsind danan xristian trklrin hay lifbas il
yazd sndlr burada qaynaq kimi alnmamdr. Bu sahd myyn aradrmalarn

37

Balkan yarmadasndan hindavropa mnli haylar m..VIII srd

Kiik Asiyaya glib burada bir sr Friqiya dvltinin koloniyas klind
yaam, bu dvlt dalandan sonra Suriyann quzey yaltlrin splnmilr. Buradan indiki Mu-Diyarbakr aras razilr ken hay tayfalar
burada m..VI-I srlrd hurri-urartu tayfa qalqlar il qaynayb-qarm,
xristianln yayld alarda is ski trk lksi olan rmn blgsin
szmlar. Frat aynn yuxar yaxalarnda yerln rmn blgsindki
trk-hay laqlri hay qaynaqlarnda oxlu trkizmlrin v qdim rmn
trklri tarixi haqqnda blglrin yer tutmasna sbb olmudur. Haydilli
qaynaqlar hay lifbas (V sr) yaranandan sonra yazlmaa balansa da,
onlarn yalnz slamdan sonrak alarda z krlm variantlar qalmdr. Krm nsxlrd n qdr dyim, zamana uyunladrma
mliyat, redakt aparlmasna baxmayaraq, tekstoloji thlil trk tarixi
n xeyli blg ortaya xarr. slamaqdr haylarn, hay slallrinin,
hay lksinin v din xadimlrinin tarixlri mvzusunda yazlm srlrdki hay ad slamdan sonrak alarda ox vaxt ermni ad il
vz olunmudur. Qdim subar trklrindn olan ermn boylarna, saqatrkmn boylarndan olan rsaqlara aid blglri Hay-ermni tarixi
adl kitablardan xanda sl hay tarixi ox aydn cizgilrl grnr.
ski haydilli qaynaqlarn grkli chtlrindn biri d budur ki, hay
tarixi-yazarlar qdim Babil, Yunan, Aramey arxivlrind bu dillrd
yazlm srlrdn, oxu sonralar itib-batan sndlrdn istifad etmkl
hmin qaynaqlardak blglri d biz atdra bilmilr. ox acnacaql
haldr ki, bugn qdr bir nfr trkoloq-tarixi rvanda qdim lyazma
mtnlri saxlanan Matenadarann zngin qaynaqlarndan istifad etmyib.
Ona gr d biz hay v baqa dillrd yalnz nr olunmu qaynaqlardan
istifad etmk mcburiytindyik. Hay v rus dillrind ap olunmu qaynaqlarn z d kifayt qdr bilgi verir.77 Aqatangelos, Moisey Xorenatsi,
mvcud olmasna baxmayaraq (, 1954, 1976; , 1977;
, 1974; , 1977; , 1986; , 1977;
, 1962; .; Zeynalov, 2001 v b.),
bu ynd tdqiqatlarn davam etdirilmsi sonrak trk-hay ilikilrinin yrnilmsi
baxmndan grklidir.
77
.. .1877; i i M
. ,1858; . ,1953;
. . . 1976; .
. 1984; Aqatangeay. Patmutun Hayots. Tphis, 1909;
Aqatangeos. Hayots patmutyun.Yerevan,1983;
Movss Xorenatsoy. Patmutun

38

Sebeos, Favstos Buzand, Yegie, Movses Kaankatuklu, Lazar Parpetsi v

baqa tarixilrin srlrin yazlm rhlr v mtnlrin tekstoloji thlili
d myyn nticnin ld olunmasna yardm edir.78
Hindiran dilli qaynaqlar ari tayfalarnn prototrk v azr boylar
il olan ilk kontaktndan zbri dvrlri hat edir. Qaradnizin yuxar
hvzsind m.. II minilin vvlind protoslavyan boylarndan ayrlb,
til-Ural arasnda protofinuqorlarn razilrindn kerk Orta Asiyaya
enn bu maldar krilr artq hmin minilliyin sonlarnda Herat (Areya)
blgsind mskunlamd. Onlarn bir qismi sonralar Elam razisindki
Pars blgsin (rann gneyin), bir qismi d dravidlrin yaad indiki
Hindistana kd v bellikl, arilr irandilli v hinddilli boylara ayrld.
Areyada qalan digr irandilli boylar is Parfiyada, bir qismi d Sistanda
(Sakastanda) yerldi. Qdim iran dillrind trkizmlr olduu kimi, qdim
hind qaynaqlarnda v sanskrit dilind d trk szlrin rast glmk olur.79
Qdim hind dilind, hind epik srlrind dou trklrl bal rast
gldiyimiz mlumatlardan frqli olaraq, xeyli irandilli qaynaq dou trklrl (Turanla) yana, azr boylarnn tarixi n d grkli faktlar ortaya
qoyur. Fars, oset, tat, tal, krd, tacik v sair masir iran dillrind qalan
qdim trkizmlr etnolinqvistik baxmndan hmiyt dayr. Msln,
oset dilinin iron dialektindn frqli olaraq, Nartlar dastannda v diqor
dialektind trk szlrinin daha ox olmas qdim dgr boylar il olan
laqni gstrir. slamaqdrki irandilli qaynaqlar is qdim trk boylar, o
cmldn azrlr haqqnda bilgi verir. Bu qaynaqlar m..VI-IV srlrd
mixi yaz il balayb, 6-7 srlik aravermdn sonra Sasani dvlti anda
(m.s. III-VII) aramey lifbasndan tryn phlvi v manixey lifbalar
il orta fars dilind yazlm dini-epik, epiqrafik, dbi v zrdtilikl
bal mvzular hat edir. Yalnz ran tam islamlaandan sonra IX srdn
zbri rb lifbas il yeni fars dilind (zbane farsi) srlr vardr.80
Hayots.Tphis, 1913; azaray Pharpetsoy. Patmutun Hayots ev Tut ar Vahan Mamikonean. Tphis, 1904; Sebeosi yepiskoposi patmutyun. Yerevan,1939; Movses Kaankatvatsi. Patmutyun Avanits axarhi. Yerevan, 1983; Phavstos Buzandatsoy. Patmutun
Hayots.Venetik, 1933.
78
, 1971; , 1987; , 1986; -, 1979, 1985;
.. 1993; , 1993 .
79
, 1976; , 1981; , 1982, 1987; , 1988.
80
, 1960; 1972; , 1969, 1987; , 1987;
, 1983; , 1979, 1981; , 1986; , 1988;
Abrahamyan, 1965; Karnamaq, 1987;

39

Qtran Tbrizi, Nizami Gncvi, Mcirddin Beylqani kimi bir ox azr

yazarlar bu dild yazb-yaratmlar. Azrbaycanda fars dilinin regional
stnlk qazanmas hmni andan balansa da, uzun mddt ara
verndn sonra Sasani anda daha byk vst alr v bu dilin tsir
dairsin dn yerli boylar bilinqvizm raitin uyun doma v glm
dild danmal olurlar. Get-ged doma dilini itirnlrin dan is fars
dilinin bir ne qrq-pozuq yeni lhclrini ortaya xardr.
Dilindki arxaik qata gr Avesta n qdim irandilli mtn hesab
olunur. lkin qaynan yerli miflrdn alb, yerli Asar (Ahura) tanrs il
bal fsanlr zrind formalaan, perslm mrhlsini hmni
dvlti anda keirn zrdtilik dini grlri Sasani anda m.s. IV
srd qlm alnm, kitab klind is yalnz XIII srd z krlm
nsxsi il glib biz atmdr. Buna qdr dflrl yenidn yazlaraq,
myyn lavlrl redakt olunan Avesta get-ged anti-trk ovqat il
yorulsa da, yarand dvrn sosial, dini, geosiyasi durumunu ks etdirdiyi n maraq ksb edir. Dini-epik mvzuda olan Bundaxin abidsind
d yerli trk boylarna qar barmaz mnasibt onlarn div obraznda
verilmsind grnr: az boyu - Az div, aacri boyu - Aqa div, kuman
boyu - Akuman div, bud (tayfa) - But div, polad boyu - Polad div, zngi
boyu - Zngiyab div v b.
Orta v yeni fars dilind olan Xudaynam, ahnam, Rstmnam,
skndrnam, Karnamaq, Artaviraknamaq, Ayatkar Zareran kimi qdim
fars-phlvi qaynaqlarnn verdiyi informasiya ortaq epik sjetlr, trkiran dil laqlri baxmndan byk hmiyt dayr.
9. Samidilli qaynaqlar. M.. IV minilliyin ortalarndan balayaraq,
rbistan llrindn qalxb kiayarasna z tutan sami tayfalar rb istilasna qdr mxtlif alarda dflrl Azrbaycan blglrin girib
ial siyasti yrtmlr. Zaman-zaman Azrbaycana bir-birinin ardnca
gln akad, asur, aramey, rb boylar regionun etnik simasn dyidir
bilmilr. kiayarasnda subar trklrini sxdrb xaran, gneyd Sumer
hr-dvltlrini zbt edn akad-asurlar sumerlrin mixi yaz sistemini
mnimsyib akad dilind oxsayl yazl abidlr, arxivlr yaratmlar.
Bel arxivlrdn n byy sonuncu Asur ar Aurbanapaln (668-627)
toplad v Mosul blgsindki Ninev hrind saxlad gil lvhlr
(tabletlr) kolleksiyasdr. Vaxtil traf blglrdn asurlarn toplayb arxiv
yd hmin tarixi qaynaqlar indi Britaniya muzeyind saxlanr.

40

Azr xalqnn tarixi n akaddilli qaynaqlar, akad dilinin asur

dialektind yazlan mnblr byk nm dayr. Azr xalq kitabnda
subar, qut, turuk (trk), zngi, kuman v sair qdim trk boylar haqqnda
veriln mlumatlarn oxu mhz akad-asur yazlarndan gtrlmdr.
Mari hrinin xarabalnda taplan asurdilli qaynaqlar asur-trk savalarn geni ks etdirir.81 zllikl, buradak blglr trk sava taktikas
haqqnda ilk yazl qaynaq sayla bilr.
Akad-asur mixi yazlarndan frqli olaraq, samit hrfli yaz nv
il formalaan aramey lifbas sami dillri n daha mnasib olduundan
srtl yayld v aramey yazs il aramey dili d dvlt dftrxanalarna
daxil oldu. Btn regionda arameydilli yazlar ortaya xd. Xristianln
yayld ilk alardan balayaraq, missionerlrin yayd suriyadilli yazlar is daha ox, dini tbliat dbiyat idi.82 Bunlarn iind Babil, Tbriz,
Maraa v sair hrlrin kitabxanasndan istifad edib, mxtlif mvzuda
30 kitab yazan suriyal Qregori bl-Frcin (Bar Hebraeus) azr xalqnn
tarixin aydnlq gtirn ox qiymtli Xronoqrafiya sri d vardr.83
slamlama alarndan balayaraq rb yazl qaynaqlar Azrbaycanla bal daha ox bilgi verir, hm d rbdilli qaynaqlar VIII srdn
sonra tkc rbsoylu yazarlarn deyil, rbc yazan trk v fars soylu
mlliflrin srlrini d hat edir.84 Tarixi adlarn dzgn yazl n
nisblrin imlasna aid Kitab l-nsab kimi srlr d hmiytlidir.85
Yaqut l-Hmvinin Mucm l-buldn srind lk, blg v hr
adlarnn vvlki qaynaqlarda yazl verilmi, bu bard alimlrin fikri,
adn dzgn deyili-yazl variant rh edilmidir.86 Etnoqrafik mlumat
v onomastik informasiya baxmndan rb dilind yazlm srlr byk
hmiyt dayr, Azrbaycanda islamlama alarnda yaanm tarixi
olaylar, ictimai-siyasi v etnik durum haqqnda bu srlrdn geni bilgi
81

Azr xalq, 2000, 34-46, 58-59, 123-134.

, 1960; , 1941; , 1964.
83
-, 1960; Abl-Farac Gregory, 1987.
84
Malik Mahmudov rbc yazan azrsoylu air v diblr srasnda smayl ibn Ysar,
Mnsur Tbrizi, Xaqani, bu-l-la Gncvi, ibahddin Shrvrdi, Mcirddin Beylqani, Flki irvani, Eyn l-Quzat, Yusif Tahirolu Xoylu haqqnda geni mlumat
vermidir (h, 1983).
85
, 1989, 53-54.
86
liyeva, 1999; zllikl, Azrbaycan adnn Quranda (v)zarabiy klind kemsi
v rb qaynaqlarnda rh olunmas grkli blglrdir.
82

41

ld etmk olur.87 Azrbaycanla bal digr baqa dilli mnblr nisbtn rbdilli qaynaqlarn xeyli hisssi btv v paralarla avropa, rus, azr
v trk dillrin trcm olunub nr edilmidir.88
Samidilli qaynaqlar srasnda qdim Ebla v Uqarit arxivlrindn
taplan yazlarn onomastik qat, qdim Bibl yazlarnn qrafik sistemind
runik hrflr d mqayis aparmaa yardm edn faktlar verir. Yhudilrin ibrani (ivrit) dilind yazlan qaynaqlar srasnda is n nmli yeri
Tvrat v ncil qutsal kitablar (Bibliya) tutur. Dnya xalqlarndan oxunun
dilin trcm olunmu Bibliyada veriln n Asiya xalqlarna aid bilgilr
sonralar akad, uqarit, misir, het yazlar oxunanda tsdiqini tapd, yalnz
buradak xalqlarn crsi yunan v hay-ermni dillrin trcmlrd
redakt olunmudur. Yhudi-trk laqlrini aqlaya biln qaynaqlarla
yana, xzr-azr xalqnn soykk, xzrlrin yhudi dinini qbul etmsi
baxmndan Azr tarixi n ivritdilli qaynaqlar srasnda daha hmiytli
olan Xzr xaqan osifin X srd yhudi dilind yazd mktubdur. 89
Bellikl, yaban dillrd olan yazl qaynaqlarn bu kiik tsnifi
d gstrir ki, azr xalqnn tarixini yrnmk n kifayt qdr mnb
vardr. Bura milli qaynaqlar da lav ednd n Asiyada trklrinin islamaqdr tarixi corafiyas, etnik kulturu, etnogenezi haqqnda istniln
bilgini ld etmk olur, tki istk olsun. Ad kiln qaynaqlardan 1975ci ildn damla-damla topladm blglr toplusunun dad informasiya
artq n Asiya trklrinin tarixini Urmu teoriyas baxmndan konseptual
kild tqdim etmy imkan verir. Dil, tarix, corafiya, siyasi qurumlar,
etnoqrafiya, mifologiya blglril yorulub trklrin soykk blmsind mumiln bu yeni konsepsiya btv trk etnosunun tarixin iq
tutub trklrin gerk ilkin Atayurdunu biz gstrir.

87

VIII-XII sr mlliflri: Yqub l-Kufi, l-Cahiz, l-Xarzmi, Qudama ibn Cfr, bn

Xordadbeh, bn Fdlan, t-Tbri, l-Yaqubi, bn l-Fqih, bn Rusta, l-Blazuri, d-Dinvri, l-stxri, bn Havql, l-Msudi, bn n-Ndim, bu Dlf, l-Frqani, l-Mqddsi, Suxrab (bn Sarabi), l-Biruni, l-drisi, l-Qrnati, Yaqut l-Hmvi, l-Battani; XIII
srdn sonraklar: bn l-sir, l-Umari, bn rbah, bn Bttut v s.
88
stifad olunmu mnblr sonda dbiyat blmsind verilmidir. Bundan baqa,
rbdilli mnblri rus v azr dilin trcm edib rh vern alimlrin tdqiqatlarndan
da geni istifad olunmudur (; ; , 1988;
, 1989; , 1974; , 1993; , 1989; ,
1999 v b.).
89
, 1932; , 1991; Golden, 1980; Kuzgun, 1993.

42

Doqquz Bitik n 2000-d yazlan bu Giri blmsind mvzu

il bal son illrd ayr-ayr yazarlarn ap olunmu dyrli srlrindn
istifad etmk v ya mnasibt bildirmk imkan olmad. Lakin sonrak
illrd baslan Urmu teoriyas ynml bzi kitablarmda (Trk ellri,
2006; Tanr elisi brahim, 2007, 2009; Etrusk-Trk ba, 2011) imkan
daxilind hmin dyrli srlrdn istifad olunmudur.

1. ANTROPOLOGYA
Masir insan (Homo sapiens) tipinin bundan 35-38 min il vvl formaladn nzr alsaq, monqoloid, avropoid, neqroid tipi kimi sas
irqin mhz hmin alarda ortaya xdn dnmk olar.1 Qdim dnyada ilk insan msknlri o qdr d ox deyildi. Azx maarasnda 350
min il ya olan azxantropun n smynn taplmas aydn gstrdi ki,
bel msknlrdn biri d Azrbaycan olmudur. Buradak insanlar indiki
grkmini alana qdr arxantrop, paleantrop v masir insan tipi kimi
evalsyon antropogenez mrhllri kemidir.
Bzi antropoloqlar Homo sapiensin bir blgd, bzilri is bir
ne blgd yarandn sylyirlr. Monosentristlr Aralq dnizinin
dou blglrind avropoid irqin yarandn, buradan Afrikann gney,
Avropann quzey-bat blglrin yayldn, htta Sakit okeana qdr
douya getdiyini yazrlar. Polisentristlr is avropoid irqin n Asiyada,
monqoloid irqin ind yarandn deyirlr.2 Hr iki halda Azrbaycan
da daxil olmaqla n Asiya ilk insan tipinin v ilk avropoid irqinin formalad blgy dr. Nzr alaq ki, ilk heyvandarlq v kinilik d
m..VIII-VII minillikd burada yaranm, sonradan baqa blglr yaylmd. Hmin minillikd is mtxssislrin yazdna gr, insanlarn
say Yer krsind cmi 10 milyon imi.3
nsanlarda irq lamti irsi faktor saylr.4 Nsildn-nsil ken
blli fiziki lamtlri irsi olaraq dayan insan toplumu bu v ya digr
1

1978, 167.
- , 151.
3
Bzi tdqiqatlar is 9 minil nc Yer zrind aa-yuxar 2,5 milyon hali olduunu qeyd edir (, 314-315); Yer krsind 7 minil nc 30 milyon insan
yaayrd, 2 minil vvl is bu say 230 milyona atmd v bunlarn oxu da Asiyada
yerlirdi.
2

43

irq aid olur. Eyni ocaqdan-soydan trynlrd bnzrlik daha aydn

sezilir, uan bzn ata-anasna deyil, babalarndan birin bnzmsi,
yeddi arxa deyimi irsi genlrin nsildn-nsil trlmsi il baldr.
ksr insanlar xarici grnn gr bir-birindn frqlndiyi kimi, xalqlar arasnda da bel frqlr vardr v bu frqlr hl qdim alardan
syyah v tarixilrin nzrini clb etmidir. Qdim yazl qaynaqlarda
fiziki grkm aid mlumat etnoantropogenez n byk hmiyt dayr. Bel ki, 4200 il bundan vvl Azrbaycanda dvlt quran qutlarn
akad yazlarnda abniz (namruti) lamti il verilmsi onlarn avropoid
irqin aralqdnizi tipin aid olduunu gstrir.5 Buradan douya kn
saqa (ouz) trklri d in-Tibet qaynaqlarna gr gykz, abniz idi.
Bugn yer krsin splnmi insanlar fiziki lamtlrin l v
rng alarna gr bir-birindn frqlnir. Bel frqlndirici lamtlr srasnda yumaq, cod, dz, qvrm salar; yal, gy, qara, qonur rngli, ala,
qyq, badam gzlri; byk, kiik nni; enli, dar, iri, xrda, uzunsov
v ya gird sifti; qaln v ya seyrk tkl bdni; yumru, yast, uzun, byk, xrda ba (qafatas); uzun, gdk, orta boyu; a, sar, qara drini nzr alan antropologiya elmi oxar lamtlrin daycs olan toplumlar
sasn be irq zr tsnif edir: avropoid, monqoloid, neqroid, avstraloid, amerikanoid. Son iki irqin Avstraliya aborigenlrin v Amerika
hindularna aid olmas v bzi antropoloqlarn hindular da monqoloid irq
saymas biz imkan verir ki, mvzumuzla bal yalnz trk-azr etnosu
il laqsi olan avropoid v monqoloid lamtlr zrind dayanaq.
Antropologiya elmi inkiaf etdikc frqlndirici lamtlrin say v
eidlri d artmdr. Son vaxtlar yuxardak lamtlrdn baqa, l v
barmaq drisinin izi, burun, qulaq v dodan lamtlri, qan qrupu, dilrin quruluu kimi frqlndirici lamtlr d antropoloji tdqiqatlarda
yrnilir. Lakin kemi alarda bu lamtlr qeyd alnmadndan etnogenezin dinamikas baxmndan mqayis aparmaq imkanszdr. Ona gr
d etnik tarixdn danarkn klassik gstricilr daha ox nm dayr.
Bel frqli fiziki lamtlrin elmi rhin XVIII srin ortalarnda
balanm v irqi frqlr drinin rngin gr tsnif edilmidir. vvllr
asiyallar sar, avropallar a, afrikallar qara irq ayrmaq prinsipi formalam, sonralar is neqroid qara, monqoloid sar, hindular qrmz,
4
5

Semitcnin irs sz il eyni kkdn olan rasa termini rus dilind irq anlamndadr.
, 1956, 118 (qeyd 6).

44

kavkasion v avropoidlr d a drili kimi verilmi, tsnifata AvstraliyaMalaziya tipi d lav edilmidir. Sonralar hr irqin z daxili blglri
aparlmdr. Avropoid irqin braxikefal v dolixokefal tiplri zr xeyli
lokal eidlri verilmidir: dou-baltik, alp, dinarid, turanidlr braxikefal,
teuto-nordik, mediterran, dalo-nordik, taurid, indid dolixokefal tiplr saylmdr. Deniker turanid irq turko-tatar, Haddon is turki ad vermidir.6
lbtt, haql olaraq, bel yanl blglr masir elmd qbul edilmir.
Antropoloji tip dil ls il yanamaq olmaz; ayrca sami irqi, finuqor
irqi, hindavropa irqi olmad kimi, ayrca trk irqi d yoxdur. Bu baxmdan, trk etnosu bir ox dnya dillrind danan toplumlarn da daxil
olduu avropoid irq, Azr xalq da avropoid irqin kaspi alarl aralqdnizi tipin aiddir.7
Masir insan zrind aparlan oxeidli antropoloji tdqiqatdan
frqli olaraq, torpaq altndan xarlan mhdud gstricili insan skeletinin
informasiya verimi az olur. Nzr alanda ki, vvllr bzi boylarda lyandrma glnyi d olmudur, onda mqayisy clb olunan materialn
da tam olmadn qbul etmliyik. Qdim alarn antropoloji material
paleoantropologiya metodlar il yrnilir v antropogenez n mumi
nticlr xarmaa yardm edir. Qabarq nzr arpan frqlndirici lamtlrdn biri qafatasnn llridir
v bu llr gr qafatas dolixoke
fal, mezokefal, braxikefal tiplr ay8

rlr. Antropologiya elmind qafatas

ls myyn metodla 70-88 rqmi arasnda hesablanr: 76-dan aa
dolixokefal, 76-81 aras mezokefal, 81dn yuxar braxikefal saylr.9
6

Rasonyi, 8;
Bu antropoloji tipin yerli mnli olmas bhsizdir. Hmin tip Azrbaycan vilaytlrind hl qdim zamanlarda geni yaylmd. Buna gr d bel znn edirlr ki,
Azrbaycan xalqnn qdim cdadlarndan birini n Asiya xalqlar arasnda axtarmaq
lazmdr (AT 1998, 127); Quzey adam Homo Nordikus, Alp adam Homo Alpinus
adland kimi, Adniz adam da Homo Meridionalus adlanr (Knal 1987, 33).
8
Yunanca kefalon qafa, braxos gdk//qsa, dolixos uzun, mezos orta szdr.
9
- , 104.
7

45

Qafatas ls masir etnik qrupun v ya btv etnosun antropoloji tipini myynldirmy kmk edir. L. Rasonyi Tarixd trklk
adl bitikd yazr ki, turanid irqi n Asiyaya balayan antropologiya uzman Bartucz hesab edir ki, trklrd monqoloid irqin zif cizgilri sezilir.10
Orta v Dou Anadoluda ksr braxikefal tip dayclarnn glm olduunu dnmk yanldr, nki burada hl eneolit v tunc dvrlrind
dolixokefal il yana braxikefal tip d vard.11 Anadolu trklri zrind
aparlan antropoloji tdqiqlr saslanan Kamuran Grn yazr: Byk
bir gnllikl boy ortadan azca uzun, vcud yaps makroskel, byk ounluqla brakisefal, burun leptorrhinien, gz v salarn rngi gnllikl
orta, dri rngi aq v ya ortadr.12
Bu is o demkdir ki, qafqazdilli, haydilli v irandilli xalqlardan frqli
olaraq, azr xalq Gney Qafqaz, Dou v Gney-Dou Anadolu, Gney
Azrbaycann qdim aralqdnizi tipli dolixokefal halisinin - trk etnosunun davamlardr. Bu hipotezi tkc kll (qafatas) gstricisi yox, qan
qrupu, qan trkibind Q-6FD fermenti, talassemiyann
genocorafiyas, barmaq izi,
di quruluu kimi mxtlif
sahlr zr alnm bilgilr
d tsdiq edir. Bir daha blli
olur ki, trk etnosu aralqd10

Kiilr ortaboylu (166-167 sm), yuvarlaq qafatasl, yksk, yumuru, geni alnl, orta
tkl, hrktli v gzl vcudlu, qsa, lakin bzi n Asiya tiplrindn frqli olaraq
yast yox, xfif yvarlaq nsli, aaya trf ensizln siftli, almacq smy azca xq, nisbtn kiik, dz v qaqa burunlu, kiik v mhkm nli, kiik v yatq qulaql,
gz yuvas nisbtn dar (lakin monqoloid prdsiz), kiik qara gzl olurlar. Qadnlarn
gz daha parlaq v canldr. Bu tsviri L.Rasonyi daha geni vermidir (Rasonyi, 8-9).
11
Alacahyk v Aliarn Het tbqsindn xan qafalarn ksri braxikefaldr (Knal, 34).
12
Trkiyd 1937-d aparlm tdqiqat dou v gney blglrd hali arasnda dolixokefal, Orta Anadoluda is braxikefal tipin % hesab il geni yayldn ortaya xarmsa,
btv Qafqazda aparlan tdqiqatlar da baqa dilli xalqlarn (grc, lzgi, udi, hay v b.)
braxikefal, trk-azrlrin is daha ox dolixokefal olduunu gstrmidir (Grn, 54-55);
Q.Hmbtov bu sahd mxtlif antropoloqlarn apard tdqiqatn nticlrini geni
rh etmi, konkret blglr zr - Gdby, Clilabad, Dvi, Gyay, Asu, Brd,
Goranboy, Dastan v Grcstan azrlrinin, fqanstandak qzlba-azrlrin mumi
qafatas gstricisinin 75-81 arasnda, xnalq, grc, inqloy, lzgi, udi, hay-ermni, avar,
saxur, tal xalqlarnda is bu gstricinin 82-87 arasnda dyidiyini konkret rqmlrl
gstrmidir (, 1998, 53-86).

46

nizi antropoloji tipin, onun barndan qopan trkmn-azr boylar da

hmin tipin kaspi alarna mnsubdur.
Tssf ki, Azrbaycanda antropologiya
elmi zif inkiaf etmi, burada Q. F. Debets,
R. D. Muanlinski kimi alimlrin apard
tdqiqat
ilri
yarmq
qalmdr.
Antropoloq R. Qasmova is eyni soylu
Gney v Quzey Azrbaycan trklrini iki
ayr antropoloji tip ayrmaq mqsdil
quzeyd glm monqoloid tipli trklr axtarmaqla mul olmu, lakin burada monqoloid trk tapa bilmmidir. Htta
Dastanda yaayan azrlrin d antropoloji
baxmdan oradak qafqazdilli
xalqlardan
kkl
kild
frqlndiyi
bllidir.13
Azr
folklorunda
boynuyoun
(hrfi mnada),
gdrk,
ortaboylu, uzundraz,
azman,
qalnqa,
13

1975, 81; E.Resler, Q.F.Debets, R.D.Muanlinski, O.Babakov, M.Q.Abduelivili, L.V.Oanin, V.V.Qinzburq v baqa antropoloqlar Gney Qafqaz v Trkmnistan
halisinin n qdim alardan masir dvr qdr eyni antropoloji tipin dayclar olduunu yazmlar (, 61-85); Analoji fikri Gney Azrbaycan halisi haqqnda
yaban antropoloqlar da sylyir. U.Himova di quruluuna gr azrlrin eyni antropoloji tip aid olduunu yazr (, 1979, 145); L.Q.Xit Qafqazda barmaq izlrini,
A.A.Voronov Gney Qafqazda talassemiya problemini, onunla birlikd A.Y.Lsenko,
N..Neyulin qan trkibind qlkoza-6-fosfat dehidrogenez fermenti atmazl
mslsini tdqiq edib analoji nticy glmilr (, 64-66). Htta, bu son
tdqiqatda Q-6-FD gen tezliyi grclr zr 0,3, haylar zr 1, azrlr zr is 11
faiz gstrici ld olunmudur ki, bu da azr etnosu cdadlarnn subtropik quraqda
doulduunu bildirir.

47

atmaqa, enlisift, yastba, yekba (hrfi mnada), qaba gksl, tkl,

kosa, seyrkdi, tumgz, alagz, gygz, qaragz, dikburun, fndqburun,
yastburun, sarn, abniz, qaran v bu kimi oxlu lamt-epitet ilnir
ki, bu da antropoloji frqlndiricilrdir.
Xalq dilind ilnn ouz ls kimi uzanmaq deyimi qdim ouz
qbirlrinin uzunluu v dolays il ouzlarn hndrboylu olmas il
bal yaranmdr.14 Xorasan trklrinin grkmini onlarn z dilindn vern rb alimi Cahiz (VIII-IX sr) yazr: Biz cssli, iri bdnli, uzun,
gur sal, byk qafal, geni omuzlu, geni alnl, qaln boyunlu, uzun
qollu kimslrik. Biz n ox erkk cocuq meydana gtirn, n ox nsil
yetidirn, qaln kmikli, grbz, n az ekiz cocuq dnyaya gtirn, nsli
n tmiz, sblri n qvvtli, kmiklri n mkmml kimslrik.15
. M. Dyakonov Gney Azrbaycanda Gytp (m.. III-II minil) v
Tp-Hisar, Tp-Siyalk kulturu sahiblri olan Mada halisi il masir
Azrbaycan v Xorasan halisinin eyni antropoloji tip aid olmasn qeyd
edir.16 Yazar Azrbaycanda yaayan qdim lulu boylarnn aralqdnizi
tipi olduunu sylyir v eyni antropoloji tipdn olan qutlarn da masir
Qaraba (ua) azrlrin bnzmsi fikrini irli srn fransz antropoloqu
E.T. Hamiy istinad edir.17 Son illr taliya genetika uzmanlar 3 min il
nc Anadoludan taliyaya kn etrusklar il bat trkrin DNH gstricilrind byk uyunluq olmasn sbut etmilr. Bu is trklrin ilkin Atayurdunu n Asiyada myynldirn Urmu teoriyasnn doruluunu bir
daha tsdiq edn amillrdn biridir. Etrusk-Trk ba (2011) bitiyind
bu msl geni rh olunmudur.

14

Salam hyat trzi v yax qidalanma boy artmna sbb olur. Skandinaviyada ken
srin ortalarnda orta boy 164-165 sm idis, indi orta boy 10 sm artaraq 173-174 sm olmudur ( - , 161);
Qrbi Azrbaycann qdim Ggr
elindki Cuci kndind yal orafiya mlliminin mn dandna gr, srin
ortalarnda kndin qdim qbirlrindn xan qafatasnn ox iri olmas hamn heyrt
salrm. O, bunlardan qlobus dzldib drs keirmi. ndi d bzi qazntlarda boyu 2 m
olan skeletlr z xr.
15
Cahiz, 48.
16
,
, -,
(, 1956,
97).
17
, 1956, 104 (qeyd 1); 116.

48

Antropologiya elmin yaxndan bld olmayan tarixilrin bir qismi

bzi trk boylar il yana, btv trk etnosunu avropoid irq hesab edir,
bir qismi is bzi masir boylarla birlikd qdim trklri d monqoloid
irq sayr.18 Trk boylarn yalnz monqoloid v ya yalnz avropoid saymaq
metodoloji baxmdan dzgn deyil, hr bir konkret trk boyuna aid fiziki
grkmi, lokal antropoloji tipi btv trk xalqlarna aid etmk glnyi
bzn siyasi sbblrdn, bzn nalqdan ortaya xr. Trk boylarnn
yanl olaraq, monqoloid saylmas daha bir yanl nticnin etnogenez
elmind formalamasna yol am, avropoid cizgili masir trk xalqlarnn
ksriyti trklmi etnos hesab olunmudur.19 Azrbaycanl antropoloq R. M. Qasmova bu yanl konsepsiyann qurban olduundan apard
tdqiqatlarn nticsini ona uyunladrmaq istmidir. Halbuki onun
ld etdiyi elmi nticlr znn d yazd kimi, azr xalqnn yerli
etnos olduunu tsdiq edir, lakin mllifin bu yerli etnosun trk deyil,
mtlq trklmi bir xalq olmaldr qnati onu daha yanl yozum
verm qarsnda qoymudur: Gya Azrbaycan halisi quzeyd trklmi qafqazdilli, gneyd is trklmi irandilli xalqdr, hr ikisini bura
gln monqoloidlr trkldirib, zlri d drhal yoxa xb.20 lbtt,
elmd bu cr manipulyasiya ciddi sayla bilmz.
Dorudur, el etnik qruplar var ki, onlar mxtlif milltlrin iind
yaamandan asl olmayaraq, znmxsus antropoloji grkmini nisbtn saxlaya bilmilr, nec ki, min il vvl Hindistandan xb dnyann
mxtlif blglrin yaylan qaralar etnik lamtlrl yana, fiziki tipi
d saxlamdr. Lakin msly qlobal yanaanda aydn olur ki, dnyada
qat olmayan, saf irqi tmsil edn etnos yoxdur. Bir uaq iki adamn
(ata-anann) trmsi olduu kimi, hr hans bir etnos da n az iki irqi
qatqdan yaranmdr. Htta neqroid irqin nc Afrikada deyil, Avropada
yarandn deynlr var. L.V. Qumilov qeyd edir ki, etnoslarn arpazlamas bzn yeni davaml forma verir, bzi arpazlama is tamam yeni
18

Bartucz, L.Rasonyi ksr trklri, Q.F.Debets azr v trkmnlri, K..ahniyazov

trkmn-qpaqlar avropoid irq, Z.V.Togan, V.V.Bartold, S..Vaynteyn v M.V. Kryukov is qdim trklri monqoloid irq aid etmilr (Bartucz, 414-416; , 1956,
139; Rasonyi, 7; , 419; Togan, 1981; - ,
178).
19
ski in v slam mlliflri qrzlarn qumral sal, mavi gzl v uzun boylu olduunu sylmilr; bzi ada alimlr is trklri monqoloid irq aid etdiklri n
onlarn trklmi bir qvm olduu hkmn xarmlar (Turan, 1998, 26-27).
20
, 1975;

49

frqli formann yaranmasna sbb olur. Onun fikrinc, velikorus xalq

uqor, alan v trklrin qarndan trmidir.21 eboksarovlar yazrlar
ki, yer krsinin byk blglrind hl qdim alardan irqi metislm zonalar olmudur.22 Avropann dousu il Sibirin bats, Asiyann
ortas, gneyi v gney-dousu bel blglrdn saylr. n qdim tarixdn balanan metislm olay bugn d davam edir.
Son bir-iki srd azrlr, ktlvi halda olmasa da, lzgi, budux, udi,
rus, hay (son vaxtlara qdr), fars, tal, tat, krd v baqa bel etnik qruplarla evlnmi, qafqaz, hindavropa, irandilli etnoslarla calama nticsind
xeyli iqd (metis) nsil trmidir. Bu xalqlardan oxunun azrlrl 3-4
min il i-i yaadn nzr alanda, bu qarq aillrdn tryn
nsillrin d az olmadn dnmk lazm glir. rb qaynaqlar iqdlar
trak l-mvlldin termini il vermidir. Faruk Smr yazr ki, htta
byk slcuq hrlrind iqdlar adlanan, balarnda iqdbalar duran
zmrlr d vard.23 mumiytl, ekzoqamiya glnyin stnlk vern
trk etnosu baqa milltl evlnm mslsin ox da qsqanc yanamam,
daima iind knar boylara yaamaq imkan vermdr. Byk trk Mahmud Kaari hl min il vvl Tatsz trk bolmaz, Basz brk bolmaz
ataszn bu mnasibtl iltmidir.
Qdim trklrin fiziki tipi tkc yazl v arxeoloji qaynaqlarda deyil,
hm d qayast rsmlrd, barelyef v da heykllrd ks olunmudur.
Qdim trk kurqanlar yannda qoyulmu da heykllrin fiziki grkmini tdqiq edn antropologlar onlarn bzisind avropoid, bzisind is
monqoloid cizgilrin stnlk tkil etdiyini vurulam v bu nticy
glmilr ki, da heykllr qarq fiziki tip malikdir.24
Trk xalqlar hl qdim alardan Avrasiyada geni razilr yayld n trk etnosunun protoazrlr kimi batda qalan boylar tam
avropoid tipini saxlam, Altay evrsin miqrasiya ednlr monqoloid
irql qarq (iqd) tip evrilmi, daha douya kilib sas kkdn ayr
dnlr is tam monqoloid (yakut-saxa) irqi kimi formalamlar. Monqoloid cizgisi seziln bzi boylar sonradan geri dnmlr. Tannm rus
antropoloqlar avropoidlrin geri - batya qaydn saqa (skit) v hun a21

, 1990, 59.
- , 111.
23
, 17.
24
- , 179.
22

50

na aid edirlr.Tdqiqatlar gstrir ki, saqa boylarna nisbtn hun boylar monqoloid qara daha ox mruz qalmdr, onlarn monqoloid cizgilri daha qabarqdr.25
Monqoloid prdli epikantus lamti indi zn qazaxlarda ox
(25 %), Volqaboyu tatarlarda is az (6,5-7 %) gstrir. Bzi arxeoloqlar
yazr ki, neolit v tunc dvrnd avropoidlrin Douda monqoloidlrl
ilk kontakt olan blgd avropoid irqinin braxikran variant yaranmdr.26 Lakin avropoid irqinin braxikefal tipi hl qdimd Kiik Asiya,
Quzey ran, Gney Qafqaz da daxil olmaqla bir-biril kontaktda olan
Yaxn rq tayfalar iind yaylmd.27 Azrbaycanda dolixokefal tipl
yana, braxikefal-mezokefal tiplrin yayldn adi mahid il sezmk
olur. Hl orta da anda Qobustan sakinlri iind braxikefal v dolixokefal tip vard.28 Krpni beikd saxlamaq glnyi braxikefal lamti
artran sbblrdn biri olmudur. Qrbi Azrbaycan antropologiyas n
xarakterik cht neolit dvrn aid (enqavit), Gyc glnn gney yaxasnda tunc dvrn aid (rdkli, Sevan) byk qafa, enlisift, braxikefal
avropoid tipinin v hm d dolixokefal (Crarat) avropoid tipinin olmasdr.29 Masir azrlrin antropoloji tipi Mingevir abidlrindn xan
skeletlrin tipindn frqlnmir.30
Protoazr boylarnn yayld razilr v qonu blglr knar
etnoslarn glmsi burada yad antropoloji tiplrin grnmsin sbb olmudur. Bel ki, gney-batdan IV minild balayb rb istilasna qdr
davam edn sami axnlar burada asuroid v quzey-doudan hindiran arilrin mxsus avropoid tiplrinin regionda yaylmas hmin miqrasiyalarla baldr. Antropologiya uzmanlarnn fikrinc, Orta Asiyann btv
gney blglrin m..II minilin ortalarnda gln protoavropoid tipi, yerli
xalqlar is aralqdnizi tipi idi.31 Arxeoloji blglr tsdiq edir ki, qdim
25

- , 56-63.
Eyni qaynaq, 70; Htta Qazaxstann avropoid halisind monqoloid cizgilrin artmas son monqol istilas il balanmdr (, 1982, 169).
27
, 1966; - , 956.
28
AT, 1998, 58.
29
- , 15-16.
30
, 1975, 52.
31
, 41-42; Xakas lksind (Minisunsk uxuru) halinin oxu hl m..VIIIV srlrd avropoid idi. Tatk kulturu dvrnd (m..III - m.s.V sr) burada
monqoloid v qarq tiplrin olduunu grmk olur. Zif monqoloid cizgili tatkllara
26

51

trk yurduna gln bu protoavropoidlr hindiran tayfalar idi. Mhz o

ada bzi trk boylarnn daha dou blglr z tutmasna hmin arilrin
axn sbb olmudur.
Antropoloji aradrmalar aydn gstrir ki, qdim aralqdnizi tipin
kaspi alarn dayan azr-trkmn boylarnn xalis saqa (skit) boylar il
eyni grkm cizgilri vardr. Bunu hr xalq tmsil ednlrin antropoloji tipind aydn grmk olur. Btvlkd is yuxarda deyilnlr bu nticlri ortaya qoyur: 1) Azrbaycan ilk antropogenez blglrindn biridir; 2) n Asiya avropoid irqin aralqdnizi tipin aid olan trk etnosunun
Atayurdudur. Bu yurdun hdudlar Gney-Dou Anadolu il balayb,
Badad-Hmdan xtti il Trkmnistsnn gney blglrini, Xzr boyu
il Dastan, Boral blglrini hat edir v Dou Anadolu il qapanr;
3) Bu Atayurdun ortasnda yerln Azrbaycann yerli sakinlri - azr
xalq trk etnosunun aralqdnizi tipinin kaspi alarl davamlar idi v
n qdim alardan davaml olaraq burada yaamlar; 4) Son illr DNH
zr tannm uzmanlarn apard aradrmalar da trk etnosunun n Asiyada yarandn tsdiq etdi v Urmu teoriyasnn elmi dyrini artrd.
Bellikl, antropoloji qaynaqlar qdimd prototrk etnosunun v
protoazr boylarnn antropoloji tipini myynldirmy imkan aan
bir sra blglr ortaya qoyur. Bu blglrd ilk insan msknlrindn
biri Azrbaycann hm d yeni neolit anda avropoid irqin formalad
regiona dmsi, protoazrlrin avropoid irqin aralqdnizi tipin aid olmas blli olur. Antropoloji blglr bzi masir trk xalqlarnda zn gstrn monqoloid cizgilrin sbbini aydnladrmaa yardm edir. Bel
ki, Urmu teoriyasna gr, n Asiyadan IV-II minillrd iki byk dala
il douya miqrasiya edn prototrk boylar oradak monqoloid irql qarm, onlarda monqoloid cizgilr yaranmdr. Sonralar zaman-zaman
hmin monqoloid cizgili trklrin bir qismi Azrbaycana qaytmlar. Geri
nisbtn bel cizgilrin artdn ks etdirn masir xakaslarn fiziki tipi onlarn hl m.s.
VII-X srlr qdr tibetlilr v monqollara bnzmyn sarsa, gygz insanlar
olduunu in v Tibet qaynaqlar qeyd etmidir (,199); Minusinsk l
Gney Sibir, Tuva, Kuznetsk uxuru, Dalq Altay v Dou Qazaxstan trklrinin XXII srlr aid antropoloji tiplrini tdqiq edn rus alimlri yazr: Btn sadalanan
qruplar bir-birin maksimum yaxn olub, eyni morfoloji kompleks aiddir; braxikran,
uzun, enli v horizontal baxmda xfif yastlanm sift, az qabarql burun (,
1988, 158); Gney Trkmnistanla kelteminar kulturlu Xarzm halisi m..V-III srlr
aid qafataslarna gr avropoid irqin dou-aralqdnizi tiplrindn idi v burada dolixokefal
il yana mezokefal alarlar vard (, 10-14).

52

qaydan bu boylar protoazr trklri il yenidn qaynayb qarm v burada braxikefal tiplrin artmasna sbb olmudur. Bel geriqaytma olaylar d ouz (saqa-qamr) boylar il balasa da, ayr-ayr dvrlrd son
ouz-slcuq axnlarna qdr davam etmidir.

2. ARXEOLOGYA
Br tarixinin yrnilmsind arxeoloji kulturun nmli yer tutmas
tarix elminin bu sahsini son srd xeyli irli aparm, onun digr elm sahlril laqsi v metodologiyas da inkiaf etmidir. n qdim alardan
tutmu son dvrlr qdr insan yaamnn formalarn yrn bilmk
n minillrl torpaq altnda qalan blglri ortaya xarb briytin
kediyi inkiaf mrhllrini sistem klind yrnn axeologiya bu
mrhllri mk altlrinin hazrlanma texnologiyasna v nvn
gr da v metal dvrlri zr tsnif edir. Da v metal dvr sas
mrhly, bunlar da daxili blglr - alt, orta, st qatlara ayrlr. Da
dvrndn sonra metal dvr balanr, lakin metalla yana da altlrdn
istifad hl bir mddt davam edir.
DA
DVR

Paleolit dvr (erkn da)

Mezolit dvr (orta da)
Neolit dvr (yeni da)

2 milyon il vvl
12 min il vvl
10 min il vvl

METAL
DVR

Eneolit dvr (mis da)

Tunc dvr
Dmir dvr

8 min il vvl
6 min il vvl
3 min il vvl

Erkn da (paleolit) dvrnn alt mrhlsi 2 milyona yaxn bir

zaman hat edir. Orta paleolit 100-80 min il vvl qdr, st paleolit
is 40-12 min il vvl qdr davam etmidir.33 Mhz neandertal dvrn
33

Arxeologiya elmind paleolitin ilk mrhlsi el qdr adlanr v bu 400 minil vvl qdr davam edir. 400-300 minil vvl qdr el, 300-100 minil vvl qdr ael,
100-40 minil vvl qdr is mustye adlanr. Mustyedn sonra st paleolit glir v bu
da 40/35-12 minil vvli bildirir. Paleolit mrhllrinin dvr bard mxtlif fikir-

53

baa vurub paleolitin st mrhlsin Homo sapines (glimi insan)

formasnda daxil olan toplumlar iind artq sas irq yaranmaqda idi.
Bu mrhld irqlrin formalamas baa atr, aildaxili qan qohumluu
ekzoqamiya il soy qurumunu, bu da z nvbsind bsit ibtidai icma quruluunun ortaya xmasna, lokal kulturlar is glck etnik toplumlarn
yaranmasna yol ar.
Grndy kimi, paleolitin st qat br tarixind ictimai mnasibtlrin dyidiyi mhm bir mrhldir. slind, biz prototrk boylar
v prototrk dilinin, protoazr dialektlrinin yaranma tarixinin n alt qatlarn tdqiq etmyi st paleolitdn balaya bilrdik, lakin hmin boylarn
formalad blglr v miqrasiya ynlri bard mvcud elmi konsepsiyalara obyektiv yanamaq n tarixin daha alt qatlarna enmyi lazm
bildik. Nzr alaq ki, prototrk etnosunun formalad n Asiya regionunun sas hisssi mhz bu raziy dr. Kr, Araz, Zngi, Yuxar Frat,
Dcl, hr iki Arpa aylarnn, Gyc, Urmu v Van gllrinin hvzsi
insan cdadlar n mnasib blglr idi, nki bu razilrin hm doal
raiti, hm d bol flora v faunas vard. Ona gr d Azrbaycanda
da dvr znn btn inkiaf mrhllrni kemidir.34
Quzey Azrbaycann bat v quzey blglrind
arxeoloji qaznt ox aparldndan buralarda xeyli
Erkn
paleolit drglr z xarlmdr. Gney Azrda dvr
baycanda is bel axtarlar az olduundan paleolit
(paleolit)
drglrin qeyd alnmas hl ki, rkaan olmasa da, da dvrn aid xeyli kultur izlri burada
da vardr. Azrbaycanla mqayisd traf qonu blglrin d erkn paleolit abidlri azdr v ya he yoxdur. Qdim Azrbaycan snrnn bat v
gney-bat qonuluundak blglrd erkn paleolit abidlri qeyd alnmamdr. Ola bilsin ki, glckd Anadolunun dou v gney-dousunda
aparlan qazntlar erkn da dvrn aid msknlri ortaya xarsn, lakin
hllik orta v st paleolit abidlri Ankara civarnda (ubuksu), Kiik
lr vardr: erkn paleolit - 2,7, 2,5, 2 v 1,7 milyon il; orta paleolit - 150, 100, 75
minil; st paleolit - 40, 37, 35 minil (, 21). mumiytl, bu tarixi
blglr dnyann mxtlif blglri zr dyiir. Azrbaycanda erkn paleolit 2 milyon il vvl balanr, Rusiya razisi n is 600-300 minil arasndadr. Bzi arxeoloqlar Azrbaycanda mustye dvrnn 140-150 minil
davam etdiyini yazrlar
(, 16).
34
, 14.

54

Asiyann gney-dousunda Antalya, Xatay blglrind (Beldibi, Altntp, Belba, Musa da, Karain maaras, Tkal maara v b.) ortaya
xarlmdr.35 kiayaras (Mesopotamiya) razisind is ninki erkn,
he orta paleolit drglri d qeyd alnmamdr.36 Elam da abidlri
d erkn dvr ks etdirmir. gr Azrbaycanla Elam snrnda yerln
st paleolit aid Xrrmabad civarndak Yafte, Pa-Sanqar v Arce drglrini nzr alsaq, onlarn da Zaqros da kulturunun lokal variant
olduunu qbul etmliyik.37 Azrbaycan gney v gney-doudan hat
edn qonu blglrd orta paleolit aq drg klind deyil, qayaalt
drg (Fars, Duzlu-l) v maara (Kunci) klinddir. Azrbaycann
dou snrlar dnda qalsa da, sonrak prototrk boylarnn formalad
blglrdn olan Xorasanda erkn paleolit qalqlar da taplmdr.38
Azrbaycann quzey-bat snrna yaxn blglrd Tbilisi-Kutaisi-Kazbek bucandak Trialeti, Suram v Rain da silsillri arasnda xeyli
orta v st paleolit aid drg v maaralar akar edilmidir ki, bu da
Qafqazn qdim insan msknlrindn biri olduunu sbut edir.39
Bellikl, Azrbaycan n qdim alarda paleolit dvrnn arxeoloji abidlrini az-ox ks etdirn qonu blglrl hat olunmudur.
Azrbaycann znd is erkn paleolitdn tutmu st paleolit qdr
xeyli abid vardr. Quzeyd Drbnd civarnda, Balakndn batda QanxQabrr aylar arasnda, quzey-batda Boral, Axska, Gyc gl, Qazax
blglrind, batda Gyc-rvan arasnda, Zngi ay hvzsind, Ar
oval v lyz dann tklrind arxeoloji qazntlar aparlm, burada
oxlu paleolit drglri ortaya xarlmdr. Azrbaycann orta blglrind Azx, Talar, Qazma (rur) v Buzeyir (Lnkran) paleolit abidlri akar edilmidir. Gney Azrbaycann paleolit dvr az tdqiq olunduundan bu sahd Quzey Azrbaycandak kimi tam tsvvr yaranmasa
da, hr halda ld olunmu bzi mlumatlar mumildirmk mmkndr. Burada paleolitin aelqdr qatna aid abid hllik taplmamdr,
35

Knal, 10-11; , 20; , 20.

, 22.
37
, 22.
38
, 20; Trkmnistann gneyindki Anau abidsi sonrak mrhllr
aiddir. Xzrin o biri trfind (Yanqaa I-II, Tomi-su, Kaskr-Bulak, BeqArslandaq) v Amudryann sanda qalan Teik-ta kimi paleolit abidlr is Azrbaycan snrndan uzaqdr ( , 136).
39
, 45-70.
36

55

yalnz Krkk-Sleymaniy yolundak dalq yerd ael ana aid Barda

Balka drgsi vardr. Gney Azrbaycanda paleolit, sasn, mustye
(orta paleolit) an hat edir v drglr aq yerlrd yox, qayaalt v
maara tipli snacaqlardadr. Bel drglr Xzrin gney-dousunda
(Ke Aram-1), Girmanah civarndak Varvasi qayaalt abidsind, Hmdan-Girmanah yolundak Bisutun v bura yaxn Kare-xar maaralarnda,
Luristandak Kunci maaras v baqa abidlrd akar edilmidir.40
Zaqros dalarnn bat tklrind xeyli mustye abidlri qeyd
alnmdr. Mustye a insanlar Sleymaniy civarndak Xazar-Merd
maarasnda davaml olaraq yaamlar. Zarzi maaras da bura yaxndr.
Polyak alimi Y.Zablotska buran n Asiyadak drd qdim arxeoloji kultur mrkzindn biri hesab edir v Urmu glnn bat trfind raqn
quzey dalq blgsindki mustye v st paleolit abidsi olan anidar

40

, 21-22; , 20; , 22-23.

56

maarasnn yan 100 min il vvl aid edildiyini yazr.41

anidar maarasnda 50-40 minil vvl yaayan neandertallara aid
yeddi byk v iki uaq skeleti taplmdr. Burada ilk lbastrma glnyi aydn grnr: uxur formal qbrin dibindki gl v cr moruq
tozlar gstrir ki, onlar qbir ln basdrmadan nc qoymular. Burada
basdrlan anidarl neandertallardan biri hl gnc yalarnda sa qolunu
itirmi 50 yal kiidir. Grnr, dilri i trfdn srtlm bu lil kollektiv mkd itirak etmk n nyis gc atan qdr dilrinin kmyil dayrm.42 Bu detal gstrir ki, anidarllar birg mk faliytind lil yoldalarna qay il yanaaraq, onlar ac qoymam, lnd
is ilk insani xlaq nmunsi gstrib rfl torpaa gmmlr.
Bellikl, Btv Azrbaycanda insan tarixinin paleolit an ks
etdirn abidlrin corafiyas ksr blglri hat edir. Bu abidlrin
n mhtmi is Azx maarasdr. Quruayn sol sahilind mumi sahsi 8000 m2, kntnn mumi qalnl is 14 metr olan v paleolitin
ksr mrhllrini znd ks etdirn Azx maarasnn 10 arxeoloji
tbqsi vardr. Azx abidsini amaqla dnya hrti qazanm arxeoloq
Mmmdli Hseynov burada 1960-c illrdn balad tdqiqat mrnn axrna qdr otuz il davam etdirdi. O burada qatbaqat qdim enrk
III qatda mustye, V-VI qatda ael, VII-X qatda is bir milyon ildn artq
davam etmi Quruay kulturunu ad. Arada IV tbqd yaay izinin
olmamas, grnr, buzlama vaxt adamlarn maaran mvqqti trk
etmsi il baldr. M. Hseynov maarann V tbqsindn 350 minil
vvl yaam gnc bir azxl qadnn n smyn tapd v bu, elmi
kataloq v ensiklopediyalarda azxantrop ad il dnya tarixin dd.
ansl arxeoloq V qatda dnyann n qdim ocan, VI qatda is daha bir
ne ocaq yeri ortaya xartd.43
Azx maarasnda tbqlrin ardcll onu gstrir ki, burada
yaay davaml olmudur. Bel srkli yaay Azxa yaxn razid olan
Talar maarasnda da grnr; 6 kultur tbqsi olan maarann mustye
anda 40 minil davaml yaay olmudur. Da altlrin tkmillm
mrhllrini n yax ks etdirn bu cr davaml yaay msknlridir.
gr ilk Azx sakinlri kobud biimli 4-5 kiloluq qlplnmi dadan
41

, 20-26.
, 21.
43
, 1985; , 42-71; Cfrov, 1994; , 1998, 60-67.
42

57

istifad edirdilrs, sonrak dvrlrd bu da altlrin hcmi get-ged

kiilir, onlarn hazrlanma texnologiyas da tkmillir. Talardak da
altlr bel tkmillmni v yeni-yeni nvlrin ortaya xmasn tam
ks etdirir v bu baxmdan Talar arxeoloji dbiyatda n Asiyada vzi
olmayan bir abid kimi qeyd olunur.
Paleolit dvrnd da altlr bitkilrin kkn eib xarmaqda,
mxtlif heyvan, balq v qu ovunda, heyvan drisini soymaqda v sair
mk faliytind istifad olunmudur. Mustye dvrnd qlplnmi
axmaq dandan, dvgz adlanan vulkanik dn, aacdan, iti
smkdn mxtlif biimli l apaca, qaovlar, biz, qarmaq, sng, itiazl v itiuclu ksici silahlar v digr altlr hazrlanmdr. Bu an
sonunda artq aac saplaql kobud da baltalar vard.
Paleolit dvrnn orta v st alarna aid abidlrin ksrind
zn gstrn kl-ocaq qalqlar vardr. Azx maarasnda taplm kl
v ocaqlar gstrir ki, burann sakinlri yarm milyon il bundan vvl
sni od ld etmyi v n nmlisi, onu saxlama yrnmidilr. Br
tarixind odun kfi n byk hadislrdn biri hesab olunur. Od tkc
soyuqdan qorunmaq n yox, hm d ocaq qurmaq, ocaqda t biirmk,
sonrak alarda is metal ld etmk n imkan vern bir tapnt idi.
Paleolit dvr arxeoloji qaynaqlara gr, btv Azrbaycan razisind byk tipoloji kultur sahsi vardr v bu sah fonunda kiik lokal
qruplar da yaranmdr.44 Nzr alsaq ki, ael, mustye v st paleolit
buzlama v istilm dvrlri idi, onda bzi yerdyim olayn tbii
saymaq lazm glir. Hl erkn paleolit insanlarnn isti iqlim raitind
n Asiya dalq hisslrin qalxmas v Gney Qafqazda geni yaylmas buzlaqlar aras alarda havalarn istilmsi il bal olmudur.45 Bu
da lokal kulturlar arasnda tipoloji oxarlqlarn ortaya xmas il nticlnmi, Arazn sa v solunda oxar kulturlar yaranmdr.

44

Htta Boral-Qazax-Allahverdi rayonlarnn ksidiyi kiik bir blgd lokal tip

formalab: Tsopi (arant); Qdirdr, Yuxar Salahl, Qoskr, Da-Salahl (tipikmustye); axmaql, Gilik (dili-mustye). Lakin paralellik daha geni sahlrd nzri
clb edir. Arazn hr iki snrnda oxar ael v mustye tapntsna rast glinir; tipoloji
ael altlri rvan, Cavaxetiya, Kars v Gney Azrbaycanda zn gstrir. Luristan,
Zaqros mustye kulturu paralell Talar kulturuna uyun glir ( , 65,
69).
45
Butzer, 1975.

58

Arxeoloqlar Azx abidsinin alt tbqlrindn taplan bsit yntmli da altlrl birg mxtlif v nsli ksilmi heyvan smklrinin
qal toplusunun yerli xsusiytini nzr alaraq, bunu Azx arxeoloji
kulturu kimi dyrlndirmi, Quruay vadisind formalaan bu kulturu
Quruay mdniyti adlandrmlar. Quruay kulturu dnya arxeoloji
abidlri srasnda, blk, n uzunmrl olub, davam etdiyi src isti
iqliml mayt olunmu, 700 min il nc is mrn baa vurmudur.
Quruay kulturu n Asiya tarixind vzsiz bir mrhldir.
Azrbaycan 2 milyon ildn bri insanlarn fasilsiz mskunlama
razisi olduu n burada ld edilmi erkn, orta v st paleolit abidlrinin qsa xlassi bzi mumildirmlr aparmaa imkan verir. Bel
ki, burada ksr antropogenez mrhllrini keirmi paleolit insanlar
bzi rtl v aq drglrd myyn zaman ksiyind, bzilrind
is davaml yaam, yemli bitki, r meyv ym v mxtlif heyvan
ovu il yaamlarn tmin etmk n dzltdiklri primitiv da altlri
zaman-zaman tkmilldirrk gzranlarn yaxladrm, bu sahd
xeyli irli getmilr. Dnyada ilk davaml yaay mskni v ilk ocaq
(Azx, Talar), ilk qbir (anidar) burada akar olunmudur. nsan faliytinin mmkn nvlri, icma zyinin ilkin tkili orta paleolit dvrn
dr, orta v st paleolit qovuuunda bsit icma qurumu, bu qurum daxilind ilk vzif blglri, lbasdrma adti, dri geyimi, tbit, ocaq,
heyvan v ov kultlar, nitq nsiyti, primitiv qaya cizgi rsmlri ortaya
xr. n nmlisi is, da dvrnn bu anda irq v Homo sapiens formalamasnn baa atmasdr. Bellikl, ilkin da dvrn sr klind
balayan bsit insan artq bu dvrn sonunda tam formalam insan grkmini almd.
Azrbaycanda mezolit m.. X minild, yni 12 minil
bundan vvl balanr. Arxeoloji dbiyatda mezolit
da
dvrnn balanma v bitm tarixi bard mbahis
dvr
hl davam etmkddir. Yuxar quraq buzlaqlarnn
(mezolit)
rimsi il mezolit dvrnd isti iqlim artm hm
tbitin, traf mhitin, hm d heyvan v bitki eidlrinin Azrbaycanda az da olsa, dyimsin sbb olmudur. Mezolit
dvrnd qu, balq v heyvan ovu, ym texnikas xeyli tkmilldi; yeni
qarmaq tiplri, dzmdili ksici v karandavari nukleuslar artd v da
dvr n byk olay kimi tarix dn yay-ox v qayq yarand.

59

Br tarixind inqilabi mrhl saylan rzaq istehsal mezolit

dvrnd ba verdi, hazr mhsulu mnimsm il yana, mhsul istehsal formas ortaya xd. Bu dvrd hm d kin v maldar tsrrfatn
balanc qoyuldu. Grndy kimi, orta da dvrnd insan myind
bir sra mhm dyiikliklr ortaya xr, ona gr d, bu dvrn arxeologiyasn drindn yrnmy ehtiyac vardr.
Bu dvrn abidlri hm Gney, hm d Quzey Azrbaycanda az
yrnilmidir, lakin myyn tsvvr yarada bilck qaynaqlar da ld
oluna bilmidir. Gney Azrbaycanda mezolit dvr daha erkn balayb.
Mellart Zaqrosdak bzi mezolit abidlrinin tarixini m.. XIII-IX minil
aid edir.46 Hr hans bir blgd mezolit dvrnn hdudlar ox vaxt mxtlif elmi dbiyatda dolaq salnr.47 Gneyd Qnc-dr, Paliqavr v
vvlcdn davam edn anidar drglri, Xzrin gney ynnd
litp, Damdamem, Qara-Kamarbnd, Cbl, Xotu, Girmanaha yaxn
Qarasu drglri vardr. Bu abidlrd mezolit aid eidli bzklr v
da altlr qeyd alnmdr. Xzrin gneyind drg sakinlri mxtlif ov heyvanlar il yana, suiti ovlama da yrnmidilr.
Gney Azrbaycann batsndak anidar maarasnn mezolit mrhlsi xsusi hmiyt dayr. Burann sakinlri hl st paleolit alarnda (m.. XIII-XI minilliklr) yayda ay vadilrin, Zavi-emi-anidar
sahlrin enib, iribuynuzlu heyvanlar ovlayrdlar. Onlarn drglrind, zooloqlarn qnatin gr, qoyuna aid qalqlar vardr ki, bu da dnyada hliln ilk qoyun izlridir. Artq mezolit dvrnd burada qoyunuluq tsrrfatnn yaranmas doal idi. gr mezolit dvrnd ilk hliln
kei izin Suriya-Anadolu razisind rast glinirs, qoyunun da bat Azrbaycanda hlildiyini grrk.48 Quzey Azrbaycann quzey-batsnda
paleolit vaxtndan davam edn Avey dandak Damcl maaras v Qarabulaq ay knarndak Zurtaki maaras, mezolitdn balayaraq orta
srlr qdr yaay mskni olmu Qobustan drglri (Ana-zaa,
Ceyranlar, Kniz, Qayaaras, kzlr, Firuz v s.) mezolit abidlridir.
Btn bu drglrd yeni kiik da altlrin meydana xmas zn
46

Mellart, 283.
Azrbaycan tarixi (I c.) kitabnn mlliflri yazr ki, mezolit dvr txminn e..
XIII-X minilliklri hat edir, lakin hmin kitabda st paleolitin 35-12 minilliklr
arasnda mvcud olduu da deyilir (AT, 1998, 69, 80 v 84). gr st paleolit 12 min
il vvl baa atbsa, demli, mezolit hmin tarixdn balamal idi.
48
Berger - Protsch, 42, 214.
47

60

gstrir. Aac v ya smkd alm yara kiik da qlp dilrin dzlmsi il hazrlanan ksici altlr mezolit ncsi tk-tk rast glmk
olurdusa, artq mezolit dvrnd bel primli dzmdili altlr oxalr.
Bu da dnli bitkilrin biilm texnikasnn artdn bildirir. Xzrin gneyi, Zaqros v Qobustan blglrind yaban buda-arpa bitdiyini arxeoloji blglr aydn gstrir. Zaqros blgsi n Asiyada m..VIII minillikdn balanan drd sas kinilik mrkzindn birin evrilmidi.49
Dnli bitkilrin ym artdqca kiniliy yol aldsa, ov qaydalarnn dyimsi d heyvandarlq n tkan verdi. vvllr iri heyvanlar
qurulmu bry, tly v ya uurum qrana doru qovub vurmaq
n srk olaynda oxlu ovu itirak edirdis, artq yay-ox meydana
xandan sonra ova az adam lazm olurdu. Drgd qalanlar is kinbiin, heyvandarlq v sair sahlrl daha ox mul olmaq imkan ld
edirdi. Bel durum, bir trfdn btn faliytini yemk ld etmk st
quran kini-maldarn hyat raitini yaxladrr, digr trfdn, silahyaraq, i altlri v geyim-kecim hazrlanmas il yana, onlarn mnviestetik ynl glimlri n d rait yaradrd. Bu baxmdan, Qobustan
abidlri vzsiz rnklr ortaya qoyur.
Qobustanda yaay 13-12 minil bundan vvl balayb.50 Xzr
sahilind 15 km uzunluunda byk razini hat edn Qobustan kompleks abidlri paleolitin sonundan tutmu orta srlr qdr davam edn
byk bir arxeoloji kulturdur. Qobustan kulturu qatbaqat yrnildikc
yeni-yeni bilgi blglri alr. Bu kultur yaxn blgdn glmi mezolit
insanlar trfindn yaradlm, nsillr vzlndikc burada kultur qatlar da dyimidir. Qobustann mezolit tbqsind smk v dadan
bzk yalar, kiik da altlr, ocaq yerlri v n nmlisi, qayast
rsmlr akara xarlmdr.51
Burada kei, ceyran, kz v sair heyvan killri il yana, o dvrn etnoqrafik-mifoloji durumunu ks etdirn ox qiymtli yall rqsi v
ov shnlri, Gn qay kimi nadir rsmlr vardr. Yazl tpd pir
n qurbanlq kei rsmi kimi srlr, Gn qay il o biri dnya
yoluluu tsvvr artq maqik v kosmoqonik dncnin yaranmasn
gstrir. Yall rqsi il ritmik musiqi duyumlu qobustanl insann digr
49

, 30; , 1998, 82;

, 1994, 145.
51
Cfrzad, 1999.

, 24-26.

50

61

adalarndan n qdr irli getmsi akar olur. Qobustan abidlrind

mqdds pir-ocaq yerlrinin ox olmas, burada bir ne tapnaq yerin
mezolit kulturu qatnda rast glinmsi onu gstrir ki, sonrak prototrk
dilinin glim alarnda bel tapnaq yerlrindn biri Tanr Da anlamnda Cingir Baba (Dingir-da) adlanmdr. Sonrak alarda kiayarasna glib yerln sumerlr d z tanrlarna Dingir deyirdilr.
Bu dvrd Azrbaycan halisinin nitqind byk irlilyi vard.
Artq mezolit insan Homo sapiens mrhlsin qdm qoyandan sonra
tfkkrn inkiaf il laqli yaranmaa balam nitq nsiytinin glim an yaayrd. Nitq inkiaf etdikc sistem dn dil vahidlrinin
quruluu formalard. Mezolit anda prototrk dilinin monosillabik
(tkhecal) v mxtlif semantik ykl sinkretik szlrind ad v feil
kateqoriyalar zr ayrlma artq balanmd, sz daarc omonimlrl
znginlirdi.52
Bu dvrn icmalar drg traf razilrin sahiblrin evrilir,
icma daxilind soy qurumu mhkmlnirdi. Artq qohum v yaxn icmalararas uruq (qbil) qurumunun ccrtilri grnrd. lbasdrma getged sistem dr, icma zvlri znmxsus silah, bzk yalar il
birlikd torpaa gmlrd. Mezolitin sonuna aid Firuz drgsindki
qbird 11 insan skeleti akar edilmi, bunlarn iind dolixokefal v braxikefal tiplrin olmas myynlmidir.53 Demli, Qobustan sakinlri
arasnda qarma olay daha qabaqlar gerklmidi.
Mezolit anda istehsal yeni mk sahlrini ortaya xard. cma
daxilind kini, maldar, ovu, balq v baqa snt eidlri artdqca
tsrrfat byyr, icmann paralanb blnmsin sbb olurdu. Arxeoloji qaynaqlar gstrir ki, zaa, maara v qayaalt snacaqla yana,
aq drglrd qurulan qazma, yarmqazma v komalarda yaayan
insanlar toplumu 30-100 nfrlik icmalardan ibartdir. cmalarn artmas
il maaradan ayqra ovalara, da tklrin enib yeni razi axtarna

52

Bu bard Azr dilinin mnyi blmsind geni mlumat verildiyndn burada yalnz mezolit ana qdr yaranm sait (Vokal) v samitlrdn (Consonant) ibart drd
CV, CVC, V, VC heca quruluu olduunu v bugncn sx (feil) - sx (sift), ac (feil) ac (isim-sift) kimi leksemlrd sinkretik lamti saxlam ksr szlrin mxtlif nitq
hisslrin aid yk dadn yada salrq.
53
AT 1998, 85; Qbir, mzar kimi alnmalarla yana tuva dilind Bazrq adlanan yerd
saqalardan qalma Pazrq kurqan adndak basrq szn iltmyi faydal sayram.

62

xmaq, yeni drglr salmaq mezolit insanlarnn yerdyim hrktin bir intensivlik gtirmidi.
Dnyann hr yerind mezolit dvr abidlrin az taplmasndan
ikayt edn arxeoloqlar bunun sbbini hmin dvrd miqrasiyalarn
artmasnda grrlr. Bel miqrasiyalar mxtlif blglrd yaranm
kulturlarn laqsind zn gstrir. Vaxtar bir blgdn digrin
szmalar, yem ehtiyatnn tknmsi v quraqlqla bal mnasib drg
n lverili yer axtarlar kiik miqrasiyalara tkan verirdi. Mezolit
boyunca Azrbaycan daxilindki yerdyimlr kultur glnyin inteqrasiyasna, mxtlif blglrd tipoloji paralellrin artmasna, prototrk dil
strukturunun sistem oturmasna sbb olmudur. Maraqldr ki, mezolit
dvr Qafqaz (Qaradniz sahili, meret, Trialet v s.) abidlri iind
bir ne lokal kultur mrkzi seilir. Azrbaycan snrlarndan knarda
qalan abidlrin arasnda sx laq olduu halda, Trialet (Boral) kulturu
onlardan frqlnir.54 Burada Zurtaketi, Barmaqsz v bu blgy yaxn
Damcl drglrind at v qulan ovu Azrbaycann digr blglri il
uyunluq tkil edir. Grnr, etnik-dil frqi il yaranan tbii snrlar
artq mezolit dvrnd xarakterik hal alr. mumiytl, Azrbaycan
sakinlrinin hyatnda mezolit dvr mhm yeniliklr epoxasdr.
Tkc Qobustan v anidar kulturu orta da dvrnun ah srlridir.
Mezolit dvr yrnildikc prototrk etnosunun mnyin iq tutan
blglr qayna daha da znginlckdir.
Azrbaycanda neolit dvr m.. VIII-VII minilliklri hat edir. Bu dvrn arxeoloji abidlri hm
Yeni
Gney, hm d Quzey Azrbaycanda xeyli yaylda dvru
mdr.55
Bu an arxeoloji kulturunda da
(neolit)
altlrin tkmillmsi, onlarn cilalanb deilmsi,
pardaxl dzmdi azl oraq dilrinin, da kic
v cilal baltalarn artmas, deici, iskn, iyn, biz, buru v baqlarn
oxalmas xarakterik hal alr. Gil qablarn yaranmas saxs epoxasnn

54

, 103.
Gneyd Urmu yaxasnda Firuztp, Tbriz yaxn Yanqtp, Qzvindn gneyd
Saqzabad yaxnlnda Tp-Zaa, Luristan trafnda Tp-Quran, bdl-Hseyn, Zaqros dalarnda Carmo, Tell-emar, Mosulda Xasun, Arazdan yuxarda Naxvan, Qaraba neolit abidlri, ua maaras, Mingevir drgsinin alt tbqsi, Gnc trafnda Gillida, Gncay drgsi neolit anda davam edn Damcl v Qobustanda
bir ne drg son da dvrn ks etdirn arxeoloji qaynaqlardr.
55

63

balandn xbr verir. Bunlarla yana istehsal mhsullarnn artmas,

maldarlq, kinilik v toxuculuq sahlrind yksk irlilyi grnr.
vvllr mvcud olan ilrin neolitd yeni formalar ortaya xr.
Artq heyvann ti il brabr, onun smyndn, drisindn v piyindn
geni istifad olunur, smk v buynuzdan alt, bzk yalar, barsaqdan ba, dridn geyim, arq, papaq hazrlanr, piydn boyaqda v altlrin cilalanmasnda, ktan kimi yaban bitkilrdn toxuculuqda istifad
olunur. Yeni tipli mit yalar srasna sbt, qab-qacaq, kis-torba
daxil olur, rzaq saxlanmas n imkan artr. Bu a n dri ilm,
tor hazrlama, paltar tikm, gil qab dzltm yeni sntlr idi.
Neolit ann n nmli kflrindn olan gil qablar dulusu sntinin ortaya xmasna sbb olmu, bu da sonralar l arxnn yaranmasna gtirib xarmdr.56 Gildn vvllr kiik fiqurlar qayrmada v
ocaq qurmada, divar tikmd suvaq kimi istifad olunmu, sonralar ondan
su-rzaq qablar dzldilmidir. lk qablar qarq gildn alaiy biirilirdi
v geni azl, dibi konusvari olurdu. Girmanah yaxnlnda m..VIII
minilin ortalarndan VII minilin vvlin qdrki dvr hat edn Gncidr abidsi bu inkiaf aydn ks etdirir. Burada gildn dzlmi kiik
insan v heyvan fiqurlar, sonrak qatda qara v qhvyi rngli kiik kasa
v byk qablar xmdr. Qabarq krpic v dadan qalnl 1 m olan
gill suvanm divar akar edilmi, krpic hrl damdan qalnl 4 sm
olan byk bir gil qab taplmdr. Bu gil qab n Asiyada n qdim
qablardan biri hesab olunur.57
Heyvanlarn hlilmsi mezolit anda balansa da, bu proses neolitd artb ktlvi hal almdr. Ev heyvanlarnn oxalmas ilk maldar
tsrrfata keid raiti yaratd. Artq Azrbaycann ksr blglrind
qoyun-kei v qaramal saxlanmas yeni yaam trzi ortaya xartmd.
kin daha ox oturaq hyat trzi tlb edirdis, heyvandarlq n d trafda r yerlrinin olmas lazm idi. Mal-heyvan qdan salamat xarmaq da byk zhmt tlb edirdi. Btn bu rtlr daxilind formalaan
tsrrfat mnasibti icmada qadn myini nmli yer xarm, kinbiin, ymla mul olan, ppk-xrkl ocaq bana ken qadn icma
zvlri arasnda brkt simvoluna evrilmidi. Neolit dvrnd gildn
56

l arxn sonrak eneolit dvrnd alt v st arxlar oxla birln v ilk sad texniki
quru olan ayaq arx vz etmidir. Bel dulusuluq arxndan indiy qdr istifad
olunur.
57
, 1977, 13.

64

dzln kiik qadn fiqurlarnn oxalmas artq Ana kultunun yaranmasndan xbr verir. Amerikal arxeoloq R. Breydvud tdqiq etdiyi Carmo
kulturunun 10 minil vvl balandn radiokarbon analizl myyn
etdi. Burada ilk kini toxalarnn xartd ss demk olar ki, gerk
sivilizasiya fundamenti qoyulmasnn xbrini verdi.58
Prototrk ocaqlarndan biri olan Krkk blgsind pald meli
vadid 15 tbqli 7 m knt qal olan Carmo kulturu m.. VII minilin
ortasnda artq da bnvrli, aac qapl, iy krpicdn tikilmi evlr
malik idi. Burada 150-200 adamlq 20-23 yaay yerinin olmas gstrir
ki, qoyun, kei, onaqr (l eyi), it-piik kimi ev heyvan saxlayan bu
icma oturaq mskn salmdr. Arxeoloqlar burada kiik qadn, it-piik
fiqurlar, boyaqla pin kilmi cizgilri olan saxs qab v mrcimk,
arpa qalqlar tapmlar. Bu kultur tkc Carmo msknini deyil, btv
blgni hat edir.
Carmo kulturu Tell-imar, alp mnli Tp-Sorab v onun gneyind (Luristanda) yerln Tp-Quran drglrind, hminin batda Sincar ovasnda Tell-Maqzali v digr msknlrd zn gstrir.
Mosulun gneyind m..5800-c illrd formalaan Tell-Xasun kini
kulturu cmi sr sonra naxl saxs qablar istehsal edir v Xalaf kulturunun sasnda durur. kin altlri tkc Carmo kulturu yaylan msknlrd deyil, Azrbaycann digr blglrind d da toxa, dn da, biin
altlri akar edilmidir. Qobustanda dnli bitkidn istifad olunmu,
Damclda ocaq yeri, nax-bzk n tnd qrmz piyli oxra, kiik da
(mikrolit), ox ucu, enli uzunsov lvh il yana, biin n qurama primli oraqvari alt d taplmdr.
Azrbaycann qonu blglrind d xeyli neolit abidlri vardr.
Quzeyd Qafqaz neolit abidlri Qaradniz sahili, Abxaz v Grcstan
razilrin dr.59 Lakin burada hali hl ovuluq edir, qoyun, kei,
donuz yalnz neolitin sonunda ev heyvan kimi grnr. Orta Asiyada
neolit yerli mezolit kulturu zrind davam etmi, yalnz Aqabadn quzeyind Kopet-daq v Qaraqum arasndak ensiz zolaqda m..VI minild
mhur Ceytun kulturu yaranmdr.
Xzrin gney-dousunda Azrbaycan oykumeni kiniliyi il laqsi olan prototrk tayfalar trfindn yaranb inkiaf edn hmin kin
58
59

, 26-29.
Bunlar m.. V-IV minillrin abidlridir: Adler, Kistrik, Odii v s.

65

kulturu sonralar btv Orta Asiya n rnk oldu. Azrbaycann gney

qonuluunda Deh-Luran neolit drgsi Xuzistanda, Zaqros kulturu
tsiri altnda olan Ali-Ko neolit mskni is kiayarasnn dou snrndadr.60 Anadolunun neolit abidlri sasn mrkzd, Konya civarnda
qeyd alnmdr. Bu kulturu yaradanlar Van traf blglrl sx laqd
olmular.61 Ancaq son illrd anl Urfa yaxnlnda akar olunan v qazntlar hl davam edn dnyann n qdim Gbklitp tapnann ya
12 minil saylr ki, bu da tarix elminin meqalit dikilidalarla bal qbul
olunmu xronoloji llrin smr.
n Asiyann son da dvr abidlrini thlil edn mtxssislr
bunlar dou v bat kulturlara ayrr, ox ucluqlarnn batda ox, gneyd
az yayldn, ilk mrhld batda aac qablarn, douda is da qablarn olduunu, kiik geometrik da altlrin batda tez, duda gec aradan
xdn, batda saxs qablarn qumlu, drnaq naxl, douda is samanl,
dekorativ boyaq cizgili, naxl olduunu qeyd edirlr. Azrbaycanda neolit
kulturun dou variantnn lokal alarlar da yaranmdr.
Bellikl, Azrbaycanda paleolit, mezolit v neolit dvrlrin aid
arxeoloji qaynaqlar gstrir ki, antropogenez mrkzlrindn biri olan bu
lkd da dvr boyunca Quruay, anidar, Qobustan, Carmo v digr
kulturlar yaranm, bu kulturlar arasnda laqlr olmu v dnyada ilk davaml yaay mskni, azxantrop, ilk ocaq, ilk saxs, ilk basrq, ilk
Gn qay Azrbaycanda ortaya xm v ilk maldar-kinilik mrkzlrindn biri burada yaranmdr.
Azrbaycanda m..VI-V minillr aid eneolit dvr ilk metal yalarn ortaya xmas, yaay v
Mis-da
oturaq hyat n zruri olan evlrin tikilmsi,
dvr
dulusuluq, heyvandarlq v kinilikl yana
(eneolit)
digr sntlrin d formalab inkiaf etmsi, yaxn-uzaq blglr arasnda laqlrin artmas, pro-

60

Arxeoloji dbiyatda bu drgnin birinci mrhlsi Bas-Mordex (m..7500-6750),

ikinci mrhlsi is Ali-Ko (m..6750-6000) adlanr.
61
Burada m..VIII minilin ortalarnda yaranm Asklhyk, hr mhlld bir mbdi
v 20-dn artq kini tsrrfat olub m..VII minilin ortalarnda formalaan mhur
atalhyk v ayntpsi (m.. 7250-6750) neolit msknlri vardr.

66

totrk etnosunun formalamas, prototrk dilinin glimsi kimi mhm

tarixi hadislrl xarakteriz olunur.62 Azrbaycann ksr blglrini
hat edn eneolit abidlri oxar arxeoloji kulturla prototrk etnosunun
yayld kiayarasndan ta Orta Asiyann gney blglrin qdr byk bir regionda zn gstrir.
Dalq razilrd mhsulun bolluu v ya qtl hava raitindn
asl olurdu. El ki, erkn kini-maldarlar mnbit ay qrana endilr,
durum srtl dyidi. Mhsul artm kin-biin v maldarlqla mul
olan insanlar yeni sivilizasiyann qapsna gtirdi. Dalarda lngiyn inkiaf, ay vadilrind iklndi. Eneolitd Dcl-Frat, Kr-Araz kimi
byk aylarn v onlara qovuan kiik aylarn hvzlri yaay msknin, bu aylarn ad is mumilk oronimlr evrildi.63 Prototrk
uruqlarnn boya-baa atb yetim blglrindn olan Dclnin sol yaxalarna yaxn dalardan enn erkn kinilr ay qran vtn saym,
da adamndan (daldan) frqli olaraq gn-gzrn ay yaxasnda
ken, hyatn suyla balayan bu uruqlara ay adam (sub-r) mnasnda ilk prototrk etnonimlrindn biri olan subar ad verilmidir.64
Axar sularn, daan aylarn vadilrindki asan becriln v bol
mhsul vern mnbit torpaqlar kin n yararl oldu, bel vadi v ovalqlara yaxn yerlrdki tpliklrd eneolit msknlri salnd. Bel
msknlrd ilk dairvi evlr gilli palqdan, iy krpicdn tikilirdi v
bir-birin yaxn bu cr dairvi evlr xrda tsrrfat daxmalar bitiirdi.
Bzi yerlrd dairvi evlrl yana, drdknc tikililr vard. Bu durum
artq oturaq hyat trzin keid idi v bel yaay msknlrind hyatn
min illrl davam etmsi aparlan arxeoloji qazntlarda z xan oxtbqli kultur qalqlar il aydn olur. Yaay mskni bzn trk edils
62

slind, azr dilind bu dvrn ad Bakr a adlanmaldr, nki bugn d dilimizd pas anlamnda ilnn paxr balamaq, paxr ald kimi ifadlrdki qdim bakr sz prototrk dilind misdn istifad olunan ilk dnmlrd yaranmdr.
63
kiayarasnda Fratn sol qolu Balq (Balx), tiqla (Dcl), Dclnin sol qolu Turna
(Diala), Sub-Ana (Subnat), Ninev civarnda Sulu, Azrbaycanda Qzl-zn, Kur (Kr),
Araz, Arpa, Kasax v sair ay adlarnn prototrk dilind eneolit v tunc alarnda yaranmas bard sonrak fsillrd bhs olunacaqdr. (Digr qaynaq: Azr xalq,136).
64
Azr xalq, 136, 154; Qdim yazl qaynaqlarda ad kiln Aratta dalq lksi Gney
Azrbaycanda idi, Subartu is kiayarasnda subar boylarnn yayld Badaddan yuxar razilr idi. Aratta v Subartu yazl qaynaqlarda n qdim prototrk toponimidir.

67

d, myyn mddtdn sonra onun yerind yeni hyat canlanmaa balamdr. Dalq v datyi yerlrdki ayqra msknlr nisbtn aa
blglrdki vadilrd yaay msknlri ox inkiaf etmi, kiik qsblr bzi yerlrd byyb hr evrilmidir. lk hr kulturu eneolitin sonunda kiayarasnn gneyind yaranmaa balad v bura gln
yeni etnos (sumerlr) hrsalma glnyini inkiaf etdirdi.
Eneolit boyunca btv Azrbaycanda erkn kini-maldar kulturu
Boral-Qazax, Qaraba-irvan, Mil-Muan-Naxvan, Ar-lyz aras
vadilr, Urmu hvzsi, Xzrin gney blglri v Dclnin sol yaxalarn hat edn geni razilr yaylmd. Bu kultur inkiaf edib kiayarasnn aa blglrin d kemi v burada daha srtl glimidi.
Btv bu geni regionda lokal kultur variantlarnn yaranmas v tsrrfatda ld olunan hr hans bir yeniliyin trafa yaylmas tbii idi. Dcl
hvzsind dalbadal yaranan Xasun, Xalaf, Ubeyd, Uruk lokal kulturlarnn geni yaylmas sx laqlr v kiik klrl gerklirdi. Eneolit
dvrndn sonra m.. IV minillikd is byk miqrasiyalar baland.
Eneolit dvrnn erkn anda Mosuldan 25 km gneyd hl neolit andan yaay mskni olan Xasun v Ninev (alt tbq), Sincar
(Yarm-tp I) v Czir yaylas, rbil v yaxn evrdki yamurlu q
suyu hopan, sel daqnlar il suvarlan mnbit yerlrd oxar kultur formalard.65 Xasun kulturu adlanan bu glim il eyni alarda Badaddan 120 km quzeyd Dcl yaxasnda Savan, onun quzey qonuluunda
Abbasilr slalsinin paytaxt olmu Samara yaay msknlrind formalab datyi (Matara, oqa-Mami) blglr, orta Dcl v Frat
ayna qdr (Baquz) yaylan kultur bir az da irli getmi, burada ilk sni
suvarma sullarndan istifad olunmudur. Qazntlar burada drd buda
nv, altcrgli mutant arpa, ktan toxumu akar etmidir.66
Samara arxeoloji kompleksi iy krpic evlr, alt qatda drdayaql
qablar (Savana m..5600), tkmillmi simmetrik cizgili rsmlri olan
65

Burada aparlan qazntlar kiik razili msknlrd drdknc v dairvi (Xasun I-d)
gil evlr, hytd dairvi tndirlr, metal yalar, qara-qrmz cizgilrl geometrik nax boyal qsa boazl gird saxs qablar, kasa v bardaqlar, da altlrin deqradasiyas,
xrda v iribuynuzlu ev heyvan smklri, firuz, qiq dalarndan muncuqlar ortaya
xarmdr. Xasun abidlrind llr qsb daxilind, kiik uaqlar is evin dmsi
altnda basdrlrd. Alt qat m.. 5800-c illr aid olan Xasun kulturunda boyal qablar
m..5500-dn grnmy balayr.
66
, 48; , 47-50.

68

boya naxl saxs qablar v irigzl qadn fiqurlar il seilir. Keramika

zrind vvllr kobud czma, sonralar is zrif km naxlar, tk v
drd heyvan killi dinamik hrkt kompozisiyas sullar gstrir ki,
samarallar artq real varlqlarn simmetrik stiliz olunmu simvollarn
vermyi d bacarrdlar. Tsadfi deyil ki, sonralar sumer kulturu glimi
samara kulturu zrind quruldu. Samara-Xasun lokal kulturlar sinxron
planda paralel inkiaf edirdilr. Bu kulturun dayclar eyni dild danan
prototrk uruqlar idi. Xasun abidsinin III qatndan xan samara saxs
qab bu uruqlarn yaxn laqsindn xbr verir. kiayarasnn lap gneyind Eredu abidlri Xasun kulturunun lokal variant kimi xarakteriz
olunur. Xasun kulturu il tipoloji paralellik tkc orta v aa kiayaras
blglrd deyil, quzey (Tilkitp) v htta quzey-bat blglrd d
(Xalaf) zn gstrir. Xasun uruqlarnn geni ticart laqlri Anadolunun bzi blglrind boyasz saxs qablarla yana, boyal qablarn da
(Mersin) ortaya xmasna sbb olmudur.67
Xasun kulturunun hat dairsin dn kiayarasnn quzeyind
boyasz qabdan boyal qablara keidl bu kultur yeni mrhly qdm
qoydu. vvlki glnklrin davam kimi formalab yeniln v Xalaf
adlanan yeni kultur yarand. slind, bu kulturun yaranma impulsu Arpadan balanmd, lakin kiayarasnn quzey-batsnda Xalaf qazntsnda
ortaya xd n arxeoloji dbiyatda bel adlanr. Bu kultur m..VI
minilliyin sonunda yaranb V minillikd iklndi v onun tsiri daha
geni razilrd zn gstrmy balad.68 Xalaf keramikas sar-narnc
rngli saxs zrind qrmz-qhvyi rngl kilmi killrl xarakterikdir. Arpa (V-VI qat) abidsind naxlar oxrnglidir. Qab zrind
stiliz edilmdn kiln xall bars, maral, balq, qu killri v daha
yayn kz ba natural kompozisiya il verilmidir.
kiayarasnda m..VI minil v V minilin ortasna qdr Xasun,
Samara, Eredu kulturunda kini-maldarln iklnmsi, m..V minilin sonu IV minilin ortalarna qdr is kinilikd yeni sni suvarmann
glidiyi, arx v kanallarn kildiyi dvrdr. Burada kanal adlar iind
bugn ksr trk dillrind ilnn arq arx, sub su (Arax-tu, Zub-i)
67

Knal, 14;
, 41-42.
Mosul-rbil civarnda - Xasun, Arpa, Yarm-tp II, Tp-Qavar yaranb Sincar
ovalna, orta Dcly (oqa-Mami) yaylan bu kulturun izin Quzeyd Van gln
yaxn Tilki-tp, batda Habur ay hvzsind Tel-Barak, aqar-Bazar, Aralq dnizi
trfd Uqarit III v douda bzi Azrbaycan abidlrind rast glmk olur.
68

69

szlri vardr. Artq bu alarda kiayarasnn yuxars Subar, Badaddan

aas is Kiengir adlanrd. Sonralar bura kn sumerlr d zlrin
lknin sakini anlamnda Lu-en-Ki-en-gi-r kngr adam demilr.
Samara kulturu kiayarasnn yuxar blglrin yayld kimi,
aa blglr d szr. Buradak Eredu yaay mskni hmin kulturun
tsiri altnda olsa da, slind, onun m..VI-V minilliyin qovuuuna aid
tbqlri Xasun kulturunun lokal variantna uyun glirdi. Sonralar burada formalamaa balayan Ubeyd kulturunda (m.. 4300-3500) sumerlrin gliiyl bzi dyimlr ba verir, llr yerli prototrk glnyi il
bkl deyil, uzadlm ynd basdrlr, yanna gildn qayq fiqurlar
qoyulur. Ubeyd kulturu Kngr krfzi yaxasndan balayb zyuxar
Eredu, Uruk, Ur, Ki blglrini bryrd. O zamanlar n mhtm
sayla bilck binalar, mbdlr tikilir, keramikada tsbaa formal uzunboaz qablar ortaya xr, sonrak mrhld dulus arxlar yaranr, snt
ii ykslir, ayr-ayr sntlrl mul olan ustalar artr, zrif zrgr ii
kimi silindrik mhrlr hazrlanr, tsrrfatda myin tkilini lin alan
byk tutumlu mbdlr tikilir, sosial tbqlm yaranr, mal-mlk
blgs diferensiallar, yaz ortaya xr v ar qbirlri grnmy
balayr. Bu cr glimlrin oxu kiayarasnn guneyi Sumerd Ubeyd
kulturu zrind yaranm Uruk (m..IV minilin 2-ci yars) v CemdetNsr (m..3000-2800) kulturlar anda grnr.
Sumerlrin simasnda bura yeni etnosun glmsi yerli uruqlarn
yuxar kilmsin, bu da yuxar kiayarasnda quzey Ubeyd kulturunun
ortaya xmasna sbb olmudu. gr sumer dilind yzlrl trk sz
olduunu nzr alb, prototrk uruqlar (kngrlr?) il protosumerlri
kiayarasnn gneyind Ubeyd kulturunun yaradclar hesab etsk, onda
m..V min ilin sonunda quzey Ubeyd kulturunu yuxardak subarlarn
aadan glmi soydalar il birg rsy gtirdiyini dnmk olar.
Quzey Ubeyd kulturu kiayaras blglrdn Urmu hvzsin d yaylmd. Hl 7 minil bundan vvl Urmu yannda (Hac Firuz) erkn kinilikl yana, boya naxl qab vard, m.. IV minilin ortasnda Urmu glndn gney-bat blglrd datyi yerlr erkn maldar-kinilr trfindn mskunlamd. Burada mis ya, smk v da altlr, ll
hazrlanm aq-qrmz v sar-narnc rngli keramika zrind tndqhvyi naxlar quzey Ubeyd kulturuna aid idi. Bu kulturun lokal variant

70

Urmiya hrin yaxn Gytp abidsinin alt v sonrak M qatnda

grnr.69
Urmu hvzsind eneolit msknlri oxalmd. Qedar ay qysnda Hasanlu, Tbriz yaxn Yanqtp, Sulduz ovasnda Ptlitp,
Dlmtp erkn kini-maldarlarn dadan axarsu yaxalarna enib krpic evlrd mskunlad razilrdir. Sad geometrik ornament, torlu
bucaq v fiqi dalal xtlrl boyanm keramikal Gytp kimi abidlr d quzey Ubeyd kulturunu ks etdirir.
Eneolit drg-msknlri Xzrin gney hvzsind Elbars da
tklrin, Damqan, Qurqan, Tehran, Qzvin, Qum v Kan trafna,
Urmu hvzsin yaylmd. Hl neolit dvrnd Carmo kini-maldar
kulturu il Girmanah civarndak analoji kultur arasnda genetik yaxnlq
vard v bu yaxnlq eyni etnik uruqlarn erkn kinilikl bal datyi
razilr enmsinin nticsi idi. Girmanah blgsi insanlarn qdimdn
mskunlad v minillr tdkc msknlrin oxald blglrdndi.
Tp-Sorab, Asiab bel qdim drglr aiddir. Bu razilrdn gneydki prototrk snrlarndan aada, sonrak Elam dvltinin razilrind
d eneolit msknlri oxalmd. Xuzistanda, Fars yaltind m..VI-V
minillrd kultur nv bir-birini vz etdi. Hmin alarn sonunda
Girman blgsind mskunlama baland. Bu alarn sonunda Bakuntpd (Persepol) boyal keramika snti iklnmidi. Artq eneolitin
sonunda Fars, Xuzistan, Bluc blglri protoelam v olsun ki, protokassi
uruqlarnn etnik corafi razilrin evrilmidi. Sumerd olduu kimi,
burada da kini-maldar kulturu sivilizasiya mrhlsin daxil olmudu.
Blucistanda bugn braqui boylar dravidkkl dillrini saxladndan, o
alarda elam-kassi uruqlarnn da dravidmnli olduunu dnmk
olar, nki sonralar prototrk snrlarndan knarda qalan Xuzistan v
Farsda llrin uzadlm kild basdrld grnr.
Kan civarndak Sialk tpsi m..VI-IV minillr aras yaam trzini ks etdirir.70 Burada gil palql bzi evlrin irisi qrmz boya il
boyanm, hmin boyaqla boyanm llri yaay mskni daxilind
69

Gney Azrbaycan eneolit abidlri iki mrhly ayrlr. Dulusu arxnn hl ortaya xmad, mis klsini ritmdn soyuq dym il ilndiyi Sialk I, Sialk II, TpQiyan abidlri dvr (m.. 5500-3800) v dulusu arxnn yarand, pelrin ayrld, tkm metal iltm dvr (m..3800-3300-d Ptlitp, Gytp, Sialk III v
sair abidlr).
70
Burada yaay uzun mddt ara verndn sonra m..II-I minillrd yenidn balayr.

71

basdrmlar. Sialk I-d mis yalar, da bilrzik, da altlr, n ox bucaq naxl boyal saxs qablar akar edilmidir. Sialk II-d soyuq dym
il hazrlanm sancaq, niz ucluu, iyn, biz kimi mis yalar artr. Diorit,
qiq, firuz kimi qiymtli dalardan hazrlanm muncuqlar iind lazurit
mineralnn olmas gstrir ki, bu qiymtli dan Bdxandan Azrbaycana trlmsind bura tranzit mntqlrdn biri olmudur. Orta AsiyaSialk laqlri bu kulturun get-ged dou istiqamtd artm il d grnr, m..V minillikd Sialk-Trkmnistan arasnda slcuqlarn paytaxt
olmu Rey yannda em-Ali, Damqanda Tp-Hisar, Xzrin gneyind ahtp v Tehran, Qzvin, Qum civarnda eneolit msknlrinin
yaylmas buna sas verir. Azrbaycan-Trkmnistan arasnda eneolit
dvrn laqlrini Qorqandak byk Turngtp abidsi aydn gstrir.
Burada yaay Ceytun kulturu il balanb Sialk II kulturu il davam edir.
Orta Asiyann gney blglrind qeyd alnan eneolit abidlri,
sasn m..VI minillikd mvcud olmu Ceytun kulturu zrind formalamd. Ona gr d, Trkmnistan eneoliti m..V-IV minili hat edir.71
Burann erkn eneolit abidlri Aqabad yaxnndak Anau (I A) v Namazqatp I saylr, burada boyal keramika glnyi Azrbaycandan
glm hesab olunur. Orta Asiya eneolit abidlri il Gney Azrbaycankiayaras abidlri arasnda ikitrfli laq olsa da, bat kulturunun
douya tsiri aq grnr, m..IV minilin ortalarndan abidlrin sinxron
qatlar arasndak oxarlqlarn artmas balanr.72
Artq m.. IV minilin ortalarnda kiayaras halisi iindn Azrbaycana, buradan da Trkmnistana olan miqrasiya nticsind arxeoloji
kulturda oxar chtlr grnmy balanmd.73 Buradak Moncuqlu-

71

, 14.
R.Daysona gr, Sialk III, 5-7 kompleksi m.. 3500-3000, Sialk IV is m.. 3000-ci
illrdn balanr (Dyson, 225-237).
73
Namazqa III erkn eneolit abidsinin Azrbaycandak Sialk III, 4-7 il sinxron olduunu nzr alan V. M. Masson arxeoloqlarn batdan douya tsir edn kiayaras lokal
eneolit kulturlarn hrktind gecikm effekti grdyn tsdiq edir ( 1964,
224);
Anau I tbqsindn xan skeletlrin tdqiqi gstrir ki, burada vvlki dvrdki
kimi Azrbaycan halisindn frqlnmyn dou Aralq-dnizi avropoid tipi il yana,
dravidoid tip d vardr v onun burada z xmas gneydn d (Elamdan?) glmlr
olduunu bildirir ( , 20).
74
1970, 24.
72

72

tp msknind Sialk v htta Xasun kulturunun izlri vardr.74 Quzey

Azrbaycann yuxar srhdlri dnda qalan razilrd eneolit drglri barmaqla saylas qdr azdr. Halbuki, Gney Qafqazda 150-dn artq
eneolit mskni akar edilib.75 Bunlarn ksri d Azrbaycann tarixicorafi snrlar iinddir v hllik onlarn yalnz bir qismi tam tdqiq
edilmidir. Bu abidlrin yrnilmsi n Asiyada formalaan prototrk
etnosunun v protoazr uruqlarnn tarixi corafiyas bard tutarl blglr ortaya xarr. Daha ox Kr-Araz vadilrind, Marneuli-Qazax,
Zakatala-ki, Mil-Muan, Drbnd-irvan, Qaraba-Naxvan-rvan
v Gney Azrbaycan blglrind yaylan eneolit kulturu zrind sonra
tunc dvrnn mhtm Kr-Araz kulturu formalamdr.
Quzey Azrbaycan eneolit kulturunun tsiri sonralar Dastana v
Qafqazn yuxar blglrin, indi een-inqu, qaraay-balkar xalqlarnn
yaad razilr d yaylrd. Qrbi Azrbaycan snrlarna qonu blg
v razilr yuxar kiayaras kulturu dairsind idi. Van gl yannda
Tilkitp abidsinin alt qatndak boyal, pardaxl keramika Xalaf kulturu
il, eneolitin sonuna aid qatndak st dalal boya naxl qrmz qablar
da Urmu abidlri (Gytp) il eynidir. Bel qablar Mu ovasnda da
taplmdr. rzurum yaxnlndak qara keramikal Karaz-hyk abidsi
bir az frqlidir. Orta Anadoludan batda olan blglr tamam ayr kultura
sahibdir. Burada bzi abidlrd Xasun, Xalaf, Ubeyd kulturuna aid zif
izlr grns d, bu genetik yaxnln yox, mal dyimnin, al-veriin
nticsi ola bilr. Orta Anadoluda is bu laqlr daha sx olmudur. Tunc
anda hat v prototrk dil paralellri bu laqlrin artmasn gstrir.
Quzey Azrbaycanda tdqiq olunmu eneolit abidlri axarsu qraqlarnda salnm yaay msknlridir.76 Erkn kini-maldar olan ms75

AT, 1998, 94; Araqvi ay hvzsind bir ne abid, Tbilisi civarnda, Qara-dniz
knar Abxaziyada Maar, Quad xu, v Nalik qdim qbiri, Dastann dalq blgsind Qini ay knarnda Qini drgsi kimi bir ne eneolit abidlri qeyd alnmdr ( , 100-137).

76

Quzey-bat eneolit msknlri Kr ayna qovuan Alget, Xram, Debet, Tovuz, Akstafa, mkir v sair aylarn knarnda salnmdr. Kr ay hvzsi Arxlu, ulaveri,
miri, Qaaan, Danqreuli, Gidarili, omutp, Baba-Drvi, Qaralartp, Rustp,
Tyrtp, Keili v sair msknlri hat edir. Mil-Qaraba zonasnda Leylatp, lanltp, alaantp, Xantp, Gntp, Kltp, Qarakpktp, Kamiltp, ahtp,
Rsultp, Muanda likmktp, Qurudr I, Miaray, Naxvanda Kltp, Araz

73

kunlar bu yeni yaam trzini yaratmaqla ox irli getdilr. Bel ki, hm

kinilikd, maldarlqda, hm d ev tikm v sntkarlqda yeni mrhl
fq ald. Eneolit kinilri artq mdni taxllq yolunu tapmdlar,
onlar yumaq v brk buda, iki v oxcrgli arpa, ovdar, noxud, mrcimk v htta zm d (omutp) yetidir bilirdilr.77 lk vaxtlar dmy
kiniliy stnlk vern insanlar sonra sni suvarma il mhsul artmn
gerkldir bildilr. Sumerd kanallar kildiyi kimi, burada da kiik
kanallardan istifad olunurdu. Bel arx v kanal yerlri Boral elind
Arxlu, Mil dznd ahtp v rvan uxurunda akar edilmidir.78
Bu an kinilri hl xdan istifad etmyi yrnmmidilr,
kin yerini iri heyvan smklri v maral buynuzundan qayrdqlar toxa
il becrirdilr. Biind smk v iti da qlplrindn dzmdi-yma
oraqdan istifad edir, ylan mhsulu da hvng, da dst, dn da
v srtgc altlri il emal edir, byk saxs qablara, kplr yrdlar.
Taxllqda ilnn bel mit yalarna az-ox tipoloji frqlrl ksr
eneolit abidlrd rast glmk olur.
kinilikl yana, hl ev traf otlaqlarla keinn maldarlq da
inkiaf edir, cins heyvan eidlri artrd. Qu, balq, ceyran v digr l
heyvanlarn ovlayb tindn istifad etdiklri kimi, evd bslnn davar
v qaramaldan da sasn tlik heyvan kimi istifad olunurdu (hr halda,
eneolit ana aid abidlrd sd mhsullarna iq tutas blglr hllik
yoxdur). Lakin bu dvrd iribuynuzlu heyvanlarn oxalmas, bzi qoyun,
kz, digr ev heyvan iind eidli cinslrin yaranmasna aid blglr
vardr. n nmlisi is atn hlildirilmsi v bu olayn mhz ilk df
Muan blgsind (likmktp) gerklmsidir. Burada iki at cinsin aid smklrin taplms arxeologiyann byk uuru idi, bu, ninki
Qafqaz, htta btn Avrasiyada ev at haqqnda n qdim mlumatdr.79
Eneolit ann ah sri, lbtt, metaldr. lk metal kimi misdn
istifad olunmudur. vvllr mis klsindn soyuq dym il baq,
biz kimi ksici, deici altlr qayrlrd. Sonralar metal ritm sulu il
yaxas Ar vadilrind qdr, Matos, enqavit, Texut, Adablur (Adatp), Xatunarx v
digr abidlr vardr. Bu abidlr grkmli arxeoloqlar O. H. Hbibullayev, A. A. essen,
M. M. Hseynov, . H. Nrimanov, F. R. Mahmudov, Q. S. smaylov, A. . Cavaxivili,
T. V. Kiquradze, R. M. Torosyan v baqalar trfindn tdqiq edilib yrnilmidir.
77
, 133.
78
Eyni qaynaq, 132-133.
79
, 135; , 1998, 97.

74

daha mkmml alt v bilrzik, sra, zk, sancaq kimi bzk yalar
hazrlamaq mmkn oldu. Artq metaltkm qliblri ortaya xmaa balad. Metal ii filiz yataqlar il reallaa bilrdi. Bel yataqlar is Xorasan,
Qarada, Qafan, Daksn, Gdby blglrind vard. Ancaq ilk metal
yalar bu razilrd yox, Anadoluda m..VII-VI minillrin qovuuunda,
kiayarasnda VI, Misird V minillrd grnmy balad. Bzi mlliflr Quzey Azrbaycanda metal yalarn birdn peyda olmasn, mis
emalnn hazr kild ortaya xmas kimi, yni Kiik v ya n Asiyadan
bura miqrasiya edn uruqlarn hazr texnologiya il gldiklrini iddia edirlr.80 Lakin hm Gney (Sialk I), hm d Quzey Azrbaycanda (Kltp
I, Texut) eneolit abidlrin alt qatnda mis yalar m..VI minild tk-tk
d olsa, vard. O an texniki proqresi saylan metal ritm texnologiyasnn srtl yaylmas tbii idi. Azrbaycan mis lksi, metal ticarti
regionu olduundan bu texnologiyan tez mnimsy bilrdi. Buna yksk istilik ld edn dulusu krlrini qurma tcrbsi d imkan verirdi.
Azrbaycanda filiz yataqlar bol idi, barter ticarti qurmaa v bununla
geni laqlr yaradb tranzit yollara nzart etmy d imkan almd.
Eneolitd insanlarn eyni msknd davaml oturaq hyat trzin
kemsi yaay evlrinin tikilmsi il nticlndi. Bel evlr adtn iy
krpic v gildn dzbucaql v ya dairvi planda tikilirdi. Bzi evlr da
bnvr zrind, bzilri ii suvanb boyanm kild olurdu. Kmki
tsrrfat daxmalar bu evlr bitidirilirdi. Bir-birin yaxn razilrd
yaayan uruqlarn tikinti plan st-st dr, bzn d frqlnirdi. Htta
Naxvanda Kltp abidsinin ayr-ayr qatlarnda dzbucaq v dairvi
tikililr bir-birini
vz etmidir. Lakin Boraldan tutmu kiayarasna
qdr dairvi evtikm glnyinin
uzun mddt davam etdiyini sezmk olur. Grnr,
dzbucaq evlrin
inasnda iki sral
krpic hrg ox
80

1977, 76.

75

material tlb etdiyi n yuxars konusvari baca il bitn dairvi evlr

daha ox stnlk verilmidir.
Bu dvrd toxuculuq sahsind d inkiaf olmudur. Artq hr
evd iylrin olmas yiricilik, toxuculuq sntinin geni yaylmasndan
xbr verir, bu da eneolit insanlarn geyim kulturuna yiylndiyini aq
gstrir. Toxuculuqla yana dulusuluq da inkiaf edir v xsusi snt
evrilirdi. Ayrca dulusu emalatxanas qalnn v saxs qablarn bidiyi
krlrin taplmas bu sntin d geni yayldn gstrir. Azrbaycann
hr yerind dulusu arx il hazrlanm qab z xmdr. Keramik
qablarn byk ustalqla hazrlanmas, boyal naxlarla bznmsi geni
yaylmd. Kr ay hvzsind bsit, Araz ay hvzsind sar rngli,
bzn rsmli tkmil, Dcl qylarnda is mkmml naxl, bzkli
saxs qablar istehsal olunurdu. Gney Azrbaycanda m.. V-IV minilin
ortasna aid keramika zrindki boyal nax cizgilri, bzk eidlri
artr, insan v heyvan killrind real grkm stiliz olunur, ttbiqi
incsnt nmunlri ortaya xrd. Keramika zrind (Sialk III) yall
tutanlarn yanlarn bir trf burcutma il eyni durumda kilmsi,
buradak dinamikann diriliyi insan valeh edir. Qobustan-Sialk yall
rsmlrini snt tarixinin edevri saya bilrik. Bu dvrd dulusuluqla
paralel gil, da v misdn kiik plastik heyvan (qu, bars, kei, ilan v s.)
fiqurlar v mhr-dama qayrmaq db dmd. Sntkarlq artq
xsusi pelr zr ayrlma mrhlsin atmd.
Eneolit dvr abidlri artq lbasdrma glnyinin formaladn,
basrq kulturunun etnik gstriciy evrildiyini ks etdirir. Kr yaxalarnda sasn qsb knarnda, gney blglrd is qsb daxilind
zn gstrn basrqlarda llri adtn tk, bzn kollektiv basdrmlar. Bir ox hallarda uaqlar evlrin dmsi altnda hsir bkl v ya
qabn iind dfn edilmidir. Basrqda bkl kild taplan skeletlrin
yannda mit v lnin xsi yalar vardr. Kltp I tbqsind
lnn bana yaxn kasa qoyulmudur. Bu rnk sonrak trk toplumu
iind yaylm basrq kulturunun lamtlrindn biri kimi diqqti kir.
Nzrdn keirdiyimiz blli orafi razid ksr eneolit abidlri l
zrin qrmz oxra spilmsinin, onun boyanmasnn artq bir atributa
evrildiyini gstrir. Eneolit abidlri prototrk snrlarnda, xsusil
gneyd llrin bkl deyil, uzadlm kild basdrldn gstrir
ki, bu da artq hmin razilrd prototrk etnosundan frqlnn protosumer, protokassi, protoelam uruqlarnn varln ortaya qoyur.

76

Eneolit dvrnd Drbnd, Boral, Van, Mosul, Badad, Kan,

Xorasan, Aqabad boyunca ken snrlar iind yaranm btv eneolit
kulturu v onun lokal variantlar arasnda laqlr olmudur. Ona gr d
Urmu trafna szan erkn kinilrin kiayarasnn quzey blglrindn
glmsi ehtimal da bykdr. Gney v Quzey Azrbaycana Ubeyd
kulturunun tsiri m.. IV minilin ortalarna yaxn artmdr.
Xasun-Samara-Ubeyd arxeoloji kulturunu mqayisli thlil edn
tarixi Y. Zablotska Uruk kulturuna qdr kiayaras v Azrbaycan
(ran) halisini qohum tayfalar sayr. Analoji eneolit kulturunu dayan
Gney v Quzey Azrbaycan z mk altlri, tikililri, keramikas il n
Asiya, xsusil yuxar kiayaras erkn kinilik kulturu il yaxnlq tkil edir.81 Kulturdaxili tmas v laqlr Sialk III il Tp-Hisar arasnda
olduu kimi, digr lokal kulturlarda da zn gstrir. Lokal kulturlar
aras laqlr is hm yaxn, hm d uzaq msaflr arasnda grnr. ki
boazl qablar, boazlarnda fqi gzlr olan kplr, dulusuluq krlri, dulus mmulat, memarlq formalar il qonu abidlrdn frqlnib,
lakin hmin lamtlrl Yarmtp III arxeoloji kulturunu tkrar edn
Leylatp abidsind paralelliyi mahid edn Azrbaycan arxeoloqlar
bundan doru ntic xarrlar: Bel vziyt is eramzdan vvl IV
minilliyin birinci yarsnda Qaraba dznliyind bina salm qbillrin
Mesopotamiyadan kmsin bh yeri qoymur.82
Kiik yerdyim, k, barter dyi-dy formalarnda gerkln laq-tmaslar m.. IV minilliyin ortalarna doru intensivlrk
byk miqrasiyalarla nticlnmidir. Bu miqrasiyalar iqlim dyimsil
baldr, nki ilk minilliklri rtubtli iqliml ken eneolitd melrin
artmas nticsind yaranm mnbit kin yerlri, mal-heyvan n mskntraf otlaqlar maldar-kinilr bs edirdi, lakin eneolitin son minilliyi ortalarnda yaranm quraqlq byk klr sbb oldu. Quraqlqla
bal Quzey Azrbaycanda bir sra eneolit msknlrinin boalmas, yaay yerlrinin trk edilmsi arxeoloji dbiyatda qeyd olunmudur.83
Eneolit anda davaml oturaq yaam trzi icma qurumunda bzi
nmli dyimlr sbb oldu. mk blgs yarand. Tikiln yaay
yerinin daxili tutumuna gr bir ailli evlr olmas gstrir ki, r-arvad
81

, 37; , 83; , 106; , 66; , 127.

, 1998, 100.
83
Eyni qaynaq, 94.
82

77

qoa nigah artq formalamd. Araksmlr, yardm tikililr mhsulun

ocaqlar (aillr) zr adambana gr blnmsini bildirir. Basrqlarda
varl-kasb frqi sezilmir. cma zvlri il icma bas arasnda el bir
frq hiss olunmur. Yalnz brkt rmzi qutsal Qadn fiqurlar Qobustan
qaya rsmlri srasnda v basrqlar iind grnr. cma qurumu znn
sl komunizm dvrn yaayr. Basrq iin qoyulan yalar yaamn
o biri dnyada davam etmsin inam kultunun yayldn bruz verir.
mumiytl, erkn kini-maldar uruqlarn astral, tbii olaylar, totemlr
zr oxlu kultlar yaranmd.
Prototrk dialektlrind danan uruqlar m..VI minillikd Orta
Asiyadan kiayarasna, Drbnd-Boraldan Xuzistana qdr yaylan
oxar erkn kini-maldar arxeoloji kulturun dayclar idi. Bu kulturun
lokal eidlri kimi, erkn protodilin d lokal dialektlri formalamd.
Eneolitin orta (V minil) anda blglraras laq-tmaslar artdqca bir
ne dialektaras koyne zrind tmrkzln dialektlrin say azald,
daha sonra lokal koynelraras laqlr genilndikc prototrk dili z
zirvsin atd.
Sonra gln m.. IV minillik byk miqrasiya dvrn ddyndn prototrk dili iki byk qola paraland. Azrbaycanda qalan uruqlarda prototrk dilinin bat qanad, Orta Asiya v oradan daha douya
gedn uruqlarda bu dilin dou qanad formalad. Sonralar douya bel
byk axn bir d m.. II minilin ortalarnda tkrar olundu. ndi Aralq
dnizindn Uzaq Douya qdr yaylm trk dillri arasnda sonrak qarlql alnmalar istisna olmaqla, n qdr ortaq sz v kili varsa, onlarn ksri prototrk dvrndn qalmdr. 84
Prototrk dili dalandan sonra qdim Azrbaycann blli snrlar
daxilind qalanlar rti olaraq protoazr uruqlar sayla bilr v bundan
sonrak dvrlrdn danarkn protoazr ad altnda bat prototrklri,
84

Ubeyd kulturunun glim anda kiayarasna gln sumerlrin dilindki prototrk

alnmalar srasnda mhz o an yaam il bal yeni yaranm szlri grmk olur:
toxuculuqla bal tuku toxumaq, ev tikmd qap il bal qeik eik, kinilikl
bal aka- kmk, agar sulanan kin yeri, metalla bal tibira metal, bal balta,
dulusuluqla bal kab-kagag qab-qacaq szlri bunu aydn ks etdirir.
Buradan douya gednlr d zlriyl burann yer-yurd, ay-da adlarn (Samara,
tiqla-til, Subar-Sibir, Balq v b.), eneolit anda mumilk sz evrilmi kinimaldarlq terminlrini v sair szlri aparmlar. n ucqar douda yaayan saxalar
(yakutlar) bs-bi-, ous tiriit kz drisi, nax ink, altan mis, khl-kms
qzl-gm, timir dmir kimi o an szlrini hl d ildirlr.

78

dou miqrasiyalarna qoulanlar is dou prototrklri kimi ayrmaq lazm glir.

Bellikl, eneolitin sonunda blli tarixi-corafi snr iind protoazr boylarnn kknd dayanan uruqlar gney snrnda protokassi-protoelam v gney-bat snrnda protosumer, quzey snrnda protoqafqaz,
douda is digr protork soydalar trfindn evry alnmd. Bu
tarixi etnolinqvistik corafi durumla dilini glidirmi, tikintiy yrmi,
dulusu, toxucu sntin yiylnmi, metal mnimsmi kini-maldar
prototrk uruqlar tunc dvrn qdm qoydu.
Azrbaycanda bu dvrn hdudlar m.. IV minilin
ortalarndan m.. II-I minillrin qovuuuna qdr
davam edir, lakin tunc kulturuna aid bir sra xsusiTunc dvr
ytlr bzi blglrd daha vvllr aid ola bilr.
Tunc dvrnn III minilin son rbn qdr davam
edn erkn a arxeoloji dbiyatda Kr-Araz kulturu adlanr, bundan
sonrak II minilin ortasna qdrki dvr orta a, bu minilliyin ikinci yars is son a hesab olunur. Tunc dvrnd metal ilm, kinilik, maldarlq, tikinti v digr snt sahlrind irlilyi olmu, dvilik, atlq
kimi yeni sahlr ortaya xmdr. Bu ada kurqan kulturu yaranm,
tkr-araba icad edilmi, ibtidai icma quruluu dalm, prototrk uruqlarnn birlmsil boylar yaranm v dvlt qurumlar formalamdr.
Azrbaycanda IV minilliyin ortalarndan formalamaa balayan
Kr-Araz kulturu III minilliy rsy atm kild daxil olub, onun son
rbn qdr davam etdi. O.H.Hbibullayev gr, yerli eneolit kulturu
zrind yaranan bu kulturun ilkin zyi Arazn orta hvzsi olmu, traf
blglr buradan yaylmdr.85 Bu kultur Urmu-Van v Kr-Araz hv-

85

,190-195; Knal, 29; , 1988, 36-37; Dorudur, bir

ox arxeoloq v tarixilr Anadolu-Flstin blglrind bu kulturun grnmsini
Qafqazdan gln kl laqlndirmi, Leonard Vulley is bu k Qafqazdan Anadoluya
gln hetlrl balamaq istmidir (Woolley, 32-35), lakin bu fikirlrl razlamaq tindir,
nki gstriln blglr Kr-Araz kulturunu dayan Van civarndak bat prototrklr
idi. Hetlr Anadoluya Qafqazdan deyil, batdan glmilr, ikincisi d, rzurum civarna
v Flstin bu kulturu dayan uruqlar Qafqazdan deyil, Van glnn gneyindn
xanlar idi, nki bu alarda sami uruqlar kiayarasnn quzey blglrin glib,
buradak subar boylarn bat v quzey ynlr kilmy mcbur etmilr. Bu
yerdyim yazl qaynaqlarn da mvcud olduu zamanda gerkldiyi n lav

79

zlrindn Dastan v Quzey Qafqaz blglrin, htta III minilin ortalarndan sonra Orta Anadolu v Flstin qdr gedib xmdr. rzurum
blgsind Karazhyk keramiki ll yaplm, qabartma spiralvari nax,
kil v texnoloji baxmdan Flstindki Kirbet-kerak kulturu il eyni
olub Kr-Araz kulturunu bir sr (2300-2200) davam etdirn lokal variantlardan biridir.
Kr-Araz kulturu m.. III minilin ortalarnda Qafqaz dalarn aan
uruqlarla Quzey Qafqazda da yaylr. Hmin minilliyin ikinci yarsnda
burada yaranan Maykop kulturu yerli glnkl yana, bir sra lamtlrin gr Gney Qafqaz arxeoloji abidlrini tkrar edir.86 gr Anadoluda hat dilind bat prototrk uruqlarnn dilindn alnma kut ruh kimi
onlarla sz ortaya xrsa, analoji durum Qafqazn quzeyind prototrkprotoqafqaz laqlri il gerklir. Orta Anadolu v Quzey Qafqaza
prototrk (protoazr) dilinin ilk rnyini Kr-Araz kultur dairsind olan
uruqlarn apard anlalr. Sonrak alarda hmin blglr bel klr
protoazr boylar trfindn dflrl tkrar olunmudur.
Bugnki corafi adlar il desk, Kr-Araz hvzlri trafnda Dastann mrkz blgsindn tutmu Gney Grcstan, Yuxar FratMuradsu vadilri, Van-Urmu-Xzr yaxalar boyunca haty alnan bir
evr daxilind yaylm Kr-Araz kulturunu yaradb inkiaf etdirn prototrk uruqlar gney qonuluqda yaranan Sumer-Elam dvltlri qdr
monumental tikinti, drin sosial tbqlm, yaz glnyi sahlrind
inkiaf etms d, metalilm v heyvandarlq sahsind xeyli irli ged
bilmidilr. Metallurgiyann inkiaf il xarakterik olan tunc dvrnd
gm, qzl, mis v tuncdan mxtlif yalar hazrlanrd. Mis nisbtn
aa temperaturla ld olunan tunc daha mhkm idi, tuncdan hazrlanan niz, xncr kimi silahlar misdn brk olduu n analoji mis-da
silahlar azald, davaml mk altlri v bzk yalar getdikc oxald.
Metalilmnin tunc mrhlsi soba v krlrin tkmillmsin, sonralar
qlibtkm texnikasnn yaranmasna gtirib xartd.87

mbahisy ehtiyac qalmr, nki akad mtnlri sami tayfalarn yuxar kiayarasna
mhz hmin dvrd glmsini ortaya qoyur.
86
, 96.
87
Dadan oxilnn, gil v mumdan is birdflik qliblr hazrlanrd. Lazm olan altin fiquru mumdan hazrlanr, zrin duru gil tklr, gil suvaq qaln qata atanda
deik alr v odda qzdrlan bu nsnnin mumu riyib tklr, brkimi gil qlibinin

80

Mis mrgm, srm, arsen, sink, nikel v qalay rintilri qatmaqla yeni keyfiytli tunc metaln ld olunmas o dvrn byk uuru
idi, lakin bel rinti vern filiz mdnlri ox vaxt ayr-ayr blglrd
olur; birindn mis, digrindn mis qatlan bu v ya digr filiz xr. Ona
gr d metalilm hm blg, hm d lklraras laqlrin genilnmsin sbb olurdu.Tunc ld etmk n n uzaq lklrdn gtiriln
qalay istisna olmaqla, digr filiz mdnlri Gdby, Daksn, Qafan,
rvan mahal (amluq, amluq, Sisimdn, Nzryurdu, ubuxlu, Axtala),
Qarada, Binmar, Xorasan, Dclnin yuxar hvzsi daxil olmaqla, Azrbaycann bir ox blglrind vard. Bu sbbdn m.. III minild Azrbaycan metallurgiya lksin evrilmi, onun traf blglrl laqsi
genilnmidi.88 atal-hyk, ayntpsi qazntlarnn metallurgiya
tarixini m..VII-VI minillr apardn yazan Y. N. ernxa gr, Quzey
Qafqaz v Dou Avropada ilk metalilmnin inkiafna tkan Gney
Qafqazn erkn tunc dvr metal ustalarnn mis mmulat vermi v bu
tsir m.. II minilin ortasna qdr davam etmidir.89
Metalilmd yaranan dn kinilik sahsinin inkiafna sbb
oldu. Metal oraq v x kini n geni imkanlar ad. kin yerlri toxayla yana, yeni um alti olan xla kilir, bunun n qoqu heyvan
at v kzdn isifad olunur, ct qoma kiniliyi yaranrd. Tunc dvr
yaay msknlrind arxlarn artmas suvarma iinin geni yayldn,
buda, arpa, dar eidlri v quyu formal taxl anbarlarnn varl da
taxl mhsulu artmn gstrir. Tunc dvrnd xrda v iribuynuzlu heyvanlarn artmas, ev at, ulaq v yeni hliln dvlrin bu tsrrfata
qatlmas kmiyt artm yaratd, bu da heyvandarlqda keyfiyt dyimsi
il nticlndi. Mskn traf otlaqlar daha hcmi bym maldarlq
n kifayt etmirdi, yaz aylarndan dalq v datyi otlaqlara xan
maldarlar artq da-aran yollarnda yarmkri mvsm yaamna baladlar. Bellikl, Azrbaycanda yeni yaranan yaylaq kulturu maldarl
ii lazm olan forman alrd. Bura tkln metal rintisi qlibin iind soyuyandan sonra gil qabq qrlr iindn hazr fiqurlu tunc alt xrd.
88
Suriya blglrini IV-III minillrd Gney Qafqaz metalla tmin edirdi (,
6).
89
, 47-57;
Azrbaycan arxeoloqlar da metalritm iinin knardan
glmdiyini yazrlar: Son zamanlar Gney Qafqazda, xsusil I Kltpd oxlu sayda
tkm-qlib v metal yalarn z xmas metallurgiyann bura knardan glmsi
fikrini tamamil inkar edib, onun yerli mnli olmasn sbur edir (,
194).

81

kinilikdn ayrm oldu.90 Gney v Quzey Azrbaycanda, rmn dalarnda m.. III minillikd xrda davarn artmas arxeoloji blglrl ortaya xmdr. Tunc dvrnn orta alarnda Orta Asiya v Gney
Azrbaycan blglrind hliln ikihrgcl dvlrdn bu dvrn
sonunda dvilik tsrrfat v ykdama karvanlar formalamd.
Qobustan qaya rsmlrind, Qarakpktp, II Kltp v sair abidlrd
izi qalan ev atlar sonralar ilxlq tsrrfatnn yaranmasna gtirib
xartd.
Tunc dvrnn ayr-ayr mrhlsind tkc maldarlq, kinilik
deyil, hm d silah, alt, bzkl bal metalilm - dmiri pesinin,
toxucu v dulusu sntinin d ayrldn grmk olur. Arxeoloji qazntlar sntkarlq, xsusil dulusu emalatxanalar z xartmdr.
nc boyasz, sonralar is qara, qrmz boyal hndsi fiqur, heyvan
killi myyn kompozisiya il naxlanan qulplu, cilal, parltl saxs
qablar oxalr. Gneyd daha ox qara, quzeyd is qrmzmtl rngli
saxs qablar yaylmd. Bu ada bzk yalar, silah-yaraq v mhrdamalar hazrlanmas xeyli artr.
Erkn tunc dvrnd ilk tkrli araba meydana xd. V. G. Childe,
T. S. Piggott, Y. A. er v baqa mtxssislr ilk tkr v arabann m..
IV minild Urmu-Van gllri arasnda yaranb III-II minillrd buradan
dnyann digr blglrin yayldn yazrlar.91 Kosmik uaq kfinin
XX srd verdiyi effekt kimi, o ada da arabann icad briyt n
byk texniki trqqi idi. lk tkrlrin hazrlanmas n lazm olan
brk aac v metal Azrbaycanda bol idi, Kr-Araz kulturu v orta tunc
dvrn aid basrqlarda xeyli araba modelli fiqurlar, htta btv araba
taplmdr. Bu ada tkr qutsal hesab olunduu n bir ox basrqlarda tkr fiqurlarna rast glmk olur.92

90

vvllr atdan qoqu v yk heyvan kimi istifad olunmudur, m..II minilin ortalarnda is ilk ata minn protoazr dliqanls btn dnyada ilk df atlq, svarilik
kulturunun balancn qoydu.
91
1980;
, 1985, 195-198;
,176;
,733-736, 950.
92
Tkr-araba v cng arabas modelin tunc dvr boyunca Azrbaycann hr gusind rast glmk olur: Dcl-Urmu aras blglrd Tp-Qavra, Hasanlu, Asur, Xzr hvzsind Tp-Hisar, Astarada Telmanknd kurqan, Qazaxda Baba-Drvi, Dastanda
Vliknd, emiknd, Naxvanda Kltp, rvan mahalnda Lori-berd, enqavit, Ari,
rdkli abidlri. Htta Boralda btv araba taplmdr (, 1985, 195-198;

82

Tkr-arabann ilk df trk boylar trfindn yaranmas fakt trk

eposlarnda orta srlrcn davam etmidir. Fzlullah Ridddin trk
boyadlar tarixini yazarkn qanql etnonimi bard deyir: Ona qdr
tkr yox idi, ona gr d araban ilk dzldn onlar oldular.Grk olan
yklri, qnimtlri bu arabalara yklyib apardlar v bu sbbdn Ouz
onlara Kanql, yni arabalar, arabas olanlar ad verdi.93
Tunc dvrnd tikinti ilri d yeni alarlarla frqlnir. Da zl
zrind iy krpicli dairvi ev tiplri, nal killi ocaqlar oxalr. Dairvi
v dzbucaql evlrl yana, tapnaq yerlri, pir-ocaq, istehkam qalalar
tikilir, yaay mskni divarlarla dairy alnrd. Bel qala v qalaalar
bzn orta tunc dvrnd ox byk dalarla tikildiyi n siklop tpgz tikilisi adlanr. Uzun basra ouz qbiri deyilmsi d maraqldr.
Kurqanalt basrqlarn stn iridn qatbaqat bir-birin yaxn qoyulan
dalarla yma tabnd klind balanmas da yayndr. Bel tikililr
ouz evi deyilmsi glnyi ermni dilind hl d davam edir.94
Kurqan glnyi tunc dvrnd xeyli glidi. Basrq yalarnn qt
v ya zngin olmas artq III minilin banda zn gstrir. Adi basrqdan bykly v iindki qiymtli yalarn znginliyin gr seiln
basrqlarn ortaya xmas icma quruluundak dyiiklikdn xbr verir;
icma patriarx, onun ail zv torpaa dbdbli trnl taprlr. Gyc
gl yaxnlnda bir ba il birlikd 11 nfrin d dfni akar olunmu,
bel basrqlarda uruq bas il yana onun qulluqularnn da basdrl, 191;
,16;
, 139;
, 2829).
93
, 13;
Sumerdn quzey qalxb, IV minilin ortalarna yaxn kiayarasnn quzeyind
Ubeyd kulturunu glidirn kngrlri (kiengi) v tkr-arabann mhz hmin ada,
hmn blgd (Van-Urmu arasnda) ortaya xdn xatrlasaq, Ridddinin qlm
ald Ouznamd arabaya kanq, arabal boya kanql deyilmsini nzr alsaq,
tkr-araba icad ednin kimliyi aydnlaar. Akad v het dillrind yngl arabaya hans
dildn alnd bilinmyn xulu-kanni, xulu-kannum deyilir (Qamkrelidze, vanov,733).
Burada kann szunn *kanq araba ola bilcyi v cng~kanq eyniliyi ehtimal vardr.
94
Doma Oquzov ifadsi ermni arxeoloji srlrind geni ilnir. Bu an tikililrind istifad olunan yma tabnd azr boylarna mxsus tikm sulu kimi ermni
dilind azaraen azr tikmsi adlanr (, 23-24); Azaraen sulu Urartu andan ncki tikililrd d istifad olunmudur (Martirosn, 24); Grkmli arxitektor Cfr Qiyasi bu bardki shbtimizd qeyd etdi ki, grc arxitektorlar da
darbazi terminini azr sulu olan tabndi konusvari daralan baca, dar bal
anlamnda ildir.

83

d aydnlamdr. Kr-Araz kulturu andan basra mk, mit

altlri, silah v bzk yalar il yana, kult v inancla bal araba, tkr
fiqurlar, tsbaa, lnn ba trfin cam, kasa qoyulmas glnyi artr.
Prototrk uruqlar llrini qvrlm, bkl formada basra qoyur, zrin qrmz oxra tkrdlr. Btn bu etnik adtlr btvlkd prototrk
uruqlarnn basrq kulturu glnyini formaladrm v onlar bu kulturu miqrasiya etdiklri regionlara damlar.
Qazma torpaq (xndk), lnn trafn dalarla v ya aac tirlrl
(ksm) balamaq v bel qurulan basrqlarn stn torpaq, da v ya
dala torpaq birlikd ylr, bel qabarma basrqlar kiik tpcikdn byk tplr qdr mxtlif hndrlkd olur ki, bunlara da kurqan deyilir. Bzi kurqanlarn trafna dairvi dzmd byk dalar - kromlex,
basra yaxn da heykl - nianda qoyulur. Kr-Araz kulturu il balayb 3-4 min il davam edn bu glnklrin Orta Asiya-Gney Sibir v
Quzey Qafqaz-til-Tuna ovalqlarna Azrbaycandan (n Asiya) kn
uruqlarn apard he kimd bh yaratmr.95
Erkn v orta tunc dvrnd kurqan kulturunun protoazr uruq v
boylarna aid zlliyi onun altndak basrqda tk, bzn ox sayda qrmz oxral skeletin ayaq v qollarnn bkl olmasdr. Digr atributlar
is aa-yuxar kiik frqli lamtlrl protoazr uruqlarnn dialektlr
zr mskunlad lokal blglrd saxs qablar, mk altlri, silah,
bzk yalarnda ortaya xr ki, buna da tbii baxmaq lazmdr. Tipoloji
95

Yalnz smayl by Miziyev bu miqrasiyann ks istiqamtd ba verdiyini, Kurqan

kulturunun yaranma zyinin is til-Ural aras olduunu yazr (, 1990, 2632). Lakin ruhunu incitmk istmdiyim mrhum smayl byin bu fikril razlamaq
mmkn deyil, nki Qafqazdan yuxar blglrd ortaya xan bu arxeoloji abidlr
basrq glnyi v metal yalar il n Asiyadan glm idi v bunu ks etdirn
blglr el smayl byin hr iki kitabnda kifayt qdrdir (, 1986, 30-33;
1990, 13-14). Kr-Araz kulturuna qdr d mvcud laqnin yn elmi dbiyatda
gneydn quzey verilir.
ksr Avropa alimlri kimi, T.V.Qamkrelidze v V.V.vanovun birlikd yazd fundamental srd d kurqan-basrq kulturunun Quzey Qafqaz - Gney Rusiya llrin
n Asiyadan getmsi indiy qdr ld olunmu ox zngin arxeoloji blglrl sbut
olunur (, 1984). Lakin miqrasiyann ynn dzgn vern bu
mlliflr hmin kulturu aadan yuxar dayanlar haqsz olaraq, protohindavropa
uruqlar kimi tqdim etmy almlar. Ancaq geni elmi mzakirlr sbb olan bu
fikir ciddi akademik-elmi dairlrd tarixilr trfindn qbul olunmad, nki bu
ehtimal dil, tarix v arxeoloji baxmdan almaz tinlikl qarlar (, 1988,
38).

84

yaxnln saxlamaqla, bel kiik frqlrin yaranmas Azrbaycan snrlar dna xan prototrk uruqlarnn arxeoloji abidlrind daha qabarqdr. Bu da tbiidir, nki mrkzi ocaqdan uzaqladqca, yeni-yeni etnoslarla qarladqca etnoqrafik innovasiyalarn, yerli glnkl ulalamann rnklri arxeoloji kulturda zn bruz vermlidir. Kurqan
kulturu v qdim trkc olan kurqan sz bir mddt prototrk v trk
boylarnn pasportu kimi qalsa da, sonralar baqa etnoslarn da kultur
glnyin daxil olmudur. Orta tunc anda az da olsa, bzi kurqanlarda lyandrma adti d grnr, Azrbaycanda bzi basrqlarn iind
tonqal qalanmas hallar qeyd alnmdr.
Kurqan kulturu atributlarndan biri d da heykl v atdr. Dadan
dzln qadn heyklciklrinin Qobustanda hl mezolit dvrndn blli
olduunu qeyd edn Firuz xanm Muradova buradak Kr-Araz kulturunun son alarna aid 3 -li kurqanda tapd da insan heyklinin btv
n Qafqazda ilk rnk olduunu yazr.96 Bel da heykllrin tunc dvrndn sonra basrq yannda nianda kimi qoyulmas dou v bat prototrk
saqa, alban, hun, xzr, kuman, qpaq boylar iind geni yayld kimi,
kurqanalt basrqlara at gmlmsi d trk etnosunun arxeoloji kulturunda
sas atributlardan birin evrilmidir.97
Kltp, Qarakpktp, Gytp kimi bir sra abidlrd hyatn
III minil boyu davam etmsi gstrir ki, Kr-Araz kulturu dvrnd protoazr uruqlarnn stabil yaay msknlri olmudur. Lakin el blglr
d var ki, orada stabillikdn danmaq olmur, yann izlri, yaay mskninin trk edilmsi v yenidn mskunlama, qonu lklrdn olan
basqnlar artq erkn tunc dvrnd toqquma v lokal savalarn balandn blli edir. Bel qardurmalara sbb ay-su v quru tranzit yollarna nzart, me aac, mineral qa-da, metal, mal-heyvan qnimti
ld etm v siralma, yeni otlaqlar davas, razi genilndirm olaylar
idi. Bu durum uruq balarna yeni statuslar gtirdi. Onsuz da maldarln ayrlmas il kii kultu stn mvqey xrd v soy balar iindn
96

, 1979, 39-41.
Kurqan trafna da hekllrin, at v qo dalarn qoyulmas sonrak alarda
yaylsa da, kurqanalt basra dadan at fiquru qoyulmasnn ilk rnyi m..III minilliyin
ortasna aid Telmanknd (Astara) kurqannda z xmdr. Bu kurqan aan tannm
arxeoloq Frman by burada araba fiquru il yana, ucunda at ba yonulmu uzunsov
bir da tapmdr (, 1987).
97

85

daha dykn olan uruq bas seilirdi. vvllr kiik, lokal dylr uruq balar sviysind rhbrlik kifayt edirdis, artq byk iddialar qarsnda iki v daha artq uruq birlmsi il yaranan boya yeni
statuslu ba lazm idi.
Kr-Araz kulturunun orta alarna qdr Azrbaycann bir ox
blgsind bel boylar v boy balar ortaya xmd. Sumer yazl eposu En-Merkar v Aratta byi bu bard tutarl blglr verir. Htta KrAraz kulturunun sonunda Urmu hvzsi il kiayarasnda byk Qut
dvlti yaranr. Prototrk uruqlar m.. III minillik boyunca ibtidai icma
quruluundan boy qurumuna qdr ictimai-siyasi evolyusiya kemi, bu
minilliyin son srlrind ilk dvltlrini qura bilmilr.
Kr-Araz kulturu dvrnd prototrk uruqlar boya evrilmi v
onlarn dilind yeni ictimai-siyasi terminlr yaranmdr; vvllr *ur
szndn uruq qbil yarand kimi, bu dvrd d *bod szndn dialektlr zr bod~but~boy fonetik variantl boy tayfa termini, *baq
szndn baq~beg fonetik variantlar il yeni anlam ksb etmi by sz
ilnmy balamdr. Uruqlar birliyi olan boy qurumunun bas olan
by hakimiytinin simvolu yay idi, oq ox is boyun trkibindki uruqlarn simvolu olub, -oq, be-oq klind onlarn sayn bildirirdi. Bu
alarda subar, kanqar, qut, as, lulu, turuq kimi oxlu protoazr boyad
vard v Aras, Asar, Kuar, Baq (baa), Qut, Qam, Al (al anas) v sair bu
kimi mifik dnyagrl, inancla bal iy adlar ilnir, Tenqer (tanr)
il brabr bu iylr d qutsal saylrd. Ocaq, su, da, da kimi tbit
kultlar vvlki alardan vard, sonra bu sraya metal, at, qlnc kimi
kultlar lav olundu. Btn bu inanc sistemi, ictimai-siyasi, sosial durum
inkiaf edib glidikc protoazr dili d cilalanb znginlir, cmiytl
birg dild d hmin inkiaf mrhllri ks olunurdu.
Erkn tunc anda qaya rsmlriyl yana, piktoqram - killi yazdan da istifad olunmaa balanmd. Prototrk uruqlar kimi, onlarn
gney qonular sumer v elamlar da piktoqramlardan istifad edirdilr,
lakin killi yazdan simvolik iar - ideoqramlara ken bu etnoslardan
yalnz sumerlr hmin ideoqramlar mixi yazya evir bildilr. Elamlar
v kiayarasna glib yerln sami akadlar hmin sumer yazsna uyun
zl yazlarn formaladrdlar. Qaya rsmlri, piktoqram v n ox da
uruq-boy damalarn uzun mddt davam etdirn protoazr boylar is
Aralqdnizi trflrd yaranan yar heca-yar hrfli runik yazn mnim-

86

sdilr. Hmin dvr aid yaz hl taplmasa da, sonrak alarda onun
izin da-qaya zrind v xal-xala sntind rast glmk olur.98
Azrbaycann erkn tunc kulturunu Dastan v Qafqaz armlar
il Quzey Qafqaza dayan uruqlar kimi, ks ynd miqrasiya edn uruqlarn da olmas tbii idi. Azrbaycann quzey blglrin szan uruqlar
sasn protoqafqaz etnoslarnn dou qolunu tkil edn protohurri uruq v
boylar olub, bir qismi ana yurdlarna yaxn Qafqazn gney tklrind
oturdu, bir qismi d Van hvzsin qdr irli getdi. Kr-Araz kultur
mkanna dn bu glm etnos z etnik glnyini, dou protoqafqaz
dilini mhafiz ed bildi. Erkn v orta tunc dvrnd Azrbaycann quzeyind iki etnosun yaamas arxeoloji kulturda el bir kkl dyim
yaratmad, yalnz lokal kultur variantlarn adda-budda ortaya xmas da
bunu gstrir. Hmin protoqafqaz boylarnn trmlri olan lzgi, udi,
een, inqu, buduq, saxur, avar, qrz, xnalq kimi boylarn azr boylar
il yalnz dil frqi vardr, digr etnoqrafik gstricilrin oxu st-st dr. ox gman ki, udi, avar, xnalq, een adlar onlara qonu azr boylarnn dilindn yadigar qalmdr, buduq adnn is boy qurumu yaranan
erkn tunc dvrnd ortaya xmas bh dourmur, nki yad etnik
uruun protoazr boy federasiyasna qoulmasu *bud-uq boya qoulan
uruq adnda aydn grnr. Buduq boyu o ada by szn d hans
formada almsa, indiy qdr hmin fonetik formada (baq) ildir.
Protoazr boylarnn Quzey-Qafqazla laqsi quzey olan kiik klr, III minilin ortalarndan sonra orada yaranan Maykop kulturu v onun
zrind yaranb, II minil boyu davam edib genilnn digr Quzey Qafqaz arxeoloji kulturlar tunc dvrnn sonuna qdr n Qafqazla laqnin
ksilmdiyini gstrir. Maykop kulturu v sonrak lokal kulturlar n Qafqaz maldar boylarnn quzey kmsi il yaranmd.99 Ora kurqan kulturu aparan boylar bir mddt bkl gmm glnyini saxlam, sonra
tdricn yerli ln uzatma adti stn mvqey xmdr, bu da glm98

Elam piktoqramlarna bnzyn yazlar Azrbaycann gney blglri Tp-Yhya,

Sialk IV, Qodintp abidlrind, ideoqram yazlar amax-Xz blglri arasndak
Quu, Altaac, Gylr, Udul kndlrind z xm, qayast rsmlr is Azrbaycann ksr blglrind - Aberon, Qobustan, Armudlu (rvan mahal), Klbcr,
Kmrli, Gmiqaya v sair abidlrd vardr (, 1927, 185; ,
1998; , 1984, 93-94; 1985; , 1992; ,
1999).
99
, 1977, 96; , 83.

87

lrin assimilyasiya olunduunu gstrn blgdir. Gman ki, prototrk

boylarn IV minillikd balanb Kr-Araz kulturu boyu davam edn quzey
klrind itirak edn uruq v boylar qaraay-balkar v kumuq xalqnn
ulu babalar protobalkar v protokumuqlar olmudur.
Qdim kartvel-trk dil paralellri gstrir ki, protoazr boylarnn
gney protoqafqazdilli boylarla da tmas olmudur. Bel tmas nqtlri
Boral-Axska il Kiik Asiyann quzey-dou blglri v sonrak Kolxida kulturunun yayld razilr arasndak snr blglri idi. Arxeoloqlar III minillikd Kiik Asiyada 10-dan artq kulturun olmasn qeyd
edirlr.100 Hmin minilin sonunda burada hat, azzi boylarnn yaamas
yazl qaynaqlarda ks olunsa da, arxeoloji kultur eidlrin gr burada
n az 5-6 mxtlifdilli etnik toplumun varl bhsizdir. Onlarn srasnda prototrk dilinin paralanma alarnda bura glib yerlmi bat
prototrk uruqlarndan olmas da mmkndr, II minilin balarndan is
burada batdan gln hindavropadilli boylar grnr v Van yaxasndan
yuxar qalxan qaqay boylar il burada prototrkc szlr ortaya xr.
Gytp saxs qablarnda czma-basma naxlar btv Kr-Araz
kulturu yaylan razilrd grndy kimi, Gytp, Hasanlu abidlrindki byk saxs qablar zrind yapma spiralvari naxlar da BoralQazaxda, Ar tyi abidlrd, rzurum civarnda Karaz, Elaz civarnda Xzrtp, Van civarnda Yayc kimi abidlrd tkrar olunur. 101
Bellikl, Anadolu protoqafqaz, protohindavropa dillrind danan boylarla yana, bzi prototrk boylarnn da msknin evrilir. Kr-Araz
kulturu basrqlar yaay msknlrindn knara xmd, Anadoluda
is mskndaxili kp v snduq basrqlarda ln arxasst uzatmaq,
mlmi halda gmmk, lyandrma glnyi davam edirdi.102
Bu alarda Anadoluda Turova (Troya), Alacahyk kimi hrtipli
yaay msknlri oxalrd. Kayseri civarndak Kani hrind asur
tacirlrinin ayrca mhllsi (karum) vard, burada m.. XIX srin ortalarndan balayaraq 150 il davam edn Kltp yazlar ticart sndlri
olsa da, bzi yer-yurd adlar il yana, burada Aquz, Sakl, Dada, Ata,
Azu, Panak, Tarxun, Tuman kimi prototrk xs adlar da ks olunmudur.103 Bu alarda hat boylar Qzlirmaq hvzsind, qaqay boylar is
100

, 1988, 32.
,1977, 48-50; Knal, 1987, 48-49.
102
Knal, 1987, 80.
103
, 1968.
101

88

onlardan yuxarda Qaradnizin gney-bat blglri istiqamtind yaylmd, II minilin balarndan glib hat blglrini zbt edn hindavropa
dilli hetlr burada byk Het dvltini qurdular. Bu dvlt m..1200-c
illr qdr Kiik Asiyada hegemonluu ld saxlaya bildi.
Gney Azrbaycanda, Urmu hvzsi il Dclnin sol yaxalar arasnda m.. IV minilin sonunda xrdabuynuzlu heyvann artmasyla bal
maldar uruqlarn dalq blglr qalxmas yeni-yeni yaay msknlri
salnmasna sbb olmudu. Luristan qazntlar III minil qdr kinimaldar sakinlrin oxaldn, lakin hmin minild bir trfdn iqaPaxan kimi byk sahli abidlrin boaldn, digr trfdn onlarn
trafnda tbii mhafizsi olan yeni kiik yaay msknlri salndn
gstrir.104 Bu blglr splnn lulu, qut, turuk v sair protoazr
boylar gney qonular kassi-elam, gney-bat qonular akad-sumerlr
il myyn ilikilr qurmudular. Bu ilikilr bzn bar iind ticart
laqlri, bzn d sava iind razi davas klind davam edirdi. Hl
prototrk ann sonunda, IV minilin ikinci yarsnda Bars yalti boalm, sonra burada elam uruqlar yerlmidi. vvlki sakinlrin geyimi
il ilgili yaranm blgnin ad is bugn qdr yaayr.105 Erkn tunc
ann sonuna doru Elam snrna yaxn Qiyan IV abidsi hl bkl
basrq adtini, hmin an elam abidlri is uzadlm l basr glnyini ks etdirir. Zaqros dalar v onun tklrind iqa-Sabza, TpBadxur, iqa-Kabud, Bataki, iqa-Bala kimi abidlr arxeoloji baxmdan
geni tdqiq olunmayb, buradak Tp-Cmidi abidsi Qiyan il eyni
xarakterlidir. Luristan qazntlar burada glimi kultur z xarmdr.
Badad-ran yolunda Sari-Pula yaxn Padir danda lulu byinin qayast rsmi v akadca yaz hkk olunmudur. Lakin elam yrlri qarsnda lulu boylarnn davam gtirmdiyi, yuxar Urmu hvzlrin kildiyi ehtimal olunur. Elam ar Kutik-nuinak m..XXII srin vvlind
qutlar zrind qlb aldn qeyd etmidir. Elam arxeoloji qazntlar
gstrir ki, Qiyan abidsindn aadak razilrd, btv Xuzistan blgsind byk inkiaf olmu, evlr artm, qsblr bym, hrsalma, mbdtikm, dulus v metalilm yksk sviyy qalxmdr. Artq
104

, 21.
Buradak uruq balar iyinlrin bars drisi atd n onlarn razisi Bars blgsi
adlanmdr. Eyni adl blg Urmu gl hvzsind d vard. Bu gney blgy tunc
dvrndn sonra glib elamlara qaran ari boylar artq bu razinin halisi kimi pars
adlanmdr. Yuxardak Bars blgsind is barsil trk boyu yaayrd.
105

89

burada boy (bod) qurumundan budun (bodun) qurumuna keid, dvlt

quruluu, hkmdar basr v piktoqram yazlar grnmy balayr.
Elam tsiri Azrbaycann gney-dou blglrin d sirayt edir. Sialk
IV-d silindrik mhrlr, protoelam piktoqramlarna bnzyn yazlarn
ortaya xmas bunu aydn ks etdirir. Q. ayld bu tsiri lazurit yolunu nzart altna alma kimi qiymtlndirir, gman ki, burada elam
tacirlrinin mhllsi varm.
Erkn tunc alarnda Azrbaycann gneyind bir-biril rqabt
aparan Elam v Sumer kimi iki dvlt yaranmd. Sumerd nc Ki,
sonra Uruk hr-dvlt evrildi. Bu hr-dvltlr arasnda hegemonluu l almaq n savalar olurdu. M.. 2700-c illrd Ki hrinin
ar En-Menbaraqesi, sonra olu Aqann gneydki Uruk hrinin ba
kahini v ar Bilqams il vurumas sumer yazlarnda ks olunmudur.
Sonrak Uruk arlarndan biri En-Merkar da Urmu civarnda olan Aratta
blgsinin byi il gah dostluq, gah da sava mnasibtlrind olmu v
dflrl Arattaya qasid gndrmidir. Bu laqlrdn geni bhs edn
sumer mtnlri Gney Azrbaycann erkn tunc a durumuna aid qiymtli mlumatlar verir. Blli olur ki, protoazr boylar bu dalq blgd
dmy kin v maldarlqla mul olur, burada boy bas by hkmdar
saylr, saray elitas iind ba kahin hrmt edilirdi. Arattada ilk trk
bylik qurumunun formalad aydn olur. Burada qiymtli mineral v
metalilm sahsind bacarql ustalarn yetimsi, Sumer kimi glimi bir lkd tikiln mbdin bzk ilrind arattal ustalara ehtiyac
olmas Azrbaycanda sntkarln inkiafni gstrn yazl sndlrdir.
Hl m..IV minildn kiayarasna balanan sami axnlar btv
tunc dvr boyunca dala-dala davam etmidir. rbistan llrindn
gln bu axnlarn ncllri akadlar idi. Onlar quzeydn Sumer daxil
olub buralar zbt edndn sonra akad slallrinin hakimiyti get-ged
genilnir v Azrbaycann gney-bat snrlar dflrl onlarn hcumu
qarsnda qalr. Bu durumda protoazr boylarn birldirn qut boylar
n xr, akad qounlarn mlub edib, ilk byk trk dvltini qurur,
kiayarasnn orta v gney blglrini d z hakimiytlri altna alrlar.
Bir sr davam edn Qut dvlti dalr, protoazr boylar yenidn ayrayr byliklr paralanr. Erkn tunc dvrnn son srlrind ba vern
bu olaylar Azrbaycann bzi blglrind hrsalma, qala v qalaa
tikm ilrin tkan verir. Naxvanda hr tikili qalqlarnn z xarl-

90

mas bunu aydn gstrir. Erkn tunc dvrnd hali artm da yeni-yeni
msknlrin salnmasna sbb olmudur.
Erkn tunc dvr protoazr boylarnn quzey, bat v gney snrlarnda yaranm durumu gzdn keirdik. Dou qonuluqda v Xzrin
gney-dousunda yerln blglr d eneolit kiniliyi zrind inkiaf
edirdi. Trkmnistann gneyindki Altntp, Namazqatp IV, Anau III
abidlri, zbkistann gneyindki Sapall kompleksi erkn tunc dvrn ks etdirir. Bu abidlrd ilk dulus arxlarndan istifad, dulusu
emalatxanasnn ortaya xmas, boyal keramikadan nazik divarl, cilal
v bir rngli saxs qablara v toxadan x kiniliyin kem, metalilm
v maldarln inkiaf grnr. n nmlisi is Orta Asiyada hrsalma kulturu Azrbaycan xeyli qabaqlamd. Burada saman qarql gil
evlr byk divarlarla hat olunmu sahlrd tikilirdi. oxotaql evlr
v dvrn gr mhtm mbdlr (Altntp) hr tipli yaamn ilk
rnklri idi. Namazqatpd 27 otaql bina qalqlarnn z xarlmas
da gstrir ki, burada tikinti ii ox irli getmidir.106
Protoazr boylarn dou prototrk blglri il balayan, hm d
zaman kedikc dillri bir-birindn uzaqlaan bu iki qol arasnda krp
rolunu oynayan Orta Asiya prototrkmnlri tunc dvrnn erkn an
stabil inkiaf, orta v son alarn is bu razidn ken byk miqrasiya
olaylar fonunda keirmilr. Aral yaxas Amu-drya deltasnda is Anau
kini kulturundan frqlnn Tazabaqyab kulturu yaranmd. Azrbaycann gney-dou blglrindn gln boylar burada Suyarqan kinimaldar kulturunu formaladrmd. Xarzm-Azrbaycan ilikilrinin ilk
rnklrindn biri olan Suyarqan kulturu Canbas-6, Gk-2, Bazar-2
abidlrind qeyd olunmudur.107
Orta tunc dvrnn sonunda fqanstann quzey, Orta Asiyann gney, Azrbaycann gney-dou v Xorasan blglri ari boylarnn axnlarna mruz qalr. Bunlar Qaradnizin quzey blglrindki Ata yurdlarndan qopub douya gedn hindavropa boylar idi, onlar artq m.. II minilin ortalarnda Aral hvzsin glib atmdlar. Sonrak srlrd is qeyd
etdiyimiz razilr splnmi, sonra buradan iki qola (iran, hind) ayrlb,

106

, 1977, 98-99; , 1982, 94-95; , 1981,

163-170.
107
1982, 96.

91

biri Hindistana, digri Elama getmidir. Bu yeni etnik miqrasiya arxeoloji

kulturda drin iz qoymudur.
Arazdan quzeyd olduu kimi, Gney Azrbaycanda da Kr-Araz
kulturu sona qdr davam etmidir. Da zl zrind tikilisi olan v ll
dzlmi spiralvari naxl, qulplu qara cilal saxs qablar, oxlu mis yalar akar ediln Gytpnin K laynda kultur tbq 6,6 metr olub, btv
III minilliyi hat edir. Tbriz yaxn Yanqtpd is iki mrtbli evin
qalqlar z xarlmdr. Kr-Araz kulturu III minilin sonunda inkiafla
bal keyfiyt dyimlrin urasa da, onun yayld razilrin tarixi
inkiaf II minild d zvi kild davam etmidir.108
Ancaq bu razilrdn knarda qalan Tp-Hisar, Turngtp, Xurab, ahtp, eme-Ali kimi avtoxton abidlrd kultur inkiaf lngiyir,
erkn tunc dvrnn sonlarna doru buradak boyal killi saxs qablar
aradan xr, yerini boz v qara cilal, pardaxl qablar tutur. Hisar III B
qatnda yann altnda qalm ox qiymtli qab-qacan taplmas burada
by evi olmasn gstrir. Xzr dnizinin gney hvzsind olan abidlrin oxu Orta Asiyadak Namazqatp abidsi kimi eyni vaxtda, m.. II
minilin birinci yarsnda boalr. halinin ktlvi surtd bu blglri
trk etmsi orta tunc dvrnd at v dvnin artmas, atln inkiaf,
arabalarn geni yaylmas il mmkn olmudur. Birinci byk k prototrk dilinin dald dvrd olmudu, bu is ikinci byk k idi v
buradan xanlar Xzrin hr iki sahili boyunca yuxar qalxm, byk
bir ktl d Orta Asiyadan kerk, Qazaxstan-Gney Sibir v Trkstan
trflr getmidir. Zaman-zaman douya miqrasiya edn prototrk boylar
oraya metalilm, atlq v qoyunuluq sntlrini apararaq, byk kulturlar qurmu, orada trklrin ikinci Atayurdunu yaratmlar.
Kr-Araz kulturundan sonra Azrbaycann snrlarnda yaranm
baqa etnik kulturlarn hatsind bat prototrk boylarnn tarixi-corafi
konturlar xeyli darald. Azrbaycan snrlar dnda baqa etnik toplum
iind qalan prototrk boylar ox yerd dilini itirib assimilyasiya olundu,
lakin protoazr boylarnn mskunlad Urmu-Gyc v Kr-Araz hvzlrind eyni etnik kultur orta tunc anda da davam etdi. Oturaq yaam
kinilik, tikinti, metalilm, dulusuluq, toxuculuq, ticart sntlrinin
yeni keyfiytlr qazanmasna imkan ard. kinilr tarla bitkilrindn
lav bostan trvzi v rik, badam, heyva, alma, armud, aftal, nar
108

, 1988, 38.

92

kimi cr meyv aaclar kib-becrmkl balq kulturuna yol ardlar. zm eidlrini artrb, rablqla mul olur, taxl dymd
artq vldn istifad edirdilr.Yun-ke toxucu mmulat artr, polixron
eidli boyal qablar oxalr, dym v lehimlm sulu il hazrlanm
bzklr geni yaylr. Tuncdan hazrlanan qazan, balta, xncr, iskn,
biz, baq, ox-niz ucluqlar metalilm sntinin inkiafn gstrir. Bu
ada byk ustalqla hazrlanm Luristan metal yalar traf blglr
v snr dna yaylr.
Orta tunc dvr protoazr boylarnn hyatnda maldarln n mhsuldar mrhly atmas il xarakterikdir. Damazlq heyvan, kei, qoyun
cinslrinin artmas, cins mal-qara il yana dv v atlarn da oxalmas,
sd mhsulundan geni istifad maldarl smrli pey evirmi, oban,
ilx v dvi snti stn mvqey xmd. Xsusil atlq snti
Urmu hvzsind, Qaraba v Xzrin gney blglrind misilsiz nailiytlr ld etmi, burada yetidiriln at cinslri Orta Asiya, kiayaras
v Kiik Asiya istiqamtind aparlan ticartd bir nmrli mala, Azrbaycan is btv n Asiya lklri n atlq bazasna evrilmidi. Bu
da bllidir ki, hr yerd yk v qoqu heyvan kimi istifad olunan atdan
ilk df Azarbaycanda minik heyvan kimi istifad olunmu, dnyada ilk
svarilik burada yaranmdr.
Orta tunc anda vvlki dairvi evlr aradan xr, dzbucaql v
2-3 otaql evlrin da zl zrind divar iy krpicdn, bzi yerlrd
mhr, gill suvaql ubuq, bzi yerlrd d ay dandan tikilir, mhafiz divarlar v qalalar artr, tikililr sistem dr. Bzi blglrd qala
iind sntkarlq mhlllri, hrtipli msknlr salnr, klr da
dnir (II Kltp). Azrbaycanda mhtm mdafi qalalar tikils d,
Sumer-Elam, Anadolu v Trkmnistann tikinti kulturundan geri qalr.
Son tunc dvrnd Azrbaycann ayr-ayr blglrind bir ne
lokal kultur yaranr ki, bu da protoazr boylarnn ayr-ayr dialektlrini
v boy birlmlrini gerkldirn durumun yaranmasndan xbr verir.
Bunlarn srasnda Xocal-Gdby, Naxvan v Tal-Muan kulturu
adlanan lokal arxeoloji kulturlar seilir. Birinci kultur Gnc-Qaraba
zonasn v Krn sa hvzsini hat edir v saxs mmulat (qabarq
kp, darboaz, tkqulplu qab, cam) v dadan dzlmi kuz, qapaql
v enliaz qablar il seilir. Burada saxs nehrlr d z xarlmdr.
n ox Qazax-Gnc ovalnda qeyd alnm bu lokal kultur Gdby
v Daksnd dalq, datyi v yaylaq yerlrindki siklop tikililri
93

il frqlnir. Baqalaa, Bykqalaa, Pirqalaas, Pirqalaqaps, obanda kimi adlar dayan bel siklop tikililri srasnda Azorqalaas adndak azor etnonimi qdim azr boylarndan yadigar qalmdr. kin-biin
v maldarlqla mul olan hali dulus arxndan istifad edir, bzkli
nsnlr dzldir, metalilm sntini davam etdirirdi. ki- sr sonra
bu geni razilrd, Gyc hvzsi, Ar-lyz ovalqlarnda yaayan
boylarn adn biz urartu yazlarnda grcyik.
Arxeoloji dbiyatda Naxvan v ya Qzlvng mdniyti adl
arxeoloji abidlr boyal qablar il seilir. slind, boyal qablar orta v
son tunc dvrlrind, hm d tkc Naxvan blgsind deyil, btv
Arazboyu v Urmu traf blglrd z xarlmdr ki, bu da myyn
dialekt koynesi trafnda sx laqsi olan boylarn arxeoloji kulturudur.
Buradan Xzr trf getdikc, Muan dznliyindn balayb Lnkran
oval-Tal dalarna qdr digr bir lokal kulturun yayldn grmk
olur.
Datyi v dznlik yerlrd kinilik, bzk-dzk, metalilm,
dulusu snti, yaylaqlarda is maldarlqla mul olan kaspi boylarnn
bu kulturu qara cilal saxs qablar, n Asiya tipli xncr v silindrik
mhrlri il frqlnir. Son tunc a lokal kulturlar srasnda AberonQobustan, ki-Zaqatala, Quba-Xamaz v Dastanda yerli boylarla
protokumuq boylarnn birg Qayaknd-Xorooy abidlri d vardr.
Btn bu lokal abidlr eyni basrq kulturu fonunda yalnz regional
dialektlr zr bir-birindn frqlnir.109
Son tunc dvr basrqlarnda vvlki alarn da qutu, xndk,
kurqan, kromlex glnyi davam edir, bzi abidlrd atla birg gmm
(Gnc, Xabulaq, Naxvan, Qaraba, Tals) zn gstrir, tk-tk
hallarda frqli etnik adt kimi lyandrma, paralama, uzanq gmm
zn gstrs d, ksr basrqlar bkl gmm adtini tkrar edir. Son
tunc dvrn protoazr dialektlrinin glim a hesab etmk olar, nki
109

Azr dilinin dialekt v ivlri hmin lokal arxeoloji kulturlarn regionlar zr yaylmasn aydn ks etdirir. Dialektlrin corafi prinsipl drd qrup zr tsnifini akad.
Mmmdaa irliyev vermidir ( 1968, 16-17): 1) Bat qrupu.
Qazax, Qaraba, Gnc dialektlri v Ayrm ivsi - Xocal-Gdby arxeoloji kulturu;
2) Gney qrupu.Naxvan, Ordubad, Tbriz dialektlri v rvan ivsi - Qzlvng
arxeoloji kulturu. 3) Dou qrupu. Quba, amax, Bak dialektlri, Muan v Lnkran
ivlri - Quba, amax, Aberon v Tal-Muan arxeoloji kulturu. 4) Quzey qrupu.
ki dialekti v Zaqatala-Qax ivsi - Zaqatala-ki arxeoloji kulturu.

94

dialekt v ivlr lokal arxeoloji kulturlarn formalad blglrd hl

bir ne sr mhlli xssiytini saxlamaqla inkiaf yolu keib sz-qopuz
ustalarnn dilind durulaacaq, Quzey Azrbaycana urartu boylarnn
hrbi tcavzn, saqa-qamr axnlarna qdr protoazr boylar stabil
inkiafla yaayacaqlar. Lakin Gney Azrbaycann gney blglri Diala
aynn yuxar axarlarna qdr orta tunc dvrnn sonlarnda kassi boylar trfindn zbt olunur v burada protoazrlr glm etnik hali il
i-i yaamal olur v ox gman ki, bir qismi d Urmu hvzsin v
dou blglr kilir. Erkn tunc dvrnn sonlarnda Van yaxasndan
Byk Zab aynn yuxar axarlarna, Krkk blgsin szan bzi hurri
boylar son tunc anda Musasir blgsind mskunlam v sonrak
alarda bzi Urartu ar slalsi buradan meydana xmd.
Azrbaycann Dclyan blglri is orta v son tunc alarnda
da vaxtar basqnlara mruz qalmdr. kiayarasnda dalbadal yaranan
Asur, Mitan-Hurri, Kassi slallri hakimiyti Dcl il Urmu aras blglri dflrl zbt etmi, burada zlrindn asl olan qsa v uzun
mddtli vilaytlr yaratmlar. Minil davam edn bu durum qarsnda
protoazr boylarnn xeyli hisssi Urmu hvzsin v Quzey Azrbaycana
kilmi, bir hisssi d buralardan Orta Asiya v Quzey Qafqaz trf
miqrasiya etmilr. Bu durum protoazr boylarnn kulturunda stabil oturaq hr yaam inkiafn lngidn faktora evrils d, sntkarlq v
maldarlq-ilxlq sahlrind xeyli irlilm olmudur.
Hl Kr-Araz kulturu dnmind formalamaa balayan folklor
rnklri tunc dvrnd genilnmi, mifik qhrmanlar, alp-rnlr haqqnda yaranan qoma-dastan glnyi erkn dmir anda protoazr boylarnn dilind xeyli glimidi. Qanadl at, Misri qlnc kimi mifik dastan
nsrlri son tunc andak yaam trzin, yadelli basqnlar qarsnda
duru gtir bilmk ovqatna uyun sjetlrl sz-qopuz ustalarnn dilind
cilalanr, geni xalqn mnvi ruhunu lzimy qoymurdu. Korolu,
Ouz motivlri, at-qlnc kultu qonu etnoslarn da folklor v mifoloji
yaradclna sirayt edir, eyni sjetlr baqa lklrd yerli zllikl
mayalanb frqli alar qazanrd. Luristan blgsi v Urmu hvzsind
son tunc ana aid qazntlarda artq silah-yaraq, yhr-yyn v digr
yalar zrind an slubu cizgisi grnmy balayr.

95

Azrbaycan razisind dmir dvr m.. IX-IV srlr aid edilir.110 lbtt, bel blg rtidir v Mana
Dmir dvr
dvltinin meydana glmsi il Alban v Atropaten
dvltlrinin qurulmas arasndak dvr hat edir.
slind, dmir dvr m.. XI srdn, Mana byliklri andan balanr. gr erkn dmir andan slamaqdrki dvr
(m.. I - m.s. I minillr) hat edn iki minillik zaman ksiyini mxtlif
an mhm siyasi-sosial hadislri - Zrdt, Xristian, slam dininin
yaranmas, Mana-Mada, Saqa-Qamr, Alban-Atropaten, hminin hmni, Selevki, rsaq, Sasani, Xzr dvltlrinin qurulmas il mrhllr blsk, arxeoloji kultur glnyindki davamll izlmk xeyli
tinlr, nki siyasi qurumlar qurulub-dalr, arxeoloji kultur is
zlliyini saxlayr.Ona gr d, erkn dmir dvrndn sonra tarixi dbiyatda ilnn Qdim v ya Antik dvr v Erkn Orta srlr blgs
arxeoloji kulturun diaxronik tsnifat n d mqbuldur.
Dmir ann sas lamti metalilmd yeni metal nv olan
dmirin ld olunmasdr. Dmirdn dzln kin-biin altlri, mit
yalar v n sas da silah eidlri protoazr boylarnn hyat trzini
xeyli dyidi. Bu alarda metalilm Azrbaycann ksr blglrind
iz qoymudur. Erkn dmir anda Azrbaycann ksr blglrind
vvlki yaay msknlri genilnir, hm d yenilri salnrd. Bu
dvrn abidlri byk mhafiz qurular il diqqti kir. str tbii
mdafi istehkam, istrs sni qurular traf boylarn basqn, qonu
lklrdn olan hcumlarn qarsn almaq mqsdi gdrd. Azrbaycanda boylar arasnda razi sava, yamalar adi hala evrilir, boy birliklri is hrbi demokratiya qurumunun tlblrin uyun yaam trzi
seirdi.
Erkn dmir anda qala tikililri xeyli artr.Qrbi Azrbaycanda
siklop qalalar Gyc gl yaxalarnda (Astxi-blur, Tmbadir, Berdade),
mdind (Noraen), Emidzind (Qrampa) erkn dmir ana aid
tikililrdir, lakin bunlarn ad son vaxtlar hayladrlb. Naxvanda yek
dalardan hrln Olanqala diqqti kir. Mil dznd Qaratp kurqann hndrly 14 metrdir. Burada m..VII-VI v V-I srlr aid iki kultur tbq v iy krpicdn tikilmi yaay mskni vardr. ld olunan
bzi cilal, naxl v boz, qara, qrmz, hray rngli eidli qablarla b110

, 1986,

57.

96

rabr, qoyun ba formasnda oxlu gil fiqurun taplmas gstrir ki, qala
sakinlri qoyun kultuna tapnmlar. Bu dvrn abidlri Gnc-Qazax
zonasnda daha sx v sayca oxdur. Burada vvllr mvcud olan BabaDrvi, Tyrtp, omutp v sair yaay msknlri erkn dmir ann sinxron abidlri il yaxndr, m.. XI srdn davam edn Sartp
is m..VII srd yanna mruz qalm, sonra burada ay dandan tikiln evlrd hyat davam etmidir. Hmin qatda tuncdan asma at fiquru v
zrind dnrg( ) damal oxlu sayda mhrlrin taplmas gstrir ki, qdim trk yazlarnda z hrfinin iarsi olub Az klind oxunan bu dama ayrca bir ailnin deyil, btv soyun v ya boyun blgsi
imi. Clilabadda m..VIII-VII sr aid Uzuntp abidsind z xarlan mxtlif ll, oxeidli tunc v dmir xncr-qlnclar, tunc bilrzik v zklr, qara v qrmz rngli saxs qablar vvlki Tal, Qzlvng, Xocal-Gdby kulturunu tkrar edir. mumiytl, dmir dvr
abidlrinin byk bir qismi Muan kulturu kimi qeyd olunur ki, bu da
dvrn gerk zn - mxtlif dialektlr zr lokal blglrd mskunlaan protoazr boylarnn knardan gln dadc axnlara qar boylararas konsolidasiyasn gstrir.
Vaxtil Azrbaycandan gedn saqa-qamr boylar m..VIII srin
ortalarndan sonra yenidn bura qaytdlar.111 lbtt, saqa-qamr boylar
bura qaydana qdr bir ucu Altay, bir ucu Azaq (Azov) yaxalarnacan
uzanan byk bozqr boyunca mxtlif blglrd olmu, mxtlif dilli
boylarla qaynayb-qarm, Urmu hvzsindn apard heyvandar, ilx
v metalilm, an slubu cizgi-bzk glnyini daha da glidirmi,
ken bir ne sr iind zlri d xeyli dyimidir. Quzeydn Azrbaycana girn saqa-qamr boylarnn trkibind baqa diriba etnoslarn da
olmas tbii idi, nki qarda byk v uurlu yama olaylar vard.
Protoazr boylar erkn dmir anda od arasnda qalmd: quzeydn saqa-qamr axn, batdan urartu, gney batdan da asur basqnlar.
Onsuz da, Asur arlar el vvllr d Azrbaycan torpaqlarn zbt etmk
niytini dflrl etdiklri hcumlarla gerkldirmk istmidilr. Bu
durumda Mana, ardnca Mada dvltlrinin yaranmas da mrkzlmi
qaydada halini qorumaq mqsdi dayrd. Azrbaycann quzey, quzeybat blglri taleyin midin v yama ehtiras il qaydan protoazr
soylu saqa-qamr bylrinin insafna qalmd. Bir sr qdr Azrbay111

, 1980, 17;

Azr xalq, 2000, 89-90.

97

cann mxtlif blglrind yerlib Dastandan rvan v rzuruma

qdr at oynadan saqa-qamr bylri burada ayrca dvlt d qurdular.
Lakin iki- nsildn sonra onlarn bir hisssi geri, Azaq yaxalarna qaytd. Btn bu olaylar Azrbaycann arxeoloji kulturunda drin iz buraxmdr, bzi yerd yann v dant qal, bzi yerd d basrq kulturunda dyim grnr. Son tunc anda dialektlr zr lokallam blglr yeni mdaxil dild, folklorda da z tsirini gstrmidir. Saqalarn
Azrbaycana qayd bura bir bozqr, l kulturu ovqat gtirdi.
Erkn dmir anda quzeyd olduu kimi, gney blglrd d
oxlu qalalar ina edilmidir. Mrnd yaxnlnda protoazr zngi boylarnn blgsin dn Livar tpsind yann izini saxlam qala urartu
keramikas v da evi il xarakterikdir. qdra yaxn Srncqaladan divar
qalqlar qalb. Hl Kr-Araz kulturu dvrndn yaay mskni olmu
apur hrin yaxn Hftavantpd m..VIII srdn sonrak tbqd
urartu tikilisi var. rdbil trfdki Aqalada erkn dmir anda yaay olmudur, Tehrandan quzey-bat istiqamtind yerln Xurvin abidsi
is m..XIII-IX srlr aid tbqni ks etdirir. Erkn dmir dvrn
aid olan Mana v Mada qalalar bard Asur barelyeflri vzsiz qaynaq
rolunu oynayr. ksri tplr stnd tsvir olunmu bu qalalar mhtm arxitekturas il diqqti kir. Bel qala killrindn biri d Urmu
glnn gney hvzsind tikilmi Qarqar qalasdr. Asur yazlarna gr,
ondan yuxarda yerln qala da Qarqari-hundur adlanr, bu is protoazr
qarqar boyunun oxsayl olmasn gstrir.112 Urmu hvzsind hmin aa aid eyni adl iki Alinza (Alnca) qalas da vardr. Bu dvrd Urmunun
quzey blglrini ial edn urartular orada bir ne qala tikmilr. Bel
qalalardan biri Rusann kiik hri adlanr. Bir baqas is Ordubad
tuunda zngi boylarnn razisind urartu sgrlri n qarnizon qalas
kimi tikilmi Sardurixurda adl qaladr ki, bu da yerli zngi boylarnn
urartu ar Sardurinin ordas, ordugah kimi tanyb Sardurix-orda
klind bu qalaya verdiyi addr.
Urartular dmn saydqlar protoazr boylarnn (az//aza) yaad
rvan uxurunda da Erebuni (rvan), Arqitixinili (Qmrli), Teyebaini
(Karmir-blur) adl qalalar tikmilr. Urartular hm Az lksind, hm d
Urmu quzeyind kanal v arxlar da kmilr. Bu regionda sni suvarma
qurulardan hl tunc anda istifad olunmudur. Naxvanda Frhad
112

Azr xalq, 115-118.

98

arx, Qalacq arx v Qarabalar kndindki arx orta tunc dvrn aiddir.
Dmir dvrnd bu cr kanal-arxlarn kilmsi metaldan qazma altlrin tkmillmsi il xeyli asanlamd, bol su is ba-bostan, kin yerlrinin artmas n lazm idi. Bu ada zm becrm geni yaylms,
rablq n sralara xmd. Erkn dmir anda btn bu tsrrfat
glimsi arxeoloji qazntlarda mk altlrinin, anbar-quyularn, saxs
qab-qacan v byk axr kplrinin artmnda zn gstrir.
Urmu glnn yaxalarn, xsusil, quzey blglri Urartu dvlti
zbt ets d, burada urartu kulturu yerli glnyi dyi bilmyib, yalnz
qazntlarda urartusaya silah-yaraq, keramika qalqlar grnr. Xzrin
gney-bat blglrin szan irandilli boylar Mada dvlti qurulana qdr
Qzlzn ay hvzsin glib atmamd. Burada protoazr qzl boylar yaayrd, byk bir blg onlarn ad il Qzl-bud (qzl-boyu) adlanrd. ayn aa axarnda yerln Marlik tpd z xan erkn
dmir ana aid (m.. IX sr) atl basrqda atlq yalar da vard.
Abidni tdqiq edn . O. Negahbana gr, Marlik kulturu Mazandaran,
Gilan, Tal v rann quzey-bat sinxron abidlri il yaxndr.113 Marlik
yaxn erkn dmir a abidsi Qaluraz da qzl boylarnn razisind idi.
Urmu hvzsinin gney blgsind Ziviy yaxnlnda z xan dnya
hrtli Saqqz dfinsi (IX-VIII srlr) saqa kulturunda a slubu adlanan motivlrin erkn mrhlsini ks etdirdiyindn R. Girman Saqqz
adnn saqa boylarndan qaldn, A. Qodar is a slubu motivlrinin
Manada yarandn, onu buradan Azaq yaxalarna saqalarn apardn
qeyd edir. Bu ehtimal bir ox alimlr d dstklyirlr.114
Urmu yaxasnda erkn dmir a abidlri eyni kulturu ks etdirir.
Kr-Araz kulturu andan balayb slamaqdr davam edn, 8 tbq
knt qal olan Gytp abidsi blgdki sinxron abidlrl, Suldus
vadisin alan v bu vadidki tpliklrd Qalatgah, Hasanlu, eneolit
dvrndn davam edn Hac Firuz, hray v qhvyi rngli gzl keramikal Dlmtp, Dinha II, Ptlitp abidlri eyni etnik kulturdan
mlumat verir. Ptlitp il sinxron yaxnl olan Tbriz blgsindki
Yanqtp m.. I minilin vvllrin aid boz gil mmulat il eyni an
113

Negahban, 1964; Gdby arxeoloji abidlrind ld etdiyi yalar Almaniyaya gndrn Valdemar Belkin Qalaknd kolleksiyasnda kmr zrindki rsmlr d a
slubunun prototiplridir (Nagel-Strommenger, 1985, 20, 41, 43 -li tablolar).
114
, 1981, 80-92; , 1980, 17; Azr xalq (Saqa elat
blmsi), 63-108.

99

Hasanlu saxslar il uyunluq tkil edir. Hasanlunun bu aa aid tbqsind z xan bina qalqlar iind mixi yazl ya taplmdr. Bunlardan biri da qab zrind olan di lksi (hkmdarnn) Bauri saray
yazs byk hmiyt ksb edir, nki yaznn protoazr dilind am
id qut (qutsal) v bauri br szlri il gerklir: d elbyi Br
saray. Yni Qutsal lk byi Bozqurdun saray.115
Hasanlu kulturu m..VIII srd Urartu ial il dadlmdr. Ona
gr, d B. B. Piotrovski bu dfinni VII srin sonu VI srin vvlin aid
edir.116 Lakin buradak digr iki yazda m.. XIV srin vvli v ortasnda
yaam iki tarixi xsiytin ad vardr: Kadaman-Enlil adl kassi arnn
v Auruballit adl asur arnn ad. Bu sbbdn hmin dfinnin tarixi
daha vvl, son tunc-erkn dmir ana aid ola bilr.
Erkn dmir a Gney Azrbaycann arxeoloji kulturunda saxs
mmulat v metalilm sahsind myyn dyiikliklr zn gstrir
ki, bu da quzeydn urartu, sonra saqa-qamr, batdan asur qounlarnn
lky soxulmas, doudan da irandilli boylarn yava-yava snr blglrdn lknin iin szmas il ba verirdi. Saqa-qamr boylarnn axnla
quzey blglr dolmasna qdr Quzey Azrbaycann arxeoloji kulturu
lokal dialeklrin formalad regionlar zr yekcins idi v blglraras
tipoloji eynilik vard. Basrqlarda zn gstrn kiik istisnalar byk
raziy yaylm protoazr etnosunun xarakterik chtlrini dyimk
iqtidarnda deyildi. Htta saqa-qamr boylarnn burada bir sr davam
edn hegemonluu da arxeoloji kulturda kkl dyimlr sbb ola
bilmdi. Onlarn bir qismi Azaq yaxalarna qaytd, qalan hisssi is protoazr boylarna qard v onlardan bir sra yeradlar qald.
Koban kulturu Gney Qafqazdan gedn boylarla yaranmd. Bu
boylarn Grcstan-Azrbaycan snr blglri il laqsi son tunc anda
zif olsa da, Koban kulturu dayclarnn hmin blglr geri axn
m..VII-VI srlrd artd. Bu alarda Qara-dniz yaxasndan dou ynd Kolxida kulturu Araqvi yna qdr irlilyir, hmin ada Grcstann gney blglrind azacq da olsa, urartu kulturu grnr, dou

115

Yaxud lk byinin kutsal Bozqurd mbdi. Asur ar III Salmanasarn vaxtnda

(m..IX) yaxndak Allabriya lksinin byi Allabriyal yanzi Buri-ya adlanr.Urmu
hvzsind Bari-qalas (Til-Bari, Bit-Bari) da mlumdur ( 1956, 156157).
116
, 1959, 255.

100

blglrin is saqa boylar il glnlr yerlir.117 Grnr, protokartvel

boylarnn formalamasnda VII-VI srlrdki olaylar mhm rol oynamdr. T. K. Mikeladzey gr, Grcstann batsnda qdim mnblrin
Kolxida kimi qeyd etdiyi razilr - orox-Rion hvzsi v Krn yuxar
axarnda orta tunc andan formalab, m.. IV sr qdr davam edn
avtoxton kulturu zandilli boylara aid edilir.118 Kvemo-Kartlinin qdim ad
Qoqarena () - Quqark toponimi m..VII srd Gney Qafqaza
gln saqalarla balanr.119 Dorudan da, qoqar (ggr) boylar saqalarn
iind glib Boral-Axska blglrind oturan bat trk boyu idi.
Azr xalqnn etnokulturunda quzey blglrin arxeoloji yozumu
dzgn aparlmad n bu regionun dmir dvr abidlri zrind
bir az geni dayanmaq lazm glir. Bu blglrin Quzey Qafqazla laqsi
tunc dvr boyunca davam etmidir v m..XI-VII srlrd Koban kulturunun yaranmasnda Gney Qafqaz boylarnn tsiri aydn grnr. Grcstann quzey blglri (Osetiyann gneyi, Svanetiyann bir hisssi)
Koban kulturu, bat blglri d Kolx kulturu dairsind idi. Dastanla
bu kultur dairsin dn blglr arasnda laq is hl Kr-Araz kulturu dvrnd vard v bu laq slamaqdr davam etmidir. Tuncdan
dmir keid dvrnd Daba (keriya), Muqrqan (Mhrrmknd),
Karabudaq-knd v sair yaay msknlrind ortaya xan yeni tipli
xncr, dmrn, gm v sair yalar Gney Qafqaz kulturunu ks etdirir.120 Saqa knd bzi boylarn Dastanda oturmas da mmkn idi.
Quzey Qafqazda m..VIII srdn balanan dmir metalilm sonrak srlrd geni vst ald. Bu ada Dastan v keriyann gney
blglrind yaranm Qayaknd-Xorooy kulturu ahsngr, Arkas, Maki,
Urtsek yaay msknlri v Zandak, Muqrqan, Yamansu, Balansu,
Yalxoy-moxk basrqlarnda qeyd alnmdr. Quzey Qafqazn mrkzi
v bat blglrind mdafi divarlar olmayan v yalnz tbii mdafi
relyefli yerd v aqlqda salnm yaay msknlrindn frqli olaraq,
Qayaknd-Xorooy kulturu yaylan razilrd sngr-qala tikintisi VIII
srdn vard.121 Burann halisi Azrbaycanla sx laqd olduu n
117

, 1984, 34-35.
, 1969, 26-27.
119
- , 10.
120
, 89.
121
, 66.
118

101

datyi terraslarda dmy kinilikl yana, ayyaxas ovalqlarda artq

sni suvarma sulundan da istifad edir, evlr ayda v gildn, Tarqu
v Urtsekd is qala divarlar iind tikilirdi. Qzl-gm, mis-tunc yalarla brabr, artq dmir-polad niz ucluu, ox dmrni, xncr, digr
yaraq-yasaq v x ucluu, baq-oraq kimi altlrin hazrlanmas, metalritm kr-sobalar, filiz kl qalqlar yerli metalilm v dmirilik
sntinin yksk sviyy atdn gstrir. Bu alarda Arazn
sanda olan Qarada blgsind polad adl protoazr boyunun ld etdiyi dmir filizi v dmirilm yuxar blglr yayld n polad
sz Dastan vasitsil protoqafqaz dillrin keir v sonralar ksr
Qafqaz etnoslarnn folklorunda dmir kultu il bal xs adlarnda geni
yaylr. Gney Qafqaz dulusuluu tsiri il Qayaknd-Xorooy kulturunda dulusuluq arx v byk kp eidlri ortaya xr, lakin burada
dulusu, dmiri, toxucu, dabba, dlgr sntlri inkiaf ets d, m.. I
minilin ortalarnda myin blnmsin qdr hl ev sntkarl sviysind qalm, ayrca istehsal sahlri kimi ayrlmamd.
Azaq yaxas v Tuna (Don) ay hvzsindn qalxb Byk Qafqaz
dalarn aan, byk bir hisssi d Dastandan keib Azrbaycana girn
saqa boylarnn axnlar Dastanda da xrda boylarn birlmsin, boy
birliklrinin hrbi demokratiya yaamna kemsin tkan verdi. Xzr
yaxalarnda Tarqu, Kumuq, Tabasaran, Kubai blglrind yaranan
lokal kulturlarn artq bu alardan gney protoqafqaz v bat prototrk
boylarnn dialektlri zr formaladn dnmk olar. Sonrak
sarmat axnlar is Quzey Qafqazn bat v mrkzi blglrin nisbtn
keriya-Dastan blglrin zif szmalar klind olmudur ki, bu da
bzi basrqlarda uzanq gmm, gzg qr, sarmat tipli silahlarla z
xr. Alban dvltinin yarand m..IV srdn slamaqdrki dvrcn
Dastan hun, subar, ggr, avar, barsil, azr-xzr, maskut v sair trk
etnoslarnn mvqqti v daimi drglrin evrilmi, burada Tarqu,
Drbnd kimi hr-qala, Belncr, Smndr, amaxar, Urtsek, Aa
Siqitma, Andrey-aul, ski-yurd, Oxlu, stisu kimi yaay msknlri salnmdr. Artq slamn yayld alarda rb-xzr ordularnn sava
meydanna evriln bu blglrd m.s.VIII srd Lakz, Tabasaran, Sarir,
Kubai, Kaytak, Kumuq byliklri vard. Maskut byliyi is Drbnddn
gneyd IX sr qdr davam etmidir. Dastanda da Quzey Azrbaycanda olduu kimi, slamaqdr Alban dvlti boyunca xristian, yhudi
dinlrini qbul edn bzi nax-dastan v trk boylar olmudur.

102

Saqa-qamr boylarnn Azrbaycana qayd bir x blglrd iz

qoymudur. Arxeoloq S.Yesayan v M.Poqrebovann birlikd yazd
Zaqafqaziyada skif abidlri adl kitab mhz bu mvzuya hsr olunmudur. Kitabn 20-ci shifsind veriln xritd aydn grnr ki, bu
abidlrin oxu Tbilisi-rvan arasndak zolaqda yerlir.122 Qanx-Qabrr
aylar arasnda, Zngi-Kasax-Arpa aylar v Krn orta axarlar boyunca splnn bu basrqlarda taplan saqa (skit) silah nv v xsusil ox
ucluu-dmrnlr, atlq nsnlri, an slubu il sslnmi yalar
tk-tk halda Aberon, Acabdi (Kiik kurqan), Gnc, Mingevir,
Gdby, Xankndi v Naxvanda taplmdr. Bu arxeoloji blglr
gstrir ki, Saqa-qamr boylarnn qurduu dvlt-Ellik Kr-Araz arasnda
Gyc gl hvzsini hat edn razid yerlmidir. Saqa-qamr qounlar nc urartular mhz bu regiondan qovub xartmd. ndi Ermnistan
adlanan qdim azr yurdunda qurulan Saqa dvlti Herodota gr 28 il,
Bibliya v asur qaynaqlarna gr is daha uzun mddt btv Asiyan
lrzy salm, yaxn blglrd siyasi-inzibati razilrin dyimsin
tkan vermidir.
Saqa-qmr boylarndan Aberon v Qobustan blglrind aan,
Piraa, Pirsaqat adlar, quzey-bat blglrd Sakaen (ki), Zaqatala,
Qmrl, Qomareti (Dmanisi), Kums (Qardabani), Aqsaqa (Axska) adlar
yadigar qalmdr. Bel adlar Krn yuxar axarlarnda Alget-ay,
Betaeni, Boral v Allahverdid iki Qaaan knd adnda, rvan blgsind Sakat uxuru, Kemr v Qmrli adlarnda da zn gstrir.
122

- , 20.

103

Bu ad kiln yerlrin ksrind saqa basrqlar olduu kimi, saqalarla

gln duvan boylarnn oturduu Dvani (Grcstan), Dvin (rvan) yaay
msknlrind d saqalara mxsus yalar taplmdr. Mnc, axtarlsa
Qobustan yaxnlndak Duvanldan da bel nsnlr tapla bilr. Saqaqmr andan yadigar qalan yeradlar (Sahatl, Kmrli v b.) Gney
Qafqazda ox yaylmdr. Maraqldr ki, Dd Qorqud boylarnda ad
ken Aq-saqa, irak dz, Tuman qalas (Dmanisi), Gyc gl, xsusil
Qan-Abqaz eli (Abxaziya) blglrind saqa-qamr abidlri oxdur. Bu
dastandak bzi motivlrin saqa-qamr anda yaranmas bhsizdir.
Saqa dvrndn sonra da hun, bulqar, subar, xzr v sair trk boylarndan baqa, digr dilli etnik boylarn Quzey Azrbaycana ktlvi axn
olmad n son tunc anda dialektlr zr formalam lokal arxeoloji
kultur Alban a boyunca slamaqdrki dvrcn yerli zmin zrind
cmiytin inkiaf il bal myyn dyimlrl davam etmidir. Saqa
dvru basrqlarda lgmm vvlki glnkl bkl kild davam
edir, lakin tk-tk hallarda uzanq gmm v kremasiya hallar da zn
gstrir. Bu mxtliflik saqa boylarna qoulub gln boylara aid basrqlarda daha qabarqdr. Bel ki, Kiik kurqan, Dvani, Aberon basrqlar
bkl gmmni ks etdirirs, Mingevir, Sartp (Qazax) v QabrrQanx aylar arasndak basrqlarda uzanq gmmy rast glmk olur.123
Xanay yaxasndak hndr kurqanalt basrqda 4 skeletdn birinin
uzanq, nn is oturaq kild olmas burada glm boy v ya sgri
dst basnn qulluqu v ya sirl dfn olunduunu bildirir. Daha
ox sad torpaq basrqlarda z xan uzanq gmm, qrmz zoomorfik
formal qablar, tunc v dmir silahlar, qzl, gm v tunc bzk, tkm
tunc damalar il yana, saqa dmrnlri gstrir ki, saqa axn il bura
mxtlif etnik kulturlu boylar da glmidir. Kollektiv basrqda oturaq
gmln bkl qoyulmu ly qurban verilnlrdir. Bel basrqlar
(3-27 aras) n ox rvan blgsind z xmdr. Kurqanl v kurqansz basrqlar vvlki proporsiya il davam edir; lgmm sasn bkl
haldadr, lakin azbkl v uzanq formalar da vardr.124
T. S. Xaatryana gr, Gney Qafqazda tam v yarmq kremasiya
m.. II minildn blli olsa da, az yaylmdr.125 mumiytl, m..XV-VI
srlr boyu Azrbaycanda lyandrma adtin nadir hallarda rast glmk
123

- , 21-37.
, 1984, 28.
125
, 1975, 95.
124

104

olur.126 Alban dvrnd artq tk-tk basrqlarn iind tonqal qalanmas,

sonra ln kln stn yen d vvlki kimi bkl qoyulmas adti
ortaya xr.127 Eyni vziyt Gycdn batda Misxana aynn sol yaxasndak Loruqala basrnda zn gstrir, burada kremasiya v bkl
gmm vardr.128 Grnr, zrdt inanc (ln torpaqdan ayrma) Atropatend kp basrqlarn ortaya xmasna sbb olduu kimi, artq m..VI
srdn rvan-Alban torpana da glib xmd. Mingevir kp qbirlri
buradak basrqlarn d birini tkil edir.129 Bel kp basrqlar Mingevir yaxn Yevlax, Xaldan, Zaqatala, ki, Qax, smayll rayonlarnda
olduu kimi, Qazax, Qaraba, Lan, Ada-Ucar, Muan v Naxvanda
da taplmdr. Maraqldr ki, Gney Qafqaz lklrind kp basrq yayld halda Quzey Qafqazda grnmr. Demli, bu glnk gney lklrdn glmidir. Quzey Azrbaycanda kp v saxs tkn basrqlar knar
etnik boylarn deyil, protoazr boylar iind atprstliyi tbli edn
maqlarn faliytinin nticsiydi. Eyni durum sonrak alarda xristianl qbul etmi albanlarn xristiansaya torpaq, da qutu v da snduq
basrqlarnda uzanq v llri sind arpaz kild gmm adtinin
yaylmasnda zn gstrir.130 Hr halda, kp basrqla yana, Yaloylutp kulturu adlanan abidlrd bkl gmm glnyi davam etmidir,
htta kp-tkn basrqlarn oxunda bkl gmm glnyi uzun mddt saxlanmdr.
Protoazr boylarnn basrq kulturunda bkl gmm il yana
bir ne etnik atributlar vardr ki, onlarn zrind dayanmaq lazm glir.
Bunlardan biri kurqan kulturudur, biri atl gmm, biri basra baa v
kasa qoyma, biri da heykl, biri d riton-ayaqdr. Bu atributlarn hams
Azrbaycanda ortaya xandan sonra traf blglr yaylmdr. Kurqan
kulturu eidli lamtlr malikdir, onun trafna dik dalarn dairvi dzlmsi - kromlex adti hl Kr-Araz kulturundan vvl dairvi evlrl
bal yaranmd.131 Kromlexli basrqlar son tunc anda Gney Qafqazda

126

, 1984, 29.
, 1984, 74-75.
128
, 1981, 61.
129
, 1960, 7; M. N. Poqrebova yazr ki, Grcstann bat blgsind z xan
qabda l basdrmaq glnyinin bu razid qdim yerli kk olmudur (, 30).
130
, 1986, 122-123.
131
, 1954, 46.
127

105

geni yaylmdr.132 lnin o dnyada da dairvi evd yaamas inam il

yaranm kromlex adtinin artq dairvi evlr tikilmyn alarda da
davam etmsin sbb mhz sbbi unudulmu vrdiin etnik glnk
atrubutuna evrilmsidir. Azrbaycanda son tunc-erkn dmir andan
atl basrq glnyi (ahtaxt, Marlik-tp, Yeni Bayazid, Loruqala) formalamd. Burada bzi kurqanlarda oxlu sayda atn qurban verilmsi
(Saroban kurqan -16, Borsunlu - 8) ln xsin byk nfuz sahibi v
varl olmasndan xbr verir. lbtt, Altaya gedn saqa boynun daha
ox ilxya, ln byin is byk nfuza malik olmas Arjan kurqannda
(m..VIII-VII sr) 160 at qurban il ortaya xr.Vaxtil atl basrq etnik
atributu il Azrbaycandan gedn saqa-qamrlrin qayd m..VII-VI
srlrd atl basrq glnyinin daha geni yaylmasna sbb oldu v bu
aacan bel glnyi olmayan Grcstana da kedi.133
Basra baa (tsbaa) qoyulmas glnyi hl prototrk anda
yaranm baa kultu il bal idi v prototurk uruqlarnn ksri deyil, bir
qismi buna tapnrd. Mhtm qdim trk yazl dalarn baa heykli
zrind dikldn, bu inam Altaya aparb Trk xaqanln quran boylarn cdad Azrbaycandan getmi dou prototrklr idi. Ata yurdda qalan
bzi protoazr boylar da baan basra qoyur v bu glnyi Alban a boyunca davam etdirir. lnin bana yaxn kasa qoyulmas da qdim
dnyagrl bal olub, minillr boyu davam etmidir. lk df Gney
Azrbaycanda m..XI-IX srlrd yaranan at, qo v digr heyvan bal
riton-ayaq iki qab buradan Quzey Qafqaz v Orta Asiya (Koykrlqankala) istiqamtind yaylmdr. Basrq yannda dikin qoyulan da adam
heykllrin d ilk rnklri Azrbaycan (Qobustan), Gney Azrbaycan
v Dou Anadoluda (Hakkari) taplm, bu glnk Alban anda da
davam etmidir.134 Buradan gedn prototrk boylar bu adti btv bozqr
kulturuna evirmilr. lnin grkmini ks etdirn da heyklin basrq yannda qoyulmas haqqnda in qaynaqlar da mlumat verir.135 Grndy kimi, at-baa, kurqan-kromlex, kasa-ayaq, da heykl v baqa
etnik basrq atributlarn Altaya v Azaq yaxalarna dayan prototrk
boylar bu glnklri minillr boyu mhafiz etmilr.

132

, 1984, 28.
, 1954, 98; , 1984, 30.
134
, 1979, 37; , 1984, 66. Bel bngdalardan IV Bitikd danlr.
135
, 282.
133

106

Prototrklr eneolit andan basrqlar yaay yerindn qraa

xarm, ln bkl-qvrlm kild basra qoyub, zrin qrmz
qan rmzi kimi oxra spmilr.Azrbaycanda Xalaf, Ubeyd, Kr-Araz
kulturu v sonrak alar boyunca davam edn bkl basrq insann ana
btnind olduu vziytd o dnyada yenidn doulaca inam il baldr. Bkl hal Alban anda davam etdiyi kimi, Gney Azrbaycanda da
Tp-Sialk III kimi abidlrd qabarq ks olunmudur. R. Daysona gr,
Urmu yaxasnda 10 kultur tbqli Hasanlu abidsinin m..XII-XI srlr
aid IV qatnda zn gstrn bkl basrq vvlki nnni davam etdirmidir. 136 Prototrk boylar bu glnyi getdiyi yerlr aparmlar.
Trkmnistanda (Anau, Moncuqlutp, Qaratp, Namazqatp) bkl
basrq eneolit andan bllidir.137 Saqa-qamr bkl basrqlar Quzey
Qafqazda da zn gstrir.138 bn Fdlann tsvir etdiyi xzr xaqanlarnn basr saqa bylrinin basrq glnyini tkrar edir.139
Grndy kimi, Azrbaycanda erkn dmir dvr basrq kulturu
yeni alarlar qazansa da, vvlki glnk itmmidir. Arxeoloji qaynaqlar
minillrl davam edn etnik atributlar ks etdirdiyi n Azrbaycan
halisinin trkibind glm yad nsrlrin czi olduunu gstrir. Saqaqamrlrin Azrbaycana axnn sonralar tkrar edn hun, subar, bulqar,
xzr v sair boylar da protoazrlr kimi trk etnoslar olduu n burann arxeoloji kulturunda qabarq dyiiklik olmamdr. Quzey blglrd
yaayan qafqazdilli boylar Kr-Araz kulturu andan protoazr boylar
il eyni mdni mhitd olduundan hr iki etnosun yaam trzi oxar
inkiaf zminind tkkl etmidir. Sasanilr anda Xzrboyu zolaqda
mskunlaan halinin bir qismi bura krln irandilli boylarla qarm,
rb istilas dvrnd Azrbaycana krln azsayl rblr is bir-iki
nsildn sonra assimilyasiya olunmular. Saqa-qamr dvrnd Quzey
Azrbaycanda iki etnos - ksr blglrd azr, quzey blglrd is gney v dou protoqafqaz boylar vard. Lakin Gney Azrbaycann gney
v gney-dousunda artq protoazr boylar il yana, pers v digr irandilli boylar, gney-batsnda is samidilli boylar mskunlamd.
Saqa-qamr andan sonra Quzey Azrbaycanda oxlu byliklr
ortaya xd. hmni dvlti dalandan sonra is alban bylrinin ba136

, 1984, 56; , 1993, 18.

, 20.
138
, , , 1980,184-199.
139
bn Fadlan, 77.
137

107

l il burada Alban dvlti quruldu, lakin bu dvlt Selevkilrdn

asl olan bat blglrd yaayan subar, qaqay, rmn, ggr v digr
protoazr boylar daxil edilmdi. Gneyd is Kiik Mada kimi tannan
razilrd mstqil siyast yrtmy alan Atropaten dvlti yarand
v myyn alarda bu dvltin rvan v Ggr-Boral razilrincn
hkm yrd.
Bu alarda Atropaten v Alban blglrind byk hrlr salnd, mbdlr tikildi. Quzey blglrd bimi krpicdn tikiln bzi evlrin dam kirmitl rtlrd. Btv Azrbaycanda hrlm dvr balanmd, sntlr inkiaf edir, ticart qaydaya drd, artq Alban
arlarnn yerli gm sikklri dvry buraxlmd.140 Burada sntkarlqla yana, maldarlq v kinilik d inkiaf edirdi, tsrrfat n yeni
olan pambq becrm sahsi ortaya xrd.
Atropaten-Alban andan slamaqdrki dvrlr Selevki, rsaq,
Sasani, Xzr, Bizans, Rum v rb dvltlrinin Azrbaycanla bal
apard siyast, dvltlraras mhariblr azr boylarnn clb olunmas haqqnda yazl qaynaqlar olduundan arxeoloji blglr zrind
geni dayanmaa ehtiyac yoxdur, sonrak blmlrd yeri gldikc bzi
arxeoloji faktlardan istifad olunacaqdr. Lakin burada douya gedn
prototrk boylar v Ata yurd problemi il bal arxeoloji qaynaqlarn
verdiyi mlumat gzdn keirmy ehtiyac vardr. Prototrklri Altay
dil ailsin balayan tdqiqatlar trklrin Atayurdunu Mrkzi Asiya
blglrind yerldirmk istyirlr. Ona gr d Monqolustann quzey
v quzey-bat blglrindn tutmu Minusinsk kkliyind, Altay-Sayan
blglrind, Yeniseyin orta v yuxar axarlarnda, bir szl, qdim trk
yazlarnn ortaya xd v douda erkn orta srlrd Trk byliklrinin, Trk xaqanlnn yarand razilrd, xsusil Gney Sibird ortaya xan arxeoloji kulturu tri d olsa, gzdn keirk.
Baxmayaraq ki, Gney Sibird neolit a Azrbaycandan 4 minil
sonra balanr, htta hmin dvr aid d arxeoloqlarn axtar cmi bir
basrq, bir yaay mskni v bir ne drg ortaya xarda bilmidir.
Burada eneolit dvr d (m..XXV-XVIII srlr) Azrbaycan v Orta
Asiyaya nisbtn ox gecikmidi v yalnz bu ada Minusinsk ovalqlarnda maldar Sibir boylarnn mskunlamas il Afanasyevo kulturu
balayr. Neolit dvrnd yerli Sibir uruqlarnn maldarlqla mul olma140

, 1990.

108

d arxeoloji dbiyatdan mlumdur. Gney Sibir d maldarl afanasyevolular hazr kild gtirmidi. Afanasyevo kulturunun Altayn batsnda formalab Minusinsk kkliyin gldiyini deyn tdqiqatlarn
bir qismi bu kulturu dayanlarn arxeoloji v antropoloji (avropoid) lamtini sas gtrb, onlarn Volqa-Ural arasndan gldiyini iddia edirlr.
Afanasyevo kulturu A. O. Okladnikova gr, Sibir mhiti n yad idi.141
traf blglrin halisi qarq v monqoloid olduu halda, glmlrin
avropoid olmas, yerli uruqlarn ovuluqla, glmlrin is maldarlqla
mul olmas faktlarn nzr alan v glmlrin Orta Asiya mnli
olduunu istisna etmyn S.V. Kiselyev bu miqrasiyan Altayn dalq v
ovalq blglrindn Yenisey v Monqolustan llrin kediyini qeyd
edir.142
Afanasyevo kulturu III minilin sonu II minilin vvllrind Gney
Sibird drglr salm varl-kasb blgs olmayan heyvandar uruqlarn ayqra ovalqlarda buraxd kurqanlardak eyni qaydal basrqlarda aydn grnr.Tk v kollektiv (8- qdr) basrqlarda silah v mk
altlri deyil, yalnz zrindki taxma bzk yalar il dizi bkl v
arxas st uzanq, oxral skeletlrin yannda saxs v taxta qablar qoyulmudur. Basrq nsnlri gstrir ki, afanasyevolular aac v mis, qzlgm metalilm sntini bilirdi. Sonralar uruq balarna aid byk
kurqanlarn yaranmas burada sosial glimnin realladn gstrir.
Afanasyevo kulturu yaylan razilrd sonralar Okunyevo kulturu
grnmy balayr v arxeoloqlar 35 il nc myyn ediln bu kulturun
dayclarn Sibirin bat razilrindn gln protosamodi boylar olduunu dnrlr. Afanasyevolularn maldar avropoid, okunyevolularn is
sasn ovuluqla mul olan qarq monqoloid olmas v frqli basrq
kulturu bunlarn arasnda genetik laq olmadn gstrir. Lakin sonralar bu iki etnik qrup arasndak frqlr azalr, bir-birin qovuan boylar
qarlql asimilyasiyaya urayr. Bunlar yaayan blglrin orta quranda artq Andronovo kulturu grnmy balayr. Okunyevo kulturu
yuxar blglrd m..XIII sr qdr, gney blglrd is Qarasuk
kulturu ana qdr (m..XI) davam edir. Gney Sibirin, xsusil Sayan
dalar il hat olunmu Yenisey vadilrinin lverili tbii raiti, bol otlaqlar, yuxarlarda alp mnliyi, buradak filiz yataqlar mxtlifdilli et141
142

, 1941, . 9.
1951.

5-14.

109

noslar kib Minusinsk kkliyin gtirirdi, glnlr d burada bir-birin qarrd. Tunc dvrnd Mrkzi Asiyann qrb blgsi Tuva v
Xakasda avropoid irqin xsusi nv olan braxikran tipi formalard.143
vvllr Andronovo kulturunun Yenisey hvzsind yarandn
gman edirdilr, nki bu kultura aid blglr ilk df burada taplmd.
Lakin qpaq l tdqiq olunduqca hmin fikir dyidi v Minusinsk ovalnn quzeyi Andronovo kulturunun n az yayld, hm d bu kulturun
n dou lokal blgsi olduu aydnlad. Bu maldar-ilx boylarn kurqanlar adtn otlaq yerlrind z xr. Yeniseydki Andronovo kurqanlarnda kromlex, da qutuda bkl gmm glnyi eynn Azrbaycandak
basrqlar tkrar edir. Bzn Orta Asiyann l zolandak Andronovo
kulturunu ari boylarna aid etmy chd edirlr, lakin bunun ari (hindiran)
tayfalarna aid olmadn sylynlr d var.144 Bat Sibir v Altay llrindn keib m.. XIV-XIII srlrd Minusinsk ovalna girn andronovolular burada Qarasuk kulturu dvrncn zd idi.145
Andronovo kulturuna oxayan v antropoloji chtdn okunyevlilrl
eyni olan boylarn sasn Minusinsk ovalarnda mskunlad yerlrd
formalaan Qarasuk kulturu Dalq Altay, Tuva v Monqolustanda yaylmamd. Qarasuk kulturu anda (m.. XI-VII) Minusinsk ovalnda
tuncdan hazrlanan yalar xeyli oxalr. Bu kulturun yaranmasnda iki
braxikefal etnosun itirak etmsi kromlexlrin andronovo saya dairvi
v drdknc dzlmsind, lnn hm ayaqlar yarmbkl uzanq,
hm d tamam uzanq qoyulmasnda zn gstrir. Basrq inventar
iind qab, oxlu baq az, lnin dad v geyimin taxlan bzk
yalar vardr.146
Minusinsk ovalnda m..VIII-III srlrd yaylan Taqar kulturu bu
alarda digr regionlarda zn gstrn saqa kulturu il yaxnlq tkil edir. Bzi arxeoloqlar Taqar kulturunu VI-V srlr aid edirlr.147 Taqar
143

- , 42.
, 1977, 149; - , 918.
145
1986, 47; Andronovo basrqlar Apl gl, Kadat, nqol (n-gl), Ujur,
Orak, Qarasuk, Bateni, Yarki, Erba ay, Tepsey tpsi v sair yerlrd akar olunmudur.
144

146

, 1982, 104-106.

147

, 1986, 79; slind is Karasuk kulturu zrind formalaan Taqar

kulturu m..XI-I srlr boyu myyn mrhllrl davam etmidir (,
2000, 519)

110

kulturunda Azrbaycann gney blglrind atlqla bal yaranm at

killi yalar, eyni yyn-gm tiplri grnmy balayr v a slubu
geni yaylr. Son tunc-erkn dmir alarnda Mazandaran v Luristan
abidlrindki atlq nsn tiplrini tkrar edn Taqar kulturu dayclar atdan istifad etslr d, atlqla mul olmurdular, hm d a
slubunda ayaqlarn altna ym maral motivi Yeniseyd yalnz m..
V srd ortaya xr.148 Bu sbbdn onlar birbaa Azrbaycandan gln
boylardan deyil. Sadc, taqarllarn artq o dvrlrd Altayda olan saqalarla al-veri laqsi ola bilrdi. nc czi monqoloid cizgili avropoid tip kimi grnn taqarllarda bu cizgilr sonralar artr.
A. Q. Kozintsev yazr ki, taqarl antropoloji tipi Altay (sak) v
Qazaxstan (afanasyevo-andronovo) tiplrin yaxndr. 149 V.V. Bunak is
afanasyevo-andronovo kulturu dayclar il masir trkmn-azr boylar arasnda antropoloji baxmdan yaxnlq grr.150 mumiytl, taqarllarn etnik mnyi ox dolaqdr; yarmqazma v yerst daxmalarda
yaayan, maldarlq v primitiv kinilikl mul olan, boy balarna
byk kurqanlar quran, tk v oxlu kollektiv basrqlarda ln uzanq
gmn, trkibind hm antropoloji, hm d basrq mxtlifliyi olan bu
boylar da vahid etnik toplum saymaq tindir. Bu da mmkndr ki,
Taqar kulturu anda Qazaxstandan dala-dala keib Yenisey yaxasna glnlr buradak boylara qarmdr. Hun ana (m.. III) qdr
davam edn Taqar kulturu Kemerova blgsind miladacan yaad.
Hunlarn anda Minusinsk ovalnda yeni tipli Tatk kulturu ortaya xr. Basrqda lyandrma adti grnr, lnin maskas dzldilir,
mitd in yalar artr. Hun ana qdr myyn ehtimalla Orta
Yenisey llrind prototrk arxeoloji kulturuna bnzr m.. XXV-XVIII
srlrin Afanasyevo kulturunu saymaq, Andronovo kulturunu (m.. XIIIXI) is yaxn hesab etmk olar. Bunu da nzr almaq lazmdr ki, hr
iki kultur yerli mnli olmayb, batdan glmdir v bunlar gtirnlrin
is dou prototrk boyu v ya prototrklrl sx kontaktda olmu baqa
etnos olmas aydn deyil, hllik bu msl aq qalmdr. Hunlardan
asl olan bu blglrd trk boylarnn sonralar oturduunu da dnmk

148

,1981, 80-93.
, 1977, 67.
150
, 1956, 103.
149

111

olar. Eyni durum Monqolustanda da zn gstrir, hun ana qdr burada prototrk arxeoloji kulturu sayla bilck blgy rast glmk olmur.
Bat Monqolustanda ilk tunc altlr Afanasyevo kulturunun glii
il grnd. Monqolustanda tunc yalarn yaylmas m.. II minilliyin
yarsndan sonra baland.151 Bu da Qarasuk kulturu il bal idi. Monqolustann bat v quzey-bat blglrind grnmy balayan ilk kurqanlar Altay-Sayan arxeoloji kulturu il eyni olub, m.. I minilin vvlind
burada dmir dvrn keid alarna aiddir. andaman danda dmir
dvr qazntlarnda (m..VII-VI) taplan qafataslar avropoid irq mxsus olsa da, artq onlarda monqoloid cizgilr grnrd.152 Monqolustanda iki byk etnik toplum olan xunnu v dunxu boybirlmlri m..VIII srlrd formalamd. Grnr, hun ana qdr Monqolustann
quzey v quzey-bat blglrind qabarq kild prototrk izi olmayb.
lk dou prototrk abidlri m.. VIII srdn balayaraq, Tuva razisind Aldbel v Saqlda qabarq kild z xr. Xemik aynn Yenisey qovuuunda erkn saqa ana aid yaranm Aldbel kulturu tmiz
prototrk xarakteri dayr. Burada bir-birin syknn iki dairvi kurqan
altnda 1-dn 7-y qdr basrqlar yaylb. Tk da qutuda v ya ksm
aac basrqda sas xs ortada sol byr st bkl gmlmdr. Basrq inventar iind qab, yyn v sair atlq nsnlri, gzg, xncr,
an slubu il sslnmi yalar vardr. Uyuk drd Arjan kurqan is
(m..VIII-VII sr) byk elbyin basrdr v burada 160 at qurban
verilmidir. Aldbel kulturunun yerind m.. V-III srlrd Saql kulturu
formalamdr. 153 Burada da traf dairvi tikili da-torpaq kurqanda
kollektiv basra v an slublu yksk zvql snt srlrin rast
glmk olur.
Dou prototrk arxeoloji qaynaqlar il bal bu qsa xatrlamada
aydn olur ki, prototrk etnosunun ilkin Ata yurdunu Mrkzi Asiyada
yerldirmy arxeoloji sas yoxdur. sl prototrk arxeoloji kulturu
Altayn bat blglrin m.. I minilliyin balarnda glib xmd, bunun ilk nmunlrini Tuva razisind izlmk olur. Daha erkn alarda
Gney Sibir gln Afanasyevo v Andronovo kulturu prototrk emiqrantlarn ilk dou kultur evrsindn xan baqa dilli etnoslar ola bilr.
151

, 248.
Eyni qaynaq, 249-250.
153
, 1983, 248.
152

112

Paleolit andan slamaqdrki dvrcn nzrdn keirdiyimiz

davaml arxeoloji qaynaqlarn qrlmayan glnklr ardcll il birbirin bal yerli evolyusiya znciri, bu qaynaqlarn verdiyi ardcl blg
toplusu aydn gstrir ki, prototrk etnosunun yarand region, ilkin Ata
yurdu kiayaras il Orta Asiya arasnda olan razidir. Azrbaycandan
Orta Asiyaya keib oradan traf blglr yaylan dou prototrklrin ilk
byk miqrasiyas m.. IV minilliyin ortalarnda, ikinci byk miqrasiyas is m.. II minilliyin ortalarnda ba vermidir. Altay dil ailsi il
eyni kultur daird yaranan dou prototrklrin ikinci Ata yurdu Mrkzi
Asiyada deyil, Orta Asiya il Altay Arasnda formalaa bilrdi. Bu miqrasiyalarda krp olan Trkmnistan razisi is ilkin Atayurdun dou
snrna yaxn idi.
*

Bura qdr deyilnlr, Azrbaycan v qonu Dastan-Grcstan,

Trkmnistan, kiayaras, Anadolu arxeoloji qaynaqlarnn verdiyi bilgi
aydn gstrir ki, Azr xalqnn formalad region prototrk etnosunun
yaad kiayaras-Qafqaz-Orta Asiya arasndak razilrdir. Bu region
daxilind Quruay kulturu n qdim v dnyada n uzunmrl arxeoloji kultur olub, ilkin antropogenez dairsin dr. lk davaml yaay
mskni olan Azxda ilk ocaq qalqlar 400-350 min il ncy aiddir, burada n smy taplan azxantrop xanm 350 min il vvl hmin
ocaq qranda qznmdr. Burada mustye anda Talarda 40 min il
davaml yaay olmudur. st paleolit anda hl yenic Homo sapiens klini almaa balayan insanolu dnyada ilk basrq kulturunu
Urmunun gney-batsnda anidar maarasnda gerkldirmidir. lk
df qoyun bu blgd ev heyvanna evrilmidir. lk qoyunuluun da
burada yaranmas ehtimal bykdr. n Asiyada n qdim byk saxs
qab Azrbaycanda (Gnci-dr) taplmdr.Azrbaycan n Asiyada ilk
kinilik mrkzlrindn biridir. Sni suvarmann tarixi burada ox qdimlr gedib xr. Eneolit anda Azrbaycann n ucqar gney v
quzey blglrind kilmi kanal-arxlar Araxtu (Sumer), Arxl (Boral)
adn dayr.
Xasun v Xalaf kulturu prototrk uruqlar iind yaranb traf blglr yaylmdr. Xalaf kulturu zrind yaranan Samara v Ubeyd
kulturu Dcl yaxalarnda yaayan prototrklr mxsusdur. Bu kultur
yaranandan sonra Kngr (Bsr) krfzi yaxalarna gln yeni etnos
burada sumer ad il, onlardan sonra kiayarasna glib subar razisind
113

mskunlaan samilr d akad ad il tannd. Yuxar kilmy mcbur

qalan prototrk kngr-subar boylar Ubeyd kulturunu burada glidirdi
v bu kultur Azrbaycann i blglrin yayld. Arxeoloji qaynaqlar
gstrir ki, Ubeyd kulturu anda formalaan bkl basrq glnyi
Azrbaycanda slamaqdr davam etmidir. Prototrk snrlar dnda
oturan etnoslarda is (sumer, elam, het) bu glnk grnmr.
Eneolit anda Azrbaycann ksr blglrind mskunlama olmudur. Blglr arasndak laq lokal dialektlrin yaxnlamas, prototrk dilinin sistem db inkiaf zirvsin atmasna sbb olmudur.
Lakin m.. IV minilin ortalarnda balanan ilk byk miqrasiya nticsind prototrk dili bat v dou qollara ayrlmdr. Hmin ada dou
ynd olan miqrasiyan Trkmnistan arxeoloji qaynaqlar sbut edir. KrAraz kulturu anda Azrbaycanda qalm bat prototrk boylar iind
artan tmaslar protoazr boylarnn formalamasna tkan vermidir.
Atn hlilmsi (likmktp), ilxln yaranmas, yaylaq kulturunun glimsi kini-maldar protoazr boylarnn hyatn xeyli dyidi, heyvandarlq n xd, hrlm gecikdi. Azrbaycan dnyann
atlq mrkzin evrildi, n sas is, hr yerd yk v qoqu heyvan
olan at ilk df ram edib minn protoazr dliqanls oldu. Blk d, bu
dliqanl protoazr-subar boyundan imi, nki rb-fars dillrin ken
svari sz bu boyadna bnzyir. lk tkr-araba da Azrbaycanda protoazr-kngr boylar iind yaranmdr. O dvrd dulus arx, arabatkr kfi ada kosmik gmi ixtiras kimi bir ey idi.
Gzdn keiriln arxeoloji qaynaqlar saqa-qamr ana qdr Azrbaycann i blglrin baqa etnoslarn ktlvi miqrasiyas olmadn
ortaya qoyur. Lakin Azrbaycandan getmlr haqqnda xeyli blg vardr.
Saqa-qamr anda is Azr xalq formalamd. Bu is o demkdir ki,
antropoloji blglr kimi, arxeoloji qaynaqlar da Azr xalqnn etnogenezini tkil edn protoazrlrin Azrbaycanda n qdim alardan
yaayan prototrk boylarndan olduunu sbut edir.

114

3. DA BLGLR
Grkmli arxeoloq Q. ayldn neolit inqilab adlandrd kinimaldar tsrrfatna keid alarnda qda yatb, yazda oyanan torpan
verdiyi mhsulla yaamlarn srdrn kinilrd torpan lb-dirilmsi
inam yaranmd. Hl sni suvarmadan istifad edilmyn bu ada
kinilrin ld etdiyi taxl mhsulunun bolluu tbitdn asl olduundan quraqlq qtln, ya is bol mhsulun rmzin evrilmidi. vvlki yaamlarnda odun, ocan, ovun yiysi (iy) olduu kimi, kinilik anda da torpan, suyun, taxln v baqa varlqlarn iysi olmas
tsvvr yaranrd. ylr istynd Gn torpa qzdrr, ya suvarr,
o da oyanb (dirilib) taxl bitirir, iylr istmynd is quraqlq olur,
aclq yaranr. Htta prototrk boylarnn mifologiyasnda yaranm ya
yadra biln yada da inam son srlr qdr bir sra trk xalqlarnda
olduu kimi, azr trklri iind d yaayrd. Dadan yonulmu fiqurlar
uyun olaraq burada daqo, daat, snda, snda, balbal, dababa,
dann (daana), bngda kimi adlarla adlanr.
Neolit anda yaranan lb-dirilm inam il bal
bitib-artma, doub-trm v btvlkd brkt
Gil-da
simvolu kimi gil qadn fiqurlar dzldilmi v bzi
fiqurlar
blglrd bu glnk tunc v dmir a boyunca,
htta Alban dvrnd d davam etmidir. Qonu
Anau kulturunda da 7 min il vvl balanan bu glnk drd minil yaamdr.154 Arxeoloji dbiyatda terrakot adlanan bu
kiik qadn fiqurlarnn rmzi bard erotik simvoldan tutmu tanrca
simvoluna qdr mxtlif frziylr irli srls d, onun bolluqla, brktl bal olmas fikri daha geni yaylmdr. Azr dilind tarla, diri
(tiri), torun (nv), torum, trmk, turuq szlrindki t-r ssdzm
doub-trm v artmla, uva dilind is tur (tanr) yaradc il baldr.
Carmo kulturu andan balayaraq, Arxeoloji qazntlarda gildn
dzldilmi kiik qadn fiqurlar Azrbaycann mxtlif blglrind z
xmdr.155 Bu qadn fiqurlar ayaq st v ya oturaq kild, hm d mxtlif grkmd hazrlanm, eidli naxlarla sslnmidir. Naxlar mxtlif simvollar (Gn, ya, snbl v s.) bildirn dalavari, hndsi
154
155

, 1990, 149.
Eyni qaynaq, 137-149.

xtlr v damalardr. Gney-bat Azrbaycanda neolit dvrn aid basrqlarda bel qadn fiqurlar oxdur. Tk-tk hallarda qadn fiqurlar il
brabr, kn trdici erkk-kii fiqurlar da ortaya xmdr. Yarmtp II-d qadn fiqurlu brkt iysi qab formasnda da hazrlanmdr.
Carmo, Xasun kulturunda daha ox gildn hazrlanan bu fiqurlar Samara
kulturunda sasn alebastr v mrmrdndir. Arpa abidsind taplan
qadn fiquru da dadan dzldilmidir.
Min illr boyu
Azrbaycanda davam
edn brkt simvolu
glnyi Tp-Sarab,
ahtp, zllikl gilda qadn fiqurlar ox
olan Trngtp abidsind zn gstrir
v bunlarn ksriyti
kiayarasndak analoji fiqurlarla tipoloji
yaxnla malikdir. 156
Azrbaycanda davam
edn bu glnkd stiliz olunmu eidlr
d yaranmdr.
Trk xalqlarnn yaad razilrd oxlu da
adam heykllri vardr. Bu heykllr kurqanDa adam
basrq olan yerlrd zn gstrir. Sava da
heykllri
(aa-tas), dababa, dann, balbal, bngda,
bdiz v sair adlarla tannan bel da heykllrin Azrbaycanda m.. III-II minillr aid qdim nmunsi Qobustanda,
Aberonda (Dbndi), Astarada (Asxanakran) v Mekind (hryeri)
taplmdr.157 Gney Anadoluda bir ne il nc aparlan Hakkari qaznt-

156

- , 56-58.
Qobustanda 3 -li kurqan tdqiq edn arxeoloq F.Muradova hmin heyklin klini
kmi v 1,4 m olan bu da heyklin qalnln, ba v iyin llrini gstrmidir
(Muradova, 1979, 37); Arxeoloq C. Rstmovun mn dediyin gr, buradak da karxanasnn iilri ekskavatorla hmin da heykli mhv etmilr. Fzuli rayonunda taplan
157

115

larnda z xan da heykllr is tuncdan dmir ana keid dvrlrin,

m.. II minilin sonu - I minilin vvllrin aid edilir.158 Hmin adan balayaraq Azrbaycandan knarda saqa-qamr, kuman-qpaq v baqa
trk boylarnn yayld razilrd bel da heykl glnyi geni yaylmdr. Da heykllrin yaylma
corafiyas trk boylarnn miqrasiya
ynlrini ks etdirirs, bu heykllrin
grkm tipologiyas Urmu teoriyasna
gr etnogenez aradrmalarnda etnik
atribut kimi sasl tutalqalardan saylr.
Azrbaycandan balayb Qpaq
llrin, Azaq-Qara dniz yaxalarna
v Orta Asiya, Trkstan, Tyan-an,
Altay, Gney Sibir ovalqlarna qdr
yaylan da heykl glnyi ksr trk
boylarna deyil, yalnz bzi trk boylarna mxsus olduundan onun izin
hr trk blgsind rast glmk olmur.
Ona gr d dababa yalnz hmin kultu
yaadan trk boylarnn mskunlad
myyn lokal blglrd akara xr.
Azrbaycanda da, grnr, dababa glnyi daha
ox irvan-Qaraba v Savalan blglri n xarakterik
olmudur. Burada bir maraql mqam xatrlatmaq yerin
dr. kiayarasnn quzeyindki Hakkari blgsind m..
II-I minillrd yaam kuman boylarnn gvnc yeri olan
Xunus kndi vard.159 Hmin minilliklrin qovuuuna aid
bel da heykllr is toplanb bir tpnin altnda basdrlmdr (, 1986,
107).
158
Gney-Dou Anadoluda m.. II-I minilliklrd yaayan kuman boylar mhz indiki
Hakkari razilrind idi (Azr xalq, 39-46). Ona gr d, hm Hakkarid taplan, hm
d sonralar Gney Rusiya bozqrlarnda z xan kuman-qpaq da heykllri arasnda
bir tipoloji yaxnlq grnr. Hakkarid bu yaxn vaxtlarda taplan da heykl bard
mlumat v kili mn gndrn dostum prof. Mustafa by nr tkkr edirm. Bu
blgni bura lav edndn bir ne il sonra Hakkari dababalar haqqnda arxeoloq
Vli Sevinin ox dyrli Hakkari dalar (2004) kitab ap olundu. O haql olaraq, bu
dalarn tarixini m.. II minilin ortalarna aid edir.
159
Kuman blgsind m..XII srd Saka adl iki knd d vard (Azr xalq, 41, 64).

116

da heykllrin kuman boyuna aid olmas v Alban dvrn aid da

heykllrin amax yaxnlndak Xnsl adl kndin basrnda ortaya
xmas, hm d Gney Rusiya llrind akar ediln m.. I minilliy
aid saqa v X-XIII srlr aid kuman-qpaq da heykllri gstrir ki,
dababalar bu glnyi Azrbaycandan hm quzey, hm d douya
aparan saqa v kuman boylarna aid basrq-kurqanlarda geni
yaylmdr. Ona gr d azr xalqnn soykkn tkil edn boylardan
danarkn kuman, saqa boylarnn hmin sraya daxil edilmsi n
dababa atributu mhm nm dayr. N.Gncvi skndrnam
srind bu glnyin qpaq (kuman) boylarnda yayn olduunu qeyd
etmi, XIII sr syyahlar Plano Karpini v Vilhelm de Rubruk da kuman
dababalar haqqnda bilgi vermilr.
Gytrk yazlarnda dababa glnyin aid veriln bilgidn blli
olur ki, lnin heyklin bdiz, onu dzldn heykltraa is bdizi deyilir. Yazl qaynaqdan aydn olur ki, 731-d ln Kltiginin bdizi artq
yu trnind hazr imi. 160 Bel trk glnyini in qayna da qeyd
edir. Trklrin sas etnoqrafik blglrindn olan dababa glnyi elmi
dbiyatda uzun mddt yanl yozulmudur. Doudak dababa glnyin is htta monqollar da rik qoanlar var. Halbuki, L. R. Kzlasov
doru olaraq yazr ki, monqollarn basrqlarnda da heykl qoyulmas
haqqnda blg yoxdur.161 Arxeoloji-etnoqrafik v yazl qaynaqlar dababa glnyinin trklr aid olduunu aydn gstrs d, prototrklrin
atayurduna Altay teoriyas il baxan bzi yazarlar bu da heykllrin d
Avropada qdimini irandillilr, sonraklar is trklr aid edir, halbuki
kurqan v at basrql saqa boylar Altaya Avropadan deyil, n Asiyadan
gedn avropoid prototrklrin bir qolu idi. Cvahirll Nehrunun szlril
desk, saqalar trklrin byk kri boylarndan idi.162
Dababa glnyinin qayna v onun yaylma ynlri Urmu teoriyas inda aydnlaa bilir. Bu ynd aparlan aradrmadan aydn olur
ki, Gney Avropa v Gney Sibir bozqr v yaylalarna aparlan dababa
glnyi n Asiyadak prototrk blglrindn m.. IV minilin ortalarndan balanan miqrasiyalarla baldr. Ona gr d dababalara ancaq trk
boylarnn yerldiyi blglrd v hmin blglrd yaad alarda
rast glinir. Basrq yannda adam heykli qoyulmas glnyinin slamaq160

Orkun, 1994, 52.

, 1964, 32.
162
., I. 1981, 129.
161

117

dr minil boyu davam etmsi onun eidli grkm almasna sbb olmu,
bu heykllrin rmzi mnas bard elmd mxtlif yozumlar yaranmdr.
Bzi alimlr bu dababalarn lm soy-boy balarnn heykli, bzi
alimlr ln adamn ldrdy dmnlrinin heykli, bzilri basrq trnind itirak ednin heykli olmas, bzilri d saqa da heykllrind
onlarn ulu babas Tarqitayn tsvir olunduu fikrini irli srmlr.163
Btn heykllri yalnz bir rmz balamaq doru deyil, nki
dikilidalarn iind qadn heykllri d vardr, bzi basrqda is bir deyil, oxlu da bdizlrin olmas da bir
gerklikdir. Burada mxtlif adt v
sbblrin olmas mmkndr. Lakin
btn bu heykllri birldirn chtlr d mvcuddur; onlarn oxunda kiilr sa lind iki barda tutub, sol
lini is qlnc-xncr aslm kmrin
altna salmdr.164 Bu kanonik poza is
minillr rzind dyimmidir:
Bzi dababa bdizi zrindki yaznn (epitafiyann) trkc olmas
da aydn gstrir ki, dababa yalnz trklr aid glnkdir. Xakas elind bulunan
bu dababa zrind trk damas v gytrk yazs rnyind bunu grmk olur.
Trgi elind bu yal Ezgene byin 26
yanda ikn Karaxann yannda grv
almas bdizin arxasndak epitafiyada
gytrk yazs il sadan sola bel yazlmdir:
Kara kan ireki ben Ezgene alt
otuz yama erti. Ben ltim. Trgi el
iind beg ben, biig.165
163

, 92-96; , 106; , 40-60; , 282; , 1984, 67.

Tyan-an dalarnda, sk-kul qylarnda, Altay-Xakas ovalqlarnda sovet arxeoloji
ekspedisiyalarnn akar etdiyi da heykllrin mumi grkmi bel tsvir olunur: Da
heykl tiplri kanonikdir: dirskdn bkl sa ld kksn sxl qab var, dirskdn
bkl sol l is qlnc dstyin yapb (, 282).
165
Orkun, 1994, 580; Dababa glnyinin trklr aid olmas haqqnda IV Bitikd v
basma hazr olan ayrca Dababa bitiyind geni qaynaq v bilgi verilmidir.
164

118

Da heykllrin zrind qabarq verilmi detallar (balta, qlnc,

xncr, kmr, bardaq, fallos) v mumi grkmin semantik am bard
elmd hl son sz deyilmmidir. Ancaq aydndr ki, ilk da heykllr
salnda qhrmanlam alp, rn, boyba kimi
xslr lnd onlarn basr yannda ucaldlmdr. Bilqams dastan bu glnyin sumerlrd d
olduunu ortaya qoyur. Dostu Enkidu lnd Bilqams bel deyir:
Dostum, snin boyunu v grkmini ks etdirn el heykl yapacaam ki, indiy qdr he kim
dostu n belsini dzltmyib.166
gr sumerlrd dababa tarixi 4-5 minildirs, Sumer anda v
ondan da vvl kiayarasnn quzeyind yaayan subar adl trk
boylarnn qdim blglrindn olan anl Urfada torpaq altndan xan bu
kildki bdizin tarixini uzmanlar sumer uyqarlndan daha ne minil
qdim olduunu qeyd edirlr. mumiytl, tkc bu dababa bdizi deyil,
anl Urfada torpaq altndan taplan v hl qaznts davam edn
Gbklitp dikilida tapna da tarix uzmanlarn mlli-bal ok
etmidir, nk karbon analizlri tapnan 12 minil ya olduunu
gstrir, bu is tarix elminin qbul olunmu glnksl xronoloji llrini
tamamil alt-st edir. Dnyann n qdim bu tapnanda qaznt ilri baa
atandan sonra, yqin ki, uzmanlar bir uzlama dyrlndirmsi
yapacaqlar.
in qaynaqlarna gr, trklr lnlrini salnda istifad etdiyi
yalarla v atla birlikd basdrr, basrn yannda lnin grkmini
ks etdirn da heykl qoyulur, bzn d savalarda gstrdiyi qhrmanlq bu daa yazlrd. Savalarda ldrdy dmnlrin say qdr
adam fiquruna bnzr dalar basrq trafnda dikin qoyulurdu. lnin
z grnn ks etdirn da bdizlr qadn v kiilr aiddir, ldrln
dmn heykllri is qdim trk yazlarnda balbal adlanr. in mnblri
bzi xaqan basrqlarnda yzlrl, htta min qdr balbal dikldiyini d
qeyd etmidir.167
Sonrak tdqiqatlar bu bilginin
doru olduunu gstrmidir. Bel ki,
Ak-Tale basrnda 66 balbal akar
166
167

, 55.
, I. 1950, 230.

119

olunub, Bilg kaan v Kltigin ant kompleksinds balballarn

dzm 3 km uzanr. 168 Bel balballarn xakas dilind aatas (sava
da) adlanmas da gstrir ki, kemid bzi trk boylar iind
basdrlan rnin savada ldrdy adamlarn say qdr basrq
trafna da blg qoymaq adti varm. Grnr, lnin fiziki
grkmini v myyn detallar qabarq ks etdirn memorial da
heykllrdn frqli olaraq, balballar sadc azacq yonma-oyma
cizgilrl insan fiquru alan v ldrlm dmn sayn bildirn kobud
yntmli, mengir tipli dalardr. Blg dalar srasnda dann
(kamenne bab) adlananlar is qadn fiqurlar olub,
basdrlan xanmn memorial abidsidir:
Bel dann//daanalar zaman kedikc qutsallab soyanas simvoluna evrilir. Yunan qaynaqlar (Ktesi,
Siciliyal Diodor) qeyd edir ki, saqa boylarndan birind
zlrinin qadn hkmdar Zarinaya eni 3 stadiya (470 m)
olan zl zrind qurulan kurqanda qzldan onun byk
heyklini qoymular.169
lbtt,
qzldan
heykl mslsi mifik
olsa da, hr halda bu
tarixi qaynaqda saqa boylar iind
ln soylu bir qadna kurqanda bdiz
qoyulmas glnyinin varl qeyd
olunmudur. Qzl mslsi is bzi da
heykllrin qzl rngli naxlarla boyanmas il bal ola bilr.
Bellikl, Azrbaycanda yaranan
Kr-Araz kulturunda ortaya xan kurqan basrqlarnda zn gstrn dikilida glnyil formalaan dababa v
dann bdizlri trklrin da yadda
kimi minillr boyu trk etnoqrafiyas
n davaml etnik gstrici olmudur.
yaamdr. Trk boylar kurqan kulturu
il dababa glnyini d m.. IV mi168
169

, 35-36.
1953, 27.

120

nilin ortalarndan balanan klri il Avrasiyann bzi blglrin

Azrbaycandan aparmlar.
Qdim trk inanna gr, baa (tsbaa) qutsal
varlqdr. Yerin baa zrind durmas inam onun
Da heyvan
yer iysi v ya yerin simvolu olmas tsvvfiqurlar
rn formaladrm, bu inamla yaranm baa kultu
azr trklrinin mifologiyasnda drin iz buraxmdr. Bzi azr boylar baa olan hyt epidemiyann yaxn dmdiyin inanrlar, bu heyvan ldrmk v ya arxas st evirmk gnah
saylr. Amaras-Aolan v Mingevir basrqlarnda aparlan qazntlar
da baa anaqlar ortaya xarmdr.170 Mnyi prototrk ana gedib
xan baa kultu qazntlarda z xan keramik qablardak baa rsmind
grnr. Baa kultunun prototrk toplumu iind ox qdim zamanlardan
ilnmsi baa sznn bir ox dillr kemsind zn gstrir. Rusca
erepaxa (*erep-baa) sz d kumuk dilindki takalbaka (qafal-baa)
ifadsinin kalkasndan baqa bir ey deyildir.
Prototrk boylarnn douya miqrasiyas baa kultunun monqol mhitind yaylmasna sbb olmu, monqolca melxey (tsbaa) yeni anlamlar qazanmdr. Monqolnas S. . aqdurov baa sznn trklr aid
olduunu deyir v monqol dillrind melxeyin hm d Yer Ana simvolu
olduunu qeyd edir.171 Qdim trk yazlarnda tez-tez rast gldiyimiz
Kanm Baa tanrikn ulu Baa (Gytrk xaqan), Mn Qutlu Baa
Tarkan g buyuruu mn kimi ifadlrd baa sznn qutsal anlam
bh dourmur. Kltigin abidsind olduu kimi, qdim trk xaqanlar
n qoyulan bngdalarn zl baa fiqurunda idi. baalar byk
dalardan yonulub hazrlanr, blg da baa fiqurunun stnd alan
oyua prim edilirdi. u hvzsi v Monqolustanda ski trk kurqanlarndan xeyli baa zl taplmdr. 172
Azr trklrinin etnogenezin
iq tutan xeyli blg ortaya xara
biln baa szndn tryn mu,
baq (maq) v sair szlrin kompleks

170

Arxeoloqlar basrqda baa n ayrca araksm ayrldn qeyd edir (,

46).
171
1980, 192.
172
, 35.

121

tdqiqin byk ehtiyac vardr. 173 Qdim Azrbaycanda baa kultu o

qdr yayn v aktual olmudur ki, artq Mada dvlti qurulana qdr
Yer iysinin ad (Baqa, Baq) teonim, antroponim v toponimlrin
(xsusil tp adlarnn) banda geni ilnmidir. Qdim adlarmzdan
Baqatur adnda olduu kimi, epik qaynaqlarda ad ken Mada hkmdar
Arbaq (rbaq) adnda, madasoylu tanr elisi brahimin ulu babas
Arbakatn (rbaq-ad) adnda da baq sz vardr. Mana eli anda
Musasir
blgsi
ba
tanrcann ad Baq-bartu
d
( ba-ag-bar-tu) idi.174
Altay v Dou Trkstanda tele boylar z hkmdarlarna baqa kaqan titulu verirdilr. Ouz boylarnn
dilind Qarayer sni alsn
v Qarayer gedsn kimi
qar-deyimlrd Yerin epiteti olan qara sz torpaq v
yer anlamnda ilnir. Bel
ki, Yerin iysi modelindki
Qaraba, Qarabalar adlarnn ski ada Yer iysi, Torpaq iylrinin yeri anlamnda olmasn
dnmk olar.
173

Azr xalq, 241-243.

1954, 161; Tanrverdi (Tanrberd), Xudaverdi, Allahverdi
adlarnda olduu kimi, burada da Baq-bart modeli vardr. Eyni modell, lakin ikinci
sz slavyan dillrin aid Boqadan, Boqdan adlar slavyanlar iind geni yaylmdr.
O alarda bat prototrk boylar il kontaktda olan bir ox xalqn, o cmldn qdim
farslarn dilin d bu sz (baa) tanr anlamnda kemidir. Slavyan dillrin ken
boq (bo) sz d baann fonetik variantdr. Olimp kimi, Bsutun dann ad
tanrlarn yaad yer anlamnda mhz o ada trk-fars calaq sz Baqa-stan il yaranmdr, Persopol elam yazlarnda is Baqa-qaya ad keir (
1965, 30).
ox yayn olan Qara-ba toponimi v Kaya-ba (Tunceli-Pertek) adnda da hmin
baq~baqa sz vardr. Trk dillrind baa sznn vvlind muynuz (buynuz), anak,
ts, tos, tas, kaplum, takal szlri ilnir. V. yyub tosbaadak tos elementinin balanc anlam olduunu yazsa da, sonrak shbtimizd hmin fikirdn dandn dedi.
Ramiz skr is tos sznn ayaqlarn qarnna sxb zst yatmaq anlamnda tosbalmaq feilind qaldn deyir. Grnr, bu anlam bkl gmm il bal olmudur.
174

122

Basrqlarda rast gldiyimiz at v qo da heykllri Azrbaycann

mxtlif blglrind zn gstrir.175 Hl n qdim alardan basrq
iin kiik qo, kz, at fiqurlar klind qoyulan bu glnk sonralar
basrq dna qoyulan byk da heykl formasn alm, trk boylar
mskunlaan razilrd daqo v daat blglri yaylmdr. lk daat
heykllri orta srlr aiddir. vvllr ln adamn o dnyaya at stnd
ged bilmsi n basra at qoyulurdu. Basrq dna at-uyuq qoyulmas
glnyinin saqa boylar iind
yayn olmasn antik mlliflr
yazmlar. Bu glnyin ouzlar
iind olmasn da bn Fdlan qeyd
etmidir.176
Mlikmmmd srayb a qoa
mindi, a qo onu qara qoun stn
atd, qara qo onu qaranlq dnyaya
apard klind veriln sjet gr,
nallarda qo stnd dnya dyimk motivi olsa da, yaz-yay kultunun simvolu tk olduu n qo
da dirilik v dirilm simvolu kimi
tannmdr.
Xakas qazntlarnda qdim trklr aid basrqda aacdan
yonulmu qoun bdni mis-gm, boyun-ba is qzl tbqsi il
rtlmdr. Qo fiqurunun bel bznmsi yalnz kultla izah oluna bilr.
Kiik qo fiqurlar Sumer abidlri n d xarakterikdir. Beylqanda
Qaratp II abidsind (m..V-I sr) on qoyun, iki ink ba klind gildn dzlmi fiqurlar ortaya xmdr. Gney Azrbaycanda Gytp
qolarnn tarixi is (m..X sr) daha qdimdir. Ziviyd taplan m. . VIII
sr aid iki qab da qoba formasnda hazrlanmdr.
Azrbaycan folklorunda qo v at kultu bard xeyli blglr vardr
ki, bu bard kultlar blmsind geni shbt
aacaq. Burada yalnz at v qo kultunu ks etdirn
da plastikann Azrbaycanda qdim kk olmas
175

Azrbaycann da plastikas kitabnda mxtlif dvrlr aid xeyli da blg, bngda, daqo, daat killri verilmidir ( , 1986).
176

( , 36-37).

123

faktna diqqt kilir. Trk boylarna aid daat, daqo bdizlri onlarn
yayld razilrd z xr.
Azr boylar yaayan blglrin qdim basrqlarnda bel
bdizlrin olmas, bu glnyin orta srlrd daha geni yaylmas etnik
atributlardan sayla bilr.177 Hl islamdan nc Dou Anadoluda xristian
trklrin zrind xa iarsi olan qodalar bllidir v Azrbaycanda
baqa trk ellri il mqayisd atda il qoda daha geni yaylm
glnkdir.178
Da qaynaqlardan danarkn bunu da vurulamaq lazm glir ki,
fiquru dzldiln, heykli yonulan heyvanlar tkc basrqlarda deyil, gil
qablar zrind boyal rsmlrl d verilmi, qayalar zrind killri
kilmi, sonralar bu glnk xala sntin d kemidir. Ona gr d,
azr xalqnn etnogenezini aradranda, xsusil saqa-ouz boylarndan
bhs ednd baa, at v qo heykllri diqqt alnmaldr.
gr Azrbaycanda da plastika 4-5 minillik bir dvr hat edirs,
son srlr qdr davam edn qayast cizgi rsmlrinin tarixi 10-15
minil gedib xr. Prototrk, protoazr v sonralar da azr boylarnn yaradcl olan qaya rsmlri - petroqliflr Azrbaycann mxtlif gulrind taplmdr.179
Boyal-boyasz v czma-dym kimi mxtlif texniki
sullarlara kilmi qayast rsmlr mxtlif zrurtQaya
dn doan eidli tematika srgilyir. Burada adi
rsmlri
mit xarakterli killrl yana, estetik v ritual
mahiytli rsmlr d rast glmk olur. Qut v lulu,
177

.

.
, u
.
178
1990, 42.
179
,
, , , ,
, (), ,

.
, ,
, , , ,
.

124

elbyilrinin barelyef v yazlar, azr boylarnn qdim qala killri

v Aberon qabartmalar kimi da blglr qaya rsmlri srasnda azlq
tkil ets d, ov shnlri, qo, kz, at, ilan, bars v sair heyvan rsmlri, mxtlif simvolik iarlr, boy damalar, piktoqramlar, ayr-ayr
sjetli kompozisiyalar zl tdqiqat mvzularna evril bilck qdr
boldur. Tkc Qobustan rsmlri zrind aparlan yarm srlik tdqiqat
bu sahd hl balanc mrhl hesab etmk olar. Qayast rsmlr
dnyann mxtlif yerlrind rast glins d, onlar trk boylar, zllikl,
yaylaq kulturu yaayan boylarn yayld razilr n daha xarakterikdir.
Azrbaycandan getm prototrk boylar da qaya rsmlrind eyni
sjet v motivlri, htta eyni slubu Gney Sibir yrlrin qdr damlar. Dalq Altayda Yelanqa sahillrind minlrl adam, heyvan v
simvolik iarlrin tarixi m.. III-II minillrdn balayb ken sr, XX
yzilliy qdr davam etmidir. Qayast rsmlrd qam (aman) oyunu,
ovuluq, sr otarma, tbit simvolu kimi lb-diriln heyvan, da-da
kultu, brkt, baba kultu motivlrini ks etdirn kompozisiyalar vardr.
Yelanqa (Qzl-gl) qaya rsmlri il brabr Yenisey sahilindki MuqurSarqol rsmlri d tunc dvrndn gnmz qdr insanlarn yaatd
dnc trzini, hyata baxn v mifoloji yadda ks etdirir.180
Burada lm v
q simvollar olan
qurd-qu, bars killrin qar qoyulub,
tk da adlanan
rsmlrd qo-tk,
maral rsmlri daha
yayn olub, baharyaz v hyat simvollarn bildirir. Qayast rsmlrd zllikl tk kili n
yayn motivdir. Trk etnosunda etnoqrafik tutumu olan tk rsmi azr
boylar n d doma motivdir v bir sra boylarn blgsin evriln
tk-dama iarsinin yaynl bununla baldr.

180

1980; - 1985, 8.

125

A. D. Qran verdiyi sxemdki tk rsmlrinin ksri soy, boy v

kaan damalardr. Lakin stiliz olunmu bu tk-dama iarlri yaranana qdr qo-tk rsmlri uzun inkiaf yolu kemidi. Azrbaycann
ksr blglrind, zllikl Qobustan, Gmiqaya, Sialk III v baqa qeyd
alnm petroqliflr srasnda qo-tk killri geni yaylmdr. Qo-tk
qayast rsmlrin Anadolunun ayr-ayr blglrind d rast glmk olur.
mumiytl, bel durumu geni srgilyn n Asiya tk rsmlri qdim
tarix malikdir.
Stiliz olunmu forma Taqar kulturu andan Mrkzi Asiyada
grnmy balayr v artq Gytrk anda daha ox dama kimi ilnir. Bu inkiaf xtti v batdan douya aparlan tk rsminin xronologiyas yuxarda veriln sxemi M. X. Mannayool v A. D. Qran trtib etdiklri sxemlrl
mqayis ednd aydn grmk olur:
Qobustan rsmlrind mhm yer tutan
motivlrdn biri d kz ovuna hazrlq v ov
shnlrind grnn qabarq geyimli insan fiqurlardr. Sonrak mifoloji grd yaranan
cild dyim inamnn qaynanda duran bu
motivi bzi alimlr dzgn rh etmyib.
Qobustan qayast rsmlri zrind fauna il bal grkli aradrma aparan paleontoloq N. K. Vereagin
bu fiqurlar qadnlara
bnzdib onlarn amazonkalar olduunu yazr. 181 Qobustan rsmlri iind xsusi yeri
olan bu mqvva killrini amazonka v
ya hamil qadn hesab
edn alimlrdn frqli
olaraq, sntnas alim
181

, 58-60;
.
( 1999, 96).

126

Nsir Rzayev bunlar ov vaxt v ov mqi n istifad olunan gizlnck

kimi vermidir. 182 Ov heyvanlarna yaxnlaa bilmk n heyvanlarn
drisin brnmk sulu geni yayldndan bel gizlncklr tkc Qobustanda deyil, Avrasiyann mxtlif blglrind qayast killr srasnda vardr. Gney Sibir petroqliflrini tdqiq edn M. A. Devlet yazr
ki, paleolit dvrn aid rsmlr gr, heyvana yaxnlaa bilmk n
ovular maral v bizon drisin brnrmlr.
Gizlnck glnyinin sonralar da tuva ovular iind yaadn
etnoqraflar tsdiq edirlr.183 Qobustanda bir ne dan zrind mxtlif
yndn kilmi gizlnck killrinin grn onlarn hans mqsdl
hazrlanmas haqqnda fikir sylmy imkan verir. Bel ki, 1-ci kild
(3) ritual yall rqsi il ova hazrlaan ovulardan biri lind gizlnck
tutmudur, 4 -li rsmd is gizlncyin hazrlanmasnda istifad olunan
kndir sarlar v arxadan tutacaq yeri aydn cizgilrl verilmidir:

182
183

1985, 11-20.
1980, 248.

127

Grndy kimi, Qobustan dalar

zrind gizlncklrin mxtlif yndn
(n, arxa v yan) grnts ks
olunmudur. Ona gr d bunlar
amazonka v ya hamil qadn adlandrmaq
dzgn deyil, nki qobustanllar insan
fiqurlar il bu gizlncklri ayr-ayr
grnd vermi, htta da zrind
gizlncklri istifad olunduu ov ncsi
ritual rqsl v ov etm shnlril birg
hkk etmilr:
Heyvan drilril bel forma dyim sonralar mrasim-ritual oyunlarnda
davam etmi, daha sonralar meydan tamaalarna kerk eidli maska
taxma il znginlmidir. Orta srlrd drvi oyunlarnda, bahar
bayramnda dri geyib kei cildin girmk glnyis yayn olmudur
(kil 1, 5). Hr hans heyvan drisin girib cilddyim sonralar
protoazr boylarnda mifoloji motiv evrilmidir.
Qdim Azrbaycanda hans dridn geyimd istifad olunmas is
ayr-ayr trk boylarnn frqlndirici lamti kimi bzi boyadnda ks
olunmudur. 184 Protoazrlrin geydiklri paltarn qoyun, bars v baqa heyvan drisindn olmas qayast
cizgi v qabartmalarda aydn grnr:

184

, , ,
,
, ~
.
.

128

4. YAZINCS ARLR
Yazyaqdr qdim insanlar fikirlrini baqasna atdrmaq n
informasiyann simvolik iarlrl saxlanmasnda qayast rsmlrdn,
piktoqramlardan yararlanm, bunlarn sasnda damalar, daha sonra is
yaz yaranmdr. Dama-yaz olayndan daha qdim blglr gstrir ki,
yazdan nc insanlar ya-mktub v kil-mktub sulundan istifad etmi, ideoqram v loqoqram vasitsi il istklrini yaza bilmilr.
Bel yazncsi durum trk v protoazr boylar iind d yayn olmudur. Nizami Gncvi skndrnam srind Dara il skndr arasnda
ya-mktub xbrlmsini vermidir: Dara skndr top, cvkn v
bir val knct gndrib demk istyir ki, sn hl uaqsan, top-cvkn
oyna, gr sava istsn zrin uvaldak knct say qdr skr gndrrm. skndr is bu mktubu zn uur gtirck simvolika il yozur:
Top Yer krsidir, cvknl onu zn kib Dnyaya sahib ola bilr, knct toxumunu is sarayndak qulara dnldib ran qoununun sonuna
xa bilrsn. Bundan sonra skndr cavab olaraq, Daraya toxumu ac
olduundan qularn dnly bilmycyi zrlik dolu uval gndrir.
Bel bir mktubu hmin Darann ulu slfi Daraya da qu, siovul, qurbaa v be ox timsalnda saqa bylrinin gndrdiyini Herodot da yazr. Bu
mktubu alan Dara onu uurlu xbr hesab edir, lakin yanndak Qobrya
mktubu bel aqlayr: ranllar, gr qu kimi umasanz, siovul
kimi yerin altna girmsniz, qurbaa kimi bataqlqda gizlnmsniz, bu
oxlara tu olacaqsnz.185
Azr nallarnda rast gldiyimiz ya-nsn mktubu motivindn
Bir qalann sirri filmind istifad olunmudur. Burada Simnar xan v
Qanlqaya il bal mlumat vermk n sandqaya sim, nar, qanl da
kimi nsnlr qoyulur. Bel mktublarda nsn sras o qdr d mhm
deyil, lakin killi mktubda killrin dzm sras hm informasiya baxmndan, hm d dilin sz dzm qaydasndan asl olur. Msln,
Mktubu Gnay yazd, yaxud Aygn mktub yazr cmlsi kimi oxunan aadak kil dzmnd yazmaq simvolunun vvld glmsi
azr dilin xas deyil:

Mktubu Gnay yazd

Aygn mktub yazr
185

Herodot, IV. 131-132.

129

ya v killi yazlarn n yax nmunsi myyn nsn v

mal-heyvan simvollarn bildirn fiqurlarla onlarn sayn qeyd etmkdir.
Msln, X X X O O O v sair bu kimi iarlrdn istifad olunmas 3 sayn v hmin sayda myyn simvolu bildirn n
asan v anlaql suldur. Ona gr d, qdim insanlar primitiv d olsa,
mhasibat ilrind bel iarlrdn geni istifad etmilr. Bel simvolik
iarlrdn indi d mxtlif sahlrd istifad olunur v onlarn stn
chti budur ki, hr ks onu z dilind rahat oxuya bilir:
5 IX % v sair.
Protoazr blglrind qdim alardan yann sayn v ayrca
rqm bildirn iar-simvollarn bir qismi sonralar damalarn ortaya
xmasna sbb olmudur. Dama glnyi is Azrbaycanda son dvrlr qdr mvcud idi. Bllidir ki, yaznn yaranmas dama v piktoqrafiya il baldr. Dnya hrtli Qobustan rsmlri srasnda tutumlu yeri
olan piktoqramlardan bzisi haqqnda tri qeydlr nzr alnmasa, demk olar ki, onlarn sistemli tdqiqin hl balanlmayb. Azrbaycann
baqa blglri d petroqlif, piktoqram v damalarla doludur, bunlar is
yazyaqdrki dvrn yazlardr. Demli, Azrbaycanda yaz dvrn
qdr informasiya trlmsi n istifad olunan sullar, sl yazya hazrlq mrhllrini ehtiva edn ya v killi yaz, dama mvcud idi.
Saxs v metal qablar zrind kiln v qdim
alardan qayast rsmlr srasnda grdymz
Piktoqram
killi yazlar piktoqram v ya loqoqram adlanr.
Saatsaz, kmi kklri zrind saat, ayaqqab
kili kimi piktoqramlardan bugn d geni istifad
olunur. Piktoqramn stn chti hr hans bir dilin qramatikasndan asl
olmamasdr, hr ks onu z dilind oxuya bilir. Bzi piktoqramlar universal simvollara evril bilmidir: lm-dirim qardurmasnda yrtc
qartal, qrifon, br, bars q, da keisi, maral yaz, dnya, hyat
aac da varl tmsil edir. Bugn onlarla nv olan Yall oyununun ilkin semantikas unudulsa da, vaxtil onun prototrk boylarnn, xsusil protoazrlrin ritual rqslrindn olmas piktoqramlarda yaayr.
Qobustan qaya rsmlri byk bir xronoloji zaman hat etdiyindn buradak killrin texnikas frqlnir. vvllr kiln kild real
llr yaxnlq, statik grkm ks olunurdusa, getdikc simvoliz v
dinamika artm hiss olunur. Bu frqlr Qobustanda mxtlif alarda kilmi ritual rqslrind aydn grnr. vvlki dvrlr aid Qobustan
130

(1) v Monqolustan (2) qaya rsmlrind eyni pozal maskasz fiqurlar kilmidir, lakin sonrak dvrlr aid Tamqal-say (3) v Qobustan (4, 6) rsmlri srasnda hm maskal, hm d dinamik hrktli
fiqurlar verilmidir. Sonralar Yall ad alan bu ritual rqslrin Mrz
xalas (5) v Gney Azrbaycan keramikas (7) zrind kildiyini
d grmk olur:

YALLI RITUAL RQSLR

1.Qobustan, neolit dvr; 2. Monqolustan (SDO, 100); 3.Qazaxstan,
Tamqal-say (Tarcan, 90); 4.Qobustan, eneolit dvr; 5.Qobustan (Mrz)
l-l xala nax; 6.Qobustan, eneolit dvr; 7. Gney-Azrbaycan, Sialk III
(Ghirshman, pl.LXXV).

131

Bir ne qdim yaznn yaranmasnda killi rsmlrin byk rolu

olmudur. Bel killrin simvoik iarlr v onlarn da sonradan heroqliflr evrilmsi yaz sisteminin ortaya xmasna sbb olmudur.
Piktoqramn qaya rsmindn mit yalar zrin kemsini gstrn
nmundn biri d Qdim Azrbaycanda yayn olub Keinin nal
adlanan sjetdir. Bu kil Tehran-Qzvin yolunda Marliktp abidsind
taplan bad formal qzl bardan (m..VIII) zrin d hkk olunmudur. Bu piktoqram tdqiq edn
E. O. Negahbana gr, aadan
yuxarya doru becrgli sjetd kei balasnn doulub, hyat
aac il bymsi, yrtc qaban
trfindn ldrlb, yrtc qular trfindn didilmsi verilmidir, beinci crgd is yenidn
doulma simvolu embrionun v
ya bu nal danan meymunun
klidir.186
Bu cr hr hans bir sjet
trafnda kilmi killr xalalq, dulusuluq, metaldym,
daoyma kimi sntlrd ox rast
glmk olur. Bugn d dekorativ
sntd davam edn bu glnk
Azrbaycanda geni yaylmdr.
Onun izi mxtlif mit yalarnda qalmdr.
KEININ NAILI
Qzl bardaq zrind dvrlm
tkrar olunan rsmdn fraqment
(Marliktp, m..VIII sr).
186

Negahban, 54-55; Kiik frql bu izah qbul etmk olar, bel ki, burada ilin drd
fsli v yazda doulma, yayda hyat aac il bym, payzda brlrin ldrdy,
qda yrtc qularn diddiyi kei leindn ayrlan embrion - qut (ruh) v onun tutduu
kiik hyat aac tsvir olunmu, burada can xma v lb-dirilm motivi killi
yaz il aydn verilmidir (AT, 1996,73).

132

Hyat Aac v ya Dnya Aac motivinin Dcl-Urmu hvzsind geni yaylmas Ziviy dfinsindn taplan sinbnd zrind v
Asur ar I Tukulti-Ninurtann sarayndak bu divar rsmind aydn grnr. 187 Bu motivin sonralar
dou v quzey ynlr yaylmas is trk boylarnn
miqrasiyas il baldr. Bu
miqrasiyalar izlmk n
piktoqrafik yazlarn tipologiyasn da diqqt almaq
lazm glir. Tssf ki, bugncn Qobustan, Gmiqaya
piktoqramlar sistem klind
tdqiq olunmamdr.188
Qayast rsmlrd olan
kimi, mxtlif mit yalar,
zllikl keramika zrind d
piktoqramlar vardr. Bu baxmdan, tunc ann sonlarna aid
Kilikda v Xanlar kurqanlarndan xan v zrind mxtlif
ov shnsi olan qablar xarakterikdir: 189
Bel piktoqramlar Alban
dvlti anda da zn gstrir. Azrbaycan piktoqramlarnda istifad olunan iarlr srasnda dnya aac, kurqan, ev,
qu, tk, maral, Gn, dnrg
(svastika) killri diqqti kir.
Bu iarlrin srasnda Gn v
Ulduz iarsi Tanr simvolu kimi
sonralar mixi yazda Dingir, yni
187

, 1988, 113.
Bu sahd grkmli mifoloq Mirli Seyidov v sntnas alim Nsir Rzayevin biriki kiik yazs istisna olmaqla, Azrbaycan piktoqramlar tdqiq olunmamdr.
189
1989, 126.
188

133

tanr szn evrilmi, buradak son piktoqramda grnn ev (qdim

formas eb) iarsi is sonralar runik yazda b(b) hrfini bildirmidir.
Prototrk v protoazr boylarnnda dama sisteminin yaranmasna
piktoqram yazlar da myyn imkan amdr. Trklrin Altaydan n
Asiyaya deyil, n Asiyadan Altaya getmsini ks etdirn sbutlar srasnda
arxeoloji blglrl yana, bu miqrasiyan aydn gstrn dekorativ snt
srlri, a slubu, piktoqram v xal-xala zrind naxlarn tipologiyas, damalar da vardr.
Kr-Araz kulturu alarndan trk toplumunda etnik
blg olan soy-boy damalar Azrbaycanda son illr qdr ilnirdi, dmir, dulus, kilim ustalar dDama
zltdiyi nsnlrin zrin z damasn vurmaqla
adn yaadrd. Trkmnistanda 3-4 minil vvl bnnalar krpiclr belc damalar vururdular. Bu glnk qdim Anadoludak tikinti dalar zrind d vardr, Y. Fridrix v . Y. Qelb bu damalardan 125-ini tsvir etmilr.190
Mtxssislr damann yaranmasn kollektiv mlkiyt dvrn
aid edir, geni yaylmasn is atlqla balayrlar. Dorudur, ilx boylar
baqa boya mxsus atlarla qarq dmmsi v yetidiriln cins atlarn
tannmas n onlara dama vururdular, lakin eyni qayda digr heyvanlar n d kerli idi. Ona gr d, damann atlqdan daha vvl
yayldn dnmk lazm glir. Qayast rsmlrdn tutmu qoqoyun, at, blg dalar, xal-xala, xurcun-uval, qab-qacaq, bayraq v
bzk yalar zrind grnn dama glnyi xsusi mlkiytin yaranmas il bal artm, mhr funksiyas qazanmdr. Bu qdr yayn
olan dama glnyi trk boylarnn yayld yeni razilrd onun ortaya
xmasna v dama sznn trklrl tmasda olan baqa xalqlarn dilin
dama, mhr, gmrk anlamnda kemsin sbb olmudur. Bu baxmdan, sumer v akad dillrind ticart zr mmur v tacir anlaml
damqar//tamkru sz d diqqti kir. Dama sz bir sra avropa, qaf-

190

, 1979? 241 ( 15); , 1982, 45 (kil 15); Bzi Anadolu

v Orta Asiya damalar L. . Lavrovun srind d verilmidir (, 1978,
167, 5- ).

134

qaz v monqol dillrin kediyi kimi, rus, rb v fars dillrin d kemidir: 191
Y. T. Solovyov Tiflisd keiriln V Arxeoloji qurultayda (1881)
zl mlkiyt iarlri olan damalarn toplanb tdqiq olunmas hmiytindn danmdr. Onun bu ar cavabsz qalmad, az sonra kumuk, qaraay-balkar, noqay, tatar v qafqazdilli xalqlardan een-inqu,
abaza, kabarda, meqrel damalar toplanb tdqiqata clb olundu.
amaxda da v aac zrindki 200- yaxn mxtlif iarnin
rsmini ap etdirmkl Azrbaycanda bu ii A. P. Fituni gerkldirdi.192
Dorudur, Be-Barmaq tyindki karvansarayda yaz hesab etdiyi
daman vaxtil A. Oleari d qeyd etmidi. Drbnd qala divarnda iki
iarnin klini krn D. Kantemir is bunlar tatar damas adlandrmdr. 193 Gney Azrbaycanda m. . II minilin sonlarna aid bu dama-iarlri is
. M. Dyakonov qeyd ets d,
yan -drd sr cavanladrm v 3-c sradak runuk
hrflri gzard etmidir: 194
Ancaq bir ne damann etnik blg mahiytini rh edn dili
alim Cfr Cfrovun da qeyd etdiyi kimi, epizodik xarakterli qeydlrdn savay, Azrbaycan damalar hllik sistemli tdqiqata clb olunmayb, halbuki bzi trk boylarna aid damalar zr geni tdqiqatlar
vardr.195 Baqord soy-boy damalarn toplayb sistemldirn v bunlarn

191

, . 1957, 119; Rusca tabor, tabun, tamqa, tamojnya; rbc tama,

dm, dmat (damalar); farsca tma, dam, tmai. (, 435-436,
444; , 1977, 108-109; , 1962, 224-225).
192
, 1927, 185.
193
, 1906, 456; Cantemir, 1883, 16.
194
Yazar Ziviy qazntsnda z xan m.. XIII-XI srlr aid bu iarlri yanl olaraq, m..VIII sr aid edir (, 1956, 367).
195
Azrbaycann bir sra rayonlarndan taplm rngarng iar v damalarn sirri bu
gndk almam, onlarn iarmi, damam olduu aydnladrlmamdr. amaxdan, Qobustandan, Gdbydn v baqa yerlrdn akar edilmi silsil iar v damalarn bir qismi ayr-ayr mlliflr trfindn sadc olaraq sthi tsvirl tqdim edilmidir (, 1984, 241).

135

etnik yozumunu vern Rail Kuzeyev baqord xalqnn soykk haqqnda

dyrli bir sr yazb ortaya xara bilmidir.196
1926-da Bakda keiriln Trkoloji qurultay n Krmda qrxa
yaxn knddn, o cmldn azr xalqnn soykkn tkil edn as, xalac
(kala), baa adlarn dayan Byk-As, Kiik-As, Baqa-Sadr kndlrindn 400- qdr dama toplayan Osman Akokrakl tkc qdim Abuzlar
kndi yanndak qayada 60-a qdr dama olmas sbbini aram, kemid burann traf boylarn toplant yeri olduunu qocalarn dilindn
qlm alm, bzi qbir dalarnda yaz v tarix vzin yalnz soy-boy
damas olduunu, bu glnyin basrqda yatan haqqnda xsi mlumat
deyil, onun hans soy-boydan olmas zrind kklndiyini qeyd edrk,
damalar haqqnda maraql fikirlr sylmi v bunlar ap etdirmidir.197

Akokraklnn Krmda
mxtlif boylara aid toplad bu damalarn srasnda
196

1974; Anadoluda da-qaya, xala-kilim zrind, nzrlik v sair yalarda

rast glinn nax, iar v damalar geni rh edn v bunlarn digr trk damalar
il mqayissini vern prof. Tuncr Glnsoy da damalara aid grkli bir kitab yazb
(Glensoy, 1989); Trk toplumunda yaylm dama v runik yazlar haqqnda Dos.Dr.
smayl Doann iki fundamental sri ap olunmudur (Doan, 2000, 2000 a).
197
Akokrakl, 1926; Bu sr geni rh yazan v damalarla bal lav mlumatlar
vern smayl Otar azr aydn emiqrant . Topuba haqqnda bu qeydi d vermidir:
li kbr by Topuba 1930-da Varavada nr etdiyi 10 shiflik Herolda (gerbdama) adl mqalsind Poloniya tatarlarnn damalar il qrz-trk boylarna aid
damalar mqayis etmidir (Otar, 1983, 199).

136

byk as, kiik as boylarnn, hminin ouzolu boyunun damalar

diqqti kir. Bel ki, bu damalarn ksriyti Azrbaycanda qeyd
olunmudur. L. . Lavrov Azrbaycan v Quzey Qafqazda taplm 1384
daman qrafik tipologiya zr eidlmi v onlarn baqa regionlara
nisbtn daha ox Qara dnizin quzey yaxalar il Volqayaxas aras, Orta v n Asiya damalar il analogiya tkil etdiyini yazmdr. 198 Bu sraya Koay
xocann Sivas-rzurum damalarn da lav etmk
grkir: 199
lbtt, prototrk boylarnn ilkin Atayurdu n
Asiya v onlarn sonrak miqrasiya marrutu il st-st
dn bu corafi faktn ld olunmasna yardm edn
damalar qiymtli tarixi qaynaqdr. Hm etnogenez,
hm d tarixi corafiya baxmndan grkli blg olan
damalarn ilnm texnikas mxtlif olduu kimi, istifad olunma sahsi d frqlidir.
Damalar 5-6 minil vvl ortaya xmdr. Bunun ilk rnklrini
brkt iylri adlandrdmz gil-da qadn fiqurlar zrindki iarlrd grmk olur. Gn, taxl, ya simvollarn bildirn cizgilrdn
doan iaretm sulu tdricn soy qurumu daxilind soya mxsus iarnin yaranmasna sbb olmu, bu iar-damalar soya mxsus razinin
snrlarn bildirn da-qaya zrind hkk edilmidir. Bzi damalarda
ocaq (ail), soy v boylara aid totem-onqon simvollarn grmk olur.
rtiln mhsulun hesabn aparmaq n grk olan kmiyt
gstricilrini bildirn iarlr d damalarn artmna tkan vermidir.
Lakin damadan geni istifad, sasn, kollektiv mlkiytdn frdi mlkiyt keiddn sonra olmudur. Bu ada gil v dadan hazrlanm
mhrlrin artm gstrir ki, artq frd v topluma aid damalar frqli
funksiya damaa balayr; frdi dama mlkiyt, soy-boy damas is
mlkiytl yana hm d etnik atributa evrilir.
Yaznn yaranmasna tkan vern faktorlardan biri kimi, dama yaz
sistemi yaranandan sonra da vvlki funksiyasn saxlayr. Bzi damalar
is yaz sistemind yeni alar ksb edib, liqatur v determinativ kimi ilnir.
198

1978, 107.
Koay, 1984, 49; A. N. Getman qdim Xarzm (Erk-kala, Toprak-kala, Kaparas, Elxaras)
qala krpiclri zrindki damalardan ayrca mqal yazmdr ( 1979, 7073).
199

137

Msln, Gney Trkmnistanda brkt iysi fiqurlar zrind, ElamSumer loqoqramlar v Azrbaycanda Altaac damalar srasnda rast
gldiyimiz skkizguli iar sonralar sumer yazsnda Dingir (tengri)
v An (gy, gn, ulduz) kimi oxunmu, tanr adlarnn vvlind ilnn
determinativ evrilmidir. Dama sz qdim trk yazlarnda geni ilnir.200 Dama sznn ilkin semantikas neolit a prototrk toplumunda
formalad n onun ilkin
formas dab~tab kkndn -qa
kilisi il yaranan *dabqa ~
tabqa klind brpa olunur.
Hmin kkdn davar (tavar),
tabor, tabun, tavla (tvl) v sair
bu kimi szlr yarandna gr,
onun mal-heyvan, mlk, vardvlt anlaml polisemantik kk
olduunu dnmk olar.
Trk boylarndan bhs edn
Mahmud Kaari, Fzlullah Ridddin, Yazcolu li, blqazi
Bahadr xan 24 ouz boyuna mxsus damann kilini vermilr.
Bu damalarn ksri trk xalqlar yaayan razilrd yaylmdr.
Ouz damalarndan bir qisminin
Azrbaycan damalar il mqayissi gstrir ki, ouz dialektli
boylar azr trklrinin trkibind
geni yaylmlar. Orxon-Yenisey yazs kimi tannan trk runikasnn yaranmasnda damalarn myyn rolu olmudur. Runik yaznn ifrsini
ilk aan V. Tomsen k, y, b, r, l, t, n, , hrflrinin ideoqrafik iarlr
olmas fikrini irli srmdr. Sonralar trkologiyada bu fikr dflrl
qaydlsa da, onun sistemli tdqiqi il mul olmamlar.201
200

Beg tamas elgid By damas linddir; tr etz kztg tama tutm kergk
tamas bu Sonra nzr damas edin, bdni qoruyan dama budur; Trg kaanda
makara tama ouz bilg tama kelti Trg kaandan Maqara dama v Ouz
Bilg dama gldi (, 530).
201
Sonralar damalarla ilgili runik lifbann mnyindn bhs edn Y. Polivanov, A.
Amanjolov, T. Glnsoy v baqalar bir ne nmun il kifaytlnmilr.

138

Damalarn aytamqa, akmaq, tazquyruu, arpaz, qarnyarq, qurdaz, qazayaq kimi adlar onlardan bir qisminin loqoqram olduunu gstrir. killi yazdan ideoqramlarn, onlardan da hrflrin yaranmas Misirin heroqlifind, Sumer mixi yazlarnda da mvcuddur. Ona gr d trk
runikasnda (s) hrfinin sng damasndan, (k, q) hrfinin oq
(ox) damasndan, (y) hrfinin ay damasndan trmsi bh dourmur. Digr damalarn da sonradan hrf evrilmsi faktn qramatoloji metodika il aradrmaq mmkndr.202
Grndy kimi, damalarn yrnilmsi bir ne baxmdan grklidir. Ayrca tdqiqata ehtiyac olan Azrbaycan damalarnn izahn tam
vermk hllik imkan xaricinddir. ld etdiyim mxtlif mnblrd
ayr-ayr yazarlarn (Kantemir, Oleari, Fituni, Lavrov, Cfrov, Rzayev,
Koay, Doan) toplad Azrbaycan damalarn burada vermyi grkli
sayram, nki bu rnyin ayr-ayr blglrd ilnmi damalarn toplanmasna yardm edcyin inanram.

202

Trk runik yazsnda hrflr heca v yarmheca klind oxunur; zr [az-r], blq [balq],
onq [on oq], tquz rsn [toquz rsn]. Bu yazl gstrir ki, hrflrin oxu damadan trmidir. Hrf evriln damalarn bir qismi hm d ayrca ilnmkd davam etmidir
ki, bunu Orxon-Yenisey yazlarnda mtndn knarda yazlan damalar aydn gstrir.

139

5. YAZI
Briyt tarixind Yaz kulturu mhm yer tutduu n dnya
xalqlar yazs olan v yazs olmayan xalqlara ayrlr. Bu blgd minillik yazl dbiyat il yazl xalqlar srasna dn azr trklri rb istilasndan sonra rb, XX srdn is Quzey Azrbaycanda kiril v latn
qrafikal lifbadan istifad etmilr.Azrbaycanda slamaqdr ilnn
aramey, yunan, parth, alban v sasani lifbalarndan rnklr, mixi v
qdim trk runik yazsndan is ayr-ayr iar, qrq mtnlr taplmdr.
Ortaya bel bir mntiqi sual xr; n n regionda fars, grc, hay
lifbalar geni yayld halda ayrca azr dilini ks etdirn zl lifba
olmamdr? lk baxdan haql grnn bu suala cavab vermk n ad
kiln lifbalarn yaranma tarixi, yaranma sbbi, hmin dvrn siyasiictimai durumu haqqnda tsvvr olmal v azr boylarnn kultur tarixi
mumtrk tarixi kontekstind izah edilmlidir. El bu badan deyk ki,
xristianln yayld ada hay v grc boylar V srd incilin yerli dil
uyun yaylb oxunmas n yunan-aramey lifbalar sasnda hay, grc
lifbalar yaratmlar, Azrbaycanda xristian trk-alban boylar is ermni
katalikosluuna tabe olana qdr runik trk lifbasndan istifad etmilr.
Finikiya, etrusk, yunan-latn, aramey v bir ox digr lifbalarn yaranmasna tkan vern, hminin trk runik lifbasnn qaynanda duran
bir lifba m.. II minilin ortalarndan sonra Aralqdnizi yaxalarnda geni
yaylmd. Trk runikasn Azrbaycan zrindn Orta Asiya, Altay istiqamtind aparan trk boylar bu yazdan mxtlif blglrd istifad
ets d, kiik fraqmentlr klind biz glib atan bu yazlarn tarixi
myyn olunmamdr. Lakin m. .V sr aid Issq yazsnda v m.s.V
srdn is Talas, Orxon v Yenisey hvzsind ortaya xan yazlarn
ifrsi alm, yazlma tarixi haqqnda bilgi ld edilmidir. Bu lifbann
batya aparlan etrusk variantndan is latn lifbas yaranmdr. Trk
yaz glnyinin qdimliyin min olmaq n qramatologiya elminin verdiyi blglrl tan olmaq lazm glir.
Piktoqram v damalardan yazya kem Sumer, Misir v ind
ba vermi, lakin Misir v in yazlar yalnz heroqlif sviysin qdr
qalxa bilmidir, sumerlr is yaz sistemini lifbaya yaxnlaan mixi yazlara qdr inkiaf etdirmilr. ind bugn d hmin heroqlif yaz ilnir.
Bu cr protoyazlar bir ox blgd d sonralar yaranb yaylmdr. Yazn
icad edn xalqlar srasnda birinci rfli yeri sumerlr tutur. Latn-yunan,
140

kiril v bir ox lifbalarn kknd duran v finikiya, aramey, trk runikas kimi lifbalarla eyni mnli olan lifban yaradan xalqn kimliyi is
hl d cavabn gzlyn suallardandr. Mixi v runik yazlarn mnyi
ayr olduu kimi, onlarn inkiaf yollar v yazlma texnikas da frqlidir.
Kaz ortaya xana qdr yaz material kimi aac, da, smk, gil,
dri, perqament, papirus v ipkdn istifad olunmudur.203 Yazlar gil
lvh yzrind basma sulu, aac, smk zrind czma sulu, daqaya, metal zrind czma-dym sulu, perqament, papirus, dri v
kaz zrind is rngli boya km sulu il yazlmdr. Yaz texnikas
yaz formalarnn bir-birindn frqlnmsin d sbb olmudur. Basma
sulu mixi yazlarn, czma-dym sulu runik v bzi dzxtli yazlarn,
km is dairvi v yiln xtlri olan yazlarn formalamasna yol
amdr. Kalliqrafik eidlrin yaranmas sonralar mmkn olmudur.
Trk runikas yaz texnikas baxmndan qdim yazlar srasna daxildir.
Gil, da v metaldan frqli olaraq, aac, dri, para, kaz zrind
yazlan mtnlr uzunmrl olmur. Mnasib saxlanc yerind saxlanmayan
bel yazlar anmaya urayr, rtubtli raitd is tez xarab olur. Azr
v digr trk dillrind yazlan minlrl abid bu yolla mhv olmudur.
Azrbaycanda yaz n dridn geni istifad edilmsi qdim mnblr
trfindn qeyd olunmudur. Perqamonlu Xaraks (II sr), Antioxlu oann
(VII sr) ayr-ayrlqda qeyd etmilr ki, Kolxidada Yazonla yoldalarnn
ld etdiyi Qzl dri deyildi, zrind qzl hazrlaman kimyvi
sulu yazlm adi dri idi. X sr aid yunan ltind sz
altnda arqonavtlarn ourlad dri zrind yazlm kitab haqqnda
mlumat verilir.204
Rus mnblrinin Zolotoye runo kimi verdiyi bu altun dri gr
yunanca dera adlanrsa v hl Homerin dvrnd (m.. I minilin vvli)
Qafqazda dri kitab olmas qeyd olunursa v bu yazl dri trk sz il
adlanrsa, demli, o ada protoazr boylarnn yazs vard. Herodota
gr, Mada dvltind rizlr Deyoka yazl kild verilirdi.
203

ind I srd kf olunan kaz artq V-VI srlrd trk-uyur boylar iind geni
istifad olunurdu, htta uyurlar zlri kaz istehsal etmy balamd. rblr VIII
srd Smrqndi ial ednd oradak kaz ustalarn sir gtrr v az bir zamanda
artq Xilaftin ksr blglrind kaz sas yaz materialna evrilir v taliya vasitsil
Avropa lklrin yaylr (-,18-32).
204
, 42-43; , I. 100: Kitaba dri deyilmsi glnyinin m..V srcn davam etdiyini Herodot da qeyd etmidir (, I. 58).

141

. Firdovsi iranllarn ilk ah Thmursin d yaz sntini turanl

sirlrdn yrndiyini qeyd edir.205 Thmurs (Avestada - Taxma Urup)
dvrnd trk sgrlrinin yazdan istifad etmsi gstrir ki, irandilli
boylar qdim trk lifbas il tan idilr.206 Qdim trk yazs haqqnda
in mnblri d mlumat verir v VI srin ortalarnda iki mxtlif trk
boyunun (tuqyu v xu) lifbasnda oxar hrflr olduunu qeyd edir.207
M. Kaari yazr ki, hrli in v Main xalq trkcni yax bilir.
Mktublarn biz trk yazs il yazrlar.208 Byk trkoloq daha sonra
qeyd edir ki, uyurlar 24 hrfli trk yazsn kullanr. Kitab-mktublarn
onunla yazarlar. Bundan baqa, uyurlarn v inlilrin bir yazlar daha
vardr. Dftr-sndlrini bununla yazarlar, bu yazn mslman olmayan
uyqur v inlilrdn baqas oxuya bilmz.209
Zaxariya Ritor VI srin ortalarnda yazr ki, hunlarn iyirmi il v
ya daha nc yazs xd. Halbuki, ondan bir ne sr vvl in elisi
Kan Tay (III sr) hun yazs bard mlumat vermidir. Fin alimi Donner
parth (arsaq) sikklri zrindki yazlarla Orxon yazlar arasnda oxarlq
olduunu qeyd etmidir. Sonralar Cveyni (XIII sr), kiril lifbasn dzldn Kiril v baqa mlliflr d trk yazsndan bhs etmilr.210
Grndy kimi, Homerdn Mahmud Kaariy qdr ken iki
minil rzind trk yazssnn mvcudluu haqqnda xeyli blg vardr.
Trk yazs haqqnda olan blglr mixi yazdan tutmu, runik v uyur
yazlarna qdr mxtlif dvrlri, mxtlif blglri v mxtlif boylar
hat edir. Htta sumerc ilk mixi yazl mktubun qasidl mhz Azrbaycann Aratta blgsin gndrilmsin dair qeydlr qalmdr.
Yaz tarixindn danarkn bitik, kitab, kniqa szlrin d toxunmaq lazm glir. vvllr bitik v baq szlrini eyni kk balayb,
monqolca biiq (kitab), rusca pisat, pismo, peat szlrinin d buradan
trdiyini yazmdm, lakin sonralar bitiyin bimk feilindn deyil, bitmk
feilindn yarandn aydnladranda vvlki fikrimdn dandm. Etimo205

, (, 1983, 38).
ahnamnin Bombey nsxsind xte beyvi (yabqu) yazsna gzl xtt deyilir.
lyazmann fotokopiyasn mn vern lifbanas K.li by razlm bildirirm.
207
, I, 231.
208
, I, 39.
209
Eyni qaynaq.
210
, 71; , 1980, 7-8; , 52.
206

142

loji srlrd qeyd olunur ki, slavyanlar kniqa szn trkc brm
kaz mnasnda ilnn kiniq szndn, trklr d bunu inlilrdn almlar.211 Bzi alimlr bitik sznn d mnyini in balamaq istmilr, gya in dilind fra bildirn bi (pir < pjet) szndn trk dilind bitik sz yaranb.212 vvla, trk yaz texnikas srasna fra sonralar daxil
olub, ikincisi, trk yazlarnn sonunda miditib ( bitidim) sznn bitirdim
anlamnda ilnmsi glnyi vardr, ncs, monqol dilin biik klind ken bitik sz baqla deyil, bitmkl homogendir, yni bit- feilinin
kkndn bitirmk, bitr-bitmz, bitik kimi onlarla sz yaranmr:
bitik - kitab, yaz
piti(k) - cadu-piti

bitig - mrkkb
bitiki - yaz v s.

Dilimizdki cadu-piti ifadsi gstrir ki, qaya rsmlrindn, piktoqram v damalardan simvolik iarli yazya ken trk boylar yaz sntin maqik vasit kimi baxmdr. Bitik trk xlaqna uyun qiymt
alm, onun zruriliyi haqqnda qanadl szlr yaranmdr. Didaktik sr
kimi Qutadu bilig d bu sz bigan qalmamdr. Orada deyilir:
Bitigsiz iig bek tutamas kl.
Kitabsz (yazsz) i yadda yax qalmaz.

Tarixi, elmi, bdii v dini mvzuda yazlmasndan asl olmayaraq,

kitab yazmaq sntinin ortaya xmas artq kitablq kulturundan xbr
verir. Samimnli olmas bh doursa da, kitab sz biz rblrdn
kemidir.213 limiz orta srlrd z krlm nsxsi glib atan
qdim yazl abidmiz Ddm Qorqudun kitab mhz Kitab adlanr.
rb variantnn tsiri il ilnm tezliyini itirib ilkin anlamndan yaynan
bitik sz bir mddt kitab il paralel ilnmidir. Vrqa v Glah
211

, 201; Akad dilindki kunukku (kitab) sz yorumun cin variantn rdd edir.
,103; Mmkn olmayan bu cr fonetik dyim bir yana qalsn, anlamaq olmur
ki, in dilind r ssi olmad halda, pjet >pir vzlnmsi nec ba verir?
213
Sumer dilindki dub (gil lvh) v dubar (kitab, yaz) szlri akad dilind duppu,
duparru klind ilnir. Trkmnli kiniq (rusca kniqa) szn bnzyn kunukku
deyimi akadca mhr v mhrl snd anlamnda ilnmidir. Sami mnyi ququ douran v btk (bitik) sznn sadan oxunuu il (ktb - ) st-st dn kitab sz is
bitik il ktb-btk metateza hadissini srgilyir (Arif Rhimovun mahidsi). Kitab szn Babil-Asur yazlarnda da rast glmdim. Hr halda bunu aradrmaq samioloqlarn
problemidir. O ki qald sami dillrind btk > ktb kimi metateza dyimlrin, bu bard
S. S. Mayzel kifayt qdr blg gstrir:kl~lk yemk, mkt~tkm yaamaq, bkl~lkb
qardrmaq, gmid~dima mhkm v b. ( 1983, 175-176).
212

143

(XIV) srind Var bu bitiyi Ymn ahn ver misras vardr. Lvovda
xristian ermni-qpaq icmas Al bitiki ifadsini 1618-d iltmilr.
Bugn azr dilind piti v pitik klind ilnn sz is artq vvlki kitab
anlamndan ox, yaz anlamna yaxndr. Irk Bitik abidsinin ad gz
qabandadr. Uluxan Ata bitikinin sz adl ouznamnin hl VI
srd orta fars dilin trcm olunduunu bu Bkr ibn Abdallah ibn
Aybk d-Dvadari rb dilind Misird yazd Drar t-tican v
tavarix qurar az-zaman (1309) srind gstrib.214 Bu sz fars qaynaqlarnda yaz ( betiki), ( petiki), pul sndi
(pte), ulu bitiki ( olo betiki) deyimlrind d grnr.215
M. Kaari trkibind bitik sz olan onlarla ifadni nmun kimi vermi,
bitik-yaz il bal yzlrl sz iltmidir.
Grndy kimi, slamaqdr azr v digr trk boylarnn yaz v
bitik (kitab) mdniyti vard. Bunu mxtlif dilli qaynaqlar tsdiq edir.
Bs trk boylar hans lifbadan istifad etmidir? Bu suala cavab vermk
n miladdan ncki minillikd prototrk boylarnn yayld razilrd
ilnn yaz nvlri il tan olmaq lazm glir. Hmin dvrd n Asiya
xalqlar lifbaya yaxnlaan iki mxtlif yaz sistemindn istifad edirdi.
Bunlardan biri sz-heca sistemli mixi yaz, digri is sasn samit sslri
bildirn heca-ss sistemli lifbalar idi.
Dilimizdki mx sz il bildiriln bu yaz nv rbc
mismari, almanca keilschrift (paz hrf), rusca klinopis
Mixi yaz
adlanr. Adndan da grndy kimi, mixi yaz dzcizgili mxabnzr hrflrdn yaranmdr. Lakin bu yaz
birdn-bir ortaya xmam, onun bu kil dmsi
n bir ne sr lazm glmidir. Bu yaz sistemini sumerlr yaratm,
akad, het, elam, qut, kassi, hurri, urartu, pers xalqlar ondan istifad etmi,
bunlarn bzisi hmin yazn z dilin uyunladra bilmidilr.
Azrbaycan razisind lulu v qut bylrin aid akad dilind yazlm kiik hcmli mixi yazlar taplmdr. Urartu dilind yazlan mixi
abidlrin ksri is trk boylar yaayan razilrd ortaya xmdr.216
214

, 1976, 38.
, 1962, 152, 183; Orta fars dilind -dn kilisil ilnmi
manixey yazsnda kitab anlaml mtak-dn ifadsi bitik (btk > mtk) szn ks etdirir
(, 1981, 74).
216
Van, Urmu v Gyc yaxas, Mxerqaps, rvan uxuru, Glck, Daburun, Yoncalu,
Yazlda, Kelin, Polad v sair (, 1985).
215

144

Mana elbyinin yazl lvh hazrlamas mnblrdn blli olsa da, onun
hans lifba il yazlmas haqqnda mlumat yoxdur. Azrbaycann tarixi
v etnoqrafiyas haqqnda oerk yazan V. A. Ryumin qeyd edir ki, 1923-d
Lnkran uyezdinin Kosmosyan kndind qaya stnd mixi yaz taplb,
lakin hl ifrsi almayb.217 Tssf ki, indi hmin yaz haqqnda he
kimdn bilgi almaq mmkn olmad. Sonrak blmlrd Azrbaycanla
bal mixi yazlarda olan mlumatlar zrind dayanacaq, burada yalnz
nzr alaq ki, mixi yaz yarand adan protoazrlr tan idi.
Sumerd yaznn meydana xd dvrlrdki sumerdilli qaynaqda
Gney Azrbaycan boylarnn yaz il tanlna dolay iar var. Bel
ki, sumer ar Azrbaycann Aratta blgsin qasidl mktub gndrir.
Aratta byin mktub gndrilirs, demli, bu yazn orada oxuyan da
olmaldr. S. N. Kramer gr, sumer qasidinin Aratta lksin apard
mktub ilk yaz nmunlrindn idi.218 Burada shbt ilk yazdan yox,
uzaa gndrilmk n gildn hazrlanan ilk mktub rnyindn ged
bilr. Maraqldr ki, sumer qasidi mktubu Aratta byin vernd by
yanndak atammu il gnir. Grnr, sumerc gln mktublar bu
atammu oxuyurmu.
Qdim insanlara piktoqrafik mrhldn yazya kemk n daha
bir protoyaz keid mrhlsi - ideoqram dvrn yaamaq lazm glmidir. Bu dvr gerkldirn loqoqrafiya Misir v indn frqli olaraq,
Sumerd yazya doru daha bir addm irli getdi. Aadak qu, kz,
ayaq, buda kimi bzi piktoqramn sxematik loqoqrama v sonda mixi
iary evrilmsi sumer mtnlrind izln bilir, lakin bunu ksr loqoqramlara aid etmk olmur, vvlki keidi ks etdirn yazlar yox drcsinddir.219

217

, 1923, 353; Gney Azrbaycanda mixi yazlarn mhv edilmsi bilgilri var.
S.N.Kramer yazr: , , , , , , ,
(, 1991,35).
219
, 1982, 75; , 1979, 255.
218

145

Protosumer yazlarna bnzyn v qdim dnya tarixilrini oka

salan zri loqoqramla yazl gil lvh Rumniyann Trtr (Terteri)
blgsind ya 5-6 minil olan arxeoloji qatda z xd. Dunay yaxasnda
taplan bu loqoqramlarn mhz yerli kultur n xarakterik olmayan gil
tabletlrd yazlmas, hm d analoji sumer yazlarndan min il qdim
olmas ortaya oxlu suallar xartd.220
Arxeologiya blmsind hmin alara aid prototrk dilinin paralanmas, prototrk boylarnn Azrbaycandan quzey v dou ynlrd ilk
byk miqrasiyalara balamas haqqnda deyilnlri nzr alsaq, onda
Trtr loqoqramlarnn Sumerdn ox, Azrbaycan damalarna oxamasnn sbbi aydnlaar. Maraqldr ki, bel damal piktoqramlar Sumerd deyil, daha ox qonu Elam, Trkmnistan v Azrbaycan razilrind
taplr. Bu is protosumer adlanan yaz dvrnn Sumer razisind formalamas fikrin ququ yaradr. Lakin sumer yazsnn yaranmasnda son mrhl olan simvollarn mixi iarlr evrilmsini mhz sumerlrin gerkldirdiyi ququ dourmur.
Azrbaycan v digr trk damalar il tipoloji yaxnl olmayan
sumer damalar yalnz xsi mhr kimi mhdud sahd ilndiyi n
mixi yaznn formalamasnda onlarn yeri grnmr. Ancaq sumer yaz
sistemind mixi iarlrdn ncki mrhld grnn iarlrin qonu
blglrin dama v simvolik iarlrin bnzmsi diqqti kir, nki
bu iarlr hl sumerlrdn nc neolit andan bu regionda ilnirdi: 221

kiayarasna haradan glmsi hllik dqiq bilinmyn sumerlr

m.. IV minild glib Subar lksinin gney qonuluu Kngr (Kiengir)
blgsin yerlmidi. Tezlikl yerli Ubeyd kulturunu mnimsyn glm sumerlr onu daha da inkiaf etdirdilr. Artq 3100-c illrdn sonra
220

, 43; Bu suallarn elmi yorumu yalnz Urmu teoriyas il veril bilir.

Azrbaycan damalar il mqayis ediln iarlrin qaynaqlar: Jensen, 74-92; ,
70-75; , 255-257; , 47; -,119 .
221

146

burada ilk yaz nmunlri ortaya xd. Bu piktoqrafik yazlarn ksri

kiik tsrrfat sndlri idi. Bir ne srdn sonra killi yazlara qramatik forma bildirn v heca klind oxunan iarlr lav olundu. Mixi
yaz sistemind kmki vasit kimi oxunmayan lal loqoqramlar da
vard, szlrin vvlin v axrna yazlan bu determinativlrdn aar
kimi istifad olunurdu. Aac mmulat bildirn szlrin qarsna gi
(aac), tanr adlarnn qarsna dingir (tanr) v sair aar loqoqramlar
yazlrd. Bellikl, sz bildirn loqoqramla yana, heca bildirn sillaboqramn da ilnmsi yaz qaydalarnn imkann artrm oldu v yeni
eraya qdr sumer dilind davam edn mixi yazlarda qarq sz-heca
sistemi dyimdi.
Yaznn yarand dvrd sumer dili monosillabik olduundan v
eyni loqoqramla bir ne omonim sz yaza bilmk imkan olduundan bu
ideo-loqoqram yaz sistemi asan yarand. Hmin ada prototrk
boylarnn dili is tkhecal dvr oxdan gerid buraxmd. Ona gr
d, mixi yazn trk dilin uyunladrmaq tin idi. Mixi yaz kiayarasna gln akadlarn yazsna evrilndn sonra daha da mrkkbldi.
nki onlar sumer loqoqram v sillaboqramlarnn vvlki oxunuunu
saxlamaqla, z szlrinin deyili formasn da bu yaz iarlrin ykldilr.
Akad dilinin tsiri il m..1700-c illrdn sonra sumer dilinin ilnm dairsi azald, danq dili kimi aradan xd. Lakin sumer yaz dili
uzun mddt yaad, nki mktblrd dilindn asl olmayaraq, mixi
yaz sistemini yrnmk istynlr sumer loqoqramlarnn sslnmsini
v bildirdiyi mnan yrnmk mcburiytind idilr. Sumer yazlarnn
ifrsini amaq n alimlr mhz bu mktb drsliklri, ikidilli szlklr
yardm etdi.
Ancaq sumer dilinin fonetik zlliyi haqqnda tam bilgimiz yoxdur,
nki sumer szlrinin deyiliini sami dilinin ss imkanlar il yrn
bilirik, bu is oxlu yanllqlara sbb olur. Msln, rus dili fonetikas
grdkc tipli trk szlrinin transkripsiyasnda gerk tlffz ks
etdirmdiyi (qiordyukdja) kimi, sumer sznn akad tlffz il, stlik,
akad sslrini tam ks etdirmyn latn transkripsiyas il verilmsi d
myyn thriflr sbb olur. Ona gr d bugn bir ox sumer sznn
oxunuu olduqca rtidir. stlik, bir ox loqoqramn frqli oxunu variant iindn hansnn seilmsi d mxtlif ehtimallara yol ar. Nmun
n sumer dilind ulduz, gy, tanr anlamlarn bildirn loqoqramn-

147

dan yaranb an, l, l, al7 li4 le4 klind oxunan (SDVG, 69-70) mixi iarnin sumer, azr v akad dilind nec oxuna bilmsini gzdn keirk:

Grndy kimi, Dingir v Anu sz istisna olmaqla, bu sumer loqoqramnn baqa mqamlarda nec tlffz olunmas qaranlq qalr. Elam
lksin glib yerln farslar buradak mixi yazdan qsa mddt istifad
ets d, hmnilr onu tam heca yazsna yaxnladra bilmidi. Bsutun
dilli yazsnda elam dilind yazlan Qam-Ata adnn oxunu qaydasna
baxsaq, hecalarn oxunmasnda da myyn qaydalarn olduunu grrik:222

Bel ki, burada kam-ma-ad-da hecalar il yazlan szn dzgn

deyimi qoalaan mm, aa, dd sslrindn birinin ixtisara salnmas il
gerklir v Kam-Ada ad oxunur. Tkc bir szd a saitinin ayr-ayr
iar (ma, da) il verilmsi byk tinlik yaradr v tbii ki, mixi yaznn skkiz trk saitini bildirmk imkan yoxdur. Buna gr, mixi yazlarda ilnn trk szlri ox ar oxunur. Deyiln tinliklri d nzr
alanda n n trklrin mixi yaz sistemindn istifad etmmsinin
sbbi aydn olur.
n Asiyada m.. III-II minillrin qovuuunda mixi yaz sistemindn frqli olaraq, baqa bir yaz sistemi d formalard. Bu sistem d
mixi yaz kimi loqoqramlar sasnda yaranb get-ged sillaboqram (hecal
yaz) xarakteri alrd, lakin sz-heca xarakterini dyi bilmyn mixi
yazdan frqli olaraq, buradak loqoqramlar tam v yarheca bildirn
222

Jensen, 1958, 94.

148

iarlr evrilirdi. Artq II minilliyin ortalarnda Aralqdnizinin dou

blglrind hecal yazlar yaylr, onlarn az saitli sami dillri n mnasib olan samit hrfli variantlar ortaya xrd. Bunlara paralel olaraq,
sait sslri d bildirn trk runik lifbas abc tipind mxtlif dillr
n lifbalar yaranrd.
Trkologiyann bir nmrli problemi sayla biln
trk runik lifbasnn mnyi mslsin onlarla
yaz hsr olunsa da, bugn qdr doru hllini
Runik
tapmamdr. Trk runik yazlarn xronoloji hddiyazlar
nin hl aydn olmadn, qayna v gerk ya
haqqnda baxlarn yanl olduunu vurulayan
A. S. Amanjolov dzgn olaraq qeyd edir ki, trkologiya elminin perspektivi runik yaznn mnyi v genetik laqsi probleminin dzgn
hllindn asldr.223 Bu problemin zm prototrklrin ilkin Atayudu
corafiyasna iq tutan Urmu teoriyas n yeni blglr ortaya xarr.
Trk runik lifbasnn daxili strukturu, qrafik fondu onun mnyi
v genetik laqsini Orta Asiya, Trkstan v Gney Sibird deyil, Aralqdnizi yaxalarnda yaranan hecal yazlar iind axtarma zruri edir.
Bu ynd A. S. Amanjolovun tdqiqat v apard mqayislr aydn
gstrir ki, trk runikasnn yaranmas birbaa Aralqdnizi lifbalar il
baldr. Bu regionda yaranb yaylan hecal lifbalar haqqnda yaz uzmanlarnn verdiyi mlumat diqqt alnsa, Kiik Asiyann bat, Suriyann
quzey blglrind v Bibl, Finikiya, Flstin, Krit, Kipr, Miken, Yunan,
taliya razilrind taplan qdim yaz rnklrinin Orxon-Yenisey yazlar
il eyni mnli olub, qarlql tsirl formaladn grmk olar.224 Lakin bu yazlarn bir qismi yalnz samit hrfli, bir qismi d lav sait iarlri olan fonetik lifba istiqamtind inkiaf etmidir.
Yalnz samitlri yazlan szlrin oxunuu qarya hdsiz tinliklr
xarr. Bel lifba sait sslri az olan sami dillri n nisbtn yararl
idi, lakin trk dilin yaramrd. Xsusil hrf dzmnd sz srhdlri
bilinmyn srdnlslcnxtn tipli yazlar oxumaq tin olurdu. Bel yazn
hm srdnl slcn xtn hisslrin ayra bilmk, hm d bu yaznn sardonlu
selcan xatun kimi oxumaq n xsusi bilik v vrdi tlb olunurdu. Bu
problemi aradan qaldran trk runikasnda saitlr n 4, samitlr n
223

, 1978, 76.
Dunand, 1945; Yensen, 1958; , 1963; , 1975; , 1979;
, 1982; , 1978; , 1980.
224

149

30-a qdr iardn, sz srhdini bildirmk n is ayrca iar v nqtlrdn istifad olunurdu. Burada da samit hrflrin oxu hm heca, hm
d ayrca fonem kimi oxunurdu. Msln, azr v zr szlrindn birincisi zr (azr], ikincisi is zrE [zr] klind yazlrd.
Finikiyann quzeyind qdim Bibl hrindn taplan da v tunc
lvh zrind mxtlif hcmli 10 yazn nr edn M. Dnan burada
loqoqram v heca bildirn 115 iar olduunu akar etmidir.225 Sonra bir
ox lifbalarn trmsin tkan vern Finikiya lifbasnn mhz Bibl
yazlar bazasnda yaranmas v bunlarn trk runikas il eyni iarlr
malik olmas faktn nzr alanda Bibl yazlar byk hmiyt dayr.
Bibl yazs.
Tunc lvh zrind yarloqoqramyarhecal sadan sola oxunan yaz.

Bibl iarlri.
Bibl yazlarnda Gytrk
hrflril eyni iarlr.

Bu yazlar yaranma
tarixi baxmndan da maraq
ksb edir. Bel ki, m.. III
minilin sonu, II minilin vvlin aid arxeoloji qatda
taplan yazl lvhlrin
bzisi m.. XXII sr aid
edilir. 226 Hmin alarda
snmkd olan Kr-Araz
arxeoloji kulturunun lokal
variant mhz bu blglrd ortaya xr v maraqldr ki, ilk df sami
mhitind ilnn Azr adna da Bibl yazlarnda (Azar-bal yazs) rast
glirik. 227
Hllik ifrsi almayan Bibl yazlar rti olaraq sami dilin aid
edilir. Halbuki, bu yaz texnikasn mnimsyn v sonralar samilmi
finikiyallarn ilkin dil mnsubiyti d hl myyn olunmayb. Bibl
225

Dunand, 1945, 71-185.

1979, 80; , 1963, 195-196.
227
, 1982, 154; .Y.Qelb, E.Dorm Bibl yaz tarixini m..XIV-XIII srlr kir.
226

150

heca yazsnda ilnn iarlrin oxu trk runik yazsnn qrafik fondu
il eynidir. Bu oxarla saslanb dil eyniliyi v yaxud eyni hrflrin
eyni ssi bildirmsi haqqnda fikir sylmk olmaz.228 Lakin bu da aydndr ki, hr iki lifba eyni mnli olub, yaranma tarixi baxmndan da eyni
dvr aiddir. Bibl yazlarndan tryib, m.. XII-I srlr arasnda Aralqdnizi adalarna, Yunan v span razilrin qdr yaylan finikiya lifbas
mxtlif blglrd taplmdr. Dniz ticarti il mul olan finikiyallar
bu lifban ayr-ayr lklr yaym, Finikiya lifbasn z dillrin uyunladrmaa alan ayr-ayr xalqlarn eidli lifbalar ortaya xmdr.229
Finikiya lifbasnn ilkin yaylma anda kiayarasnn quzey-bat
blglrin glib yerln samidilli arameylr burada ilnn sumer-akad
mixi yaz sistemini yox, Finikiya lifbasn mnimsdilr v m.. IX srdn bu lifbann samit hrfli variantn inkiaf etdirib btv regiona yaya
bildilr. Hlb, Zncirli, Dmq, Karkemi blglrind kiik byliklri olan arameylr buradak slflri kimi qdrtli dvlt qurmasalar da,
onlarn yazs fonetik lifbaya yaxn olduu n mxtlif dilli xalqlar onu
asanlqla mnimsyir, myyn lavlr edib yerli variantlarn yaradrdlar. Bu lifbadan tryn Parfiya (parth), Siriya lifbalar lokal blglrd
ilns d, missionerlrin Babildn tutmu ran, Orta Asiya, Hindistana
qdr aparb xard soqd lifbas dou lklrd daha ox yayld v
bir ox yeni lifbalarn yaranmasna sbb oldu. Soqd v ondan tryn
manixey, uyur lifbalar il trkc yazlm abidlrin olmas bzi yaz
uzmanlarn trk runik lifbasnn mnyini d aramey-soqd xttin balamaa svq etmidir. Halbuki, trk runik lifbas daxili strukturu, qrafik
fondu v yaz texnikas il soqd lifbasndan n az 1500 il qdimdir.
Qayna uzaq kemid olan trk runikas da zaman-zaman geni
razilr yaylmdr. Mxtlif dvrlrd onun izin Azrbaycan, Quzey
Qafqaz, Avropa, Orta Asiya, Sibir v Dou Trkstan blglrind rast
glmk olur. Bu lifba ksr trk boylarnn gndlik yaz sistemin evrilms d, bir ox boylar mxtlif alarda ondan istifad etmi, byk
zaman ksiyini hat edn yazlarn oxu mhv olsa da, myyn qismi bu
gncn Avrasiyann ayr-ayr blglrind qalmdr. Trk lifbasn
228

Bibl yazlarnn dil qohumluunu myyn etmk glcyin iidir (,

80).
229
Trk boylar il d Finikiya dnizi-tacirlrinin kontakt mmkn idi. Dolay blglrdn biri Kilikiyann yrictpsi blgsind qdim Misir mnblrind Qaratepe(t)
adlanan indiki Qaratpd m.. VIII sr aid Finikiya yazsnn taplmasdr.

151

Aralq dnizi hvzsind yaylm lifbalarla mqayis ednd aydn olur

ki, trk lifbas xeyli ortaq qrafik fondun daha qdim qismini saxlamdr.
Bu sxemd yarheca v fonematik lifbalarn yaranmasndak ardcll v
laqlri bel vermk olar: 230

230

Mnc, Avropaya trk runik yazlarn hunlardan nc saqa-qamr boylar aparmdr,

burada german v macar runik yazlarnn qrafik fondu trk runikas il eyni olsa da, eyni
hrflrin bildirdiyi sslr xeyli frqlnir. Bu tbii olaydr, nki lifbann ifad etdiyi
dil v ya dialekt frqli olanda v ya eyni dilin daxilind ss quruluu inkiaf edib dyind iarlrin bir qismi vvlki dild olmayan sslri bildirmy xidmt edir. Htta
Gytrk xaqanlnn bir qolu olmasna baxmayaraq, Xzr dvltind istifad ediln
runik lifbada da bir ne hrf Orxon-Yenisey yazlarndan frqlidir.

152

lbtt, bu sxemd btn lifbalar yox, yalnz trk boylar il birbaa v dolay laqsi olan lifbalarn inkiaf xtti verilmidir. Sxemd
veriln xtlr boyu biri digrinin yaranmasna sbb olan v bir-birin
qarlql tsirl yeniln hecal, yarhecal v fonematik lifbalarn inkiaf sas istiqamtd inkiaf etmidir. Sa v orta cinahda Finikiya
lifbasndan tryn, sol cinahda is trk runikas v ondan tryn lifbalar yer tutur. Yuxarda deyildiyi kimi, bir lifbadan digrin kend
myyn frqin ortaya xmas zruridir, lakin eyni mnli lifbalar zrind n qdr dyim mliyat aparlsa da, mumi qrafik fondun xeyli
hisssi mhafiz olunur. Bunu biz 1991-d brpa etdiyimiz latn qrafikal
Ortaq Trk lifbasnda grdk. slin baxanda, biz bugn trk runikas
il eyni mnli olan bir yaz sistemindn istifad edirik.
Finikiya lifbasnn bir qolu da yunan lifbasnn formalamasna
tkan vermidi. vvllr bu blgd ilnn heca yazlarndan fonetik
lifbaya yaxnl il frqlnn yeni yunan lifbas aramey yazs il eyni
ada tkkl tapd. Xristianln yayld alarda is yunan v aramey
lifbalarnn tsiri il grc v hay lifbalar yarand.231
Bir zamanlar uyur boylar da trk v soqd lifbalarndan istifad
etmilr. lifba dyiikliyi dvrn siyasi-iqtisadi durumundan asl olaraq
ba verir. Bu olayda yaz texnikasnn tkmillmy olan meyli, mdni
sviy v zamann tlbi d mhm rol oynayr. Bu baxmdan, bugn
dnya xalqlarnn n ox istifad etdiyi latn qrafikal lifbalarn yaylma
sbbi qrb elmi v texnologiyasnn mxtlif lklr ekspansiyas il
baldr. Ola bilr ki, yaxn glckd dnya xalqlar vahid lifbaya doru
axtarlarda bulunacaqlar.
Masir lifbalardan oxunun qaynanda finikiya, onun da qaynanda Bibl yazlar durur. Bibl yazlar il eyni qaynaqdan tryn trk
runik lifbas is arxaik formasn v sas qrafik fondunu saxlamaqla
ayr-ayr lokal blglrd kiik frqlrl ilnmidir. Bu lifbann Azrbaycan zrindn Quzey Qafqaz v Orta Asiya-Qazaxstan-Gney Sibir
istiqamtind aparlma tarixi m..II minilin ortalarndan balanan quzey
231

Hay lifbasnn mnyi bard mxtlif fikirlr vardr. M. Matosun V srd yunanl
kalliqraf Rufann kmyi il trtib etdiyi bu lifbann orijinal olmad, trk, yunan v
aramey hrflri sasnda yarand bard tri rh vermidim (Azr xalq, 295).
Tanrnn yardmyla vaxt tapsam, glckd hmin rhin geni variant, alban yazsnn
mnyi, n n grc lifbasnn xutsuri (kils yazs) qolundan fqlnn rn yaz
qolunun mxedruli (baxadur) adlanmas haqqnda ayrca mqal yazmaq fikrindym.

153

v dou klrl bal ola bilr. Hr halda, rt v li aylarnn yaxnlnda taplan smk toqqa v gm qab zrindki arxaik trk runik
yazs m..V sr aid olduundan onun bu blglr danmas hmin
tarixdn gec ola bilmzdi.232 Nzr almaq lazmdr ki,Yenisey yazlarnn
bir qismi m..VII-IV srlr aid olan balq formal dalar zrind yazlmdr. Bu lifba hm d ona gr qdimdir ki, n qdim czma-dym
yaz texnikas il ilkin aac-da yaz material zrind yazlan dzxtli
iarlrdir. Trk boylarnn yazs bard qdim mnblrin verdiyi mlumat mhz bu runik lifba haqqnda ola bilrdi, nki m.. III-I minillrd
bir sra trk boyunun Aralqdnizi qylarnda grnmsi arxeologiya, tarixi
onomastika v baqa qaynaqlarda var. Tutarl faktlardan biri d el runik
lifbann zdr.
Bel ki, trk runikas il eyni qaynaqdan yaranm
Finikiya lifbas
sasnda formalaan Aralqdnizi
blglrind abc
il balanan lifbalarn qrafik fondu xeyli dyiikliy urasa da, onlardan bir oxunun
trk runikas qrafik fondu il eyniliyi v yaxn ssi
bildirmsi fakt bu
cdvldki mqayisd aydn grnr.

232

1978, 83.

154

Mqayisdn grnr ki, trk, etrusk, finikiya, aramey lifbalarnda

eyni ssi bildirn oxlu ortaq hrflr vardr. Bzi hrflrin frqlnmsi d
tbii haldr, nki lifbalar dildn-dil kedikc myyn dyimlr
mruz qalr. Trk iarlrinin yunan hrflrindn daha ox finikiya hrflrin yaxnl hr ikisinin yunan lifbasndan daha vvllr yaranma
tarixinin xronoloji yaxnl il baldr. Trk yazsnn sonralar taliyaya
gedib, sasn Toskana blgsind yerln etrusklarn lifbas il yaxnl is qdim trk (etrusk) boylarndan birinin bu lifban Kiik Asiyadan
ora aparmas il laqlidir. Etrusk lifbas deifr olunsa da, ifad etdiyi
dil hl almamdr. Etrusk yazlarnn yeni am v trkc oxunuu
bard Azr xalq kitabnda mlumat verdiyim n burada hmin
msl zrind geni dayanmaq istmirm. Lakin bir eyi burada qeyd
etmk vacibdir ki, etrusk yazlar yaxn qonuluundak yunan lifbasndan frqli olaraq, trk yazlarnda olduu kimi, sasn sadan sola v
bzi yazlarda birinci stir sadan, ikinci stir soldan, yni bustrofedon
sulla oxunur. ndiy kimi bu yazlarda etruskoloqlarn duya bilmdiyi
imla qaydalarndan biri d iarsinin szayrc funksiyasdr. Duru
iarsi kimi nqt il yana, hmin iarnin trk runikasndan qalan bu
imla xsusiytini nzr alanda bir ox etrusk yazlar rahat oxunur.233 Tas
v gm qab zrind yazlm bu etrusk v trk yazs txminn eyni
vaxta (m..VI-V sr) aid olsa da, trk yazs lifba sisteminin daha arxaik
formas il seilir: 234

233

Azr xalq, 149-153; Bu msllr apa hazrlanan Etrusk-Trk ba bitiyind

daha geni rh olunmudur.
234
Yazlar bu mnbdn alnmdr: , 1983, 69; ,
1978, 83.
Etrusk qabnda mnim oxuduuma gr, tasn (qabn) zrindki
yaznn qara it ilind zlmas (eilmsi) v bu tasn yiysi Qunum adl rin
(dynn?) Tuskak elindn olmas mlumat yazlmdr (Azr xalq,152). Issk
yazsn da biz bel oxumuuq: Kou as a ebi ouz r iin Uquzg izib.

155

Etrusk-trk dil paralelliyi yaz qaydalarnda da zn gstrir. Msln, olan sznn etrusk dilind sadan sola oxunan (o)klan variant
yazlma qaydasna gr trk yazsndan frqlnmdiyi kimi, bzi mqamlarda
sait
sslrin
iar
olunmamas da
hr iki lifbada
kemi
yaz
glnyidir:

Azrbaycanda trk runik yazlar fraqmentlr klind taplsa da,

onlarn qrafik fondu arxaikliyi il diqqti kir.231 . krlnn nr etdirdiyi Clilabad blgsind taplm arak zrindki yazda, hminin
Yanql kndind tapb zn krdym yaz il . Doann verdiyi
Qaraknd abidsi arasndak oxar slubda bu qdimlik aydn grnr:

Runik yaznn mnyi haqqnda sylnmi fikirlr qrupa ayrlr:

Birinci qrup trk runik yaznn m.s. IV-VI srd douya gtirilmi parth,
aramey v ya soqd lifbasndan trdiyini, ikinci qrup trk damalarndan
yarandn, nc qrup is m.. II-I minillrd Aralqdnizi hvzsind
ilnn hecal yazdan trdiyini sylyir. Birinci fikrin trfdarlar faktlara deyil, gmanlara syknir. Dama xttini mdafi ednlr epizodik
rhlrl kifaytlnmli olurlar. Faktik materiala sykndiyi n vvllr
231

krl, 1999, 1101-1104; , 1998, 7-20.

156

trfdar olduum nc fikri is ilk df elmi saslarla S. A. Amanjolov

irli srmdr. Yuxarda verdiyim Bibl-Trk iar paralelliyi v finikiya,
etrusk, yunan, aramey iarlri il trk runik iarlrinin mqayisli cdvli runik yaznn Aralqdnizi blgsind yaranmas fikrini qvvtlndirir.
Lakin bu, runik lifbann trk damalarndan yaranmas ehtimaln inkar
etmir.
XIX srdn zbri V. Tomsen, A. ifner, . A. Aristov, N. Q. Mallitski, E. D. Polivanov, A. C. Emre, . A. Batmanov, A. Bekmradov v bir
ox baqa alimlr runik lifbann qdim trk damalarndan yaranmas
fikrini bzn gman, bzn d qti kild sylmi v bir ne rnkl
bu fikri saslandrmaq istmilr. Lakin onlardan daha vvl dama-lifba
xttini trkmn airi ndalp Ouznam srind qlm almdr, nki
xalq arasnda qdim alardan yaznn 24 boyun damasndan trmsi,
boylara is damalarn Ouz-xan trfindn verilmsi inam vard.235
mumiytl, ksr xalqlarn lifbas bu v ya digr xsin ad il
balanr. Dorudur, bzi tarixi xslr myyn milli lifbann yaranmas
v tkmillmsi zrind ilmilr. Bel ki, hay lifbas Matos-Rufan,
kiril lifbas Kiril-Mefodi v I Pyotr, qot lifbas Vulfil trfindn ilnib
cilalanmdr. Lakin daha qdim alarda ortaya xan lifbalarn tanr v
ya ulu boyba trfindn yaranmas mifi mxtlif xalqlarda geni yaylmdr.
Bu miflr gr, Ouz-xan trk yazsn, Musa peymbr yhudi
lifbasn, Tot v side Misir heroqlifini, Hermes yunan lifbasn yaradb.
Bel miflr bzn yargerk kild qdim tarixilrin srlrin d yol
tapmdr. Herodot yazr ki, yunanllar yaz sntini finikiyallardan yrndilr, bu mlumat tkrar edn Tasit etrusk lifbasnn da Demerat trfindn yaradldn qeyd edir.236
lbtt, btn bu mlumatlar diqqt alnas qaynaqlardr, lakin
gerklikdn uzaq olduu n elmi tutalqa ola bilmz. Bu baxmdan,
trk runik yaznn Ouz-xan trfindn yaradlmas fikri yalnz xo bir
235

Atas al,
Kn,lmqe qetirdim,
Yerli-yerind tzp, bitirdim,
Anas nal,
Kolumdan trdm,
Ki yrek srmn ilimqe at.
Bir qz tolm,
Bir-birden qat,

(, 117).
Yirmi trt ekil. Tirkeip ut.
236
, . 58; , , . 14.

157

mifik gvncdn baqa bir ey deyildir. Ouzxan trk yazsnn yaradcs yox, artq
ortalqda olan bu yazn tkmilldirn v ya
qdim trk mnblrind deyildiyi kimi, runik
yaz iarlrini 24 ouz boyuna dama kimi
verilmsini gerkldirn ulu ndrdir.
Msly bu ynd yanaanda bzi boy damalarnn dorudan da, onlarn adndak ilk ssi
bildirn runik iarlr olduunu aydn grmk
olur:
Buradak sxem damalara aid vvlki
blmd verdiyim 11 ouz boyunun damalar
il Azrbaycan damalar arasndak oxarl ks etdirn blglri d lav
etsk, Ouz-xan trfindn veriln v Kaari, Yazcolu, Ridddin,
blqazi trfindn qeyd olunan boy damalarnn runik yazlarla
laqsi aydnlaar. Trk runikasnn damalardan yaranmas fikri daha
maraqldr. Bel ki, Ouz-xan anda 24
ouz boyunun damasna evriln ksr
runik iarlr daha qdim alarda ilnmi
damalardan yarana bilrdi. Mindn artq
daman aradran L. . Lavrova gr,
Qafqaz, Krm v Orta Asiya damalar il
trk runik yazs arasnda birbaa ban
olduunu sylmy sas vardr.237
Trkmn alimi A.Bekmradov trk
runikas il ouz-trkmn damalar arasnda olan laq haqqnda syldiyi fikri
saslandrmaq n xeyli nmun vermidir. Lakin trk runik yaznn yaranmas
tarixini Makedoniyal skndrin yrndn sonrak trk-yunan laqlrinin
yaranmas dvrn aid etmi v bunu
Ouz-xanla eynildirdiyi hunlarn ndri
Mete il balamaq istmidir. 238 Dama
237
238

, 108.
, 66.

158

il runik iarlr arasnda laq axtaran C. Cfrov is Azrbaycan piktoqram v damalarn oxumaa alsa da, vaxtsz dnyasn dyin alim
tdqiqatn daxili sistemini qurmaa imkan tapmad.239
Trk runik iarlrinin qdim trk damalarndan trmsi fikri
elmi sbutdan hllik uzaq olsa da, bu sahd aparlan yeni elmi axtara
iq tutmaq n trk runik iarlrin oxayan v bzilri d eyni olan
Azrbaycan damalarn verib, onlar runik hrflrl qarlql mqayis
etmyi grkli sayram. Buradak mqayisy
digr trk blglrind d taplan analoji iarlri lav ednd hmin paralelliyin faktoloji
dyri bir ne qat artacaqdr:
Bellikl, ortalqda ouz boy damalarnn
runik iarlrdn, onlarn da qdim damalardan
trmsi fikri vardr, lakin nzr alnmaldr ki,
damalarn oxu daha qdim loqoqramlardan
yaranmdr. Sxemdki nmunlrdn bzisi
vvllr d runik iarlrl uyun damalar
arasndak oxarla gr mqayisy clb edilmidir. Byk ehtimalla, Azrbaycan damalarndan bir qisminin gstriln loqoqramlardan
trdiyini dnmk olar:
Azrbaycan xalalarnda olan qdim loqoqram, dama v runik
iarlr artq ilkin ifad funksiyasn itirib naxa evrilmidir. Lakin onlarn bugn qdr donuq kild olsa da, xalalarda ilnm glnyi
gstrir ki, vaxtil informativ yk dayan hmin iarlr Azrbaycanda
geni yaylbm. Runik lifbann v damalarn yaylma arealn tdqiq
edn . Doana gr, mrkzlri Dou Anadolu, Azrbaycan v Quzey
Qafqazda Elbrusun evrsi olmaqla, bu lifba loqoqram dama keidi
dnmini Qafqazda keirmidir.240 Tannm xala uzman L. Krimovun
ksr blglri hat edn Azrbaycan xalas kitabndan loqoqram,
dama v runik iarlr aid seib verdiyim rnklr runik yaznn Qafqaz
mnli olmas ehtimal zrind ciddi dnmy svq edir.
Burada 30-dan yuxar naxn runik yaz iarsi olduu bh dourmur. Nzr alsaq ki, bunlar cmi 28 xala zrindn seiln iar239
240

, 1999.
.Doan. Runik yaznn geliim corafiyas (lyazmas, sh.10).

159

lrdir, onda xala sntind runik iarlrin ilnm tezliyinin d yksk

olmas aydnlaar. Kitabdak sra nmrsi il veriln xalalar zrindki
naxlardan haiy iin alnan 1 -li loqoqram-dama dzm xalada
bir ne df eyni ardcllqla tkrar olunur, bu da hmin dzmn mhz
loqoqram yaz olduunu gstrir. 99 -li iarlr srasnda is haiy iin
alnb, soldan saa v sadan sola oxunan iarlr k, t runik hrflridir,
nki bu xala Azrbaycanda rb lifbasnn ilndiyi XIX srd toxunduu n hmin hrflr kiril v ya latn qrafikas ola bilmzdi.

Xala naxlarndan bir qisminin vaxtil

dama-hrf olmasn grmk n onlar runik
yazdak eyni iarlrl mqayis etmk kifaytdir. Xala naxlarnn tam olmayan bu rnyi d aydn gstrir ki, runik yaz xala sntind geni ilnmidir. Digr mit yalar
zrind d runik iar-damalar grnr. M-

160

sln, runik yazdak z hrfinin bir variant olub, dnrg

(svastika) adlanan dama-iarnin kli hl V minil aid Arpa arxeoloji abidsind (Xalaf kulturu) gildn hazrlanm qadn fiqurlar zrind vardr. Eyni killi gil fiqurlar iraz blgsind IV minilin ikinci
yarsna aid Tali-Bakun abidsind
d grnr. Bu killri yanl olaraq, yerli halinin gya tatu dym
glnyini ks etdirdiyini saymlar. 241 Lakin nzr almaq
lazmdr ki, svastika tkc gil qadn
fiqurlar zrind deyil, ayr snt
srlri, o sradan saxs qablar zrind d vardr. Bel ki, Gncay
yaxasnda m.. XIV-XI srlr aid
kurqanlardan xan keramika bunu
aydn gstrir.
Prototrk andan Azrbaycanda blli olan dnrg iarsi Ulduzla bal taleh anlamnda ilnir.
Ulduzu snd deyiminin paraleli
kimi ilnn dnrgsi dnd deyimi qdim inancla baldr. rxiflk ifadsi bunun farsca trcmsidir. Trk boylarnn miqrasiyas
il ayr-ayr blglrd ortaya xan
dnrg damasnn ilkin variant
Ulduz-Gn v Tanr simvolu olan
iarsi il verilmi, sonralar onun
iarli
variantlar yaranmdr. M. Tantkin
svastikann v ondan yaranan xa iarsinin trklr aid olduunu yazmdr.242 Bzi uzmanlar is xa killri zr > keidini arxeoloji
blglrd izly bilmilr.243 Qeyd etdiyimiz kimi, dnrgnin variant
runik yazda az hecas il oxunan z hrfin evrilmidir.
241

Herzfeld, 1941, 16-18

Tantkin, 1986, 7.
243
- , 1973.
242

161

Runik yaznn Azrbaycanda unudulmas mslsin gldikd is

zaman-zaman bura gtiriln mxtlif dinlrin v ial yrlrin ayrayr lifbalarla glmsi, yerli mdni abidlr srasnda n ox kitablarn
v digr yaz nmunlrinin mhv edilmsi il baldr. Bu haqda tannm
yaz uzman .Y. Qelb bel yazr: Xalqn grnn simvolu onun dili v
yazsdr. Mhz buna gr, iallar sart altna ald xalqn kkn
ksmk n nc onun yazl sz xzinsini mhv edir. 244 Bu olaylar
dflrl tkrar olunmu gerklikdir v Azrbaycanda bunun izi ayrayr iallarn mxtlif blglrd qoyduu yaz nmunlridir.
Trk runik lifbasnn yan aramey-soqd lifbalarna balamaqla
cavanladrmaq istynlrin is siyasi mqsd gddy aydndr. Bzn
bu mqsd aq kild sylnir. Htta V-VI srlr aid trk runik yazlarnn tarixini VIII sr kmyi, lifbann yaranma yeri n is Monqolustan versiyasn ilmyi tarixilr mslht grn .V. Kormuin
bunu, gya, trkologiyann inkiaf n lazm bilir.245 Bel tbliatn
nticsidir ki, Bat Monqolustanda m..V-III srlr aid Ulanqan abidsinin 23 sayl basrnda taplan qab zrind boya il Eli Baqu (v ya
Eli-ba) szn oxuyan V. A. Livits bunu gec uyur (VIII sr) yazs
hesab etmidir. Halbuki, arxeoloq E.A. Novqorodova bu basrqda tkrar
dfn lamti olmadn, yazl qabn hmin m..V-III sr aid toxunulmam inventar iind qaldn yazr.246 Mxtlif yazlarn mnyini
tdqiq edn A. M. Kondratov is trk yazsnn sonralar meydana xm
soqd, avesta, phlvi (parth) v sair bu tip lifbalardan trmsi fikrini
rdd edib, onu finikiya-aramey heca lifbalar il ortaq sayr.247
Trk dilinin ss v morfoloji quruluunun qarlql laqsi sasnda formalaan trk runik lifbasnn daxili mexanizmi heca-ss sistemin
kklnmidir. Dilin ss quruluundak diaxronologiya v fonemlrin birbirin mnasibti bu lifbadak iarlr sistemind ks olunduu n
onun 3-4 minil bundan vvl yarandn dnmk olar. Fonemin zn
244

, 1982, 223.
-
- () , VIII . -,
, (, 1975, 2, 47).
246
, 1989, 269-270.
247
, 1975, 168.
245

162

deyil, fonemi frqlndirn lamtlr sistemini ks etdirn runik lifbann

fonoloji deyil, morfonoloji sasda yarandn sylyn tannm trkoloq
A. N. Kononov yazr: Runik yaznn yaranma tarixi v yeri hllik hll
olunmam msl kimi qalr.248
Tssf ki, m..I minillikd Azrbaycanda qabarq grnn finuqor
boylarnn izi hllik tdqiq edilmyb. Macar qaynaqlarnda saqa-hun
mnli hesab olunan v trk runikasndan trm vaxt hllik aydn
olmayan sekel-macar yazlar XVII sr qdr ilnmidir. Vaxtil macarlara qaran bu boyun sekler (saklar) v sekel (sak eli) adlanmas da diqqti
kir. S. stvann 1593-d yazdna gr, Toskana blgsind Etruriya
prinsinin kitabxanasnda bir cildd sekel yazs varm.249
Azrbaycanda Alban lifbas ad il tqdim olunan yazlar is
kiik fraqmentlr olduundan oxuna bilmir.250 slind, Azrbaycanda
ayrca bir alban dili olmadndan, alban lifbas da ola bilmzdi. Bu
ad altnda tqdim olunan yaz nmunlri is Azrbaycann Arazdan
yuxar ayr-ayr dialektlrd Alban/Aran v hay-ermni qaynaqlarnda
Alvan/Aqvan adlanan hisssind istifad olunan yazlardan biridir v
bunun alban v ya qarqar lifbas ad il yaylmasna sbb V srd
M. Xorenatsinin verdiyi mlumatn dzgn rh olunmamasdr.
Hay tarixilrin gr, hay, grc v
alban lifbalarn guya Mesrop Matos yaratmdr. Grc lifbasnn aramey lifbas
sasnda formalamas bllidir. Hay lifbas
da aramey-yunan v trk runik lifbalarnn qarndan yaranb. Matosun xidmti
bundadr ki, kalliqraf yunan Rufanla birlikd hay lifbasnn hrflrini vvlki lifbalara nisbtn daha uyumlu biim salm-

248

, 1980, 23-57.
Orkun, 663; , 372; Macar alimi Eniko Siy sekel runikas haqqnda
yazr:
,
, ,
.
( , 10).
250
Tarixi alim Kamal liyev bunlar trkc oxusa da, onun fikri elmi dairlrd hllik
tam dstk almamdr.
249

163

dr. 251 O ki, qald alban lifbasna, sadc bu, hay tarixilrinin
uydurmas, sonrak hay rhilrin yozumu v yanl trcmlrin nticsind ortaya atlm qondarma bir fikirdir. Bu fikirin geni yaylb,
elmd drin kk salmas is alban ad altnda trk deyil, qafqazdilli bir
tayfa ola bilcyi midi idi. Lakin mrboyu udilrl Alban lifbas
arasnda bir ba axtaran rhmtlik Voroil Qukasyann tdqiqatlar da
ortaya bir ey xarmad. xara da bilmzdi, nki olmayan eyi nec
tapb ortaya xarmaq olar? Yeri glmikn, deyim ki, hl Matosdan
ox nc Part (indiki Trkmnistan) lksindn gln Anak byin olu
xristian ruhanisi kimi Azrbaycanda v ermn boylar arasnda xristianln yaylmasna alrd. Sual olunur, udi v hay dilini bilmyn bir trkmn rahib bu tbliat hans dild aparrd?
lkin qaynaa deyil, sonrak trcmlr saslanan Azrbaycan
tarixilri hl d hay labirintind vurnuxurlar. Bu labirinti czan ilk hay
yazarlarndan biri Koryun hl V srd iki dolaq czq kib: birind
deyir ki, Mesrop Matos Alban lksin getmmidn nc sln alban
soylu kei Beniamin onun yanna glmi, o da alban dilinin zlliklrini
yrnib, bu dilin lifbasn dzltmi v onu Alban lksin gtirmidir;
digr yerd is deyir ki, albanlar n yazn gya Albaniyaya glndn
sonra yerli ruhanilrin kmyi il ortaya qoymudur. slind is, Matosun hyat v yaradcln qlm alan Koryun yeni lifba yaratmaqdan
yox, mvcud lifban tkmilldirmdn bhs etmidir. Onun 1854-d
nr olunmu lyazmasnda albanlarn lksin glib, onlarn lifbasn
yenildirdi klind olan cmlsini sonrak nrlrd albanlara lifba
dzltdi deyimi il dyimilr.252
Azrbaycanda xristianl qbul etmi trklrdn biri olan Beniaminin ad Alban tarixi kitabnda Beniamin Tarkman klind verildiyi
n onun trcman (trcmi) olduunu gman edirlr. Ola bilr. Lakin
rb dilind ilnn trcman (tarquman) sznn znn trkman adndan yaranmas haqqnda rbdilli qaynaqlarda mlumat verilir. Ancaq
Koryunun slamdan nc yazd srinin balnda hmin rb deyimini
iltmsi bir az bh dourur, hm d onun yazd kitabn adnda tarkmani sz vardr. Hr iki halda, xristian ruhani Beniaminin trkman v
ya trcmi olmas o qdr d nmli deyil. sas odur ki, Koryun kimi,
251

Azr xalq, 2000, 294-295.

Rusca ilkin trcmdki vozobnovil szn sonrak nrlrd sozdal sz il
dyimilr ( 1959, 307).
252

164

M. Xorenatsi v M. Kalankatl da Albaniyada yerli boylardan birinin

dili n lifba trtib edn Matosa bu id Beniaminin kmk etdiyini
vurulayr, nki A. Perixanyann dediyi kimi, alban dilini bilmyn
Matos z alban lifbas yarada bilmzdi.253 Buna min olmaq n
ilkin mnblrin verdiyi blglr v onlarn sonrak yanl trcmlrin baxaq. Bunu da qeyd edim ki, Koryunun lyazmasna olan dzli v
Kalankatlnn srind alban lifbas mslsi M. Xorenatsinin yazsn
tkrar edir.254
M. Xorenatsiy gr, Avan (Alban) lksin gln Matos alban
dilin yox, qarqar dilin uyun bir lifba dzltmidir. Bu, Xorenatsinin
yazsnda v mxtlif alarda N. Emin v A. Akopyann biri digrindn o
qdr d frqlnmyn ruscaya trcmlrind aydn ks olunmudur:
(Mesrop) sozdal pismena yazka qarqaratsi, yazka obilnoqo qorlovmi
zvukami, bezsvyaznoqo, varvarskoqo, v vsey stepeni neskladnoqo.255
(Mato) sozdal pismena dlya boqatoqo qorlovmi zvukami, bezsvyaznoqo,
varvarskoqo, v vsey stepeni neskladnoqo qarqarskoqo yazka.256

M. Kalankatlnn Alban tarixi kitabnda da hmin cml txminn eyni kild tkrar olunur, burada yalnz bnzr anlaml hayca
aynorik sz yoxdur. Bu kitabn baqa bir lyazmasnda is (b)
[qarqar] vzin [qanqar], yni kngr boyad yazlb:257 stets
nanaqirs kokordaxos axazur xjakan xetsbekazuni lezuin (lezun) qarqaratsots (qanqaratsots). Bu cmlnin d rus v azr dillrin trcmsini bel vermilr:
Pribli oni k Mesropu i s nimi vmeste (Mesrop) sozdal pismena dlya izobiluyueqo qortannmi, qrubeyimi, varvarskimi i trudnoproiznosimmi zvukami
yazka qarqariytsev.258
Onlar Mesropun yanna glib, onunla birlikd qrtlaq, qaba, barbar v tin
sslnn qarqar dilinin lifbasn yaratdlar.259

Hr iki tarixinin verdiyi mtnd v hmin mtnlrin trcmsind

shbt qarqar (bir yerd is qanqar) dilindn gedir. Grndy kimi,
253

, . II, 1966, 126-127.

1948, 140; 1959, 307-308.
255
, 1858, 211.
256
, 1987, 70-71.
257
Kalankatl () 1983, 117; (Alban tarixi, II. 3).
258
, 1984.
259
Alban tarixi, 1993, 33.
254

165

burada alban lifbas deyimi yoxdur, he lifba sz d yoxdur. Halbuki, hay yazs ortaya xan alardan hayca lifba aybuben v alpapet szlril verilirdi. Buradak nanagir sznn hrfi mnas is hrfli
yaz, nianl yaz demkdir. Ola bilr ki, Qafqaza gln hay tayfalar
damalar sasnda yaranm v aramey, phlvi, yunan, latn lifbalarndan frqlnn trk runikasna nanagir demilr. Btn bu ehtimal v
gmanlar bir trf qoyub, sas msly, hay tarixinin atas saylan
M. Xorenatsinin ilkin mtnin qaydb, buradak szlr baxaq:


[stets nanaqirs kokordaxos axazur xjakan xetsbekazunin aynorik qarqaratsvots lezun].260
Bu cmlnin qdim haycadan hrfi trcmsi beldir:
boazda danan yaban axzr () pozuq lifbasn
qarqarlarn dilin uyun dzltdi.
Grndy kimi, burada shbt lifbann (nanagir) alban dili n
deyil, pozuq a-xzr lifbasn qarqarlarn dilin uyunladrmaqdan
gedir. Tarixinin bu deyimi thrif edildiyindn rus dilin dqiq trcm
olunmamdur. Bu cmlni Matos n yksk sviyd uyumsuz, vhi,
pozuq, boaz sslril bol olan qarqar dilin lifba yaratd klind
trcm edn A. Akopyan da etiraf edir ki, alban dilinin zlliyi haqqnda tarixinin istifad etdiyi spesifik terminlr dqiq trcm oluna
bilmir.261 slind, Matosun iltdiyi szlr srasnda hay dili n yalnz
axazur (axazir) sz yaddr, digrlri is hayca izahl ltlrd vardr:
[stets] - yaratd, dzltdi
[nanaqirs] - hrfli yazn
[kokordaxos] - boazda danan
[axazur] - (?)
[xjakan] - yaban
[xetsbekazunin] - pozuq
[aynorik] - bnzr
[qarqaratsiots] - qarqarlarn
[lezuin] - dili
260

, 1987, 71; (, III, 54).

261

, 1987, 71.

166

gr hay-ermni dilind olmayan axazur szn trcmilr

qondarma v vsey stepeni neskladnoqo ifadsi il yox, ilk mtnd olduu kimi a-xzr oxusaydlar, onda bu qdr dolaqlq ortaya xmazd.
Halbuki, qdim hay qaynaqlarnda xzr (xazir) boyad bir ne yerd keir v bu da bllidir ki, ahun-qarahun blglri olduu kimi, xzrlrin
d axzr-qaraxzr blgs olmudur.262 Xzrlrdn bhs edn stxri
d bunu qeyd etmidir.263 M. Xorenatsi htta II kitabnda xzrlrl (xazir)
bal olaylar Xzrlrl sava ad il yarmbalq kimi verir. Xzrazr adlarnn is eyni sz olub, mxtlif dialekt deyimi il yaranmas
bllidir.264
Vaxtil N. Akinyan Matosun alban lifbas yaratmas mlumatnn
doru olmadn yazmd. Bel ki, mtnd alban dili n yox, axzr
lifbasn qarqarlarn dilin (dialektin) uyun dzltmkdn danlr.
Thlil etdiyimiz qaynaqlarda ad ken a-xzr, qarqar v kngr etnonimlrinin is trk boylarna aid olmas bllidir. Matosla bal ad kiln axzr lifbasnn qdim trk runik lifbas olmasna bh yoxdur,
nki Xzr dvltind yhudi lifbasndan nc runik yazdan istifad
olunurdu.265 O alarda Bibliyann, zllikl ncilin xristian trklr arasnda yaylmas n runik iarlrl yazlb-oxunmasna byk ehtiyac
vard. Xristianlq is Alban lksind suvar, xzr (azr), qpaq, qarqar,
alban (aran), hun, ggr, kngr v mumiytl, sonralar qaradonlu,
qarapapax adlar il tannan boylar arasnda geni yaylmd.
O alarda ermni, alban ad
etnik anlamdan daha ox xristian
anlamnda ilnirdi. Haylar Azrbaycana glmmidn nc burada xristian mbdlri (vnglri) olan ermn
v alban boylar vard. Grnr, Mesropun Albaniyada faliyti qutsal
kitabn trcmsi il bal idi. Hay ta-

262

Bzi yazarlar qaynaqlarda ken akatsir boyadnn akxazir (axzr) ola bilmsini gman edir (Kestler, 2001, 11-13); Lakin akatsir ad daha ox aacri boyadna uyun glir.
263
staxri, 1985, 158.
264
Azr xalq, 2000, 10-33.
265
Hl m.. 65-ci ild Alban ar Uruzun (Oros) Pompey mktub (epistulae) yazmas,
albanlarn III srd rum srkrdlrin yaz (scripserunt) gndrmsi bllidir (,
1959, 307-308).

167

rixilri is bunu lifba yaratmaq kimi vermilr.

Bellikl, runik yazya aid olduu halda, illrboyu elmi dbiyatda
dvr vuran alban lifbas deyiminin alban yazs kimi tqdim olunan
yazlara dxli yoxdur. Hmin yazlar is Azrbaycanda ilnn bir ox
yaz nvndn biridir, onun ad yalnz dili alandan, oxunandan sonra
bilinck. Azrbaycanda slamdan nc trk boylarnn ayr-ayr dili yox,
bir-birindn az v ya ox frqlnn dialektlri ola bilrdi, ona gr, ayrlqda bayat dili, trkm dili, avar dili olmad kimi, alban boyunun da
ayrca dili olmamdr. Albanlar azr dilinin bir dialektind danmlar
v bu dialekt hay tarixilrinin qaba qarqar dili dediyi dialekt deyildi,
nki hay yazar Mixitar Ayrivanl (XIII-XIV sr) albanlarn dann
gzl dil adlandrr v hmin ada bir ox hay yazar eirini beynlxalq nsiyt vasilsi olan bu gzlim azr (alban) dilind yazrd. Azrbaycanda slamaqdr mxtlif yazlardan istifad olunmudur. Bunlardan biri d Naxvanda
skln bir evdn taplan lyazmadr. Perqament zrind olan bu yaznn hans dild v
hans lifba il yazldn myyn etmk olmad. 266 Azrbaycanda taplan aramey, yunan
v latn yazlar il yana, part (phlvi) yazlarna da rast glmk olur. Sonralar rb ial
il gln rb yazs kimi, bu yazlarn da ksri, yaban istilalarn gtirdiyi yazlardar:

266

Respublika lyazmalar nstitunda saxlanan bu yaznn surtini xarmaa imkan

yaratd n institutun direktoru Mmmd Adilova tkkr edirm.
Gyc gl yaxnlnda taplan aramey lifbas il olan yaznn is m.. II sr aid
trkc bir snr blgsi olmas III bitikd verilmidir.

168

Grndy kimi, Azrbaycanda mxtlif qrafikal v mxtlif dilli

yazlar ilnmidir.267 slamdan sonra is sasn rb qrafikal rb-fars v
trk dilli yazlar olmudur. Yuxarda deyilnlri v yani subutlar nzr
alsaq, bu blmnin vvlind qoyulmu suala bel cavab vermk olar ki,
Azrbaycanda ninki trk yazs olmudur, htta bu yaz burada yaranm
v buradan mxtlif blglr yaylmdr. Bellikl, Azrbaycanda yaz
glnyi haqqnda yuxarda deyilnlri bel yekunladrmaq olar:
a) Azrbaycanda yazncsi alarda ya v killi yazlardan,
yazya keid alarnda is piktoqram-loqoqram yazsndan
istifad edilmidir;
b) Sonralar loqoqram v damalardan heca, yarheca v fonem
bildirn runik iarlr yaranm v runik yaz m.. II minilin
ortalarndan balayan miqrasiyalarla mxtlif blglr danmdr;
c) Trk runik yazsnn yaranmasn Qafqazda, sonrak heca yazlar
il genetik laqsini is Aralqdnizi yaxalarnda axtarmaq n
xeyli faktoloji sas vardr;
d) slamaqdr Azrbaycanda bitik (kitab) kulturu olmudur.
Azrbaycanda mixi yaz ilnmsin baxmayaraq, protoazr boylar
trkc yazmaq n trk dilin yaramayan bu yaz sistemindn istifad
ed bilmmilr. Loqoqram v damalardan yaranb da-qaya, mit yalar v xalalar zrind ks olunan runik iarlr gstrir ki, azr-trk
boylar runik lifbadan istifad etmi, yaz v kitab bitik adlandrmlar.
Yaznn magik qvvsin inanan azr boylar Qobustan piktoqramlarndan
zbri bitik mrhlsin qdr ondan ovsun v dua kimi d istifad etmilr. Runik yaz il byk mtnlrin qalmamasna sbb is bir trfdn
slamaqdrki siyasi durum v dini, hrbi olaylar idis, digr trfdn d
yazlarn mhv edilmsi idi. Azrbaycanla birbaa v dolay laqsi olan
alban, etrusk v protoelam yazlarnn aar taplandan sonra bir sra qaran267

Azrbaycanda orta sr rb yazlarnda tin anlalan mtnlrd strst v stralt

yardm iarlrdn istifad olunmudur. Vaxtil, . Y. Krakovski, Q. V. Sereteli v A.
M. Barabanovun diqqtini kn bu durumu mtnnas K. rifov dzgn dyrlndirmi, burada damalar v rb rqmlri il yana, hl unudulmayb yaddalarda
qalan runik hrflrdn d istifad olduunu myynldirmi v lyazmalardak runik
hrflrin siyahsn trtib etmidir (, 1991, 176-181).

169

lq mqamlar alacaq. Azrbaycan blglrind qdim yazlarn akara

xma ehtimal bykdr, nki tarixi qaynaqlar burada zngin yaz glnyi olmasndan xbr verir. nallah, bu ynd axtarlar yeni yaz blglri ortaya xaracaqdr.

Ayr-ayr blmlr zr bura qdr nzrdn keiriln milli qaynaqlar gstriri ki, slind, 9 Bitikd aradrlan tarix n Asiyada islamaqdr trk tarixi bal il verilmli idi, nki burada shbt m.. I minil
qdrki mumtrk tarixindn gedir, yalnz sonrak protoazr v azr trklrinin yaranma v formalama dvr birbaa Azrbaycan trklrinin tarixi il baldr. Lakin hllik mumtrk tarixi kimi daha geni kapsaml
bir adn byk msuliyti altna girmkdns, bitiklr azr trkcsind
danan trklrin etnik corafiyasn hat edn Azrbaycan trklrinin
tarixi kimi bir adn seilmsi uyun grlmdr.
Bellikl, yuxarda milli qaynaqlara veriln ipucu bir daha aydn
gstrir ki, trk etnosunun On Asiyada doulmasn, trk dilinin burada
yaranmasn irli srn Urmu teoriyas antropologiya, DNH, arxeologiya,
etnoqrafiya, folklor, mifologiya, dil v yazl blglr saslanr. Bel
blglr zrind aparlan geni thlil, yorumlarsa sonrak Bitiklrin uyun blmlrind verilmidir. Hllik is yaban qaynaqlara ba vurmaq
n n Asiya trklrinin baqadilli xalqlarla yaxn v uzaq laqlrin
baxmaq grkir.

170

5. QONU XALQLAR V DVLTLRL LAQ

Bu blmd yaxn v uzaq qonularla tarix boyu mvcud laqlr
gzdn keirilck, nki azr trklrinin bir xalq kimi formalamasnda
bel laqlrin myyn rolu olmudur. Tbii ki, yaxn qonu olmu xalqlara v dvltlr daha ox diqqt ayrmaq lazm glir, lakin uzaq qonular srasnda ellri d vardr ki, oradan Azrbaycana gln bzi boylar
azrlrin etnogenezind yaxndan itirak etmilr. Bunlar, sasn, quzey
v dou lklrdn Azrbaycana qaydan trklr v myyn alarda
bura krlb, azr trklri iind rimi, ancaq yerldiyi kndlrd
rblr toponimi kimi izi qalan azsayl tayfalardr. slamaqdr baqa
dilli etnoslarn prototrk Atayurduna glib yerlmsi burada, zllikl,
Azrbaycanda arxeoloji kultur, etnoqrafiya v dild myyn dyimlr
sbb olmudur. Bel dyimlri glm v yerli dyrlr baxmndan
qrupa ayrmaq olar:
a) Glm kultur yerli kulturla yana davam edir;
Bu halda iki dilin qoa yaamas (bilinqvizm), iki etnoqrafik nsr
v arxeoloji kulturun arpazlamas klind grnr. gr hr iki etnos
eyni din ibadt edirs, etnik dyrlrin oxarl artr, mxtlif dinlr
tapnrsa, milli zllik frqi saxlanr. Birinci hala azr trklri il i-i
yaayan qafqazdilli v irandilli mslman xalqlardan lzgi, saxur, buduq,
tal, tat v sairlri, ikinci hala is xristian udi, yhudi (da cuhudu) kimi
xalqlar nmun gstrmk olar. Xzr dvlti andan izln biln bu
durum tarix boyunca Azrbaycanda da zn gstrmidir, nki trklr
etnik-dini dzmllk baxmndan unikal etnosdur.
b) Glmlrl yerlilrin laqsind yerli xalq qalib xr;
Glm xalq yerli xalqn dil v kulturunu mnimsyib tdricn milli
dyrlrini itirir. Bu proses daha ox, glmlrin sayca az olmas v ya
yerlilrl eyni din tapnmas sbbil ba verir. Birinci hal dilini Azrbaycanda itirn rblr, ikinci hal is indiki Bolqarstanda dilini itirn
bulqar trklri ks etdirir. Hindistan, Pakistan, Misir v Avropada htta
trk dvltlrini qurmu saqa, hun, mmlk, etrusk, bulqar, avar, sabir v
sair trklr hmin lklrd yerli halinin iind rimilr. Glm kultur
yerli kultur iind ris d, yerli xalqn dilind iz (adstrat) buraxr.
c) Glmlrl yerlilrin laqsind glm xalq qalib xr;
Bu halda yerli hali baqa yer kr (krlr) v ya mhv edilir,
ya da glm xalqn hakimiyti altna dr. Son variantda yerli dilin gn171

dmdn xmas prosesi balayr, kultur v dilini get-ged itirn yerlilr

glmlrin iind riyib, glm dild danr. Lakin qalib glmi dild
yerli dilin izlri (substrat) qalr. Bel ki, kiayarasna gln sumerlrin
dilind subar trklrindn qalma substrat olduu kimi, daha sonra buraya
glib yerln samidilli akad-asur, aramey v rblrin dilind d xeyli
sumer substrat vardr.268
Prototrklrin Atayurdu v sonrak miqrasiyalar il yaranm trk
xalqlarnn ikinci Atayurdlar haqqnda II Bitikd geni bilgi verilmidir.
IV minildn balanan klr Azrbaycann qonu blglrin mxtlif
dilli xalqlarn glib yerlmsi v prototrk Atayurdundan, o cmldn
Azrbaycandan trklrin quzey v dou ynlr getmsi il nticlndi.
Sumerlr v samidilli boylar daha ox gney-bat v qismn bat qonuluqda yerlmidis, hindavropallardan het v haylar Anadoluda, osetlr
Qafqazda, farslar gneyd, qafqazdilli saylan hurri-urartu boylar da bat
v quzey-bat blglrd mskunlamd:

Azrbaycan trklrinin slamncsi tarixi prototrk Atayurdundan

yaxn v uzaq lklr gedib yerln trk boylarnn tarixindn frql268

Bu etnogenez qanununu diqqt almayan Azrbaycan tarixilri (AT, 1998) bel bir
elmdn uzaq fikir irli srrlr ki, guya Azrbaycanda vvllr baqadilli etnoslar yaam, sonradan bura gln trklr yerli halini assimilyasiya edib dillrini trkldirmilr. Bu halda bs o baqadilli etnosdan qalan substratlar han?

172

nir. Azr trklri Azrbaycanda qalm boylarla sonralar bura qaydan

trk boylarnn qovumas il yarand n yerli mdniytin dayclar kimi formalamlar. Lakin Azrbaycandan qopub, yad mhit dn
trklrin oradak yerli etnoslarla mvcud laqsi onlarn arxeoloji kulturunda, etnoqrafiya v dilind, bzilrinin is antropoloji tipind ilkin
durumdan frqlnn lamtlr yaratmdr. Htta bel frqlrl sonra
Azrbaycana qaydan yrmkri saqa, qamr, hun, qpaq, ouz boylar
yerli azr trklrinin genefondunda itirak edrk, myyn izlr qoy-

mular.
Dnya tarixi gstrir ki, qdim xalqlarn oxu dilini itirdiyi n tarix
shnsindn silinmilr. Adtn, xalqlar o vaxt meydandan xr ki,
baqadilli, baqa mdniytli xalqn hakimiyti altna dr v tdricn
dilini itirir, baqa xalqn iind riyib gedir. Lakin Avrasiyann ayr-ayr
blglrind trklrin dalbadal qurduu qsa v uzunmrl dvltlr
trklrin riyib yox olmasnn qarsn almdr, Hun, Gytrk v Uyur
imperiyalar dou trklri in tsirindn xilas etdiyi kimi, bzi alarda
qeyri-trk hakimiytlri tabeliyind ikn myyn deportasiyalara mruz
qalmasna, lknin bzi blglrin baqadilli tayfalarn krlmsin
baxmayaraq, son drd minild Azrbaycanda zaman-zaman qurulan trk
269
dvltlri azr trklrinin tarixdn silinmsin imkan vermmidir.

269

Tarix boyu qonu dvltlrin maraq dairsind olmu Azrbaycann zif hakimiyt
trfindn yntilmsin alan dvltlr lknin baqa dvltlrdn asl vziyt dmsi n mxtlif sullara l atmlar. Trklr arasna nifaq salan in siyasti kimi, fars
ovinizmi d trklri zifltmk mqsdi gdmdr. Bel taktiki sullardan biri d
lk daxilind qardurma yaratmaq idi. Azrbaycan ran ad il Trkiyy qar
qoymaq siyasti aparan Avropa dvltlrinin Uzun Hsn, yaxud Avropann bu siyastin qoulan Rusiyann ah Abbasa tsiri tarixi sndlrdn bllidir (,179).

173

Bugn Hmdandan aa ran yaylasn v Badaddan aa raq torpaqlarn hat edn razilrGney v
d vaxtil sumer, elam, kassi v draviddilli boylar
Gney-Bat
yaamlar. ndiki bluclarn da daxil olduu draqonular
viddilli boylar yerli etnos idi. Elam v kassilr d
dravidlr qohum saylr. Sumerlr is bura glm
xalqdr. kiayarasna sumerlrdn sonra samidilli
akad-asur, aramey, rb boylar glmidir. Azrbaycann gney qonuluu saylan Elam razisin sonralar farslar glib yerlmilr. Gney v
Gney-Bat qonularla tarixi laqlrin yrnilmsi Azrbaycan trklrinin tarixi n byk nm dayr, nki n qdim yazl blglrin
ortaya xmas bu qonularla baldr.
1. Sumer
Tarixilrin ksri sumerlrin IV minilin ortalarnda kiayarasna
glmsi faktn qbul edir, lakin haradan gldiklri haqqnda hllik gerk bilgi ld olunmamdr.270 Sumer-akad dillrind olan qaynaqlara
gr, kiayarasnn quzeyi Subar lksi, gneyi is Kengir (Sumer) lksi idi v bunlarn arasnda qalan Kiur blgsi sonralar Akad adland.
Sumerlrdn minil sonra bura sami (akad) boylar glib yerlmidi.
Qdim dnya sivilizasiyasnda nmli yeri olmasna baxmayaraq,
oxdan unudulmu sumer xalq v onun dili haqqnda tarix elmin ilk
mlumat Jl Oppert 1869-cu ilin 17 yanvarnda gtirdi. 271 Prototrk
boylarnn gney-bat blglri haqqnda ilk yazl qaynaqlar mhz sumer
dilinddir. Sumer epik srlrind Gney Azrbaycanda qurulan Aratta,
Lulu v Qut dvltlrin aid blglrl yana, sumer-trk laqlrini
akar gstrn dil paralellri qdim trk boylarnn gney-bat snrlarn
myyn etmy imkan verir.272

270

, 1989, 87; , 1980, 46; , 1996, 6; , 1983, 91.

, 1980, 17.
272
Sumer-trk laqlri, sumer dilind ilnn trkizmlr haqqnda B.Landsberger kimi
yaban alimlrl yana, . Gnaltay, O. N. Tuna, Y.Yusifof, T. Hacyev, A. Mmmdov,
F. Aasolu, M. Novruzov v bir sra baqa trkoloqlar, hminin bzi aydnlar da myyn aradrma aparmlar (Landsberger, 1937; 1992; Gnaltay, 1987; , 1983;
1987; , 1975; , 1983; Mmmdov, 1983; , 1984;
Celilov, 1985; , 1988; , 1984). Bu aradrmalar srasnda
yalnz prof. O. N. Tunann srini sistemli tdqiqat ii saymaq olar, lakin sadalanan
271

174

Tarix boyu aqrar lk olan kiayarasnn gneyi kinilik v heyvandarlqla seilmi, buradan ixrac olunan sas mallar da taxl, yun v
dri olmudur. VI-V minllrd kiayarasnn gney blglrind hali
kiniliyi inkiaf etdirmi, IV minilin ortalarnda sumerlr bura glnd
artq arx v kanallar geni suvarma bksi formasn almd. Gneyd
V minilin sonunda formalaan Ubeyd kulturu sumerlrin gliin qdr
yaranb, inkiaf etmkd idi. kiayaras arxeoloji kulturun Sumer ncsi
dvr Azrbaycann gney-bat kulturu il eyni mnli olub, sumerlrin
gliindn sonra tdricn frqli tkaml yolu kemidir.
III minilin vvlind Sumer halisi oxald, hrlr hasara alnd,
mbdlr byd, yaz yarand. Burada III minilin vvlindn ortalarna
qdr yazncsi iar-loqoqramlar yaylmd. 273 A. Leo Oppenheim
yazr ki, sumerlr zlindn nc burada mvcud olmu mdniytl
yana, hmin iarlr sistemini d mnimsyib onu mixi yazya
evirmilr.274
kiayarasnn gneyin glib yerln sumerlrin dilind yerli xalqn bzi
275
toponim v teonimlri ks olunmudur.
Burada mskunlaan sumerlr
276
zlrini kngrli v kngr lksinin adam adlandrmlar.
Onlarn
sumer adlanmas is akadlarla baldr, nki bura gln akadlar sumerlri
d subar (suber > sumer) demilr. Bu adi gerkliyi dzgn dyrlndir
bilmyn sumeroloqlar bu adla bal yanl fikir sylmli olmular.
Sumer (u-me-ru-u) adna yalnz m.. XXIII srdn sonra rast glmk
olur, Sumer anlamnda ilnn Kengir sz is hl Uruk ar Enakuanna (txminn m.. 2450) yazsnda vardr:

En--k-an-n(a) en-Ki-en-gi luqal-kalam-ma

Kienginin aas Enakuanna lknin (=Sumerin) ar277

Sumer mtnlrind ke-en-gi, ki-en-gi, ki-en-gi(-r) yazl formalar

olan bu sz hr yerd Sumer lksinin adn bildirir: nam-luqal Ki-en-gi
Ki-uri im-m[a-n]a-si-mu-u-a Sumer v Akadda uyun sltnt illrini

tdqiqatlarda olduu kimi, bu tdqiqatda da qarladrlan ss uyunluqlarnda

myyn qsurlar vardr.
273
, I. 1982, 50, 54.
274
, 1990, 39.
275
276
277

Eyni qaynaq, 39-40.

, 1996, 8.
Eyni qaynaq.

175

ona verdiklri zaman;278 dEn-lil-bn-da-Ke-en-gi-ra-ke4 Sumerin gnc

Enlili.279
Sumer v kngr adlarnn eyni mna damas bzi sumeroloqlar
adrm, Kengir adnn etimologiyas haqqnda frqli fikirlr sylnmidir. A. Falkenstein sumerc kengir sznn dialekt variantnn (?) akadca
sumer sz ola bilcyini dnm, bu yozumda k > dialekt keidini
mmkn saymayan . M. Dyakonov K.EN.G yazln Sumer klind
oxunan (?) ideoqram saym, A.Westenholz kengir adn Ki-eme-gir15 klind brpa etmyi irli srb, adn trkibini torpaq (ki), sumer dili
(emegir) v btvlkd sumer dilinin torpa anlam olduunu guman
etmi, W. H. Rmer is bu adda yer (ki) v knyaz (ei) trkiblrinin
olduunu dnb, bu lk v xalq adn bildirn sz onomastik qanuna
uymayan blg byi anlamn vermidir.280
lbtt, bu yozumlarn he biri Sumer lkadnn (xoronim) sumer
etnonimin dayandn v eyni paralelliyin Kengir etnoxoronimind tkrar olunduunu aa bilmir. Qazax, qrz, zbk, qaraqalpaq v baqord
xalqlarnda olduu kimi, Azrbaycan trklrinin d soykknd itirak
edn kngr boylarnn Gyc, Qaraba, Quba, Naxvan v Slmas blglrind yaamas bllidir. V sr hay qayna da masir Azrbaycan, Ermnistan v Grcstan snrndak Kr vadisind Kngras blgsi v
burada Kngr da olduunu qeyd etmidir.281 Qanq, qanql, kng-kii,
kngr, kngr-as formalarnda ilnn bu etnonimi trk dastan glnyi
araba il balayr. Dnyada ilk tkr v araban trk boylarnn icad etdiyini, qanql boyuna qdr tkrin olmadn, ilk araban onlarn dzltdiyini qeyd edn Ridddin yazr ki, grk olan yklri, qnimtlri bu

278
279

Tosun - Yalva, 1989, 50, 61.

Cohen, 1973, 128-130.

280

Falkenstein, 1959, 14-15; , 1956, 36 ; Westenholz, 1979,118; Rmer, 1982,

7; T.Yakobsenin verdiyi Ki-Ningir, Ki-Engi variantlar qbul olunmad (, 1983,
143).
281
ahnamd Sr-Dryann Gng ay adlanmas, bn Xordadbehin bunu Gngr
ay kimi vermsi, Qanql (kngr) boyuna peeneq deyilmsi, Osmanl dvltini quran
slalnin kngrlrin qay boyundan glmsi, Xarzmahlar slalsinin kngrl qohumluu, urgncli Tk xann (XII sr) qanql Trkan xatunla evlnmsi qaynaqlarda ks
olunmudur (, 97; , , 1968, 404-405; , 1986, 40-45).

176

arabalara yklyib apardlar v bu sbbdn Ouz onlara Kanql, yni

arabalar, arabas olanlar ad verdi.282
Ouznamlr cahan hkmdar olmaq amac il yr xan Ouz
xann kiayarasnda olmasn qeyd edir. Akad v het dillrind yngl
arabaya hans dildn alnd bilinmyn xulu-kanni, xulu-kannum deyilir.283 Burada kann szunn *kanq araba ola bilcyi v cng~qanq eyniliyi ehtimal vardr. Deyilnlri nzr alsaq, onda dnmk olar ki,
trklrin tarixi yaddan minillrl saxlayan Ouznam mlumat 5
minil nc arabann ilk df Van-Urmu arasnda icad edildiyini srgilyn arxeoloji blglrl tsdiq olunur. Hm d blli olur ki, sumerlrin
glib yerldiyi lk subar trklrinin gney qolu olan kngrlrin yaad Kngr lksi idi. Elmi dbiyatda sumerlrdn nc kiayarasnn
gneyind mskunlaan boylarn dili rti olaraq protofrat (protoyevfrat)
v protodcl (prototiqrid) dillri adlanr.284 Bu haqda . T. Kaneva yazr:
Protofrat leksik qatnn myynldirilmsi olduqca etibarszdr,
lakin aydn seiln protodcl qat kiayarasnn quzey v gney blglrind qeyd olunmu toponimika v onomastikasnda mahid olunur.
Bzn protodcl dilini banana dili adlandrrlar ki, bu da hmin dild
Bunene, Kubaba, Zababa, Bilulu kimi zl ad quruluunun ingiliscnin
banana szn oxamas il baldr.285

slind, protodcl dili elmi tutumdan mhrumdur. kiayaras

boyunca yaylm onomastikada trk dili lay aydn grnr. Dcl aynn qdim adndan (ti-gl) tutmu, bir ox toponimlr subar boylarnn

282

, 13; Grnr, rbili kanxar boyunun (kngrlrin) mrkzi hri

sayanlar haqldr (Gnaltay, 1987, 541); Ubeyd kulturunu IV minilin ortalarna yaxn
gneydn kiayarasnn quzeyin dayan kngrlri (kiengi) v tkr-arabann bu
blgd (Van-Urmu aras) mhz hmin ada ortaya xdn xatrlasaq, Ridddinin
qlm ald Ouznamd arabaya kanq, arabal boya kanql deyilmsini nzr
alsaq, tkr-araba icad ednin kimliyi aydnlaar. Dd Qorqud kitab da Qanql Qoca
adn yad edir (AT, 1996, 176); Sumer dilind d cng arabasna gigir (gingir?)
deyilmidir.
283
- , 733.
284
Sumer dilind sami szlri il yana, baqa namlum dilin d szlri olduunu vurulayan Y. Zablotska yazr ki, hmin namlum dildn sumer dilin kini, heyvandar,
dulusu sntin aid szlr, alt adlar, Nippur, uruppak, Zababa kimi onomastik szlr kemidir ( 1989, 86).
285
1996, 6.

177

dilindn qalma yadigardr.286 (Bel szlrin qayna v etimoloji izah

dil msllrini hat edn VII Bitikd verilckdir). Sumerlrin
gliin qdr quzeyd subar, gneyd kngr boylar yaayrd. Sumer
dilind yzdn artq trkc sz olduunu
myynldirn prof. O. N. Tunann bu
szlri tarixi gerklikdir: Bugn yaayan
dnya dillri arasnda n ski yazl
blglr sahib dil Trk dilidir. Bunlar
mixi yazl sumerc tabletlrdki alnma
szlrdir.287
Sumerc dil eme adlanr. Sumer
dilind eme-gir15 v eme-sal dialekti vardr,
sonuncuya qadn dili d deyilir. Nazik ssli (inc danql) adama luru
deyilir ki, blk d azr trklrind loru dil deyimi o adan qalb. Sumer
epik srlrindki dirilik suyu axtar, lmdn qama, lb-dirilm
motivlri, Ouz, frasiyab, Qorqud, Domrul, Korolu obrazlarnn prototiplri sumer epik srlrind vardr.288 Sumer dilind oxlu trk szlri
v ortaq izoqloslarn olmas, qabarq grnn bzi tipoloji paralellik bzi
yazarlarn yanl olaraq, sumer dilini trk dili ailsin aid etmsin sbb
olmudur. Son illrd xeyli sumer-trk paralellrinin tdqiqi bu iki ayr
etnosun sx laqd olmasn tsdiq etmkl, bu dillrin qohum
olmadn da ortaya xarmdr.
Sumerd tarix bir ne dvr ayrlr: tufanaqdr olan mifik tarix,
tufandan sonra yarmifik v gerk tarix. I Ki slalsind sonuncu ardan vvlki En-Menbaraqesi haqqnda hm mifik mtnlr, hm d znn yazlar qalb. Qaynaqlardan blli olur ki, onun olu Aqa gneydki
Uruk hr-dvltini nzart altna almaq istyirmi. Hmin alara aid
hadislrdn v Gney Azrbaycann Aratta blgsindn bhs edn bir
ne sumer epik sri qalmdr: Luqalbanda v Hurrum da; Enmerkar
v Ensuxkedanna (mtn nr olunmayb); Luqalbanda v Enmerkar; Enmerkar v Aratta kahini. Yeni sumer dilin keid dvrnd (2300-2200)
286

Burada istifad etdiyimiz sumer szlri sumer mtnlrindn v sumeroloqlarn srlrindn gtrlmdr: , 1916; Deimel, 1925-1947; Jacobsen, 1939; 1976;
Labat, 1952; Falkenstein, 1959; , 1967; Wilcke, 1969; Cohen, 1973; Gostony,
1975; SDG, 1981; , 1984; Tosun - Yalva, 1989; Tuna, 1990; , 1996 v b..
287
Tuna, 1990, 47.
288

, 83-89 (Son sz. Sumer dnyasna alan pncr); Celilov, 1985.

178

is akad istilas a olduundan sumerc mtnlr lap azdr, nki yaz

ilri akad dilind aparlmdr.289
Yeni sumer dilinin inkiaf a 2200-2109-cu illrd Qut dvltin
tabe olduu dvr tsadf edir. Sumer mdniytinin renesans mrhlsi
olan bu ada zngin incsnt, tikinti, elm v dbiyat abidlri yaranmdr. XXI srdn sonra II-I srlr qdr sumer dili rsmi yaz dili kimi
ilns d, akad dili onu sxdrrd. l dil evrilndn sonra sumer
dili elm v dini kult dili kimi mktblrd yrnilmidir.
gr trk dilindki bir qisim sslrin (o, , , , , , c, ) mixi iarsi olmadn nzr alsaq, sumer dilind trkizmlri myynldirm
v onlarn dzgn tlffz variantnn brpas iinin o qdr d asan olmadn grrik. Sumer yazsnn transkripsiyasnda g4 () hrfil veriln
ss alnma szlrd n, g, ng klind oxunur.290 Bu ss sumerc qarabalar anlamnda ilnn sa-iga (sang-ngiga) sznd d rast glmk
olur. kiayaras sakinlrin veriln bu lqb akad dilin tsalmat-kakadi
klind trcm olunmudur. Bunu dilarxas (nazal) ssi kimi brpa
ednd sumer-trk paralelliyi daha aydn grnr: 291
dingir [diir] - tar (tengeri < *te-er-i)
bulug [bulu] - bulu (bucaq, trf)
kalag [kala] - qal (sxlq, qlblik)

Bzi sumer-trk qramatik paralellri d diqqti kir:292 smin hal

kililri, bzi say v vzlik arasnda oxarlq vardr:

289

Hallar

Sumer

Trk

adlq
ynlk
xlq

-e
-ta

-a, -
-dan, (-da-n)

, 1967, 44-45; , 1996, 7.

, 1967, 49; , 1996, 24.

290
291

Bu ss sumerc qarabalar anlamnda ilnn sa-iga (sang-ngiga) sznd d

rast glmk olur. kiayaras sakinlrin veriln bu lqb akad dilin tsalmat-kakadi
klind trcm olunmudur.
292

Bzi trk dili dat, qoma v kilisinin mnyi baxmndan sumer dili fakt verir.
Msln, sumer dilindki lu adam v en byk szlri trk dilind -l kilisi v
n datnn (knd-li, da-l, ev-li, n yax) etimoloji thlilind yararl ola bilr. Sumer
dilind mqayis hal -gim (Enlil-gim Enlil kimi) v akad dilind kima bnztm
qomasnn azr dilindki kimi qomas il eyni sz olmas is bh dourmur.

179

birglik
mqayis

-da, -be-da
-gim, -gi

-la, (b-la)
-gibi, -kimi

Saylar:

Sumer

Trk

3
6

u (we)

u
u-u

al-te (~l)
on
-on

10
30

xs vzliklri:
I xsin tki
II xsin tki
III xsin tki

ma-e, m
za-e, za, z
e-na, a-ne

m-n (mn)
s-n (sn)
o, ol, an

Hal kililri bzi sumer deyimlrind trk morfoloji dzmn

uyun gls d, ksr hallarda tyin edn sz qoulduu n frqlnir:
Sumerc: ag4-ta ursag-me-en; sipad-men
Trkc: rk-dn igid-mn igid-m; oban-mn obanam
Sumerc: e dingir qal-qal-ene-ak-a
Trkc: ev tanr byk-byk (+ yiylik hal + yerlik hal)
ulu tanrlar(n) mbd-in-d

Nmun n XIX sr aid sumer sndind ken bir cmld

ilnmi sipa=oban, dingir=tanr, itel=itir kimi sumer-trk ortaq szlrinin aydn grnn qramatik v oxunu frqin baxaq: 293
u8.udu.h i-na q-ti-u a-wi-il-dingir.ikur sipa i-te-el-a-ni-im
oban Avil-Adad qoyunlar lindn itirdi
Sumer v trk dillrind sz srasnn frqini ks etdirn K.TU
(akadca ubtu) oturulan yer dzltm sz sumer dilind ki yer v
tu- dmk ardcll il, azr trkcsind is feil+kili t(r)g
ardcll il dzlir. Sumer dilinin sz yaradclndak sra frqi aadak misallarda aydn grnr:
293

, 1988, 76, 185.

180

sag ba, gig qara >

ur it
>
bara qr
>
max, qal byk
>
lu adam
>

sag-gig (ba-qara)
ur-sag (it-ba)
ur-bara (it-qr)
ur-max (it-byk)
lu-qal(adam-byk)

>
>
>
>
>

sag-gig qaraba
ursag igid
urbara br
urmax aslan
luqal hkmdar

Sumer dilind el szlr var ki, onlarn azr trkcsind qarln

tapmaq tinlik trtmir, nki mna v ss uyunluu ox dyimmidir. Msln;
Azr dilind

Sumer dilind

duru
um-(maq), mid
yal (alovlanmaq)
yaln (alov)
isi-t(m), isti

d-ru saf, qatqsz

-ma arzu, istk
zal- alovlanmaq
zalag alov
izi od, at

Bel sumer-trk paralellri iind htta omonim crg tkil edn

szlrin olmas da bu dillr arasnda yaxn laq olduunu gstrir:
u uzun - az getdi uz getdi, uzun/uzaq, uzatmaq
u izlmk - uzlamaq (uz-lama)
u uaq - uaq (u-aq)
r zk - orta (or-ta)
ur4 bimk, mhsul ymaq - oraq (or-aq), uralanmaq
ur6//ur7 artm, kr verm, qohumluq - ur-va, ur-uq, uruq-turuq

Trk dillri, zllikl, azr trkcsi sz daarcnn azn mxtlif nitq hisslri zr alnma szlr aq saxlasa da, feillr n bu yol
hmi qapal olmudur. Bu baxmdan, dilimizdki bzi feillrin sumer
dilind ilnmsi diqqti kir.294
Azr trkcsi

Sumerc

Anlam

buraxbalaver- (ber-)
durd- (t-rg)
de-

burpagbadr-//drun
tdi-

azad etmk
balamaq, hasara almaq
vermk
durmaq, rahatlanmaq
oturmaq, db-qalmaq
demk

294

Mqayis hm d gstrir ki, bugn sad quruluda grnn dol-, ql-, qoy- kimi
szlrin bzisi tarixn dzlm szdr: do-l, q-l, qo-y.

181

dol- (do-l)
tkeqaqalql- (k-l)
qoy- (ko-y)
qoruyazaq- (ax-maq)
aptaxdy- (dgnk)
yaryapgetit-

du3dugeka4qalkikukursar-//arsaqaptaxtag-//te(ga)dar-//tartabgidite-

dolmaq
tkmk
emk
qamaq, (trkc: ko-)
qalmaq, yerlmk
qlmaq, etmk
qoymaq
qorumaq
yazmaq
axmaq
apmaq, vurmaq
taxmaq
dymk, toxunmaq
yarmaq
yapmaq, rtmk
getmk
itmk

Bu feillrd zn gstrn r~z, ~l, g~, d/t~c~y, z(s)/~y dialekt

frqlri digr nitq hisslrind d (isim, sift, say) trk-sumer paralellri
zr zn gstrir:
poz(uq) - bur; bi (mk) yandrmaq - bil; alt - aa, ala (aq dznlik) - aa(g); ig (xstlik) - gig; crq (yrtq) - dirig; yumru (yumuru) dubur; yarm (yar) - urim; aa (uaq) - sag; ibin (milk) - zibin v s.
lbtt, bu qdim dialekt frqlri sumer-trk laqlrind bir ne trk
dialektil tmas olduunu gstrir. Sumer dilind protodcl deyiln dil
qatnn subarlara, sonrak paralellrin is lulu, qut, turuk boylarna aid
olduunu dnmk olar. zllikl, sumer dilind qut szlri daha drin
iz buraxmal idi, nki bir sr boyu qutlara tabe olan sumerlr trk boyu
olan qutlarla laqnin intensiv dvrn yaamlar.

Sumer dilind trk dillri il tipoloji oxarlqlar da vardr. Bel ki,

ikihecal sumer szlrind sinharmonizm qanunu gcldr, bel szlrd
eyni sait ilnir: qaba sin, uru hr, eger arxa.295 Sumer dilind
sz kk dyimir, iltisaqi dillrd olduu kimi, kililr szn sonuna
dalbadal qoula bilir. Lakin trk dillrindn frqli olaraq, sumer dilind
prefikslr (nqoma) vardr v sz sras eme-bal (dil-manc) tipli deyimlr istisna olmaqla, yuxarda veriln nmunld olduu kimi trkcdn
frqlnir; tyin edn tyin olunandan nc deyil (qara-ba), sonra ilnir
(ba-qara).
295

, 1967, 50.

182

Sumer-trk paralellri Trk Dvltiliyi tarixi baxmndan grkli

bilgilr verir. Bel ki, m.. IV-III minilliy aid sosial-siyasi qurumlar ehtiva edn terminlrl yana, bunlarn srasnda corafi durumla, kini,
heyvandar, dmiri, dulusu sntlril ilgili szlr v mitd ilnn
alt adlar aydn gstrir ki, sumer-trk laqlri tkc iki qonu xalq
arasnda ticart laqsi yox, hm d ox yaxn, sx tmas ks etdirir.296 Bu
spkid olan bzi szlri gzdn keirk:
Corafi durumla (landaftla) bal bzi azr-sumer paralellrind
myyn dyimlr olsa da (slind olmaldr), onlar asanlqla semk
olur. Bel ki, qr (kr, bozqr) sz sumerc kiri6 sznd, torpaq anlamnda quru (kuru) sumerc kur sznd, qum sumerc xrdalamaq,
nql anlaml qum sznd v yaxa (yan) sumerc knar anlaml zag
sznd grnr. Bzi astroloji terminlrd d yaxnlq vardr: Gn
tanrs dUTU - od/ot, oban ulduzu ulpae - olpan.
Bzi trk dillrind qalan ordu (qarnizon, drg) v uram (k,
hr) szlrinin or//ur kk sumer dilind hr anlamndak uru sznd grnr. Azr dilindki ev sz sumer dilind E klind v qap
sz d KA klind yazlr. Azr dilind oba klini alm sz sumer
dilind yaay yeri, sah, mntq anlamnda ilnn ub sznd
rast glirik.297
Qdim trk dilind qbil, uruq (ur-oq) anlamnda olmu *oq
szn uyun sumer dilind insanlar, xalq anlamnda G, UK sz
ilnmidir. Hmin oq kk azr dilind oul, olan szlrind olduu
kimi, sumer dilind d ug sz domaq, evlad, uaq anlamnda ilnir. Trk dillrind urva, uruq (uruq-turuq) szlrinin kk sumer dilind
qohumluq, artm, kr verm anlamlar olan ur6 , ur7 szlrind
v icma, hr anlaml uru sznd, torun (nv), trm szlrinin
kk is sumerc balaca anlaml tur sznd ks olunmudur.
296

Qdim Azrbaycan dili (azr trkcsi) n qdim n Asiyann makroareal

olduunu vurulayan prof. T. Hacyev thlil etdiyi bir ne sumer-trk paralelliyindn
alnm nticni dzgn dyrlndirir: Dil elementlrinin uyunluu n az onu gstrir
ki, alt minil vvl trkdilli etnos sumerl (n ox da Midiya smtindn) yaxn mdni,
siyasi, iqtisadi laqd olmudur (, 1983, 32); stedadl alim A. Mmmdov
da sumer v trk dillri arasndak laqni ks etdirn xeyli paralellr ortaya xarm v
bu nticy glmidir ki, trk etnosunun batdan douya miqrasiyasnn artq nzri
baxmdan ortaya qoyulmas n myyn dil faktlar vardr (, 1984, 20).
297
Gostony, 1975, 13.

183

Diqqti kn sosial terminlrdn biri d akad dilind kallatu kimi

oxunan v sumer yazsnda .G4.A (ev gln?) klind veriln glin
szdr. Dul qadn anlam NU.MU.SU (akadca almattu) iarlril verilir,
. M. Dyakonov Dulatum adl qadn dul qadn sayr.298 Titul bildirn
szlr srasnda trkcnin dama, rn, ad, bilg szlrin uyun
sumer dilind DAM.GR (akadca tamkru), ERM.H ordu, erin skr, atam nzarti, bilqa grc, biln szlri vardr.
Dvltilikl bal bzi trk szlrinin etimologiyas onun sumer
paraleli il daha asan alr. Bel ki, bayraq (dialekt vapiant baydaq) sz
sumer dilind badara (ba-da-ra) klind ilndiyindn onu *bat-r-aq
sancaq, bayraq klind brpa etmk olur. Yaxud C. G. Gastoninin
dediyi kimi, vzir anlaml titul bildirn SUKAL (akadca sukallu) sznn kknd sumercnin su saqqal sz varsa, onda trk dillrind ilnn saqqal szn sumercdn alnma saymaq olar.299 Bu halda, qdim
asaqqallar uras qurumu nc baqa terminl, olsun ki, KDQ-da olduu
kimi, qoca sz il verilmidir.300
Sumer yazsnda tarla, kin hazr yer A.GAR (akadca ugaru)
v GAN (akadca eglu), kini sz is ENGAR (akadca ikkaru) klind verilir ki, bunu azr dilind k- feilindn dzlmi kr sz il
mqayis etmk olur.301 Maraqldr ki, sumer yazsnda ilnmmi torpaq, yni kin hazr olmayan qanqallq KANKAL klind yazlr.302
Sumer dilind bimk, mhsul ymaq anlamnda olan ur4 sz azr
dilindki oraq (or-aq), uralanmaq, urvalq szlrind grnr. vvllr
taxl, buda anlamnda ilnn a sznn xrk, plov mnas axana, aa- (ye-) szlrind qalmdr. Sumer dilind is a sz taxl
tanrs dAnan adnda v baya mxsus tarla anlamnda aaq-en szlrind grnr.
Heyvanlarlqla bal sumer dilind diqqti kn bua, kz
anlaml gud sz q~ dialekt frqi il trk dillrind eyni mnal ud sznd qalmdr. Azr dilindki sr v oban szlrin sumercd eyni
298
299
300

, 1990, 194.
Gostony, 1975, 32.
, 1991.

301

Bu baxmdan, kinl ilgili bzi latn terminlrinin banda ilnn aqro- szn d
etrusk//trk-latn laqsinin gstricilrindn biri olduunu dnmk olar.
302
Tosun - Yalva, 1989, 306, 308.

184

anlamlarda ilnn urum v siba//sipad deyimlrind rast glmk olur.

Sumer dilind qu anlamnda muen il yana, uan sz v yuva
anlamnda uub (qu evi) sz vardr.303 Burada hr iki dil n ortaq
olan u(maq), qu v eb szlri vardr.
Sumer anda mxtlif sntlrl ilgili sumer-trk paralellri srasnda tikinti v hrg il bala urgu - hrg (r-g), toxuculuqda ilnn
tuku - toku-(toxumaq), metal v dmirilikl bal tibira - dmir (temir),
agar - ar metal (ar metal, quruun) szlri vardr. raqda ada
Bakr-tp (Tel-s-Sfr) hri d sumer anda Bad-Tibiraki adlanrd.
Mitd ilnn szlrin bir dildn baqasna kemsi iki xalqn
yaxn laqsini gstrir: azgu - asqu (asq); tar qfl - aar; br qab,
shng - bardaq (par Vedi lhcsind), adakur - ayaq (adak, qdh),
kabkagak - qabqacaq (kab-*kadak) v s.
Sumer dilind bal sznn qazmaq v balta anlam vardr ki,
bu da azrc bel v balta (bal-ta) szlrinin ilkin anlamna iq tutur. Bu
dillr arasnda l anlam, l vahidi kimi ilnn szlr arasnda da
yaxnlq vardr. Bel ki, azr dilind silbsil (sil-b-sil) deyimi sumer
dilind sila (300 litr) sznd, dilim-dilim, bir-iki dilim deyimi is sumer
dilind dili v dili-dili (bir-bir, birr) sznd grnr. Msln, sumer
dilind l-dili-dili deyimi dilim-dilim (birr) ayrlm adamlar mnasnda ilnir.
Maraqldr ki, eir (er) sz dilimiz rb dilindn kemidir v
bu fakt bh dourmur. Lakin sumer-trk paralellri srasnda trk,
qoma anlamnda ir - yr szlri gstrir ki, sz snti il bal sumer
dilindki ir sz sami dillr kemi, sonralar biz z bumeranq yr szmz yenidn rblrdn er kimi almq.
Sumer-trk laqlri baxmndan, Xzr dnizinin quzey yaxasnda
sonralar su altnda qalm Sumer-knd yaay mskninin ad da diqqti
kir. Akad.V.V. Struve III minilin ortalarna aid (Subar a) Laqada qul
v qulluqularn adn ks etdirn siyah trtib etmidir. Burada sadalanan
ubur-Ana, ubur-Baba, ubur-Tur kimi adlarla yana, trk adlarna ox
oxayan xeyli baqa adlar da vardr.304
303

Tuna, 1990, 13.

304 d

Baba, Kaka, Katar, Ural, Uran-ku, Uruzi(d), Usar, Urugi, Uri, Urkatur, Urki-qara,
Uruka, Uru-kuge (Uru gkc?), Turu, Pirig-kura, Puta-buda, Sag-An-tuku, Saganaku, Sagaru-basum, Lala v b. (, 1984, 91-92, 158, 175-176, 201).

185

Bellikl, sumer-trk paralellri aydn gstrir ki, kiayarasna gln

sumerlr burada mxtlif alarda, mxtlif dialektli trk boylar il
tmasda olmular. nc kiayaras razid subar, kngr, sonra is lulu,
qut boylar il tmasda olan sumerlrin Gney Azrbaycandak Aratta
lksi il ticart v diplomatik laqlri d sumer-trk paralellrinin yaranmasnda rol oynamdr. Aratta anda zn gstrn bu laq daha
ox ticartl bal olsa da, sumerlr dara dn kimi yardm Arattadan
umurdular. Qut eli anda da davam edn bu glnk bir sra tarixilr
trfindn dzgn drk olunmam, Sumerl-Qut mnasibtlrini yalnz
dmnilik kimi vermilr. Qdim tarix uzman M. Mirzyev dzgn
305
olaraq, bel yanaman tnqid edir.

2. Samilr (akad-asur, babil-aramey, yhudi, rb)

Qdim trk boylarnn gney-bat qonular m.. IV minilin sonu,
III minilin ortalarndan balayaraq, rbistan llrindn qalxb kiayarasna z tutan v slamaqdr mxtlif alarda dflrl Azrbaycan
blglrin ial kimi girn samidilli boylar idi. Minillr rzind birbirinin ardca Azrbaycana gln akad, asur, aramey, rb boylar il v
Azrbaycana grln yhudilrl nc prototrk, sonra is protoazr
boylar sx tmasda olmular.
n Asiyadan trk etnosunun dou v quzey ynlr kilmsi sbblrindn biri d nc prototrk, sonralar is protoazr v azr trklrinin gney-bat qonular sami boylar il 3500 il davam edn laq idi.
Sami qonuluu baqa tarixi qonulardan frqli olaraq, Azrbaycan halisi n n mqqtli illr saylr. rb istilasna qar vuruan Babk
hrkatna qdr mxtlif alarda Azrbaycan blglri myyn fasillrl akad, asur, aramey, babil ad il ortaya xan sami tayfalarnn
hcumlarna mruz qalm, sami hkmdarlarnn cza tdbiri kimi, zbt
etdiyi blglrdn trklri uzaq lklr krmsi, onlarn yerin baqa
xalqlar gtirib yerldirmsi nticsind bir ox blgnin demoqrafiyas
xeyli dyimidir.
rbistan yarmadasndak llrdn axn-axn kiayarasna szan
kri sami tayfalar buradak mnbit torpaqlarda mskunlardlar. Kiik
dstlrl glib, yerli mdniyt uyunlaan v zaman kedikc buradak sumer, trk v hurrilrl qaynayb-qaran samilrdn frqli olaraq,
305

. M. Dyakonov yazr ki, Uti-heqala qar vuruan qut qounlarna Akad v Sumer
mnli yanlar (Nabi-Enlil v Ur-Ninazu) balq ediblr v qounun trkibind szn
hqiqi mnasnda qut dstlri ox olmayb. Demli, sumer-akad halisinin bir hisssi
qutlarn trfind idi v bu fakt Uti-heqaln onlara qar mumi syan qaldrmas bard
el . M. Dyakonovun zn mxsus olan fikrini tkzib edir (Mirzyev, 2003, 6-8).

186

oxsayl adrlarla glib burada oturan heyvandar samilrin aqressiv axn

srkli davam etdiyi dvrlrd onlar yerli halini sxdrb yerindn xardr, kiayarasn blg-blg mnimsyirdilr. Buralarda mhkmlnn
sami tayfalar sonralar dvlt qurub, vaxtar traf lklr, o cmldn
Azrbaycana hcumlar edirdi.
kiayarasna ilk gln samilr Sumerdn yuxar yerlmi v buradak Akad hrind oturanlar akad adlanm, dillrin akad dili deyilmidir. Sonralar glib, akadlardan yuxarda Asur hri civarnda yerln
samilr asur deyilmidir. Asurlardan sonra Babil trafna v Dclnin
aa axarndak sol yaxasna yerln aramey adl samilr z dillrini
akad dili saysalar da, asur dili kimi, babil dili d akadcann dialekti idi.
slamn yayld alarda is bu razilr rb klri olmudur. Akadlardan sonra gln amorey (amurr) samilri gneyd Babil, quzeyd is
Asur dvltini qurdular.
Akad-Asur. Sami adlar sumer yazlarnda XXV srdn grnmy
balayr. kiayarasnda subar trklrini sxdrb xaran, gneyd is
Sumer hr-dvltlrini zbt edn akadlarn dili get-ged burada ortaq
(mumi) danq dilin evrildi, sumerlrin dili is dftrxanalarda ilnmkd davam edirdi. Sumerlrin mixi yaz sistemini mnimsyib z dillrin uyunladran akadlardan oxsayl yazl abidlr qalmdr.

187

XXIV srin sonunda Akad hkmdar Sarqonun (buna Ulu Sarqon

da deyilir) qurduu Akad dvlti qsa zamanda kiayarasnda kiik qalahr byliklrini, hr-blg dvltlrini z tsir dairsin sala bildi.
kiayarasnn quzeyind Hat, Kani, Ullubi, Arman, Tourki v sair blg
bylri birlib Akada hcum ets d, Sarqon onlar geri oturda bildi.306
Bu boylarn banda duran Pampa, Zipan (oban), Mudakin (Budak) adlarna sonrak trklrd rast glmk olur. Koalisiyada tourki (trk) boyuna
lunail (Elu-nail) balq edirdi. Qsa mddtd oxlu razi tutmasna
baxmayaraq, Akad dvltinin mr qsa oldu; Sarqonun nvsi NaramSuen 2201-d trk boylarndan olan qutlarla savada ldrld. Akad dili
is sumer dilil yana rsmi dvlt dili kimi davam etdi. Bellikl, akadlar Azrbaycann bat blklrind v bat qonuluunda subar, arman,
tourk boylar il qarlamlar. 307
kiayarasna XXI srin sonunda batl anlamnda akadca amurr,
sumerc lu-mrtu adlanan yeni sami boylar gldi.308 Akadlardan yuxar
razilr girib, yerli subar boylar il gndlik tmasda olan bu sami tayfalarnn dili tdricn akad dilindn frqlnn bir dialekt formas alrd.
Bu dialektd danan samilrin asur adlanmas onlarn Asur (mbud, iy)
tapna il tannan subar hri trafna yerlmlri, Asur mbdind
sitayi etmlril bal idi.309
vvllr adrda yaayan ilk asur arlar nc samic olmayan
Apiaal (api-asal), Upia /Aupia, Kikkia kimi adlar, sonralar is samic
adlar damlar. 310 XX srin ortalarndan sonra luuma v olu I
Erium lky gtiriln mallar vergidn azad etmkl, qsa zamanda
Asuru regionun ticart mrkzin evirdilr. Bat samilrdn olub, otuz
ildn yuxar hakimiytd qalan I ami-Adad (1813-1781) Asur dvltini
gclndirs d, turuk boyunun dirniini qrb, Azrbaycana gir bilmdi,
ondan sonra Asur ziflyib, Babil v Mitan dvltlrinin nfuzu altna
dd.
306

, 1983, 239; Memi, 2002, 70.

307

Akad anda sami-trk laqsin Qut Eli blmnd tkrar qaydacaq.

308

, 1983, 284-286.

309

Sonralar pers toplumunda Hrmz (Ahura + Mazda) adnn trkibind qalan v Dclnin sanda Asur, solunda is Qasur hrlrinin adna evriln Asur (Asar) teonimi
bard Teonimlr blmsind (V Bitik) geni mlumat verilir.
310
I Puzur-Aur, allimaxum, I Erium, kunum, I Sarqon, II Puzur-Aur v s.

188

Glib yerldiyi blg halisil nc mlayim davranb, yerli glnklr uyunlamaa alan, burada metallurgiya, arxitektura v irli
keramika texnologiyasn mnimsyn, geyim adlarndan tutmu, vzif
v qurum adlarna qdr xeyli szlr alb mnimsyn asurlar myyn
vaxtan sonra ticart sahsind byk baarlar ld etdilr.311 Bu tprli
etnik qvv ticart yollarna nzarti llrin almaa alr v getdikc
aqressivlrk gcl ordu yaradb, traf blglr hcumlar edirdilr.
Asurlarda milli ovqatn yksk olmas qurduqlar dvltin uzun srmsini tmin edirdi. Asurlar zaman-zaman ziflyib baqa dvltin vassalna
evrildiyi dvrlrd d milli ruhu saxlaya bilmilr. Onlar kiayarasnda
orta v yuxar blglrin karvan yollarn l keirmkl ticart sahsind
xeyli irlildilr. Artq XIX-XXVIII srlrd qonu lk v blglrd,
zllikl metalilm snti glimi Anadolunun bir ne hrind asur
tacirlrinin karum (koloniya) adlanan mhllsi yaranmd. Bu karumlar
bksinin mrkzi Kani hrind yerlirdi.312
n Asiyada n qdrtli v n zlmkar imperiya quran asurlar drd
trflrind yaayan xalqlara vaxtar hcum edrk yeni torpaqlar zbt
etmi, tutduqlar blglrd deportasiya siyasti aparmlar. Azrbaycann
gney-bat blglri myyn fasillrl 1500 il (!) Asur ekspansiyasna
mruz qalmdr. Akad siyastini kiayarasnn yuxar blglrind daha
qddarlqla gerkldirn asurlar buradak subar boylarndan bzilrini
sxdrb yer-yurdundan xarmlar. Hmin blgd qalm son Subar
byliyini d m..VII srd tutub datmlar. Asurlar btn bu aqressiya
il yana, tarix n qdim trklrl bal vzsiz blglr d vermilr.
Bel ki, asurdilli qaynaqlarda subar, qut, zngi, kuman v sair qdim trk
boylar haqqnda xeyli blg vardr, Mari hrinin xarabalnda taplan
yazlar is asur-trk (turuk) savalarn geni ks etdirir.313
Asur dvltinin tarixi bir ne dvr blnr.314 ski Asur dvr I
sme-Daqanla (1797-1755) bitir. lk alarda asurlar Dclni keib, Azr311

, 1990, 54.

312

Buradak ticart sndlrind Panak, Aquz, Sakl, Ata, Tarxun, Tuman kimi trk
xs adlarna rast glmk olur (, 1968).
313
Azr xalq, 2000, 34-46, 58-59, 123-134.
314
XX srdn I Puzur-Aurla balanan ski Asur dvr I sme-Daqanla (17811742) bitir. Orta Asur dvrnd Aur-ubalit (1365-1330) Asur dvltini yenidn
toparlayb dirldir. Sonralar bir ara yenidn Babilin tsiri altna dn Asur IX srin
balarndan gclnib Babili d z nfuz dairsin salr.

189

baycann bat blglrin soxulmaq istyir, lakin turuk boylar XIX-XVII

srlrd bu ekspansiyann qarsn ala bilirlr. Orta alarda da asur arlarnn yrlri nticsiz olur.315 Tarixd I Tiqlatpalasar (1115-1077) ad
il tannan gcl siyasti Tukulti-apal-Eara ial etdiyi lk v blglrin halisini ktlvi kild krrd ki, yad mhitd onlarn toparlanb
birlm imkanlar olmasn. H. Sever yazr ki, tarixd deportasyon
ad veriln bu olay ilk df I Tiqlatpalasar gerkldirmi, ondan sonrak
asur arlar da bu siyasti davam etdirmilr.316 Bu ada Asur dvltinin regionda mhkmlnmsi n lverili rait yaranmd: Het dvlti dalm, arameylr Babili gcdn salm, Misir ziflmidi. Bu
frstdn istifad edn Asur XII-XI srlrd n Asiyada qdrtli dvlt
evrils d, aramsz aramey klril zifldi, bir sr boyunca asur yazs
da grnmz oldu. Yeni Asur dvr X-VII srlri, II Asurnasirpaldan
Asur dvltinin yxld il qdrki zaman (884-612) hat edir. II
Sarqonla balanan Sarqonidlr slalsi (721-626) anda Asur
imperiyas Misiri, Suriyan v Anadolunun bzi, Azrbaycann is
gney-bat blglrini tutmudu.
Asurlar Gney Azrbaycana vaxtar yr etdikc, Urmu hvzsi
blglr haqqnda xeyli mlumat verirlr. Bunun rnyini II Sarqonun
yr marurutunu thlil edrkn (II Bitik) grcyik. Tkc bu yrl
bal lknin siyasi-iqtisali durumu haqqnda bilgi ld etmkl yana,
onlarla blg zr toponim v etnik adlar yrnmk olur. Bel ki, hmin
yr ks etdirn sndd Kullar da (masir Qollar), Aratta ay, byk titulu, urika (uruq) v but (boy) terminlri, qzl, karalu, dli, kanzabakan, barikan, sangi, karzi (koruz), bars, subar/sabar, saq, qarqar kimi
oxlu etnonim v etnotoponim ks olunmudur.
Babil-Aramey. Sumerd III Ur slalsinin sonundan Kassi hakimiyti ana qdrki dvr (m.. XX-XVII) rti olaraq, ski Babil a
315

Asur arlarnn hakimiyt illri dbiyatda bir ne il aa-yuxar frqi il bel

verilir: Enlil-nirari (1329-1323), I Adad-nirari (1307-1275), I Salmanasar (1274-1245), I
Tukulti-Ninurta (1244-1208), I Aurdan (1179-1134), Aurreii (1133-1116), I
Tiqlat-palasar (1115-1077), Aurbelkal (1074-1057), IV ami-Adad (1054-1051), II
Aur-dan (932-912), II Adad-nirari (911-890), II Tukuli-Ninurti (890884), II
Aurnasirapal (883-859), III Salmanasar (859-824), V ami-Adad (823-810), III
Adadnerari (810-782), IV Salmanasar (781-772), III Aurdan (772-754), Aurnerari
(753-745), III Tiqlatpalasar 745-727), V Salmanasar (727-722), II Sarqon (721-705),
Sinaxxerib (704- 681), Asarxaddon (680-669), Asurbanipal (668-626).
316
Sever, 1987, 426.

190

adlanr. Bu ada kiayaras hrlri srasnda Babil yksk inkiaf il

n xm v Asurdan aa razilrin bakndi statusunu qazanmd.
ski Babil ann ilk dvrnd batl (amurru) samilr Sumer v onun
Elamla olan snr blglrin szmd. Bu durumda yerli hr v blg
bylri onlara arxlalanb, yarmstqil kiik dvltlr qururdu. Bzi blglrd is hakimiyt bu yeni glnlrin lin keirdi. I ami-Adadn
yrtdy quzeydki Asur dvltindn frqli olaraq, Sumer v ona yaxn
blglrd kiik dvlt v byliklr vard. Burada batl samilrdn olan
Babil slalsinin (1894-1595) on bir ar srasnda zl yeri olan Hammurapi traf blglrdki kiik siyasi qurumlar birldirdi v Hammurapi
qanunlar ad il tarix dn byk qanunlar sistemini hazrlad. Onun
vaxtnda Babilin hrti o qdr artd ki, sonralar burada mxtlif slallr hakimiyt gls d, dvlt Babil, lk Babilonia adlanrd.317
XII srd aramey (rmi) adlanan samilrin yeni axn intensivldi,
Fratla Aralqdnizi arasndak razilr aramey dilind danan boylar
glib yerldi.318 ox vaxt xaldey (kaldu) adlanan arameylrin bir qismi
is Babil traf blglrd oturub, yerli kulturun tsiri altna ds d, mixi
yazn deyil, daha asan olan z yaz sistemini inkiaf etdirdi. Mixi yazdan
frqli olaraq, Aralqdnizi hvzsind meydana xan runik lifba sasnda yaranm aramey yazs ox asan olduu n tdricn saraylara
yol tapd v az sonra Azrbaycanda da yaz nmunlri qalm aramey dili
regionda ortaq anlama dilin evrildi. Azrbaycanda xristianln yayld ilk alarda rahiblr Suriyada aramey (suriya) dilind thsil alrdlar.
Yhudi. Sami tayfalarndan olan yhudilrin tarixi fsanlrl dolu
olsa da, onlarn Flstin gneydn Misir sartindn v quzeydn Babil
srgnndn qaytmas tarixi hqiqtdir. Quzeydn daha nc gln bzi
sami boyunun da onlara qarmas mmkndr, nki yevrey etnoniminin
(samic `ibri ayn o tayndan gln) brahim peymbr amil edilmsi buna sas verir. brahim soyundan srail (Yisrael tanr vuruur)
lqbi il tannan patriarx Yakov 12 yhudi boyunun soybabas saylr.
Misir sartindn m.. XIII srd xilaskar Moenin (Musa peymbrin) bal il xan srailoullar Sina dalarn keib, Flstind
oturmular. Bu alarda Flstin quzeydn hurri (v ola bilr ki, subar)
tayfalar da szmd. Bibliyada boy balar kimi ad kiln Seruq, Ha317

Babild 1741-1171-ci illr arasnda kassi slalsi hakimiytd olmudur.

318

, 1990, 48.

191

ran, slind, kiayarasnn quzeyindki blli Saruq v Aran blglrinin

adlardr.319 Bibliyada Ketur (=Kantura), Aser, Eli-azer kimi adlar da diqqti kir. Bu baxmdan, qdim yhudi dilind Dcl ay adnn aramey
Diqla formas v htta, ski akad diqla(t) formasn deyil, daha qdim
iti gl anlaml trk formas degel (Hidegel) klini saxlamas dyrli
tarixi blgdir (Tekvin, 2. 14). Yhudi boylarnn glib yerldiyi blgnin yerli sakinlri flstinlilrin dili haqqnda is elmd bilgi yoxdur.320
Musa peymbrin adndan yazlan Tvrat v sonralar bura lav
olunan ncil birlikd Bibliya adlanb, ilk qutsal kitablardan saylr. slind, Musa peymbrin kitablar Tor (qanun) adlanr ki, bu da qdim
trkc qanun anlaml tr/tr sz il paralellik yaradr. Hl m.. IX
srdn myyn lavlrl davam edn Tora m..VI srd yazya alnb,
iki sr sonra redakt olunmudur. Burada yhudi boy balar Davud v
Sleymann (Solomon) arameylrl vuruu, Misir v Babildn qaytmalar
kimi tarixi hadislrl yana, xalqlarn crsi formasnda etnoloji blglr d yer almdr. vvllr knan (xananey) dili kimi veriln Bibliyann dili sonralar ivrit adlanmdr. Tanr elisi brahim bitiyind yhudi
qaynaqlarndak trklr aid blglrdn geni bhs etmiik.
Azr-yhudi laqlrinin tarixi baxmndan, bzi xzr boylarnn
yhudi dinini qbul etmsi azr (xzr) xalqnn inanc tarixind musvi
dinin myyn yeri vardr. slamaqdr yhudilr bir ne df trklrl
qarlab. Bu xalqlar arasnda laqnin tarixi v yeri diqqtkn msldir. Bel ki, asurlar trfindn nc Babil v Mada yaltlrin srgn
ediln yhudi boylar il trklrin ilk laqlri gerklmis, sonralar
Sasani anda onlarn bir qismi Quzey Azrbycana krlm v ikinci
laq burada yaranmdr. 583-d Babil srgnndn vtn qaydan
yhudilr qutsal Bibliya kitabna Babild eitdiklri tufan fsansini v
yerli miflri lav etmilr. zllikl Bibliyadak xalqlarn crsi
Yafsoullar haqqnda qiymtli qaynaqdr v Avropa elmi uzun mddt
xalqlarn tarixini bu cr daxilind yrnmyi stn tutmudur. Ancaq
nzr almaq lazmdr ki, z ana kklnn bu cr yazya alnanda
artq trklrin oxu quzey v dou lklr kmd.

319

, 1988, 272.

320

Bibliyada flstinlilrin kk kasluxi adl boyla balanr (Tekvin. X b. 14.); KDQda Kazlq (da) szn bnzyn bu kaslux(i) boyunun kimliyi blli deyil.

192

Hr halda, Ouznamlrdki Trk soykk miflri il Yafsoullar

arasnda paralellik vardr. Bunu yhudi dinini qbul etmi xzr kaan
osifin mktubunda aydn grmk olur. Bibliya Yafsoullar srasnda
trk boylarndan qamr, mada v tiras adn kib, saqa (akenaz) v trk
(toqarma, torqom) boylarnn da qamr soyundan trdiyini verirs, osif
kaan bura uqur, turis, avar, ouz, xzr, bulqar, sabir v sair trk boylarn lav edir. Mnc, yhudi-trk laqsi onlarn Babil srgnndn ox
nc ba vermidir, nki brahim peymbrin kiayarasndan yhudi
elin getdiyi alarda bat subar boylarnn bir qismi Flstin trflrin
kb, orada yerli xalqn iind rimidi.321
Musvilrin Azrbaycanda v Quzey Qafqazda, zllikl Xzr
dvlti anda byk etkisi olmudur. Xzr dvltinin bas Tanrlq dinin tapnsa da, dvltd ba nazir vzifsini dayanlarn soyu
yhudi dinini qbul etmidi. Azrbaycann quzey-dou blglrin Sasani anda randan krln tayfalarn bir qismi d (da cuhudu) musvi dinin tapnmdr.
rb. Samilrin ilkin Atayurdu olan rbistan yaylasnda yaayan
rb boylar Mhmmd peymbrin slam dinin arn qbul edndn sonra Babilistana, oradan da ran v Azrbaycana yol adlar. Artq
633-c ild Sasani imperiyasnn srhdlrini ken rb qounlar 637-ci
ild bu imperiyann paytaxt, rblrin Mdain adlandrdqlar Ktesifonu,
ilin axrnda is btn Babilistan fth etdilr.322
Azrbaycanda rb istilas, iala qar Babk hrkat v bir ne sr
davam edn islamlama haqqnda oxlu elmi dbiyat v geni bilgi
vardr. Ona gr d, burada slamaqdr sami-trk laqlrinin son mrhlsi olan rb-trk ilikilrind etnik tarixl bal bzi chtlri tri d
olsa, diqqt almaq lazm glir. nki rb istilasnn genilnmsi o alarda Avrasiyann mxtlif blglrin splnmi mxtlif adlarla
tannan trk boylarnn mumi adla tannmasna sbb oldu; rblr trk

321

Olsun ki, batya kn subar boylarndan biri d brahim peymbrin evlndiyi yhudi qz Sara, rb qz Hcrl yana, slam qaynaqlarnda qantura qz, Bibliyada is
ketur qz klind veriln qantura boyu imi. Yhudilr zlrini brahim soyundan saysalar da, slind, soyanas kimi Saran qbul edirlr. Ona gr d, bugun d n Asiya
xalqlarndan frqli olaraq, yalnz anas yhudi olanlar yhudi sayrlar. Bibliya v slam glnyin gr, brahim peymbrin Aqardan (Acar/Hacar) olan olu smayldan
rblr, Saradan olan olu shaqdan yhudilr, Keturadan olan alt olundan is trklr
trmidir. slam qaynaqlar azrlr trklrini bni-Kantura adlandrr.
322
Vlixanl, 1993, 18.

193

323

etnonimin yeni, mumildirici mna alar verdilr. Mxtlif tarixi

alarda bel funksiyan subar, qut, saqa, hun etnonimlri damdr.
Azrbaycana gln rblr buradak trk boylarna bnu-qantura
324
demilr. Haydilli qaynaqlar da yhudi glnyin uyun olaraq, alban
325
boylarn ketur, xetturu soyu il balamlar. M. Xorenatsi xetturuolu
326
Yemrandan part, ondan da rsaqn trdiyini yazr. Grnr, rblrin
Azrbaycanda rast gldiyi xristian alban, rsaq, saqa (part) trklrinin z
iind yayn olan Bibliyia rvaytinin xristian trklrin Qanturaoullar
kimi verilmsind etkisi olmudur. Hr halda, Dd Qorqud eposunda bu
soy crsi Qanql (boy) kantura (soy) qoca (ura zv) olu klind
ifrlnmi Qal Qoca olu Qantural deyimind ks olunmudur.
Azr trklrinin tarixi demoqrafiyas v etnik tarixi haqqnda rb qay327
naqlarnda grkli blglr vardr. Tbri qdim qaynaqlarda Azrbaycann trk lksi (mmlkti) kimi verildiyini yazr v m.. XIII sr
aid (Musa peymbrin vaxnda) olaylardan danarkn emir Azrbay328
cana sahib olan trklr zrin yrd deyimini ildir. Z. Bnyadov
baqa rb v farsdilli qaynaqlarda rast gldiyi Azrbaycan - qdimdn
trklrin yaad lkdir, Azrbaycan qdimdn trklrin lind olan
329
bir lkdir kimi deyimlri rnk verir.
Tarixdn bllidir ki, 652-dn balayb, yz ildn artq davam edn rbxzr mhariblri, sasn, Azrbaycan razilrind gedirdi. Yerli
halinin islama kemsi n tbliat aparmaq v rb ordularna yardm
etmk mqsdil Azrbaycann mxtlif blglrind strateji hmiyt
dayan mntqlrd, zllikl irvan-Drbnd trflrd yerldiriln
rblr byk imtiyazlar verilirdi. Artq halisi trkln rbli, rblr,
rbua kimi trkibind rb etnonimi olan xeyli kndlr var.

Azrbaycann islamlad alarda Xilaft ordusu, demk olar ki,

trklrin lind idi. Afin, tax, Byk Bua kimi trk ordu balar
xilaftd sz sahibi idis, Misir, Suriya, Ymn, Dmq, Hicaz v sair
lklri d ox vaxt trklr idar edirdi. Bzi xliflrin d (Mmun,
Mtsim) anas trk idi.330 Abbasilr dvltin yardm ednlr sasn,
323

Trk adn dayan boylar, sasn, m.. XIX-XVII srlrd Urmu glnn gneyindki Turuk byliyind, V srdn sonra is Gytrk kaanlnda yaayrdlar.
324
- , 1986, 113.
325

,1987, 264.

326

, 1958, 136-137.

327

een, 1985; Cahiz, 1988; , 1989; Asadov, 1993.

328

Taberi, II. 540.

329

, 1989, 174.

330

, 1977, 20.

194

qanql, qalac (xlc), ahun, trkmn v baqa trk boylar idi. 331
rblr trk hrbi terminologiyasn mnismsmi, bzilrini gnmz
qdr dillrind yaatmlar: 332
Alay - [ aly], Blk - [ buluk], Ordu - [ urd]
Tabur -[ tbr], Taqm - [ tim], Eli - [ ilc]
Onba - [ unbai], Yzba - [ yzb]
Minbai - [ bimbai], Sbai - [ sbi]
Bayraq - [ byr], Sancaq - [ snc]
Yaraq - [ yar], Yarlq - [ yrl]

Trk dilinin rb dilin tsirini geni tdqiq edn prof. N. H. Onat

yazr: slamiytdn nc cahiliy dvr airlrinin eirlrind trklrdn
bhs etmlri d iki millt arasnda tanmann qdimliyini gstrn blglrdndir.333 VI sr rb eirind yaraq (bzk) sznn ilnmsi gstrir ki, rb-trk laqsi d slamdan nc olmudur. 334 Quranda ulam
(qulam), assaq (qusma), talaq kimi trk szlrinin olduunu vurulayan
rbnas V. Mmmdliyev rb-trk laqlrinin slamdan nc
olduunu yazr. slamlama alarndan balayaraq, Azrbaycanla bal
daha ox bilgi vern rbdilli qaynaqlar tkc rbsoylu yazarlarn deyil,
VIII srdn sonra rbc yazan trk v farssoylu mlliflrin srlrini d
hat edir.335 Etnoqrafik mlumat v onomastik informasiya baxmndan
Azrbaycanda islamlama ann ictimai-siyasi v etnik durumu, tarixi
olaylar ks etdirn srlr byk hmiyt dayr. rb lifbas yerli
yazlar, zllikl, qdim trk runik lifban gndmdn xarsa da, min
ildn artq azr trklrinin yaz kulturunun gstricisi olmudur. Dnya
uyqarl tarixinin nmli shiflrini tkil edn slam mdniyti btn
qitlr yaylm, orta srlrd nmli dillrdn birin evriln rb
dilinin dnya dillrin byk tsiri olmu, admiral, almanax, alqebra,
alkoqol, maqazin kimi yzlrl rb sz uluslararas ortaq leksemlr
evrilmidir.

331
332
333

Eyni qaynaq ,1977, 22.

Eyni qaynaq, 1977.
Onat, I, 1944, 17.

334

, 1983 , 94- 99.

335

1983, 92.

195

Bellikl, protoazr v azr boylarnn gney-bat qonular olmu

akad-asur, babil-aramey, yhudi v rb boylar il laq azr v sami
dillri arasnda myyn paralellrin yaranmasna sbb olmudur:
anlam

akad-asur
q
bit, bitu
bit asakki
gabbu
kezertu
kidinu, kdu
kbaru
dik

daqn, axn
ail, soy; ev, lk
zirzmi
btv; ham
hrkl qz (rahib)
qarovul, qoruma
imk, qabarma
dik, qaldrma

azr-trk
akbod, but
aa
qamu
kz
gdkabardik-

anlam
ax-, axn
boy
alt trf
ham
qz
gdm
qabarmaq
diklmk

Hl Ulu Sarqonun toplumun ar anlamnda ar kitim nvann qbul etmsi diqqti kir, nki sumercnin luql Ki deyimi vvllr Ki ar kimi trcm olunurdu.336 Dorudur, xeyli Ki toponimi
d Azrbaycandan Orta Asiyaya qdr trk boylarnn yaad yerlrd
ilnir, lakin buradak titul qdim trk dilind insanlar, toplum anlamnda kiilr sz il bal ola bilr. Mbdlrd tacir v digrlrindn
alnan vergi akadca sattukum (umec saduq)337 adlanr ki, bu da sattq
mal deyimindki sat- (satmaq) feilin bnzyir. Sosial terminlrdn elat
sz yunan (ilot) dilin kediyi kimi, akad dilin d keib, klan v
tacirlrin birliyi anlamnda ellat (um) klind ilnmidir. Rus dilind
tamqa v kmrk anlaml tamojnya szlrind olduu kimi, akadca
dama anlamndak tamkru (sumerc damgar) sznn d trkc
olmas bh dourmur. Ancaq ortaq zlr srasnda azrc smr v
akadca metal rngi anlamnda ilnn emar kimi onlarla sz vardr
ki, onlarn trk v ya sami mnli olmasn myyn etmk zl tdqiqat
tlb edir. Akad-asur qaynaqlar ortaq szlrl yana, kiayarasndak
qdim trk onomastikasndan onlarla Subar, Basar (masir Cebel-Biri),
Turuq, Kuman kimi etnotoponimi v tiqla, Balq kimi bir ne ayadn
saxlamdr. Burada maraql bir chti d qeyd edk ki, trk dillrindki
qdim l~ dialekt frqi akad dilind d grnr: kultaru~kutaru adr
evi, baltu~batu gc, qorxu, iltaxxu~itaxxu qam. 338 Paralellr336
337
338

, 1983, 141.
Eyni qaynaq, 331.
,

, 1957,

45, 54, 105.

196

dki bulqarizm tsiri akadlarn tmasda olduu subar boylar iind

bulqar boyunun da varlna iar edir.339
Azr dilind minlrl sami soz ilnir v bunlarn oxu slamdan
sonra alnm dini, elmi mahiytli szlrdir. Lakin alnmalarn hamsn
rb dilin balamaq dzgn deyildir. Tutaq ki, franszca mesquen kasb
sz roman dillrin aramey v ya rblrdn keib, nki onlarn Hammurapi anda saraya mxsus torpaqda ilyn muzdurlara mukenum
deyn Babil hli il laqsi olmamdr, azrlr is miskin szn yaxn
laqd olduu qdim samilrdn ala bilrdi.340 Yaxud, azr dilin mlik
sz aramey dilindn kediyi kimi, bir sra sami szlrinin d akad-asur
dillrindn aldn istisna etmk olmaz:
samic
anlam
azr dilind
asirum
esirtu
aqrabu
ibtum
qabru
kurbnu
kursu

sir
sir qadn
qrb
sbut
mzar
rman
ktil

sir
sir
qrb
sbut
qbir
qurban
krs

lkin Atayurddan daha erkn alarda xb uzaq lklr kn trk

boylarndan frqli olaraq, Atayurddan xan sami boylarnn soydalar il
laqsi ksilmmidir. rbistan yaylasndan ox da uzaa getmyn samilrs ortaq slam dini kulturu zrind yaranan yaxn etnoqrafik yaam
il v mnvi birliyi tmin edn Quranla millt evril bilmilr. Bura
qdr baxdmz akadlardan zbri sami-trk laqlrinin verdiyi blglrdn bizim xaracamz bir ntic var: Samilr prototrk Atayurdu
olan kiayaras v Gney-Dou Anadolu blglrin, yni protoazr v
azr trklrinin gney-bat qonuluuna glm etnosdur v onlar
trklrin burada yerli xalq olmasna tanq olmu, tarix n bunu sbut
edn blglr qoymular.
339

El yuxarda adn kdiyimiz v bugn d hmin ad saxlam Balq ay (Fratn

sol qolu) balqar/bulqar etnoniminin yaranmas n sas verir. Bel ki, balq sznn trk dilind hr, ay anlam vardr v karaay-balkar adlar kimi, sub-ar
bir dialektd, balq-ar is baqa dialektd ay adam anlamnda ilnn etnonimdir.
340
Ona gr d, alnma szn dad mna nmlidir. Bel ki, gr din sz rbc
din, inanc, akadca hakim, ivritc qanun, mhkm, arameyc hquq, qanun
anlamnda ilnmis, demli, azr dili inanc anlaml bu sz rblrdn alnmdr.

197

Bellikl, akadla balanb, rblrl sona atan 35 srlik sami iallar Azrbaycanda yalnz slam dini oturuandan sonra v slam bayran
damaq rfi, slam bir cahan dinin evirmk missiyas trklrin lin
kendn sonra rb istilalar sngidi. Azrbaycan yeni Trk-slam mdniytinin sintezini yaradb-yaadan trk lklrindn birin evrildi.
3. Elam
Prototrklrin gney qonusu olan elamlar m.. III-I minillr aid
qdim dnya tarixind nmli yer tutur. ndi Xuzistan adlanan mahalda
yerln Elam buradan keib Fars krfzin qovuan Karun v Kerxe
aylarnn orta axarlarndak dalq v aa axarlarndak dzn yerlri
hat edirdi. Elamn siyasi-inzibati razisi zaman-zaman byyb kiilmi, III minild ilk Sumer dvlti il eyni vaxtda burada Aban, Baraxse,
Elam, Adamul (Adamdun), Sima, uan (Suz), Anan adl kiik dvltlr yaranmd.
. M. Dyakonov yazr ki, bu lknin elam dilind yazlb, trkibind
hal lk sz olan Hatamti (Hal-tamti) adnn anlam blli olmasa da,
ki
adn sumerc nim uca oxunan NM iarsi il yazl, sonralar bura
glib yerln perslrin dilind (H)uca adlanmas akadca Elamtum deyiminin d uca anlam dadn dnmy sas verir. Xuzistan ad da
huca szndn yaranmdr.341 Maraqldr ki, m.. IX-VIII srlrd bura
gln perslr lknin sumer, elam, akad dillrindki adn deyil, trkc
olan Uca variantn qbul etmilr.342
Elam IV minilliyin vvlind myyn gecikmlr baxmayaraq,
Sumerl oxar inkiaf yolu kemi, burada heyvandar-kini tsrrfatla
yana, metalilm v sntkarlq formalamdr. Karun-Kerxe yaxalarnda oxlu yaay msknlri yaranrd. Bu minilliyin ikinci yarsnda
artq kinilikl sntkarln ayrlmas, Suzda bu dvr aid mbd qalqlarnn akar olunmas toplumda sosial-iqtisadi qurumlarn yarandn
gstrir. Sumerdn frqli olaraq, Elam halisi tikinti materialn uzaqdan
deyil, ran yaylasn hat edn datyi razilrdn ld edirdi. ElamAzrbaycan laqlri arxeoloji blglrd daha aydn grnr. Trkmnistana qdr uzanan bu laq Azrbaycann i blglril deyil, gney v
gney-dou snr blglri il mhdudlar. Elam izlrini protoelam pik341

, 1967, 85.

342

Yanl olaraq, uca szn etnonim sayan R. Fray yazr ki, perslr elamlar dal
tayfa kimi, uca//huca ad il tanyrdlar (, 1972, 90).

198

toqrafik yazlarn III minild Sialk-tpy qdr yaylmas ks etdirir. Ola

bilsin ki, bzi yerlrd elam tacirlrinin koloniyalar olmudur.
Sumerl eyni vaxtda siyasi arenaya xan Elam hr-dvltlrinin
siyasi qurumu o qdr aydn olmasa da, burada l sistemin varlna
bh yoxdur. Bel ki, 1-ci yerd elamca sunkik ar adlanan sukkal-max
(byk eli), 2-ci yerd Elam v Simaki sukkal, 3-c yerd Suzun oban,
iakkumu, sukkal v ar titullarn dayanlar dururdu. Uzun mddt davam edn bel iyerarxiyan tmsil edn slallr ana (qadn) xttil eyni
soydan olma glnyini saxlayrd. lknin ar slalnin bir zvn ata
anlaml atta titulu il grvlndirib hakimiytin bir qolunu ona tapra bilirdi, nec ki, Epart z olunu Anan v Suz blgsin Ata tyin etmidi.
Elamna Y.Yusifova gr, hkmdar lnd slal zvlri z ilrindn
yeni sukkalmax seirdi.343 kiayarasnn Mada trfindn ialna qdr
Elamn buradak Sumer, Akad, Asur v Babil dvltlri il apard
mhariblr myyn fasillrl iki minil boyu davam etmidir. Hl Ki
ar En-Menbaraqesi (txminn 2600-c illr) trfindn Elam silahn
(qvvsini) datdm deyimli yaz qalmdr.344
XXIII srin son illrind Elam ar I Kutik-nuinakn akadlarla
dostluq mqavilsi olsa da, slind o, Akaddan asl durumda idi. Akad
dilinin tsiri kiayarasnda olduu kimi, Elamda da byk idi. Elam ar
Simakinin sumer v akad dilind yazs qalmdr. Suzda XIX-XVI srlr aid xeyli akaddilli yazlar taplb. Elam-trk laqlri is qutlarla
gerklmidir. XXII srin vvlind Qut dvltin tabe olan Elam srin
sonunda qutlarn Sumerdn qovulmas il azadlq qazanr.
Myyn alarda Sumer-Akad v Qut dvltindn asl duruma
dn Elam XXI srin vvlind yenidn toparlanb mstqil dvlt
evrilir. Lakin hmin srin ortalarndan buran ial edn Sumer arlar
yerli blg bylri il qohumluq laqlri qurub, Elamda hakimiytlrini
mhkmltmk siyastin stnlk verirdi. 345 Hmin srin sonunda
quzey qonular olan subar turklrinin su boyu il birln elam ordusu
2003-d sumerlrin Ur hrini tutub dadr. Elam qarnizonu Ur hrind 7 il qaldqdan sonra oran trk etdi.346 II minilin sonunda elamlarn
343

, 1983, 394-396.

344

, 10.

345

, 1983, 392.

346

Eyni qaynaq, 287-288.

199

yuxar razilr, Azrbaycana yrlri artr. Mada dvltinin trkibin

daxil olana qdr is m.. 620-550-ci illr arasnda avtonom blg olmas
haqqnda sylnmi fikrlri tsdiq edsi blglr yoxdur.
vvllr heroqlif yazdan (protoelam dili) istifad edn elam xalq
sonralar merlrdn mixi yaz sistemini mnimsmidi. Elam dilind tsrrfat, tikinti, hquq, mqavil v dftrxana mtnlri xeyli yaz nmunlril hmni slalsi ana qdr davam edn 2500 illik byk bir
dvr hat ets d, az bir qismi nr edilib, qalan is oxunmayb.347
Elam razilrin glib yerln ari (pers) boylarndan hmni slalsi d hakimiyt kendn sonra dvltin paytaxt Persida hrind
elam dili v elam yaz sistemindn istifad etmidir. Arxeoloji qazntlar
sas hisssi m..V sr aid minlrl elamdilli tabletlr ortaya xard. O
an elam mtnlrind trkc olan bzi boy, yer-yurd v xs adlar trk
onomastikas haqqnda grkli blglrdir.
Sumer dili kimi, hllik elam dilinin d hans dillr qohum olmas
mslsi hllini tapmamdr. Ancaq son dvrlrd onlarn dravidlrl qohumluu gndm gtirilir. . Gnaltay Elam halisini Orta Asiyadan v
Afrikadan (neqroid) gln iki xalqn qovumas kimi vermidir.348 XX
sr elam arlarndan biri Tanru-hurater adlanr. Elam yazlarnda Adabilir, Dingir-Banu, Temti-turk-ta (te-em-ti-tu-ur-ka-ta), Urtaki/Urtaqu,
Zari (sar) kimi adlara rast glmk olur.349 Onomastik vahidlrl yana,
elam-trk paralellri kimi diqqti kn szlr d vardr:
Azrc
Elamca
ata
ana
kk (gy)
el lk

gdpar- (bar-)
(varb getmk/atmaq)

ata, ada, atta ata

amma ana
kik(i) gy, sma
hal lk
kuti gdmk, gorumaq
pari yetmk, atmaq
pari-k atd, pari-s yetdi

347

ski v yeni elam mtnlrinin dili arasndak laq yrniln qdr bu dilin ad
elmi dbiyatda yanl olaraq, turan, saqa (skit), mada (midiya) v suz dili kimi verilirdi.
348
Gnaltay, 1987, 129.
349

Zadok, 1984, 7, 53, 82; Bzi adlar qulaa tan glir: Ku-iz-za-lu (gzl), At-ta-halki (el-atas?). Bzi adlar da Gytrklrdn tandmz xslrin adn xatrladr:
Teoman (te-um-man), Aina (Daraya qar syana balq edn elaml).

200

Bellikl, protoazr boylarnn gney qonusu elamlar qut, subar (su),

mana, mada boylar il kontaktda olmular. Elam dilinin bzi msllri
yrnils d, onun qramatikas hl sistemli kild tdqiq olunmamdr.
gr elam dilinin dravid dillrin qohumluu sbut olunsa, onda elamtrk dil laqlrinin yrnilmsi qdim dravid-trk laqlri baxmndan
da hmiyt ksb ed bilr. Elam mtnlri hm prototrk ana, hm d
qdim dil laqlrin iq tuta biln qaynaqlardandr.

4. Kassi
randa indi Luristan adlanan blgd vaxtil elamlarla protoazrlr
arasnda yaayan v m.. XVIII srd aktivlib ortaya xan kassilr d
kiayarasnda hakimiyti
l alb, tarixd iz qoymu
qdim xalqlardandr. l
dillr srasna dn kassi
dilini bzi yazarlar elam
kimi, dravid dillrindn
sayr.350 Hr halda, bugnk lurlar gr qdim lulu
(lu-r) boylarnn farslam qal deyils, onlar
farslam kassi boylar
saymaq olar.351
Kassi
boylar
352
1742/1740-c illrd Dclni keib kiayarasn tuturlar.
Onlar
kiayarasnn gneyind v Azrbaycann bzi gney-bat blglrind
hakimiyti l alb, alt sr yaxn (m.. XVII-XII) burada hkmranlq etmilr. 353 Vaxtar Asur v Elamla mharib edn kassilr XIV srin
sonunda Elam tutmudur. Misir fironlar il kassilrin dostluq laqsi
350

Kassi v elam dillrinin qohum olduunu qeyd edn . M. Dyakonov masir lurlar
farslam kassilr sayr (, 1956, 121-122).
351

Antik a yazarlar kassilrin adn kissi klind verir. Bu ad kaspi v qaqay etnonimi il mqayis etmk istmilr, lakin bu etnonimlr oxar olsa da, ayr-ayr xalqlarn adn bildirir (Azr xalq, 200); Kaspi ad xzr sznn dialekt variant, qaqay is
kassilrl eyni ada tarix shnsin xan (Kiik Asiyada) trk boyudur v onlarn Fars
blgsin glii kassi tarixindn sonrak alara aiddir.
352

, 1988, 66

353

Balkan, 1954; , 1997, 1-2.

201

qurmas haqqnda yaz nmunlri qalmdr. XIII srin sonlarnda Babil

dalbadal Asur-Elam hcumlar balayr, kassi slalsinin burada
hakimiytin 1157-d son qoyulur. Kassi hakimiyti illrind Elamdan
yuxar kassi razilrind silahlar, bzkli qab-qacaq eidlri, cizgi-rsm
sntind an slubunun ilk nmunlri formalar. Hr halda, kassilr
kiayarasnda byk mdniyt libo qoulmamdlar.
Kassi anda metalilm snti glimi v gzl bzk yalar
ortaya xmdr. Olsun ki, Luristan snt srlri d hmin ada formalab. kiayarasnda kassilrdn nc mvcud olan kudurru glnyi
kassi anda geni yayld. slind, kudurru blg
bylrin v iri feodallara
aid razilrin srhddin
qoyulan snr blg dalar
idi. zrin mxtlif simvol v dama hkk olunan
kudurrularn z qalmasa
da, oxlu kiik kopiyalar
354
qalmdr.
Kudurrulardan
birinin
zrindki qaval v saz
alanlar dstsi diqqti
clb edir:
Baqa bir kudurru zrind is akadca yazda hdiylr srasnda
sattuk sz v ama (= Gn) tanrnn glini trkc Ay sz il verilmidir. Sumerc Utu, akadca ama adlanan Gnin xanm (arvad)
Nanna kiayarasnn gneyind olan Sippar hrind d Aya adlanrd.355
Azrbaycann gney blglrindki lulu boylar il tmasda olmu
kassilr qonularndan at bslm, atlq sntini yrnmidilr. Onlar
kiayarasna glndn sonra burada nc yk v cng arabalarna qoulan ek v qatrlar atla vzlndi. Qaraba at, rb at deyimlri kimi,
atlqla bal bir kassi yazsnda Kaakti, Urzi-qadadi, Kuruke-buqa,
356
Timira, A(g)kriya, Xam-atti szlri (adlar) ilnir.
354
355

Gnaltay, 1987, 530, 555-556.

, 1983, 281, 433.

356

Balkan, 1954; Burada qaqa (kaka-at? v ya urzi-qadadi modeli il Ka-akd?),

temir, kuruka, buqa, ayqr (aykri) v ya aq-kr (aboz), xam at kimi szlr grnr.

202

Kassilr bir ne sr tabeliyind saxlad kiayaras xalqlarndan

mdni inkiaf baxmndan aa sviyd olduu n sumer v akad
dilin tsir ed bilmmi, ksin, vaxtil qutlarn Sumerd zldiyi durum kimi, hmin dillrd yazb-oxumaa mcbur olmudur. Ona gr
d, kassi dvrn aid yazlar azdr. Bu sndlrd kassi arlarnn adna,
bzi kassi szlrin v toponimlrin rast glmk olur. Yalnz szlk
kimi trtib olunmu ikidilli kiik bir yazda 50-y qdr kassi sz v bir
ne tanr adnn akadca qarl verilmidir: 357
daqiqi
yau
yanzi
kukla
kuri
kadaman

gy, sma
yer
ar
qadn qul
oban
etibar

simbar
maxu
marxu
nabu
mali
meli

olan, gnc
tanr
ba
adam, xalq
adam
qul

Kassi anda yazlm akaddilli sndlrd Azrbaycanla bal bzi

mlumatlara rast glmk olur. Kassi-trk paralellrinin mqayissi is
azr trklrinin (protoazrlrin) dili baxmndan maraq ksb edir. Bel ki,
kassi dilind nqoma olsa da, szlrd bitikn (iltisaqi) qurulu grnr,
kililr sz kkn qoulur; kuri v ka kkn qoulan kililri
rnk n ayraq:

kuri-turqu
kuri-yani
kuri-qalzu
kuri-ma

ka-ak
ka-ti
ka-til-li
ka-til-ya

Bzi yazarlar bir ne elam-kassi ortaq szlrin sasn bu dillri qohum

sayr. Lakin hmin paralellr turk szlrini d lav etmk olar: sma kiki (elam), da-gigi (kassi), gg (trk); qorumaq - kuri (kassi), qoru
(trk) v s. Dorudur, elam-trk, kassi-trk paralellri vardr v bu tbii
saylmaldr, gr bel ortaq szlr olmasayd, bu hal qrib saymaq lazm
glrdi, nki lulu, qut, turuk, subar v sair trklrl kontaktda olmu
elam v kassilrin dilind trkizm normal haldr. Ancaq bir ne trkkassi ortaq szn saslanb, bu dillrin qohumluundan yox, onlarn
laqsindn danmaq olar, nki bu dillr arasnda tipoloji frq
qabarqdr. Trk dillrindn frqli olaraq, kassi dilind da-gigi (sma), daka (ulduz) kimi nqoma il ilnn szlr vardr v sz birlmlrind
tyin edn sz, tyin olunandan sonra glir:

Kuri-Turqu (oban turqu) - Turqu oban

357

Balkan, 1954; Celilov, 1997; Azr xalq, 2000, 119-121.

203

Me-Turqu (qz-turqu) - Turqu qz

Kadaman-Turqu (etibar turqu) - Turqun etibar
Meli-ixu (qul-ixu) - ixu (tanrnn) qulu

Kassi-trk mnasibtind d qohumluq grnmr. Bel ki, kassilr

qut, lulu, turuk razilrin hcumlar etmi, Azrbaycann gney-bat blglrind tutduqlar yerlr kassi boylarn yerldirmilr. Bu baxmdan,
zn ukamun tanrnn iql soyundan sayan kassi ar II Aqumun
nvan (titullar) diqqti kir: 358
Akad v kassi ar,
Babil lksinin ar,
oxlu xalq geni Anunak mmlktin
yerldirn, Padan v
Alman ar, alsz
qutlarn ar, dnyaUKUME sak-la-a-ti LUGAL mann drd trfini idar
ta-a-kin kib-rat ar-ba-`i mi-gir
edn, byk tanrlarn
DNGR GAL.GAL.LA a-na-ku
arzusu - mn.
Bu titulaturada ilnn alsz qut xalq deyimi onu gstrir ki,
kassilr trk (qut) deyil v hm d bzi qut blglrini ial etmilr.
Burada ilnn Alman (slind, Alban) adn Forrer masir Sleymaniy
blgsindki Xolvan il eynildirir. Bzn bu ad Dclnin dousunda,
Diyala aynn yuxar axarnda olan Yasubudak Arman hri il d qarq salrlar. 359 Kassi anda hmin Armandan gney-batda Uqarsaludak Arman da da vardr v hr iki toponimin olduu razi qdim
Azrbaycan boylarndan olan lulularn gney-bat blglri idi.
Kassilrin kb yerldiyi razilrin toponimlri srasnda Akriya, BitBurita (Buruta), Bit-Albada yeradlar, Arman, Katila v qartal anlam
bildirn Xamar daadlar vardr. Kassilr Sumeri Kardunya (Karadunya) adlandrrd.360
LUGAL Ka-i-i u3 Ak-ka-di-i
LUGAL KUR KA2 DNGR.RAK
ra-pa-a-tim mu-e-i-ib
KUR
A2-nu-na-ak UKUME
DAGALME-tim LUGAL Pa-da-an
u Al-ma-an LUGAL KUR Gu-ti-i

358
359

Balkan, 1954.
, 1956, 126, 129 (2-ci qeyd).

360

luqal K. dingir.qaK lugal Ki.en.giK lugal UriK (.bi) lugal ka-a-i- lugal karu-du-ni-ya-a (Balkan, 1954, 96); Kassic kara-dun-ya adnn trkibindki szlrdn
yalnz birin mnas - ya (yer) bllidir. gr myyn olunsa ki, kara-dun kass

204

Kassi ar adlar srasnda Qanda, Aqum, Katilia, Kadaman, Uriquruma, Karainda kimi adlar ilnir. Bel ki, son adn (ka-ra-in-ta-a)
qdim trkc qarn-da-e (qarda) modelin uyun glmsi diqqti kir.
Qaynaqlarda rast gldiyimiz Burra-Alban, Burita, Karinta, Sibar-Buqa,
Ulam-Buriya, Karzi-Yabku, Me-Turqu, Kuri-Turqu, Amma-ana Marduk,
Albada kimi kassi xs adlarnn trkibind trk antroponimiyasnda ilnn szlr vardr: alban, alp-ata (alb-ada), ata-ana, qarda (karinta), subar (sibar), yabqu, br (buri), qoru (kuri), turuq (turqu), ulam.361
Kassi dili zr tannm uzman K. Balkan yazr ki, kassi ar Kurim
qalzunun ad ikidilli szlkd akadca kassi oban ( Re-`e-i ka-i-i)
kimi trcm olunmudur, burada kassic qalzu akadca kau ad il verilmidir.362 Demli, kassilrin zad qalzu imis, onda
kassi ad onlara knardan veriln etnonim ola bilr.363
Kassi boylarndan bazi, xamar (qartal) adlar bllidir.
. M. Dyakonov karziyabku soyunu da kassilrdn sayr.364 Lakin Ridddinin qlm ald Ouz dastannda Tokuz-Yabku, Dib-Yabku adlarnda olduu
kimi, Karzi-Yabqu adnda da trkc yabqu titulu karzi
(qars) boyadna qoulmudur. Madada karsi-but (karziboyu) etnonimi Hmdandan yuxarda grndy kimi,
sonralar Azrbaycann mxtlif blglrind tkrar
olunur. Kassi anda Karzi-bara-ta etnotoponimind
m
olan karzi boyad karzi yabqusu anlamndak Karzi-Yabqu ( Kar-zi-Yaap-ku) adnda da ilnmidir.365
dilind qara-don anlamndadr, onda Sumer kassilrin qaradonlu yeri (lksi)
anlamnda bir ad verdiklri ortaya xar.
361
Buradak alban, subar, br, turuq etnonimlri, alp, ata, ana, qarda szlri, yabqu
m
titulu hr bir trk n aydndr. Meli-ibaru imal adam (=Subar) kimi verilir: LUd
i-i-ma-li-ya (Balkan, 1954, 70); Ulam-Buriya Buriyan daya adndak ulam
sz d qdim trk dillrind dayaq, arxa anlamnda ilnmidir (, 608).
362
Balkan, 1954, 2.
363

gr sbut olunsa ki, qalzu boylarnn dravidlrl qohumluu var, o halda

qalzularn Elamdan douda yerln dravid Atayurdundan glib, indiki Luristana
yerlnd yerli kas etnonimi dadqlarn dnmk olar. Tarixd bel hallar ox
olmudur.
364
, 1956, 137.
365

Balkan, 1954, 61.

205

Kassi dilind ar anlamnda nula v yanzi szlri vardr. Olsun

ki, bunlardan birincisi kassilrin z szdr, ikinci yanzu is yabqu sz
kimi, qut v ya lulu boylarndan alnmdr. nki bu titulu dayanlara
sonralar kassi msknlrindn ox uzaqda v Urmu-Van hvzsind rast
glinir. Kassi arlar soyunun himaydar kimi veriln mmiria teonimi
d diqqti kir.366
xs adlarnn trkibind ilnn kuri (kuru) sznn kassi dilind
oban (qoruyan) anlam dadn nzr alsaq, Kuriu, Kuru (ilk pers
ar da bu ad lqb kimi gtrmdr), Kuri-yani adlarndak qoruyan
anlamnn Kuri-Turqu (Durqu) adnda da Trkn oban, Trk qoruyan mnas labddr, nki adn semantikas trk etnonimini yox, Trk
teonimi ortaya qoyur.367 Anadoluya gln haylar burada Tork tanr tapnana sitayi etdiyi kimi, buradan gedn etrusklar da Tarku tapna glnyini taliyaya aparmlar.368 Kassi-akad szlynd turuxna klk v
gyz kimi trcm olunmudur. Bu ikinci anlam douya gedn
trklrd Gytrk deyimind d grnr.
Gn tanrs kimi kassi dilind ilnn uriya v Sax teonimlrindn ikincisi hm d Q. Ksenofontovun 1929-da nr olunan yazsnda
qeyd edildiyi kimi, saxa trklrinin (yakutlarn) ba tanrsdr.369 Kassi teonimlri srasnda sava tanrs Gidar v Alban yerad diqqti kir. Azrbaycanda geni ilnn bu teonimin bir ne Gedar-ay adnda izi qalm,
hm d Azrbaycandak alban boylarnn soybabas saylmdr.370 Kassi
teonimi Xudha is trklrin Qut, Quday teonimidir v Elam razilrin
gln perslr bu ad alb, kassi formasna uyun (Xoda) iltmilr. hmni ana v skndrin yrn qdr Babil il Hmdan arasndak
366

, 1956, 134; Bu, qut elbyi mranum adndak trkc imr szn v imir
trk boyadn xatrladr.
367

Dorudan da, m..II-I minillr boyu bu teonim dTurqu, dTurxu, dTarqu klind Anadoluda v kiayarasnda geni yaylmd. Ona gr d kassi a yazlarda ilnn
Turqu teonimi kassi sz deyil, hmin alarda Urmu yaxasndak turuq (trk) boyad
il baldr. mumiytl, hmin alarda n Asiyada teonimin etnonim v ksin,
teonimin etnonm evrilmsi olay dbd idi: Asur asurlarn, Kau kassilrin, Hurroxe
hurrilrin, Amurru amoreylrin tanrs sayld kimi, Xuda (Qut) qut boyunun, Azar azr
boyunun, Turuk/Turqu da turuk (trk) boyunun himaydar kimi qbul olunurdu.
368
, II, VIII; , 1980, 71; , 1983, 214-215.
369

, 1929, 100.

370

Kalankatl, 1983, , 1987, 264.

206

Zaqros dalarnda qalm gcl kassi tayfalar vard. Htta, ran ahlar
buradan kend onlara hdiy ad il torpaqbasd vergisi verirdi.
Urmu glndn batda Kilizi blgsind ba vern asur-kassi vuruu gstrir ki, kassilr bzi alarda rbil qdr yuxar qalxmlar. Ona
gr d, Azr xalqnn etnogenezind bzi trklmi kassi boylarnn itirak etmsi istisna olunmur. Htta, ola bilr ki, m.s. XIII srd Sibirin Udi
mahalnda qeyd olunan kara-kas, sarq-kas v ka etnonimlri douya
kn trk boylarna qoulan v onlara qarb trkln bzi kassi boylarnn adn ks etdirir. Bu baxmdan, kassilrin Gn tanrs Sax il yakut
(saxa) xalqnn ba tanrs Sax arasnda da laq ola bilr. Hr halda, dou
trklrl olmasa da, protoazr boylar il qonuluqda olan kassilrin sx
laqsi onlarn dilind xeyli trk szlrinin ilnmsin sbb olmudur.
5. Dravid
Bugn, sasn Hind yarmadasnn gney blglrind yaayan 25
qohum xalq draviddilli etnos kimi tannr. Dravidlr vaxtil Hindistanla
ran arasndak razilrd formalam, protodravid dili IV-III minillrd
dalanda bu tayfalarn bir qismi ilkin Atayurda yaxn blglrd qalsa da,
ksri m.. II minild Hind yarmadasna kmdr.371
Protodravidlrin bu blgd qalm quzey-bat qolundan brauilr
bugn fqanstanda, Pakistanda, randa yaayr. Veriln sxemdn grndy kimi, dravidlrin ilkin
Atayurdu Elama yaxndr.
Bu baxmdan, elam dilil
dravid dili arasnda qohumluq laqsinin olmas mmkndr. Dravidlrdn kiik
bir qrupun Trkmnistann
gneyin kmsi arxeoloji
v antropoloji blglrdn
bllidir, onlarn Azrbaycana glmsi haqqnda is
blg v bilgi yoxdur.
ox
gman
ki,
dravid-trk laqsi qdim
371

, 1978, 9.

207

alarda birbaa olmamdr, olsa da, dolays il elamlar vasitsil

mmkn idi. Dravid dili il trk dillri arasnda ortaq paralellrs
sonralar, yni trklrin Hindistana gedib, orada dvltlr yaratd
alarda ortaya xmdr. Bzi dravid dillrind rast glinn spur
(sprg), uruk(knd), es-(zmk), c- (grmk), cemen (baxram),
karan (qara) szlri tsadfi oxarlq da ola bilr. Yalnz tipoloji
baxmdan, azr dilindki uaq-muaq modeli il dzln szlr kimi,
dravidc apa (ev) v apa-mupa, t (danq) v t-mt, kel (inklr) v
kel-mel tipli szlr ilnir.372 Elam-kassi v sonrak lurlarn dravid
boylarndan saylmas fikri guman klind irli srls d, brauilr kimi,
rann gney-dousunda yaayan farslam bluclarn da draviddilli
boylardan qalmas bh dourmur.
6. Pers (Ari boylar)
Bugn pers (fars) ad il tannan xalqn trklrl laqsini rti olaraq mrhly ayrmaq olar: Azrbaycann gney qonuluunadak
Elam v Bars razisin gln qdrki dvr; Mana andan slamaqdrki dvr; slamdan sonrak dvr. lbtt, mvzumuzla bal bizi ikinci
dvr maraqlandrr, lakin pers-trk laqsin aydnlq gtirmk n n v
son dvrlr d azacq ekskurslar etmk lazm glir.
Bu xrit-sxemd gstrildiyi kimi, pers k Qara-dnizin quzeyindn balanb, Xzrin
yuxar yaxasndan kerk, fqanstann Herat (Areya) blgsin,
oradan da o ada Qrmz dniz
adlanan Fars boaz yaxasndak
Bars (Fars) blgsin v Elamn
razilrin glib atan marrutla
irlilmidir. 373 Sxemd x v
son duraq (qrmz dairlr) arasndak msafni txminn 1000 il
372

1978, 104, 286, 303, 305, 440; Grkmli trkoloq K. M. Musayevin verdiyi trk-dravid paralellri is sanskrit dili vasitsil dravid dillrin kemidir. Dravidlr bzi trk szlrini Hindistann quzey-batsnda yaadqlar alarda bura gln
saqa boylarndan da ala bilrdi (, 1984 149-153).
373
. M. Dyakonov Midiyann (Mada) dou blglrin irandilli tayfalarn Orta Asiyadan gldiyini qeyd edir (, 1956, 139).

208

(m.. II minilin vvlindn I minilin vvlin qdr) ken bu maldar

krilr nhayt glib, Azrbaycann gney blglrin qonu olan
Kassi razilrindn gneyd yerldilr.
Riard Fray yazr: Perslr ilk df Yaxn rqd grnnd artq
babillilr v misirlilrin iynind oxsrlik kemi tarix vard.374 Hmin
tarixdn sonrak dvr is Strabon bel rh edir: Perslrin yaay msknlrinin byk hisssi Babil v Susilrdn aada Qrmz dniz yaxalarnda idi. Mada dvltinin squtundan sonra is perslr bu dvltin snr
blglrini d zlrin tabe etdilr.375
Bu razilr perslrin glm xalq olmas fikrini he kim inkar etmir,
Azrbaycann gney blglrin onlarn szmas is m.. IX srdn sonra
balanmdr.376 Artq hmin adan asur yazlarnda da pers onomastikas
grnmy balayr. Ancaq perslr bura glib xana qdr, yuxarda deyildiyi kimi, on srlik yol boyu nsillr dyi-dyi mrkkb bir tarix
yaamlar. Bu qdim tarixi nzr almadan trk-pers laqlrin dzgn
yozum vermk tindir. Hm d, siyastd olduu kimi, elmd d arilr
adnn spekulyasiya vasitsin evrildiyini diqqt almaq lazm glir.377
Herat blgsin gln qdr protoperslrin hans ad dadn
yazl blg olmad n bilmirik. Yalnz Herat blgsinin Areya, bura
glib yerln tayfalarn is ari (arya) adlanmas bllidir. Bir ne sr
Areyada yaayb oxalan bu ari boylar m.. XIII srin sonlarnda iki
sas qola ayrld v bu qollardan biri Qndhar zrindn dravid xalqlarnn razilrin girdi. Dravidlrin oxu Hind yarmadasna kildi, bir
qismi d bu glnlr qard. Areyadan xan v hind (hindli) adlanan
hmin qol artq m.. XII-XI srlrd Hindistann quzey-bat v mrkzi
bglrin yerlmidi. Areyadan xan ikinci ari qolu is gney-bat istiqamtind glib, Bars blgsin yerlndn sonra pars (barsl) ad il
tannmdr. Sonralar bu ad yunanlar pers, rblr is fars klin salm374
375
376

, 1972, 86.
Strabon, XI. 13. 9.
, 1988, 55, 67; , 1979, 45.

377

ran alimi N. Purpirar doru olaraq, guya yksk ari irqinin rana mdniyt gtirdiyini deynlr etiraz edrk yazr ki, srlr boyu uyun corafi raitd yaayan yerli
tayfalar ndn z inkiaf v qalxnmalar n Rusiyann orta steplrindn gln, sava
v qan tkmkdn baqa he bir mdni, zirat, kultur v yaradclq tcrbsi olmayan
axn mhacirlri gzlmli imilr? Bu frziylr yalnz tssbke Avropasentrik
grlrin rn idi v nasistlrin cinaytlrin zmin yaradan bu arilr fsansini halhazrda he bir tdqiqat mqbul saymr (Purpirar, 2002, 115, 121).

209

lar. Perslr zad olan ari etnonimi il nc kiik bir blgni ran (Aryan)
adlandrmlar. Bellikl, hazrda hind-iran dillri deynd, Areya andan sonra mxtlif dialektlr ayrlm ari dili nzrd tutulur. ndi irani
dillrin Pakistan, fqanstan, ran, Azrbaycan v sair lklrd mxtlif
qollar v dialektlri vardr.378
Azrbaycanda ilk df ari boyunun ad m..VIII srin sonuna aid
asur yazsnda doudak aribi klind kilir. Bu ifaddki aribi deyiminin trkc lulubi, ellipi, kasbi, tatabi, telebi, syanbi, barabi, turabi v
sair etnonimlr qoulan -bi (ari-bi) formant il verilmsi normal haldr,
nki asurlar Hmdan il Xorasan arasna glib yerln bu ari tayfalar
haqqnda ilk mlumat Mada trklrindn eid bilrdilr. Artq sonrak
alarda Herodotun bu arilri Mada tayfalarndan biri kimi
klind vermsi d irani dilin formasn ks etdirmsi baxmndan (arizantu ari-boyu) normal haldr, nki yazar bu sz persdn eitmidi.
Bellikl, protohindiran dilind danan ari tayfalar Qara dnizin
quzeyindn xb, Azaq v Xzr dnizlrinin quzey yaxalar il douya
hrkt etmilr. Xzrin quzeyind bu maldar tayfalarn n qdr qaldn
bilmsk d, buradan kediklrini dqiq bilirik, nki finuqor boylarnn
yaad bu blgd yerli xalqla olan kontaktn izi finuqor dillrind qalm
379
ari szlri il grnr.
Bu boylarn Orta Asiyaya m.. II minilin
ortalarnda Xarzm quzeyindn kediyini is arxeoloji blgr gstrir. Bel ki,
hmin alarda ari tayfalarnn kediyi yolboyu yaay msknlri xarabalqlara evrilmidir. Hmin minilin son srlrind Areyadan hind,
iran qollar ayrlandan sonra irandilli boylar zaman-zaman yaxn blglr yaylrd. Areyada onlarn oxalb, traf blglr yaylmas m.. I
380
minilboyu davam etmidir. Artq hmin minilliyin sonunda Areya ad-

378

Elmi dbiyatda ilnn iran dillri, hind dillri yanl termindir, nki bu deyimlrin sasnda etnik yox, razisind oxlu qeyri-ari dillr olan corafi adlar (ran, Hind)
durur. He olmasa, bu terminlri hindi dillr, irani dillr kimi iltmk daha mnasibdir.
379
ETHNC Pr., 84-89.
380

Ari boylarnn I minild drd trf ekspansiyas balayr (, 1979, 235);

Quzey qalxanlar Ural-Dunay aras blglr gedir, daha dorusu, ne sr vvl
gldiklri yolla geri qaydr. Ancaq bu yolu douya arilr kimi gednlr artq irani dill
batya qaydrdlar v ola bilsin ki, bu qaytmada sas sbb onlarn saqa trklrin
qoulmas idi. Bu iranilr Azaq v Qara-dniz yaxalarnda yunan kaloniyalar iind
grnr v sonralar iron v diqor boylarnn qovuuundan yaranan osetlr (osetinlr)
is Qafqazn dalq blgsin kilmilr. rani v hindi qollara ayrlmadan nc
arilrin ikinci Atayurduna evrilmi Areyadan yeni glrin balamas, grnr, tunc
dvrnn sonu v dmir dvrnn vvlind Azrbaycann qonu gney blglrindn
Sialk B v ona yaxn kultur dalasnn Orta Asiya v Altaya doru miqrasiyas il

210

nn corafi snrlar da bymd. Bu haqda Strabon yazr ki, Persiya v

Midiyann bir hisssin qdr uzanan Ariana ad douda nd ayna atr,
quzeyd baktriya v soqdiyallarn razilrini d hat edir, bel ki, buradak
xalqlar azacq frqlrl bir (eyni) dild danrlar (Strabon, XV. 2.1).
lbtt, hl Strabonun vaxtndan ne sr qabaq 220 il davam edn byk Pers (hmni) imperiyas anda irani dillrin bel geni raziy
yaylmas doal idi.
randilli boylarn yerldiyi Xarzm-Xorasan v Herat-Sistan zola
quzeydn gney uzanan araksm kimi, vaxtil douya gedn trklr il
Azrbaycanda qalm trklr arasnda bufer zonaya evrilirdi. Areyann
corafi tutumu genilndikc bat trklrl dou trklrin birbaa laqsi
ziflyir, bir-birindn uzaq drd. Turann bat trflri olan Xorasanla
Xarzm arasnda ikidilli mhitd qalan saqa (sak) trklri is pers tsiri altnda get-ged iran dilin keirdilr. lk iran-trk qar mhz burada part
dilinin ortaya xmasna sbb oldu. Sonralar part boyundan xan trksoylu rsaq slalsi byk Part (Parfiya) imperiyasn qurdu. Alban dvltinin banda da myyn alarda rsaqlar durmudur.
Areyadan gney enib Bars blgsind yerln irani dilli tayfalar is
zaman-zaman Elam razisin szb, Azrbaycann gney blglrin
yaxnlard. Yerli elam boylarnn iind nfuzunu artran pers feodallar
gclnib, blglrd hakimiyti l alrd. Artq Mana dvlti anda
bzi pers boylarnn Hmdan yaxnlnda grnmsi, Mada anda is
siyasi hakimiyt urunda mbariz aparmas Azrbaycan dvltilik tarixind yeni shiflr ad. Mada dvltind hakimiyti l alan perslrin
hmni slalsi imperiyann srhdlrini genilndirdi. Arada Qam-Ata
adl bir madal qam (maqu) evrili edib, imperiyann mrkzini yenidn
Hmdana krs d, onun hakimiyti bir il kmdi. Onu ldrb, hakimiyti l alan perslrin hegemonluu skndrin yrn qdr davam
etdi. Alt sr sonra randa rsaq slalsini devirib, yenidn hakimiyt
ken perslrin Sasani slalsi slamaqdr ran v Azrbaycann bir
ox blgsini idar etdi.
Etnik-siyasi tarix bu qsa ekskursdan sonra hmin tarix iq tutan
qaynaqlarn trk-pers laqlrin aid verdiyi bilgilri nzrdn keirmk
lazm glir. Trk, pers, yunan, latn, hay v rbdilli qaynaqlarn bir qismi
qdim alardan bhs edn mifik rvaytlr, o biri qismi is tarixi olaylarla bal yazlardr. Aryr-ayr blmlrd bu blglrdn bhs edildiyi
n burada, tri d olsa, trk v irani dilli qaynaqlara toxunaq.
Trk dilind trk-pers laqlrin aid blglr nal v dastanlarda, divan
dbiyat v slamdan sonra qlm alnm tarixi, corafi, etnoqrafik
srlrd, izahl v ikidilli szlklrd vardr. Bununla yan, xalqn qan
yaddan, sz yatrn ks etdirn dilin verdiyi etnoqrafik, onomastik,
blglr v qarlql alnma szlr vzsiz qaynaqdr. Mifik alara aid
olaylar nsil-nsil dastanlarda yaadan trk Ouznamlrind pers
bal olmudur (Jettmar, 1956, 330-342); Batdan douya ynln bu k ari toplumunu
ikiy paralamdr.

211

yoxdur, nki o zaman perslr yox, arilr vard v onlar da uzaqlarda idi.
Korolu, Dd Qorqud boylarnda tk-tk blglr is hmin abidlrin
yazya alnd alara aiddir. Nal v dastanlarda Xosrov, Frhad, saqa
soylu Zalolu Rstm, xristian trk irin, anas trk olan Siyavu kimi
obrazlar, Simurq quu v devlr kimi mifik varlqlar artq ari birliyinin da381
lmasndan sonrak irandilli boylarla trklrin laqsini ks etdirir.
Trk-iran laqlri baxmndan, M. Kaarinin verdiyi mlumatlar da
diqqt almaq lazm glir. nki yazar hans trk boyunun dzgn dil il
dandn, hansnn ikidilli olduunu, hansnn da iran-trk qar il
382
dandn gstrmidir.
Trk v pers dilini mqayis edn byk
Nvai hl 1499-cu ild yazrd ki, trk yanlar pers kulturuna v pers
dilin byk hvs gstrir, saraylarda trk hkmdarlar pers dilini stn
tutur, lakin trk dili ifad znginliyi, szlrin oxlu mna alarlar il pers
dilindn daha stndr. Yazar bu dediklrini srgilyn yzlrl rnyi
383
airan yozumlarla ortaya qoyur. Grndy kimi, Mahmud Kaari,
liir Nvai kimi Ulutrklr z soydalarnn nec iranilmsi olayn
yaxndan izlmilr.

rani dillrd olan qaynaqlarn ksri slamdan sonra qlm alnmdr. Lakin z krlb redakt olunan bu qaynaqlardan bir nesinin orijinal da v lvh zrind qalmdr. Bunlar Bisutuna mixi yaz
il hkk ediln byk hcmli dilli yaz v kiik hcmd olan NqiRstm, Suz v Persopol yazlardr. Arada 6 sr boluqdan sonra bir d
Sasani anda phlvi v manixey yazs il da, mhr, sikk v qab
zrind bir ne kiik epiqrafik yaz var. Bu an dbi srlri srasnda Karnamaq, Ayatkar-Zareran, Artaviraknamak v Zrdtiliy aid
bir ne abidnin ad kils d, onlar ortalqda yoxdur, yalnz slamla381

rani boylarla trklrin laqsini ks etdirn dbiyat n bax: ,1976;

1983.
382
M. Kaari qeyd edir ki, n doru trk dili farslara qarmayan v yaban lklr
gedib-glmynlrin dilidir. kidilli sodak, knck v arqularn dili pozuqdur. Kri
xotan, tbt (tibet) v bzi tanqut boylar yabanlara qarmdr (MK, I, 29); Grnr,
yazar yaban deynd irani dilli boylar nzrd tutur, nki Xotan v Toxar blglrind sonralar irani dild yazlar taplmdr. Dini mvzularda olan bu yazlar iranistlrin, az qala, n qdim ari dili kimi vermsi v zlrindn toxar, sak, xotan adl
qondarma irani dillr uydurmas elmd byk dolaqlq yaratmdr. lbtt, bu yazlarn dili klassik irani dillrdn frqli olmalyd, nki tibet v ya trk boyunun yeni
kediyi irani dilin qol-qabrasn sndra-sndra qlm ald yaz yeni bir lhc idi
v M.Kaarinin gz qabanda gedn bu proses nticsind yaranm irani (sodak?)
dilin yeni lhclrini qdim dil saymaq mbahisli olduu qdr d, onlara trk boylarndan toqar, kotan v saqalarn adn vermk siyastdn elm ikili standart gtirmkdir.
383
ML, 1996.

212

madan sonrak alarda yazya alnmlar. limiz glib atan Avestann

bzi hisslri slamdan sonra yazya alnm mtnlrdir. Tbii ki, burada
ilkin mtnlrin arxaik dili hmni anda pers, Sasani anda phlvi
dili szgcindn kemi, hr df z krln yazlara zamann ovqat
lav olunmudur. Avestada ilnn toponimlr Madann dou Raqa (Rey)
blgsindn balayb, Xorasan zrindn fqanstan v Orta Asiyayacan
uzanr, hmnilrin lksi (Persia) is bu srada yoxdur. Avestada toponimlr srasndak Urva (Yasna XIX. 18) is Urmu ola bilr.
nc bunu vurulayaq ki, masir ada Avesta abidsi birmnal
qarlanmr, bzilri bunu qdim trk abidsinin trcm olunmu variant sayrlar. Lakin diqqt almaq lazmdr ki, limizd olan Avestann
ya 700 ildn o yana getmir v bugn d Avesta dinini yaadan zrdtilr onu qdim irani dillrin bnzyn iki dialektd qlm almlar.
Dorudur, atprstlikl zrdtiliyin qar olan Avesta mtnlrind
yerli Ahura (Asar) v Mazda tanrlarna sitayi edilir v xeyir ilrl uraan Ahura-Mazda (Hrmzd) r qvvlrin banda duran AnqhroManyua (hrimana) qar qoyulur. Hrmzd irandilli etnosun tmsilisi
kimi, turlar (turanllar) tmsil edn hrimana qardr. Bu turlar vaxtil
Azrbaycandan Orta Asiyaya kb, orada byk Turan yaradan trklr
v Azrbaycanda qalm Azr trklridir. rani kahinlr krilikdn l
kib, oturaq yaama kemyin, kiniliyin stnlyn tbli etmk v
bu isty mane olan turanllar pislmk n ari olmayan xalqlara, daha
dorusu, mxtlif mxluqlar (devlr) obraznda verdiklri trklr nifrt
alayan ideologiyann tbliind n mnasib vasit kimi qapal doqmas
il frqlnn Zrdtiliyi semilr. Tsadfi deyil ki, hl xristianl
qbul etmmidn vvl, yni ermni olmamdan nc, Suriyann quzeyindn rmn blgsin soxulan haylarn iind Zrdt dini drin kk
salmd.384 Bellikl, nc yerli tanrya v yerli Od kultuna kklns d,
hmni v sasani alarnn dnyagr szgcindn keib, irani boylarn ovqat ks olunmu limizdki Avesta trk mifik tfkkrn yad
olan bir abiddir. O ki qald, nc zrdtiliyin leyin xan Mada qamlarnn (maqlarn) atprslikdn zrdtiliy transferi mslsin, bu
bard mifologiya v dinlr aid V Bitikd geni shbt aacaq.
Qdim pers qaynaqlar (Avesta, Bundahina v b.) yerli xalqlarla arilrin
savalarn fsanlrl bzmidir. Hindavropa kkl tanr anlaml deus
szn iranilr dev klind mifik obrazlara evirib v onlara yerli
384

, 1987, 103-104.

213

boylarn adn vermilr. Bunlardan biri, sadc, trkc boy anlamnda

olan but sz il But (But-div) adlanr, baqalar asur-urartu qaynaqlarnn
da Azrbaycanda qeyd etdiyi polad boyunun (Polad-div), zngi
boyunun (Zngi-div) adn bildirir. Dnmk olar ki, bu model Aqa-div
(aac-ri boyu), Akuman-div (kuman boyu), anarxiya devi kimi veriln
Savar-div (suvar boyu) v Azar tanrya qar savaan doymaz, ac Az385
div (az boyu) adlarnda da vardr. Bu baxmdan, qaynaqlardak kamaradivan (qamr devlri) deyimi d diqqti kir.
ran bahadrlar sasn Sistan (Sakastan) blgsindn xanlardr.
hmni soyundan baqa, ran ahlarn yetirn pedadi v kavilr soyu
vardr. Avestada kavay, phlvi dilind kay titulunun mnyi iranistlr
386
blli deyil. Mnc, bu titul madal Qam-Ata adnda olduu kimi, Mada
trklrinin aman anlamnda iltdiyi qam (kam) szdr v kyanilr
(kavilr) slalsi Avestada Kav-ata, Kav-i-apivaxu, Kav-i-Siyavaran
kimi adlarla tmsil olunur, sonralar Key-Kavus, Key-Xosrov adlar da bu
ilkin anlam myyn qdr saxlamdr. Qdim hind dilind kav bilg,
387
aman anlamnda ilnmidir. Grndy kimi, qam (kam) sz hl
ari-trk laqlri anda turklrdn alnmdr.
Qdim alarda Dcl yaxalarndan tutmu, Azrbaycann mxtlif
blglrind yayn olan Asar mbudunun Asur hrind v baqa
yerlrd tapna vard. Madann gneyindki Azari mbdi is Strabonun
388
vaxtna qdr qalmd. Bu teonimi tibetlilr douya gedn trklrdn
ald kimi, ari boylar da onu hl irani v hindi qollara ayrlmad ada turanl trklrdn almd. Sonralar hindi dilind Asura, irani dild is
Ahura kimi ilnn bu teonim zrdtilik dinind sas tanr mvqeyin
xd. rani toplumun hl hindilrdn ayrlmad ada ortaq teonimlri
389
vard: rani Mitra, Andra, Yima; hindi Mitra, ndra, Yama.
Perslr tarix shnsin xandan sonra trk dvlttlik glnyindki
qut, qutlu sznn irani dilind qarl kimi hvarnah szn daima
dvlt v xobxtlik simvolu kimi iltmilr. Lakin bu szn ski

385

Eyni qayda sonralar grc Rusudaniani eposunda xzr-grc savalarnn kssdas kimi Xazaran-dev adnda znn gstrir.
386
, 1972, 63.
387
388

, 1972, 31.
Strabon, XVI, 1. 18.
389

rani xalqlar trklrdn Qud (Quday) v Baqa teonimini d alblar.

Onlar Madada Hmdan civarndak yerlrl tan olandan sonra burada
Mana andan ilnn baqa teonimi il qutsal saylan tanrlar dan
Baqastan (> Bsutun) adlandrmlar. Qud teonimi d kassi deyimin
uyun Xoda klin dndn ox sonra, Sasani anda Xuda klind
bumeranq sz kimi yenidn azr trklrinin zn qaytmdr.

214

390

mtnlrd GDH ideoqram il yazl diqqti kir. Demli, iranilrin

xobxtlik anlamnda iltdiyi bu termin yaz glnyil birg alnmdr, nki qut (qudh) yazb, onu irani dild hvarnah oxumaq daha ncki
yaz glnyi il baldr. kildki sasani a bulla-damalarn birind
kol-dama, digrind Ardair-qut deyimi d vardr. rann ilk ah Thmurasn yazn turanllardan yrnmsi is ahnamd qeyd olnmu391
dur.
Part dilind manixey dini mtnlrinin trk runikas il yazlmas da
392
bllidir. El part yazlar da var ki, mnas ox aydn grnr, lakin
onu yanl yozurlar. Bel ki, part damas zrindki yazda ox aydn
oxunan ba xanm anlaml pa bnk (ba banu) deyimind guya Pa
393
adl (qospoja Pa) xanmdan bhs olunur.
Firdovsinin ahnam srind iran-trk laqsi iranilrin VI mifik ah
Firidunun andan balayr. O, lklri olu (Salm, Tur, rc) arasnda
payladrr,
payna
brktli
ran dn
kiik olu
rci z qardalar
ldrr,
sonra rcin
olu
Mnuhr
d milrini
ldrr v
bundan sona
ranla Turan arasnda savalar davam edir. Yazld adan min ildn
artq vaxt kemsin baxmayaraq, bu sr hl d pers milltinin altun
kitab saylr. rani xalqlar stn tutan, pers milli hissini coduran bir
ovqatla yorulmu v klassik rq dbiyatna gcl tsiri olmu bu
srd trklri alaldan ibarlr, stralt kinaylr vardr. Bu baxmdan,
turlara (trklr) qar Avesta mnasibti, trklr qar ahnam
ovqat il uyun glir. Lakin buna baxmayaraq, Xorasanda yaayan yazar
trklri yaxndan tand n onlarla bal diqqti kn bilgilr verir.
Firdovsi trklrdn dananda Basanc, Gulbad, Pulad, Piran, Demur,
Karaxan, Tarxan adlarn kir, qarluq, igil, quz, trkmn, tatari, trk v
tur boylarn sadalayr, Ganq, Brd, Kpaq-ta, Kakar-ba kimi topo390
391
392
393

Bailey, 1943, 1-78.

, 1983, 38.
Le Goq, 1909, 1054 v s.,1061.
, 1981, 154.

215

nimlri qeyd edir, kaan titulunu ildir, n sas is, trklri Tktanrl
xalq kimi verir. III sr olaylarn phlvi dilind vern Karnamak sri
d ud Hindqn h ud Turk xkn (v Hind ah v Turk kaan) de394
yimi il bu titulu qeyd edir. Firdovsiy gr, irani dili bilmyn trklr
kimi, tkcni bilmyn iranilr d var: Xomanla savada trkcni yax
biln bir trcman sedi v ya Qrurlu Tarxan trcman il qala y395
nndn qoaraq gldi. Bzi ikidilli trk boylarnn iranilmsi olay
396
Firdovsinin d diqqtini kmidi.
Yazl qaynaqlara gr, Azrbaycanda bars, barsil adl boylar vard v
Mana, Mada ann barelyef cizgilrind bars drili balarn rsmi ks
olunmudur. ahnamd yazlr ki, trk byklrinin adr bars
drisindn idi (V. III, 1283). Btn bu blglr Bars blgsin glndn
397
sonra ari tayfasnn pars (pers) adlanmasna aydnlq gtirir.
nki
arilrdn nc Azrbaycanda bir-birindn aral bir ne Bars blgsi
vard.
lbtt, ahnam Turann (trkn) sas simvolu kimi frasiyab verir.
Onun Qunduz (sonrak Baykan) adl bakndind atgah olmas qeyd
olunur. Firdovsi versiyasna gr, frasiyab tqib edn iranilr onu
Azrbaycanda, Brd blgsindki qalasnda (xange-Afrasiyab) ldrrlr. frasiyabn Azrbaycanda ldrldyn qeyd edn Tbri d yazr
398
ki, o ox vaxt Babil v Mihrican-Kazkta otururdu.
frasiyabn (Alp
r Tunqann) lmn yazlm at is M. Kaari verir. rb, pers v
trk qaynaqlarnda veriln frasiyab mifik obrazdr, lakin Kaarinin
yazya ald at onu mifik kontekstdn xarb gerk tarixi xs
evirir. Bu baxmdan, frasiyabn ilk ari-trk laqlri anda (m..
XIII-X srlr) yaamas aydnlar. Tbri d onu txminn hmin vaxtda
yaadn v Musa peymbrin ada olduunu yazr. Hr halda, bir
ne sr aa-yuxar zaman frqini buraxb da, ortada olan atn
yaranma tarixindn n az iki min il sonra yazya krlmsi fakt
zrind ciddi aradrma aparman vaxtdr. Ancaq bu mvzuya VI
394
395

Karnamak, (XVIII, 22).

Kowalski, 1984, 296-297.

396

Trk-iran qarmalarndan danan polyak alimi Tadeu Kovalski yazr: Bu durum

zllikl zngin siniflri, idarilri v daha alt sviyd qalm, ilkl haln davam
etdirn kblri ilgilndirirdi. Firdovsinin Xorasanda oturduu zaman durum bel
olmalyd. bh yox ki, onunla qarlaan ikidilli trklr geyimlrin, sava yaraqlarna, glnk v grnklrin, gnlk muliytlrin varncaya qdr byk oranda
iranllamdlar (Kowalski, 1984, 290).
397
. M. Dyakonov qeyd edir ki, Herodotun verdiyi Madada yaayan bousai, paretakenoi, stroukhates, arizantoi, boudioi, maqoi adl boylardan yalnz arizant (arya-zantu
ari boyu) adnn irani dild aydn mnas vardr (, 1956,146-147).
398
Taberi, II, 649, 744-745; Avesta frasiyabn adn Faranqrasyan kimi verir.

216

bitikd qaydacaq.
rani dillrin dou dialektlri is Trkstan v Orta Asiyada irani (soqd)
boylarnn yerldiyi blglrd formalamdr. Burada trklrin irani
dil kemsi v ya ksin irani boylarn trklmsi olay ikidilli
mhitd tarixi raitdn, dillrdn birinin stn mvqey kemsindn
asl idi. Bel dyimlrin Orta Asiyada mxtlif alara aid rnklri
399
vardr. rannaslarn tdqiqat gstrmidir ki, Orta Asiyada Surxan,
irabad, Kafirniqan ovalarnda yaayan trklr tacik dilin kemilr,
fqanstanda is caatay, teymuri, xzr, qzlba trklri dillrini itirib,
400
irandilli olmular.
Ola bilr ki, orta srlrd zbk dilinin tsiri il
Kari, Smrqnd trafndak bzi kndlrd d trklm olmudur.
Lakin Azrbaycanda olduu kimi, douda da ks proses daha ox ba
vermidir. Bunu Xorasan-Xarzm arasnda prototrkmn boylarndan
rsaq soyunun qurduu Part dvltinin timsalnda aydn grmk olur.

randa yaayan yerli xalqlarn hl hmnilr andan balanan

iranilmsi prosesi sasani andak ikidilli mhitd daha da artd v
Mazandaran, Gilan, Tal, Luristan v baqa blglrd yerli hali irani
dil kes d, fars dilindn frqli yeni dialektlr yarand. Azrbaycan blglrind tat, tal, da cuhudu, krd v sair toplumlar iind indi irani
dill yana, azr dili d ilnir.
Azr dilind yzlrl phlvi sz vardr: bdbxt, mrd, mirvari,
niyaz, namaz, sitayi, hr, kr, padah, hmkar, drman, zhr, tnha,
ziyankar, ciyr, vay-vn, xahi, xo v s. Bu szlrin ksri Sasani andak alnmalardr v ola bilsin ki, bunlardan bzilri slamdan sonrak
alarda yeni fars dilindn alnmdr. Lakin III srdn slamaqdr olan
dvr ks etdirn phlvi dilind yazlm srlrd trk szlrinin ilnmsi trk-pers laqsinin vaxtn geri kir: 401

399

Xarzmd alan-as boylarnn ikidilli olmasn Biruni qeyd etmi, M. Kaari ikidilli
trk v soqd boylarndan shbt amdr. ranist alimlr is Xarzm kulturunda yalnz
irani qat axtarmlar. Halbuki, XIII sd Zahidi yazrd ki, gr xarzmlisns, trkc
r-olu deyk. Bu blgd olmu Plano Karpini d Xarzmd koman dilind danrlar deyimini iltmidir. slind, Xarzm Xorasann Aral gln uzanan uc blgsi idi
v vaxtil Mada razisindn douya gedn xorus boyunun ad il adlanmd. Antik a
yazarlar Soqdianada da (xorasmi) boyunun yaadn qeyd etmilr (Ptolemey, VI, 12. 4). Ona gr d, Xorasan (xoras-an) il Xorasmi (xoras-mi) adnn mnyi
eynidir, sadc, (Xorasmi) variant etnonimlr qoulan -mi formant il
yaranmdr.
400
, 1979, 50.
401

PB, 1965; Karnamaq, 1987.

217

trk

phlvi

anlam

aba
astar
almaz
banu
dk
ay
ki
oban
qara
toxum
xaqan
xoruz

ab
astar
almst
bnk
dak
cy
ako
ubn
krn
txm
xkn
xoros

ata
astar
almaz
xanm
dk
ay, kanal
ki
oban
qara-camaat
soy, toxum
kaan
xoruz

rani dillrl trk dili arasnda qarlql laq birtrfli olmam, hr

ikisi bir-birin tsir etmidir. Bunu aydn grmk n tkc inkarlq kateqoriyasnn iki formasna baxmaq kifaytdir. Bel ki, azr dilind n
inkarlq dat irani dilin tsiri il, phlvi dilind is m inkarlq nqomas trk dilinin -ma inkarlq formantnn tsiril yaranmdr:
Azr dilind:
Phlvi v fars dilind:
n yedi, n idi
aparma (apar-ma)

n xord, n nuid
mpar (m-par) aparma

slamdan sonra da ksilmyn pers-azr laqlri hr iki dild birbirindn alnma szlrin sayn oxaltmdr. Pers dilind trk szlri geni ilnir, bu dild trk kililri d vardr. Phlvi dilind vr-gn
bzirgan, mardohm-ag insanlar, tam-g qaranlq, drv-nag yalan,
zn-gn silahl kimi szlrd kili trkc (-gn, -anag, -ag, -g, -gn)
ilnir. Azr dilind d yzlrl pers sz vardr. Artq kililmi bzi
pers sz ev, qu kimi azr szlrin qoula bilir (evdar, qubaz), htta,
azrcnin kii sz pers nqomas il nakii klind ilnir. Pers dilin
sonralar da oxlu trkizmlr daxil olmudur.402

402

, 1962; ranistlr part, oset dilind mnim anlamnda ilnn

mann, mnon deyiminin haradan gldiyini bilmirlr (, 1981, 23; Halbuki, bu, part
dilinin qaynanda duran trkmn dilinin meni szdr (meni kitabm). Farscada
feilin ilkin durumunu itirib, trk dili modelin uyun xs gstricilri il ilndiyini
grmk olur: rft-m (getdi-m), rft-i (getdi-n), rft- (getdi-). Bu model qdim hindi

218

Bellikl, azr trklri il perslrin laqsi 26 sr aras ksilmdn

davam etmidir. Mada dvlti anda Azrbaycana gln perslr nc
Fars krfzin yaxn blglrd yerlmi, ox sonralar is Urmu hvzsin yaxnlamlar. Yerli kulturu mnimsyn bu boylar mxtlif zamanlarda hakimiyti l alb, imperiya v baqa dillr dzmszlk siyasti
yrtmlr. Pers hakimiyti illrind bzi trk boylar kimi, elam, kassi,
kadusi, bluc kimi bir ox yerli xalqlar dilini dyiib, irani dil kemidir.
Bu assimilyasiya olaylar hl hmni dvltinin vaxtnda balamd.
Elamn Barsa yaxn olan Anan blgsind irani hmni soyu yerli
hakimiyti l alsa da, Anan nc Elam v Mada dvltinin trkibind
idi. Burada hmn (Haxamani) adl boy bas, sonra onun soyundan
glnlr Mada caniini saylrd. Bars blgsin yerlib, bir ne nsil
dyindn sonra bunlar pars (pers) etnonimini mnimsmilr.403 I Darann ulu babalarndan birinin Aria-biqna () ad damas da
diqqti kir, nki adn ikinci hisssi pers sz deyil. Ananda yerli deyiml ilk ari bylrindn biri Ari-beq adlana bilrdi.404
Qdim yazarlara gr, Mada ar Astiyaq qzn Kambis adl pers verir,
onlardan olan nvsi Kuruu (Kiri) yannda saxlayb bydr. Perslr
Kuruu babasndan hakimiyti almaa svq edir, sava m.. 550-d
Kuruun qlbsi il baa atr. Bellikl, Mada dvltinin bana ken
perslr paytaxt Hmdandan z blglrin krr, hmin ildn Mada
torpaqlarnda hmni slalsinin
405
hakimiyti balayr.
Kuru 20 il
dilind d ari-trk laqsi anda ortaya xa bilrdi. Bel ki, qdim hindic aparmaq
feili xslr zr bel dyiir: bhara-mi, bhara-si, bhara-ti (, 1988, 28).
403

Hl I Dara ann ilk dvrn qdr arilr zn pers saymrd. Darann Bisutun
yazsnda deyilir: Pars, Mada v ya bizim Haxamani (hmni) soyundan kims taplmad ki, ahl maq Qam-Atann lindn alsn. Grndy kimi, burada hmni
v pers ayr-ayrlqda verilmidir. Avesta pers boyunu, n d Persidan tanmr. Pers
boyu m..VIII srd Homer d tan deyil. O ki, qald blgnin Bars adlanmasna, bu
arilrin bura glmsindn ncy aiddir v burada (Persidada) Kr v Araz adl aylarn
olmas (Strabon XV. III. 6) gstrir ki, bura nc glib yerln v blgy adn vern
bars (barsil?) boyu Azrbaycandan glmidir. Ola bilsin ki, indiki qaqaylar el o
adan Bars blgsind yaayr.
404
Bu soydan Kuru, ah olandan sonra II Dara adn dayan Ox yerli adlar damlar.
405

Kuruun hmni soyu n etdiyi xidmt tk bu soyu hakimiyt gtirmkl bitmir,

o, vaxtnda el bir addm atr ki, nticsi bugn d z bhrsini verir. Bel ki, Kuru
hakimiyt glndn sonra vaxtil Babil krlm yhudilrin z vtnlrin geri
qaytmasna icaz verir. Onun bu tarixi xidmtini unutmayan yhudi yazarlar hmni
dvltinin tssbke tbliats olmu, bel demk mmkns, rann qdim tarixind

219

sonra bas Tomiris xatun olan massagetlrl dyd ldrlr.

Kuruun yerini olu Kambiz tutur. I Dara (Darayavu) 522-d hakimi406
yt glir, sonra daha iki Dara, Artakserks adl pers ahlq edir.
Bellikl, skndrin yr il m.. 330-cu ild tarixdn silinn hmnilr o alarda dnyann n byk imperiyas olan Pers dvltini iki srdn artq yaada bildilr.

skndrdn sonra Part dvlti yaranana qdr Selevkilr ran v

Orta Asiya blglrind mxtlif caniinliklri llrind saxlamaqda
davam edir. Selevkilrin romallara uduzmas Roma imperiyasnn snrn Azrbaycana yaxnladrr, lakin Xorasanda gclnn partlar Van
gln qdr kiayaras razilri nzarti altna alr. Snr blglrd,
zllikl, rmn blgsind zaman-zaman Part-Roma mhariblri gah
bu, gah da digr trfin stnly il davam edir. O alarda rsaq soyunun bir qolu da Azrbaycanda hakimiytd idi.407 lk df xristianlq Part
dvlti anda Azrbaycada yaylmaa balayr. Zrdtiliyin tblii is
sasanilr anda artr v Urmu gl hvzsin yaylr.408 hmni soyundan olmayan Sasanilrin hakimiyt glmsi haqqnda mxtlif rvaytlr vardr. rsaq slalsindn V Ardaban devirib, hakimiyti l alan
I rdir (226-240), onun olu I apur (240-272) v nvsi I Hrmzd
(272-273) haqqnda mlumat Karnamaq verir.409 Drd srdn artq hakimiytd olan Sasani slalsinin (226-651) paytaxt stxr hri idi.410

trk izlrini rt-basdr etmkl hmni lobbisi rolunu oynamlar. Son srlrd is
Amerika, Rusiya v Avropa iranistlrinin ksri yhudi kknli olduundan hmni
slalsinin tarixini byk simpatiya v iirtmlrl verirlr.
406
Kuru (550-529), I Kambis (529-522), I Dara (522-486), I Kserks (486-465), Artakserks (465-425), II Dara (424-405), II Artakserks (404-359), III Artakserks (358-338),
Arses (337-336), III Dara (336-330).
407
Part ah adlarndan bir nesinin yazl v oxunuu diqqti kir: wrwd Orod v ya
Urud, gwtrz Qotarz (qut-rs), sntrwk Sanaturuk v ya Sanatruk.
408
Yerli atprst mbdlrind olan maqlarn bu dini doktirinan qbul etmsi zrdtiliyin imkanlarn genilndirir, onu yayan kahinlr, maqlar artq zrdti rahibi kimi
Arazdan yuxar blglrd grnmy balayrlar. Zrdtilr bu alarda yaylmaqda
olan xristianlqla kskin rqabt aparrd.
409
Sasanilrin soy crsi fsanlrl bznmidir. Bizansl tarixi Aqafi (VI sr) d
bu soyu aalayan mlumat verir. Yazr ki, rdirin anas kmi Papakn arvad idi.
Ulduz falndan ba xan Papak arvadn evind qonaq olan Sasann yatana salr v bellikl, rann glck ah Papakn olu saylsa da, Sasan soyundandr (Karnamaq, 13)
410

Sasani ahlarndan IV Hrmzd (579-590) trkzad adlanrd.

220

Part-Roma savalar sasanilrin vaxtnda Pers-Bizans ad il davam

edir. Hr iki trf Azrbaycan, Quzey-Qafqaz v Dastanda yaayan trklrin hrbi qvvlrindn istifad etmy alr. Azrbaycanda artq bir
hisssi xristianl qbul etmi ggr, azr (xzr), alban, qarqar, kngr
v baqa oturaq trklrdn frqli olaraq, quzeydki yarmkri yaaml
suvar, barsil, hun, kuman, bulqar boylarnn atl qounlar aldqlar dnc
mqabilind gah Pers, gah da Bizans ordularna yardm edirdi.
slamncsi alarda sasanilr Azrbaycann quzey blglrini iin alan Xzr dvltil v dou Turan blglrindn gln trklrl savamal olurdu. Amu-drya dfinsindn xan gm qabda yarm Ay
iind veriln Trk kaannn tsviri savalardan birini ks etdirir. Nhayt, rana girn slam ordular sasani slalsinin hakimiytin son qoydu.
L. N. Qumilyov yazr ki, Persiyan VII srin ortalarnda zbt edn rblr
artq VIII srd sasani slalsinin trmlrin yolu, dilni anlamnda
bnu-sasan deyirdilr.411
Bellikl, m.. II minilin ortalarndan balayan ari-trk v sonralar davam
edn irani-trk (azr) laqlri nticsind bunlarn biri-birin qarlql
tsiri hr iki dild drin iz buraxmdr. Gnmz qdr txminn 3500 il
davam edn bu laqnin slamdan sonra mahiyti dyimi, yalnz
islamlama il dini, mdni, elmi-dbi sahlrd ortaq milli dyrlr
formalamaa balamdr. Bu laqnin slamaqdrki dvr is tamam
baqa xarakterd olmudur. Bel ki, ari tayfalar glm xalq olduu n
bu toplumdan ayrlan irani boylar Orta Asiyaya, fqanstana, rann gney
412
blglrin, sonralar is Azrbaycann gney blglrin yerlmilr.
Tarixi tcrb gstrir ki, tbitn tolerantl olan trk etnosu ikidilli raitd
stn siyasi-sosial mvqeyini itirnd assimilyasiyaya tez urayr. Ona gr
d, Azrbaycan tarix elmind trklr gldi, Azrbaycan trkldirdi
kimi elmdn uzaq bir tezisin drin kk salmas, sadc, irani v trk
etnosunun milli zlliklrini bilmmkdn irli glir. n qribsi d budur
ki, bel tarixi alimlr Azrbaycanda trklmnin IX-XIII srlrd ba
verdiyini irli srrlr, nki baqa tarixlrd bunu sylmy sas
yoxdur. slind is, slamdan sonra Monqol istilasna qdr hmin
411

, 1990, 60.

412

Tbii ki, bel yerlmlr qansz-qadasz tmrd v bu savalarn ks-sdas irani

dillrd yazlm Bisutun yazlarndan tutmu Avesta v ahnam kimi mxtlif
abidlrd yerini almdr. Bu da tbiidir ki, hmin yazlarda yerli xalqlara ediln zlm
haqq qazandrmaa sy gstrilmi, zrdtilik ideologiyasndan istifad edilmidir. rani
boylarn Azrbaycan blglrin ekspansiyas sasani anda artm, htta bu tayfalar
Dastana qdr Xzrboyu lokal blglrd yerldirilmidir. Bel blglrd yaranm
ikidilli mhit ox vaxt yerli boyun irani dil kemsil nticlnmidir.

221

srlrd Azrbaycanda gedn islamlama prosesind hali arasnda trk

deyil, rb dilinin terminologiyas v rb lifbas yaylr, doulan uaa
rb ad verilmsi glny evrilirdi. Mhz hmin srlrd pers dili n
dbd olan dil evrilmidi, htta, trksoylu hkmdarlar trkc yox, pers
dilind yazb-oxumaa stnlk verirdilr v bunlar tarixi faktlardr. Saraylarda olan bu ovqat trk air-alimlrin, zadgan v feodallara da kemidi, li qlm tutan ahnam ovsunu il persomaniya xstliyin
tutulurdu. Bu raitd hans trklmdn shbt ged bilr? Bs, n
n sasani andan Azrbaycanda yaayan v drd trfdn trklrl
hat olunan irani dilli boylar, kiik kndlrd bel, bugn qdr trklmdi? Htta, mr boyu pers mmlktin aya dymyn Nizami kimi
dahi bir yazar Azrbaycann perslrdn uzaq blgsi olan Gncd yaasa
da, ortala trkc bir yaz xartmad? Byk trk olu Nvai bu
durumun monqol istilasndan sonra da davam etmsindn ikaytlnirdi.

Prototrk v protoazr boylarnn bat v quzeybat qonular deynd, kiayarasnn quzeyindn

Bat v
tutmu, Anadolu yarmadas v Avropada slavyan
Quzey-Bat
(slav) toplumunun, onlardan batda yaayan xalqqonular
larn razilri nzrd tutulur. lbtt, bel geni
corafiyada blglri yaxn v uzaq blglr zr
xronoloji baxmdan tutumlu sisteml vermk asan
deyil. nki prototrk toplumunun dald adan trklr slamaqdr
hindavropa xalqlar il mxtlif dvrlrd mxtlif regionda qarlamal
olmular. Bel ki, bzi prototrk boylar mxtlif alarda hm Qafqaz v
Orta Asiya, hm d Anadolu zrindn Avropaya xmlar. Atayurddan
uzaqlaan as, saqa, hun, avar, bulqar, peeneq, kuman boylar kimi bzisi
yerli xalqlarn iind riyib getmi, bir qismi is bugn qdr Avropada
dilini saxlaya bilmidir, bir qismi d vtn qaytmdr. Tbii ki, mxtlif alarda ba vermi miqrasiyalarda trklr ayr-ayr xalqlarla laqd
olmu v hr iki trfin mdniytind, folklorunda v dilind bu qarlamann izi qalmdr. Mxtlif blglrd bel qarlamalar tkc trk
klri il deyil, baqa xalqlarn g il d, zllikl, hindavropa boylarnn Qara-dniz (Pont) yaxalar boyunca hr trf irlilms sirkumpont
adlanan yaylma il gerklmidir.413
Anadolu yarmadas bat qonularla laqd nmli yer tutur. Bel
ki, prototrk andan sonra Gney-Dou Anadolu v kiayarasnn quzey
413

, 1988, 37-54.

222

blglrind qalan trk boylar hm Balkanlardan gln hindavropa dilli

het, yunan, friq v haylarla, hm d Qafqaz dalarnn tsindn gln
hurri-urartu boylar il Anadoluda qarlamlar. Anadolu zrindn bat
lklr ken trk boylarnn ksri, demk olar ki, yad mhitd rimi,
yalnz iind ridiyi xalqn dilind myyn izlri qalmdr. Bel ki, II
minilin ortalarndan Troya blgsin yerln trk boylarnn bir blm
oradan Avropann quzeyin gedib, german boylarna qarmlar. sland
saqalar onlardan as boyad il bhs edir. 414 Troya yaxnlndan
taliyaya gedn etrusklar latnlara qarb, dilini tam itirdi. Ola bilsin ki,
Misir trf gednlr d olmudur, nki hiksoslarn yrndn sonra
orada bzi trk izlri grnr. kiayarasna sami axnlar artdqca
mumi subar ad il tannan trk boylarnn bzisi Orta Anadoluya kedi.
Bel boylardan biri d het yazlarnda ad daima hallanan qaqaylardr.
Qaqay dilindn hat v het dillrin xyli sz kemidir. Vaxtil Azaq
yaxalarna getmi saqa-qamr boylar Anadoluya qaydanda burada hl
xeyli trk boylar vard. Trklrin qdim tarixind Anadolu laqlri
grkli blglr verir.
Anadolu VII-V minillrd artq n Asiyann neolit mdniyti
mrkzlrindn birin evrilmidi. VII-VI minillri hat edn hr
tipli atal-hyk kimi msknlrd eneolit v erkn tunc anda xeyli
irlilyi olmu, bu inkiaf IV-III minillrd Alaca-hyk, Aliar-hyk,
Xoruz-tp yaay msknlrind davam etmidir. Burada metal (mis,
quruun, qzl-gm) istehsal qonu lklrin diqqtini kmi, artq II
minilin balarnda burada asur tacirlrinin koloniyalar yaranmd.
Anadoluda II minil qdr bir ne arxeoloji kulturun olmas, etnik
demoqrafiya burada bir ne etnosun varln gstrir. Anadoluda aparlan
antropoloji aradrmalar haqqnda O. R. Gurney yazr: Anadolunun mxtlif blglrind taplan klllr gstrir ki, III minild uzunbal v ya

414

Azr xalq, 2000, 16-17.

223

dolixokefal tip stnlk tkil edir, braxikefal azdr. II minild braxikefal

tip 50 faiz qdr artr, armenoid tip is yalnz I minild grnmy balayr.415
Da silsillri il evry alnm Anadolu daxild d sra dalarla
dilim-dilim blnmdr. qdr, rzurum, Bolu v sair ovalqlar da dniz
sviysindn ox ykskd yerlir. Prototrk corafiyasnn bir paras
(bat blm) olan Dou-Anadolu btvlkd yksk razi kimi diqqti
kir. Kr-Araz kulturunun sndy ada (m.. III minilin sonu) Qafqaz
dalarnn quzeyindn glib Dou Anadoluya yerln v mxtlif dvrlrd Anadolunun gney blglrin v kiayarasnn quzeyin szan
qafqazdilli boylardan hurrilr buradak subarlarn matien (mitan) boylar
il i-i yaamlar. 416 Qdim alarda prototrk Atayurdundan
Anadolu blglrin kn subar, mitan, qaqay, urum, adl, kuman,
kumuq, xorus, qamr v baqa trk boylar, trklrl qarm (qovumu)
hat, etrusk v ya tursa boylar, hindavropa kknli het, latn, yunan v
hay boylar, qafqazdilli xalqlardan saylan hurri-urartu boylar mxtlif
alarda prototrk v protoazr boylarnn bat qonular kimi onlarla
myyn laq v tmasda olmular.
Qara-dnizin gney-bat trfind uzanan Korolu sra dalarnn
Bolu (qdim Pala), Eregli (kemi Hirakle) blgsind olmas gstrir
ki, yunan mifologiyasnda Herakl obraznn prototipi (Korolu) il bal
rvaytlr burada qaqay eli vaxtnda yaylmdr.417 Tpgz, amazonka,
ilan-qz v Troya il bal fsanlrin burada yayn olmas sonralar Homerin (m.. VIII) qlm ald dastanlarda ks olunmudur. rzurum,
Trabzon, Tokat, Tuman (Tumann qalas), Bolu kimi yerlr Dd Qorqud
boylar v Korolu qollar corfiyasnn bat blglridir.
415

, 1987, 188.

416

Tssf ki, Gney v Quzey Azrbaycana aid arxeoloji dbiyatla tan olmayan
bzi Trkiy tarixilri Kr-Araz kulturunu yanl olaraq, Hurri kulturu adlandrrlar
(Erzen, 1984, 16-17); Halbuki, hurrilrin Dou Anadoluya glm xalq olmas elmd
mbahis dourmur, mbahis yalnz onlarn glm tarixi il (III minil, yoxsa II minilin
vvli) baldr. Htta Kr-Araz kulturunun dalmasn da hurri boylarnn axn nticsind ba verdiyini dnmk olar, nki XX-VIII sr Kltp yazlarnda tk-tk
hurri adlarna rast glmk olursa, artq Hett dvltinin qdrtli anda bel, Boazky
arxivind (XV-XIII srlr) hett dilinin hurri szlri il dolmas, hurri mifik-epik sjetlrinin yer almas, hett kral v kralialarndan bzisinin hurri ad damas grnr.
417
Azr xalq, 2000, 75-76, 82.

224

Kayseri yaxnlnda Kltp (Kani) qazntlar burada XX srin

ortalarndan akad dilind yazlar olduunu akar etdi. Bu yazlar, sasn
Asura metal gndrmkl mul olub, burada koloniya tkil edn asur
tacirlrindn qalmd.418 1780- qdr davam edn yazlarn birdn-bir
ksilmsi gstrir ki, burada siyasi durum qfil dyimidir. Uzmanlar bu
olay hurri axn il izah edirlr. 419 Anadoluya gln hindavropa dilli
nesit (het), luvi boylarndan mixi v heroqlif yazlar, sonralarsa nesitlrdn
lidi dili, luvi boylarndan is liki dili ad il hrfli yaz nmunlri
qalmdr.
1. Hat. Qaqay
Hindavropa boylar glmmidn nc Orta-Anadoluda yaayan
xalqn ad qaynaqlarda hat, dillri hattili, mrkzi hrlri is Hattua
adlanrd. zlrini nc nesit adlandran hindavropa dilli boylar Hattua
hri il digr hat razilrini zbt edndn sonra zlrini hatlarn varisi
kimi hat adlandrmaa
balamlar. Bunlar dolaq salmamaq n uzmanlar sonra glnlri
het ad il frqlndirir.
Boazky qaznts
hetc yazlm blglr
il yana, xeyli hatdilli
mtni d akara xard,
lakin bu yazlarn ksri
nr olunmayb. Ona gr d blli hat mtnlri
bu dilin mahiytini tam
amaa imkan vermir.
Hr halda, hat dili bura
gln trk boyunun dili
deyil, lakin hat dilind
xeyli trk szlri vardr.
Hatlar bu trk szlrini
bura kb, qonuluqda
418

, 1968.

419

, 1983, 16

225

v onlarla i-i yaam qaqaylardan ala bilrdi.

Hatlara aid ediln Alacahyk kulturu il Maykop kulturu arasnda
tipoloji oxarlq oxdur. Quzey Qafqazda ortaya xan Maykop kulturu il
Troya arasnda da laq olduu sylnir. 420 kild veriln buynuzlu
heyvan fiqurlarnn pozas v hazrlanma sulu, hminin dnrg
(svastika) qdim trk sntinin ayrlmaz hisssidir. Txminn III minilin
yarsndan sonra ortaya xan Maykop v Alaca-hyk lokal kulturlar
biri digrindn yox, hr ikisi nc bir ocaqdan yarana bilrdi. Maykop
kurqannda grnn qrmz oxral v bkl l basdrma glnyinin
trklr aid olduunu I Bitikd rh etmidik. Bel dnmk olar ki, III
minilin ortalarnda Gney-Dou Anadoludan iki istiqamtd xan boylar
hmin kulturu karaay-balkar boylarnn yaad Quzey Qafqaz
blgsin v Orta Anadolunun quzeyin damlar. Ona gr d, eyni
vaxtda biri-birindn uzaq iki mxtlif blgd biri-birin ox bnzyn
basrq kulturu ortaya xmdr. Orta Anadoluya gln v ya vvldn
burada yaayan hatlarn dilin v etnoqrafiyasna daxil olan trk
elementlri yalnz bura gln qaqaylarla izah oluna bilir. Trk-hat
paralellrindn bzisi vvllr d qeyd olunmudur.421 Bu sraya sonralar
myyn etdiyimiz szlri d lav etmk olar:
azr

hat

anlam

acq(l)
bel
el-tbr
katun
kut
korugrapap
eik
yakqzan

aag
pala(-x)
tabar-na
kattax
kut
kuru
kuepep
aka-(tipa)
yaxkuzzan

acql, yaramaz
bnzr
hkmdar titulu
xatun, kralia
qut, ruh, can
qorumaq, baxmaq, qaravul
grmk
sndl, ayaqqab
qap astanas, (hetc qap)
(yandrb)-yaxmaq, parlt
ocaq

Tufan tanrs Taru il ilan arasndak savadan bhs edn hat mifi
ilan illuyan-kas (ilan-qz?) klind tqdim edir.422 Kltp, Boazky
420
421
422

, 1988, 50.
, 1984, 100-105; , 1988, 39.
, 1988, 156.

226

yazlarnda xeyli hat v qaqay onomastikas ks olunmudur. kidilli hathet mtnind bzi trk szlri vardr, het dilindki trkizmlr d grnr,
onlarn iind rimi hatlardan qalan substratlardr. Lakin hetlrin bzi
trk szlrini kontaktda olduu subar, qaqay v sair trk boylarndan da
birbaa ala bilmsi istisna deyil. Bellikl, n qdim etnos kimi Anadoluda ad tarix blli olan hatlar onlarn torpan zbt etmi nesit (het)
boylarnn iind riyib dilini itirdi.423 Lakin quzey qonular qaqaylarn
ad hetlrdn sonra da yaad.
Hatlardan quzeyd tprli dylr kimi tannan qaqay boylar
orux aynn balancndan tutmu, indiki rzincan, Tokat, Gmhacky, Samsun istiqamtind qdim Bolu (Pala) byliyin qdr uzanan
geni razid mskunlab, kinilik v maldarlqla mul idi.424 Onlarn
dili haqqnda mxtlif fikirlr sylns d, bu sahd sistemli tdqiqat
aparlmamdr. 425 Qdim qaqaylarn etnik v dil mnsubiyti bard
ortaya xan fikir mxtlifliyi ondan irli glir ki, tdqiqatlar bir-iki
oxar sz mqayis etmkl fikir yrdr, lakin het yazlarnn biz
atdrd onlarla qaqay onomastikasnn dil xsusiytin fikir
vermirlr. Qaqay probleminin mbahisli qalmas bu sahd sistemli
tdqiqatn olmamas il baldr. Dorudur, Q. Qiorqadze qaqaylar
haqqnda ayrca mqal yazmdr, lakin hmin yazda daha ox
qaqaylarn yaylma corafiyas tdqiq olunur v bir ne qaqay-hat
paralellri thlil edilir.426
Hat-qaqay laqlri gstrir ki, qaqaylar III minilin ortalarndan
gec olmayaraq hatlarla bir blgd idi, nki burada yaranan Alacahyk
kulturunda qaqaylarn pay vard. Bel ki, prototrk Atayurdundan xan
423

Hatay v Lice qzasnda Hataro (hat-r?) adlarnn am maraql ola bilr.

424

, 1961; , 1983; Onlarn ad mxtlif dilli qdim qaynaqlarda kiik frqlrl kaska, kaskey, kakay, qaqay, qaqa klind xatrlanr.
425
Qr.Kapansyan v M. Seyidov bu qaqaylarla indi randa yaayan qaqaylar eyni
xalq sayr (, 1947, 113; Seyidov 1985, 42); Vaxtil mn d bu yozumu lav
arqumentl genildib, Anadolu qaqaylarn trk boyu kimi vermidim (Clilov, 1990;
Azr xalq, 2000, 47-59); Lakin qaqaylar grc v Bizans mnblrind kaaq, kasoqi
klind veriln rkz, adq v abxazlarla eynildirnlr d (Q. A. Melikivili, . M.
Dyakonov) vardr. Qaqaylarn Kiik Asiyaya m.. II minilin ortasnda gldiyini
sylyn E. fon uler etiraz edn Q. Qiorqadze qaqaylar Kiik Asiyann n qdim
yerli sakinlri hesab edir v onlar hatlarla qohum sayr ( 1961, 199-200).
426
, 1961.

227

iki qohum boyun biri bura, digri Quzey Qafqaza gedndn sonra Alacahyk-Maykop kulturu ortaya xmd. Hatlarn quzey qonuluunda yaranan Qaqay byliyi il hatlarn sx laqsi olmudur. Hat msknlrini
ial edib, onlar z iind ridn nesit (het) boylar burada byk imperiya qursa da, quzey qonuluqda yaayan qaqaylara bata bilmdi.
Het ar I Xantilinin (1590-1560) vaxtnda qaqaylar Het dvltinin
bir sra vilaytini tutmudu, XIV srin sonunda is qaqaylar indiki Kayseriy qdr enmidilr. C. Q. Makkuin yazr ki, qaqay dstlri Halis
aynn imalndak razilri talan etmkl brabr, bzn d ay keib
Kanes (Kayseri) yr edir, hetlri dou il balayan sas yollar qorxu
altnda saxlayrdlar.427 Kiik Asiyada rdmli dy kimi tannan qaqaylar hetlrin bat qonuluundak Arsav arl il mttfiq idi. Htta
Misir fironu III Amonxotep (1552-1524) Arsav hkmdarna gndrdiyi
mktubla z ordusunda qaqay dylrindn istifad etmk istyini
yazm v ona qaqay dstlri gndrmyi xahi etmidir.428 Nhayt,
bir ne sr sonra (1200) qaqaylar dniz xalqlar il birlikd qdrtli
Het imperiyasn darmadan etdilr.429 Sonralar Qzl-rmaq v Kelkit
aylarnn yuxarlarnda yaranm kiik Qaqay arl (byliyi) m.. VIII
sr qdr davam etdi.430 Hmin srin ortalarndan sonra Azaq yaxasndan bura qaydan soydalar saqa-qamr boylarna qaran qaqaylar artq
yeni yaranan Qamr lksinin sakinlrin evrildilr.
Tarix elmind qaqaylarn qafqazdilli xalq saylmasna sbb asur
qaynann, sadc, diqqtsiz oxunuu il baldr. XII srin sonunda
Frat aynn yuxar axarnda qaqaylarla qarlaan Asur ar I Tiqlatpalasarn yazsna salanan bir ox mlliflr (. M. Dyakonov, Q. A. Melikivili, Q. Qiorqadze, . liyev) bu yazda urum v qaqay boyadnn guya
baqa bir variantda urum v abela boylar kimi verildiyini irli srr v
qaqay il abela adnn eyni boyu bildirdiyini iddia edirlr. Yni qaqay
(abela) il kasoq (rkz, adq) boylarn eynildirirlr. vvla, kazaq
adnn fonetik variant olan kasoq etnoniminin qaqayla laqsi yoxdur,
ikincisi d, mtni oxuyanlar nzr almr ki, shbt hmin asur arnn
mxtlif yrlrindn gedir. Tiqlatpalasarn 2-ci yrnd Subar by427

, 1983, 92.

428

, 1961, 194.

429

, 1983, 157; Misir yazsnda (m..XIII-XII) ken Dniz xalqlar ittifaqna Kiik Asiyann batsnda yaayan tura (sonralar taliyaya kn tirsen- etrusk),
gneydki Saqalas hrindn olan akalaa uruqlar da daxil idi.
430
,1988, 107.

228

liyind mlub etdiyi 4 min qaqay-urum boylarndan, 3-c yrnd

is ad mtnd oxuna bilmdiyi n yeri bo buraxlan (ox guman ki,
qaqay) bir etnonimdn sonra urum v abela boylarnn ad kilmi v
4 min yox, 22 min skrin mlub olmas verilmidir.
(II yr) Subar lksinin kndlrini zbt etn Hat lksi adamlarndan
kakey v urume boylarndan 4000 adam mlub etdim (, 10);
(III yr) Onlarn geni lksinin 22000 min sgrini dyd mlub
etdim, onlarn meyidi [], mnim iti nizml [] urume v abela, Het
lksinin bu yenilmz adamlarn tutdum (, 11); [uru]me,
abela [] krdm (, 12).

Grndy kimi, tekstoloji thlilin dzgn aparlmamas qaqaylarn qafqazdilli xalq kimi qlm verilmsin sbb olmudur. Halbuki
hmin mnblrd Subar byliyinin quzeyind yaayan protoazr boylarndan olan urum (ayrm!) boyu il yana ad ken qaqaylarn Azrbaycana doru kilm prosesinin balancn grmk olur. Het dvlti
dalandan sonra qaqaylarn Anadolunun gney-dou blglrind grnmsi dnmy sas verir ki, onlarn bir hisssi douya kilib v
sonralar Orta Asiyaya kemidir. Asur hkmdar II Sarqonun yazsnda
Kaka lksi Tabal, Xilakku, Muku il yana verilir, bu arn Madadan
Kaka lksin qdr bac ald gstrilir. Qaqaylar haqqnda son mlumat III Tiqlatpalasarn yazsnda (m..728) grrk. 431 Bugn adnn
trkc olmas bh dourmayan qaqay trklri sasn rann gneyind
yaasa da, kemid daha geni corafiya daxilind grnmlr.432
Trk dillrind heyvanlarn alnndak a xala qaqa deyilir, qaqa,
kaska klind ilnn bu szn qaynayb-kkrmk, ulduz, ay, xobxtlik anlamlar il yana titul anlam da vardr.433 Aralqdnizi trafnda
yaayan xalqlarda heyvann qaqal doulmas qdim qut (xobxtlik)
431

Burada qaqay byi Dadimu adlanr (, 44); Zaqatalada Qaqatala,

Vedid Qaqa, Grcstanda orta srlrd Qaqaay v sair bu kimi toponimlr onlarn
izini yaadr. M. Kaari d Kaka-bora adl iki toponim gstrmidir.
432
, 1980, 154; , 1957; ran almanac, 1961; V.V.Trubetskoy qeyd edir ki, qaqay boylarnn bir qismi kaqali, xazari, quari, mamali, qamr v sair soylarla birlikd
oxsayl bxtiyar qbillrin qarmdr (T, 1963, 165). randa dykn
xalq (Qr.Kapansyan) kimi tannan qaqaylar son zamanlara qdr tayfa-nsil blgsn
saxlasa da, kinilik v maldarlqla mqul olurlar. ndi d qaqay boy birlmlrinin
banda qbil balarnn sediyi ilxan durur (, 1957, 28).
433
M. Seyidov ay anlamn qaqay sznn sondak ay-la balayr (,1985,
42).

229

rmzi saylrd. Hmin niannin ulduzla, ayla laqsi qaqay sznn

ay anlamnda ks olunmudur. Sonrak dvrlrd qaqay sznn titul
mnas da yaranmdr. V.V. Bartolda gr, qrzlar bylrin kaka
deyirmi v hmin kaka titulunu sonralar kalmklar da ildirmilr.434
Issk-kul yaxasnda yaayan qrz boylarndan birinin soykk il
bal rvaytd deyilir ki, Ay damal bu boyun ulu babas ulum-Kaka
saylr, boyu himay edn (kamba-ata) qutsal Toru-ayr at is Toru-Kaka
adlanr. Bu ilx qrzlar ay damal Toru-Kakadan byk sevgi il
danr.435 Grnr, Anadoludak qdim qaqaylar da aya sitayi edirmi,
nki hat dilin ken qaqay sz hm Ay planetini, hm d Ay tanrsn
bildirir; het mtnind DKaka Ay tanrs kimi verilir.436
Asur tacirlri Boazkydn quzeyd, blk d, hat-qaqay qar
olan Alacahykd, mis ticarti mntqsi olan Turxumit (Tu-ur-xu-mi-it)
toponimini yazlarnda tez-tez tkrar edirlr.437 Akad dilind mxtlif formada yazlmas da aydn gstrir ki, bu turuk-but (trk boyu trklr)
sz get-ged ilkin formasn itirmidir, nki sonrak het yazlar bu boylar Turxumit mntqsi il laqsi olan qaqaylarn irisind turmitta
klind verir438 Hr iki halda qaqay razisind qalan Turxumit etnotoponimin kknd trk elementi aydn grnr.
Yaxud qaqaylarda trkibind suv su sz olan Suvaxu, Suv aylar, Suvatar (su atar), Karassuv (qara-su) kimi yeradlar onlarn dil mnsubiyti bard tutarl faktdr. Bel ki, Frat aynn qaqay razisin daxil
olan rzincan blgsind axan hisssi indi Kara-su adlanr v Karassuv
toponimi hmin blgy yaxn olmudur. Boazky mtnlrind ilnn
trkc da adlarnn trkibind tp, da, da szlri seilir: Gali-tapa,

434

, V, 1968, 216; Bu sz oyrot yazlarnda da titul bildirir (, 1974,

115).
435
Toru-Kaka, u kotoroqo na bedre bla bela otmetina v forme lun (ay tamqa), a na lbu
beloe ptno, skakal posredi besislennx tabunov (,1966, 166).
436
, 1961, 199.
437

, 1968, 123; Bu yer adnn Turuxmiid, Turxumiid, Turuuxmiid variantlar da

vardr (, 1961, 173),
438
, 1961, 173; Ertem, 1973, 147; Y.Qarstanq is Turmittan masir
Sivas blgsind yerldirir, nki bzi het yazlarnda Turmitta il Samux ad yana
kilir.

230

Daa, Daxaruva, Daxa, Daq-qurqa.439 Buradak Kapa daad da sonralar

Kpz klind mxtlif trk blglrind grnr.
Kltp yazlarndak xs adlar srasnda Ata, Akuz, Azu, Uzu,
Dala, Kukran, Kura, Panak, Tarxun, Takil, Tari kimi onlarla trk dili
modeli il seiln szlr vardr.440 Bunlardan bzisi sonralar Mana, Mada
blglrind d tkrar olunur. Baqa trk dillrind olduu kimi, burada
da -l kilisi il ilnn xs adlar vardr:
Arkili, Buzili, Tulu, Tubtulu, Sakli. Bllidir ki, trk dillrindki -lar
kilisi cmlik bildirn -la, -ar morfemlrinin qovumasdr.441 Grnr,
qaqay dilind daha qdim -la formas ilnmidir: Taxankul-la, Kassula, Xaysex-la, Timuxa-la v sair.
Grndy kimi, qaqay-trk paralellri leksik v morfoloji qatda
mvcuddur. Urmu teoriyas baxmndan bura fonetik uyunluu da daxil
etmk olar. Bel ki, uzmanlar Qaqay onomastikasnda n, l, v sslril
balanan szlrin olmadn qeyd etmilr.442 Bu sraya r ssini d lav
edib, dey bilrik ki, bu fonetik zllik n Asiya dillrindn ancaq trk
dilin mxsusdur.443
Bellikl, Orta Anadoluda arxeoloji blglr gr, m..III minilin
ortalarndan mskunlaan qaqay trklri burada yerli hatlarla qonuluqda
yaam, dil v etnoqrafik baxmdan hatlara byk tsiri olmudur. Hatlar
439

Ertem, 1973; Sadalanan da adlarnn bir qismi qaqaylar yaayan razilrd

olmaya bilr, nki onlarn yeri mn blli deyil, lakin hr halda Qaqay byliyi anda
blgd yazya alnd n diqqti kir.
440
, 1968;
441
442

, 1988, 193-196.
, 1961, 209.

443

, 1988, 45-46; Azrbaycanda -ma kilili toponimlr (Yalama,

Qzlqazma, Quruzma, Yama) ilndiyi kimi, qaqaylarda da Tarku-ma, Xursa-ma,
Kalas-ma, Kurusta-ma toponimlri vardr. Qaqay toponimikasnda maraql xsusiytlrdn biri d budur ki, Azrbaycan yeradlarnda rast gldiyimiz qoa kkl model
(Dadaan, Dldl oca, Qamqam piri, Xalxal, Batabat ) burada da vardr: Qapaqapa
(da), Xanxana, Parpara. Yaxud ortaq -ka topoformant Tarukka, Tapikka, Kaska
kimi toponimlrd zn gstrir. Q. Qiorqadze qaqay dilindki -xa kilisini -ka il
balamaqda haqldr: Kummesma-xa, Tasma-xa, Samma-xa, Kumma-xa (,
1961, 202);
Qaqay dilind -sa//-a (Qurtalissa, Tamettasa, Qakiussa), -ta//-da (Takkumitta, Kismitta, Taqqasta), -ra (Kannuvara, Tivara) kimi topoformantlar da vardr.

231

bura gln nesitlrin iind dilini itirib ris d, qaqaylar etnik zlliyini
v adn m..VIII srin ortalarna qdr qoruya bilmilr. Hmin ada
bura gln, daha dorusu qaydan, qamr boylarna qarmlar. Onlarn
byk bir hisssi is Azrbaycana qaytmdr. Qaqay-qamr laqlri
trk etnik tarixi baxmndan ox nmlidir, nki Anadolu qaqaylarnda
qamr etnoniminin ilnmsi diqqti kir. Bel ki, bu sz hl qamr boylar Azaq yaxasndan Anadoluya glmmidn ox qabaq burada grnrs, demli, qamrlr vaxtil saqa boylar kimi, bu blglrdn quzey
getmilr. Kapperi szn is Kammeri klind d oxumaq olar, nki
het yazsnda qaqay szlrinin p/m sslri bzn dolaq salnr.444
Anadoluda ilk asurdilli v sonrak hetdilli yazl qaynaqlardan blli
olan qaqay onomastikasnn, qaqay adnn v qaqay dilindn hat v het
dillrin keib, dini ritual mtnlrind ilnn DKaka Ay tanrs, qut
ruh kimi szlrin dililik yozumu aydn gstrir ki, 3-4 minil bundan
nc ad minil boyu tarixi sndlrd hallanan qaqaylar trk boyu idi.

2. Het
III minilin sonunda v ya II minilin balarnda Kiik Asiyann bat
blglrin girn hindavropa dilli het, luvi boylar burada srtl inkiaf
etmkd olan mdniyti xeyli geri sald.445 Yuxarda deyildiyi kimi, het
adn yerli hatlardan mnimsyn nesit boylar az sonra burada qdrtli
dvlt qurdular. Het dvltinin tarixi 1740-dan I Tutxaliya (1460-1440)
adl ara qdr qdim arlq dvrn hat edir, 1200-c illr qdr
davam edn sonrak dvr is imperiya kimi sciylnir.446 Mhz bu dvr
Het dvltinin traf lklri zbt etmsi il seilir.

444

, 1961, 208; Bu baxmdan, Kammeri ad Qamr (Kimmer) il

baldr, nki Boazky qaynaqlarnda bu ad Kamari-pi klind ilnir (Ertem,
1973, 64); Buradak -pi kilisi is kaspi, lulubi, ellipi kimi etnonimlrd grdymz topluluq bildirn kilidir. randa yaayan indiki qaqaylarn trkibind d qamr adl tayfalar vardr (Trubekoy, 1963). Bu fakt irli srdymz
ehtimaln tutumunu bir daha artrr.
445
, 1988, 38.
446

, 1987, 190.

232

Hetlr hurrilrin yaad Haleb (Hlb) hrini almaq v Misir

gedn yola nzart etmk istyirlr.447 Bu blgd onlarn 1650-1630-cu
illr arasnda buraxd dant izlri ada arxeoloqlarn diqqtindn
yaynmamdr. Hmin ada Halebin quzey mttfiqi Uru blgsi hetlr
trfindn tutulmudu. Hetlr bat qonular Arsava arl il d mharib edib, dniz limanlarn z nzartlri altna almaq istyirdilr. Onlar
htta ox uzaq msafd yerln Babil hcum edib, Hammurapi hakimiytin son qoymular, lakin bu birdflik yr idi. Bellikl, hetlr
Orta Anadoludan Suriyann quzey blglrin qdr geni razilri l
alb, qurduqlar dvlti II minilin ortalarndan sonra n Asiyann qdrtli
dvltin evirmidilr.
Het dilind m.. XV-XII srlr aid xeyli heroqlif v mixi yazl
qaynaq vardr.448 Prototrk boylarnn bat qonuluunda ba vern mhariblr haqqnda bilgi ld etmk, o dvrn tarixi orafiyasn brpa
etmk, dvltlraras mnasibtlri yrnmk n bu sndlrin byk
hmiyti vardr. Arxeoloji kulturda grnn laqlrin yazl qaynaqda
axtarlmasna yardm edn blglr, burada ilnn hr bir trk sznn
tarixi hmiyti vardr. Hat mdniytini mnimsyn hetlr burada ilnn
sosial terminlri d qbul etmilr: tabarna (ar), tavannana (xatun), tuxkanti (prins). Hat folklorundak tufan tanrs il ilann (illuyan) qardurma motivini ks etdirn het mtnind nara tanr Tarukke qayasnda
ev tikdirir. Buradak taruk sz v het mtnlrind teonim kimi ilnn
Tarxu, Tarku sz nmlidir.449 Tufan tanrsnn Taru adn, guman ki,
447

Haleb sonralar Aleppo klind ilnmidir. Bu toponimin hurrilrl ittifaqda olan

mitan v ya baqa bir trk boyunun alp (alp) sz il ortaya xdn dnmk olar,
nki hmin blglrd trklrl bal Ouz-evi (Bit-Aqusa), Qarqar, bir az yuxarda
Kumuq, Koman v ora yaxn olan Kilikiya trfd Qaratepa, Tarsus yeradlar yayn
idi. Anadolunun quzey-dou blglrind alp ad mhur dmirilr kimi tannan halb
(xalib) boylarnn adnda da grnr. Bu blgd Qara-tp toponiminin yerini dqiqldirmk tindir, nki Misir heroqlifi il m..IV srd yazlm sndd Karatepe(t)
ad iki df kils d, dqiq yeri blli deyil (, 1980, 139); Boazky
yazsnda ken Kara[tapa] toponimi d (Ertem, 1973) onu myyn etmy imkan
vermir.
448
, 1969, 19-21; , 1983; , 1987; ,
1973.
449

Bu szn nmini yax anlayan avropasentristlr onu luvi sz kimi vermy

alrlar. Bs bura Avropadan glm luvilrin aya dymyn Sibir qdr yaylm bu
teonimin luvilrdn nc kiayarasnda ilnmsin nec gz yummaq olar?

233

hatlardan almlar. Het mtnlrind ilnn trk sz, daha dorusu, het
dilind alnma trkizmlr bunlardr:
trk

het

anlam

ad
ara(maq)
ata
ana
pir
bars
dekar, qar
kap, qab
ka, kanq
ilan
tbr

atima
aria
atta
anna
pir
parana
tekaruili, karili
kapi, qapi, gapi
xuli-kanni
illuyan
tabarna

heroqlif yazda (, 1969, 67)

qeybdn xbr verm, peymbrlik
ata
ana (Anadoluda anne deyimi saxlanb)
bir soya aid ail, ocaq
bars (leopard)
danmaq, demk
qar, qoca
qab
araba
ilan (hat > het)
ar, hkmdar (hat > het)

Het dilind xeyli trkizmlr vardr, lakin uzmanlar bu alnmalarn

zrindn skutla kemyi stn tuturlar. Bel ki, S. L. Nikolayeva het
dilind qafqazdilli szlr axtaranda avar, een, inqu, rutul, qrz v sair
dillrdki qab sz il (slind, bu dillrd trkcdn alnmadr) het
dilindki kapi (qab) sznn paralelliyini rnk verir, lakin trk dilinin
adn bel kmir.450 Baqa bir uzman is, trk olmasna baxmayaraq, z
li il yazd parfme dolu kappi kab v ya grndg gibi, kappi
kabn kullanan grevli kimi deyimlrd hr iki dilin qab szn yana
ilts bel, bunlarn eyni sz olduunu grmk n Avrosentrizm
ovsunundan xa bilmir. Halbuki, kapi sznn urartularda l vahidi
kimi ilndiyini d bilir.451 Bax, atalar burada deyib - get lindn glni
be qaba k.
3. Hurri
Kr-Araz kulturu dalandan sonra Qdim Azrbaycann bat snrlarnn tsind Dou-Anadolu torpaqlarna hurri adl yeni etnosun glib
mskunlamas arxeoloji v yazl blglrl mahid olunur. Hurrilrin
qurduu Mitan dvlti razilrindn masir Ermnistann bat v Gney
Grcstan snrna qdr II minil boyu oxar tikintilr, keramika v silah
450
451

, 1985, 63.
Cokun, 1979, 34.

234

tiplri gstrir ki, burada etnik baxmdan yaxn boylar yaamdr.452 slind, bel d olmalyd, nki hurrilr qafqazdilli xalq idi v Grcstan
zrindn onlarn Anadoluya axn prosesind bzi tayfalarn lverili yerlrd qalb mskunlamas tbii idi. Grnr, het mtnlrind ad kiln
xay-azzi boylar da hmin kdn qrlb, orox (oruk) ay hvzsind
qalmdlar. Sonralar burada yaranm Kolxida dvltini quranlarn kk
d Quzey Qafqazdan gln qafqazdilli boylarla bal ola bilr. kayarasnn quzeyind is hurrilr trk boylar matienlrl konfederasiya tkil
edib, m.. II minilin ortalarnda byk Mitan dvltini qurmular.
Hurrilrin n Asiyaya glii Trk tarixi baxmndan byk nm
dayr. Bel ki, bymkd olan Het dvlti il Azrbaycan arasnda
hurri boylarnn yerlmsi hetlrin Azrbaycana doru yaylmasnn v
Asur dvltinin is quzey ynd bymsinin qarsn ald. Yerli subar
boylar hurrilr xilaskar qvv kimi baxr, subar msknlrind onlarn
yerlmsi n rait yaradrdlar. Hurrilr subar boylarndan olan matienlr (sonrak mytenlr) il birlib konfederativ dvlt qurdular. Bu
dvltin ad Mitan olsa da, onu yntn hurrilr idi. Mitan qsa vaxtda
kiayarasnn v Suriyann quzey blglrini hat edn gcl dvlt
evrildi.
Mitan dvlti il srhdi olmayan bzi blglr d onun hakimiyti
altna girirdi. Grnr, Nuzi (Krkk) hri d traf yaay msknlri
il birlikd buradan xeyli aralda olan Mitanin caniinliyi idi v burada
hurri koloniyas yaranmd. Nuzi arxivindn xan mixi yazlarda hurri
feodal ailsinin tsrrfat haqqnda geni mlumat vardr. Burada hm
d lulu, hurri, akad v kassi dillrini biln dilmanclarn tarquman yox,
tarqumanzu (trcm-i) adlanmas diqqti kir. 453 Hmin yazlarda
maraql qadn adlar vardr: Tulbunaya, Tilunaya, Xinzuraya. Azr qzlar
Tulunay adn bugn d dayr, Xinzuraya is hurric qz ad n ox
uyumlu olan Alma adnn trcmsidir.454 Krkk blgsind sonralar izi
grnmyn hurrilrin say burada ox deyildi. Mitan dvlti dalandan
sonra burada hurri koloniyasn tkil edn mmur, feodal v tacir hurri
aillri geri qaytm, ya da yerli haliy qarb dilini itirmidir.
452

, 1988, 90.

453

, IV, 1986, 37-68.

454

Nuzi yazlarnda Sini-kii, Ar-Teub, Xud-Teub, Kibi-Teub, Xudi-Burya, Xudi,

Xudiya kimi adlara rast glmk olur ki, bu adlarn trkibind trk szlri kii, ar (r),
kibi (kimi), xud (qut), ortaq kassi-trk ad (Xudu) v kassi ad (Burya) ilnmidir.

235

Hetlr 1360-da Mitan dvltini datd. Bir sr sonra is Mitan dvltin tabe olan razilrin ox hisssi artq asurlarn lind idi. Het-Asur
nzartindn knarda qalan blglr is kiik siyasi qurumlara evrilmidi. Hurri-Mitan dvlti dalandan sonra asur qaynaqlar Van hvzsind
yaranm oxlu kiik blg byliklrinin mumi ad kimi Nairi deyimini
ildirdi. Sonralar burada Urartu dvlti yarand. Hurri-urartu tayfalarnn
bir qismi is daha sonralar bura gln haylara qard.
Hurrilrin Dou Anadolu v Azrbaycanda mskunlama tarixinin dqiqlmsi
Azrbaycann etnik tarixi baxmndan ox nmlidir, nki bir ne sr d olsa, bu
tarixin qdim kilmsi elmd byk dolaqlq yaratm, subar szlri hurrilr aid
455
edilmidir.
Hurrilrin kiayarasna glm xalq olmas, n az, zn onda gstrir ki,
btn n Asiya xalqlarndan frqli olaraq, hurrilr Dcl ayna Arantsax deyirdilr.
kiayarasnda hurrilrin III minilin sonunda olmasn guya XXIV-XXIII srlr
aid olan iki yaz tsdiq edir. Bu yazlardan biri Dclnin orta axarndak Samarrada
taplan v zrind Urki v Navar ar Ariseni yazlm lvhdir. vvla, bu yaz
akadcadr, ikincisi d, Arijena kimi oxunan bu subar xs ad sonralar Arcan, rcan
kimi trklrd yaylm addr, ncs d, buradak Navar sonra akad-asur yazlarnda
ad ken Diyala ay yaxasndak Namru (bunu he kim inkar etmir) blgsidir ki, bu
da vvllr lulu, sonralar kassi tayfalarnn mskunlad razidir. Yaznn aid edildiyi
alarda bu razilr lulu v qutlarn nzarti altnda idi, bura meydanda olmayan hurri
arna tabe ola bilmzdi. Urki blgsi is kiayarasnn quzeyinddir. Hurrilr aid
ediln ikinci yaz Luvr muzeyindki da kitabdir. Ne illrdir ki, buradak 3-4

455

Tarixilrimiz hl d yazr ki, eradan vvl III minilin son rbnd hurrilr Gney
Azrbaycan blglrind olmular, nki onlarn Dcl yaxasnda qdim dvrlrdn
yazs qalmdr. lbtt, Q. A. Melikivilinin qafqazdilli xalqn tarixini kiayarasnda
qdim kmsini baa dmk olar, bs bizim tarixilrin bu mvqeyini nec qbul
edk? Mitan dvlti zamannda hurrilrin indiki Krkk blgsind koloniyasnn olduunu he kim inkar etmir, lakin bunun gstriln minilliy dxli yoxdur. Htta ilk asur
arlar Kikia v Upiann subar ad dadn v hurrilrin bu razilr III minild yox,
II minild gldiyini Midiya tarixi (sh. 57) srind sylyn akademik . liyev indi
subarlara aid blglri hurrilr aid etmkl hans mqsdi dayr? Mqsd aydndr,
subarlardan qafqazdilli etnik tarix x yoxdur, hurrilr is qafqazdillidir. Hm d tarixilrimiz n Mana dvrnd hurrilrin stn etnik qrup olmas (AT, 1998, 167)
fikrini sylmy, hurri-urartu yazlarndan utilr, onlardan da Albaniya razilrin
xmaa, htta qut v etrusklar da qafqazdilli etmy (AT, 1998, 168) imkan alr. Bu
msl zrind ona gr dayandm ki, hurri tarixinin 5-6 sr vvl kilmsi fikrini
yazlarna hrmt etdiyim trk alimi .Gnaltay kiayaras tarixin aid kitabnda (1937)
v Y.Yusifov da Moskvada ap olunan mqalsind frqin varmadan qbul etmilr
(, 1, 1987).

236

cmllik yazn zorla hurric oxumaq istyirlr. Bunun n drcd hurric olmasn
grmk n, he olmasa, birinci cmlni nzrdn keirk:
456

Tiari endan Urkiki purli dPiriqal bahatum.

vvla, burada Tiari, Urki, Piriqal kimi onomastik szlri xanda, yerd qalan
endan, purli, bahatum szlri hurri dilind yoxdur, ikincisi d, cmlnin mbtdas
hesab ediln Tiari adnda hurric ilnmli olan erqativ haln kilisi yoxdur. Bs bu
cmlni hurric nec oxuyurlar? slind, oxumurlar, fal arlar; madam ki, onomastik
szlrin xs-lk-tanr ardcll var, demli, filan adam filan lkd filan tanrya mbd ucaldb. Ancaq mynldir bilmirlr, bu adam ardr (. M. Dyakonov), yoxsa
yksk rtbli rahibdir (E. Lyar). Dxli yoxdur, tki Azrbaycanda hurrilrin tarixi
qdim olsun, bizim tarixilr d bunu dstklyib, e..II minillikd hurrilr Urmiya
traf razid yaayrdlar deyimi kimi,
457
elmi sas olmayan bir fikir sylsin.
Hrmtli tarixilrimizin iddiasn
tsdiq edn sas fakt guya m.. XVIIXVI srlrd Gney Azrbaycan
razisind mvcud olmu hurri-ari kontaktdr. Hmin ada Azrbaycanda olmayan
arilrl hans hurri boyu laqd ola
bilrdi? gr bel bir laq olmusa, Het
lksind v ya Frat ay qylarnda ba
tuta bilrdi, bunun Gney Azrbaycana
n dxli var? Krkk blgsind hurri
koloniyas il d bel kontakt mmkn
deyildi, nki irani dild dananlarn
aya buralara ilk df gstriln tarixdn
minil sonra dymidir.

Hurri ar Turattann XIV srin vvlind Misir fironu III Amenxotep yazd geni mtnli mktubu qalb, onun ilk 7 stri akad, sonrak
490-a qdr stiri is hurri dilinddir. Het arxivlrindn d bir ne hurri
mtni taplb. Mitan-Het dvltlri arasnda qardurmalar olsa da, hurri
kulturunun hetlr arasnda yayn olduunu grmk olur. Dnyada ilk

456

, 1978, 29.

457

, 1998, 167.

237

boyal qablar hurrilr olan razilrd ortaya xb.458 Biz glib atan
sndlrd hurri szlrinin say az olduundan, burada hurri-trk paralellri d azdr:
trk
hurri
ata
indi
da
ek

attai ata
undu bu a (, 1967, 158)
tae heykl (, II, 1975, 308)
ei at

Lakin trkizmlrin azlna baxmayaraq, hurri-trk laqlri baxmndan bunlar hmiytlidir, nki hurri dilinin z szlri d ox deyil.
Hurri dilind eni tanr, Kuux/Kuax Ay tanrs, taruanni adam,
ibri ar, ati qadn, ee gy/sma, arte hr, ammati baba
v sair bu kimi sosial v inanc terminlri ilnir, bu dilin qramatik qanun
v qaydalar trk dilindn frqlnir. Hurrilrd insan qurban glnyi d
vard. Bunlar ona gr vurulayram ki, hurri tarixini bilmyn bzi trk
yazarlar onlar trk sayr.459 Ancaq hurri-trk laqsini yrnmk ox
nmlidir, nki Mitan dvlti anda hrrilrl sx ibirliyind olan v
htta, dvltin adnda izi qalan, sonralar is Azrbaycan zrindn Orta
Asiyaya ken myten (mitan) boyunun qdim tarixi hurrilrin tarixi il
baldr. Bundan baqa, hurrilrin at oynatd razilrin oxunda trk
boylar vard v bu boylardan bzisi artq hurri-trk qarna evrilirdi.
Hurrilrin n Asiyada trk boylar il yaxn laqsi bir az sonra haqqnda danacamz Anadoludan taliyaya kn etrusklarn dilind ks
olunmudur. Bel ki, V.V. vanov xeyli hurri-etrusk paralellri verir:
hurric allai xanm, etruskca ali xanm, Uni-ali Venera xanm;
458

, 1988, 88.

459

Bu gedil n vaxtsa trklrl kontaktda olmu xalqlarn onca faizini trk saysaq,
dnyada trk olmayan ox az xalq qalar. Hurri dilini yrnmk is trkoloqlar n
vacibdir. Msln, trkcnin da sz hurri dilind heykl (tae) anlamnda ilnirs,
demli, qdim qaynaqlarda rast gldiyimiz dKuara-tae toponimi qarmza hunlarda
ilnn Qur adl iynin heykli v ya da tapna olan yeradn xarr. Bzi yazarlar
III Ur slalsi ana aid sndlrd ken Ba-qa-ri, Ki-la-ri, Beli-a-ri-ik, Ari-meme,
Ankiatal, Aripatal, Putuk kimi xs adlarn hurri sayr, halbuki bunlar subar adlardr
v Beli-arq (ncbel) adnda olduu kimi, digrlrinin d subar-trk dilind yozumu
vardr. Baqa yazlarda da hurri ad kimi veriln Arijen, Dauk, Kaltuk, Siluk, kit(a),
Puta, Dada, Umbin-Api, Tigin-ari, Tigin-atal, Dati-giza v sair adlar da hurric deyil,
trkc yozula bilir.

238

hurric puri qul, etruskca pura qul adlarnn trkibind v latn dilind
etruskdan alnma puer olan; hurri-urartu dillrind hari//hare yol,
eenc ram k, etruskca *arn- (>latnca arena); hurric ese gy,
tanr, etruskca eis tanr, aiser tanrlar, usil Gn; hurric sawali
il, etruskca awil il v b. 460
Grndy kimi, qafqazdilli hurrilr n Asiyaya glib, Suriyann
quzey blglrin yerlndn sonra buradak trk boylar il sx laq
qurmular. gr etrusk-hurri paralellri drindn tdqiq edilib, msbt
ntic ld olunarsa, onda bugncn mmmal qalan etrusk problemi
d aydnlaar. Trk dilin aid lamtlrin daha qabarq grndy etrusk
dili bel ntic xarmaa imkan verir ki, trk soylu etrusklarn taliyaya
kmmidn nc hurrilrl qarmas trk dili arl il yeni qarq
bir dild danan etrusk (tursa) xalqnn formalamasna sbb olmudur.
Bu prosesin n vaxt v hans blgd balandn bilmsk d, m.. X-IX
srlrd Troyadan uzaq olmayan Ege sahili blgsind baa atdn
sylmk olar. Cnki etrusklar hmin ada buradan taliyaya kmlr.
Mitan dvlti dalandan sonra hurrilr d mxtlif blglr splnmilr. Hurrilrin Teub adl tanrs sonralar hurrilrl dil qohumluu
olan urartular iind populyar olsa da, hurrilrl qaran subar trklrinin
xs adlarnda, zllikl, kiayarasnn quzeyind yaranan Subar byliyi
hkmdarnn soy adlarnda ilnmidir. 461 Het ar III Mursili (12961289) d Urxi-Teub lqbini damdr.
4. Urartu
Urmu glnn bat v quzey-bat blglri il Van gl hvzsi
asur yazlarnda bzn Nairi lksi kimi verilirdi. 462 Van gl
460

, 1988, 208-218.

461

Urartu dilind bu teonimin Teyeba kimi ilnmsi Teub/Teyeb prototipini ortaya

xarr ki, bu da yerli halinin dilind tapnaq yeri anlamnda iln biln Ta-eb (da-ev)
deyimi ola bilr. Altayda da Taeb kurqanlar vardr. Hurrilrin ba tanrs Kumarve idi,
lakin yerli Kubaba, Ujxara v U.GUR klind yazlb, oxunuu bilinmyn tanrlara da
sitayi edirdilr.
462
Qaynaqlarda Van gl Nairi lksinin yuxar dnizi (tamtu elitu a matti Nairi),
Urmu gl is Nairi lksinin aa dnizi (tamtu aplitu a matti Nairi) adlanrd.
gr nairi sznn samic nhr il laqsi varsa, onda bu sz trkcnin Su (Sub) lksi
deyiminin asurca trcmsidir.

239

yaxnlnda Urartu lksinin ad ilk df Uruatri blgsi kimi m.. XIII

srd I Salmanasarn yazsnda qeyd olunmudur. Hurri dvlti dalandan
sonra bu razilrd oxlu kiik byliklr yaranmd. Sonralar Van gl
hvzsin qafqazdilli boylarn ikinci byk axn balayr v guman ki, bu
yeni glnlr een-inqu xalqnn ulu cdad idi. 463 Onlar hurri
boylarndan qalm qohum hali il burada qarb, m.. IX srd n
Asiyann qdrtli dvltlrindn birini qura bildilr. Urartu adlanan bu
dvlt m..VII sr qdr yaad. Dou-Anadolu v Gy gl il Urmu
gl arasnda trk torpaqlarn zbt edn urartu arlarnn oxlu yazlar
qalb. 464 Trk boylarnn Urartu andak tarixi orafiyasn brpa
etmy yardm olan urartudilli yazlardak onomastik material v trkurartu leksik paralellri, urartu dilin ken trk szlri grkli
qaynaqdr.465
Haylar kemid zlrin ermni demdiyi kimi, urartular da he
vaxt zlrini urartu adlandrmamlar. O alarda yerli trk dialektlrinin
birind Bia adlanan Van gl yaxalarnda yerldiyi n zlrini
yazlarnda Biainili Vanl kimi tqdim edirdilr.466 Urartularn dilind
Biain klind ilnn bu gln ad sonralar Van formasna dmdr.
Urartu sz is yerli subar trklrinin dilind ur-art trkibi il ilnn
corafi addr.467 lk df asur qaynanda yanl (Uruatri) yazlan bu ad
463

Urartu dili daha ox udilrin dili il mqayis olunmudur (, 1936), lakin

rvan-Naxvan aras toponimlrl een onomastikasndak oxsayl paralellik
(Vedi-Vedeno, Arqu-Arqun, Naxvan-nax boyu v s.) urartu-een ilikisini ortaya
qoyur.
464
Yazlar taplan bzi yeradlar Karmir-blur (Qrmztp), Arin-berd (Qanltp) klind sonradan dyidirils d, ksri trk adn saxlamdr: Topraxkala, Mher-qaps,
Tatp, Yazlda, Xotanl, Dlibaba, Babulaq, rdkli, Dakrp, Qzlqaya, Adyaman, Topuzava v b. (, 1951; , 1978).
465
, 1988, 40-41.
466

slind, Bia adna mnsubiyt (-ini) v cmlik (-li) kilisi qoulduundan Biainili
vanllar anlam verir (, 1954, 22);
Qdimd Urmu hvzsind Buya adl ay da vard (, 49, 6); Su
anbar anlamnda bulqar-tatar dili v dialektlrind biya, bua, buy v Bi-kle (Bi-gl),
kumuk v baqord dilind bya, buvqan szlri ilnir (, 1991, 30-32, 50,
63, 74); Bia, Bua axarsu adlarn bulqarlar til hvzsin, douya miqrasiya edn
trklr d onu Yenisey hvzsin aparmlar (, 71-72); Caatay dilind is
buy sz sahil anlamnda ilnmidir (, 1984 , 99).
467
Trk dillrind ur//or sz uxur anlamndan tpcik anlamna qdr mxtlif
mna alarlar il toponimlrd ilnir, toponimlrin trkibind art sz d arm,

240

sonrak yazlarda dzgn verilmidir. Bistun yazsnn pers variantnda

Uratu Ermn blgsini bildirir. Bu adn Ararat variant is Bibliyada
RRT [urartu] yazlnn yanl [ararat] oxunuu il yaylmdr.
Bellikl, Qafqaz dalarnn arxasndan glib, Van yaxasnda yerln urartular buradak hurrilr qarb gclndilr v m.. IX srdn
artq kiik urartu byliklrinin birliyi - Urartu arl klind asurlarn
yazsnda qeyd olunur v hmin srin ortalarnda Arame urartularn ar
kimi verilir. Urartularn ba hri Tupa (Van hri) idi. Qaynaqlar bu
ardan sonra Lutipri olu I Sardurun v onun olu puininin adlarn kir.468 puinidn sonra olu Menua (810-787), sonra onun olu I Argiti
(786-764) v onun olu II Sarduri (764-735) ar olur. Son arn oxlu
yrlri olmu v traf lklrin ial il yekunlaan b yrlr aid
yazlar qalmdr. vvllr Urartu arlarnn yazs asur dilind idi, sonralar is mixi yazn urartu dilin uyunladrb, bu dild yazmlar. Urartu ar I Rusann (735-714) zn ldrmsi il nticlnn Asur-Urartu
mharibsindn II Sarqonun Azrbaycana yr bal il geni bilgi
vermi, yr marrutu boyu trk blglri haqqnda danmdq. Azrbaycan blglrini l keirmk v ya asl blgy evirmk urunda ox
vaxt Asur v Urartu dvltlri bir-biri il qanl mhariblr aparrd. Bu
savalarn acsn is azr boylar kirdi.
I Rusa asurlara mlub olana qdr o v ondan vvlki Urartu arlar
traf lklr dflrl boyk yrlr edib, qnimtl qaytm v yaxn
blglrin oxunu zbt edib, Urartu razisin evirmidilr. DouAnadolu btvlkd onlarn nzarti altnda idi. Urmu il Gyc gllri
arasndak razilr d ox vaxt Urartudan asl duruma drd. I Rusann
lmndn sonra urartulara II Argiti (714-685), II Rusa (685-645), III v
IV Sardur, Erimen v olu III Rusa balq etmidir. Lakin bu alarda
glib Dou Anadoluya yerln qamr (kimmer) boylar, onlarn ardnca
glib, Urmu il Gyc gllri arasnda oturan saqalar (skit) urartular zbt
etdiyi torpaqlardan qovaraq, Van yaxalarna sxdrmdlar.

bel, arxa anlamlar il itirak edir (Murzaev, 1984, 56, 415-416). Urartu lksindn
aada rbil hrinin ad da hmin model il yaranmdr; onun akad dilind yazl
bunu aq gstrir: Urbili-um (Ur-bel-i > Erbil).
468
Bzi yazarlar Lutipr il o alarda Urartudan xeyli uzaqda olan Kaiyar da trfd
blgbyi Tubusi (olu) Lapturi adn qarq salr (ilingirolu, 25); ski subar yurdu
olan bu blgd hmin adn Topuz olu Alptur ola bilmsi (.Gnaltay) yozumu da var.

241

sasn Van glnn quzey v dou yaxalarnda mskunlaan urartu

toplumunun bir hisssi d Urmu glndn batda yerlmidi. Byk v
Kiik Zab aylarnn
yuxar axarnda olan
bu blgy urartular
Ardini deyir, asurlar
is yazlarnda onu
Musasir ilan xan
ad il verirdi. Urartu
boylarnn Haldi adl
ba tanrsna mxsus
mbd d burada idi.
Musasir
myyn
alarda
Urartu
hakimiytin
tabe
olsa da, ox vaxt asur yazlarnda ayrca bylik kimi qeyd olunur. Bu iki
blgy yerln urartu boylar arasnda dialekt frqi ola bilrdi, bel ki,
asur yazlarnda urartuca eyni Rusa adn dayan urartu ar Ursa, Musasir byi is Urzan kimi verilir.
Urartu ordularnn yrlrini ks etdirn yazlar aydn gstrir ki,
urartu toplumu hr yandan trk boylar il hat olunmudur. Urartular
dmn Aza lksi adlandrd rvan uxurunu ial edndn sonra
burada hrbi qarnizon yerldirmk n qala v hrlr tikdilr. ndiki
Qanl-tp (Arin-berd) zrind skrlr n qarnizon qalas (er-ebi)
rn evi kimi tikiln Erebuni (rvn) qalas da m..782-d salnd.469
rvan uxuru Urartudan nc Kur uxuru, Saqa dvlti andan is
Saqat uxuru adlanr. Ona gr d, trkc ox qdim ya olan rvan
adnn bir ne sr bundan nc yaam, z trk olsa da, ad farsca olan
Rvanquluya he bir dxli olmad kimi, uxur-Saqat adnn qondarma
469

Yeri glmikn deyim ki, bizim bzi alimlr m.. 780-ci illrd salnan rvann
adn burada 2500 ildn sonra yaam Rvnqulu xann ad il izah edirlr. Halbuki
masir rvann Qanl-tp mhllsind rn (skr) qarnizonu n salnm, bir sr
sonra saqa ordusu tdfindn dadlb-yandrld n xarabal qanltp adlanan
Er-ebu-ni (rpuini) qalasnn mnas rn-qala demkdir; qdim azr trkcsind erebi r-evi (rn evi), adn sonluu is urartu dilind yeradlarna qoulan kilidir.
Bura gln haylar yerli deyimi hayca Arin-berd rin qalas klind iltmilr. Yerli
trklr urartularn iltdiyi qdim rebuni adn rvan klind gnmzcn yaatmlar.

242

uxur-Sd klind yazlmas da yanldr, bu ad rus, hay qaynaqlarnda

Sakat kimi qeyd olunur. Sakat ad is sonrak saatl boylarnn adnda v
Pir-Sahat yeradnda tkrar olunmudur. Hurri dili kimi, urartu dili szlrinin az olmasna baxmayaraq, bzi trk-urartu paralellrini semk olur:
trk

urartu

baba-(da)
mn
su
sra
tutdeaparr (kii)
rs (r)
uruq
qab
n
eb (ev, oba)
abad
gzl

baba
me(n)
tsu
er-i
tutiparir, er-i, eir
ar-e
urudan-i
kap-i
an-i
eb-an-i
abad-i
gazul-i

anlam
da
mn ( I xs vzliyi)
su, gl, dniz
sra
tutmaq, sir almaq
demk, danmaq
aparmaq (*al-par >apar)
xalq
gnc
soy, nsil
qab, l, ki vahidi
qab
blg, lk
mbd, yaay mskni
gzl, yaraql

O alarda urartu yazlarnn qeyd etdiyi kimi, Arazdan yuxarda az

(sonrak azr), ulduz (ultuza) boylarnn yaad razilr Kuarli lksi
adlanrd.470 Ola bilsin ki, kurli, kuari (kuarzi) szlri etnonim yox,
lulu v hunlar kimi, Kur (Kur) tapnan boylara veriln mumi addr.
Arame vaxtnda arn sas hri kimi Arzaku hrinin ad kilir. Araz
ay il Mrnd arasnda olan bu hrin ad sonralar Arazboyu rast
gldiyimiz Araz-bar, Araz-dyn modeli il yaranm Araz-aku szdr.
O alarda Araz sz Azrbaycanda tanr, boy v ay ad kimi ilnirdi.
Uduri-etiuni adlanan Gyc hvzsin bir ne yr olan urartularn burada yazlar qalb. Yazlardan blli olur ki, urartular buradan dou
trfd yerln dalq blglr d hcum etmilr. Sadalanan adlar srasnda Ku-Albani ad diqqti kir, nki bir ne sr sonra burada Alban
dvlti qurulmudur. Gycnin batsnda qeyd olunan luer boyad sonralar

470

, 1954, 57, 65-66.

243

burada Loru (Pnbk) adnda grnr.471 Krn yuxar axarnda Kuriani

blgad hl o alarda bu ayn Kr (Kur) adlandn blli edir. Trkurartu paralellrinin mna alar mtn daxilind daha aydn seilir. Msln; Sarduri olu puini gazuli urixi (yaraql vuru silah) v niribi
gazuli (gzl heyvan) rman verdi. Burada urartu dilindki gazuli sz
asur dilin damqu (gzl, tmiz, yaraql) sz il trcm edildiyindn
blli olur ki, urartuca gazuli bizim gzl szmzdr.472
Urartu qaynaqlarnda xeyli trkc xs adlar vardr: Baat (Basat),
Batu, Ata, Dada, Tsinalibi (in-Alp), Qapur. Bu baxmdan, son urartu
ar Rusann atasnn trkc Erimen (e-ri-me-na) ad diqqti kir. Bzi
hurri-urartu tanradlar (Teub-Teyeba, imiqi-ivini) eyni olsa da, frqli
urartu teonimlri vard; ba v sava tanrs Haldi, Gn tanrs Ardi.
Urartu yazlarnda sadalanan tanrlar
srasnda yerli trk boylarnn tapnaq v
iy adlar da yer tutur.473 Bel ki, Urartu
ar Menuann urartu tanrs Haldi (Xaldi)
il yana, Kuera tanrsna da ant yazs
vardr.474 n qdim trk boylarndan olan
lulu dilind ki--ru-um (kiur) sz tanr
anlam bildirir. 475 Qaynaqlardan bu da
bllidir ki, hmin sz (kur) eyni anlamda hunlar da iltmidir. Araz ay qrana
gln urartular burada yerli boylarn tapnaqlarnda eidib grdy Araz (Da-ra-zaa), Xudu (Xutu-ni) teonimlrini yazlarnda
ks etdirmilr. Urartu tanrcas Arubani
adnda ar-banu tmiz-saf xanm anlam

471

Loru blgsind xristianlama alarnda haylaan lurlrin trkizmlrl dolu olan

loru dialekti hay dilindn ox frqlnir.
472
, 126-126.
473

Bunlarn srasnda Drmu (ermi), DAlaptu (alb-d), DTaraini (tar, tanr), DElipri
(alp ri =Alpr) kimi tkibi trk szlrin oxayan adlar da vardr (, 145-147).
474
, 1951, 3, 181.
475

, 1954, 125.

244

grnr, Atbini tanradnda is at-bin trkibi (ata minn), svari anlam

mmkndr.476 Urartularn Turanu teoniminin turan sz olmas is ququ
dourmur, nki etrusklar hmin ada buradan Turan teonimini taliyaya
aparmlar. Grndy kimi, tkc teonimlr srasnda bir ne urartutrk paralellri akar etmk olur, ancaq trklr bunlar iy, urartular is tanr
ad kimi ildir:
D
Araza, DAtbini, DArubani, DKuera (Quer), DXutuini, D Turanu.
Quzey v Gney Azrbaycan blglri arasnda laq hr iki trfd
eyni adl boylarn yaamas v blglraras gedi-gli il grnr. Bel
ki, Gmr blgsind igi-qul boyundan Saqatar adl bann Manaya
getmsin aid mlumat verilir.477 Urartu qaynaqlar tkc kuman boyunun
adn ks etdirn bir-birindn xeyli uzaq yer v boyad kir: Gyc
gl hvzsind kaman boyu; Musasirl Asur arasnda Kuman byliyi;
Orta Anadoluda sonralar Komaniya adlanan Kuman blgsi. Urartularn
getdiyi n uc blglrd bel, trk onomastikas vardr; bunun rnyini
Diyarbakrdan batda Kumuq v Xzr yaxn, hrdn dounda Polad
blglri, quzeyd Kur (Kr), gneyd is Bars blglri ks etdirir.
Bellikl, IV-I minillrboyu prototrk Atayurdunun snr blglrin
glib yerln sumer, akad-asur, het v irani etnoslardan frqli olaraq, II
minilin banda v sonlarnda bura gln qafqazdilli hurri-urartu boylar
daha yaxn qonuluqda yerlmilr. kiayarasnn quzeyi v Van hvzsind mskunlaan bu boylar sonralar baqa xalqlar trfindn assimilyasiya olunub dilini itirmidir. Lakin kompakt yaadqlar quzey-bat blglrd dillrini saxlamlar. Herodotun vaxtnda Dou Anadoluda ermn,
matien, subar (sa-sper) trklri il yana, qafqazdilli alarodi boylarnn
da yaadn grrk. Urartu yazlarnda ad ken Kulxa sonra qafqazdilli Kolx blgsinin sasnda durur.
5. Yunan. Bizans
sl yunan tarixi m..VIII srdn balasa da, bzi yunan boylar bir
ne sr nc Balkan yarmadasnn quzeyindn enib, gney blglrd
yerlmidi. Onlarn kediyi yollar boyu arxada qalan xarabalq v yann
476

Troya -Trk laqlri zr tannm yazar Rid Safft Atabinn soyad dayrd.

477

Tssf ki, 27 stirlik bu yaznn kiik bir paras verilib: sa-ga-a-tar-a LUGAL
i-gu-qu-ul-xi-e u-la-bi KUR ma-na-i-di a-ta-a-a giqul boyunun byi Saqatar
Manaya getdi, Ata (, 286).

245

izlri gstrir ki, bu miqrasiya Ege v Krit-Miken kulturu ad il blli

olan mdniytinin dalmas il nticlnmidi. nsan yaaynn izi
Yunanstanda m.. IV minildn o yana getmir. Burada m.. III minildn
zbri balanan mdniytin yaradclarnn hans xalqa mnsub olmas blli deyil.478 Lakin onlarn bu regionda m.. II minilin vvlindn
yaratd mdniyt, zllikl, m..XV srd gcl zlzl il sona atan
Krit adasndak yksk Minoy kulturu dalmamdan bir-iki sr nc
yksk mrhlsin atmd. Arxeoloqlarn tapd yaz nmunlri,
yalar, yksk zvql tikilmi binalar heyrtedici estetik gzlliyi v
mkmmlliyi il seilir. Egey mdniytinin aparc qollarndan biri d
Kiik Asiyann bat yaxasnda salnm Miken hri idi. Yunan boylarnn m.. XIII srin sonundan balanan Makedoniyadan gney miqrasiyas mxtlif alarda bir ne dala il gerklmi v buradak yerli
mdniyti mhv etmidir. Htta buradak yaz-lifba 4-5 sr gndmdn
xmdr.
nc materikd, sonrak srlrd is yaxn adalarda yerln yunan
boylar bir ne sr rzind Anadolunun bat yaxalarnda koloniyalar qura
bildi. Artq m.. V-VI srlrd Qaradniz sahillri yunan koloniyalar il
bk yaratm v Azov dnizi yaxalarna qdr atmd. Mhz burada
yunan-trk laqsi daha qabarq kild saqa boylar il tmasda grnr.
Lakin yunan-trk laqsi daha vvllr Aralqdnizi hvzsind olmudur, nki mifoloji v qdim dil paralellri saqa-yunan laqsindn nc
vard v grnr, bu laqd Troya v Etrusk boylar iind olan trklr
vasitsil yaranmd. Sonrak laqlrs Makedoniyal fateh sknlrin
(Aleksandr) yr il bal ellinizm a, daha sonra is Bizans ana
aiddir.
Yunan elind m.. I minilin ilk srlrind hans siyasi qurumlarn
olmas tam aydn deyil, lakin yunan klrinin pilon (filon) klind glib yerlmsi mlumdur. Yunanca uruq, boy anlamnda phylon sz,
Spartada is hmin anlamda oba sz ilnirdi, bu szn knd mnas
da vard.479 Maraqldr ki, bu blglrd klan, uruq anlamnda oikos

478

, 1948, 65.

479

Oliva, 1971, 78; Sparta 5 obadan ibart idi (, 1948, 151); Hl antik ada
Hesix (Hesych) yunan szlrini izah edrkn, oba sznn knd, qsb anlamn
qeyd etmidir (, 1990, 11).

246

szn d rast glinir ki, bu da trkc ok (>oyk) il uyundur.480 Bu alarda ba anlamnda yunan dilin kemi basil sz yunanca eyni anlaml patrike szn stlyirdi. Htta soy-uruq balar basil adlanrd.
Bel ki, Afinada 4 filobasiley (uruq ba) vard. Homer ana (m..VIII)
qdr yunanlar mhtm sivilizasiyann xarabalqlar zrind hl knd
v hrin frqlnmdiyi polislrd tikiln iy krpi evlrd yaayrdlar. Yunan toplumunda yaay yeril bal ilnn szlr srasnda koma
v demos (vvlr dam-os) terminlri d diqqti kir, nki bunlar azr
v yunan dillrind ortaq sz kimi ilnir.
Yunan kndlri byyb hr evrildikc, traf blglrl iqtisadi, mdni v ticart laqlri genilndikc toplumda kin-biin, heyvandarlq, sntkarlq, tikinti yksk templ inkiaf edirdi. Sz snti v
dini tapnaqlar sistem dr, elmi biliklr artrd. Bu inkiafa tkan vern amillrdn biri d traf lklrd yaranan yunan koloniyalar il sx
laq, hmin lklrd yunan lobbisi idi. Artq m.. VIII-VII srlrd
yunan hrlri kiik dvlt klini almd. ki- sr sonra is Misir v
Mesopotamiya mdniytindn yaradc kild bhrlnmi yunanlar
qonu lklrin hsd aparaca mdniyt sahib idi.
Pers ar Darann m.. 515-514-d Avropa saqalar (skitlr) zrin
yr uursuz olsa da, Trakiya v Kiik Asiyann bat blglri perslrin
nzarti altna dd. Blg bylri (tiranlar) persynl siyast aparmaq
zorunda idi. Bu durum yunan hrlrind hm tiranlara, hm d xarici
mdaxily qar demokratik idar urunda mbarizy tkan verdi. Birbiril daima kin yunan hr-dvltlri m.. 500-478-ci illr arasnda
davam edn pers-yunan savanda birlib, qdrtli dvlt evrildi.
Afina dvltind aparlan yeni reforma uurlu oldu. Bel ki, pkatma il seiln strateqlr, 500-lk ura (bule), xalq mclisi (ekklesia), oxlu
zv olan xalq mhkmsi (geliea) sl xalq suverenitetinin tntnsi idi.
Qadnlar v tbii ki, oxsayl qullar bu ssvermd itirak etmirdi. gr
arxont daha ox sosial msllri idar edirdis, strateq hrbi v dvlt
msllrin baxrd. Bu ada Afinann traf blglrl ittifaq genilndi,
xsusil Perikl strateq olanda (m.. 443-430) mdniyt sahsind
quruculuq ilri xeyli irli getdi. Ancaq Afina il Sparta arasnda davam
480

Azr dilind koma, da koma, dam szlri vardr. Antik dvr yazarlarnn srlrind
d knd, qsb, mskn, blg anlamlarnda tas koma, koma, dem (demus) szlri
ilnmidir (, 1990, 11-13); Ola bilr ki, azr dilind koma v dam szlri hindavropa kknli dildn alnmadr.

247

edn Peloponnes mharibsi (m.. 431-404) Afinann mlubiytil qurtard. Az sonra nfuzunu itirn Sparta perslrl mhariby clb olunub
zifldi. Artq Makedoniya gclnmkd idi. skndrin Asiya lklrin
yr yunan toplumuna yeni imkanlar ad.
Antik an n qdrtli cahangiri olub, bir ox xalqlarn mifik-epik
qhrmanna evriln skndr Misirdn Hindistana, Orta Asiyaya qdr
byk razini az mddtd ial etmi, ellinizmin bu razilr tsir etm
imkan yaratmdr. Lakin skndr lndn sonra bu nhng imperiya
Misir, Suriya v Makedoniya kimi byk dvlt paraland. Suriyada
Selevkilr, Misird Ptolemeylr slalsi hakimiyti yrtd. Selevk ar
III Antiox Roma ordusuna mlub olandan sonra Selevk dvlti paraland v getdikc dou blglr Part, bat blglr Roma imperiyasnn
nfuzu altna dd. Nhayt, m.. 63-d Suriyada son Selevk blgsi
d romallarn lin kedi. zn Roma imperiyasnn varisi sayan Yunanstan IV-VII srlrd Bizans imperiyasnn siyasi mrkzini bura krmd. Vaxtar davam edn Sasani-Bizans mhariblri Anadoluda
gets d, bu savalara Azrbaycan trklrindn clb olunanlar gah bu, gah
da digr trf yardm edirdi. Bu illr rzind yunanlar dou lklrl
hmi laqd olmu, hunlardan Altaya qdr eli gndrmilr. Bizans
qaynaqlar trklrin tarixi n vzsiz blglr verir.481
Troya bir nv trk dnyas il yunanlar arasnda krp rolunu oynamdr. Yunan yazarlarnn srlrind Troya il bal mqamlarda trk
szlri ortaya xr. 482 Homerdn zbri ld olan epik, mifik,
epiqrafik, yol qeydlri, bioqrafik, flsfi, tarixi v corafi srlrd bu v
481

skndr v Selevkilr anda yunan-makedon skrlrin ayrlan torpaqda onlarn

yerlilrl qarmas grnr. Olsun ki, vaxtil Muan-Xzr arasnda olmu Yunan-hr
d o alarda yunan koloniyas imi. Vaxtil pers arnn Xzrin gneyindn Anadoluya krb, sonralar Lidiyada Hirkan-uxuru adlanan blgd yerldirdiyi hirkanllarla burada oturan makedonial sgrlrinin qovumas burann makedon-hirkan
polisi adlanmasna sbb olmudur (, II, 1983, 336); Grnr, bu cr qarq yaayanlara qatlm anlamnda qatq (katk) demilr. Lakin Roma imperiyas anda
Asiyann bzi blglrind sosial termin kimi ilnn kateq () sznn anlamn myyn etmy tinlik kn tdqiqatlar, hr halda, onun knddn knarda
yaayan skrlrdn frqli olaraq, knd camaat il birg yaayanlara aid olduunu
gman etmilr (, 1985, 95-98).
482
Tkc Apollodorun Bibliothekh kitabnda Piriam (Piri) v olu Aleksandrn
ikinci ad Paris (Bars), Sandok (Sandak), Oyma (qz ad) kimi xeyli trkc adlar vardr.
Burada troyal Peleqonun olu Asteropey Aksiy aynn olu kimi verilir (,
86);

248

ya digr trk boyu haqqnda blglr vardr. Korolu dddir, xma

szndn deyimi Herakl-Korolu paralelliyindn, bu obrazn ilkin mifik
dvrndn xbr verir.483 Homerin tsvir etdiyi Tpgz Dd Qorqud
kitabnda tkrar olunur. ki- minillik tarixi olaylar uzladrb eyni
zamana salan Ouz dastanlar kimi, liada v Odisseya poemalar da
XIII-VIII sr tarixi hadislrini sxb bir zaman ksiyin salmdr. Antik
a dbiyatnda geni yer tutan Apollonun kahini mdrik Abar (Abaris)
saqa boyundan idi. Ovidi onu qafqazl sayr. 484 Abaris kimi, yeddi
mdrikdn biri, saqa ahzadsi Anaxars haqqnda da grkli blglr
vardr. Qdim trk bilgsi Anaxarsdan IV bitikd geni bhs olunmudur.
6. Etrusk. Latn (taliya)
Balkandan frqli olaraq, Aralqdnizinin ortasnda km formasna
bnzyn Apennin yarmadasnda sivilizasiya bir az ke balamdr. Burada kin n yararl torpaq Yunan elindn ox olsa da, n Asiya mdniytindn uzaqda yerlmsi v metallurgiyann gec mnimsnilmsi
taliyann ikiafn lngitmidi. mumi ellin ad il tannan yunanlara nisbtn, burann halisi m.. I minild mxtlif dilli boylardan ibart idi.
Dunay ay yaxalarndan m.. II minilin sonunda qalxb, buraya gln italik boylarndan yapiq, osk-umbr, sabin v latnlar, lliriyadan gln venet
(Venetsiya blgsi) v daha sonralar glib quzeyd yerln qallar (kelt),
m..VIII-VI srlrd Balkandan glib gneyd, Siciliyada oturan yunanlar hindavropa kknli boylar idi. Lakin buraba dili bilinmyn rutul kimi
bzi boylar da vard. Bura Troyadan v Lidiyadan gln boylarn iind is
trkdilli uruqlar vard. Bunlardan biri d yeni yurda n Asiya glnklrini
gtirn etrusklar idi.
Yunan v Roma mdniytnin tarixi axarndan Avropa uyqarl
yarandsa, vaxtil Roma uyqarl da etrusklarn kultur alanlar zrind
qurulmudu. n azndan, avropallarin yaz kulturu latn lifbasna borcludur ki, onun da kk qdim trk runik lifbas il eyni olan etrusk lifbasna dayanr. Bunu hr iki lifbada istifad olunan qrafik iarlrin mqayissind aydn grmk olur:

483

Polad kndindn (cevan rayonu) toplanan Qratn qarlmas qolunda sylnmidir (, 1979, 4).
484

, 1985, 153.

249

Etrusk dilindki trkizmlrdn danarkn vaxtil etrusklardan latn

dilin kemi szlri d nzr almaq lazmdr. Latin dilindki pedis (bit),
urbis, orbis (uram, ordu, hr, dair), sero (sarmaq), balte (beld, kmr),
curia (kurum), curulis (dvlt taxt), veto (bitmk), konsilium (konuma,
gnm), camillus (kam, gnc rahib) v bu kimi onlarla szn etrusk dilindn qalmas mmkndr.
Tarixi dbiyatda Etrusklarn taliyaya haradan glmsi, onlarn
soykk mvzusu 2500 il bundan nc gndm glmsin baxmayaraq
bugncn z hllini tapmamdr. XIX srin sonunda artq etrusk dili bir
ox dnya dillril mqayis edilmi, lakin qohum dil axtar hllik bir
ntic vermmidir.
Vergilinin qdim Roma tarixindn bhs etdiyi Eneida srind
bu hrin sasn qoyan etrusk soykkl Romul v Remin troyal Eneyin
trmlri olduu bildirilir. Romann mhur Qay slalsi d zn troyal Eneyin soyuna balayrd. Mhur Roma imperatoru Qay Yuli Sezar
senatda ilk xnda Mn silzadym, troyal Eneyin nslindnm
deyrk zn tqdim etmidir. Etrusklarn Tarkvini soyunun Romada
hakimiyti (616-510) yzil srd. Roma imperiyasnn tml dalarnn
qoyulduu bu ada romallar mnimsdiyi mifoloji tarixl, dvltilik
glnyil sonralar Asiya v Avropada tannd.
Qdim etrsk fsansin gr, Eneyin trmlri Romul v Rem
sahibsiz qaldqda onlar bir dii br (qurd) mizdirir, lmdn xilas edir.
Sonralar bu ekizlr Roma hrinin sasn qoyurlar. Bu baxmdan, trklrin qay boyunun dii qurd fsansi etrusklarda da vard. Roma hrind etrusk kvartalnn (Tuskus vikus) olmas, Yugarius vicus (yuxar) v
Yanikul (yeni qol) mhlllri, qdim subar boyad il Subura adlanan
etrusk kvartal gstrir ki, hr sakinlrinin yalnz bir qismi etruskardan,
digr qismi is baqa etnoslardan
(latn, sabin v b.) ibart imi. Bu
trk adlar sanki Romann simgsi
saylan Bozqurdun nvann gstrn kemi tarixin yadda kimi
qalmaqdadr. Biz dn bu yadda oyatmaq, yenilmkdir. Etruriyann znd d etrusklar mxtlif
yerli v glm boylarla qarq yaayrdlar.
250

Etrusk xalq, etrusk dili deyimlrinin gerk anlam tutumu o alarn etnik demoqrafiyas, glm-yerli boylarn ayr-ayr v i-i yaamas
il baldr. Etnik glnklrini saxlayan boylarn dini inanclar sintezindn yaranm yeni etrusk dinil paralel ortaq nsiyt vasitsin evrilmi
etrusk dili d Etruriyada yaayan mxtlif boylarn mdni birliyi idi. Bu
birlik siyasi birliy, etrusk toplumu da superetnosa evrilmdi. Bu baxmdan, etrusk dilin burada yaayan bir-iki boyun doma dili, baqa boylarnsa ikinci dili kimi baxmaq grkir. XX sr qdr Qafqazda azr trkcsinin rolu n idis, etrusk dili d Etruriyada hmin rolu oynamdr. Lakin vahid etnos olan azr trklrindn frqli olaraq, etrusklar qarq etnos
idi v bu durum onlarn taliyada latnlam bir xalq kimi yeni eraya daxil
olmasna mnbit rait yaratmd.
Etrusk yazlar zrind aradrma bizd bel bir qnat yaratd ki,
etrusk dili d uva, hay, alban dillri kimi qarq bir dildir. Bu dild trkizmlrl yana baqa bir-iki dilin d izi grnr. Bu izlri leksik qatda
aramaq n qdr asan olsa da, qramatik qatda o qdr tindir. Etruskologiyann uuru is bu problemin dzgn zlmsindn asldr. Bu baxmdan, etrusk dilini amaq n bir aar yetmir, etrusk dnyasna girmk
n qapya iki aarla yaxnlamaq grkir.
Bellikl, trk dili etrusk dilini aa biln aarlardan biri sayla bilr,
qalr o biri aarn taplmas. Bunun n etrusk lifbasnda bir-iki hrfin
bildirdiyi sslr yenidn baxmaa ehtiyac vardr. Uzun v tin bir yol
kemi etruskologiya elmi n lifbada kiik dzlilr aparmaq o qdr
d tin olmayacaq. Yetr ki, etrusk lifbas il eyni qaynaqdan olan trk
runik lifbasnn zl orfoqrafik qaydalarndan yardm vasit kimi istifad olunsun. 485 nc etrusk onomastikasnda geni yer tutan trk adlarndan bir nesin baxaq.
Kiik Asiyann qdim dillrindn bhs edn V.V. evorokin kari adlarnn sonunda grnn alp sznn burada ilnmi Alpos ad il balan485

Xocam Bxtiyar Vahabzad 1985-d dedi ki, Sumerl bal snin mqalni trcm
edib apa vern alman dostumuz . mide Bakdadar, grmk istyir. Biz Bxtiyar
mllimgild grdk v shbt etrusklardan dnd o maraql bir sz iltdi, dedi ki,
almanlar etrusklara turx deyir. Tkc bu turx sz o zaman mnim n sas ipucu oldu
v bir mddt etrusk yazlar il ciddi mul oldum. Sonralar bzi yazlarmda etrusk
dili, lifbas v teonimlrindn bhs etmi, trkc oxuduum bir ne etrusk deyimini
Azr xalq (2000) bitiyind vermidim. Ken bu mddt rzind topladm xeyli
etrusk-trk paralellri artq Etrusk-Trk ba adl ayrca bitik klind apa hazrdr.

251

tsn mmkn sayr v mqayis n etruskcadan cul-alp szn sual

iarsil rnk gstrir. 486 lbtt, alp sznn igid anlam onun trk
adlarna qoulmasna imkan vermidir v etrusklarn tale tanrs kimi tqdim olunan Kul-alp adnda trkc anl igid anlam vardr. Bu baxmdan,
uzmanlarn etrusklarn Alpan teonimini csartli tanrca kimi deyil, onun
adnda hvsl, istkl (willingly) szlrini axtarmas bsdir. Bir etrusk
yazsnn sonluunda alpan turke (alpan suna) szlri ilnir ki, burada
da alpan sz igid, csur anlamndadr. Dou trklrd Ulgen tanrnn
epitetlrindn biri Ayaz addr. A. nan qeyd edir ki, bzi aman dualarnda Ulgen aqayaz (a ayaz), ayazkan deyimlril mracit olunurdu.487
Etrusk yazsnda bahadr ad kimi ken Ayvaz yunanlarn Ayaks (Ayaz)
ad il qarladrlr. Hr halda, Eyvaz variant da qeyd olunan bu adlarn
Korou-Herekle ba fonunda etimoloji baxmdan aradrmaq yararl ola
bilr. Etrusk yazlarnda ilnn lukumon titulu ba kahin v hkmdar
san bildirir, yni etrusk toplumunda lukumon hm baqam, hm baqan
saylrd. Etrusk inancna gr yeralt qvvlrl tmas qurma bacar
olan lukumonlar qutsal saylrd. Romal yazar Fest gr, lukumon hara
yanardsa, ora thlkli mkana evrilirdi. Yunanlarn basilevs dediyi
lukumonlarn yaam o qdr rituallamd ki, onlar dini trlrin quluna
evrilirdi. Szn anlamn amaq n onun hans mna alarlar olmasna baxmaq lazm glir. Lukumon sanna bu kontekst daxilind baxanda
onun ulu qam anlam il ilnn ulukam (ulukam-an) sz olduunu
grmk olur.
taliya dilisi prof. Mario Alineyi etrusklarn ba tanrs Tinia (Tin)
il trklrin Tengri teonimi arasndak laqni qeyd edib bunlarda eyni
sz kk olduunu yazr.488 Roma elbyi (car) Tiberi adnda qdim trk
el (dvlt) qurumunda vali anlamnda tbr, eltbr titulu durur. Titul
bildirn bu sz vaxtil het dini d kemi v burada sonralar labarna
(hkmdar) formasn almdr. Romulun ulu babas kimi veriln Eney
yunanca Afrodita, latnca Venera adlanan tanrcann olu idi. Etrusklarda
bu tanrca Turan adlanrd.
Appian m..V srdn sonrak keltlrl romallarn savalarndan
bhs edrkn Romada tannm Fabiy soylu bir qamn adn Qay Fabiy
486

, 1965, 232.

487

nan, 1972, 32.

488

Alinei, 2005.

252

Dorson, Tit Liviy is onun adn Qay Fabiy Dorsuon kimi verir.489 Azr
trklrind v baqa trk xalqlarnda Dursun, Tursun ad geni ilnir.
Troya hri d dann tind yerlir. Homer Herann bu dan
zirvlrindn biri olan Qarqar zrin qalxmasn yazr.490 Buradak d,
Qarqar toponimlri qdim trk qarqar boyunun v trk onomastikasnda
yayn qutsal anlaml d daad il baldr. Gney Azrbaycanda d
daad, Qarqar blgsi m.. I minilin vvllrindn, Quzey Azrbaycanda
is qarqar boylar Alban eli andan blli idi, Qazaxstanda Qarqar da
indi d vardr. Bu baxmdan, taliyaya knlr iind hanssa trk boyunun olmas ququ yaratmr.
Uzmanlar etrusk dilinin gney v quzey dialektlri olmasn sylyirlr. Yaz rnklri olsa bel, ifrsi almam bir l dilin dialekt zlliklrin rh vermk zor idir. Dorudur, Toskanada yaayan etrusklarn
bioloji-genetik varislri bugn italyan dilind danakn szlri frqli tlfz ed bilr, lakin bunun etrusk dilin yox, italyan dilin dxli var. Adil
xanm Aydann yazdna gr, bu blgd c (k) ssi x kimi deyilir v bu
zllik gorgia toscana (toskana qrtla) adlanr.491 Etrusk yazlarnda eyni adn, szn mxtlif yazl fopmalar aydn gstrir ki, bunlarn myyn hisssi dialekt frqlril baldr.
Uzmanlar etrusk yazlarnda ilnn ais (sonralar eis) v cm halda
aisar sznn tanr anlam dadn sylyir. Maraqldr ki, eyni durum Skandinav xalqlarnn saqalarnda da zn gstrir. zllikl, island
dilind tanr anlamnda s [au:s], cmd sir sz ilnir.492 Drudur,
skandinav dillrindki as sz Avropann quzey-bat blglrin Asiyadan glmi qdim as//az boylar, hmin boylarn ba tanrs Odinin v digr as tanrlarnn ilk mskni Aser (Azr) yurdu il balanr.493 Ancaq
etruskcada ais//eis, aisar szlrinin skandinav saqalarndak as, aser szlril laqsinin olub-olmamas hllik blli deyil. Bel ki, aser//asar tanradn Skandinav lklrin aslar, tali489
490
491

, 2004, 237.
lliada, XIV. 292-283.
Ayda, 1987, 232.

492

- . . 1962, 49.

493

Azr xalq, 2005, 11-24.

253

yaya da etrusklar Asiyadan (Azr lksindn) aparmlar.

Etrusk-trk laqsindn danmaq n trkologiya elmi Altay
teorisin istinad ed bilmir, nki etrusklarn taliyaya Altaydan
getmsini ortaya qoya bilck blglr yoxdur. Bu baxmdan, trklrin
Atayurdunu n Asiyada vern yeni Urmu teorisi is etrusk-trk
ilikilrini tarixi gerkliy dayanan elmi llrl ortaya xara bilir.
II minilin sonlarnda
Kiik Asyann batsndan
krk Apennin yarmadasnn Arno-Tibr aylar
arasnda Etruriya (Toskana)
blgsind yerln etrusk
boylar artq I minilin balarndan taliyann nmli
xalqlarndan birin evrilmi, 8-ci srin ortalarndan
6-c sr qdr etrusk ekspansiyas traf blglri v
adalar brmd.
Etrusk varl taliyada miladdan ncki minil
boyu davam etdi, ancaq bu
varlq 500 il zyuxar ykslil, 500 il d zaa enil davam etdi.
Etrusklar Yeni eraya latnca danan bir toplum kimi kedi, arxada byk
mdniyt buraxsa da, z kemiini itirdi.
Miladdan nc III-I srlr ertusklarn asimilyasiya olunma dnmidir. Etrusklarn sonu atd, bu ac sonluq taliyann mrkzind Yuli Sezar
v Oktavian Avqust dnmind tarix yazarlarnn gz nnd ba verdi,
ancaq bu acmasz olay qlm alan olmad, oldusa da, it-bata dd,
glib bizlr atmad. Roma imperiyasn yntn latn siyasi elitas v
latn yazarlar hr vchl etrusk adnn tarixdn silinmsin alrdlar.
Bu duruma mnasibt bildirn Q. Mleteynin gerkliyi yanstan bel
bir deyimi var: Etruriya Romann beiyi, Roma etrusklarn mzar oldu.
Yunanlarla cavada ln Troyann son ar Priamn v bu savada
ona yardm edn Eneyin soybabalar Dardan idi. Dardan, Troy (Tur), Eney
v Priam xsadlar kimi, Troya il bal bir sra toponimlr d trk onomastikasna yad deyildir. Hmin alarda bat trklrindn olan subar, er254

mn, mitan, tiras (tirsa), qaqay v urmu boylarnn, daha vvllr dilind
xeyli trk szlri grnn hat boylarnn Troya (lion) il laqsini mmkn saysaq, onda bel trkizmlrin gerk varl doaldr. Troya-Lidiya
yrlrindn taliyaya kn etrusklarn da buradak trkizmlri v yaxud
trk dilini yeni yurda aparmas doal saylmaldr.
Dilin leksik qatnda xs adlar (antroponimlr) nmli yer tutur. Etruskoloqlarn verdiyi etrusk adlar srasnda trk onomastikas n yad
olmayan elementlr d grnr. Bel ki, Hathli soyadnda hat-l modeli,
latnlarda Caius//Gaius klind ilnn etrusklarn Cae//Cai adnda ouz
boyad kay (qay), Churchle [Xurxle]-Korolu, Pleku-Pelek, Tute-Tutu,
Ulthes-Ulduz, Karkana-Karakan xs adlarnn paralelliyi vardr. Alfiya,
Atiliya, Perca, Culni, Cainei, Sarsinaia, Peci, Araziya, Pinariya, Tanusa,
Suana kimi etrusk qadn adlarnda Sarsn Ay, Bik adlar seildiyi kimi,
sonda sadalanan adlarda da axarsu il bal Araz, Pnar, Dniz v qutsal
Su-Ana adlar grnr.
gr Arnth adnn Arnza [Arnca] formas kiiltmdirs, onda trk
dillrindki -ca (Qaraca) kilisi grnmkddir. xsin adnda hans
soydan-boydan olmasn (koqnomen) gstrn mxtlif kililr vardr.
rnyin, turs boyundan Tursikina etrusk adnda -ki morfem onunki, bizimki szlrind olan -ki kilisil yaxndr.
Etrusk dilinin hans dil ailsin mnsub olmasn myyn etmk
n bu dild qohumluq bildirn terminlrin dzgn taplmas grkir.
Uzmanlar etrusk dilind qohumluq bildirn szlr srasnda mi, day, bibi,
xala, bac mnasnda ilnn szlrin olmadn qeyd edib apa, ati, klan
(oqlan), sex (qz), neftis (nv), ruva (qarda), puya (arvad, qadn), nene
(nn, day), papa (baba) kimi szlrin bildirdiyi mnalar verirlr ki, bunlarn da oxu trk dillrind zn gstrir.494
talya dilisi prof. M. Alineyi etrusk dilind ilnn tarxon, camthi,
zilax kimi titul bildirn szlrin vaxtil macar dilin d kemi (kende,
dyula) trk szlri (tarkun, kende, yula) olduunu yazr.495 Myyn sahlr zr sntkarlar bildirn terminlri v pe-snt bildirn szlrin
bir qismini bada yazlarndan yrnmk olur. Bel epitafiyalardan bzilrinin iki dild yazlmas is zm yardm edir. rnyin:
494

Latncann neps (h.a. *nepts) terminil laqsi grnn etrusk dilindki neftis
sznn nv v ya qarda//bac ua anlaminda olmas hl dqiq myn edilmyib.
495

Alinei, 2003.

255

TLE 541: (latn): ar. trebi. histro

(etrusk): ath: trepi: thanasa
Trebi adnn latn variantndan hm d aydn olur ki, etrusk yazlarnda [p] ssini bildirn p hrfi bzi szlrd [b] ssini d bildirir. Latn
dilind teatr aktyorlarna histr(i)o deyilir v yaznn etrusk variantnda
onun qarl tanasa szdr. Demli, etrusklar aktyora tanasa demilr.
Grnr, tanasa sznn qarl kimi veriln histro sz sonralar latn
dilind aktyor (artist) anlam il ilnmidir. Buradak tanasa sz bdiz
(surt, kil) anlamnda ola bilr. Bu halda btv yaz bel oxunur: Arnt
Trebi(nin) bdizi.
gr bu ikidilli yazda semantikas v morfoloji quruluu il diqqti
kn tanasa sznn gman etdiyimiz bdiz anlam dorudursa, onda
etruskcann bu sz trkcnin tan, taniq (ahid) szlri kimi tan- feilindn yaranmdr. Burada Turab adn xatrladan Trebi antroponimi d
maraqldr. Bu ada baqa bir ikidilli (TLE 462) yazda Kay Trebu klind rast glirik ki, kay (qay) soyundan da yuxarda bhs olunmudu.
O alarda etrusk dili kimi baqa qarq dillrin d olmasna dair
blglr var. rnyin, Herodot qrek (yunan) kknli saylan gelonlarn
yar qrek, yar skit bir dild dandqlarn yazrd. Myyn tarixi raitd bir xalqn ikidilli duruma dmsini gstrn blglr oxdur. Bilinqvizm adlanan bu durum dillrdn birinin stnly, sonra da qlbsil
nticlnir. Etrusk dilinin latn dilil vzlnmsindn ncki ikidillilik
bada yazlarnda geni ks olunmudur. Yeri gldikc bel yazlardan
ld olunan bilgilr zrind dayanacaq, nki bzi etrusk hrflrinin
etruskologiyada yol verilmi yanl yorumuna bu bilgilrl dzli verilir.
Paris Milli kitabxanasnda saxlanan
qdim etrusk zri zrind saylar rqm v
nqt il deyil, szlrl verilmidir. Etruskologiyada say bildirn szlr 1-thu, 2-zal
(esal), 3-ci (ki), 4-a, 5-max, 6-huth kimi
oxunur, geni yaylmdr, lakin zrlrd
kubun qar trflrind olan rqmlrin
cmi stndki nqtlr uyun olub yeddi
sayn vermlidir: 1+6=7; 2+5=7; 3+4=7.
Bzi uzmanlar is huth szn 4 sayna,
a szn is 6 sayna aid edirlr.

256

Bu say bildirn szlri sras il Polat Kaya (pr, ki, zal, mak, ma,
hut), Selahi Dikr (thu, ki, huth, a, mal, zal) v ola bilsin ki, mnim bilmdiyim kimslr d trkc oxumaq istmilr. Vaxtil zrin zrind
olan szlrin
txmini
transkripsiya
il
verildiyini,
zrin
pr
yazlan zn is baayaq
tutaraq tu oxuduqlarn grb,
bzi dzlilr (a vzin
pla, huth vzin hlth)
496
vermidim.
Bu
mqayislrd hmin frqlr
aydn grnr:
Etruskoloqlarn oxuduu
variantla (yuxar sra) bizim
variant (aa sra) arasndak
frqlri nzr alanda 1, 2, 5,
6 saylar zr zrindki dzm uyun glir, 3 v 4 saylar is dzgn
transkripsiyas il baldr, zri yzxndan grmdiyim n tam oxunu
acq qalr. Lakin etruskca say bildirn szlrdn drdnn bilinmsi d
nmlidir
Etrusk lifbas zrind bir az geni dayanmaa ehtiyac var, nki
bugn dnya xalqlarndan oxunun istifad etdiyi latn qrafikal lifbann
kknd duran etrusk lifbas qdim trk lifbas il eyni qaynaqdandr.
Avrasiyaya yaylm runik hrflrin qdim tk damalarndan yaranma
yollarn I blmd rnklrl gstrmidik.497 Vaxtil hmd frolu,
Muharrem Ergin v baqa dili alimlr d gytrk lifbasnn trk toplumunda yarandn sylmilr.

496

Azr xalq, 2000, 152-153; Etruskca pila (be) saynn uva dilindki pilk (bilk)
variantna uyunluu gstriri ki, uva saylar (pr, ik, vi, tvat, pilk, ult) baqa
etrusk saylarnn da myynlmsin yardm ola bilr.
497

Vaxtil Mirz Ftli Axundov latn qrafikal lifba trtib ets d, onu Azrbaycan
Demokratik respublikasn quranlar gerkldirdi, biz d onu 1991-d brpa etdik. O
vaxt Dvlt lifba Komissiyasnn rhbri idim. Mn irad tutanlardan bzisi deyirdi,
madam ki lifban dyiirsiniz, el Gytrk lifbasn qbul edin. Mn yarzarafat cavab
verirdim ki, el latn lifbas da bizim qdim lifbadan yaranb.

257

Yazdan istifad edn qdim xalqlarn toplumda yazb oxuya biln

mirzlr ehtiyac vard, ona gr d bitiki (katib) v dilmanclarn hazrlanmas n mktblr yaranrd. lk df sumerlrin yaratd bel mktblr sonralar n Asiyada yaynlad, bu glnyi etrusklar da taliyaya
gtirmidi. Etrusk yazlar ktan paralar v z trfin mum kilmi
aac lvhlr zrind yrnilirdi. Ktan zrind qu qanadndan, aac
zrind qamdan dzldilmi qlmdn, mrkkb kimi doal boyadan
istifad olunurdu. Romallar da uaqlarn yazb-oxuma yrnmk n
etrusk mktbin gndrirdilr.
Etrusk lifbas abc sralanmas
il yaz lvhsind, keramik qablar
v baqa nsnlr zrind taplmdr. Bel nmunlrd lifbann soldan saa dzln d rast glmk
olur. El rnklr var ki, orada hrflrin sralanmasnda v ya saynda
yanllq grnr:
Etrusk lifbasnda bzi hrflrin frqli killri v eyni ssi bildirn
frqli hrflrin olmas doaldr. Bel ki, minil boyunca ilnn yaznn
mrkzi hakimiyti olmayan xalqn yaad blglr zr frqlnmsi,
hm d bu zaman iind inkiaf edn dilin fonetik sistemind ba vern
dyimlr uyunlamas il ortaya xan frqlri tbii saymaq grkir.
Zaman axarnda etrusk v gytrk lifbasnda olan iarlrin bzisi
dyiikliy urasa da, hr iki dilin yazlarnda grnn eyni cizgili hrflr
daha oxdur. Minil davam edn etrusk yaz glnyind dilin inkiaf,
dialektlrin blglr zr frqlnmsi yaz qaydalarna tsir etdiyi kimi,
lifbadak hrflrin saynda v cizgisind d iz buraxmdr. Lakin bu
frqlr Orxon yazlar il Yenisey yazlar arasnda olan qrafik frqlrdn
azdr. Trk v etrusk runik lifbalarnn bir qaynaqdan olmas eyni ssin
hr iki lifbada eyni iar il verilmsind daha aydn grnr:

258

vllr ellinlrin yaz glnyi olmadn vurulayan v Elladada

lifbann ortaya xmasn finiklr balayan, yunanlarn dri zrind
yazlan kitablr dephtera (dep-deri) demsini, istifad ediln lifbaya
finik yazs deyiminin is uzum mddt yunan dilind davam etmsini
yazan Herodot kadmelrin yunanlara gtirdiyi lifbada yaranan frqlri
bel izah edir: nc baqa finikiyallar kimi kadmelrin yazs finik
lifbasnda idi. Sonralar dillrind ba vern dyimlr lifbaya sirayt
etmi v bzi hrflrin frqli formalar yaranmdr. 498
Siciliyal Diodora gr, Homerdn
ncki yunan airlri pelask lifbasndan
istifad etmilr, bu lifbaya dayanan yaz
trlri Avropaya da yaylmdr. Bel
lifban taliyaya pelasklar gtirmilr.
Diodorun fikrin Byk Pliniy d trfdar
xmdr. Bu yorumlar etrusklarn pelask
saylmas il baldr, nki Latn lifbas
etrusk lifbasndan yaranmdr.
Etrusk lifbs sasnda Latn lifbasnn yaranmas ququsuzdur. Artq bunu etiraf ednlrin say artmaqdadr: Latn lifbas zrind illrl davam edn mbahis artq zlmdr. Bzilrinin iddia etdiyi kimi, latnlar lifban Kumed yerln yunanllardan deyil, quzey qonular etrusklardan
almlar. 499 Skandinav
runlarnn da etrusklardan
alnmas ensiklopediyalarda
qeyd olunur. 500
Lakin
skandinav runlarnn mnyi mslsi hllik mbahislidir.
Burada
verdiyimiz
etrusk lifbas uzmanlarn
498
499
500

Herodot, V. 58; Buradak depdera (dep-deri) da dri sz il baldr.

Bloch, 1963, 120.
Britannica, XIX t., 1970, 755.

259

mumi ryin gr etruskologiyada qbul olunmu variantdr. Lakin bu

variant qsursuz deyildir, nki buradak yanllq bzi szlrin dzgn
oxunmasna imkan vermir. Dorudur, etruskologiya elmi etrusk
lifbasndak hrflrin bildirdiyi sslri dzgn myyn etmsil uur
qazanmdr, lakin bzi hrflrin oxunuu hl tam aydnlamayb. Bizc,
bel hrflrin hans ssi bildirmsini dqiqldirmdn etrusk yazlarn
oxumaq bir sra yanllqlara yol ar, hm d etrusk dilinin sslri
quruluunun dqiq tsvir edilmsin mane olur. Bel mbahisli hrflrin
fonetik dyrini burada myn etmk iddiasnda olmasaq da, bzisi haqqnda mahidmizi aqlayb uzmanlarla paylaman yarar vardr.
Etrusk yazlarnda [f] ssi kimi oxunan 8 hrfi slind [b] ssi kimi
oxunmaldr. Bunu Tebariy adnn Pirqi lvhlrind aramey v etrusk
yazl variantlarnda grmk olur:

Bu adn yanl olaraq etruskca Tefariy kimi oxunmasnn bir sbbi

d etruskologiyada drin kk atm etrusk dilind [b], [d], [g] samit sslrinin olmamas fikrindn dour. ki dilli yazlar bel mbahisli msllrin aydnlamasna yardm edir. Yen [b] ssil bal bir adn latn v
etrusk dilind yazln ks etdirn ikidilli yazya (TLE 462) baxaq.
etrusk: cae trepu
latn: c. treboni
Bu yazda Cae (Kay) Trepu adnn latnca C. Treboni(us) klind
yazlmas p//b, u//o qarln ortaya xardr. Blli olur ki, etrusk yazsnda p//b v u//o qoa sslri eyni hrfl veril bilir. Bu p//b qarln
Trebi adnn kediyi baqa bir ikidilli yaz (TLE 541) da tsdiq edir:
etrusk: ath: trepi: thanasa
latn: ar. trebi. histro
Grndy kimi, etrusk dilind [b] ssinin olmadn sylmk
doru deyildir. Dnmk olar ki, vvllr etrusk yazlarnda B hrfil
veriln bu ssi sonrak alarda 8, bzi yazlarda is p [p] hrfil bildirmilr. Etrusk lifbasnda iarlrin doru oxunmas ox nmli msldir.
zllikl, dilarxas samit sslri bildirn hrflrin dqiqlmsin ehtiyac
vardr. Trk dili kimi etrusk dilind d ssuyumu (sinharmonizm) qanunu
olduu n bu samit hrflrin diln (inc) v dilarxas (qaln) saitlrl
ilnmsi diqqt alnmaldr. Trk runikasnda sait-samit harmoniyas
260

etrusk yazlarnda da zn gstrmlidir. Nzri baxmdan dilarxas samitlr aid hrflr etrusk dilind bu sslri bildir bilr:

Bu
baxmdan, etrusk yazlarnda hrfinin yalnz [v] samit ssi kimi, ,q hrfinin
is [x] samit ssi kimi oxunmas yanldr.Yeri gldikc, bzi yazlarn
oxunuunda bu iarlrin bildirdiyi sslr zrind dayanacaq. Burada
yalnz 4 hrfin etrusk yazsnda 4, trk runikasnda is 9 ss bildirmsi
faktna nm vermk grkir, nki bu durum ss harmoniyasn etrusk
dilind ks etdirmir. Bu baxmdan, etrusk hrflri d n az 6
saiti bildirmlidir.
Yunan-latn hrflril yaxnl olan etrusk lifbasnda
ksr hrflrin hans ssi bildirmsini myn etmk etruskoloqlar n o qdr tin olmamdr. Bel
ki, etrusk yazlarnda yunan-latn dillrindn alnm bzi yer, xs v tanr
adlarn bildirn onomastik szlrin yazlnda hrflrin ss dyri, az da
olsa, bir ne latn-etrusk ikidilli kiik mtnlrin varl etrusk lifbasnn
dzgn myynlmsi n imkan vermidir. Dorudur, artq etrusk
lifbas ksr tdqiqatlar n mbahis dourmayan
bir msly evrilmidir, lakin bir ne hrfin hans
ssi bildirmsi hl dqiq yrnilmmidir. nki
yunan-latn dillrind olmayan bzi sslr etrusk
dilinin zlliyini tkil edir, onlarn lifbada hans
hrflrl ifad olunduunu tapmaq n ciddi aradrmalara ehtiyac vardr. Buradak hrflrdn yalnz s, z
sslrini bildirnlr ququ dourmur.
Etrusk dilinin fonemlr sistem sait sslri
bildirn hrflrin doru myn edilmsindn ox asldr. Bu ndnl,
etrusk lifbas il eyni qaynaqdan olan gytrk runuk lifbasnda zn
gstrn eyni iarnin, yuxarda deyildiyi kimi, ilndiyi szdn asl

261

olaraq dilarxas v diln saiti ifad etmsi etrusk

dilind saitlri bildirn hrflr n d kerli ola
bilr.
Uzmanlar mxtlif szlrd ilnn , ,
hrflrini [k] ssi kimi oxuyurlar. Halbuki, el
etrusk yazlar var ki, bu hrflrin d orada
ilnir. rnyin, Toskana (Tarquini) adlanan blgd m..VII sr aid bu yazya baxaq: 501
mk

M
v

() ().
i () ()
Bu
yazdan
blli olur
ki,

hrfi ka
v kak
hecalarnn
banda, hrfi kak hecasnn sonunda,
hrfi is qu hecasnda iln bilir:

Troya savana aid bu kilds Aicas [Aykas] il Axillesin [Aqle]

ad yazlmdr. Burada [ k ] v q [ q ] iarlri kas v aq hecalarnda
grnr:
Etrusk yazlarnda q hrfi hr yerd [x] ssi kimi oxunur ki, bu da
gerk durumu ks etdirmir. Dorudur, hmin hrfin bildirdiyi [q] ssinin
fonetik inkiafda [x] ssin kemsi azr trkcsind olduu kimi (oq >
ox) normal haldr, lakin bu fonetik dyimni btn szlr amil etmk
doru deyildir. Eyni yozum hrfi n d kerlidir. Bel ki, etrusk
yazlarnda bu hrfin yalnz [v, w] ssi, bzn htta [f] ssi kimi
oxunmas da fonetik sistemin inkiafnda g > > v dyimlrinin
gzard edilmsi il baldr.
501

Bzi etrusk yazlarnda duru iarsi kimi nqtlr verilmmidir. Bel yazlarn
oxunuunda szlrin snrn doru tapmaq tindir. Duru iarsi olmayan bu yazn da
etruskoloqlar bel yanl transkripsiya edirlr: mi velelthus kakriqu numesiesi putes
kraitiles this putes

262

Ss quruluu baxmndan etrusk dili il uva dili arasnda bnzrlik

vardr. Azr trkcsindn frqli olaraq, bu dillrd samit sslr cingiltili
v kar lamt gr zif frqlnir. Bu baxmdan, p/b, t/d, s/z, x/q sslri
etrusk yazlarnda ilnm yerin gr frqli oxuna bilir.
Etrusk mtnlrini oxumaq n nc runik lifbann ilnm zlliyi, istifad olunduu dilin yaz qaydalar tdqiq olunmaldr. Dorudur,
etruskologiya elminin bu shd myn aradrmalar, uurlar vardr,
lakin etrusk dilinin orfoqrafiyasnda hl cavabn tapmam xeyli suallar
da vardr. Bel suallardan bir-ikisin burada aydnlq gtirmy alaq.
Etrusk yazlar il mul olanlar
bilir ki, bu dild bir sra szlrin yazl
bir-birindn frqlidir. rnyin, n Asiya
mnli Goroqlu ad etrusk yazlarnda
Herecele, Hercle, Xurcles, Kuruqile,
Xurxles, Heracle, Herxle variantlar il
grnr. Bu etrusk gzgsnn arxasnda
Herakl v Atlant motivindki rsmd is
Herakln ad Kuruqile kimi yazlmdr:
Adlarn yazlndak frqlri grmk n bir ne rny baxmaq
kifayt edr:
Troya kral Priamn olu Aleksandrn ad: Alexsantre, Alcsentre, Alaxsantre, Elaxntre, Elcsntre, Elxsntre. Menerva tanrcann ad: Merva,
Meneruva, Menrva, Menrua, Mnrva.
Bel yayn v hamnn bildiyi bu adlarn yazlnda grnn mxtliflik, tbii ki, o qdr d bilinmyn sad apelyativ szlrin yazlnda
da vardr v bu durum etrusk yazlarnn oxunuunda nzr alnmaldr:
apurthe - apurte, aule - afle, mulach - malak - mlach
mlaca - mlaka - mlaxas, larth - lart, kara - cara
kape - cape, zicu - zixu,
Trk el qurumunda titul olub bir sra Avrasiya xalqlarnn da dilin
kemi tarkan, tarxun szlri hm d xsad kimi ilnmidir. Tarqun
(Tarxun) adnn etrusk yazlarnda bu variantlar vardr: Tarquenna, Tarquinii, Tarxunies, Tarxun, Tarxunie, Tarxunus. Etruriyada taplan yazlarda etrusklarn htta z etnik ad olan rasena (aras-ena) etnonimi d
rasna, rana, rane, rane, rasnea formalarnda yazlmdr.

263

Grndy kimi, etrusk yazlarnda eyni szn mxtlif cr yazl

var v bunlarn hamsn imla (orfoqrafiya) xtas saymaq olmaz. Bel szlrin yalnz bir qismi yazarn savad zndn yanl yazla bilrdi. sas
cbb is etrusk dilinin bir ne dialekt ayrlmas il bal idi. slind,
burada shbt bir dbi dildn (etrusk) ayr-ayr dialektlrin yaranmasndan deyil, ortaq dili formaladran mxtlif kknli boylarn dialektlrindn gedir. Demli, etrusk dilinin aarn tapmaq n n bu dilin dialektlrini ks etdirn yazlarn qrupladrlb sistem salnmas da grkir.
Etrisk szlrind bzi saitlrin yazlmamas lifbann fonetik v sillabik (hecal) ynlril qarq xarakter damas il baldr. Ona gr,
myn szlrd samitlr, daha ox sonor samitlr (r, l, m, n) yazlmayan
saitrlrl heca klind oxunanda szn etrusk dilindki anlam trkc
qarl il ortaya xr.
lupu [olupu] olb, klan [oklan] olan,
rth [erti] erti//idi, rth [erat] r ad, ril [eril] r il
Gytrk v etrusk yazlarnda a/ v s kimi oxunan , a hrfi hr
iki yazda bzn szlr arasnda duru iarsi (ayrc) vzifsini dayr.
Bu halda , a duru iarsi nqt v vergl kimi ayrca ss bildirmir. Ona
gr d bel orfoqrafik qaydalar bilmyn etruskoloqlar, zllikl uzman
olmayan hvskar aradrclar bir ox mtnin transkripsiyasn yanl verir. rnyin, lemni yazsnda ssgas : agss szlrini P. Kaya ssaqas : aqass
klind oxumaq istmidir, halbuki hmin deyim (Z) sugas : ags (Z)
klind oxunmaldr.
Etruskoloqlar kimi bzi trkoloqlar da eyni yanlla yol verir. rnyin, bugn Rusiya trkoloqlarnn ndri saylan trkoloq S. Q. Klyatorn mry a k a mrht yazsnda a duru iarsini ayrca sz kimi oxuyur: tanrm a k a yerim. 502 Halbuki, burada tanrm k yerim
deyimi yazlmdr.
Bugn soy-xs adlarnn yazlnda geni istifad olunan M(irz)
F(tli) Axundov kimi qsaltmalar etrusk andan ilnir. Etrusk yazlarnda, zllikl bada epitafiyalarnda yayn olan blli adlarn, oxilnn szlrin ba hrfi yazlr. Bel qsaltmalarn btv formas ikidilli yazda asan brpa oluna bilir. rnyin;
TLE 514.
502

, 1976, 68-69.

264

(latnca): lart cae caulias

(etruskca): l. cae. caulias (Lart Kay Kaulias)
Bu ikidilli yazdan yrnmk olur ki, etrusk variantnda yalnz ba
hrfi (l) yazlan sz Lart ad imi. Demli, epitafiyalarda rast gldiyimiz l
hrfli qsaltma Lart kimi oxunur. Etrusk yazlarnda qsaltmalar sasn
epitafiyalarda, bada yazlarnda zn gstrir.
Bzi qab-qacaq, nsnlr zrindki yazlar mi (mn), mini (mni)
vzliyil balanr v yazl nsnnin kim mxsus olmas, kim trfindn
yaplmas v ya kim sunulmas bildirilir. Bu tr yazlara bada zrind
d rast glmk olur:
TLE 247: mi larises telathuras suthi (Mn - Laris Teletura qbri)
TLE 154: mi lartha (Mn Lartnam)
ETP 341: mi cailes cutus (Mn - Kaylenin qutusu)
TLE 338: mi mamerces: artesi (Mn Mamerkenin artesiym)
TLE 35: mini muluvanece Avile Vipiiennas (Mni rmaan etdi
Avile Vibiyenna )
Bada yazlarnn ksrind lnin yalnz ad v soyad qeyd
olunur. Bel epitafiyalar adtn th, ath, arth hrflril balanr ki, bunun
qdim trk epitafiyalarnda olduu kimi ad, r ad olacan dnmk
olar. Bu baxmdan, bzi yazlarn banda gln arnth szn d rn ad
kimi yozmaq mmkndr. rnyin,
ETP 236: ath : sethrna : cracias (Ad Seturna Kraki-as)
ETP 237: ath : sethrna : clanti (Ad Seturna oqlan-ti)
ETP 313: arnth vipina cure (rn ad Vipina Kubre)
Bzi bada yazlar btv cml klind olur. rmyin, m..VI
srin sonuna aid epitafiya (ETP 333) bel yazlmdr: larth laucies thamequ larecesi ka iserithesi celeniarasi mini zinece vethur kam artethi
(larth ? laukiesl ? tama qulare keika ieritesi keleni arasi, mni ineke
getur, kam r tedi).
Bir saxa (yakut) mktb uukula deyirs, demli onun ana dilind
rusca kola szndki ss dzm yoxdur. O, tlffz ed bildiyi vrdil
bu sz ana dilind szlrin ss-heca quruluuna uyunladrr, dilcilikd
buna interferensiya deyilir. Etrusk dilind d alnma szlrin yazl gstrir ki, onlar bzi yunan-latn szlrini tlffz etmkd tinlik kir-

265

milr, bel szlri ana dilinin fonotaktikasna uyunladrb deyirmilr:

Apollon > Apulu, Axilles > Aqil v s.
Etrusk yazlarnda fleksiya kimi grnn usil//uselna tipli szlrd
sait vzlnmlri vardr. Lakin bilmk olmur ki, burada i/e vzlnmsi
usil szn kili qoulanda ba verir, yoxsa usil//usel frqi dialekt zlliyi v ya ayr ndnl baldr. Eyni sz clan //clenar kimi a//e vzlnmsini ks etdirn rnklr haqqnda da demk olar.
Etruskoloqlar tipoloji baxmdan etrusk dilini aqqltinativ (eklemeli)
saysa da, szlrin trkibind grnn ss vzlnmlrini flektiv dillrdki
duruma bnzdir v mxtlif formal killrin eyni qramatik funksiya
il bir szd iln bilmsini, bel durumun qoma v balayclarda da
grnmsini inflected v uninflected terminlril verirlr. lbtt, etrusk
dilinin morfonoloji quruluundan yalnz bu dilin aar taplandan sonra
danmaq olar, nki sadalanan zlliklr morfonoloji qaydalar deyil, sadc dialekt frqlril d bal ola bilr.
Etrusk yazlarnda bzi saitlrin yazlmamas lifbann tam fonetik
deyil, hecal (sillabik) yaz nv il qarq bir lifba olduunu dnmy
sas verir. Bu baxmdan, morfonoloji zlliklri ks etdirn sillabik yaz
qaydalarn dqiqldirmkl etrusk dilinin morfonoloji quruluunu ortaya
xarmaq olar.
Etrusk dilinin hans dil ailsin aid olmas onun morfoloji quruluundan asldr. Tipoloji baxmdan etrusk dili bitikn (aqqltinativ) dillrdndir, yni trk dili kimi sz kkn qoulan kililr ona yeni leksik
v qramatik mna verir. Bel dillrd nqoma olmur. Msl burasndadr ki, etrusk yazlarnda kililri myyn etmk o qdr d tin deyil, lakin onlarn qramatik
ykn, hans vzif damasn ayrd etmk is
tinlik yaradr. rnyin, yazlarda ox ilnn
olan anlamndak clan szn bu kililr qoula bilir:
Tipoloji baxmdan etrusk dili eklemeli dil olduu n trk dillrindki kimi, burada da sz kkn bir ne kilinin dalbadal qoulmas
doaldr:
trk: gz-l-lik-l; etrusk: larth-al-i-la
Bzi etruskoloqlar etrusk dilin hindavropa dillrindn biri kimi baxdndan bu dilin morfologiyasn o dillrin qramatik kateqoriyalar il yoz266

maa alrlar. Etrusk dilind olmayan ins bildirn morfemlr axtarr,

htta onlarn hallanma formalarn tapr, bzi adlarn sonluunu is adlq
hal formas kimi verirlr.
Etrusk dilind isimlrin hallanmas haqqnda myyn bilgilr ld
edilmidir, lakin bu sahd uurlar etruskoloqlarn gman etdiyi qdr d
deyil. Hr halda, hllik uzmanlarn hallara aid qbul edib razladqlar
ortaq fikirlri gzdn keirnd etrusk dilind szlrin hallanmas il trk
dili hallanma sistemi arasnda myn bnzrliklri grmk olur.
Trk dillri kimi etrusk dilind adlq haln (nominativ) kilisi yoxdur: apa (apa, ata), klan (olan), spur (hr). Uzmanlar etrusk dilind
yiylik haln (genitiv) iki cr (-s//- v -l) kil il yarandn yazrlar:
apa-s (apa-nn), spur-al (hr-in), Laris-al (Laris-in), Ramtha- (Ramtann). Etruskologiyada cmlik kilisi il ilnn yiylik haln -ra-s
(canl), -xva-l (cansz) formalarn qeyd edirlr. gr bu yorum dorudursa, onda trk morfoloji sistemindn knarda qalan bu qramatik gstricinin (canl-cansz) etrusk dilind hans dilin qal olmas aradrlmaldr.
Bzi uzmanlar -is, -(a)ls kililrini ikiqat yiylik (dubl genitiv), bzilri
d birglik hal kimi I ablativ, II ablativ adlandrrlar.
M. Pallottinonun etrusk dilind yiylik haln iki kilisi olmas
haqqnda yozumunu A. Ayda xanm dolaq v yanl sayr, doru olaraq,
bu kililrdn birini (-s) mnsubiyt bildirn morfem kimi dyrlndirir v hmin kiliy aid bu rnyi verir: 503
Avileska apas - Avileska(nn) apa-s
Avileska-l apas - Avileska-nn apa-s
Grndy kimi, etrusk dilind yiylik, birglik hallar v mnsubiyt bildirn kililrin dqiqlmsin ehtiyac vardr. vvla, nzr
almaq lazmdr ki, eklemeli dillrd olmayan erqativ haln etrusk dilind
axtarlmas vzin bu dild olmas grkn mnsubiyt kilisi taplmaldr. Bunun ipucu sz srasdr: tyin olunan szn sonra glmsi, mnsubiyt bildirn kilinin d ona qoulmas diqqqt alnmaldr. Bir nsnnin kim mxsus olmas onun zrindki yazda mnsubiyt gstricisinin
ilnmsi il blirlnir. rnyin, Mn Mamerkenin artesiym (sancayam) deyimi olan bu yazda (TLE 338) mnsubiyt bildirn -si morfemi
bel verilmidir: mi mamerces arte-si (mn mamerke-nin arte-si)
503

Ayda, 1992, 235-236.

267

Etrusk dilind tsirlik hal (akkuzativ) qpaq qrupu trk dillrind

(ev-ni) olduu kimi -ni kilisil bildirilir. Bunu I xsin tkini bildirn
mi (mn) vzliyi aydn srgilyir: mi-ni (mni). Hmin formada kili
samitl bitn szlr d qoulur: spur-ni (hr-ni). Azr trkcsind is
-ni kilisi saitl bitn sz qoulur: evi-ni, quyu-nu. Bzi etrusk yazlarnda mini il yana mine//mene szlrind d tsirlik haln morfemi (-ne)
olduunu sylyirlr. Bununsa doru olub-olmadn mtn daxilind
yoxlamaq grkir.
M. Pallottino ski etrusk yazlarnda ynlk hal (dative) kilisinin -a formant il bildirildiyini qeyd edir.504 Trk dillrind hmin kilinin -a//-, -qa//-g kimi bir ne fonetik variant vardr.
Etrusk dilind yerlik haln (lokativ) -thi//- ti kilisil ilnmsi
sylnir: spur-ti (hr-d), klan-ti (olanda). Bzi trk dillrind bu
morfemin -te variant etrusk deyimin ox yaxndr: el-te (eld).
Bllidir ki, trk dillrind cmlik bildirn -lar kilisi topluluq
bildirn -la, -ar kililrininqovumas il (la + ar = lar) yaranmdr.
Vaxtil hmin -ar morfeminin trk v etrusk dillrind cmlik bildirn
eyni kili olduunu gstrmidik.505 Bzi uzmanlar -r kilisini canl,
-xva//-cva//-va//-ua kililrinis cansz mfumlar bildirn szlr qoulduunu sylyirlr: ais (tanr), ais-er (tanrlar); marunu-xva (marunular).
Bellikl, etrusk v trk dillrind hal v kmiyt gstricilrinin
bu qsa v tri mqayissi d gstrir ki, lifbada olduu kimi, qramatik
qatda da bu dillrin ortaq elementlri vardr. rnyin, hr iki dild eyni
anlaml apa sznn hal v mnsubiyt kililril ilnmsini beldir:
smin hallar
tk v cmd trkcsi
adlq (nominativ)
yiylik (genitiv)
tsirlik (akkuzativ)
ynlk (dative)

504
505

apa
*apa-(a)r
*apa-(a)l
*apa-r-al
*apa-ni
*apa-r-ni
*apa-a
*apa-r-a

apa
apa-(la)r
apa-(n)n
apa-lar-n
apa-n
apa-lar-n
apa-(g)a//-(y)a
apa-lar-a

Pallottino, 1975, 215.

Aasolu, 1988, 195.

268

yerlik (locativ)

*apa-ti
*apa-r-ti

xlq (ablativ)

birglik

Mnsubiyt

*apa-s(i)
*apa-r-si

apa-ta
apa-lar-ta
apa-tan
apalar-tan
apa-(y)nan//la
apalar-nan//la
apa-s
apa-lar-(*s)

Etrusk dilind vzlik kimi ilnn szlrin olmasna he kim bh

etmir, lakin bunlarn xs, iar, sual vzliklri zr myynldirilmsi
hllik tam baa atmayb. Bzi iar vzliklrinin fonetik dyimlr
uramas sylnir: ita > eta > ta, ika > eca >ca. I, III xs vzliyini
bildirn szlr v bzi iar vzliklri etrusk v trk dillrind oxardr:
xs vzliyi
etrusk
trk
I

mi

mn

II

sn

III

an
vil
pi, pul
an, in

an, o
ol, vil (uva)
bu(l)
an, in, ol

iar vzliyi

Etrusk dilind qoma, balayc, dat, inkarlq morfemi blirlnmyib. Bsit sintaktik qurululu bu dild nqoma, cins kateqoriyas yoxdur.
Kmki feillr, feilin zaman, nv formalar hllik o qdr d aydn deyil. Uzmanlar kemi zaman bildirn -ce (-ke) kilisini gstrirlr:
sval-ce [saalke] - yaad, saald; lupu-ce [lupuke] - ld, lbd
muluvani-ce [muluvanike] - yapd, qayrd
Bellikl, etrusk dilinin mxtlif qatlarna tri bax bir daha bu
dilin qarq olduunu, burada trk dili il yana baqa bir (v ya iki) dilin zlliklrinin d yer aldn gstrir. Etrusk lifbas gytrk lifbas
il eyni mnlidir v bu dil fonetik, leksik, bzi qramatik gstricilr
gr uva dilin yaxndr. Tipoloji baxmdan bitikn (aqqltinativ) dillr qrupunda olan etrusk dili il trk dillri arsndak balant 3 minil ncy dayanr. Birlik dillrin morfonoloji quruluundak konservatizm
etrusk-trk laqlrinin ortaya xarlmasna imkan verir. Bu imkan is
etrusk dilinin daxili dialekt zlliklri yrnildikc daha da artacaqdr.

269

Bunun n ilk nvbd etrusk yazlarnn blglr zr, hm d mvzulara gr qrupladrlmas grkir.
XIX srd Etrusklarn mnyi problemi qabarq kild gndm
gldi, nki bu dnmd hindavropa dilli xalqlarn vahid dil ailsin mnsub olmas yeni yaranm tarixi-mqayisli diilik elmil sbut olunmudu.
Avropa mdniytinin kknd duran etrusklarin dilis bu aily girmirdi.
Buna gr, etrusk sorununu zmk istyi aktuallamd. Hllini gzlyn msllrs etrusklarn mnyi v etrusk yazlarn oxumaq idi. Etruskologiyada daban-dabana zidd yorumlar nticsind etrusklarn dili kimi,
soykk d zlmz hala glmidir. Ancaq ziddiytli yorumlar arasnda
gerk durumun zmn yardm edn fikirlr d vardr. Hl XIX srd
Corc Dennis etrusklar qarq etnos kimi yrnmyin hmiytli olacan qeyd etmi, n azndan, yerli uruqlarla qaynayb-qarmasnn ququ
yaratmadn sylmidir. Etrusklarn soykk problemin bu yanama
dorudur, nki etruskca yazlm mtnlrin qramer zlliyi d qarq dil
elementlril diqqti kir. Bu qarmann etrusklar hl Anadoluda ikn
balandn dn bildiyimiz kimi, onlarn taliyaya kndn sonra
gerkl bilcyini d gzard etmk olmaz.
Herodot taliyaya etrusk (tirsen) boylarnn Lidiyadan kdyn
yazr. Bel bir kn daha nc Troyadan olmas haqqnda da bilgi vardr.
Olsun ki, Anadolunun bat blglri saylan Troya v Lidiyadan olan klrd bir ne yaxn qonu v qohum boylar itirak etmilr. Bunlar eyni
v ya frqli dild danan boylar ola bilrdi, ancaq bunlarn iind trklrin olmas v onlarn da Anadolunun bat blglrin doudan, Anadolunun dousundan v Qafqazn gneyindn glmsi ququ dourmur.
Etrusklarn Qafqazla bal olmasn S. Ferri Etruriyann onomastikas il yorumlamdr. Yazar Etruriyada mvcud olmu rutul, kaska etnonimlri v Aqill, Sovan toponomlrinin qaynan Qafqaz xalqlarndan
rutul, aqul, svan, kaska boylar il balayr.506 slind, qdim kaskaylar
(qaqay boylar) Qafqazda deyil, hatlarn quzey-dou qonusu kimi m..
II minilin balarndan Anadolunun orta blgsil Qaradniz arasnda yaayan trk boylar idi.507

506
507

Ferri, 1964, 497-498.

Qdim kaskay (qaqay) boyu haqqnda geni bilgi n bax: Aasolu, 2005, 54-

62.

270

Qafqaz-Etrusk paralellri srasnda daha ox etnotoponim diqqti

kir, nki boyad il yaranm toponimlr adn dad boyun hmin
yerd yaadn gstrn tarixi tutalqa saylr. Bu baxmdan, Qafqazda
olan boyadlar taliyada da grnrs, bunlarn iind alban, araz, ermen,
qamr, kaspi, kay, qapan, qaradon, rsaq, subar kimi trk etnonimlri
v aqul, udi, een, silv, rutul kimi qafqazdilli boyadlar da varsa, demli,
miqrasiyada trk v qafqazdilli boylar itirak etmilr.
gr Qafqaz-taliya paralellri kimi grnn silv-silviya (soyad),
rutul-rutul etnonimlrini, een-eina v Udi-Udin etnotoponimlrini,
Aqul-Aqill toponimlrini qafqazdilli saysaq, aadak qarladrmada
trkc olan rnklrdn yalnz Tarqu hrinin Dastanda, Tiberda aynn Karaay elind (Tatarstanda Timer ay var) olduunu nzr alsaq,
yerd qalan adlarn Azrbaycanda, Xzrdn Dou Anadoluyacan uzanan
blglrd olduunu grrik:
QAFQAZ-AZRBAYCAN
Alban (yerad, boyad)
Albana (ayad)
Arpa (toponim)
Araz (ayad, teonim)
Aras-pican (etnotoponim)
Arsaq (etnotoponim)
Ermen (etnotoponim)
iloy (ada)
Tiber (ayad)
Kamr (yerad, boyad)
Kapan (etnotoponim)
Karadon-lu (etnotoponim)
Kaspi (etnotoponim)
Kr (ayad)
Ordu-bad (yerad)
Subar (etnotoponim)
Tarqu (etnotoponim)

TALYA
Alban (yerad, boyad)
Albina (ayad)
Arpi (toponim)
Arezzo (etnotoponim)
Aras-ena (etnotoponim)
Artsak-ena (Sardinyada yerad)
Arimin (toponim)
Cilo (ada)
Tibr (ayad)
Kameriya (hr)
Kapen (hr)
Kortona (hr)
Kasperia (hr)
Kuri (hr)
Orte (hr)
Sibaris (hr)
Tarquini (hr)

Grndy kimi, hm Qafqaz (Azrbaycan), hm d taliyada eyni

etnotoponimlr var, bunlarn kknd yuxarda sadalanan trk boyadlar
durur. Yuxarda bugnk durumla bal qafqazdilli kimi veriln een v
Udi etnotoponiminin v rutul etnoniminin o dnmlrd qafqazdilli sz
olduunu sbut edck lav blglr yoxdur, ksin, Udi, een adlar

271

daha ox dou trklrd ilk addr. Eneyin d rutul boylar il savada

lmsini yazan Appian rutulu tirren boylarndan biri kimi verir ( ). Bzi antik a yazarlarna gr is, taliya halisi
iind n ox etrusklarla barda olub dostluq ednlr sibar boylar idi.508
Etrusklarn, daha dorusu, protoetrusklarn Azrbaycandan Anadolunun bat blglrin, oradan da taliyaya kmsini tsbit etmk n
nc k olaynn tarixini v hmin kn hans ad dayan boylara aid
olmasn ortaya xarmaq grkir. Etruriyaya miqrasiyann Troyadan v
Lidiyadan mxtlif tarixd olmas Qafqaz-Troya v Qafqaz-Lidiya yolunu
ken klrin d frqli tarixlr aid olmasn ortaya xarr. Bel ki, Troya
savandan nc ba vermi Qafqaz-Troya knn tarixi m.. XIII srdn
vvlki alara aiddirs, Qafqazdan Lidiyaya kn tarixi d m..VIII
srdn vvl aiddir.
Strabon qeyd edir ki, yunanlarla savadan nc 9 sancaa blnn
Troya Priamn vaxtnda vahid lk kimi idar olunurdu.509 Savadan sonra burada Eney qoulub taliyaya z tutan kmnlrin iind trklrin
ola bilcyini gstrn blg sasn onomastik sozlrdir. Bel ki, burada
trk izini ks etdirn d, Qarqar dalar (oronimlri), trk ellrind yayn olan Dardan, Eney, Priam (Pirim, Piryam), Askaniy (Azkan), Amuliy
(Amulca), Paris (Bars), Alber (Alpr), Prok (Prk) v sair bu kimi antik
a yazarlarnn srlrind geni ilnn xsadlar (antroponim) vard.
Troyadan gedn etrusklarda as//asar teonimi olduunu yuxarda demidik. Bu szlrin Skandinaviyaya aparlmas da Troyadan gedn trksoylu aslarla baldr. Snorri Sturluson Kiik Edda (1225) srini Skandinav saqalar sasnda yazm, Avropann quzeyin as boyunun Troyadan glmsini zllik vurulamdr. Yazar srind Troya il bal bu
deyimlri ildir: 510
Troya trk lksidir (sh.10); Trklrin olksini trk edib (sh.11);
508
509

, 1983, 57.
Strabon, XIII. I. 7.

510

, 1970; Azrbaycan tarixi elmind bu sland qaynan ilk df 1988d gndm gtirnd mn irad tutan bzi tarixilr bu blglrin hun ana aid
olacan deyirdilr, lakin Urmu teoriyasnn ortaya qoyduu blglr artdqca, etiraz
ednlrin d fikri dyidi, artq hmin Skandinav blglri mxtlif mqal, kitablarda
sas arqumentlr srasnda yer tutur. Geni mlumat n bax: , 1988 a;
Azr xalq, 2000.

272

Avropaya gln aslar buraya trk glnklri gtirdi v burada trk

trlri ttbiq olundu (sh.12).

Grndy kimi, hm etrusk, hm d island dilind olan ais//as teonimi Troyadan gedn as boyad il baldr. Bu boy is azr etnoniminin
v Azr teoniminin kknd duran qdim as boylardr ki, bunlar da Gytrk yazlarnda ad ken (az) trk boyudur. Dolays il, Azrbaycandan
Troyaya, oradan da taliya v Avropann quzeyin as, aser szlrini aparan trklrdir.511
Troya v Lidiyadan taliyaya kn trk boyunun v ya boylarnn
adn yrnmk n n etrusklarn z adna v onlara knardan veriln
adlara baxmaq lazmdr. Hl antik a yazarlarndan Halikarnasl Dionisi etrusklarn zlrin rasena () dediklrini qeyd ets d, adn
yozumunu, szn anlamn vermmidir. Dionisinin ki minil nc yazd bu mlumata mxtlif yorumlar yazlm, lakin rasena adnn gerk
am hl bulunmamdr. A.Trombetti bu adn rasena deyil, arsena olacan yazmdr.512 Yazar gerk duruma doru bir addm atsa da, ikinci
addm atmayb yaryolda durmudur. Bel ki, arsena (arasena) sz etrusklarn boyadn yox, yurdlarnn adn bildirn Arasena toponimidir,
boyadlar is aras etnonimidir. Demli, etrusk yazlarnda Rana szn
aras eli anlamnda Arasna (Arasena) klind oxumaq lazmdr.
Azrbaycanda is aras//araz boyad bir sra toponimin kknd durur, htta qdim alarda boyadlar bildirn lulu-bi, azr-bi, tras-pi, kaspi etnonimlri kimi aras-pi boyad il d dzln Arospican (aras-pi-can)
toponimi vard v bu blg Araz aynn orta axar yaxalarna yaxn idi.
Buradak Arazboyu blglrd Arazdyn toponimi, musiqi ad arazbar
deyimi olduu kimi, Urartu anda da yuxarda qeyd etdiyimiz Arzaku
(Araz-aqu) toponimi v Aras teonimi (d a-ra-za) vard. Grndy kimi,
Azrbaycanda qdim alardan araz sz teonim, etnonim, etnotoponim
kimi ilnmidir.

511

Heredot Asiya qitadnn Prometeyin arvad Asiyann adndan yarandn qeyd edir
v bir Lidiya rvaytin gr d Asiya adnn Kotinin olu, Manesin torunu Asienin
adndan trdiyini v Sardda bir kvartala Asiad deyilmsini yazr (Herodot, IV. 45).
512
Trombetti, 1934, 46: Bizansl Stefan araz boyunun Pont yaxasnda da bir
(Arazos) adl hrindn bhs etmidir (-, 1987, 29). Grnr, bu
araz//aras adl boylarn batya miqrasiyas mxtlif zamanlarda ayr-ayr dalalarla ba
vermidir. Onlarn adna sonrak blmd Lemni yazsnda da rast glmk olur.

273

Demli, etrusklarn zad olan aras etnonimi protoazrlr iind

aras (araz) boyad kimi ilnirmi. Trkdilli aras boyunun dili v lifbas
kimi, ad da mxtlifdilli protoetrusk boylarnn qovumasndan yaranan
etrusk toplumunun ortaq zlliyi kimi dyr qazanmdr. Ancaq etrusklarn z iind ba vern bu sosial olayla yana, bir d etrusklara dardan veriln etrusk ad v o adla tannmas durumu vard. Bzi uzmanlar
etrusk adnn turski etnonimindn e- nqomas (prefiksi) il yarandn
sylyirlr, lakin sami dillrind etrak (trklr), ekrad (krdlr) deyimi
turusk > etrusk dyimsini mmkn edir, yni etrusk deyimi aramey v
ya baqa bir sami boyunun dilind *turusk boyadnn cmlik formas kimi
ortaya xa bilrdi. Bu baxmdan, z iindn deyil, dardan verilm etrusk adnn etimologiyas n qdim qaynaqlarda ken tirsen, tiras,
turis, tura boyadlarna baxmaq grkir.
Dniz xalqlar ad il anlan boylar iki df, biri Firon Merneptax
(1225), digri III Ramses (1192) anda Misir yr etmilr. Troya da
bu son yr dnmin yaxn ada yunanllar trfindn dadlmd.
Misir yrun qatlm turu boyunu etrusklar olduunu gman edn
alimlr vardr. Vaxtil biz d tura//turu etonimil turk//turuk paralelliyini vurulayaraq bu boylardan bir qisminin tirsen//etrusk ad il taliyaya kdyn yazmdq.513 Bel ki, Herodotun verdiyi bilgiy d uyun
gln kn sbbinin Kiik Asiyada balanan aclqla bal olmas hm
d Merneptaxa aid bu yazda ksini tapmdr: Onlar Misir aclq zndn glmidi. 514
Herodot tirsen (etrusk) boyadn Lidiya elbyi Atisin olu Tirsenin
ad il bal yarandn v tirsenlrin taliyaya k ndnini quraqln
gtirdiyi aclq flakti il balayr.515 Etrusklarn nc Sardiniya adasna,
sonralarsa oradan taliyaya kmsini saslandrmaq istynlr Sardiniyada olan Tirsus ayadna dayanrlar. Lidiyada da Sard hri vard. Antik
a yazarlar buradak tirren boylarnn tirsis (tyrsis) adn qala, tirsen
boyadn da qalal anlamnda yozmular.516 Herodotun saqa boyu kimi
verdiyi traspi (*tiras-pi), Tiras aynn ad, X srd Xzr xaqannn mktubunda, Tbrinin yazd kitabda trk boyu kimi ad kiln tirs (turis)
513

Azr xalq, 2000, 47 (59); 2005, 55-56.

514

, 1977, 17.

515
516

Herodot, I. 94.
, 1983, 58.

274

boyu haqqnda Skandinav tarixi blglrind d Trklr Nuhun torunu

Tiras soyundan trmilr deyimi keir.517
Etrusk yazlarnda (Kortona yazs) ken tarsmina v tersna szlrini taliyadak Trasimeno glnn ad il balayanlar var. Dd Qorqud kitabnda Dirsxan, Trsuzam, Trakiyada Teres adlarnda ters szn, Anadolunun Kilikiya, Mersin, Dersim blglrind Tars(us) adna rast
glirik. Bir Asur qaynanda v Bibliyada ken Tarsis, Tari yeradnn
Lidiya v Troyaya yaxn olan Lesbos, Lemnos adalarnda yaam tirsen
(tirren) boylarnn ad il bal olmas da elmi dbiyatda qeyd olunur.518
Bellikl, Lidiya blgsindn taliyaya kn tirsen (tirren) boyunun adndak tirs (tirs-en) sz ters//turs fonetik variantlar il qarmza xr.
Latnlarn tin tlffz ediln tursk adn tusk klin salb etrusklarn blgsini Toskana adlandrmas vaxtil Dastanda olan tusk boyunu
yada salr. Klavdiy Ptolemey Qafqaz-Kerav dalar arasnda Xzr dnizi
ynnd tusk, didur boylarnn yaadn yazr. Bzi uzmanlar bu tusklarn Pomponiy Melann adn kdiyi turk boyu olacan qeyd edirlr.519
Bellikl, etrusklarn zad aras
v onlara dardan veriln tirs-en/ turs-k
adnn etrusk variant il etrusk
yazlarnda rana, latnca etrusci,
italyanca etruschi, tusci, yunanca
, klind ortaya xmas normal haldr. Hr iki etnonimin
(aras, tirs) trklrl bal olmas da tarixi qaynaqlarda qeyd olunmudur.
Lakin protoetrusklarn mumi adna evriln bu i-d (aras, etrusk)
boyadlarndan baqa etrusklarn iind qamr, qay, urum kimi baqa
trk soy-boylarn olmas da istisna deyil.
Latn anda Romulus adlanan, italyanlarnsa Romolo dediyi adn
Urumulu (Urmulu) klind brpas mmkndr. Anadoludan gln etrusklarn iind asur-urartu qaynaqlarndan blli olan urumu (urme) boyu
Van glnn quzey-batsnda yaayan boylardan idi. ndiki Mu ovalnda
olan Urman kndinin adn Subar byliyi andan qaldn vurulayan
N. V. Arutyunyan yazr: Dnmk olar ki, Urartu qaynaqlarnda Urme,
517

, 1986, 65.

518

, 1983, 34.

519

, 1990, 150.

275

Asur qaynaqlarnda is Urumu kimi veriln lk-blg urum boyunun

adndan yaranmdr. 520
Trk miflogiyasnda qurdla bal motivlri, zllikl dii qurdun
atlm olan uan mizdirmsi olay etrusk snt srlrind grnmkddir. Azrbaycan-Etruriya v trk-etrusk laqlri tkc mifoloji
motivlrd deyil, dil v onomastika il paralel, etnoqrafik blglrd d
grnr. rnyin, baqa xalqlarn inancna gr gy 3, 7, 9 qatlara
blnr, lakin etrusklarda v amanist (qam) trklrd is gy 16, 17
blm ayrlr ki, bunlar da yaxn rqmlrdir. Etrusk v trk inancnda
evrnin vertikal blgs d uyun glir: gy, yerz, yeralt dnya.
Bunlarn birindn o birin keid qaplar olan yol etrusklarda v altun
(dmir) kazq is trklrd eyni mifik grl baldr. Etrusklarn ba
tanrs Tin mhm qrar verrkn 12 tanr il gnir. bn Fadlan baqord
trklrinin ba tanrs olan Gy tanrsnn yaz, q, su iylri kimi 12 iy
il anlamada olduunu qeyd edir. Ouzlarn 12-lik sa-sol boy sistemi
etrusklarn 12 boy v hr-dvlt qurumuna uyun glir. Papaqlar
qrmz olan trk qamlarnn qzl rngi qutsal saymas etrusk
glnyind tkrar olunur, zfr simvolu saylrd. Burada qzlbalar
yada dr. Azrbaycandan douya gedn trklrd Baq (baa) iyad
zamanla Baa, Bayat teonimin evrilmidir. Etruskca Paxa teonimini
gytrk yazlarndak Baa tengri deyimil mqayis etmk olar. Hr iki
teonimin qayna bugncn Bsutun (qdim Baqastan) adnda qalan
Man, Mad ellri anda qdim Azrbaycanda ilnmi Baq (Baqa) teonimidir. Baqa ad il bal etrusklarda bir d tanrlarla ilgisi olan Beqoya//
Peke ad vardr ki, bu da Byim, Bik anlamna uyun glir. Bzi dbiyatda bu xanm etrusk trlrini tbli edn peymbr kimi verilir, lakin
o, ba rahib ola bilrdi, nki he bir eld qadn peymbr olmamdr.

520

, 1970, 169-170.

276

Bu etrusk gzgsnd olan yazn A. . Nemirovski bel verir: Tarxunas, Pava Tarxies, Veltune, Rathlth.521 Baqa etruskoloqlar kimi yazar
burada yalnz xsadlar yazldn dnr. Halbuki burada adlar cml
daxilinddir. Atlarn bandan aa, baxcnn ba zrind pava tarqias
(baatargias) v gzgnn
evrsinds dairvi yazda
veltune uvernvi avle tarqunus rthlth szlri vardr. Bu
son szd buraxlan saitlri
yerin qoyub, yazn g/v frqil bel transkripsiya etmk
olur: PAGA TARQIAS VELTUNE
(GELTUNE) UGERNGI AGLE TARQUNUS ARATHILTH.

Yazn gzgd tvsir

olunan shny uyun oxusaq, bizc, burada etrusklarn milli tanrs Veltune tapnann bu gnc haruspiki
Baa Targiasn bar (ciyr)
zrind baxclq edib verdiyi yoruma daha tcrbli
Agle Tarqunus dzli edir:
Paga Tarqias Veltune ugerngi Aqle Tarqunus aratlt
(Baa Targias Veltune oxuduunu Aqle Tarqun artlad)
Tit Liviy yazr ki, rvayt gr Romada sekidn nc bana qartal qonmu Lutsiy Tarkviniy elby seilmidir. Azr trkcsind bana
dvlt quu qondu deyimi vardir. Qartaln qam deyimlrind tanr quu
adlanmas gstrir ki, qartal tanrnn iradsini, istyini insanlara atdran
qutsal qu saylmdr. Yeni il tanrs Nortia uur v taleh hamisi idi. Hr
Yeni il glnd onun adna divara bir mx alarmlar. Azrbaycan trk
boylarnda ev bir mddt grnmyn yaxn adamn glmsini sevincl
durun divara bir p (mx) aln- dey, qarlayrlar.
521

, 1983, 213-214.

277

Etrusk boylar hr il mart aynda gnmk n bir yer toplaaraq

toy-bayram (qurultay) keirirdi. 522 Bu trn qdim trk trsin, azr
trklrinin Yaz (Yeni l) bayramna uyun glir.
Etrusk lbasdrma glnyind kurqan kulturu, lnin lind kasa-cam v sair zlliklr trk glnyil
st-st dr. Etrusk heykl v rsmlri inclyn
tatar yazar F. Latpov onlarn grkmc azr trklrin oxadn yazr. 523
Urmu hvzsinin gney blglrind m.. II
minilin ortalarnda yaranan atlq nsnlrini traf
lklr yayan saqalar onlar daha da tkmilldirdi.
rnyin, yynin nc tk olan azl (gm) sonra
bozqr yaamna ken saqalarda qoa gm formas
almdr, lakin etrusklarn taliyaya apard gmin
ilkin formas orada uzun mddt davam etmidir.
Saqa tsviri sntind a slubu adlanan motiv
nc Urmu yaxasnda formalab, buradan Sibir, Altaya, Azaq dnizi yaxalarna danmas yozumu artq
sntnaslq elmind mbahis dourmur. Artq bu
da bllidir ki, Urmu hvzsindn taliyaya da a slubu il yana bir sra baqa motivlr aparlmdr.
rnyin, trklrd Tulpar, avropallarda Peqas adlanan qanadl at
motivi Azrbaycanda (Marliktp) m..XI-X
sr aid qab zrind varsa, Etruriyada ona
Ara Della Regina mbdinin bzyi kimi 5-6
sr sonra rast glinir.
Etrusk ad altnda taliyaya kn trk boyu buraya nsn bzklri
zrind a slubunu, kurqan kulturunu, metalilm, zrgrlik sntini
d aparmdr. Arxeoloqlarn taliyada v Azrbaycanda z cxardqlar
zm salxml qzl sralar, qu v tk fiqurlu su qablar, nsnlr
zrindki qrifonlar bir-birini tkrar edir. Bu baxmdan, trk ellrind

522

, 1983, 112.

523

, 1991, 116.

278

grdymz snt srlrinin sanki taliyada ekiztay xr qarmza.

Bunlar nsnlrin mqayissind aydn grnr.
Bzi etrusk nsnlri zrindki yazlarda
birbaa tsvir olunan bildirn szlr tmiz trkcdir v bel blglr etrusk-trk paralelliyini
ququsuz tqdim edir. Bunlardan bir-ikisini burada gzdn keirmy dyr.
Ermitaj muzeyind saxlanan m.. IV sr
aid bir gzgnn zrind lazlarla (mlklrl)
hat olunmu Turanla Atunisin sevim shnsi tsvir edilmidir. Turann atributu saylan,
burada ad tusna (turna) klind yazlm durna kili d vardr.
A..Nemirovski Sardinyann dou blgsind boazn Artsakena adn arts// arz sz il izah
edrkn bel yazr: Etrusk leksikasnda
arslan mnasnda arz, araz szkk geni
ilnir. Dil trkibi baxmndan Artsakena
toponimi d tmiz etrusk szdr. Sardinyada tirrenlrin mskunlamas izini etrusklarn hl antik a yazarlarna blli
olan eisar tanr szn dayanan aisarensas buradak aisar etnoniminin kkdr524 Yazarn msly bax doru olsa da, szlrin anlamna dzli vermk
grkir. Bel ki, burada araz arslan deyil, boyaddr, aisar (azr) sz
is tanr, hm d boyaddr.
Fil smyndn yaplm kiik arslan v ya br fiquru zrind
bandan quyruunacan etrusk lifbas il nqtli duru iarlri olmayan
bel yaz vardr:
arazsilgetenasspurianas
Yaznn vvlind aslan anlamnda araz szn ayran etruskoloq M. Pallottino cmlni axra qdr aa bilmmi, A. Nemirovski is
azacq frql hmin oxunuu tkrarlayb ilk araz sznn trk dillrind
524

, 1983, 58.

279

arslan klind ilndiyini qeyd etmi, lakin sonrak hisslri a fiquruna

aid olmayan zilx (titul), etenas (titula lav) v spurianas (xalq) szlril
izah etmk istmidir. 525
Hr iki etruskoloqun bu yazda myyn etdiyi sz srhdi dzgn
snrlanmayb, nki nzr alnmayan duru iarsi bir ne yerd s
ssi kimi szlrin trkibind verilmidir: araz silg etenas spurianas.
mla qaydalarn diqqt alanda bu yaz bel sralanb transkripsiya
olunur: araz (S) ilge tenas (S) puri ana (S). (Araz elin tenas Br-Ana)
Grndy kimi, yaznn bel oxunmas
ortaya xan bir ne dolaql aradan gtrr: yaznn mzmunu kimins titulu, vzifsil deyil, Araz (etrusk) elind bozqurd (brana) kultu il baldr v bu kulta sunulan nsnnin zn, a fiquruna aiddir; bu halda, araz
boyadn yanl olaraq arslan kimi oxumaa da
ehtiyac qalmr.
Etrusklardan qalma rsm v kiik fiqurlar
srasnda qrifonlar kimi, qanadl aslan bdni
olan adam bal sfinkslr d vardr.
Tutaca sfinks fiqurlu bir ban
taliyada
taplb
Milli
muzey
verilmsi haqqnda mlumat Leypsik
qzetindn (6 fevral 1846) oxuduunu
deyn rus yazar F.Volanski onu
tanrya qurban veriln heyvan
ldrmk n istifad olunan
qurbanlq xncri adlandrm v
adam bal, aslan bdnli, qu qanadl
bu yaratqdan aa yazda son sz Ariman (hriman) klind, baqa
bir rus yazarsa Arsdan kimi oxumudur. slind, yaznn hmin son
sz fiqurun kild grnn trfin ddy n onu oxumaq tin
deyil. Bel ki, etrusk yazsnda arslan kimi ox aydn grnn v rahat
oxunan bu szn Armiman klind tqdim olunmas yanldr.
Bu daqutu (sarqofaq) zrind qurban vermy hazrlaan
adamlarn tsviri verilmidir, birinin qucandasa ksilsi qurbanlq quzu
525

, 1983, 95.

280

vardr. Yuxarda sadan sola yazlm eg tite gesi ge kuzi thi al v ya

eg/v titeg/v esi kuzi-thi al szlri srasnda kuzi (quzu) sz aydn oxunur.
Bildiyim gr, taplan qdim trkc yazlar iind n qdimi hllik Lemni yazsdr, bu ndnl hmin yaz zrind bir az geni dayanmaa ehtiyac vardr. Bugn Ege dnizind Trkiy il Yunanstan arasndak Lemni (Lemnos) adas
vaxtil Troya snrna yaxn idi.
Antik a yazarlarnn qeyd
etdiyin gr, burada
ellinlrdn
nc
pelasklar
yaamlar.
Balkanlardan, Yunanstandan v Anadoludan
vaxtar gln ial
ordularn hcumlarna
urayan Lemni qdim
Aralq dnizi trafnda
yaylm mdniyt mhitind inkiaf edirdi.
Bu adadan taplan bzi kiik
yaz rnklri burada m.. I
minilin ortalarna qdr finik v
trk lifbalar il eyni mnli
yazdan istifad olunduunu gstrir.
Adann gney-dou Kamini blgsind kilis divarnda hrg da
kimi istifad olunmu dalar arasndan 1885-d taplan Lemni bngda v onun yaxnlnda z xan baqa yazl da rti olaraq lemni
lifbas adlandrdmz yaz nv il yazlmdr. Hazrda m.. VII-VI
srlr aid ediln bu yazlar Afina Milli muzeyind saxlanr v onlarn
yazlma tarixi adann yunanlamasndan ncy aid edilir, bu da Lemnosun Afinaya birldirildiyi 510-cu ildn ncdir.
Basrqla bal epitafiya xarakterli bu yazlar sadan sola balasa da,
stirlrdn bzilrinin soldan saa yazlmas 2-ci (B) yazda aydn grnr. kil boyunca yuxar uzanan vertikal sra sadan sola, onlarn
arasnda yerln orta yazda be horizontal stir is hr iki istiqamtd
bustrofedon sulu il yazlmdr. Bel bustrofedon sulla yazlm 1-ci
281

(A) yazda sralanma hm d ilk stirl sonrak iki stirin baayaq dmsin sbb olmudur:
Lemni yazlarnn taplmasndan bir srdn artq vaxt kes d,
onun ifrsi almamdr. Dorudur, elmi dbiyatda Lemni yazsnda
istifad olunan lifbann etrusk lifbas il eyni olmas qnati vardr. Bu,
bir-iki hrf istisna olmaqla msly dzgn yanamadr, lakin bu
yanamada yazlarn oxunma qaydas yanl ynddir. Bel ki, etrusk
yazlarnn oxunuunda zn gstrn qsurlar, etrusk yaz qaydalarnn
(imla qaydas) nzr alnmamas lemni yazlarnn oxunmasnda da
tkrar olunmu v hr ks z bilik daarc il yazlar oxumaa
aldndan iki- stirlik bu yaznn ortaya xan oxunu variantlar
onu oxuyanlarn say qdrdir. Lemni yazsndan bhs edn yazarlar
onun transkripsiyasn frqli verdiklri kimi, onu mxtlif dillrd
oxumaa da chd etmilr.526
Son vaxtlar daha ox yaylb qbul ediln v etrusk dilin aid drsliklrd yer alan transkripsiya is bel verilir. (Asan oxunmas n szlr soldan saa sralanmdr):
A) hopa svss: f oks assa pe:
sero nash: evss ho: tove roma
ssvas: avss: ssa px vss: mara kn:
avss: atmas rom: harapso: ssvas:
ep tesso: aras tss: f oke
B) hopase: s: navthth: ssass: mara.s:mav:
ssa px ves. s: avs: evssth: sero nas th: ssvas:
aker: tavarssth: van: apa. ssap: sero nas morsnas p

Dorudur, burada sralanma dzgn myyn edilmi v qara hrfl

verdiyimiz apa, mara, aker, atmas, aras szlrinin transkripsiyas doru
526

Bral (1886), Bugge (1886), Deek (1886), Pauli (1886 & 1894), Lattes (1894), Torp
(1903), Corsten (1930), Friedrich (1932), Nachmanson (1908), Hammarstrm (1926 &
1928), Kretschmer (1929), Pallottino (1947; 1989), Scullard (1967), Bonfante L. (1990)
Steinbauer (1999), son illrd N.V. Falaschi v baqalar. Lemni yazsn trkc oxumaq
istyn P. Kaya is buradak aras, kam//qam, aker, apa kimi szlri dzgn oxusa da, o
biri etruskoloqlar kimi s dolanbacndan xa bilmmi, trk morfonolojisin uymayan
epetesste, sekess, hatapasaqss, ssaqas, aqass kimi anlamsz yanl szlr ortaya xarmdr.

282

taplmdr, lakin btn ncki variantlarda olduu kimi yazlarn buradak oxunuu da gerk durumu ks etdirmir,
nki szlrin snrn blirlyn duru iarsi (Z) ss kimi
szn trkibind verilmdir. Bu qdr frqli oxunular ortaya xaran aradrclarn ksri sanki mxtlif mtnlr zrind ilmilr.527
Hr iki yazda ilnn hrflr sasnda trtib olunan
lemni lifbas etrusk lifbasndak hrflrl eynidir, yalnz
etrusk yazlarnda kh [x], i sslrini bildirn hrflr burada
gytrk yazlarnda olduu kimi , s/ sslrini bildirir:
Grndy kimi, lemni yazs etrusk v gytrk yazlar arasnda olan bir lifba il, hm d etrusk-gytrk yazlarnda zif grnn, lakin lemni yazlarnda daha qabarq
olan orfoqrafiya (imla) qaydas il yazlmdr. Bel ki, burada sz v sz birlmlri birdn qdr nqtlrl v Z
iarsil ayrlm, htta bir ne yerd bu iar iki trfdn
nqtlrl Z klind yazlmdr. Lakin yuxarda veriln
nmunlr gstrir ki, lemni yazlarn oxumaq istynlr bu
duru iarsini yanl olaraq szn bir hisssi kimi z//s ssil
oxuyurlar, ona gr d etruskologiyada hl d davam edn hmin metod
yazlarn ifrsini amaa mane olur. 528 Bel yazlarda yalnz a, e
saitlrinin verilmsi yazda qeyd olunmayan baqa saitlrin brpa olunmasn zruri edir. Deyilnlri nzr alanda lemni yazlarnn
tranckripsiyas, fonetik oxunuu bel olur:
A) xthpase Z phthksa Z sape Z erthna sd : egs Z dth : tthgerthma
Z sgas : ags Z : Z sapgs Z : mara qm: ags Z athmas rthm xarapsth : Z
sgas : elte Z sth aras l 41 : phthke .
tpae pitiksa sape eratma d egis dut tetig eratma sugas ags
sap ges mara qam ags atmas ertim harapustu sugas elte at aras il 41
bitke

527

Son vaxtlar lemni yazlarn bel transkripsiya ednlr d var: A) hulaie : nau :
iai mara : mav sialvei : avi evisu : erunai ivai aker : tavariu vanalasial :
erunai : murinail; B) hulaiei : ukiasiale : erunai : evisu : tuveruna rum : haraliu :
ivai : epteiu : arai : ti : uke ivai : avi : sialvi : maram : avi : aumai.
528
Azr xalq, 2005, 190.

283

B) xthpase Z napthd Z sap mara Z mag Z sapges Z: ags Z

egs Z dth Z er athna sd . Z sgas aker : tagar . Z sth . qam. apa Z sap Z
erthna tm thrsn alp .
tpae na pitid sap mara mag sap ges ags egis dut er atna at
suqas aker tagar at qam-apa sap eratna atm tursun alp
Adtn dili mlum olmayan yazlarn ifrsini amaq n etimoloji
ya da kombinator metoddan istifad olunur. Lemni yazlarn oxuya bilmk n hr iki metodu snaqdan keirmyin yarar vardr. Bunun n
kombinator sulla bir ne szn semantikasn myn edndn sonra
etimoloji yozuma kemk grkir.
Hr iki yazda boy v xs adlar kimi bzi onomastik szlr (sqas,
sape, aras, qam-apa, aker, tagar) diqqti kir. Bel ki, sqas sz hr iki
yazda keir, hllik bu szn uva boyadnn qdim sugas formasnda
[suga//uga] olacan ehtimal etmk olar. nki uva dilind suga >
uva fonetik dyimsind ba vern g// > v, s//> ssdyimlrinin
bnzri bar (baqr) > pver v ba//bas > pu kimi baqa uva szlrind zn gstrir. slind etrusk orfoqrafiyasna gr sgas sz svas
kimi oxunur. Bu yozum yazdak suqas aker (uva Aker), sugas ags
(uva az), sugas elte (uva elind) deyimlrin aydnlq gtirir v
buradak ags (az) sznn semantikas aydnlar.
Hr iki yazda bir ne df ilnn ags szn avs, avi, afiz,
aqas, F klind oxuyub ona mxtlif mnalar vermilr. Kombinator
metodla bu szn dil anlamna uyun gldiyini grmk olur: suqas ags
suqas dili, ags atmas dildn dmz. Etimoloji metod da ags klind yazlan leksemin az sz olduunu ortaya qoyur. Bu yazlarda dil,
nitq, danq mnasna uyun gln ags (az) sz bugn d Anadoluda
dialekt anlamnda ilnir.
Birinci yazda azatmaz deyimindn sonra yazlm rthm sz
qdim trk yazlarnda ilnn idi kmki feilinin ertim formasdr:
azatmaz ertim dildn dmz idim.
Hllik yazl da zrind kili kiln adamn adnn Aker Tagar
olduunu dnmk olar. Etrusk (Toskana) elindn danan antik a yazar Ager adn kir. 529 Mhur anaqqala savanda 27-ci alay
komutan Yarbay efik d Aker ad il tannrd. Grndy kimi, lemni
yazsnda ken Aker ad etrusk v trk xsadlar n yad deyildir.
529

Varro. Lingua Latina. V, IX.

284

Etrusklarn zlrin rasen (slind, aras-en) demsi 1-ci yazda etrusk anlamnda olan aras sznd ks olunmudur: xarapust suqas elt
at aras. Yazdan aydn olur ki, aras boyundan bu rdmli, csur (sat//ad)
dy o alarda yerini myyn ed bilmdiyim Suqas (Suvas) elindn
imi. Suqas elinin qaradumanl tyini is xarapust szdr.530
Qdim trk yazlarnda kitab v yaz anlamnda olan bitik sznn kknd duran bit- (bitmk) feili epitafiyalarda geni ilnir. Vaxtil aramey dilin ken petqa sz o dild abid anlamnda ilnirdi.
Bngda yazlar ox vaxt bitdi, bitidim (bitirdim) szlril yekunlar.
Lemni (A) yazs da bitke sz il bitir. Etrusk dilind III xsin tkini
bildirn -ke kilisil ilnmi pitke sz lemni yazsnda bitdi anlamndadr. Etrusk yazlarnda da biti sz grnr. Latna Tin (tanrnn)
yazs anlamnda bel epitafiya vardr: (TC 338) LATINA : PITI TINAL
(Latn-a biti Tin-al).
Lemni yazsnda bitke szndn baqa, bir d pitiksa sape deyimi
keir. Buradak sape sznn hans anlam damas onun pitikl yana
ilnmsi il aydnlar. Bunu yoxlamaq n baqa szlr d baxmaq
olar. Sevmk sznn qdim sb formas, birldirib-balamaq mnasnda sp sz, sra, sralama anlamnda sap sz vard. Antik ada Lemnosda Trakiya kknli boylarn sape adlanmas da qeyd olunmudur.
Azr trkcsind sinonim qoa sz kimi sz-sav deyimi var. Qdim
Irk Bitik srind sz, dua anlamnda sab, xbr gtirn, sz anlamnda sab szlri ilnir. Lemni yazsnda sap, sape, sap, sp formasnda yazlm szlrin kombinator metodla yozumunu vermk n onlarn
hans szlrl yana ilnmsin baxmaq grkir: pitiksa sape; sap ges;
qam-apa sap; sna sp. Baqalarnn oxuduu bu son deyimd suna sz il
ilnn sp da sz v ya uvaca sn sp (sng sap) deyimi kimi tutaaa (sap) aid ola bilr, ancaq bu, trsnalp (tursun alp) adnn bir hisssidir.
Hr iki yaznn mqayissi gstrir ki, onlar eyni adam yazmamdr, nki bzn hm eyni szn yazlnda, hm d eyni szlrin sralanmasnda frq grnr. Bu durum yazlarn mxtlif sab trfindn
yazlmasn ortaya qoyur, hr iki yazda eyni anlaml 12 szn sralanmas bunu aq-aydn gstrir: A) sape er adma ad egiz dut .... sugas agz
530

Qarabal dostum Ovu Sfrov kndlrind n-iskin anlamnda psngi sznn ilndiyini sylmidi. Homer yazlarn tapld Lemnos adasnn zn dumanl,
limansz epitetlril verir (l. XXIV, 753).

285

sap ges mara qam... B) sap mara maq sap ges agz egiz dut er adna
ad sugas ....
A) ... sap ges mara qam
A) ... er adma ad egiz dut
B) ... mara maq sap ges
B) ... egiz dut er adna ad
Hr iki yaz eyni szl (xthpase) balanr. Yazlarn bu ilk szn
hulaie, hatapase, eolai, hopase v baqa killrd oxumular. Lemni
yazsnda uva dilinin qabarq grntlri xthpase sznn uvaca xt
(qut) v pu (ba) szlrindn ibart olub, qutlu balq anlamnda ilndiyini dnmk olard. Lakin yazlarn banda gln bu szn trkibind
sami dillrdn alnma xtt sz olaca da istisna deyil v btv szn
xtba deyimi olmas mtn daha uyundur. nki xtt sz yaz anlamnda ilnmidir. Firdofsinin ahnam srinin Bombey lyazmasnda
yabqu (trk) boyunun lifbas anlamnda xtte yabu deyimi keir. Bu baxmdan, Lemni yazlarnn xtba sz il balanmasnda bu szn ynltici rolu ola bilr, lakin at ba deyimi mtn daha uyundur.
Lemni yazlarnn birind mara qam, digrind mara maq deyimind
mar//maq//qam szlrinin d kahin anlam il n Asiyada ilnn
sinonim szlrdir. Azrbaycanda maq boylarndan xan maqlar v trk
xalqlarnda olan qamlar bllidir. Arameyc d din xadimin mar deyilirdi.
Dd Qorqut qhrmanlar baqa dindn olanlara mr kafir deyimil
mracit edir, bzn bu deyiml zlri d bir-birin satardlar. Grnr,
lemni yazlarn daa yazan sab kahin imi, nki sabya mara qam,
mara maq dey xitab olunur. 2-ci yazda Qam-Apa deyimi d var. Aker
by ad titulu onun adndan, onun sz il (Qam-Apa sab) verilmsi
gstrir ki, qam-apa deyimi Suqas elind baqam v ulu xaqana aiddir.
Dd Qorqut eposunda Bayndr xan da bel bir ulu xaqann (Qam qann)
oludur.
Qdim trklr ada ox byk nm verirdilr, rdmli igidlr anlhrtli ad qazanmaq n savalarda inadla vuruur, ald radla qrur
duyurdu. Qdim trk yazlarnda r ad deyimi ox ilnir. rnyin, Bark
(Yenisey) yazsnda ken er erdmi atm tabtm (rdmli r adm
tapdm) deyimi lemni yazsnda bir ne df tkrar olunan er atm v
titig er atm (anlaql r adm) il eyni ovqat srgilyir.
Lemni yazlarnn mtni gstrir ki, hr iki yazda Aker Tagarn
bngda (bada) zrin yazlas epitafiyada r adna ad titulunun
ekiz tutulmas (lav olunmas) vurulanr. Birinci yaz I xsin (lnin)
286

adndan, ikinci killi yaz is Qam-Apann sz kimi III xsin adndan

(Tursun Alp) yazlmdr. Grnr, Aker Tagar lnd nc onun adndan
birinci yaz adi daa, ikinci yaz is sonra dzldilmi bngdaa yazlmdr, hm d bunlar mxtlif sablar (szlr) yazmlar. Lemni yazlarnn dili gytrk yazlarnn dilin, slubu qdim trk epitafiyalarna,
lifbas trk runuk lifbasna yaxnl il diqqti kir. Hr iki yazda
mar v xtt szndn baqa, szlrin hams qdim trk szlridir. Tam
oxunan 1-ci yaznn mzmununu masir dilimiz bel evirmk olar:
At ba: Sralayb yaz r adma ad, ekiz tut anlaml r adma,
suqas dilil sz ks (kii). Mr qam, dildn dmzdim qaradumanl
Suqas eld. ad araz, 41 il. Bitdi.
Bellikl, lemni yazlarnn dili ald, ancaq dili alan bu yazlar ortaya Aker Tagar adn kimliyi, yaznn hans trk boyuna aid olmas
kimi bir ne yeni sual xartd. Bu suallarn cavab hm d yaznn yazlma tarixin uyun tarixi olaylarla uzlamaldr.
Herodot yunanlardan nc Lemni adasnda pelasklarn (),
Fukidid is tirsenlrin () yaadn yazmdr. O an yunan
yazlarnda tirsen v etrusk ad sinonim ilnirdi. Grnr, dniz xalqlar srasnda hr iki boyun (plst, trs) ad kediyi n pelasklarla tirsenlr eyni boylar olmasa da, onlarn qohum boylar olmas ququ dourmur.
Lemni yazs bunlardan birin aid ola bilr. Lakin bu mumi adlar altnda
hans trk boyunun olmas da nmlidir, nki hmin alarda hans trk
boyunun Lemni adasna ged bilmsi tarixi blglrl tsdiqini tapmald.
Tvratda Yafsoullar srasnda qomer (qamr//kimmer) il trs
(tiras) qarda saylr. 531 Tbri d trk-xzr boylarnn tiras (tire)
soyundan trdiyini yazr.532 Baqa bir ehtimala gr, lemni yazs qamr
boylarnn Anadoluda m..7-ci srin ortalarnda apard savalarla bal
ola bilr. nki 8-ci srin sonlarndan Kiik Asiyaya gln qamrlr
burada bir ne blgni l keirmi, 674-d Friqiya dvltini datm,
20 il sonra Lidiya arn ldrmdlr. Hmin ild (654) Asur ar
Aurbanipala aid yazda qamr elbyi Tudamenin olu Sandak at
haqqnda bel deyilir: Mn Tugdammenin qvvsini dadacaam,

531
532

Tkvin, 10-11.
Tbri, I. 272.

287

meydanda onu vz edn, onun belindn gln olu Sandakatru

zcym. 533
Bilindiyi kimi, qdim trk trsin gr elbyin, xaqann oullar
(teginlr) qoun v ya blg bas tyin olunanda onun r adna ad nvan (titulu) lav edilirdi. Asur arnn yazsnda bel bir elby olu olan
Sandak-at rin ad keir. Lemni yazlarnda da Aker Tagarn r adna ad
titulu lav edilmsindn bhs olunur. Bu baxmdan, lemni yazlarn qamr boyu il balayb, Aker Tagar ad qamr elbylrindn birinin olu
saymaq olar, nki hr iki yazda onun r adna ad titulunun lav olunmas qeyd edilir. Grnr, 41 yanda Lemni adasnda savada yaralanb
ln bu elby oluna ad nvan hmin sava gnlrind verilmidi. Ona
gr, hr iki yazda mara qam (mara maq) deyimil mracit olunan sabdan r adma ad ekiz tut (ekiz tut r adna ad ) szlrinin suqas dilind
yazlmas tlb olunur.
Lemni yazsnn yazlma tarixi Aker Tagar ad n son dy olan
savan tarixil baldr. Hr halda, Lemni adasnda bu sava qamrlrin
Kiik Asiyadak hegemonluunun ilkin alarnda deyil, son alarnda
ba vermidir. Lidiya ar Aliata yeniln qamrlr 7-ci srin sonunda artq Anadolunun dou blglrin kildilr. Grnr, Aker Tagarn son
sava da m.. 620-610 arasnda olmu, Lemni yazs o ada yazlmdir.
Bellikl, qdim trk tarixin yeni blg vern lemni yazlar Suqas
elinin, suqas (uva) dilinin v Aker Tagarn mnsub olduu araz boyunun da qamrlrl bal olmasn ortaya qoyur. Bu yozum qamr-etrusk
laqlrin iq tutur, etrusk dilinin trk qatnda uva dilin mxsus elementlrin varlna, zlrini rasen (*aras-en) adlandran etrusk toplumunda qamr kknli araz boyunun nmli kisin aydnlq gtirir.
Lemni yazs zrind veriln yorumlar bir daha etrusklarn Anadoludan taliyaya getdiyini yazan Herodotun haql olduunu aydln gstrir.
Lemni yazs gytrk v etrusk runikas arasnda yer tutsa da, daha ox
etrusk yazlarna yaxnl il diqqti kir.
Lemni yazsndak trk szlri etruskcadak trkizmlrdn daha anlaqldr. Bel ki, burada ilnn bitik, sab, sab, el, il, r ad, az, qam,
apa, tetik, tut, ad kimi turk szlri ox aydn oxunur. Lakin qarq, yni
hibrid etrusk dilind olan szlrin iindn trkizmlrin seilmsi hllik
myyn tinliklrl baldr, mvcud olan yanl baxlarn, yazlara yan533

, 1956, 285.

288

l orfoqrafik yorumlarla yanamann nticsind etruskologiyada bir sra

manelr yaranmdr. Deyiln problemi gzard etmdn, etrusk yazlarnda trkizmlrin aradrlmas davam etmlidir.
Bellikl, tirsen ad il tarix shnsin xan, zlrin araz deyn
etrusklarn v etrusklarla birbaa laqsi olan, lakin onlarn iind alt
qatda o qdr d qabarq grnmyn urum, qay, subar v sair boylarn
dilindn etrusk yazlarnda qalan trk szlrinin bir qismini bel sralamaq olar.
etrusk

trk dillri

azr

ingilis

alpan [alpan]

alpan

alpan, igid

brave

an (III xs)

an

an, o, (III xs)

he, she

apa [apa]

apa, aba

b (dialekt)

father

arslan [arslan]

arslan

aslan

lion

ath [ath]

at, ad

ad

name

avil [awil]

yl

il

year

axrum

aqr(ma)

arma, xstilk

affliction

camthi [kamthi]

kende

(titul)

magistrate

capra [kapra]

kap

qab

urn

cap [kap]

kap

qab

container

cela [kela]

kil (uva)

-gil, ail, otaq

room

cupe [kupe]

kp

kp, cam

cup

clan [oklan]

oklan

olan

son

clenar [oklenar]

oklanlar

olanlar

son`s

lucair [*ulukayr]

ulukr

ulu(q) r

to rule

lucumo [*ulukumo]

ulukam

ulu qam

king

lupu [olupu]

lp

lb

died

macte [makte]

makta

yg

praise

mlac [mulak]

belek, blk

rmaan, hdiy

offering

mi [mi]

men, (me-n)

mn

me

nac [nak]

neke

nec, niy

how

nene [nene]

nene

nn, day

nurse

paqathur [paxathur]

*baqa-tura

baxclq

augury

[axrum]

289

papa [papa]

baba

baba

grandfather

puia [puya]

bayan

byim, qadn

wife

pla [pila]

pilk (uva)

be

five

pr [pir]

pr (uva)

bir

one

purth [purte]

purte (uva)

balta

axe

rath [erath]

erat

r ad, zl ad

name

ril [eril]

eril

r il, ya

aged

sakni [sakni]

sak, sakn

saxlanc, qoruq

sanctuary

suth [suth]

st, sd

sd

milk, sheep?

suc [suk]

uk, k (uva)

(qurban trni)

ritual akt

sval

saal

sa olmaq

alive

tana [tana]

tan

tanmaq

to recognize

tam [tam]

tam

dam

house

thap [thap]

tap

tapnmaq

to find

tarchon [tarxon]

tarkan (titul)

tarxan

ruler, lord

tiberi [tiberi]

tbr (titul)

tbr, eltbr

ruler

tul [tul]

tul (uva), t

out, stone?

tular [tular]

tar (l~)

dar, snr

border

uke [uke]

oku

oxumaq

to read

une [une]

an(ta)

onda, o vaxt

then

vel [vel]

vl (uva)

o, ol (III xs)

he, she

zila [zila]

yula (baqord)

(titul)

magistrate

[sagal]

7. Hay
Hindavropa mnli haylardan II Bitikd
Armeniya v Hayastan adlarnn amndan
danarkn geni bhs edib, ermn boyunun subar
trklrindn qalma v Ermn lksinin trk yurdu
olduunu sbut edn xeyli tarixi-linqvistik v
tarixi-corafi blglr gstrmidik. Bununla yana, Balkandan gln hindavropa kknli haylarla
yerli ermn boylarnn antropoloji v dil
baxmndan ayr-ayr xalq olduunu, ermnlrin
daima hurri-mitan federasiyasndan qopmu
290

mitanlarla qonu olduunu yazm v bu bard

Antik mlliflrin verdiyi blglri srgilmidik.
Hay etnosunun Anadoluya glm tarixi zrind aparlan mbahislr, sasn, m..XII-VII srlr aras a hat edir. Bu mbahislr
qoulmadan, yalnz bunu sylmk olar ki, m.. I minilliyin son srlrin
qdr haydilli blglr olmad kimi, hmin minildn vvl Anadoluda
armenoid tip d olmamdr.534 slind, haylar Friqiyann kaloniyas
saymaq da rtidir, nki Herodotun bhs etdiyi armenlrin haylara aid
olub-olmamas blli deyil. Yalnz Strabon v ondan sonra gln yazarlarn
qeydlrind ermni ad altnda bzn haylar da nzrd tutulur.

Urartu dvlti dalandan sonra Muradsu yaxalarnda subar, ermn, mitan,

adl, urum, qamr trklri v urartularn yaad razid Ermn blgsi
yarand. Burada veriln xrit-sxemd haylarn sonralar hmin Ermn
blgsin glmsi gstrilmidir. Ermn blgsi yarand adan
slamaqdr daim dou v bat qonuluqda yaranan imperiyalar arasnda
tampon lk kimi hrb meydan olmudur. Bu lkd gedn tknmz
mhariblr halinin demoqrafik trkibin tsir edirdi; savadan beznlr
rahat lklr kr, onlarn yerini yeni glnlr tuturdu.
Ermn lksin glib yerln hay etnosu il qdim trk boylarnn, o
cmldn, azr trklrinin laqsi byk tarix malikdir. Lakin bu tarix
birtrfli yazldndan gerkliyi ks etdirmyn yozumlara rast glmk
olur. Ona gr d, bu blgd ermn trklrinin tarixil haylarn tarixini
ayrmaq lazm glir, nki XII srd mrkzi Van glnn batsnda Axlat hri olan Ermnahlar dvltini quran Skmnlr slalsin qdr
burada mxtlif alarda trk, part, pers v hay kknli hkmdarlar, cani534

, 1987, 187.

291

inlr bir-birini vz etmilr. Haylar Ermn lksin gln qdr burann halisi uzun v kemkeli tarix yaamd.
Bel ki, subar-mitan trklri il qonu olan ermi (armi) boyunun ad il
urartularn ermi-ni dediyi halinin m..VI srd mskunlad raziy
Bisutun yazsnda Arminiya deyilmsi normal idi. Yeri glmikn, qeyd
edk ki, Arman, Ermen adlar daha qdim alardan trklr yaayan razilrd vard; ermi (er-mi), ermen (er-me-n) boylar da mxtlif trk lk535
lrin yaylmlar.

Ermn lksinin qsa siyasi tarixi beldir: prototrk Atayurdunun

bat blgsi olan bu raziy nc hurrilr, sonra urartular glib yerlmilr. Blgy gln saqa-qamr boylar bir-birinin ardca urartu qalalarn
alb, urartular Van yaxalarna sxdrr. Bu olaylarn amansz savalarla
ba verdiyini Qanltp, avutp kimi abidlr aydn gstrir.536 Urartu
dalandan sonra, hay tarixilrin gr, Mada ar rbak Ermn lksin Sak olu Parur adl birini ilk hkmdar tyin edir. slind, saqa soylu
Parur by kimi, Ermn hakimlri sonralar da ar yox, mxtlif alarda
Mada, hmni, Selevk, Roma-Bizans, Part, Sasani dvltinin vassal idi.
Yalnz Tiqrann vaxtnda mstqil olan Ermn lksi, onu da ox saxlaya
bilmdi, yenidn romallardan asl vziyt dd. Tiqran adnn perslr
aid olmas hl hmni andan blli idi (Herodot, VIII. 62). Roma il
Part, sonra Bizans il Sasani dvltlri arasnda tampon blgy evriln
Ermn lksi m.. 190-da III Antioxun romallara mlub olmas il mstqil siyast yerits d, yenidn rsaq slalsin tabe olur. Bu alarda
Ermn corafiyas rvan uxuruna qdr genilnir. Artaes Artaat hrini, Tiqran is m..77-d Van gl il Diyarbakr arasnda Tiqranakert
hrini salr. Lukul m.. 68-d, iki il sonra is Pompey Tiqran v olunu

535

Tuna bulqarlarnda ermi boyuna mxsus Ermi (ermi-) v Ermiar (ermi-r) xs

ad qaynaqlarda ks olunmudur (Tekin, 1987, 59).
536

Bel ki, Ararat (Urartu), Akenaz (Saqa) v Minni (Mana)

arlqlarnn ad son df Bibliyada 593-d kilir (Yeremiya, 51, 27) v
bu ada hmin lklr artq Mada dvltinin yaltlri idi. Bundan da bir
ne sr sonra (m.. III-II srlr) Bibliyan yunan dilin evirnlr
buradak Ararat (Urartu) adn Armeniya ad il vz etdiklri kimi, bundan 7-8 sr sonra hay tarixinin atas da mxtlif mnbdn istifad
etdiyi n qdim ermn trklrinin tarixini sonrak hay tarixin
qomudur. Bisutun yazsnda ad kiln ermnilri akad. V.V. Struve
haql olaraq, hay deyil, saqa sayr.

292

czalandrr. Ermn lksi yeni eraya bu durumla daxil olur, lakin hmin
durum slamlama ana qdr davam edir.537
Friqiya dvltinin koloniyas klind yaayan haylar bu dvlt
dalandan sonra Suriyann quzey yaltlrin splnmilr.538 Hindavropa mnli haylarn Ermn lksin gln qdr konkret hans blglrd olmasn gstrn dil fakt yoxdur, ona gr d, haynaslar indiy
qdr he olmasa, bunu arxeoloji kulturla, antropoloji blglrl myyn
etmli idilr. Bu, bizim mvzudan knarda qalan msldir, bizi haylarn
Ermn blgsin gliindn sonrak laqlr maraqlandrr.
Tiqrann Kappadokiyadan halini gtirib, Tiqranakert yerldirmsi
bllidir, lakin ola bilr ki, vvllr d Ermn lksin haylardan gln
olub, nki hay qaynaqlar Suriyadan glm olaylarndan bhs edir. Hr
halda, haylarn ermnilmsi prosesi artq balamd. Blgd hakim
sinifin (nc part, sonra pers) zrdtiliy meyl etmsi, irani inanclarn
haylar arasnda geni yaylmas Aramazda (Hrmzd), onun qz say539
dqlar Anahit v bzn Haramana (hriman) da sitayi edirdilr. Bu
alarda hay dilin xeyli phlvi sz daxil oldu. Hay dilind txminn 4
540
min alnma szdn min yaxn phlvi szdr.
Haylar xristianl qbul edndn sonra, kilis dbiyat yunan v suriya
dillrind yaylrd. Yeni hay lifbasnn ttbiqi hay xalqnn milli
ovqatn xeyli yksltdi, hay yazs dini mvzuya qapanmayb, didaktik
v tarixi srlrin yazlmasna tkan verdi, hay toplumunda savadlanma
ktlvi xarakter ald; V-VII srlrd hay xalqnn tarixin aid bir ne
kitab yazld. Azrbaycan v Ermn lksind xristianl yayan Qriqorius
bugn azr trklrinin yaddanda mqdds Crcius kimi yaayr. O, hay
deyildi, Part lksindn qaan Anak byin olu idi, Kayserid yepiskopdan katalikos san alb, Gney Qafqazda missionerlik edirdi. Haylarn
din xadimlri monofizist ynm stnlk verib, 451-d Romadan ayrlrlar. Bellikl, Ermn lksind yaayan ermnlr (trklr) xristianl
qbul etdiyi alarda burada yaayan haylar da tdricn zrdtilikdn
537

Hay v rus dilind ap olunmu qaynaqlarn z d kifayt qdr bilgi verir. Aqafangelos, Moisey Xorenatsi, Sebeos, Favstos Buzand, Yegie, Movses Kaankatl, Lazar
Parpetsi v baqa tarixilrin srlrin yazlm rhlr v mtnlrin tekstoloji thlili d
myyn nticnin ld olunmasna yardm edir (, 1971; , 1987; , 1986; -, 1979, 1985; .. 1993; , 1993, v b.).
538
Balkanda ikn briq adlanan (Herodot, VII, 73) friqlrin Ankara civarnda
mzarlar, tipik basrq sulu v nsnlri VIII-VI sr arasndadr (apar, 1987, 46);
gr friqlr XII srd glmi olsayd, onda asurlar muklarla yana friqlrdn d bhs
edrdi.
539
, 1987, 104.
540

, 1978, 26.

293

uzaqlab, xristian olurdular. Haylarn ermnilmsi bu alarda geni

vst ald. Artq ermni adnda get-ged etnik anlamdan ox, xristian
anlam mhkmlnirdi.
506-da Duvan (Dvin) kndind Gney Qafqaz xristianlarnn (trk, hay
v bzi qafqazdilli boylar) zirv toplants qriqoryan xttini tutma
qrara alr. Bu gr siyasi v etnik deyil, dini birlik amac gdrd. VI
sr Suriya qayna bu quzey lkd 24 yepiskopu olan be xristian
xalqn yaadn, hmin ada Pers dvltin tabe olan Grcstan v
Arann z dillri v xristian hkmdarlar olduunu qeyd edir v bunlarn
katolikosu Qriqorun Pers Ermniysind Duvan hrind oturduunu
541
yazr.
slamlama anda xristian trklrin oxu xristianln dan atd, lakin
bzi kiik blglrd xristianlq hl davam edirdi. Azr trklrinin
dinayr qarda deyimi o alarn yadigardr, ermni-mslman davas deyimi d ermni sznn etnik anlamdan ox, dini anlam dadn
gstrir. Sonralar hay kilissi alban vnglrini sxdranda bzi Qaraba
mliklri hay dilind ibadt kedilr. rvan haylar bellrin bugn be542
l dnm (urdvats) deyir.
Hay katalikosu Yegiya VII srin vvlind l-Mmuna yazr ki, albanlar
xilaftin leyhin Bizansla ittifaqa girir. Bunun qarsn almaq n
xilaft Alban katalikosunu haylara tabe edir. Monofizit-nestorian
(Suriya) kilislri Sasani imperiyasn, diofizit-xalkedon (yunan) kilislri is Bizans dstkldiyindn, hr iki cryan arasnda manevr
edn Qriqorian hay kilissi Bizans v Sasani dvltin qar istifad
etmk n rblr srfli idi. Xilaft anda haylama geni vst
ald, islam qbul etmyn ermn-alban (avan) trklrinin bir qismi
haylad. XIII srd Girakos Qanzaketsi yazr ki, albanlarn yalnz elitas
543
(rislr) hay dilini bilirdi.

Qafqaza glmmidn nc Ermn blgsin gln haylarn durumu

haqqnda Qr. Kapansyan deyir: Urartu halisi kimi, subar-arimelrin d
haylamas prosesi baa atd n biz artq yunanca formalam yeni
armen-oi, Armen-ia, hm d mmkn qdr hay dili dominant il armen

541

, 461.
542

Bellikl, myyn alarda mxtlif Ermni blgsi ortaya xmdr. Htta bir mddt Grcstan v Quzey Azrbaycann da xeyli hisssi
Byk Armeniya snrlar iind saylmdr. Bunun sbbi, bir trfdn
ermni adnn etnik tutumdan xb, dini anlam (xristian) damas il bal
idis, digr trfdn Ermn lksinin bu v ya digr imperiyann
trkibind caniinin oturduu blg kimi, traf blglrin d Armeniya
adlanmas idi.
543
, 1946, 99.

294

ad altnda yeni etnik keyfiyt dnmliyik.544 Q. A. Melikivili bu mnasibtl yazr:

Qdim yerli halinin dili il qaran hay (ermni) dili qalib xd,
lakin qalib dilin trkibind, sasn leksikasnda, assimilyasiya etdiyi mlub hurri dili qalib dili znginldirdi. Sonralar ermni tayfalar qdim
545
Urartu rayonlarna yayld onlarn da bir hisssi ermnilr qard.
ki mxtlif dild danan xalq gr qaynayb-qarrsa, bir mddt ikidilli rait,
bilinqvizm yaranr v tdricn bu dillrdn biri stnlk qazanb, mumilk dil
evrilir. mumiytl, iki dilin birlib qarq dil evrilmsi mmkn deyil, ona gr
d, hmin dillrdn birinin stnly il yenilmi dildn shbt ged bilr. Amma bu
yenilm bzn o drcd olur ki, dil vvlki formasndan xeyli frqlnir. G. Kapansyan hay-ermni dilinin tbiti bard bunlar deyir:

Ermni dilindki qeyri-hindavropa elementlri il het, urartu, qismn hurri v grc dillri arasnda apardm mqayis xeyli material verir
ki, bu, iran, suriya, asur-babil, yunan, grc v baqa dillrdn alnma
szlri, hminin tmiz hindavropa (mnc, 400-450) kklrini xandan
sonra ermni dilinin sasn, zyini tkil edn 5 min qdr sz, 30-a
qdr szdzldici v szdyidirici kili qalr.546

Mllif baqa dillr deynd, yqin ki, trk dillrini nzrd tutur,
nki digr dillr nisbtn trk dillrinin hay dilin tsiri daha qvvtli
olmu, bu tsirin altnda haylarn dili htta hindavropa dillri n xarakterik olan bir sra lamti itirmidir. Mhur dili akademik H. Aaryan
hay dilind trk szlrin aid 300 shiflik lt yazmdr.547 Tannm
alman alimi Mordman hl 1870-d yazrd:
Mlumdur ki, ermnilr hindavropa mnli xalqdr, amma onlarn dili turan (trk) dillrinin gcl tsirin mruz qalmdr. Bu ifad il
mn he d oxsrlik laq nticsind Osmanl dilindn alnm szlri
yox, eramzn IV-VII sr ermni dilindki turan szlrini nzrd tuturam.
Bu o dvr idi ki, slcuqlar, osmanllar v baqa trklr barsind hl he
548
kim he n mlum deyildi.

544

, 1947, 209.

545

, 1954, 419.

546

, 1947, 79.

547
548

Aaryan, 1902.
, 1986, 6.

295

Van gl yaxnlnda m.. II-I srlrd protohaylarn dilin hurriurartu szlril yana, trk szlri d daxil olmudur. Bu, hay toplumunun
yerli tayfalarla qovuub, Part dvltin snd alar idi. Hay dilin bu
alarda ken trk szlri azr v Anadolu trkcsindn frqli formada
olub, sonralar azr-xzr dilindn alnma v slamaqdr hay qaynaqlarnda ks olunan av, yu (ya), tel kimi szlrdn d frqlnir. Ola bilr
ki, bu ada hay dilind grnn trkizmlr alnma yox, haylara qarm
hurri-urartu v ya part dilindn qalma adstratlardr:
trk
a
ot
ozan
varsaq
soan
dolu
qazan
yarma
yei bar

hay
ca
xot
qusan
varsa
so
qarkut
qzan
yermuk
yengibar

anlam
xrk, (axana - caaran)
ot, (xotma kiik ot tayas)
aq, ozan
aq, ozan
soan
qar dnsi, dolu
qazan
yarma
tz bar vern (xsad)

Burada qdim ~k dialekt frqini ks etdirn a-ca, ot-xot, ozanqusan paralellrind samitli variantlar hay dilinin zlliyini yox, hmin
variantlarn ilndiyi trk dialektinin lamtini dayr. Bel ki, ot sz
azr dialektlrind xotma (ot tayas) deyimind grndy kimi, a sznn d xa, ka variantlar vardr.549 Hay dilin ken trk szlri bzn
ilkin forman daha yax mhafiz edir. Msln, krp sznn qdim
*kabur/*kbr formas yunan dilind (ephura), hay dilind is
kamurc klind qalmdr.
Haylarn tkc dili deyil, kulturu da trk glnklril zngin alarlar qazanmdr. Sonrak alarda ortaya xan mnblrdn aydn grnr ki, hl slcuqlar Anadoluya glmmidn yerli trk geyim, mtbx,
snt v sz-musiqi kulturu yeni ermn-hay etnosunun mdniytind
drin iz buraxmdr. Bu bard etnolinqvistik blglr, mxtlif kultur
sahlrin aid alnma terminlr (musiqi, geyim, xrk adlar) aydn mnzr yaradr. Haylarn xristianlqdan nc Hayk, Ara, Astik v Anahit
549

, 1988, 122-124.

296

adl drd tanrs vard, onlar Arme-Subar blgsin glndn sonra buradak Tork (Trk) adl tanrya da tapndlar v hay tanrlarnn say be
atd. Ermni tarixilrinin yazd bu mlumat bir az dqiqldirk v
bu Trkn kim olduunu aydnladraq.
Mitan dvlti dalandan sonra Diyarbakrn quzey-dousunda vaxtar Asur-Urartu hcumlarna mruz qalan subar-mitan v hurri halisi
ayr-ayr drbyliklr klind yaayrd. Burada yaranm Subar byliyi
m.. 673- qdr mstqilliyini qoruya bils d, hmin ildn asurlar
trfindn dadld.550 Arme-Subar blglri iki asur caniinliyin evirildi. Asurlarn Frat ay yaxalarnda sir alb, bu yaltd yerldirdiyi
muklar iind hay tayfalarnn da olmas mmkndr. Haylarn Suriya
razilrindn Subar blgsin kmsi haqqnda hay tarixisi M. Xorenatsi v haylarn Sasunlu David eposu mlumat verir.
Asur ar Sinaxxeribi 681-d ibadt vaxt z olanlar ldrr v
onlar yaranm qarqlqdan qorxub Subar byliyin qarlar. Bu hadis
haqqnda o an asur mtnlri mlumat verir. Hmin olay bir sr sonra
Bibliyann da iki mxtlif shifsid z ksini tapmdr: V vaqe oldu
ki, z tanrs Nisrokun evind ibadt edrkn Adrammelek v aretsar
onu qlcla vurdular; v Ararat diyarna qadlar.551 Sasunlu David
eposu hmin olay bel verir ki, Badadda oturan Sinekerim ahn Sanasar v Badasar adl iki olu gec ikn qab hay hkmdar Tevadorosun
yanna glir, bu da ona 300 ail verir v bu hali Sasun adl yeni yaay
mskni salr. Grndy kimi, bu mnblrd bzi hay boylarnn Van
hvzsind mskunlamas tarixi qaqn asur ahzadlri il laqlndirilir. Hr halda, sonrak alarda da tannm hay slallri (Mamikon,
Baqrat, Smbat v b.) doudan gln trk, rsaq (parfiyal) soylu bylrin
v ya gney-batdan gln aramey v yhudilrin nslidir. Bizim rdmli soybabamz Skayordidir - deyn M. Xorenatsi baqa bir hay soyu
haqqnda da bunu yazr: Anqe-evi Haykn hanssa nvsi Paskamdan
trmidir.552
M. Xorenatsinin qdim mnblrdn krdy Paskam, Tork v
Skayordi adlar diqqti kir. Bel ki, tarixi bu adlarn mnasn bilmdiyi
n sonrak tdqiqatlara xeyli problem yaratmdr. O qeyd edir ki,
550

Azr xalq, 2000, 129-134.

551

Biblia. II arlar, bar. 19, 37 v sayi, bar. 37, 38.

552

, I. XXIII.

297

Vaarak Haykakn nvsi Paskamn soyundan idbar grkmin gr

Ange adlanan Torku bat trfin hkmdar tyin etdi. Vaarak idbar
grkmin gr Tork soyunu Ange-Tun adlandrd. gr istsn, sn
onun haqqnda alasmaz hekaylr danaram, nec ki, perslr Saqcik
Rstmd 120 fil gc olduunu deyir. Onun haqqndak nmlrd el
igidlik, qoaqlqdan bhs olunur ki, bunu Samson, Herkules n d Saqcig
haqqnda demk olmur (II.VIII).
Tarixi bu hekaysini davam etdirir v Tork adl bahadrn azmanln tsvir edrkn Tpgz haqqnda Homerin yazdqlarn tkrar edir.
sri ruscaya evirn N. Emin bu bnzrliyi grb, Homerin Polifemi
il mqayis aparmdr. Lakin tarixdn mlumdur ki, n haylarn, n d
ermnilrin Trk (Tork) adl hkmdar olmayb. Ona gr d sonrak
tdqiqatlar tekstoloji aradrma il myyn ediblr ki, M.Xorenatsinin
istifad etdiyi mnbd Trk hkmdar yox, tapnaq addr; onun kifirliyi
haqqndak tsvir is hayca ange-tun (idbar evi, kifir soyu) sznn
mnasna uyun tarixinin rh vermk istyinin nticsidir. F. Buzand
Angel ox qdimdn haylarn ba hridir deyir v hay mnblrind
ilnn Angel (sonralar Ange-tun) hrinin Arme-Subar blgsind
olduunu qeyd edn Qr. Kapansyan Tork v Paskam haqqnda bunlar
yazr:
Sonra bu hrin kultla bal hmiytini d xsusi qeyd etmk lazmdr, nki burada btprstlik dvrnd atas Paskam olan Tork Angelinin tapna vard. lbtt, bunlar tanr adlardr; birincisi (Torkh)
sasn Kiik Asiyada ksr qdim xalqlarn tapnd Troko, Tarku, Tarxu
formalarnda ilnn v yunanlara Tarchon, etrusklar vasitsil romallara
Tarquinius, likiyallara trqq formasnda ken tanr anlaml addr. Bu
Paskam (Paskham) ad is, gr yazl thrif olunmaybsa, hllik izah
oluna bilmir. Sonundak -am elementi il bir ox hurri adlarna yaxnlar,
lakin Aitakama, Tarxigama adlarnda olduu kimi, burada -kam kilisini d ayrmaq olar.553

Kapansyann szlrin Armedn douda Subar byliyind Turxu

hr-blgsinin olduunu da lav edk v alimin linqvistik fhml
Ayta-kama, Tarxi-kama v Pas-kam adlarnda -kam elementinin ayrldn grmsini d xsusi qeyd edk. Ancaq alimin z d etiraf edir ki,
kimi tqdim olunan Paskam ad hllik izah oluna bilmir. Halbuki
553

, 1947, 201.

298

burada tin yozula biln bir ey yoxdur; sadc, Tork tapnann ba

kahini Pas kam (ba kam) adlanr v btn bu mmmal rhlr vaxtil
M.Xorenatsinin zndn min il vvlki subar-ermn tarixi il bal mnbd rast gldiyi Trk tapna v bu tapnan ba aman Pas-Kam adn
Haykn soyuna balamaq chdinin ortaya xard dolaqlqdan baqa
bir ey deyildir. Hay-ermni tarixi kollektivinin yazd son Ermni
xalqnn tarixi (1980) adl kitabda bu fakt birc cml il verilmidir:
Ermni panteonu srasna Trk tanr da daxil oldu. 554
Grndy kimi, qdim subar-ermn kultunu da mnimsyn haylar sl hqiqti dolaa salmlar. Htta, Torkun tapnaq deyil, M. Xorenatsinin yazd kimi, blg byi olduunu qbul etsk bel, yen onun
qdim ermn boyu iind ulu aman (bakam) soyundan olan Trk adl
bir by olduunu qbul etmk zorundayq; hr iki halda qdim trk szlri olan Paskam v Tork adlar haylara aid deyil. Tarixi z d etiraf
edir ki, istifad etdiyi mnblrd hadislr baqa cr tsvir olunub.555
Bellikl, Ermn blgsin gln qdr hurri-urartu boylarna qaran
haylar 301-d xristianl qbul etdi. V-VII srlrd hay milli ruhu ox
inkiaf etdi v bu alarda yazlan tarix kitablarnda haylarn qdimliyini
saslandrmaq n glm haylarn tarixi yerli ermn boyunun tarixin
556
caland.
Haylarn Qafqaza glii is slam ana aiddir. Hay-trk
laqlrindn danarkn bu olaylarn diqqt alnmas grkir.

1. ber-Qafqaz
Byk-Qafqaz sra dalarnn quzeyi v QaradniQuzey
v
zin bat yaxalarndan glib, Azrbaycann quzey v
Quzey-Dou
quzey-bat blglrind yerln, bzi hallarda
qonular
protoazr boylar il qonuluqda, bzi hallarda is
i-i yaayan qafqazdilli xalqlarla tarixi laqlr
onlarn dilind, mifologiya, folklor v etnoqrafiyasnda trk tarixi n
qiymtli
blglr
srgilyir.
Qafqazdilli xalqlar deyimi elmi baxm554
555

(, 1980, 71).
, I. V; I. XXI.

556

Haylar Ar tyin glndn sonra asur yazlarnda Masa, yunanca Masios deyiln
Kaiyar dann ad il Ar dana Masis dedilr.

299

dan qsurludur, nki ne minildir ki, Qafqaz xalqlar deyimi

znd qaraay-balkar, azr, kumuq kimi trk , hay, oset kimi hindavropa v kartvel, avar, lzgi kimi iber-qafqaz dilli xalqlar ehtiva edir.
Lakin qsurlu olmasna baxmayaraq, bu ifadnin elmd mhkmlnmi
glnyindn imtina etmk d myyn dolaqlq yarada bilr. Ona
gr d, iber-qafqaz xalqlar (v ya dillri) ifadsi il yana, bzn bu
deyimi d iltmk zorundayq.
blm (bat, gney, dou) ayrlan qafqaz dillrinin bir-biril
qruplararas qohumluunun hl sbut olunmadn qeyd edn qafqaznaslarn ksriyti bu dillrin tipoloji yaxnl mslsind hmrydirlr.557 Bel tipoloji yaxnln hurri-urartu dillrind d olduunu grn
uzmanlarn bzisi hmin l dillri d qafqazdilli sayrlar. Hazrda btv
Qafqaza yaylan qafqazdilli xalqlarn bat qolunu abxaz-adq, dou qolunu
nax-dastan, gney qolunu is kartvel dillri tkil edir. Elmi dbiyatda
artq hr qolun mumi ad kimi iber-qafqaz xalqlar (dillri) termini
mhkmlnmkddir. Bugn blm ayrlan 40-a yaxn iber-qafqaz
xalqlarnn (dillrinin) qruplar zr blgs sxemini v yaylma arealnn
xritsini bel gstrmk olar:
BATI QRUPU

DOU QRUPU

(abxaz-adq dillri)

(nax-dastan dillri)

abxaz
abaza
ubx
adq
kabarda
rkz

557

GNEY QRUPU

(kartvel dillri)
grc
meqrel
an (laz)
svan, zan

een, inqu
dargin, andi
avar, lak
lzqi, aqul
saxur, rutul
qrz, buduq,
udi, xnalq
tabasaran v s.

, 1986.

300

ber-qafqaz xalqlarnn ilkin Atayurdu, onlarn etnogenezi haqqnda

bir-birin zidd fikirlr sylnmidir. Grclr istisna olmaqla, iber-qafqaz
xalqlarnn ksriyti yazszdr v ne ki, bu dillr elmi baxmdan geni
tdqiq olunmamd, etnik mn problemi d gerk yozumdan knarda
qalmd. Myyn qdr bu problem protokartvellri kolx, iber adlandran antik a yazarlar v orta srlrin grc yazarlar trfindn doladrlmdr. Bel ki, grclrin Misir (Herodot, m.. V) v ya spaniya
(Meqasfen, III sr) mnli olub, oralardan Grcstana glmsi fikri v
qdim grc qaynaqlarnda da onlarn hanssa mifik Arrian-Kartli lksindn glm, yaxud Bibliyadak tubal boyunun grc saylmas elmqdrki yozumlardr.558

ber-qafqaz xalqnn tarixi elmi aspektd yrnildikc onun mnyi

haqqnda ciddi bilgilr ld olundu.559 Tarixin mxtlif alarnda bu v
ya digr xalqn tsir dairsin dn iber-qafqaz xalqlarnn dilind frqli
lamtlrin ortaya xms tbii idi. Bunu diqqt almadan iber-qafqaz dillrini hindavropa, sami v ya ural-altay dil ailsin aid edn (N.Y. Marr,
558

, 1968, 13-14.
Qafqazdilli xalqlar antropoloji v arxeoloji blglr gr, onlarn qdimd yaad
yerlr Byk Qafqaz dalar il Qaradniz arasndak blglrd sasn da silsilsinin
quzey tklri idi. gr vvllr qafqazdilli xalqlarn gney lkdn, xsusil, Azrbaycandan Qafqaza kmsi fikri yaylmdsa, tannm grc tarixisi S.N.Canaiann
kartvel boylarnn Qafqaza glm xalq olmadn sbut edndn sonra qafqazdilli xalqlarn Qafqazda avtoxton olmas fikri elmd aparc mvqey xd (Canaia,1949; 1952;
, 1964, 90; , 1976, 340)
559

301

F. Bopp, M. Mller v b.) alimlrdn frqli olaraq, iber-qafqaz dillrinin

knardan glm olmadn sylyn qafqaznas A. Dirr bu dillrin vahid v ya yaxn anadildn trmsi fikrini irli srmdr.560 Hqiqt
uyun gln bu ehtimala azacq dzli vermkl onu nzri baxmdan
mkmml tabana oturtmaq mmkndr. Bel ki, yetgin protodil mrhlsini yaayandan sonra paralanm sami, finuqor, trk, hindavropa dil
aillrindn frqli olaraq, Quzey Qafqazn yaxn blgsind formalaan
protodialektin qovuub mkmml vahid protodil evrilmsi prosesi
yarmq qalb.
Grnr, bu ana dilin hl tkmillmdn dalmas IV minilin ortalarnda Qaradnizin quzeyindn Qafqaza doru enn bzi hindavropa
boylarnn v Azrbaycandan quzey ken prototrk boylarnn miqrasiyas il baldr. Xzr v Qaradniz arasndak Atayurdda hm gney
hm d quzeydn sxdrlan yerli kavkasion antropoloji tipli protoiberqafqaz boylar Qafqaz dalarna snmdr. O adan qohum boylarn birbiril laqsi zifldiyi n get-ged Qafqazn dalq blglrind oxlu
dillr ortaya xmdr. Bu sbbdn, ilkin tipoloji strukturu saxlayan bu
dillr artq III minildn balayaraq, lokal blglrd yeni v frqli inkiaf
yolu kemilr.
Dastann IV minild arxeoloji kulturu Azrbaycandan frqli olub,
Kr-Araz kulturu il laqsi yox idi.561 Gney-Qafqazda yaayan Aralqdnizi antropoloji tipin mxsus insanlarn IV minilin ortalarnda yaratd
Kr-Araz kulturunun minildn sonra een-Dasan blglrind grndyn, hmin kulturu bura miqrasiya edn boylarn gtirdiyini qeyd edn
Y. A. Frolov yazr: Yerli hali il qaran glm kr-arazllar z kulturunu onlara verdiyi kimi, onlarn kulturunu v dilini d mnimsdilr.562
Bu yozum hqiqt uyundur, bel ki, hmin ada een-Dastan blgsind nc iki frqli kulturun izi grnrs, tdricn Qayaknd-Xorooy kulturu anda artq frqlr aradan xr. Demli, quzey gedn ilk
prototrk dalas orada yerlilr qarb dilini itirmidir, ks halda, naxdastan dillri trklrdi. Sonrak trk dalalar da (saqa, subar, xzr,
hun v s.) yerli halinin dilini dyimdi, sadc, Qafqaz evind xalqlarn ikinci dilin evriln azr dili mumi nsiyt vasitsi kimi ilndi.
560

Dirr, 1928.

561

, I. 82.

562

, 1983, 33-34.

302

Artq III-I minillrdn kartvel boylarnn Anadolunun quzey-dou

blglrind grnmsi, Kolx blgsind mskunlamas mmkn idi. III minillrd subar, qaqay, ermn, mitan, saqa, qamr v baqa Dou
Anadolu trklri il yaxn qonuluq laqlri olan protokartvel boylarnn
zlrin mxsus kultur glnklri saxlanmd. Hl paleolit andan
Qaradniz yaxas (Kolx) il Boral-Qazax abidlri frqlnirdi v bu
frqin sonrak arxeoloji qatlarda da davam etmsi gstrir ki, bu iki qonu
blg arasnda laq olsa da, halinin qarmas olmamdr. Bu qonular
Urartu, hmni, Selevk, ran v sair imperiyalarn boyunduruunu birg
kmilr. Byk dvltlrin tcavz qarsnda duru gtirmk n
grc byklri dflrl qonu blglrd qoyunuluqla mul olan
yarmkri trk boylarndan istifad etmi, onlarn snr v i blglr
yerlmsi n rait yaratmlar. Bu tip kartvel-trk laqlrind is
bzi qarmalar olmudur, nec ki, Kaspi hrinin trk halisi dilini son
srlr qdr qoruya bils d, grclrin hatsind yaadndan artq
ana dilini unutmaqdadrlar. Trk boylarnn kompakt yaad Tiflis v
Boral blglrind is bu cr qarmalar grnmr.
Artq m.. I minild Asur-Urartu v Yunan-Latn yazlarna dn
Qaradnizin gney-dou yaxalar haqqndak blglr burada yaayan
boylarn adn sadalayr. Qaradniz yaxasnda grc xalqnn etnogenezind sas yer tutan kolxlar v onlardan douda iberlr yaayrd. berlr
haqqnda mlumat hl m.. IV sr yazarlar Platon v Aristotelin, iki-
sr sonra is Apolodor, Strabon v baqa yazarlarn srlrind vardr.563
Orta srlrd Kolxida v beria halisinin birliyi il Grc feodal
dvlti yaranr. Yazl qaynaqlar iind sas yeri dini dbiyat tutsa da,
ayr-ayr boylara, tarixi xslr, dvlt, tarixi xronologiya v olaylara
aid abidlrd trk-azr tarixi n qiymtli blglr vardr.564 V srdn
563

Didi-Turkoba, Didi-Qomareti mahallarnn adndak didi sz byk

anlamndadr. Bu blglrin byk trk v qamr el-obas kimi tannmas etnik
demoqrafiyan ks etdirir. Qorid I-III srlr aid Axrisi kndind basrq yerinin
Turkebuli ad kimi, Grcstanda qdim abid v qbrlrin olduu yerlrin bir qismi trkc adlanr.
564
VII srin ortalarna qdrki tarixi hat edn Moktsevay Kartlisay abidsi, mxtlif dvrlr aid tarixi srlrin toplusu Kartlis sxovreba abidsi, Leonti Mrovelinin
(XI sr) Kartli arlarnn hyat kitab, grc epik srlrind, mifologiya, nal v
folklorunda, n sas, kartvel dillrindki qdim trkizmlr, azr-kartvel ortaq Qafqaz
izoqloslar, etnolinqvistik blglr, qafqaznaslarn qlm ald yazlardak trkizmlr slamncsi tarix iq salr (, 1848; , 1939; -

303

sonrak grcdilli qaynaqlarda Azr tarixi n grkli blglrdn azox istifad olunmudur. 565 Kartvel (grc) dilinin bir ne dialekti
vardr: kartli, xevsur, tu, imer, acar. Kartvel dillrind ilnn
trkizmlrdn myyn qdr bhs olunmudur.566 Gney-dou kartvel
toplumu iind azr trkcsi o qdr yayn olmudur ki, htta Sulxan
Saba Orbeliani 1685-dn balayaraq, otuz il tamamlad grc dilinin
izahl ltind (Kartuli leksikoni) bir ox grc sznn mnasn
trkc olan qarl il izah etmk mcburiytind qalmdr.567
Kartvel dillrindn azr dilin talvar, cc, ala kimi szlr kediyini qeyd edn grc alimlri azr dilindn d kartvel dillrin daha ox
mtbx kulturu (dolma, bulama, qavurma, xizilala kr) v qoyunuluq tsrrfat (toxli, iaqi, qoi, ialai yaylaq) il bal szlr kediyini yazrlar.568 lbtt, bu alnmalardan bzisi slamaqdr, bzilri d
slamdan sonrak alara aid ola bilr, lakin xs vzliyi v kinilikl
bal bu szlrin kartvel dillrin kem tarixi ox qdimdir:
azr

kartvel

mn
sn
tamada
kotan
toxa

men
en
tamada
qutani
toqi

anlam
I xs
II xs
masabyi
kotan
toxa motqa

Kr-Araz kulturu dalandan sonra hurri boylarnn Azrbaycann

bat snrlar il Dou Anadoluya enmsi grnr. III-II minilllrin qovuuunda ba vern bu olay bir d II minilin son srlrind urartular trfindn tkrar olunur. Bu son miqrasiyaya qoulan bzi nax-dastan dilli
boylarn Azrbaycann quzey blglrin glib yerlmsi protoazr v
qafqazdilli izoqloslarn, ortaq etnoqrafik dyrlrin, xsusil trkizmlrin
kisini bu dillrd xeyli artrmdr. ber-qafqaz dillrind (een-inqu,
kartvel, avar, lzgi, rutul, udi, qrz, saxur, xnalq, buduq v b.) qdim
, 1976; , 1959; , 1979; anidze, 1983; , 1986;
, 1996. , 1965; 1986).
565
, 1983; - , 1986.
566
Baitchura, 47-48; , 1986, 191,192; , 1988, 37; ,
1992.
567
, 1964.
568

, 1968, 74-75.

304

trkizmlrin dad etnolinqvistik informasiya olduqca hmiytlidir.

Bu boylardan bzisinin etnik ad da trkcdir: avar, een, buduq, xnalq
v s.569 B. . Kilanava yazr ki, kartvel-i adndak kart sz hindavropa
(*qard hr, hasar) etimologiyas il ala bilirs, egr-i, v iber-i
adlarnn yozumu da trk dillrind eyni anlam dayan v heyvanlarn
yaylaqda yataq yeri il bal bin, al, xalxal szlrinin sinonimlri il
alr. 570 Qafqazda yaayan xalqlarn bir zlliyi d var ki, myyn
olay, mnasibt v sair sbbdn bu v ya baqa xalqn adn (etnonimi)
yeni doulan uaa verirlr. Bel ki, eenlrd Mada, Maday, Daqa,
Qebarto (kabarda), Qumki (qumuq) adlar olduu kimi, azr trklrind d
zbk v rkz adlarna rast glmk olur.
Miladdan sonrak minillik boyu gney, hm d
quzey trfdn trk boylarnn hatsin dn qafqazdilli xalqlar trk boylarnn dili v etnik kulturunun tsiri altnda idilr. Bu
ada qonu xalqlarn dilin trk dilinin ox byk
tsiri olmudur. Bel ki, be
sr boyu Quzey Qafqaz
xalqlarnn Xzr imperiyasnn trkibind qalmas onlarn slamaqdrki tarixini trk tarixi il sx
balamdr. Tengiz, Bekpulad, Yengibar, Arslan kimi onlarla qdim trk
ad artq mumqafqaz statuslu antroponim evrilmidir. Ona gr d bir
grc, avar v ya een kndind iki minil boyu nsildn-nsil trln
Arslanbek adnn onlara aid olmadn he kim alna bel gtir bilmz.
ber-qafqaz dillrinin mrkkb mexanizmindn frqli olaraq, trk
dili morfologiyasnn sad sxemi bu dilin asan mnimsnilmsin imkan
verir. Msln, trkc (mn) bax-dr-ma deyiminin abxaz dilind qar-

569

Quzey-Qafqazda adlar trkc olan adq, rkz, kabarda, abxaz qafqazdilli boylar il
saqa, hun, bulqar, xzr, peeneq, kuman-qpaq trklri arasndak laqlr Azrbaycandan knarda olmudur.
570
, 1983, 101-125.

305

l sn qoyma, o mn baxsn anlam il siumrban trkibli deyiml

verilir:
mn
sn
qoy(zaman kilisi)
|
onu
|
-ma
|
bax
|
s - i - u - m - r - ba - n
Trk dilinin fonetik, morfoloji, sintaktik quruluundak mkmml
sadlik qonu xalqlarn bu dildn uluslararas nsiyt vasitsi kimi istifad
etmsin imkan amdr. Qafqaz xalqlarnn dilin ken trkizmlrin
semantik arxaizmi v bazis leksikaya aid olmas diqqti kir. A. K. aqirovun Abxaz-adq dillrinin alnma leksikas adl srind abxaz-adq
dil qrupunda trkizmlrin bolluu deyil, onlarn konkret sahlr zr oxluu maraq ksb edir.571 Tbii ki, bunlarn ksri qaraay-balkar dilindn
alnmdr. Abxaz-adq dillrind atlqla bal szlr:
trk
abxaz-adq
anlam
alaa at
arkan
borlu
gznk
yem
kam
kunan
dunan
katr
ul
yal, cal

alae, laa
arkcn, arkcen
brulg, brul
qvazanakc, qvznkc
yem
kcam, a-kcIam
kcvnan
dunan
kcdr, kxcatr
ul
cal, cal

at tr
arkan, kndir
boz, boru, atn rngi
r
ot, yem
qam
m yal daya
3-4 yal daya
qatr
ul, trlik
atn yal

Dastanda 20-dn artq qafqazdilli xalq yaayr. Tarix boyu trk

xalqlarnn quzey-gney yolu zrind yerln bu blgnin trk halisi
n Dastan ikinci Atayurd olmudur. Xzrboyu zolan daima trk
yurdu olduunu v mxtlif alarda buradak sabir, barsil, xzr, hun,
maskut, kumuq, trkm boylarnn azr trklrin qardn nzr
571

, 1989, 90, Bel ki, burada flora-fauna adlarnn, dmirilik,

heyvandarlq terminlrinin xeyli hisssi trkcdir; qaplan, bua, qunduz, tabaa,
donquz, qaz, samr (ov iti), auci (ovu) szlri d trkcdir. Szlkl tanlq el
tssrat oyadr ki, sanki taxtabiti szndn tutmu aslana qdr btn zoonimlr trk
dilindn alnmadr.

306

alanda bugnk durumu ks etdirn bu sxemd Xzrboyu azr, padar

(trkm) v kumuqlarn sralanmas qrib grnmmlidir.
slind, Xzr yaxas bu
zolan bugnk durumu, protoazr Atayurdunun quzey-dou
blgsind uc snr olan Dastan v bu blgnin tac Drbnd
azr trklrinin qdim yurdlarndandr. Drbndi Atayurdu
sayan azrlr burada Xzr eli
anda da yaayrd. Ona gr
d, digr iber-qafqaz dillrin
nisbtn, nax-dastan dil qrupunda danan xalqlar (lzgi,
qrz, budux, xnalq, udi v s.) azr boylar il daha sx tmasda olmu v
onlar azr dilinin tsirin daha ox mruz qalmlar. Dastan xalqlarndan bir nesi (lzgi, qrz, saxur, avar, budux, xnalq, udi) hl slamdan nc Azrbaycanda yaayrd, bunlarn bir qismi is orta srlrd
Azrbaycann quzey blglrin enib mskunlamlar. Ola bilsin ki,
nax-dastan boylarndan bzilri m.. VII srd Saqa-Qamr axnna
qoulub, quzey blglr glmilr.
Urartulardan qalma qafqazdilli boylardan saylan udi boylarnn dili
il urartu dili arasnda Abqar Payazat xeyli paralellr akar etmidir.572 Bu
ynd aparlan aradrmaya urartu-een paralellri clb olunsa, mnc,
daha ox oxar elementlr ortaya xar, nki eenlr yaayan razilrd
Vedi-Naxvan arasndak toponimlr tkrar olunur. Avar, tabasaran, lak,
lzgi, een-inqu dillrind atlqla bal trk szlri, ayr, alaa tipli
zoonimlr geni ilnir. Nax-dastan dillrind daha ox yemk, geyim
adlar, heyvandarlq terminlri trk dilindn alnmdr. Bzn, bu dillrd
azr dilind oxdan unudulmu szlr rast glinir. Msln, toanaq
sz inqloy v udi dillrind iyn, ilgk(qarmaq) anlamn saxlayb.
Bzi dastan dillrind trk dili kililrindn aktiv istifad olunur. Bel ki, udi dilind bul ba soz azr dilinin qramatik kililri
il iln bilr: bulu ba, yiylik halla (-n) buln ban, bulsuz
basz, bulluq balq, yaxud -nc kilili sra saylar qrz, buduq,
572

Payazat, 1937.

307

xnalq dillrind aktiv ilnir: beinci, altnc v sair.573 Htta, lak dilind bir ne trk dili kilisi (-i, -kar, -lu, -mal, -siz, -lu, -dan, -iun)
ilnir.574
M. C. Saidovun Avar dilinin Buynak, Kazbek, Qzlyurt v Qumbet
blglrind ilnn salatav dialektin aid toplad szlr srasnda bizi
trkizmlrin sanball kisi yox, burada Aybik, Altunqz, Aruqz adlarnda olduu kimi, szlrin qdimliyi v estetik gzlliyi ilgilndirir.
Bel ki, azr dbi dilind ilnmyn tavu anl, urluk toxumluq,
babu yyn, aytv deyim, belgili myyn kimi szlr avar dilin
qonular kumuqlardan kemidir. Burada trkc alnmalar srasnda qab
adlar da eidlrin gr diqqti kir:575
avar dilinin salatav
dialekti
alav
baqcir
bojen
qcap
qcutxca
elek
oen, oqcenxcaq
yalqcab
tava
qcapqca
silab

anlam
tas
bakr tas
zmbil
torba
kiik mis bardaq
llk, n
uqun qab
tava, (yal qab)
tava
qapaq
byk mis qab

Azr trklrinin dilind oxdan arxaiklmi tarkan (turkan) titutu

masir dargin dilind mna v forma frqi il (talxan) ilns d, tarxan
klind onu eenlr XVIII, grclr is XIX sr qdr saxlamd. Bu
kimi dvltilik terminlrinin qonu xalqlarn dilind aradrlmas qdim
trk dvlt sisteminin zlliklrini yrnmy yardm olur. Msln,
bu terminin dad mnalar yrnmkl Azrbaycanda hl 4200 il vvl qurulmu Qut dvltinin son hkmdar Tirikann adnda diri-kan v
ya trk-an//tar-kan szlrindn birini myyn etmk asanlar.
573

, 1974, 258-297; , III. 1979, 98.

574

, 1982, 77; Lak dilind Qavaya (havay) ssirka (sirk) baldan irin tipli atalar sz, aak (ek), kupayul kimi sylr canl danqda aktiv ilnir.
575

, 1982, 136-155

308

Nzr almaq lazmdr ki, minillr tdkc cmiytd sosial inkiaf

nticsind bir sra yalar mitdn xd kimi, bzi mfhumlar da
khnlir v dyiiklik onlar bildirn szlrin arxaiklib danqdan
xmas il nticlnir. Kemid yazl dbiyat olmayan nax-dastan
dillrind yzlrl trkizmin unudulmas tbiidir. Bugn n d arxaik
olan szlr danqdan xmaqdadr. Dastan alimi A. A. Abdullayev yazr ki, artq lak dilind bataa (balq vtgsi), qaraba (qul-qarava),
tamak (taxta tabaq), balq tipli arxaik trkizmlr danqda ilnmir.576
Bellikl, Quzey Qafqazda formalaan iber-qafqaz dillrinin hr
qolu il trklrin kontakt olmudur. Bu dillrd aslan, bars, qaplan kimi
yaban heyvan adlarnn trk dilindn alnmas gstrir ki, onlar bu szlri
Quzey Qfqaza n Asiyadan gln trklrdn almlar. Tarix boyu Qafqaz
trk boylarnn yolunda krp rolunu oynam v bu krpdn ken trk
boylar istr-istmz iber-qafqaz xalqlar il yaxn tmasda olmular.
2. Oset (Osetin)
Qafqaz dalarnn quzey v gney yaxalarnda iki blg tkil edn
Osetiya irani dild danan oset (osetin) xalqnn yurdudur. sasn, iron
v diqor dialektlrin ayrlan oset dilind trkizmlr daha ox diqor dialektinddir. Ola bilsin ki, vaxtil Daryol keid blgsind mskunlam
dgr trk boyundan bzi tayfalar osetlr qarb. V. . Abayev gr,
osetlrin formalamasnda hanssa trk boyunun itirak etmsi bhsizdir.577
nki oset folkloru v dilind trkizmlr drin iz buraxmdr. zllikl,
nartlar haqqndak rvattlrin qhrmanlar trk adlar dayr. Oset dilind yazl qaynaqlar olmdndan onlarn qdim dvr haqqnda bilgi
d yoxdur.

576

, 1982, 82-83; Bu baxmdan, iber-qafqaz dillrinin qdim laqlrin iq tuta

biln hr bir sz dyrlidir. Tssf ki, lkmizd Dililik nstitutu, onlarla dililik kafedras, yzlrl dili alim olmasna baxmayaraq, hl bir df d quzey qonularmzn
dilind ilnn trkizmlri toplamaq n ekspedisiya tkil edilmmidir.
577

, 1935, 93; Oset dilind Dzorqa //corqa (yora at) tipli alnmalar qpaq dili
il kontakta iar edir (Abdullaev, 1982, 39); rannas alimlrin bzisi oset kartn
elmi spekulyasiya vasitsin evirib, onlar byk skit toplumunun Qafqazda qal
kimi vermy chd edirlr. Onlarla skit boylar iind bir-iki irani tayfann olmas
tbiidir, lakin bunu iirdib, skitlrin hamsn irani xalq saymaq elmi gerklikdn
uzaqdr.

309

3. Fin-uqor
Xzr dnizindn quzeyd yerlib, dou snr Ural dalarn hat
edn, batda is snrlar Oka ayna qdr uzanan blglrd, til aynn
orta axarlarnda v Kama ay boyu yaam tayfalar Ural dil ailsin mnsub olub, sonralar finuqor v samodi qollarna ayrlmdr. Finuqor protodilinin paralanma dvrn uzmanlar 4-5 minil ncy aid edrk, trk
v finuqor xalqlarnn kontaktn da hmin ala balayrlar: Finuqor v
trk dillri arasndak ortaq szlr aydn gstrir ki, bu dillrin yaxn laqsi bhsiz finuqor kk dilinin hl dalmad ada olmudur.578
Ola bilsin ki, finuqor boylarnn ayr-ayr qollara ayrlmasna
trklrin m.. IV minilin ortalarndan balanan ilk byk klri
sbb olmudur. Hr halda, artq
III minild quzey gedn trklr
finuqor Atayurdunda yerli xalqla
qarlamdr. Finuqor dillrind
me (mets) sznn htta fin v
eston dillrind ilnmsi d gstrir ki, bu sz finuqor yurduna
aparanlar Azrbaycandan getmilr. Finuqorlarn mskunladqlar
blglrd bir ne Kr ayad da
zn gstrir.579
Tarix boyu Xzrin quzeyindn bat v dou ynlr hrkt edn
klr istr-istmz finuqor xalqlarnn atayurdundan kemli olurdu. Bu
blgdn keib douya gedn hindiran boylar il tmasda olmu yerli
xalqn dilind murt//mort adam kimi bzi hindiran szlri qalmdr.
Mxtlif alarda buradan istr batya, istrs douya ken trk boylar
(subar, saqa, hun, qpaq v s.) yerli dild drin iz qoymular. Qdimdn
burada mskunlaan protouva, protobulqar (prototatar), protobaqord
boylar is bzi yerli boylarla qaynayb qarsa da, dillrini saxlamlar.
578

, III. 1966, 9-10; Maraqldr ki, qdim trklrin tarixi yaddan ks etdirn
Ouznam glnyi d eyni tarixi verir: Ouz xann zamannda ingiz xan zamanqaa Tin v Etil, Yayk - bu suvun yakasnda Qpaqdan zg il yox erdi. Trt mn
ylqaa ol yerlrd olturdlar (Ouznam).
579
, 12.

310

Finuqor birliyi dalandan sonra onlarn sas ktlsi Atayurda yaxn blglrd qalm, bir qismi (fin, eston, karel) quzey, macarlar is
m.s.V srd Etelkz, oradan Karpat istiqamtind batya kilmidir.580
Quzey Qafqazda uqor, macar etnonimlrinin ilnmsi bzi finuqor boyunun gney enmsini d gstrir. Bu klr nticsind finuqorlarn drd
qolu yaranmdr:
Baltikyan-fin qolu: fin, eston, ijor, karel
tilyaxas qolu: moka-mordov, erzya-mordov, mari
Perm qolu: udmurt, komi-zryan, komi-permyak
Uqor qolu: xant (saam), mans, macar

Bu dillrin oxu yazsz olmu, macarlarda yazl qaynaqlar yalnz

XII-XIII srlrdn sonra bada yazlar v xristian dbiyat klind
ortaya xmdr. Batya gedn trklr qoulub, Mrkzi Avropada mskunlaan macar xalqnn byk bir qolunu onlarn iind riyn bulqar,
hun, sekel, kuman trk boylar tkil edir. Macarlar trk runik yazsndan
v latn lifbasndan istifad etmilr. Qdim alardan ayr-ayr trk
boylar il kontaktda olmu finuqor xalqlarnn dilind qdim yazlar olmasa da, onlarn dilind, folklorunda kemi laqlri ks etdirn istniln qdr blg qalmdr.
Tipoloji thlil il Andronovo kulturunun ranla v arilrl laqsi
olmad nticsin gln K.Yettmar bu kulturun htta Trkmnistann
gney blglrin d glib atmadn yazr v qeyd edir ki, Andronovo
kulturunun yaranmas, inkiaf etmsi v yaylmas iran v ya hindiran
boylarna aid deyil.581 Bu fikri baqa mtxssislrin d mdafi etmsi
bllidir. 582 vvllr Andronovo kulturunun Yenisey yaxasnda yaranb,
Xzrin quzeyin doru batya yayld gman olunurdu, lakin son tdqiqatlar bu miqrasiyann ks istiqamtd getdiyini ortaya xarmdr. Bu
is o demkdir ki, m.. II minilin ortalarndan sonra finuqor yurdundan
heyvandar-kini boylarnn Altaya doru miqrasiya etmsi 5-6 sr nc
Afanasyevo kulturu dayclarnn marrutunu tkrar etmidir v hr iki
kd finuqor boylar il trk boylarnn birg k istisna deyil.

580

, 1981.
Jettmar, 1956, 330-342.

581
582

, 1977, 149; - , 918.

311

4. Slav boylar
Qaradnizin quzey-bats hindavropa xalqlarnn Atayurdu saylr.
Protohindavropa dili burada dalandan sonra balto-slav, roman-german,
hind-iran kimi bir ne qola paralanm, sonralar bu qollarn daxilind
d ayrlmalar ba vermidir. n Asiyadan qalxb Azrbaycan zrindn
Quzey-Qafqaza ken prototrk boylarndan bzilri buradan Orta Avropa
blglrin d szmlar. Bunlarn protoslav v protogerman boylar il
qarlamas trk-slav v trk-german laqlrinin yaranmasna sbb olmudur. Bel laqlr sonralar Avropaya gedn saqa-qamr, as, hun, avar,
peeneq, kuman-qpaq v sair trk boylar il d davam etmidir.
Trklrin hindavropa
xalqlar il laqsi tkc
Avropada deyil, Orta v
n Asiyaya miqrasiya
etmi hindavropallarla da
olmudur. n Asiyaya
gln het, hay v perslrl laqdn yuxarda
bhs etmidik. Franklin
Folsomun protohindavropa Atayurdu v buradan miqrasiya ynlrini
verdiyi bu cxemd arilrin (hindiran) Hindistana
v rana glii, slavlarn
douya v quzey-dou
blglr yaylmas ks olunmudur:
Qdim balto-slav v german-slav laqlri gstrir ki, hindavropa
ailsindn qopan protoslav boylar nc Avropann quzey blglrind
mskunlam, sonralar gney v dou ynlr kmlr.583 Protoslav
boylar il protogerman boylarnn tmas xtti m..V-III srlrd Oder
hvzsi idis, artq qot (vestqot) boylar il lq m.s. I-IV srlrd Visla
v Dnestr hvzlrind grnr.584 Hun ana aid tarixi sndlrd n
583

Bu klrin nticsind paralanan protoslavlardan tryn bat, gney v dou

slavlardan sonralar serb, xorvat, makedon, ex, slovak, bolqar, polyak, rus, belorus,
ukrayna v sair slav xalqlar yaranmdr.
584
, 1983, 15.

312

slav ad, n d slav boylar xatrlanmr, onlar yalnz Avropada hunlar

vz edn avarlar il tarix shnsin xr.585 Avropada Hun imperiyas
kndn sonra Dnepr, Erdel v Tuna aynn aa yaxalarndan Balkana
kn slav boylar VI-VII srlrd yarmadann orta, dou v gney blglrind mskunlamlar.586 Avar trk dvltinin zifldiyi 630-dan sonrak alarda is protoserb-xorvat boylar da bat blglrd yerlmidir.
lk df III minilin ortalarnda quzey qalxan prototrk boylar
Maykop kulturu anda yerli qafqazdilli boylarn iind rimilr, lakin
II minilin ortalarndan sonra hmin yolu ken qamr, saqa trklrindn frqli olaraq, as boylar Azaq v Qaradniz yaxalarndan daha quzey
blglr qalxb uzun mddt protoslav v protogerman boylar il i-i
yaamlar. mumiytl, Gney Rusiya steplri - Qpaq l Monqol
istilasna qdr saqa, hun, avar, bulqar, xzr, ouz, peeneq, qpaqkuman v baqa trk boylarnn n az iki minil tapda altnda qalan
torpaqlardr. Ancaq bu trk boylarndan oxu zaman-zaman slavlar iind riyib dilini itirmidir. Bu cr assimilyasiya Altun Ordu dalandan
sonra da zn gstrir. Bel ki, tannm rus zadgan slallri srasnda
trksoylu nsillrin nmli yer tutmas buna yani sbutdur. 587 Y. R.
Dakevi monqol istilasna qdrki trk-slav laqlrini ks etdirn
qaynaqlarn hmiyti haqqnda yazr: Trk xalqlar haqqnda mlumat
vern qdim rus blglri korpusunun elmi sviyd trtibi trklrin
dilini, kulturunu, mit v tarixini drindn yrnmy yardm ed
bilr.588 slamaqdr trk-slav laqlri slavlarn da mifologiya, folklor
v dilind drin iz buraxmdr. Grnr, kiril lifbasnn yaranmasnda
runik yaz glnyi olan bulqar trklrinin tsiri byk olmudur.589
585
586

, 1979, 40-43.
Feher, 1984, 37.

587

Prof. N. A. Baskakovun tannm rus soyadlar srasnda myyn etdiyi yz trk

soyadn dayanlar rus elmi, dbiyat, mdniyti v hrb sntinin Bulqakov, eremetyev, Dakov, Tuxaevski, Uakov, Suvorov, Timiryazev, Raxmaninov, Karamzin,
Aksakov, Turgenyev, Buxarin, Piroqov kimi tannm simalardr (, 1992).
588
, 1984, 68.
589

Kiril lifbasn IX srd yaradan Konstantin (=Kiril) Venesiyada veriln dini dbiyat yhudi v yunan-latn dillrind olduu halda, n n slav dilin yeni lifba dzldirsn? sualna bel cavab verir: Biz bilirik ki, tanrya dua edn ermni, pers, iver,
avazq, soqd, qot, obr (avar), turk (trk), kozar (xzr), aravl (rb), misir v baqa
xalqlarn z yazlar vardr (, 1968, 52).

313

Avropada bugn nmli kisi olan slavdilli xalqlarn ulu cdadlar il

trklrin slamncsi laqsi birbaa mvzumuzla bal olmadndan
burada yalnz qdim slav-trk laqlrini bolqar, rus xalqlarnn
cdadlar il trklrin laqsi zrind gzdn keircyik, nki trklyn itirn ayr-ayr trk boylarnn assimilyasiyaya uramas olayna
Doqquz Bitik boyu dflrl bulqar trklrinin bolqar slavlarna evrilmsi fakt rnk kimi verilir. Bel ki, xristianl qbul edn bulqarlarn
slavlamas olay tarixi sndlrd ks olunmudur.

Son srd slav v rus adlar zrind aparlan aradrmalarda bu

szlrin mnyi, etimologiyas tam izahn tapmamdr. Hmin sahd
hl d davam edn mbahislr qoulmasaq da, qeyd etmliyik ki, hr
iki etnonim knardan veriln addr. lk df slav (saklab) etnonimin VI
srin sonunda Tuna (Dunay) aynn quzeyind yaayan v avarlara tabe
olan boylarn adnda sklab () klind avar kaan il bal olayda
rast glmk olur, VII srin sonunda is slav ad II Yustiniann yr il
bal bulqarlarla yana kilir ( ). 590
Sonrak trk, rb v fars dilli qaynaqlarn saqlab klind qeyd etdiyi
boylar da til bulqarlarna aid blgd yaayrd. 591
lk rus eli Kiyev Rus dvlti (X-XII) saylr. Bel ki, qdim rus
qaynaqlarnda Novqorod v ya Vladimir hrlrindn Kiyev blgsin
getmk Rus elin getmk saylrd.592 Kiyev blgsi is ilk rus dvlti
yaranana qdr Xzr imperiyasnn yalti idi. Azaq yaxalarnda slav
boylar yalnz X sdn grnmy balasa da, bzi qaynaqlar X srin ortalarnda yama mqsdil bir blk rusun gmilrl Azrbaycana gldiyini v Xzrdn Kr ayna keib Brdy girdiyini qeyd edir.593

590

, 195.

591

Bzi mtxssislr gr, vvllr rus ad Skandinav varyaqlarna aid idi. Qaynaqlar
gstrir ki, varyaqlara slavlar rous, bizansllar , rblr rs deyirdi. Bulqar trklri kimi slavlar iind riyn varyaqlarn da ad indiki rus xalqnn adna evril bilrdi.
Bu da mmkndr ki, Tuna slavlar trk boyu olan bulqar (bolqar) adn saxlad kimi
Xzr dvlti dalandan sonra douya szan slavlar da til yaxasndak finuqor v ya
trk boylarndan olmu saqlab v rus (urus) adn mnimsmilr.
592
, 1933, 119.
593

Ruslar Maraa trf d getmidilr. Orada onlar ox meyv yemi v vba xstliyin tutulmudular. Onlarda xstlik v lm oxalmd Mrzbann skrlri is
ruslarla vuruur v ruslarn arasnda vba xstliyi get-ged artrd. Ruslar llrini
silah il birlikd basdrrdlar. Ruslar qaytdqdan sonra mslmanlar qbirlrdn ox
ey xartdlar ( -, 118-119).

314

Azrbaycana gln hmin ruslarn slav, varyaq (vikinq) v ya trk

mnli olmas blli deyil. Ruslarn nc ant adlanmas v ya Norman
mnyi haqqnda ox yazlsa da, ruslarn trk v finuqor lay az tdqiq
olunmudur. Halbuki, digr protoslav boylar kimi, ruslarn cdadlar da,
I minil boyu Avropaya gedn trklrl i-i olmular. Monqol istilasna
qdr XI-XII srlrd d Qpaq lnn bat blglrind Tuqorkan v
Bonyakn, doudasa arukan v Konakn balq etdiyi qpaq xanlqlar
il rus knyazlqlar arasnda sx laq vard. Kiyev knyazlar hakimiytd
ortaya xan problemlri yorne klobuki (qaraqalpaq) adlanan boylarn
yardm il zr, qonu knyazlarla aparlan savalarda onlara gvnirdilr. 594 Kiyevin Sv.Sofia mbdind XI sr aid trkc bel bir yaz
vardr:
Tatk Kc popin Belovejskiy Bk uas van urabi bojue lti.
lti alba bu.

Qdim rus salnamlrind is trk xs, boy v oymaq adlar bolbol ilnir. qor polku haqqnda sz dastannda xeyli trk szlri vardr.595 Bel ki, knyaz qorun yr haqqndak patevski salnamsind
bel deyimlr rast glmk olur :
V onda Kbk Karlyevii iki olu il, zay Bilkovii v onun
qarda Bokm, Osaluku, Barak, Tarx, Danili v hminin Sodvak
Kulobii d sir aldlar v orada Koryaz Kalatanovii, Tarsuku v hdsiz
sayda baqalarn ldrdlr; V qor dedi: Dnrm ki, btn Polovets torpan (elini) - Konak v Koz Burnovii (burunoba) v Toksobii
(tokuzoba, Kolobii (koloba) v Yetebii (yetioba) v Tertrebii (drtoba v
596
ya terteroba) zrimiz qaldrmq.

594

Rus dvltind bir ne sr sonra ayr-ayr boylardan sem svari alaylarndak

dylr kazak adland kimi, grnr, yorne klobuki ad altnda da peeneq, tork,
berendey (baranl), koyu, kaspi, polovets (kuman), turpey v baqa trk boylarndan
olan dylr vard.
595
, 1975; , 1979; , 1985.
596

, ,
, , , , , , , ; : ,
- , , , , ,
(, 347, 355).

315

Miladdan sonrak minillikd Dou Avropann geosiyasi durumunu

turk boylarnn ardcl olaraq qurduu siyasi qurumlarsz tsvvr etmk
mmkn deyil.
Blgd
hkmranlq edn
trk
boylar
burada bir-birinin
ardnca qdrtli
Hun,
Avar,
Bulqar, Xzr v
sair dvltlrini
qurmudu:
Tarix kitablarnda trk boylarnn Avropaya k tarixi adtn xalqlarn byk k ad altnda
verilir v gya bu k II srdn balanr. slind, bu, Avropadak yerli
xalqlar II srdn hrkt gtirn trk boylarnn daha nc balanm
byk k dalasnn tsiri idi. Bzi prototrk v trk boylarnn (as,
qamr, saqa, aacri v s.) Avropaya k tarixi eradan vvlki minillr
aiddir. Sonralar bura gln trk boylar ulu ddlrinin yolunu tqib
etmilr. Bel ki, bulqar boylar I minilin ortalarnda Byk Bulqar
( ) dvltini glnksl olaraq Azaq dnizi yaxasnda
hl m..VIII-VII srlrd qamr-saqa boylarnn oturduu blgd qurdu.
Trklrin say Avropada ox idi. Bel ki, uzmanlarn yazdna gr,
tkc aparc boyu kngrlr olan peeneq boylar konfederasiyasnn
400 min svari dys vard.597
Avropaya axnla gln trk boylarnn trkibind baqa dilli boylar
da olurdu. Azrbaycan zrindn quzey qalxan trk boylar konfederasiyasnda qafqazdilli boylarn, Orta Asiya, Gney Sibir bozqrlarndan Avropaya gln trk boylarnn trkibind is iran, finuqor v monqoldilli
tayfalarn olmas tbii idi. Bu baxmdan, in snrlarndan qalxaraq batya
ynln v Avropann gbyind byk imperiya quran hunlar da istisna
tkil etmirdi. Bel ki, Atillann birinci xanm Arkan, oullar rnek, Ellak, Dengizik, atas Muncuq, misi Oktar tmiz trk ad dasa da, hunlarn trk-monqol qarql mlz bir xalq olmas da mmkndr. Atillann
digr misi Rua qerman ad dayr. Qaynaqlarn Oibars, Basq, Kursq,
597

Pritsak, 2000, 513.

316

Ekam, Atakam kimi qeyd etdiyi hunlarn adlar trkcdir. Son iki addak
kam sz is Qamata adnda olduu kimi kahin anlam dayr.
Qdim dnya cahangirlrinin srasnda rfli yeri olan Atillaya
qdr hun balar Balamer, Uldin Karaton, Rua artq hunlarn gcn
Avropada tantmd. 434-d hunlarn bas Rua Bizansa byk yr
hazrlna balad dnmd lr, lakin onu vz edn qarda oullar
Bleda v Atilla Bizansdan alnan vergini ikiqat artrmaa nail olurlar.598

til ayn II srd ken hunlar nc Xzr yaxalarnda oturdular v IV

srin ortalarndan sonra Azrbaycan zrindn Anadoluya bir ne yr
etdilr, V srd is Avropann orta blglrin z tutdular. Hl 412-d
hun kaannn Xzr yaxasnda olan qrargah 430-da artq Tuna yaxasnda idi. Atilla lndn sonra hunlar baqa trk boylarna qardlar.
Bizans qayna 482-d Atillann olu rnekin balq etdiyi kutriqur v
599
utiqur boylarn da iin alan bir bulqar konfederasiyasndan bhs edir.
VI srd til-Don hvzsind grnn bulqar ad altnda macar (),
onoqur (, ) v uturqur (, )
hun boylar idi. Onoqur v kutirqur hunlarn da iin alan avarlar is
balar Bayan kaan (558-582) dnmind xeyli gclnmidilr.
Avropann gbyind avar trklrinin qurduu dvlt ox qdrtli idi, htta
Bizans o an nhng dvlti saylsa da, imperator Tiberiusun vaxtnda Avar dvltin

598

, 1979, 38.

599

Tekin, 1987, 1; , 1979, 47.

317

ild 80 min som qzl verirdi. Sonralar bu rqm 580-623-c illr arasnda vaxtar
600
artaraq 200 mincn qalxmd.
Kuvrat (Kubrat) xann qurduu Qara (Byk) Bulqar dvlti avar
boylarnn hcumlar il ziflmi, Xzr elinin bydy alarda is
squt etmidi. Kuvrat 642-d lndn sonra yerin ken byk olu Batbayan (Bezmer) Xzr kaanna tabe oldu. Bulqarlarn bir qismi batya
Tuna ay yaxalarna, bir qismi d douya til ay yaxalarna kdlr v
sonra Tuna v til bulqarlarnn yeni iki dvlti yarand. til bulqarlarnn
bas ilkolu Almu xan 900-cu illrd slam qbul etdi v Caffar bin
Ablullax adn ald. Xzr kaanlna bal olan til bulqarlar ticartl
geni mul olurdular. Onlar saxlad orduya saklab (slav) deyirdi601
lr.
Kuvratn kiik olu Asparuxun idarsind olan kutriqur boylar
is bir blk onoqur boyu il birlikd batya kilib slav torpa Besarabiya blgsin v Tuna yaxalarna kedilr.
Avar v Bizans kimi qdrtli dvltlrin snrndak masir Macarstan
razisind Tuna Bulqar dvlti yarand. 681-d Asparux il Bizans imperatoru arasnda
balanan mqavily gr Bizans bir il mddtind bulqarlara vergi vermli idi. Bu
alarda Balkan dalarndak keidlrdn tutmu Qaradniz yaxas, Besarabya, Dobruca
v bzi quzey blglr Bulqar dvltinin snrlar daxilind idi. Bulqarlarn yerldiyi
Trakiya (masir Bolqarstan) artq VII srin sonlarndan Bolqariya adlanmaa balayr.
Bolqariya hrlrind sasn yunan, kndlrind slav mnli hali yaayrd, hakim
tbq is bulqar trklri idi. Nec ki, m.. XXII sd Qut elbylrinin trkc ad
nc nsild sami adlarna, m..VI-III srlrd Azaq yaxasnda saqa dvltinin
banda duran elbylrin nsillri dyidikc onlarn trk ad yunan adna evrilirdis,
elc d bulqar dvltinin bandak xanlarn ad Kurum xann olu Omurtaqdan sonra
602
trklyn itirirdi:

Dulo soyu (680-740): Asparux (sperix), Tervel, N.., Sevar;

Vokl (Ukl) soyu (740-762): Kurm, Vinex;
Boyar soyu (762-803): Telec, Sabin, Umar, Toktu, Paqan (Bayan),
Teleriq, Kardam;
Kurum soyu (803-986): Kurum, Omurtaq, Malamir, Presyan Zvinia,
I Boris Mixal, Vladimir Rasate, I Simeon Velki,
Anna, Piotr, II Boris, Roman.

600

Pritsak, 2000, 511; Avar dvlti yalnz VIII srin sonunda frank kral Byk Karln
(768-814) bir ne hcumundan sonra dald.
601
Pritsak, 2000, 512.
602

HB, 1988, 289-290.

318

Bulqar-slav ilikilrindn bhs edn macar alimi Geza Feher yazr

ki, slavlarn maddi-mnvi kulturunun tkkln tkan vern Tuna bulqar trklrinin qurduu dvlt onlarn bir xalq haln almasna yardm etdi v bu durumun tsiri btn slav toplumunun mdniytind drin iz
buraxd.603 Lakin Tanrlq dininin xristianlqla vzlnmsi, dini dbiyatn qrek v ski slavca yaylmas, qarq evlnmlr v bu kimi sair sbblr bulqar trklrinin dilini dyimsi il nticlndi.
Avropaya tanrlq dini il gedn trk boylarnn oxu orada xristian dinin kedi. Mhz bu din dyim il milli glnklrini v dilini
itirn trk boylarnn ksri slavlad. Bzi qaynaqlara gr, dulo soyundan olan bulqar xan Kuvrat hl 619-da vaftiz olmudu. Qafqaz trklri
arasndak bzi boylarda xristianlq daha vvllr yaylsa da, Avropada
trklrin xristianlamas bir ne sr sonra baland. Trk boylarnn Avropada xristianlamas sbblrindn biri d xristian qadnlarla evlnmk
idi. Uzmanlar yazr ki, bel aillrd byyn uaqlar Bizans glnklril trbiy aldndan onlarn vaftiz olmas problem yaratmrd v nsil
dyidikc xristianlama olay da ktlvi hal alrd. Avar kaanlnda
xristianlq artq VII srd yaynlamd.604 Tuna bulqarlar is daha sonralar xristianl qbul etdi. I Boris xan 864-d Bizans ortodoks xristianln rsmi din evirdi v Mixail adn ald. 605 Dini dbiyatn ski
kilis slavcas il yaylmas, nc yunan, sonra kiril lifbasndan istifad
olunmas da trk runik lifbasn unutdurdu. Borisin olu Vladimir (889893) ski tanrlq dinin qaytmaq ists d, onu vz edn v uzun
mddt dvlti idar edn qarda Simeon (893-927) xristianlaman baa
atdrd.
Slav boylar il trklrin laqsi nc Orta Avropa v Balkanlarda
ba vermidirs, sonrak ruslarla laq Dou Avropada olmudur. Rus
xalqnn, rus dvltinin formalamasnda xzr, peeneq, kuman-qpaq
v sair trk boylarnn byk rol oynamas v Qdim Rusiyada mhur
knyazlarn kumanlarla qohumluu bir ox tdqiqatnn diqqtini kmidir.606 Yelizaveta ipovann iki min yaxn sz hat edn Rus dilind
603
604

Feher, 1984, 4.
Harmatta, 1988, 23-24.

605

Ruslarda geni yaylan Boris adnn bars//bars olduunu dnrdm, lakin bu

adn etimologiyasn bar sz il balayan prof. Mustafa nrin mn gndrdiyi
mqalsinin lyazmas il tan olandan sonra onun yozumunu daha doru saydm.
606
, 1979, 67.

319

trkizmlr szly aydn gstrir ki, rus dilind trk szlrinin nmli
kisi vardr.607
Avropadak rus v digr slav boylarnn sosial-siyas yaamnda bir
sra yeni kultur glnyinin formalamas burada bir-birinin ardnca qurulan trk dvltlrinin tsiri il gerklmidir. Bel ki, slav dillrind
qoyunuluq, atlq, metalilm snti, yemk v geyim kulturu, ticart,
gmrk, sava v dvltilik glnyi il bal bzi termin v szlrin
trkc olmas bu sahlrd slav xalqlarnn mdni inkiafnda trklrin
oynad rolu aq srgilyir.608
Avropaya atlq sntini qdim saqa-qamr (skit-kimmer) trklri
gtirmidi. Avropallara zngini d avarlar tantd.609 D. S. Setarov qdim v ski rus qaynaqlarnda at cinslrin aid xeyli trkizm olduunu
akar etmidir.610 Rus dilind rng bildirn szlrin oxu trkcdir: al >
aly, bakr >baqr//baqrovy, bor > bury, al > aly, bulany v s.
Veriln rnklr d gstrir ki, monqol istilasna qdr Dou Avropada rus-trk laqlri davaml olmu, geni blglri hat etmidir.
zllikl, m.s. I minilin ortalarndan sonra qdim rus v ukrayna boylarnn avar, bulqar, xzr, peeneq v kuman boylar il laqlri ardcl
kild v daha intensiv olmudur. Lakin bu iki slav xalqnn folklor v
mifologiyasnda, dilind el qatlar var ki, onlar protoslav an ks etdirir v bu ada alnan trkizmlr m.. I minil aiddir.611

607

, 1976, 22-444.

608

Otara, tovar (davar), tovari, arxar, baran, tamqa, tamojnya, dengi, yapona, kalpak,
serqa, arkan, ataman, cigit, baqatr, boyar, karaul, tolma, kapkan, baxa, oaq, utyuq,
ayran, kolbasa, kums, piroq, alk, dolma, kirpi, kilak, koevat, kurqan, orda v s.
609
Pritsak, 2000, 511.
610

Burada katr, kulan, iak, load, tabun, tarpan kimi blli szlrl yana aktaz, arqamak, balaban, baxmat, bityuq, bulany, bury, qunan, daqan, dunan, ciqitay, iqrenevy, imnyuka, kaltary, karabair, karakovy, kary, kaury, kobla, kosyak, lonak
(loak), matak, merin, oqer (ayqr), savrasy, xalyuny, aqravy, aly, ankary,
ubary kimi terminlrin etimologiyas da verilir (, 1981, 16-30).
611

Bel ki, rus v trk dillrind komu (kim), mne (mn) vzliklri, pervy tipli
szlrdki bir say, danq dilind prixodi da (gl d), beri da (al da) kimi ilnn da
dat, papin sn (atann olu) sznd olduu kimi -in morfemi (meanin, dvoryanin,
qorojanin, selyanin, slavyanin), trkcd gln, vuran kimi szlrd olan -n feili sift
morfemi (sdelan) v bir ox szdzldici v qramatik kililrin paralelliyi vardr.

320

Slav mifologiyasndak Yarilo, Kupalo, Lel, Kostroma, Perun kimi

panteonlar srasnda zl yeri olan Moko finuqor, Xors v Simarql is
trk mnli kimi qeyd olunur.612 Baqa Avropa xalqlarndan frqli olaraq, slavlar qdim Azrbaycanda tanr anlam dayan baq (Gytrk
yazlarnda baa) szn d Avropadak trklrdn protoslav anda
alb boq v bo klind iltmilr. Eyni durum m.. I minilin vvlind
Azrbaycana gln irandilli boylarda da zn gstrir.613 Yalnz frq bundadr ki, slavlarn dilind bu qdim sz onlarn iind rimi glm trk
boylardan qalm adstrat, qdim pers dilind is yerli trk boylarndan
alnm substrat szdr. Slav dillrind bel alnmalarn qdimliyini
(m.. I minil) sbut edn faktlardan biri d qrx v kpk kimi szlrin
slav dillrind s il ilnmsidir.
Hindavropa dillrinin kentum//satem dialekt blgsnd satem qrupuna aid olan slav dillrind k > s dyimsinin tarixi trklrdn alnm
kpk > sobak(a), *krk > sorok dyimlrind aydn ks olunmudur.
Bizc, hr hans bir trk v ya prototrk boyundan alnan krk v kpk
szlrinin d urad k > s dyimsi protoslav dilind m.. I minild ba
vermidir. Sonralar slav-kuman laqlri anda is rus salnamlri
kuman byinin Kpk (Kobyak) adn olduu kimi saxlamdr, nki slav
dillrind artq satemlm prosesi oxdan dayanmd.
Slav toplumu hmi iin ald baqa dilli halini ox asanlqla assimilyasiya etmidir. Tarix boyu baqa dilli xalqlarn (german, finuqor, trk v
b.) ruslarla qaynayb-qard ada yaranm ikidilli (bilinqvizm) raitdn
rus dili qalib xmdr. Grnr, bu olayn zl sbblrindn biri d
ruslarn baqa dili yrnmy meylli olmamas, baqa dild dananlar
dilsiz (nemoy, nemets) saymasdr. Kontaktda olduu xalqn dilini tin
mnimsyn ruslardan frqli olaraq, qar trf rus dilin keib daha tez
assimilyasiyaya urayr. Rus toplumu iind minillr boyu trk boylarnn
belc rim olay srkli davam etmidir. Baqa boylarn qdim rus
etnosu iind rimsi dou slavlarn yayld quzey v gney blglrd
614
daha intensiv olmudur.

Tsadfi deyildir ki, bugn rus dili dnyann n zngin dillrindn

biridir. Bu dild hm ruslarn iind riyn xalqn dil zlliklri, hm d
612

, 1978, 168.

613

Geni mlumat n bax: Azr xalq, 2000, 241-243 v , 1988, 111113.

614
, 1978, 60; H. Qalton htta slav dillrinin tkmillib inkiaf etmsind
qdim trklrin byk rol oynadn yazr (Galton, 1997, 14).

321

kontakda olduu xalqlarn dilindn alnan oxl szlr vardr. ox vaxt

rus dilin daxil olan sz el dyiir ki, onun ilkin formasn myn etmk
tin olur. Msln, yklmk anlamnda ilnn navyuivat sznd
trkcnin yk szn brpa etmk n rus dilinin morfonoloji v qramatik (-/-) qaydalarn bilmk grkir. Azr dilind d rus
dilindn sonrak alnmalardan frqli olaraq, qdim slav dillrin aid szlrin alnma tarixi slamaqdrki alara aiddir. Bel ki, Avropa xalqlar
il tmasda olmu saqa, hun, subar, avar, qpaq kimi boylarn bzi dstlri Azrbaycana qaydanda hmin xalqlardan mnimsdiyi muzd (mzda),
tnk (tonkiy), dam (dom) kimi szlrl qaytmas tbii idi.
Azrbaycan trklrinin etnogenezindn danarkn vaxtil Avropada
protoslav v slav boylar il laqd olmu trk boylarnn k ynlrini
d diqqt almaq lazm glir. nki Azrbaycana Quzey Qafqaz zrindn qaydan hmin boylarn bir qismi Avropaya Azrbaycandan gedn
protoazr v azr boylar idis, bir qismi d oraya Altay trflrdn gln boylar idi. Bel ki, n Asiya mnli as, qamr, saqa trklrindn frqli
olaraq, vaxtil douya getmi v monqol qar qabarq olan saqalarn
bir qismi v hunlar dou trklri idi. Avropaya m..VIII srd doudan
gedn saqalarn yolunu sonralar hunlar (ola bilsin ki, hm d avarlar) tkrar etmilr. Hunlarn til (Volqa) ayn keib, Xzr yaxalarnda grnmsi m.s. II sr aid qaynaqlarda yer almdr.615 Bzi dou trk boylarnn Azrbaycana glib yerldiyi blglrd onlarn etnoqrafik, mifoloji
v dil zlliklri myyn iz buraxmdr. Sonrak bitiklrin uyun blmlrind bu izlrdn shbt alacaqdr.
Bellikl, slamaqdr minil boyunca Ural-Karpat dalar arasnda byk
bozqr lnn ayr-ayr lokal blglrind gerkln trk-slav boylarnn
siyasi, iqtisadi v hrbi laqlri btv blgnin demoqrafik transformasiyasna sbb oldu. Trk boylarnn oxu (hun, avar, bulqar, xzr v s.)
slav toplumu iind ridi, batda yalnz xzr boylarndan yhudi
karaimlr (karaylar), xristian qaqauzlar, krmaklar kimi azsayl boylar
gnmzcn dilini v etnik kimliyini saxlaya bildi. Avropadak hun,
avar, bulqar, suvar v baqa trk boylarnn bir qismi d mxtlif alarda
Azrbaycana gaytd. til-Ural hvzsindki dou bulqar-subar boylar
is, ksin, z iind finuqor boylarn ritdi v onlardan uva, tatar,

615

, 1993, 11-15.

322

baqord xalqlar yarand.

616

5. German boylar
Hindavropa xalqlarnn bir qolu olan germanlar quzey (skandinav), dou (ostqot)
v sonralar formalaan alman xalqnn zyini tkil edn bat boylara (vestqot)
ayrlmdr. Avropada hunlarn hegemonluuna qdr vestqot v ostqot boylar
Avropann byk bir hisssin yaylm v Roma imperiyasnn bir ox yaltlrini zbt
etmidi. Ermanarixin bal il Qaradniz-Azaqdnizi yaxalarna glmi ostqotlar
hunlara mlub olur. Bir sr boyu hunlara tabe olub, bzi savalarda onlarn mttfiqi
kimi itirak edn dou german boylar il trklrin laqsi intensiv olmudur. Daha sonra
german-trk laqlri Avropann gbyind dvlt quran avar trklri il gerklmidir v dou german boylar sonralar bulqar, xzr v daha sonralar peeneq, kumanqpaqlarla da qarlamlar.
Avropada IV srin son rbndn balayaraq, Atilla a v ondan sonrak
617
dvrlrd trk-german laqlri bllidir v bu bard xeyli dbiyat vardr.
Lakin
hunlara qdrki trk-german laqlri haqqnda is indiy kimi elmi aradrma
aparlmadndan mvcud blglr diqqtdn knarda qalmdr. Halbuki bel blglr
srasnda germandilli Skandinav xalqlarnn saqalar mhm yer tutur. Qdim trkgerman kontakt saqalarda, german runik lifbasnda, german dillrind, folklor v
618
mifologiyasnda ks olunmudur.

Norvedn 870-930-cu illr arasnda slandiyaya kn germanlar

arasnda nsildn-nsil trln qdim soy yaddan qlm alanlar da
vard. Skandinav xalqlar arasnda geni yaylan sland saqalarn rsy
gtirnlr hmin soy yaddana uyun yarmifik, yartarixi olaylar dastan
klin salmlar. uznamlri xatrladan sland saqalarnda as boylarnn Skandinav blgsin Asiyadan glmsi qeyd olunmudur. nc saqa
v tarixi-corafi srlrd, hm d Bibliya glnyil yazlan abidlrd
trklrl bal bir ne epizodu gzdn keirk.
Saqalarda trk motivinin izi o qdr drindir ki, htta sland tarix
elminin sasn qoyan Ari Thorgilsson (1067-1148) slandlar haqqnda
kitab adl srind islandlarn formalamasnda itirak edn boylardan

616

Avropada macar v baqa finuqor boylarna qaran bzi trk boyu assimilyasiyaya
uramdr. Udmurt elinin quzey-batsnda yaayan besermn boyu da yerli udmurtlara
qarb dilini itirn bulqar uruqlarndan saylr (, 1970, 243).
617
Pritsak 2000, 509.
618

Bzilrin gr, germanlar runik yazn etrusklardan almdr (, II, 1983, 420).
Lakin nzr almaq lazmdr ki, etrusk, finikiya v trk runik yazs eyni mnlidir.

323

danarkn sviar boylarnn konunqu Nyerdin adn trklrin konunqu

kimi qeyd etdiyi nqvi adndan sonra vermidir.619
lklrin tsviri (III) adl srd trklrin Skandinaviyaya glm
tarixinin ox qdim olduu vurulanr v bu faktn hqiqti ks etdirn
ksr abidlrin giri hisssind olmas qeyd olunur.620 Hmin qaynaqda
Trak (Frak) lksinin ad da qdim trklrl balanr:
Quzey [skandinav] dilindki btn doru hekaylrin vvlind deyilir ki, quzeyd trklr
v Asiyadan [gln] insanlar mskunlamd; Trakiya hm d
Grek lksi adlanr, orada vvllr
Yafs olu Tiras yaayrd. Trk
adlanan xalqlar ondan trmilr.
Trakiyann yannda [indi] Unqar
lksi v Bolqar lksi yerlir. 621

Bibliya glnyi il yazlm Nuh oullarnn mskunlamas

adl srd d Norve lksi Yafs olu Qamr il balanr. Azrbaycan
is bu abidd Alban-Aran lksi kimi verilir.622
Skandinav abidlrind as adl boylarn Asiyadan glmsi fikri
geni yer tutur. Bel ki, ksr abidlrd Odin adl tanrnn Troyadan,
yaxud As lksindn xb, Azaq dnizi yaxasndak Skitiyaya, oradan
da Skandinav elin glmsi ks olunmudur. Kiik Asiya - Skitiya (Saqa
eli) - Skandinaviya yolu is Qafqazdan keir.623 Gney Qafqaza aid n

619

ngvi Tyrkja konungr (, , 1991, 113, 21-ci

qeyd).
620
Vaxtil latn dilin evrilmi hmin hiss Fragmentum vetus slandicum HistoricoGeographicum de rebus Dano-Norvegicis adlanr.
621
Urrhaf allra frasagna i Norrnni tungu eirri er sanindi fyilgia, hofz, a er Tyrkir
ok Asia menn bygdu nordrit; Trakia at er alt eitt ok Grikland, ar bygdi fyst Tiras
son Japhets Noa sonar. Fra honum er komin iod su er Tyrker heita. Hia Tracia stendr
Ungera land ok Bolgera land (SRD, t. II. 34-37).
622
, 133-134.
623

Saqalarn birind Qafqaz ad Kapaqus (ouz qaps?) klind keir (, 66).

324

qdim yazl qaynaq olan Urartu yazsnda is Az lksi qdim ouz yurdu olan indiki rvan uxurunu hat edir.624
Qdim island dilind As, sir szlri tanr anlamnda ilnmidir. 625 Yuxarda etrusk-trk laqlrindn dananda aisar sznn
etrusk dilind d tanrlar anlam dadn demidik. Nzr alsaq ki,
as v aiser klind tlffz olunan bu szlrd Skandinav lksin gln
as boyunun ad ks olunmudur, onda onlarn Azrbaycan trklrinin
qdim boylar il as//az v aiser//azr paralelliyi ortaya xr. Dnya
hrtli norveli alim Thur Heyerdal bu aslarn mhz azr eli
Azrbaycandan Norve getdiyini dflrl gndm gtirmidir.
Azr lksindn slandiyaya qdr gedib xan as boylarna aid
maraql tarixi mlumat XIII srin vvlind yazlm Kiik Edda srind verilmidir.626 Mllif burada yazr ki, sved yerli hali indiycn
grdy insanlara bnzmyn Asiyadan glmi bu gzl grkmli qrib
aslar maraqla qarlad, onlara razi verdi. Yerlilrl evlnmlr aslarn
sayn artrd v Odin olu nqvi il buradan Norve kedi. S. Sturluson
qeyd edir ki, o dvrdn ox zaman kes d, hl d yazl qaynaqlar aslarn Asiyadan gtirdiyi adlar saxlayr.627 Hmin saqada Troyann trk
lksi olmas, Avropaya trklrin lksindn gln aslarn buraya
trk adt-nnsi gtirmsi v burada trklrin vrdi etdiyi qanunlarn ttbiq olunmas kimi ifadlr vardr.628
Grndy kimi, tkc bir sland abidsi 3 minil vvl qdim Troyadan Avropaya gedn v z il trk adlarn, trk tr-qanunlarn aparan as boyu haqqnda n qdr fakt verir. Ona gr d z ulu babalarnn
624

, I, 1980, 303-304; , 1985, 22-23.

625

- . . 1962, 49.

626

Snorri Sturlusonun 1222-1225-ci illr arasnda slandiyada qdim saqalardan

istifad edrk qlm ald bu srd gstrilir ki, as boyu Troya (Tur-ova)
hrindn xb Avropann quzeyindki Saks lksin glir, sonra yerli hali il
qaynayb-qaran aslar oxalaraq, daha quzey blglr, indiki sve v Norve
razilrin yaylrlar.
627

Bu saqada as boyunun ad il ortaya xm Asqard (As yurdu, As kndi) toponimi,

Aslauq, Asdis xs adlar vardr. Buradak bzi xslr trk adlarna bnzr adlar dayr:
Anar, Torkel (Trkel), Atl, Qaml, Yekul, Eqil, Elli, Eyrik, Qanqleri, Buri (Br), Qunn,
Qunlauq, Eynar, v s. Burada tanr Odinin 12 epitetindn biri d island dilind qoun
bas anlamnda ilnn rn (hern//herran) szdr (, 1970, 15).
628
, 1970, 10-12.

325

izini Qobustan qayalarnda axtaran mhur norve alimi Thur Heyerdala

baxanda, azr trklrinin kkn Monqolustan llrind axtaran tarixilrimizi v trkoloqlarmz anlamaq olmur.
Bzi mtxssislr trklrin Skandinav xalqlar il slamaqdrki
laqsini hun v xzr boylar il balamaq istmilr. Dorudur, hun,
avar, bulqar v xzr boylarnn germanlarla sx laqsi olmudur v saqalarda hmin alara aid blglr d (Bulqar, Alban, Aran v s.) vardr.
Hun andan balanan german-trk laqsinin sland saqalarnda z ksini tapmas tbiidir. Bel ki, saqalarda bir ox trkizmlr Xakon olu
Xakon adl saqadak kaan titulu kimi aydn grnr.629 Lakin yuxarda
aslar haqqnda veriln blglr Troya ana aiddir. Troya tarixi is Homerin qlm ald sviyd sland qaynaqlarna blli idi. Ona gr d
german-hun laqsindn minil vvl protogerman boylar il as baylar
arasnda ba vermi laqnin saqalarda buraxd izi german dillrinin
daha drin qatnda axtarmaq lazm glir. Bu baxmdan, trk dillrindki man (qoca-man), -ar//-r (tat-ar, az-r) kimi kililrinin german dillrind eyni funksiya damas (biznes-men, svi-er, ais-er), alp sznn
german dillrind mifik anlam qazanmas v bu tip digr adstrat elementlr aslarn Avropada germandilli xalqlarn iind rimsinin izidir. Bel
rnklr srasnda sosial v inanc terminlrinin grnmsi protogerman
andan xbr verir:
Trk dillri

German dillri

Qud(ay) tanr

Qod tanr

kut-lamaq salam

qut-entaq salam

br qurd

brk qurd (MG, 89)

man adam

mann adam

Man-qlaq (toponim)

Mann-heym insan mskni

rn dy, sgr

hern//herran qoun bas (MG, 15)

kun xalq

konung xalqn bas

Grndy kimi, myyn saqalarda ks olunan bzi deyimlrin

tarixi qdim olduu kimi, burada tsvir olunan olaylar da qdim alara
aiddir. Saqa yaradclarna tarixi yax blli olan Troya andan Byk
Skitiya anacan olan dvr m.. XII-VII srlri hat edir. Bu baxm629

Bel ad Norve konunqu Xakon Maqniusson (1299-1319) da dayr.

326

dan, Urartu qaynanda Az lksi adnn yazld tarix d (m..VIII sr)

xronoloji ardclla uyun glir.630
slind bu balqdak qonular szn laqlr
sz il vz etmk daha doru olard, nki azr
Dou
v
trklrinin bugnk dou snrlar Xzrl qapanr
Gney-Dou
v burada qonu yoxdur, gney-dou snrlar is
qonular
ninki fqanstan-Pakistana v ya Trkmnistana,
he Xorasana da atmr. Lakin tarixi corafiya v
tarixi laq, hm d azr dilinin yaylma areal baxmndan sadalanan
blg v lklr haqqnda qsa bilgi ld etmyin faydas vardr, nki
hmin lklr splnmi trk boylarnn ulu cdadlar Azrbaycandan
douya gedn prototrklr idi. Bundan baqa, kore v yapon dillrind
trk szlrinin varl v kore boylarnn yaratd Koqure kulturuna trk
glnklrinin tsiri aydn gstrir ki, Gytrk imperiyas alarnda qdim n Asiya (Azrbaycan)-Altay laqlrinin dalas Koreya v Yapon
elin qdr daha geni dairy yaylmdr.631 Bu laqlrin tri d olsa,
630

Bel ki, sland saqalarna gr, as boyu Troyadan v ya Az lksindn Skit (Saqa)
lksin v oradan Skandinaviyaya qalxr. Bllidir ki, Byk Skit dvlti Azaq yaxasnda m..VIII-VI srlrd mvcud idi (sonralar burada skit boylarnn balq etdiyi
lokal v kiik dvltlr m.s. II srcn davam etmidir), m..VII srd is ikinci Saqa
dvlti Azrbaycanda mhz Urartu yazlarnda ad ken Az blgsind qurulmudu.
Deyilnlri nzr alsaq, Az lksindn as//az boyunun Azaq yaxasndak Skit elin
k m..VIII srdn nc, Skit elindn Skandinaviyaya k is m..VII srdn sonrak alarda olmudur. Hr halda, bu k Miladdan nc ba vermidir.
Miladdan nc Azrbaycandan Avropaya gedn boylarn iind kaspilr d varm. I
srd yaam Ovidiy Nazonun yazdna gr, Dunayn deltasnda masir Tula hrinin yerindki qdim qalan kaspi soylu Egiz v ya gz (Caspios Aegisos) tikmi v
ona z adn vermidir (Publii Ovidii Nasonis. Epistulae ex Ponto, I. 8 (10-14).
631
Htta, dilind xeyli trk szlri olan bzi hindu (qzldrili) tayfalarn Qafqazdan v
ya Orta Asiyadan gedib Berinq boazndan Amerikaya kediyini yazrlar. Dorudur,
Amerikann quzeyind mskunlaan tilingit, eskimos kimi bzi Uzaq-rq xalqlar bu
boaz baydarkalarla yaxn alarda, Orta v Gney Amerikada mskunlaan hindular
is hmin yolun 8-10 minil nc hl quru torpaq olduu alarda kemilr. Lakin siu,
keua kimi bzi hindu boylarnn dilindki oxlu trkizmlr srasnda tarixi o qdr d
qdim olmayan baldz, bayal (varl), baka (baa), yalan (cavan ilan), yotanka (yataq)
tipli szlrin varl gstrir ki, bu szlrin Amerikaya aparlma tarixi 1500 ildn ox
deyil. Hmin alarda is Amerikaya Skandinav lklrindn miqrasiyalar olmudur.
Bel ki, slandiya, Qrenlandiya kimi lklr ged biln vikinqlr eyni msafd olan
Amerikaya da ged bilrdilr. Bu baxmdan, yuxarda haqqnda dandmz Azrbaycandan Norve v slandiyaya gedib xan as boylarnn hmin vikinq yrlrind itirak etmsi mmkndr. Bzi hindu dillrind grnn trk szlrinin linqvistik thlili

327

gzdn keirilmsi hm d ona gr lazmdr ki, n Asiyadan vaxtil douya gedn prototrk boylarnn bir qismi sonralar saqa, hun, ouz v baqa adlarla Azrbaycana qaydb azr trklrinin bir xalq kimi formalamasnda itirak etmilr.
Arxeoloji blglrdn bllidir ki, Altayda m.. III minilin ortalarndan grnmy balayan Afanasyevo v m.. II minilin son srlrind
ortaya xan Andronovo kulturu batdan douya miqrasiya etmidir. Ola
bilsin ki, bu kd n Asiyadan xb Orta Asiya zrindn Altaya ken
prototrk boylarndan da bzilri itirak etmilr. Lakin afanasyevolular
v andronovolular iind zif grnn trk izlrindn frqli olaraq, Tuvada m..VIII srdn sonra Aldbel, m..V-III srlrd Saql kulturunun
trklr aid olmas bh dourmur. Hmin alarda Azrbaycann gney
blglrin aid arxeoloji zlliyi ks etdirn Taqar kulturu dayclarnn
bat trk boylar il yaxn laqd olmas da bhsizdir. 632 Tuvada
Arjan, Altayda Pazrq kupqanlar da n Asiya mnli saqa trklrinin
basrq kulturunu ks etdirir. Bu baxmdan, douya gedn trklrin n
azndan m.. I minilin balarndan Altay blgsind mskunladn
sylmk olar. Hmin minilliyin ortalarndan is monqol-trk birliklri
klind formalab, vaxtar inin quzey blglrin axnlar edn hun
boylar haqqnda artq in qaynaqlarnda yazl blglr vardr.

nticsind irli srdym bu frziy etnoqrafik blglrl d tsdiq olunur. Hindu

dillrindki trkizmlri vvlki kitablarmdan birind vermidim (Clilov, 1988, 105).
632
Arxeoloji blglr zrind aparlan son tdqiqlr gstrdi ki, Karasuk kulturunun
davam kimi m.. IX-VIII srlrd formalaan bir ne mrhlli Taqar kulturu lokal
blglrd m.. I sr qdr davam etmidir (, 2002, 519).

328

nc Turan, sonra Trkstan adlanan Orta Asiya v inin quzey-bat

(Dou-Trkstan) blglri, hminin Monqolustann quzey-bats
douya gedn trklrin zaman-zaman mskunlad blglrdir. Bat
trklrdn frqli olaraq, mumi Altay trklri ad il verdiyimiz dou
trklrin myyn blglrd mskunlamas yerli in, monqol, tunqusmancur boylar il sx laq v bzn d qaynayb-qarma il mayit
olunurdu. Trk dilini saxlayan saqa v hunlarda myyn monqoloid cizgilrin ortaya xmas, saxa (yakut) xalqnn tunqus fiziki grkmi almas
hmin qarmalarn nticsi idi.
Dorudur, m.. I minil boyu
Saqa v Hun alarn hat
edn in-trk laqlri yazl
qaynaqlarda ks olunmudur,
lakin daha ncki alarn arxeoloji v etnoqrafik kultur
blglri
bu
laqlrin
qdimliyini
gstrir.
n
Asiyadan prototrk boylarnn
dou ynd ilk miqrasiyasnn m.. IV minilin ortalarnda ba verdiyini
nzr alsaq, onda Macar yazarnn bu kildki paltarla bal verdiyi in633
Qafqaz laqsinin tarixi iirdilmi grnmz.
633

Macar yazarnn Budapetd drc olunmu mqalsind deyilir ki, ind m..3000ci illr aid mumiyalanm adamn ynindki quma paltar Qafqaz mnlidir. .Doa-

329

Cin dvltinin
elmi tdqiqin
yasaq qoyduu
yzlrl kurqanpiramidann
hmin k olay
il
ortaya
xmasn da guman etmk olar.
Qdim trk- in
laqsi
dou
trk boylarnn
mdniytind
drin iz buraxd kimi, in
mdniytind
trklrin tsiri
d qabarq grnr. Htta, tannm sineloq Volfram Eberharda gr,
634
Trk kulturunun tsiri olmasayd, in kulturu yaranmayacaqd.
n Asiyadan douya miqrasiya edib inin yaxn qonuluunda yerln
trk boylarnn yaam trzi, etnoqrafiyas, siyasi durumu haqqnda in
qaynaqlarnda xeyli blglr vardr. indn batda yerln trk lklri
haqqnda bilgilr is, sasn m. . II-I srlrdn balanr v bu ada jan
Tsyan adl in elisinin bat lklrdn ld etdiyi mlumatlar yer tutur.
Digr inli Syuan-Tezan is VII srd geni mlumatl Qeydlr srini
bat lklrd yzdn artq blgni 17 il (629-645) gzndn sonra
635
yazmdr.
indn quzey v quzey-batda yerln trk blglri v
trk xalqlar haqqnda is bilgi birbaa in-trk laqlrindn ld
olunurdu. Hun-in savalarnda Bat qaplar inlilrin zn alr, bat
lklr haqqnda mlumatlar oxalr v hm d dqiqlir.

inlilr hunlar acqd qullar (syun-nu) adlandrsalar da, bu quzey

qonularndan ox ey yrndilr. Bel ki, in ordusunda reforma, silah
v hrbi geyim hunsaya savaa kklndiyi n bu sahd trklrin
in kulturuna byk tsiri oldu. ind ilk svari alaylar da m.. III srd
yarand.636 Bellikl, atlq glnyi olmayan inlilr svariliyi hunlardan

nn kitabndan (Doan, 2002, 2-3) alnan bu kil v mlumatn qayna bel gstrilmidir: Lsl Brdi, A xinjiangi srleletek, Turan, A Magyar strteneti Kutat es
Kiad folyirata, 4 c. Budapest, 1998, 84.
634
Eberhard , 2002, 537.
635

, 1991; Sonralar bu sr uyur dilin d trcm olunmudur.

636

, I. 1983, 494.

330

yrndilr. in qaynaqlar zr tannm uzman Bahaddin gl yazr ki,

qdim ind atl dstlrin olmadn kifayt qdr dqiq bilirik.637
Trk mdniytindn bhrlnm Gytrk v Uyur dvltlri
anda da davam etmidir.638 Ta slalsi (m.s. 618-907) anda trk
kulturu, zllikl musiqi sahsind orkestr qurumu v hrbi marlarn bu
sahd in musiqisin tsiri byk olmudur. Hun kimi saz almaq mhart saylr deyn bu dnmin inli airlrindn Yuan Zhen bir eirind yazrd ki, ata hular (hun-uyur) kimi minmk, br-bzk taxmaq, dil
yrnmk db haln ald. Hmin an baqa bir inli airi d eirind
hr ks yrnir hu sazn deyirdi.639
Bugn in adnn sinonimi olan Kitay ad da trklrdn qalmadr.
Bel ki, nc Mancuriyann batsnda yaayan bir boya trkc verilmi
ktay adn sonralar rus corafiyalar inin quzey blglrin, sonralar
is btv in aid etmilr.640 Ktay adl boylarn sonralar baqord xalq
iind yayldn grmk olur.
Bellikl, in-trk laqlrinin tarixi douya getmi prototrk boylar il balansa da, yazl qaynaqlar m.. I minildn slamaqdr davam
edn saqa, hun, gytrk, qrz, uyur boylarnn qurduu dvltlrl olan
laqlrdn bhs edir. Gytrk yazlarnda da in-trk laqlrin geni
yer verilmidir. Bat lklrl dou lklr arasnda Altay trklrinin yaratd laqnin pk yolu il gerklmsi in bat lklrin qapsn ad kimi, bat lklr n d inin qaps ald. Bu laqlrdn
tkc inlilr deyil, digr dou xalqlar kimi monqollar da yararlana bildi.
Bel ki, sonralar Avrasiyann nmli hisssini bryn ingiz xann qur637

, I. 1992, 129.

638

in qaynaqlarnda trkizmlri aradran uyur alimi Alimcan nayt son vaxtlara

qdr inmnli saylan bir sra szlrin (inci, in doru, kk, tanr, tu) in dilin
trk dillrindn kediyini gstrmi, uyur bilgini Arslan Abdullah is bzi
tdqiqatlarn yanl olaraq, uyur dilind inmnli szlr kimi verdiyi onlarla szn
(ayamaq, tik, kiik, tokumak, yamamak, ye, ta, yanmaq v s.) in dilin aid
olmadn gstrmidir (nayet, 1999; Abdullah, 1999).
639
Abdullah, 1999, 210-211; nayet, 1999, 196-197.
640

Trk dillrind iki omonim in sz vardr: biri etnonim (in xalq) v etnotoponim
(in lksi) anlamnda ilnn inmnli in szdr, digri ksr trk dillrind
hqiqt, doru, dzgn, gerk anlamnda ilnn trkmnli in szdr. Birinci in
sz trk dillrin kediyi kimi, ikinci in sz d trklrdn in dilin kemidir. A. nayt yazr ki, ski alarda [in] klind tlffz olunub gerk, doru, aq anlam
bildirn bu sz in dilind zhn klind yazlmdr (nayet, 1999).

331

duu Monqol imperiyasnn yrlri trk v monqol skrlril gerkldiyi kimi, daha vvllr Saqa v Hun yrlrind d monqol skrlrinin itirak etmsi tbii idi. nki Altay trklrin qoulan monqollar
Monqolustann quzey-batsnda v Minusinsk ovalarnda, n az, Taqar
kulturu alarnda trklrl qaynayb qarmd.641 Bu laqlrin srkli
davam v intensivliyi xeyli ortaq dil elementlrinin yaranmasna sbb
olmu, htta Altaynaslqda bu dillrin tipoloji yaxnln v ortaq vahidlrin oxluunu grb, trk v monqol dilini yanl olaraq, qohum dil
hesab etmlr.642 Monqol-trk dil laqlri zrind sonra geni dayanacaq.
n Asiyadan xb, Orta Asiya zrindn Altaya gedn prototrk
boylarnn bir qismi hmin yolu geri qaytmlar v bu gedi-qayd yollarnn Xorasan v Herat blglrindn kemsi bzi trk boylarnn indiki Quzey fqanstanda oturmas v oradan da Pakistan v Hindistann
quzey-bat blglrin keib mskunlamas il mayit olunur. Bugn
fqanstanda yzlrl trkmnli toponim v onlarn srasnda xeyli trk
boyad (saqa, hun, ad, ku, far, knk, xzr, ouz, qpaq, xlc, tatar,
trkmn) il dzln etnotoponimlr vardr.643 fqanstan hkmdarlarndan hmd ah Baba Abdaln soyu da XVIII sr qdr abdal (eftalit)
adn Herat-Qndhar blgsind saxlayan ahun boyudur.
Smrqnd v Buxaradan Blx (qdim Balq) gedn yol Dmirqap adl keiddn keirdi. nc Gytrk imperiyasnn snr saylan Blx
artq VII srd bu dvltin bat qanadna tabe blg idi. Daha vvllr is
bu blgy ahunlar v kuanlar hakim idi. Ona gr d Orta Asiya il
brabr fqanstann byk bir hisssi Turan eli saylrd. Buradan
Kabil-Bamyan v Herat-Qndhar yolu il keib masir Pakistanla Hindistann quzey-bat blglrind mskunlaan trk boylar bu regionun
siyasi tarixind nmli rol oynamlar. Bugn Kmir, Pncab, Racputa
641

Ola bilsin ki, Taqar kulturuna ad veriln Altaydak Taqar adas da vaxtil n
Asiyadan Altaya gedn daqar (sonrak toqar//toxar v dgr) boyunun ad il
adlanmdr.
642
Trklrin monqollarla dolaq salnmas mnasibti il prof. Bahaddin glin hunlara
aid dyrli kitabnda syldiyi irad burada yada salmaq lazm glir: Trk tarixini eitli
spekulyasiyalardan qurtarmaq n n qdr vsiq varsa, bir araya gtirib inclmk
grklidir. Yeni bir vsiq bula bilnlr lbtt ki, konua bilcklr. Vsiqlri olmayanlarn is kndi hisslrin gr Moolu Trk, Trk Moola kardrmaya haqlar
olmayacaqdr (gel, 1981, 266).
643
, 1995.

332

blglrind avropoid dolixokefal tiplrin stnlk tkil etmsi tsadfi

deyil, nki m.. I minillin vvllindn balayaraq ngilis istilasna qdr
Hindistann quzey-bat blglrind mxtlif alarda saqa, kuan, ahun,
slcuq, qznvi, xlc, timurilr v sair trk soylar hakimiytd olmudur. Hindistan tarixi kitabnda yzlrl trk hkmdarnn ad kilir.644
Saqa boylarndan bir qisminin m.. II srd hunlarn tzyiqi il
Hindistan trfin getmsi bllidir. Lakin qaynaqlar m..VI-V srlrd
burada yaam budizm dininin banisi Budan saqa (sakya) boyundan
olan bir zadgan soyundan sayr ki, bu da hmin alarda Orta Asiyada
yaayan v ya daha vvllr douya z tutan saqalardan bir qolun Hindistana mhacirt etdiyini dnmy sas verir. Dorudur, ticart laqlri sviysind olsa da, nd ay yaxalarnda m.. III minilin ortalarnda yaranb m..1700-cn davam edn HarappaMoxencodaro kulturu il Sumer-Elam
kulturu arasnda bir ba grnr v bu
laq protodravid boylarnn v ya prototrk boylarndan olan subar, yaxud saqa boyunun Hind yarmadasna k il
d yarana bilrdi. Bel ki, douya gedn
prototrklr
zlril
kiayaras
mdniytinin atributlarn da aparrdlar. Harappada ortaya xan
kildki kirmit zrindki iarlr d qdim Azrbaycanda olan
protoelam yazlarna v azr damalarna bnzyir.645
fqanstan, Pakistan v Hindistann haqqnda dandmz blglrind bir-birin qarm dravid, hindiran, trk, monqol v yunan izlrini
ayrd etmk bzn tin olur, nki buraya glib yerln etnoslar bir-biri
il qaynayb qard kimi, zaman-zaman dyin hakimiyt slallrinin kimliyi d qarqdr. Htta, trkly bh dourmayan slallrin
farsca danb-yazmas da diqqti kir. slamaqdr bu blglrin etnodemoqrafik durumunu gz nn gtirmk n burann siyasi tarixind
nmli rolu olan xalqlar haqqnda bzi bilgilri xatrlamaa lzum vardr.

644

Bayur, 1987.

645

Rihard Meadow 1999-da Harappa qazntsnda taplan kirmit paras zrindki

runik yazya bnzr iarlrin tarixini m.. III minilin ortalarna aid edir (Doan, 2002, 3).

333

Yuxarda hindiran (ari) boylarndan danarkn onlarn m.. II minilin sonunda Areya blgsind iki qola ayrldn, birinin Hindistana, digrinin sonra Fars yaltin getdiyini demidik.Hind yarmadasna doru
gedn arilr artq m.. I minilin vvlind burada formalaan kasta sosial
qurumunda irq anlamnda zlrini arya varna (ari rngi) ad il dasa
varna (dmn rngi) dediklri yerli dravidlrdn stn tuturdular. Hmin
minilin ortalarnda yalnz quzey blglrd onlarla kiik dvlt vard,
VI-IV srlrd is bu blglr nd ayna qdr hmni imperiyasnn
dou snrlar iind idi. hmni dvltini darmadan edn makedoniyal skndr randan sonra Hindistana girn qdr il (m..330-327)
Balika (Blx) v qonu blglrd mharib apard. skndrin yrndn sonra burada qalm yunan-makedon qarnizonlar, sntkar v tacirlri sonrak Selevki dvltinin dou yaltind bir ne sr davam edn
ellin kulturunu yaatdlar. 646 Burada Selevki hkmranln m.. II
srin ortalarnda quzeydn gln saqalar, sonra is Part dvlti vz
etdi.647 Douda is hindlilrin bir sr yarm davam edn Morya dvlti
m.. III srin ortalarndan sonra hkmdar Aoki anda byyb
Hindistann bir ox blglrini hat etmidi. Lakin m.. II srd
hunlarn tzyiqi il Sistana (Sakastan), sonralar oradan da Hindistana
646

skndrin yrndn sonra salnm (m.. IV srd) v iki- sr

davam etmi ellin tikinti glnklrinin izini Gyc aynn Amudrya il
qovuuunda yerln Ay-xanm hrind aparlan arxeoloji qazntlar
akara xard. Selevkilr douda masir fqanstann quzeyini v
Amudryann sa sahillrini hat edn Baktriyan v Trkmnistann
Kopetdaa qdr gney-bat razilri il rann quzey-dou razilrini
hat edn Part lksini m.. III srin ortalarnda itirdilr. Hmin ada
Selevkilrin tabeliyindn xan Yunan-Baktriya dvlti masir
fqanstan, Orta Asiya, Pakistann myyn blglrini v Hindistann
quzeyind byk bir blgni nifuzu altna almd.
647
Prototrkmn part (saqa) boyundan olan Arak (rsaq) Xorasan-Xarzm zolanda
yaayan partlarn dvltini qurmaq n txminn m.. 238-d Baktriyann quzey qonuluundak daxi boylarnn kmyindn yararland. Ola bilsin ki, daxi ad altnda dal
anlamnda taqar (toxar) boyu idi. I Mitridatn (m..171-138) vaxtnda byk Part imperiyas Hinduku dalarndan Frat ayna qdr uzanrd. Be srcn davam edn Part
dvltind mxtlif blglr yerli slallr v rsaq, Karen, Suren, Mihran adl part soy
slallri trfindn idar olunur, blgdn asl olaraq, saraylarda dftrxana dili kimi
yunan, aramey, phlvi dillrindn istifad edilirdi, xalq yaradcl is qoan adlanan
ozan-aqlar vasitsil yaylrd (DM, II. 1983, 472); Part v Roma imperiyas arasnda m.. I srdn balanan mharib myyn fasillrl son part hkmdar V Artabana
(213-227) qdr davam etmidir.

334

ken saqa boylar v onlardan sonra kuanlar v ahunlar bu blglrd

hkmranlq etdilr. Bellikl, mslman trklrinin Hindistan ial
etdiyi X srcn burada zaman-zaman saqa, kuan, ahun boylarnn
hegemonluu olmudur.
Grndy kimi, hmni, Selevki v Sasani hakimiyti alar istisna
olmaqla, qdim Azrbaycann dou v gney-dou lklrl v blglrl
laqsi sasn trk boylar il gerklmidir. Tsadfi deyil ki,
Azrbaycan dvltiliyind nmli yeri olan Nadir ah dvlt qurultayn
Muanda keirs d, qrargah Turann mrkzi saylan Mhd v
648
Heratda idi. nki m.. II minilin ortalarndan Turann bu blglrin
yerln arilri hmin minilin sonundan balayaraq gney v gney-dou
ynlr sxdran Saqa, Hun, Ahun (Eftalit), Kuan, sonra Gytrk, Uyur
dvltlrini quran Altay trklri idis, slamdan sonrak alarda da
Qznvilr, Slcuqlar, Eldnizlr, Atabylr v Nadir aha qdr daha
bir ne trk slalsi bu blgd hakim idi.

Altay trklrinin siyasi

tkilatlanmas mxtlif adl
boylarn birliyi il ba tuturdu.
Adtn, bel siyasi birliklr
bann mnsub olduu boyun ad il tannrd. Bel ki,
mxtlif trk-monqol boylarnn birliyi il ortaya xan
Hun dvltin tabe olan razilr genilndikc qaynaqlar
buradak mxtlif dilli xalqlar da mumi hun ad il vermidir.
Tbitn
mhafizkar v qapal xalq olan inlilr quzey qonular trfindn
vaxtar davam edn yama axnlarnn qarsn ala bilmk n qdim
dnyann mczlri srasnda olan in sddini tikmidilr. Lakin bu
mhtm qala divarlar da
ox vaxt quzeydn gln
yarmkri maldar boylarn
svarilri n keilmz
mane deyildi. Bel axnlar
tkil edn boylardan biri d
hunlar idi. in qaynaqlar
648

Tahirzad, 2002.

335

m.. 318-d inin daxilind gedn savaa clb olunmu hunlar artq
siyasi quruma malik bir xalq kimi tqdim edir, m.. III srin sonunda is
any (tanhu) titulu olan Tuman (Tou-man) v onun olu Mt (Maotun) haqqnda geni bilgi verir. Dou Hun imperiyasnn qurucusu
saylan v ad Baatur klind brpa olunan Mtnin (m.. 209-174)
hrti bir ne sr sonra bat hunlarn banda Avropan fth edn
Atilladan az deyildi. inin quzeyindn I srd batya hrkt edn
hunlarn bir qolu Araln quzeyil til yaxasna kedi, Orta Asiyada qalan
baqa bir qolu da Frqan-Toxarstan ynnd gney hrkt etdi.

in qaynandan bllidir ki, m.. 170-d hunlarn (syun-nu) tzyiqi

il batya kiln toxarlar (da-yejilr) be boydan ibart idi. Bu boylardan biri kuan (quyuan) adlanrd. 649 Frqandn Amudryann gney
yaxalarna hrkt edn toxar boylar burada m.. I srd bir ne bylik
(yabquluq) klind tkilatlanm v bir sr sonra Baktriyada Kuan dvltini qurmudular.650
Kuan slalsi II sr qdr davam edn Yunan (Qrek)-Baktriya dvltinin bir sra ellinsaya tikinti, heykltralq, sikk ksdirm glnklrini mnimsmidi.651 Yabqu (yavuqa) titulu dayan Kuan hkmdar
Kanika v olu Huvika dvrnd Kuan dvlti Kmir-Pncab, Sod
blglrini d iin almd. Sonra daha ox razilri hat edn Kuan
dvlti IV srin ortalarna qdr davam etdi.
Qaynaqlarda kuanlarn toxar (dgr) soylu olmas, onlarda qabarq
grnn trk glnklri, hkmdarlarn yabqu titulu v trklr mxsus
soy damas diqqti kir. Kuan hkmdar Kucula Kara Kadfizin adnda gcl, qara szlri d trk titullar il alr. Ouzun atas Qara-xan,
islam ilk qbul edn Qaraxanl slalsinin adndak qara sz byk
anlamndadr. Kuan dvlti dalandan sonra onlara tabe olan Turan bl-

649

Bllidir ki, Part dvlti anda ozanlara qoan deyilirdi v bu sz hay dilin qusan
klind kemidi. Ola bilsin ki, kuan//quan ad da da ri, dal anlamnda olub
qdim n Asiya qaynaqlarnda toqar//taqar, in qaynaqlarnda is da-yeji klind
ken v KDQ-da dgr formas alan toxar boylarnn iind grnn qoan//quan adl
sntilrl bal idi. in yazlar bunu quyuan klind verir. Kuan sikklri zrind
trkc adlar da vardr. Elby soyu damas is Azrbaycan damalar srasnda grnr.
650
Kuanlar trk sayan M. Tantkin onlarn Gray adl balarnn qurduu Kuan
dvlti haqqnda Kuan-Azrbaycan mdniyt birgliyi adl mqalsind maraql
fikirlr sylmi v Azrbaycanda quu etnonimi il yaranm etnotoponimlrin kuan boylarndan qaldn yazmdr (Mqalnin lyazmas, 1986, 1-2).
651
Ellin tsirini ks etdirn sikk killri bu kitabdan alnmdr: Stawiski 1979.

336

652

glri ahun boylarnn lin kedi.

Orta Asiyann bats IV srin ortalarna yaxn Ahun, dousu Juanjuan hegemonluu altnda idi. Lakin VI srin 20-ci illrind gytrklrin
kaan Bumn Juanjuan dvltin sarsdc zrb vurdu v juanjuanlar siyasi shndn kildi, 560-c illrd is stemi kaan ahunlar Buxara-Daknd blglrindn xard. Qovulan ahunlarn oxu Sasanilrin idar
etdiyi ran torpaqlarna, o cmldn Azrbaycana kedi. Bir qismi is
Heratda qald. Sasani dvltinin dou snrlarnda boalan fqanstann
quzeyindki ahun razilrin is irandilli boylar girdi.
Bzi qynaqlarda eftalit (abdal) adlanan ahunlar Gytrk dvlti
trfindn prn-prn salnana qdr V-VI srlrd Trkstan, Soqdiya v
fqanstanda aalq edirdi. Hindistann quzeyind kuanlardan sonra
hkmranlq edn ahunlarn ad buralarda uzun mddt yaad. Toxarstan v Qndahar blglri V-VII srlrd ahunlarn idarsi altnda idi.
Pncaba kenlr is yerli hali iind VIII srd rislr d, trk mnli
olduqlarn unutmadlar. Bel ki, 500-c illrd Huna Raca lqbil bir
mddt blgni idar edn qdrtli Toramana tigin byk an-hrt qazanm v ahunlarn mskni kimi Huna-desa tipli toponimlr bir ne
653
sr hind qaynaqlarnda ilnmidir. Hindli yazar Upendra Thakur htta
bir ne srdn sonra 30 il (1290-1321) Hindistan idar edn trksoylu
654
xlclri d aunlarn qal sayr.

Xorasan kuanlardan sonra V sr boyu Sasani dvlti il gah sava,

gah da bar durumunda olmu ahunlarn lin 455-d kedi. Firdovsinin
yazdna gr, onlar Bhram Gurun vaxtnda Reycn (Tehrana yaxn)
glmilr. Xorasana yerln ahunlarn iki il btv rana hakim olduu
da qeyd olunur. 655 Yzdigird lndn sonra Firuz (459-484) ahun
kaan Asunqurun kmyil taxta xb ahlq edir, lakin dnklk edib
ahunlara qar vuruur v Asunqur trfindn ldrlr.656 ah Firuzdan
sonra taxta xan Kavad da Mzdki hrkat il z-z qalanda ahunlara
snr v onlarn yardm il hakimiytini geri qaytarr. Ahunlarn da
byk bir qismi kuanlar kimi budizm tapnrd.
pk yolu zrindki sas mntqlr nzart edn ahunlar
strateji blgdn uzaqladrmaq n gytrk kaan Mukan sasani ah
I Xosrov Anuirvanla (531-579) ittifaqa girmi v batdak nmayndsi
652

Olsun ki, A-Hun ad bat hun anlamnda Hun imperiyasnn bat qanadna aid

idi.
653
654
655
656

Biswas, 1973, 56-67.

Thakur, 1967, 55.
Procopius, 1967, I. 4.
Litvinsky, 1996, 140.

337

stemi xanla birln sasanilr ahunlar Hindistana trf sxdrmlar.

rb qounlar is VIII srin vvlind Toxar elind ahun hakimiytini
darmadan etdi.
Dou Hun imperiyasndan sonra meydana xan Ahun dvlti trk
toplumunun ox olduu dou ya bat ynlr deyil, hindiran boylarnn
mskunlad gney blglr nm verdiyi n hunlar kimi dvltin
snrlarn byd bilmdilr. Bu missiyan Bumn v stemi
qardalarnn mnsub olduu trk boyu gerkldirdi. Gytrk (dou
trk) boyu VI srin ortalarnda Baykal glndn Xzr dnizin qdr
byk bir razid Turan dvltini qura bildi. Bzn bu snr batda Azaq
dnizincn uzanrd. Asiyada yaranm n byk Trk dvltini
meydana gtirn bu boyun ad sonralar trksoylu xalqlarn mumi adna
evrildi.
Bir sra tarixilr trk adnn ilk df gya Gytrk dvlti il eyni
vaxta ortaya xdn yazrlar. lbtt, trkologiyada drin kk salm bu
yanl fikir elmi sasa syknmir. Qdim formas trk v daha qdim
formas turuk olan bu trk etnonimi het, elam, akad-asur yazlarnda v
antik a yazarlarnn srlrind yer almdr. Htta, m.. XIX-XVIII
srlrd Urmu glnn gneyind Turuk byliyi vard.657 Turuk byliyi
v asuroloqlarn yanl olaraq, mixi yazlarda bu byliyin adn Turukki klind oxumas haqqnda III Bitikd geni bilgi verilir. Buradaca qeyd edk ki, turuk ad
asur yazsnda bir ne qaynaqda bel yazlmdr:
Urmu glnn gney-dou blglrind yaayan turuk boyunun ad
m.. XIX - XII srlr arasnda Asur qaynaqlarnda kilir. Grnr, burada
Mana dvlti qurulana qdr turuklarn byk bir hisssi Turana kemi
v byk Hun imperiyasnn etnik trkibini tkil edn onlarla trk boyu
kimi, hun ad altnda grnmz olmudur. Yalnz ahunlar anda bir
araya glib toparlanan turuk boyu artq gy-trk, yni dou trklr ad
il siyasi shny xmdr. Bu adn z aydn gstrir ki, hmin trklr

657

Azr xalq, 2000, 34-38; Bu adn turuk formas Anadoludan Dou Trkstana qdr
mxtlif blglrd v mxtlif zamanlarda ilnmidir. Bel ki, hl m.. II minild
Kiik Asiyada Turuxmid (Turuk-bud) hri vard, M. Kaqari is Frqan il Qaqar
arasnda Ark-Turuk toponimi qeyd edir (MK, I, 66; 380); ndicandan gneydki dalarda Turuk-ayan boyunun yaamas da bllidir (Vekayi, 1987, 64-65).

338

batdan (Azrbaycandan) douya getmilr.658 n Asiyadan douya getmi trk boylarnn dilind rng bildirn szlrin cht anlam da saxlanmdr: a (bat), gy (dou), qara (quzey), qzl (gney), sar (orta).659
stemi lnd (576) artq Gytrk imperiyasnn tsir dairsi batda
Qaradniz, douda Mancuriyaya qdr uzanrd. Gytrklrin yaratd
dvltin ilbil bymsi ini narahat edirdi. Bu alarda trklrin adi
boy bylrinin hcumlar qarsnda aciz qalan in byklri bu dvlti
daxildn datmaq uun mxtlif vasitlr l atr, ayr-ayr boylarn birbiril savaa bilmsi n diplomatik gedilr edirdi. inin bu uurlu siyasti yarm srdn sonra z bhrsini verdi. Bel ki, iki qola (bat-dou)
blnn Gytrk dvltinin dou v bat qanadlar arasnda balanan i
savalar nticsind siyasi iqtidarn dou Gytrk kaanl 630-da itirdi,
bat Gytrk kaanl da ziflyib, 659-da kd. Bu alarda artq
kemi Gytrk dvltinin sas yaltlri inin kontrolu altna dmd.
Yalnz VII srin sonunda dirln gytrklr 682-d yenidn mstqil
siyasi hakimiyt ld etdilr. Kutluq kaanla Kapaan kaan dnmind
Gytrk dvlti gclndi v hakimiyt uyurlarn lin kencn, yni
745- qdr davam etdi. Bellikl, iki sr yaxn (193 il) myyn
paralanma v fasil il davam edn Gytrk imperiyas n Asiyadan
douya getmi trklrin Saqa v Hun imperiyasndan sonra qurduqlar n
byk dvlt idi.
Tarixboyu istr batda, istrs douda byk imperiyalar qurmu ncki, hm d
sonrak trk dvlt balarndan frqli
olaraq, Gytrk kaanlar yaadqlar olaylar ant (bng) dalar zrind trk
yazs il yazmlar. Gnmzcn bir
hisssi qalm bu yazlar nl trkoloqlar
658

Trk ad yalnz turuk//trk//trk formalarnda deyil, tur, trki, trkmn, turukman

etnonimlrind d ilnmidir. Avesta trklrdn tur klind bhs edir, Turan ellri
trklrdir. Hl nr olunmam Enki v Ninxursaq adl bir sumer mifind Turki lksi deyimi vardr (Kramer, 2002, 310); Z.V.Togan m..V srd hmnilrin Misir
sfrind itirak etmi trkmn skrlri haqqnda yunan, rb qaynaqlarnda v Misir
papiruslarnda olan blglri qeyd edir, bu skrlrdn birinin Xarn (olu) Darqman
(trkman) adlandn gstrir (Togan, 1981, 416, 124-c qeyd).
Akad ar Naram-Suen qar koalisiyada m.. XXIII srd itirak etmi subar boylarnn trkibind Quu, Trki, Kani blg v boy adlar, bu boylara balq ednlr
srasnda Zipan (oban), Mudakin (Budak), Buman-ailu (Bumn), lun-ailu (Eln) adlar sanki haqqnda dandmz kuan boyunun yabqusu Kanika v gytrk kaan
Bumn adnda v digr trk onomastikasnda tkrar olunur.
659
Gabain, 1962, 115; , 1978, 160; Bzi trk bylarnn adnda ilnn bu szlr rng deyil, cht bildirir: axzr-qaraxzr, aqoyunlu-qaraqoyunlu, ahun, qaratatar, gytrk, qzlbut (qzl boyu), saruyur v s.

339

iclyib nr etmilr. Son vaxtlar is bu ynd Trkiynin tannm

660
trkoloqlar ardcl i aparrlar.
slamncsi byk drdlk (Bizans, ran, Gytrk, in) dey bilcyimiz dnya dvltlrindn biri olan Gytrk (552-745) dvltinin geosiyasi mara ticart yollar ken blglri z nzarti altna almasna
ynlmidi. Yarand ilk alarda bat snrlar ahunlarn razilrin
atan Gytrk dvltinin kaanlar Sasani ahlar il lbir olub, ahunlar
Hindistana trf sxdrdlar. Ahunlarn Orta Asiyadak quzey blglri
v Dou Trkstandak quzey-dou blglri (Kaqar, Xotan) Gytrk
dvltinin, Amudryaya qdr bat v gney-bat blglri is Sasanilrin
lin kedi. Bellikl, Dmir-qap keidi Gytrk v Sasani dvlti arasnda snr keidi oldu. Hindistana qovulan ahunlar is zaman-zaman buradak siyasi olaylarda n plana keslr d, trk dilini itirib btvlkd
yerli hind xalqlarnn iind ridilr.
Gytrklr strateji blglri ahunlarn lindn alandan sonra ran il olan
siyasti dyidi. Sasani hakimiytini zif salmaq n Bizansla laq
quruldu, bir ne df qarlql eli heytlri danqlar apard v stemi
kaann Bizansa gndrdiyi ismarla 571-d ran-Bizans sava yenidn
balayb 20 il davam etdi. Farslara qar Gytrk-Bizans ittifaq VII srin
ortalarna qdr Qafqazda da mhm rol oynad. Bel ki, rblrin
gliin qdr Orta Asiyadan v Azrbaycandan rana tzyiq edn trk
boylar Sasani dvltinin squtu n zmin yaratmd.
Saqa, Hun, Kuan v Ahun dvltlrinin etnik trkibind baqa dilli
boylar olsa da, sas ktlni mxtlif trk boylar tkil etdiyi kimi,
Gytrk dvltinin trkidind d mxtlif adl onlarla trk boylar vard.
Bunlarn srasnda Azrbaycandan getmi az boyunun bir blm htta
661
Yenisey ayna qdr gedib xa bilmidi. Daxild hakimiyti l keirmk stnd trk boylar arasnda vaxtar savalar da olurdu. Gytrk
dvltin tabe olan bir ne uyur boyu Bilg Kaann lmndn sonra
745-d Uyur dvltini qurdular. Soydalar yarmkri bozqr gytrklrindn frqli olaraq, uyurlar oturaq yaama nm verirdilr.
Ona yaxn boyu birldirn Boyla kaan Orxun ay hvzsind Uyur
dvltini mhkmlndirdi. Kutluq Bilg v Bayanor (Moyenor)
kaanlarn vaxtnda bu dvltin snrlar byyb, Yeniseydn Kaqara
qdr uzand. nc Gytrk dvltinin dou yaltlri olan blglr artq
uyurlarn lind idi. Txminn bir sr sonra Yenisey yaxalarndan qalxan
qrzlar 840-da Uyur dvltinin paytaxt Qarabalsaqun hrini tutdu.
Gney kiln uyurlarn bir hisssi Qansu-Ordos, bir hisssi d Tanr
dalar, Turfan v Bebalq blglrind mskunlad. Qansu yaltind
660

Bu killr tannm trkoloq dostum Prof. Dr. Osman Fikri Srtqayann kitabndan
alnmdr (Sertkaya, 1995, 183, 186, 190).
661
Grndy kimi, daha nc Azrbaycandan Avropaya gedn azlar orada dilini
itirib norvelilrin iind ridiyi halda, douya gedn az boyu trk mhitind
olduundan z dilini saxlaya bilmidir.

340

uyurlarn mstqil dvlti inin quzeyind atolarla qonuluqda davam

662
etdi. Bebalqda is 856-da uyurlarn yenidn qurduu dvltin bana
Menqli kedi. Uyur kaanlar Uluq//Gn//Ay tanrda kut bulmu, il tutmu alp klg bilg tipli titullar dayrd. Siyasi hakimiytini X srin
ortalarnda itirn uyurlar Kidan, sonra Tanqut, daha sonra is Monqol
hakimiytin tabe oldular.
Uyurlarn ksriyti hrlrd yaad n yaz kulturu srtl inkiaf
etdi. Dini, didaktik v dbi srlrin yazld Xaqaniy trkcsi trk
dillri srasnda znginliyil seiln uyur dbi dilinin yaranmasna zmin
hazrlad. Uyurlarn qonu xalqlara, zllikl monqollara mdni tsiri
byk idi. Monqollar gytrk yazlarndan frqlnn yeni uyur
lifbasn da qbul etdilr. rblr d kaz ilk df uyurlardan alb,
Avropa xalqlarna tantdlar. Qdim trk Tanrlq dinindn uzaqlaan
uyur boylar budizm, manixeizm v bzi blglrd xristian (nestoriyan)
dinin tapnrd. Nhayt, Orta Asiyada ilk mslman trk dvlti quran
Qaraxanllar (940-1040) il txminn eyni ada, 934-d slam qbul
etdilr.
Bu blmd Altay trklri dediyimiz dou trk boylarnn zaman-zaman
qurduu yalnz byk dvltlrin adn xronoloji ardcllqla yad etdik.
Tbii ki, douda adn kdiyimiz v kmdiyimiz onlarla trk boyunun
qurduu kiik dvltlr v byliklr d olmudur. Lakin Altay trklrinin
siyasi tarixi mvzumuzdan knar olduu n yalnz mumi mnzrni
tsvvr gtirmk n vaxtil n Asiyadan douya getmi trklrin
oradak qonu xalqlar v dvltlrl laqsin toxunduq. nki sonralar
batya, o cmldn Azrbaycana qaydan bzi trk boylarnn fiziki
grkmind, dilind, etnoqrafiyasnda, mifologiyasnda, folklorunda hmin
laqlrin az v ya ox drcd grnn izi vardr.

Grndy kimi, Azrbaycan trklrinin birbaa yaxndan v ya

dolays il uzaqdan laqd olduu dou v gney-dou qonuluunda
m.. I minildn slamaqdrki dvrd ba vern olaylar Azrbaycanda
Mana, Mada, Saqa, Atropat, Alban dvltlri ana aiddir. halisinin
sas ktlsi mxtlif adlar dayan azr trklri olan Azrbaycann bir
ox blglrinin hmni (fars), Part (trk-fars), Sasani (fars), Xilaft
(rb) dvltlri tabeliyind olduu alarda strateji blglr irandilli,
qafqazdilli, hminin hay v rb tayfalar yerldirils d, hmin alarda quzeydn v doudan qaydan bir sra trk boylar Azrbaycann
etnik demoqrafiyasnda trklrin sayn azalmaa qoymamdr.
*
*

*
*

662

Frqandn VII srd xan ad (ato) boyu VIII-X srlrd inin quzeyind yerlmi v siyasi arenada nmli rolu olmu trk boylarndan idi (Azr xalq, 2000, 56).

341

Trk boylarnn Azrbaycandan getmsi v Azrbaycana qaytmas

olaylar mumtrk tarixinin nmli shiflridir. Bel ki, bu miqrasiyalar
tkc trk xalqlarnn deyil, hl on minil ncdn balanm v btv
Avrasiya xalqlarnn demoqrafiyasn formaladran tarixi klrin 4-5
minil ncki davamdr. Lakin bu son miqrasiyalar artq formalam v
siyasi qurumu olan toplumun yerdyimsidir ki, bunun da z zlliklri
vardr.663 Aadak sxemlrdn grndy kimi, n qdim miqrasiyalar
n Asiyadan kinilik v heyvandarlq kulturunun trafa yaylmas il
mayit olunur. Son 4-5 minild buradan dou v quzey ynlr olan
klrin sbbi d iqlim dyimsi, yaranm byk quraqlq dnmil
baldr. Yarmkri trk boylar bu alarda daha ox Xzr trafnda
dvr vurmular. Bunun rnyini saqa boylarnn miqrasiyasnda aydn
grmk olur. Bel ki, n Asiyadan douya gedn saqalar AzrbaycanOrta Asiya-Altay-Azaq dnizi-Azrbaycan dvrlm yolunu bir ne
srd keslr d, sas dolandqlar blglr Xzr hvzsidir.
slamaqdr n Asiya trklrinin qonu lklr v xalqlarla olan laqlri
gstrir ki, buradan bat v quzey gednlrin oxu baqa dilli xalqlarn
iind rimilr, douya gednlr is ninki rimi, htta iin ald
tunqus, monqol, finuqor dilli boylarn da bir hisssini trkldirmilr.
Bizc, bu etnodemoqrafik olayn sas sbbi doma v yad mhitl
baldr. Bat lklrdn frqli olaraq, hl prototrk andan Orta Asiya
v Altaya gedn trk boylar burada ikinci byk Atayurd sala bilmi v
tarixi Turan, Trkstan doma mhit evirmidilr. Dorudur, douda
da trklrin rimsi olay ba vermidir, lakin bel olaylar in v Hind
lklrind, yad mhitd olmudur. gr biz Avropa Hun imperatorluu
il Asiya Hun imperatorluunu quran hunlarn sonrak taleyini
mqayis etsk, grrik ki, bu imperiyalar dalandan sonra Avropada
qalan hunlarn oxu bir ne sr baqa adlarla grns d, sonda baqa
dilli xalqlarn iind riyib grnmz olur, lakin Asiyda qalan hunlar da
sonra baqa adlar damasna baxmayaraq, burada etnik kimliyini itirmir.
Urmu teoriyas bunun rnyini trk boylarnn bat v douya miqrasiyalar il gstrir:

663

taltdn xb hrkt balayan hr hans toplum myyn qvv il hrkt glir. Bir boyun tzyiqi il skuntdn xb yerindn trpnn boy qonu blgdki boyu,
o da z qonusunu kmy vadar edir. Bu baxmdan, qdim yazarlarn qlm ald
Xzr hvzsind ba vern klrin tsviri gerkliyi ks etdirir. gr bu yazlarda
m..VIII srd issedonlar massagetlri, onlar saqalar, saqalar da qamrlri yerindn
xard kimi deyim rast gliriks, ona inanmaq lazm glir.

342

Batda
riyn
trk
boylar

Douda
baqa
trk
boylarna
qaranlar

az
subar
saqa
etrusk
hun
bulqar
avar
kumanqpaq

az
subar
saqa
araz
hun
bulqar
avar
kumanqpaq v s.

(I Bitiyin sonu)
D B Y AT
. . . , 1935
. . I . , 1948
. . . .1982
. . -
-. , ,1964
. . . , 1982
. . .
, 1964
. . .
, 1966
. . . , 1966
. . . .1948; 1953
. . . .1977
. . .-. 1953
. ..1908; , 1971
. . , 1972
. . . . . 1978
. . - - .
, 1987
. . .
,1986
. ., .. . .1984
. . . .1986
. . . .1974

343

 . .
. . . 1978
. . . 1960
. . ( ).
, . 1984
. . -.
, 12 (320), 1971
. . - . Schriften zur Geschichte und des Alten Orients, 5, , 1974
. . . , 2, 1978
. . . .1978
. . . .1990
. . . , 1976
. . . . , 1984
. . 1988
. ?! , 1996
.
. , 1976
. . , . (. ), 1983
VII .. . 1877
. . . . .1989
. . (). , 1970
. . .-. 2004.
. . .-. 1962
. II . .. - I ... . 1986
. . . . 1955
. . . .1993
. . , 1988
. . . .1979
. . .
, 3, 1951.
. . . .1986
. . IV .. - III .. .1990
.
. , 1977
. . (, XII).
. 1848
. . .1989
. - . .1991
-. . (. ..). .1960

344

 . . . 1976
. .
. . 1988
. . . . 1985
. . . . 1970; . 1992
. .
IX-XIII . .

, .1. .1989
. . . 1980
. . . 1985
. . ().
. .-. (I-II ) 1950, (III ) 1953
. . , 1953
. . . . . 1, 1956
. . - (1097-1231). . 1986
. . . , . 1979
. . . .1806
. . . .1987
. . . .1983
. . . . . 1981
. . ( ). .-.1959-1965
. . . .1986
. ., . . . , . 1966
. . . .1981
. . , . .1966

. ., . ., . .
- .
, , 1980
. . . , .1987
. . IV-X . .1979
. . . .1975
. (1404 .). . 1980
.., .. . I-II .
. 1984
. . . , .60, 1979
. . . .1982
. . . . 1987
. . .1972

345

 . . . . 1972
-. . .1983
. .
. , 1979
. ., . . - :
. M.1987
. . . , 1961
. . . .1972
. . . , 1972
. . . - . , 1983
. . . . , 1987
. . .
, 1987
., . . . 1986
. . . ( . ). . 1998
.. . .1990
. . XIV-IX . . . . 1989
. . . .1985
. . . .1964
. . - . , . 1987
. . XVXIX . ,1962
. . ,
. , 6, 1984
. . . , 1956, 4.
. . -. , 1981
. . .1963
. . . .1968
XVI . .1967
. . . . 1984
. . . .-. 1956
. . . . 1967
. . . , 1971
. . (). , 1981

346

 . . . , 3, 1983
. . . , . 1985
. . . .1990
. . V-III .. , 1973
. . - , . , 4, 1939
. . : . .1976
. .
. .1984
. . . . 1985; 1993.
. . ,
3, 1972
. . , 4, 1981
. . . . 1969
. . -. . 1980
. . . .1982
. . . .1987
. ., . . . .1985
. . - . , 1976
. . .1989
. . . . , 1995
. . - . , , 2001
. . .
, . 1967
- .. -. . I. , .1928
. . .1986
. . .1988
. . .
, 1985
. . . , 1988
. . IV III . . .
93. .1963
. . -.
.1977
. . -, 1982
-. -. ( ). . 1983
. - . . 1992
. - (.. . . . ). . 1983

347

 . . . . 1960
. . . . 1971
. . , 1984
. . . . 1988
. . , 1974
. . . 1969
. . . 1946; . . . 1976
. . -. 1996
.. .
, 1976
. . . . 1995
. . . . 1975
. - . .
, 1947
. , , . . 1986
. . . , 1976
. . . (
kartvel-i, eqr-i, iber-i, kolx-i). , I, 1983
. . . .1951
. . . ,
4, 1981
- . . . 1991
. . . .1965
. . . . 1986
-. M. 1968
. . . , 4, 1976
. .
: - . , IX, 1989
. . . , 1985
. . . .1977
. . . . 1988
. . 1967
. . - X . .1932
. . . 1975
. . . (1975), .1978
. . . .1980
. . . . 1981
. . . .1976

348

 . . , .
.1983
. . . . 1962
. . . . 1960
. . . . 1965; 1991 (II basq)
. . . . . 2002
. . . , 1929
. . . 1976
. . . , 1984
. . . , 1987
. . - . . 1978
. . , III, 1991
. .
. . I-II, ., 1904-1906; , 1947-1949; 2, 1952
. . (-) . . II, . . 1957
. . . 1984
.. . . 4. . 1940
. . . . 1969
. . . . .1987
. . , 3, 1946
. . . . 1983
. . . . 1983
. . . , , .XI,
. 2, 1952
. . , II, 1984
. . . 1977
. . .1993
. . . .1977
. . . 1986
- . . . , 1964 (tuva dilind)
- . . . , 1, 1967
. . I, . II, . 1847
. . . , 1954
. . . , 1961
. . . .1982
. . . .1983
. . . - . , 1953

349

 . . . , 73, 1959
. . . , 1, 1964
. . . -. 1964
. . . . 1971
. . . . 1989
. ., .. . .1973
. . 1988
. . -. , 1954
. . . , 1959
. .
. , 4, 1968
. . . 1982
. . . . 1986
. . . 1952
. . . . 1979
- -. . 1975
. . . . . 1927
. . . , I . . 1933
. . () . . 1978
. . . , 1990
. .
- XV-IV . . . (),.,1969
. . X-XI . .1963
. . . , 1976
. - (. XVI -. XV
..). , 1, 1997
.
XIV-XII . . . , 2,1997
. . (. . . ). . 1960
. . 1970
. . . . 1980
. . I-III . . 1887.
. : ,
. (. . . . ). .1979
. . . .1985
.., .. . ( ). . 1981
. . . . . 1983
. . 1 . . 1981
. . . . 1989

350

 . . . , 1978
. . . . 1978
. ., . . -. , 1985
. . . . 1988
. . . 1990
. . 1936 (hay dilind)
.. . . 1950
. , 1990
. . 1984
. . . .-. 1941
. . . , 1946
. . -. I-II, , 1950-1952
. . (). . 1959
. . - . . 1989
. . . 1957
. . II . . 1963
. . . 1983
. . I-II . .1987
. . . 1990
. . . .1984
. .
. ( , , ). .1985
. . . I . .1933
. . - . . 1881
. . . , 1934
. . , 34, 1939
. . . .-.
. . .1986
. . . . 1961
. . .
, 1923
. . . ,
4, 1970
.. . - 1969-1974 .. . 1977
. .
. , . 1983
. . . . 1948.
. . . , 6, 1981
. . . . 1977

351

. 17 . . 1994
. . . . 1984
. . -, 1975
. . - . . 1990
. . . 1, 1976
. . . 1991
. . . . 1969
. . . 1969
. . . . 1970
- . . . . 1990
- . . V-VII . . 1979
- . . VIII-XVIII . .1985
. . VII-VI . .. . 1980
. . I . . 1989
. . . . 1968
. . ( ) (IV, 99) .
. , 4, 1979
. . NDOARKA . , 2, 1981
. . (, , ). , . 1963
. . -. . 1991
. . . . 1978
. ., . . . . 1978
. . . . 1983
. . . 1957
. .
. - . . . 4, . 1927
. . M. 1972
. . . 1979
. . . . 1984
. . . , 1975
. , 1986
. i i M . .1858
. . . , 1980
. . . 1956
. . . .1966
. . . , 1988
. ., . . . . . .1985
. . . .1967

352

 . . . (
). , 1981
. VI-I .
.. . , , 1967
. . - . .1989
. . : - . , 1974
. . . , 1965
. . . . 1980
. . . ., 1916
. . . -, 1976
. . , 1962
. . . . , 1923
. . . .1981
. . XIV-XIII . .. .1982
. . . , 3, 1966
. . . .
. 1986
. . 1982
. . , 1981
. .1987
. .-. 1961
. . . . 1990
. . . - . .1968
. . . , 1983
. . - .
. , 1, 1987

XIX

.. 1977
. . (VI-VIII ) [Blrq trk tla, VI-VIII yeler].
, 1970 (saxa dilind)
. e. ,1987 (trkmn dilind)
. (evirn . mrolu,Sonsz - F.Aasolu). . 1999
. VII-IX . . 1989
. . , 6, 1979
. . - -
. .1974

353

 . . .1993
. .
. 1994
. . (Z. Bnyadovun trcmsi). .1993
. . -- . . 1974
. , , .
.,1968
. . . . 1947
. . . 1995
. . . . 2000
. . .1998
. . - :
. ( ). , , 1991
. - .
.1999
. .
. 25 , 1989
. . .1992
., . . .1997
. .
. , , 1983
. . ..1977
. . - . -, 1998,
( )
. . . .1981
. . . 1962
-. - --. . 1959
. . (). . . 1988
. .
, 1974
. :
. (- ), ,
1, 2, 1997
. j . (Z. Bnyadovun trcmsi). . 1993
. . .1985
. . .1986
. . - . . 1992
. ( ). .1983
. .
. , . 1987

354

 . . .
, , 1983
. . - . , ,
1984
. . . , ,
1983
. .
. (- . , ,
1983
. . . 1986
. . . .1979
. . . .1984
. . . .1975
. . . .1984
. . . , 1990
. . , , 1984

. .1977
. . ( ).
.1992
. . .1984
. . .1985
. . .1994
. . . , ,
. 1986
. - . . 1976
. . .
1983
. .
, 12, 1985
. . .
1989
. . ,
8, 1980
. . . 1992
. ,. , 1990 ( )
. . . 1995
T. . . . 1976
T. .
. , , 1983
. . . 1998

355

 ., ., . .
. . 1981
. .
. . 1978
. . . . 1988
. .
, . 1988
. . ~ . , , 1988
. . .
, , . 1989
. . . , , 1990
. . .
? . 1999
. . ,
, 1991
. . .
1968

Abdullah A. Uygurcadak ince kelimeler zerine. TD1 7, 1999

Abrahamyan R.Pahlaveren-parskeren-hayeren-ruseren-anqleren bararan. Yerevan,1965
Abl-Farac Gregory. Ab`l-Farac tarihi (Trkceye eviren .Dorul), I-II c. Ankara, 1987
Aaryan Hr. Hay dilind trkc alnma szlr. Moskva-Vaarabad, 1902 (hay dilind)
Aqatangeay. Patmutun Hayots. Tphis, 1909 (hay dilind)
Aqatangeos. Hayots patmutyun. Yerevan, 1983 (hay dilind)
Aasolu F. (Clilov). Azrbaycan dilinin morfonologiyas. Bak, 1988
Akbulut Y. Bingl tarihi. Ankara, 1995
Akinyan N. S. Matots vardapet. Vienna, 1949 (hay dilind)
Akokrakl O. Krmda tatar damalar. Krm, 1926; stanbul, 1983
Alinei M. Etrusco. Una forma arcaica di ungherese. Bologna, 2003
Alinei M. Addenta Etrusco-Turco-Ugrici. 9 L`etimologia altaica del teonimo etr. Tinia:
turcico Tng-ri dio del cielo. Quaderni di Semantica, 51, 2 (2005)
Ataniyazov S. Turkmenistannn qeoqrafik adlarnn dndirili szliqi. Aqabat,1980
Ayda.A. Trklerin ilk atalar. Ankara,1987
Ayda.A. Etrskler (Turksakalar) trk idiler. Ankara, 1992
Azr xalq. (Firidun Aasolu. Sem yazlar). B. 2000; 2005
Bailey H. W. Zoroastrian Problems in the Ninth-centuri Books. Oxford, 1943
Baitchura U. On some principles of etymology. Annali del Seminario di Studi dellEuropa Orientale, Edizioni dellAteneo, 1, 1982-1983
Balkan K. Die Sprache der Kassiten. New-Haven, 1954

356

Balkan K. Eski nasyada kut (veya gut) halknn dili ile eski trkce arasndak
benzerlik. ERDEM, cilt: 6/1, say 16, 1990 (ayrbasm, 1992)
Barton G. A. The Royal nscriptions of Sumer and Akad. 1929
Bartucz. A magyar ember. Budapest, 1938
Barth F. Nomads of South Persia: Vasseri Tribe of the Khamseh Confederacy. N.-Y., 1964
Bayram S. Kaynaklara gre Gney-dou Anadoluda prototrk izleri. stanbul, 1988
Bayur Y. H. Hindistan tarihi. I cilt. Ankara, 1987
Belck C. Das Reich die Manner. Verhandlungen der Berliner Gesellschaft fr Anthropologie, Ethnologie und Urgeschichte, 1884
Berger B., Protsch R. The Domestication of Plants and Animals. Orientalia. Nuova Series, Roma, 1973
Berghe V. L. Archeologie de lran ancien. Leiden, 1959
Berlin A. Enmerkar and Ensuchkeshdanna. Rhiladelrhia, 1979
Betham W. Etruria celtica. I-II, Dublin, 1842
Bonfante L. Etruskan. London, British Museum Publication. 1990
Biswas A. The Political History of the Hunas in ndia. New Delhi, 1973
Bloch R. Le origini di Roma. II Saggiatore, Milano, 1963
Blok R. The Ancient civilization of the Etruscans. Barrie and Rockliff. London, 1969
Bokovenko N. Tagar kltr. Trkler, I cild, 2000
Brandenstein W. Die Herkunft der Etrsker. Leipziq, 1937.
Butzer K.W. Patterns of environmental change in the Near East during late Pleistocene
and Levant. Dallas, 1975
Canaia S. N. srlri. I c. Tbilisi, 1949; II c. Tbilisi, 1952 (grc dilind)
Candar A. Kimmerler. lk dergisi, ubat, 1935
Cahiz (Eb Osmn Amr b. Bahr Maxbb el-Chiz). Mankib Cund el-Xilfa ve Fail el-Etrk (evirn: Ramazan een), Ankara,1988
Celilov F. A. Dastann tercmesi. Trk edebiyat dergisi, say 145, stanbul, 1985
Celilov F. A. Kassi dilinde trkizmler. Atatrk dnce, say 44, 1997, Ankara
Cfrzad . M. Qobustan. Qayast rsmlr. B. 1999
Cfrov . nsanln shri. B. 1994.
Cokun Y. Boazky metinlerinde geen bazi seme kap isimleri. Ankara,1979
ay A. M. Trk milli kltrnde hayvan motifleri. I (Koyun ve kei etrafnda oluan
gelenekler), Ankara, 1990
apar . Phrigia ve Demir devrinde Anadolu kavimleri. Ankara universitesi Dil ve
Tarih-Corafya fakltesi dergisi, c.XXXI, say 1-2, Ankara, 1987
een A. Trk devletlei. stanbul, 1986
etinkaya N. Idr tarihi. stanbul 1996
ilingirolu A. Urartu krall tarihi ve sanat. zmir, 1997
Gabain A. von. Vom Sinn symbolischer Farbenzeichnung. AO, t.15, 1-3. Budapest, 1962
Gadd J.C. The Dynasty of Agade and the Gutian nvasion. The Cambridge Ancient
History, Revised edition of volumes 1-2, Cambridg University, Press, 1963

357

Galton H. Der Einfluss des Altaischen auf die Entstehung des Slawischen. Wiesbaden, 1997
Garstang J., Gurney O. R. The geography of the Hittite Empire. London, 1959
Geschichte der Ugresellschaft. (von einem Autorenkollektiv unter Leitung von Henz
Grnert). Berlin, 1982
Gelb J. Hurrians and Subarians. Chicago, 1944
Gyalp Z. Trklgn esaslar. stanbul, 1976
Gyalp Z. Trk tresi. stanbul, 1977
Grn K. Trkler ve Trk devletleri tarihi. (II bask), Ankara, 1984
Gnaltay . Trk tarihinin ilk devirlerinden Yakn ark. (Elam ve Mezopotamiya). Ankara, 1987
Ghirshman R. Fouilles de Sialk pres de Kashan 1933, 1934, 1937 vv. I-II. (Musee du
Louvre, Ser. Arch.), Paris, 1938-1939
Grayson A.K. Assyrian Royal nskriptions. Wiesbaden, vol.I, 1972; vol.II. 1976
Godard A. Le Trsor de Ziwiye. Haarlem, 1950
Godard A. LArt de lran. Paris, 1962
Golden P. B. Khazar studies. Vol.1. Budapest, 1980
Gostony C. G. Dictionnaire dtymologie sumrienne et grammaire compare. Paris,1975
Cameron G.G. History of Early ran. Chicago, 1936
Codex Cumanicus. Edit by G.Kunn. Budapest, 1981 (tkrar nri)
Cohen S. Enmekar and the Lord of Aratta. (Dissertation). University of Pennsylvania, 1973
Conteneau G. La Civilisation des Hittites et des Hourrites du Mitanni. Paris, 1948
Cooper J. S. Reconstructing History from Ancient nscriptions: The Lagash-Umma Border Conflict Sources from the Ancient Near East. Vol.2 F.1. Undena Publications. Malibu, 1983
Chapot V. La frontire de l `Euphrate de Rompe la conqute arabe. Raris, 1907
Dcsy G. The Turkic Protolanguage. A Computational Reconstruction. Bloomington,
ndiana: Eurolingua, 1988
Deimel A. Sumerishes Lexikon. Rom. 1925-1947
De Groot J. M. Die Hunnen der vorchristlichen Zeit. Berlin-Leipzig, 1921
Diakonoff . M., Kashkai S. M. Geograpihical Names According to Urartian Texts. Rportoire Gograrhique des Textes Cuiformes, Band 9. Wiesbaden, 1981
Dirr A. Einfhrung in das Studium der kaukasischen Sprachen. Leipzig,1928
Divitiolu S. Kk trkler. stanbul, 2000
Doan . Dou Avropadaki Gktrk (runik) iaretli yaztlar. Ankara, 2000
Doan . Kafkasyadaki Gktrk (runik) iaretli yaztlar. Ankara, 2000 a
Dunand M. Biblia Grammata. Beyrouth, 1945
Durmu . skitler (Sakalar). Ankara, 1993
Dyson R. H., Young T. C. The Solduz Valley, ran: Pisdelitepe. Antiguity, 133,
Cambridge,1960
Dyson R.H. Archaeological Serap Glimpses of History of Ziwiye. Expedition,v.3.1963

358

Dyson R.H. Problems in the Relativ Chronology on ran. Chronologies in Old Wold
Archaeology. Chicago-London. 1965.
Eberhard W. inin imal komular. Ankara,1942
Eberhard W. Eski in kltr ve trkler. Trkler, I c. 2000
Eb Dlef. Eb Dlefin risalesinden trk lkeleriyle ilgili ksmn tercmesi (hazrlayan
Ramazan een). bn Fadlan kitabna lav.
Ertem H. Boazky metinlerinde geen corafya adlar dizini. (ivi yazl metin yerleri
ve Biblioqrafya ile birlikte). Ankara, 1973
Erzen A. Dou Anadolu ve Urartular. Ankara, 1984
lkbrli . Qrbi Azrbaycan. I c. (Vedibasar mahal). B. 2000
lkbrli . Qrbi Azrbaycan. II c. (Zngibasar, Grnibasar, Qrxbulaq mahal). B. 2002
skr R. Qutadu bilig. B. 2003
bn el-Fakh. Kitb el-bldan. CGT, 1985
bn Havkal. Sret el-arz. CGT, 1985
bn Rusteh. el-alk el-nefse. CGT, 1985
drs. Nzhet el-mtk f ihtirk el-fk. CGT, 1985
bn Fadlan Seyahatnamesi (hazrlayan Ramazan een). stnbul,1975
nan A. Tarihte ve bugn amanizm. Ankara, 1972
nayet A. Trkede nce kaynakl gsterilen baz kelimeler zerine. TD1 7, 1999
staxri. Meslik el-memlik. CGT, 1985
Halil C. slam ve Osmnl hukukunda evlenme. Konya, 1988
Halis (Ataksoy). Diyarbakr tarihinde Komuk Eli. stanbul, 1988
Hanar Fr. Kaukasus - Luristan. Eurasia-Septentrionalis antiqua, IX. Helsinki, 1934
Harmatta J. Avarlarn dili sorununa dair. Dou Avrupada trk oyma yazl kitabeler.
(Trkceye eviren Hicran Akn). Ankara, 1988
Hinz W. Das Reish Elam. Stuttqart, 1964
Herodotos. Herodot tarihi (eviren Muntekim kmen). stanbul,1983
Herzfeld E. ran in the Ancient East. London - New York, 1941
Hsnov H. . Trknasln bzi problemlri. Azrbaycan jurnal, 8, 2002
Hbschmann H. Die altarmenischen Ortsnamen. Mit einer Karte. Zeitschrift fr ndogermanische sprach und Altertumskunde. Bd.16. Strassburq, 1904
Xudiyev N. Xalqn tarixi haqq: dilimiz, varlmz. B. 2003
Falkenstein A. Das Sumerische. Handbuch der Orientalistik. Abt.1. Bd.2. Leiden, 1959
Feher G. Bulgar trkleri tarihi. Ankara, 1984
Ferri S. Opuscula. Firenze. 1962
Folsom F. The language book. New York, 1963
Forrer E. Die Provinzeinteilunq der Assyrischen Reiches. Leipzig, 1920
Friedrich J. Hethitisches Wrterbuch. (C.Winter. Universittsverlag). Heidelberg, 1952
Jacobsen T. The Sumerian King List. AS, 11. Chicago,1939
Jensen H. Die schrift in vergangenheit und gegenwart. Berlin, 1958

359

Jettmar K. Zur Wanderungsgeschichte der ranier. Wiener Schul der Vlkerkunde. Festschrift, Horn-Wien, 1956
Johnson D. L. The Nature of Nomadism: A Comparative Study of Pastoral Miqrations
in Southwestern Asia and Northern Africa. Chicago, 1969
Justi F. ranisches Namenbuch. Marbupg, 1895
Kalankatl. ( . . , 1983);
( . . Erevan, 1984)
Kafesolu . Trk milli kltr. (VI bask). stanbul, 1989
Kaya P. Reading of the etruscan Pirgi tablets.TDA, say 119, 1999
Kaya P. Etruscan-turkish connection chapter II. The etruscan orator inscription. TDA,
say 118, 1999
Knal F. Eski Anadolu tarihi.(II bask), Ankara,1987
Krzolu M. F. Kars tarihi. I c. stanbul, 1953
Krzolu M. F. Osmanl Fethinden nceleri Ardahan-ldr-Posof blgesinin trkl.
K, 1965
Krzolu M. F. Krtlerin trklg. Ankara, 1968
Krzolu M. F. Yukar-Kr ve oruk boylarnda kpaklar. Ankara,1992
Kitap Z. Orta Douda trk askeri varlnn ilk zuhuru. stanbul, 1987
Koca S. Eski trklerde devlet geleneyi ve tekilat. Trkler, II, 2002
Kopen F. Zkladn veslovansk slovn zasob. Praha, 1981, (ex dilind)
Kotwicz W. l. O chronologji mongolskiej. Rocznik Orjentalistyczny, t.4. Lwow, 1928
Koay H. Z. Erzurum ve evresinin dip tarihi. Ankara, 1984
Kowalski T. Les Turks dans le h-nme. Rocznik Orientalistyczny, tom. XV, Krakv,
1949; (ahnamede trkler. eviren H.Gngr), Erciyez Univ. dergisi,1,1984
Knig F. W. Die Elamischen Knigsinschriften. Graz,1965
Krli T. Qaraba. B. 2002
Kuzgun . Hazar ve Karay trkleri. Ankara,1993
Labat R. Manuel dpigraphie akadienne (siqnes, syllabaire, idoqrammes). Paris, 1952
Landsberger B. n Asya kadim tarihinin esas meseleleri. (kinci Trk Tarihi Kongresi,
bildiriler), stanbul, 1937; (Almancadan trcmsi: Balkan, 1992).
azaray Pharpetsoy Patmutun Hayots ev Tut ar Vahan Mamikonean.Tphis,1904 (hayca)
Le Goq A. Kktrkische aus Turfan. Manuskriptfragmente in Kktrkischen Runen aus
Toyoq und di-qut-Schahri (Oase von Turfan). SPAW, Berlin, 1909
Litvinsky B. A. The Hephthalite Emprie. Paris, 1996
Liu Mau-Tsai. Die Chinesischen Nachricten zur Geschichte der Ost-Trken (Tu-ke).
I., Wiesbaden, 1958
Livia K. Sz. Az Etruszkok nyomaban. Corvina Kiado, (macar dilind)
Mackerras C. The Uighur Empire according to the T`ang dinagtic Histories. Canberra, 1972
Makur M. J. The history of Urartu nation and the discovery of an Urartu inscription in
ranian Azerbaijan. Tehran, 1953
Mellart J. The neolitic of dhe Near East. L.1975

360

Memi E. Eskiada trkler. Konya, 2002

Meril E. Mslman-Trk devletleri tarihi. Ankara, 1991
Mirzyev M. Qdim Azrbaycan-Mesopotamiya laqlrin dair (Mesopotamiyada kuti
hakimiytinin balancndan III Ur slalsinin sonuna qdr). TP, 2, 2003
Movsesi Xorenatsoy Patmutun Hayots. Tphis,1913 (hay dilind)
Moravcsik G. Bizantinoturcica. I-II. Berlin, 1983
Mongu B. Kenin-Lopsan. Tuvalarn eski gelenekleri. (II), TD1 say 8, 1999
Muscarella O.W. Hasanlu in the Ninth Centry B/C. And its Relation with other cultural centers of the Near East. Chronologies in Old World Archaeology, AJA, 75, 3, 1971
Mhlmann W.E. Rassen, Ethnien, Kulturen. Berlin, 1964
Nagel W., Strommenger E. Kalakent Frheiseitliche Graberfrunde aus dem Transkaukasischen Gebiet von Kirovabad/Jelisavetopol. Berlin, 1985 (F.Abbasovann azr
dilin trcmsi. B.1999)
Negahban E. O. A Preliminary Report on Marlik Excavations. Tehran, 1964
Niederle L. La Race Slave (Statistique, demographie, antropologie). Paris, 1911
Nyberg N. S. Die Religionen des alten ran. Leirzig, 1938
Oliva P. Sparta and Her Social Problems. Pragua, 1971
Onat N. H. Arapann trk diliyle kuruluu. I c. stanbul, 1944
Orkun H. N. Eski trk yaztlar. Ankara, 1994
Otar . O. Akokraklnn Krm tatar tamalar kitab vesilesi ile notlar. stanbul, 1983
gel B. Trk kltrnn gelime alar. (III bask),stanbul, 1988
gel B. slamiyetden nce Trk kltr tarihi. (Orta Asya kaynak ve buluntularna gre),
III bask, Ankara, 1988 a
Pallotino M. Testimonia linguae etruscae. Firenze, 1968
Pallotino M. The Etruscans. Penguin Books. 1975
Pallotino M. Rivista di epiqrafia etruska. Studi Etruschi, 47, Firenze, 1979
Perkins A.L. The Comparative Archaeology of Early Mesopotamia. Chicago, 1957
Phavstos Buzandatsoy Patmutun Hayots. Venetik, 1933 (hay dilind)
Pfiffig A. Studien zu den Agramer Mumienbinden. Wien, 1963
Planhol X. Les nomades, la steppe et la forten Anatolie. Geoqraphische Zeitschrift,
t.LIII. 1965
Porfirogent K. (Baqrnorodny Konstantin. Ob upravlenii imperiey). M.1989
Priskos. Grek seyyah Priskosa (V asr) gre Avrupa hunlar. (Trcm edn Ali Mehmetolu), stanbul, 1995
Pritsak O. Orientierung und Farbssymbolik. Sekulum Bd.5, 4, 1954
Pritsak O. Trk-slav ortak yaam: Gney-dou Avrupann trk kebeleri. Trklr, II.
Procopius. History of the Wars. Secret Nistory and Buildings. New York,1967
Pulleyblank E. The Wu-sun and Sakas and the Yeh-chih migration. BSO(A)S, Vol. 37.
Pt.1,1970
Purpirar N. On iki sr skt. hmnilrin zhuru. I kitab, (Farscadan evirn: Gntay
Cavanir), B. 2002

361

Rasonyi Laszlo. Tarihte trklk. (IV bask), Ankara, 1996.

Ramazan een. bn Fadlan kitabna lav.
Rathbun T. A. An analysis of the skeletal material excavated at Hasanlu, ran. Universiti
of Kanzas, 1964.
Rsnen M. Versuch eines etymologischen wrterbuchs der Trksprachen. Helsinki.1969
Ridddin F. Ouznam. (Hazrlayan Osmanl .). B. 2003
Rmer W.H. Ph. Einfhrung in die Sumerologie. Nijmegen, 1982
Sebeosi yepiskoposi patmutyun. Yerevan, 1939 (hay dilind)
Sever H. Asur siyasi tarihinin ana devreleri. Ankara universitesi Dil ve Tarih-Corafya
fakltesi dergisi, c.XXXI, say 1-2, Ankara, 1987
Sertkaya O. F. Gktrk tarihinin meseleleri. Ankara, 1995
Sousa A. History of Mesopotamian civilization. Vol.1. Baghdad, 1983
Speiser E. A. Mesopotamian Origtns. The Basic Population of the Near East. Philadelphia,1930
Stawiski B. Kunst der Kuschan. Leipzig, 1979
anidze A. Q. Hin vratseren gerakanutyun. Yerevan, 1983 (hay dilnd)
ecere-i Terkime. Ebulgazi Bahadr Han. Trkmenlerin Soykt (haz. Z. K. lmez),
Ankara,1996
crei-Trakim. bulqazi Bahadr xan. Trkmnlrin soy kitab. (haz. Osmanl . M.),
B. 2002
een R. slam corafiyalarna gre trkler ve trk lkeleri. Ankara, 1985
een R. Ebu Dlefin Risalesinden trk lkeleriyle ilgili ksmn tercmesi. (bn
Fadlan kitabnda, 1975)
een R. Mervezinin eserinin trklerle ilgili babnn tercmesi. (bn Fadlan, 1975)
krl A. Azerbaycanda bulunan bir eski yazt haqqnda. III (1996) Uluslararas trk dili
qurultay, Ankara, 1999
Shiratori K. Kaan nvannn meneyi. Belleten, IX, 36. 1945
Schermerhorn R.A. Comparativ Ethnik Relations. A Framework for Theory and Research. New York, 1970
Taberi. Milletler ve hkumdarlar tarihi. I-III t. stanbul, 1991
Tanrverdi . Kitabi-Dd Qorqudda xs adlar. B. 1999
Tantkin H. Sehirli nallarn onqon v satiri surtlri. (lyazma), B. 1984
Tantkin H. Kuan-Azrbaycan mdniyt birgliyi. (lyazma) B. 1986
Tantkin H. Tarixi saxtaladranlara tutarl cavab. Qurtulu qzeti, 3, 1991
Tarcan H. n-Trk tarihi. stanbul, 1998
Tahirzad . Nadir ah far. B. 2002
Tahirzad . Aamhmmd ah Qacar. B. 2002
Tekin T. Tuna bulqarlar ve dilleri. Ankara, 1987
Togan A. Z.V. Umumi Trk Tarihine giri. I c. (III bask), stanbul,1981
Tosun T., Yalva K. Sumer, Babil, Assur kanunlar ve Ammi-aduqa ferman. Ankara, 1989

362

Tuna O.N. Smer ve trk dillerinin tarihi ilgisi ile trk dilinin ya meselesi.Ankara, 1990
Turan O. Dou Anadolu Trk devletleri tarihi. (II bask), stanbul, 1980
Turan O. Trk cihan hakimiyeti mefkuresi tarihi. I c. stanbul,1998
Thakur U. The Hunas in ndia. Varanasi, 1967
Trombetti A. Ancora sulla parentela dela lingua etrusca. Roma, 1934
Yavuz E. Tarih boyunca trk kavimleri. Ankara, 1968
Varro. Lingua Latina. V, IX.
Vlixanl N. rb Xilafti v Azrbaycan. B.1993
Westenholz A. The Old Akadian Empire in Contemporary Opinion. Rower and Propaganda: A Simposium on Ancient Empires. Paris, 1979
Wilcke C. W. Das Lugalbandaepos. Wiesbaden, 1969
Woolley L. A Forgotten Kinqdom. Penguin Books. 1953
Zadok R. The Elamite Onomasticon. Napoli,1984
Zeynalov . Azrbaycan bayatlar Qafqaz regionunda. B. 2001
Zehtabi M. - (ran trklrinin ski tarixi) .
- .

QISALTMALAR

- . .1986
- .M. - .
, 2-3, 1951
- , . ( ),
-
- .(. .). , 1990
- . (. .).
.1986
- . .1986
-
- . .1923
- - . , 1973
- . , 1988
-
-
- . , 1980
- . , 1976; -, 1985
-
- . .1985.

363

 - . .

- . . .
. 1986

- . , 1974

- . . 1985

- . .1969

- . , 1980

- . I . .1967

- . .
II
- . II. ( ). .1988

- . I-III . .1982-1983

- . .1977

- . . 1971
- . .1. .1971

- . , 1955

-
XVIII . .1988

- . .1974
1983 - . . . .1988
1988 - . . .1988

-
. . 1971

- - . . ,

- . .

- . .1981
- . .

- .

- -.
XIV . . . (, ,
, .. ). .1968.

- . I . , 1955

- . (
). .1989

- . ( ..,
.., ..). . 1971

- . .-.

- .
.1987

364

- II-V . (
, ..). .1. .
. 1989; . 2. . . 1990
- . .1970
- - . 1 .
. 1975
- : . .1979;
. . 1981
- , .
- . . 1989
- XII . . 1980
- . I . . 1961
- . . . 1954
- . .
- , . . 1983
-
- . . . 1957
-
-
- . , 1990
- . . 1981
- - . . 1989
- . . 1978
-
- . . 1974
- - . , 1982
- . . 1976; .-. 1963; , 1986
- . .
- ( ..). , 1985
- ( .). . 1960
- i i M . .1858
- . .1963; (I-II) 1980
- . ( ).
. 1987
- . . 1979
- (, , ). . 1984
- (II
..). . 1981
- - .
, 1989

365

- . . 1974-1980
- ( ). . 1965-1987
- . . 1970
- . . 1982
- . . (II .)1978; (III .) 1979
- . (II . ); (III .
- ); (IV . -
). . 1966-1967
- . .-. 1935

- . j .

. . ( .
.). .1993

- j jj

-
. , . (1987),
(1988), (1990), (1992)
1994
- .
, . (. ., .). .
1994.
1998
- . I . , . 1998

- .
(.., .), .1989

- a . .-
.

- . - (
). .1994

-
( .., .).
.1998
. - . - . (,
).

- (-,
),

--

(
). .1974

AO
ARAB

- Acta Orientalia. Budapest

- Ancient Records of Assyria and Babylonia (Luckenbill D.). I-II. Chicago,
1926-1927

366

- Assyrian Royal nscriptions (Grayson A.K.).Vol. I-II. Wiesbaden, 1972, 1976

- Archives Royales de Mari.
- Azrbaycan tarixi. Uzaq kemidn 1870-ci illr qdr. (red. S. liyarov). B. 1996
Azer.MKS - Monuments of Azerbaijan material culture series. 1-9 (History museum)
BA
- Beltrge zur Assyriologie und Semitischen Sprachwissenschaft (Billerbeck
A., Delitzsche F.). Band VI, Leipzig, 1909
Belleten
- Trk Tarih Kurumu, Belleten.
Qalaknd
- Kalakent frheisenzeitliche grabfrunde aus dem Transkaukasischen gebiet von Kirovabad/Jelisavetopol (Nagel W., Strommenger E.). Berlin,
1985; (azrc trcmsi) B. 1999
GNAUT
- Geographical Names According to Urartian Texts (Diakonoff . M. and
Kashkai S. M.). Repertoire Geograpihique des Textes Cuneiformes,
Band 9. Wiesbaden, 1981
E
- Elmi srlr.Dil v dbyat seriyas. Bak Dvlt universiteti.
EG
- Etruscan Glossary. (Compilation and translations from French, talian and
Latin by Rick Mc Callister and Silvia Mc Callister-Castillo), 1999
ERDEM
- Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu yaynlar. Ankara.
ETHNC Pr. - Ethnic problems of the history of Cental Asia in the early period. (Proceedings of the international symposium. Dushanbe, 1977). Moskva, 1981
DAF
- Cahiers de la Delegation Archeologue Franaise en ran. 4, 1974
DKA
- Die Kunst Aserbaidshans vom 4. bis zum 18. Jahrhundert (Bretanizki L.,
Weimarn B., Brentjes B.). Koehler & Amelang. Leipzig, 1988
A
- slam Ansiklopedisi. stanbul, (Milli egitim basmevi)
CGT
- slam corafyalarna gre trkler ve trk lkeleri (een R.). Ankara, 1985
Karnamaq
- Krnmaq Ardaxr Pabaqn. (Kniqa deyaniy Ardaira, sna Papaka).
(Transkriptsiya teksta, perevod so srednepersidskoqo, vvedenie i kommentariy O. M. unakovoy). M. 1987
KB (eviri) - Kutadgu Bilig. II. eviri (Arat R.R). Ankara, 1988
KB (Metin) - Kutadgu Bilig. I. Metin. (Arat R.R). Ankara, 1991
KDQ
- Kitabi Dd Qorqud (Arasl H.) B.1938; 1962; (Ergin M.) I-II c. Ankara
HB
- Historia Bulgarii (Tadeusz Wasilewski). Wroclaw,1988
HG
- Historia Gruzji (Baranowski B., Baranowski K.). Wroclaw,1987
HWC
- Hanyu Wailaici Cidian. (in dilind alnma szlr lti). anxay, 1984
MK
- M. Kagari. Divan lugat-it-trk tercmesi (eviren Besim Atalay). I-IV t.
ML
- Ali-ir Nevyi. Muhkemetl-Luateyn (haz. F.S.Barutu-znder)
PB
- Phlvi-fars-hay-rus-ingilis lti.rvan,1965 (hay dilind)
SDG
- Tosun M., Yalava K. Sumer dili ve grameri.1 c. Ankara, 1981
SRD
- Scriptores rerum danicarum medii aevi. - Ed. J. Langebek et al. Hafniae,
1773-1878; (I-X tomlarn latn dilin trcmsi il)
TDA
- Trk Dnyas Aratrmalar. stanbul
ARI
ARM
AT 1996

367

TDAY
TD
TD1
TLE
ThLE
TMBDA
TP
Trkler
Vekayi
ZDMG

- Trk dili aradrmalar yll - Belleten. Ankara

- Trk dili. (Trk Dil Kurumunun Dil ve Edebiyat Dergisi), Ankara
- Trk dnyas. (Trk Dil Kurumunun Dil ve Edebiyat Dergisi), Ankara
- Pallottino M. Testimonia Linguae Etruscae. Firenze. 1954; 1968
- Thesaurus Linguae Etruscae, I Indice lessicale.Roma,1978; I Supplemento,
1984; Ordinamento inverso dei lemmi, 1985; II Supplemento, 1991
- Trk milli btnl ierisinde Dou Anadolu. (Hazrlayan: B. gel, H. D.
Yldz, M. F. Krzolu, M. Erz, B. Kodaman, M. A. ay) Ankara, 1986
- Tarix v onun problemlri. (Nzri, elmi, metodik jurnal), B.
- I-XXVI cild. (Yeni Trkiye Aratrma ve Yayn Merkezi), Ankara, 2002
- Gazi Zahirddin Muhammed Babur. Vekayi (Baburun hatirat). I-II c.
Ankara, 1987
- Zeitschrift der Deutschen Morgenlandischen Gesellschaft. Leipzig - Wiesbaden.

368