Raunari i njihova primjena

III. RAUNARI I NJIHOVA PRIMJENA

1. POVIJESNI PREGLED RAZVOJA SREDSTAVA
ZA OBRADU PODATAKA
1.1 Prva pomagala
Iako je raunar (kompjuter ili maina za raunanje) star svega nekoliko decenija, pokuaji
konstrukcije prvih "raunara" see u daleku prolost ljudske civilizacije. Praktino, onoga
trenutka kad je ovjek pokuao da apstraktni pojam broja zamijeni nekim konkretnim
predmetom (kameniem, oznakom na papiru, ili slino) poeo je razvoj tehnike raunanja
koja upravo danas doivljava svoje zlatno doba i dostie razmjere koje nisu mogli predvidjeti
ni tvorci naune fantastike.
Motivi koji su ljude poticali na traganje za pomonim sredstvima (u novije vrijeme
raunarskim mainama) koja e omoguiti to laku obradu podataka su: brzina obrade
podataka, izbjegavanje sklonosti grekama, te eliminisanje problema zaboravljanja.
Stari Grci i Egipani sluili su se vrlo nepreglednim nainom registrovanja brojeva (pomou
prstiju ili kamenia). Ovaj nain raunanja doveo je do pojave prvog raunskog pomagala,
poznatog pod imenom ABACUS ( prema nekim izvorima, starog vie od 5000 godina), koje
je neobino slino dananjoj djeijoj raunaljci. Pomagala ovog tipa pravljena su prvenstveno
za olakanje izvoenja osnovnih raunskih operacija, jer je sistem pisanja brojeva, posebno do
pojave pozicionog sistema (u Evropi do XVI vijeka), bio jako komplikovan i nepraktian.
Posljednja tvrdnja e biti potpuno jasna pokuamo li pomnoiti dva broja prikazana rimskom
notacijom. Ni prelaskom na arapske cifre i dekadni sistem brojeva raunanje se nije
oslobodilo dosadnog, rutinskog i grekama podlonog postupka (prijevodom knjige
Aritmetika perzijskog matematiara Al Havarizmija u 12. vijeku).

Slika 1.1 Abacus

Od vremena grkih filozofa pa do kraja srednjeg vijeka na polju napretka tehnike raunanja
uraeno je veoma malo. Krajem XVII vijeka otkriveni su logaritmi, a ubrzo zatim i
logaritamsko raunalo popularni "iber", koje je sve do sedamdesetih godina dvadesetog
vijeka bio nezamjenljiv u rukama inenjera, projektanata i konstruktora. Potisnut je tek
masovnom pojavom elektronskih kalkulatora.

Raunari i njihova primjena

1.2 Prve raunske maine

Prvom pravom raunskom mainom ne smatra se pomenuti iber. Odluujui korak u razvoju
prvih raunskih maina dala je tehnika proizvodnje satova, koja je cvala u XVI, a jo vie u
XVII vijeku. Tada je postalo mogue pronai odreena konstruktivna rjeenja za mehanizme
koji rade na mehanikim principima. Ovi mehanizmi su nali primjenu i u izgradnji prvih
aritmetikih maina. Smatra se da je prvu ovakvu mainu izradio Vilhelm ikard (Wilhelm
Shickard), profesor matematike i astronomije, i to 1623. godine u Tbingenu. Njegov
originalni model ove maine je nestao, tako da je ova pretea savremenih raunara
rekonstruisana tek 1960. godine, na temelju ikardovih nacrta i podataka. Omoguavao je
zbrajanje i oduzimanje.

Slika 1.2. Rekonstrukcija ikardove maine za zbrajanje i oduzimanje

Ne znajui za rad ikarda, nekoliko godina kasnije (1642.) konstruisao je i javnosti
prezentirao svoju aritmetiku mainu i tada devetnaestogodinji francuski matematiar i
filozof Blez Paskal (Blaise Pascal). Njegov izum je bila mehanika raunska maina puna
tokia, zupanika i osovina, ija je osnovna namjena bila izvoenje raunske operacije
sabiranja. Njome se, istina, moglo i oduzimati (okreui je unatrag), ili mnoiti (ponavljanjem
operacije sabiranja), ali je njen princip rada bio i ostao (kao kod starih tipova registar-kasa)
princip adicione maine. Svojim izumom, Paskal je elio pomoi ocu pri obraunu poreza.

Slika 1.3. Paskalova numerika maina

Raunari i njihova primjena

U Njemakoj je 1673. godine Gotfrid Lajbnic (Gottfried Leibniz), koristei se specijalno

napravljenim zupanicima, napravio usavrenu verziju Paskalove maine. Bila je to prva
maina za direktno mnoenje, i to na principu viestrukog sabiranja. Operacije sabiranja i
oduzimanja su posebno usavrene, a bilo je mogue i dijeljenje i vaenje drugog korijena.
Naalost, iako su obojica genijalnih matematiara znali u to vrijeme i za binarni sistem
brojeva (Lajbnic je jedan od utemeljitelja ovog brojnog sistema), oni ostaju vjerni
ustolienom dekadnom brojnom sistemu i maine pokuavaju da podrede pravilima dekadnog
raunanja. Lajbnic je ustvari bio oaran jednostavnou i savrenou binarnog brojnog
sistema, ali je iz nepoznatih razloga odustao od konstrukcije maine koja bi radila u ovom
brojnom sistemu. Ova maina je bila temelj kasnijim mehanikim i elektromehanikim
mainama.

Slika 1.4 Lajbnicova maina za direktno mnoenje

1.3 Diferentni i analitiki stroj arlsa Bebida

Poslije Lajbnica i Paskala nastaje dua pauza u razvoju raunske, a uslovno reeno i
raunarske tehnike.
Pronalaskom buene kartice u programiranju tkalakih strojeva francuskog mehaniara
Falkona (Falcon) 1728. godine i realizacijom te ideje, koju je oivio lionski mehaniar Jozef
akar (Joseph Jacquard) 1808. godine svojim automatskim tkalakim stanom, ostvoren je
temelj za stvaranje ureaja koji se mogu unaprijed programirati za rjeavanje razliitih
problema. Toj ideji posvetit e cijeli svoj ivot arls Bebid (Charles Babbage), matematiar i
profesor Univerziteta u Kembridu, koji u prvoj polovini devetnaestog vijeka ini novi
znaajan korak naprijed.

Slika 1.5 Tkalaki stan Jozefa akara

Raunari i njihova primjena

Bebid je prvo doao na ideju za tanije izraunavanje logaritamskih tablica, koju je

realizovao 1834. godine izgradnjom stroja kome je dao naziv diferentna maina. Zbog ove
maine veliki broj istoriara tehnikih nauka smatra ga ocem prve prave raunske (analitike)
maine.
Nakon uspjeno realizovane konstrukcije maine za izraunavanje logaritamskih tablica,
Bebidova slijedea ideja bila je revolucionarna i na njoj je baziran dananji raunar. Bebid
je naime shvatio da raunska maina treba da bude tako koncipirana da moe da rjeava ne
samo jedan odreeni (na primjer izraunavanje logaritama), nego bilo koji problem. Prototip
ovakve maine nazvao je analitika maina, ali je na alost nikada nije doveo u radno stanje.
Pomenuti eksperimentalni prototip nalazi se i danas u Britanskom tehnikom muzeju, a
fascinantno je to to ona ima sve elemente savremenog raunara: ulazna i izlazna jedinica za
tampanje rezultata, aritmetika jedinica (obrada instrukcija je bila preko programa na
buenim karticama), kontrolna jedinica i konano memorija. Pogon maine bio je u duhu svog
vremena. Radilo se o parnom pogonu.

Slika 1.6 Diferentna maina

Slika 1.7 Analitika maina

1.4 Holeritov stroj i razvoj uredske mehanizacije

Slijedei znaajan korak uinjen je krajem XIX vijeka u Sjedinjenim Amerikim Dravama.
Direktan podstrek da se uradi neto novo u tehnici raunanja bio je popis stanovnitva u ovoj
zemlji, obavljen 1890. godine. Da bi se rijeili problemi obrade ogromne koliine podataka iz
ovog popisa, raspisan je konkurs kojim se trailo najbolje rjeenje za realizaciju tog posla.
Rjeenje koje je prihvaeno ponudio je Herman Holerit (Hermann Holerith), a pomenuti
posao obrade podataka pomenutog popisa, za preko ezdeset miliona stanovnika, zavren je
za svega est sedmica.
Holeritova ideja su bile buene kartonske kartice. Ideja je bila tako dobra da se taj medij sve
do poetka osamdesetih godina dvadesetog vijeka mogao sresti kod maina za obradu
podataka. Svoj izum Holerit je patentirao, te otvorio vlastitu firmu koja nakon njegove smrti,
1926. godine mijenja naziv u International Business Machine Corporation (IBM).

Raunari i njihova primjena

Mada je Bebid prvi zamislio koritenje buene kartice za unoenje podataka u mainu, on tu
zamisao nikad nije realizovao, pa je slava konstruktora prve sprave koja moe da ita podatke
sa standardizovanih kartica pripala Holeritu.

Slika 1.8 Holeritov Punched Card Tabulator

1.5 Stvaranje prvih raunara

Poetkom XX vijeka, mada se mehaniki kalkulatori sve vie usavravaju, jo uvijek nema
nekih znaajnijih pokuaja u ralizaciji raunara ope namjene programiranih univerzalnih
strojeva. Tek oko 1930. godine paralelno u Njemakoj i SAD javljaju se prvi pokuaji. U
Njemakoj 1938. godine Konrad Zuse (Konrad Cuze) gradi raunske maine Z1 i Z2,
realizovane na elektromehanikom principu, koje rade u binarnom sistemu (elektromehaniki
digitalni raunar). Potom elektromehaniki element u raunaru (relej) zamjenjuje sa daleko
brom elektronskom cijevi, to dovodi do izrade novih modela Z3 1941. godine i kasnije Z4,
koji predstavljaju prve raunare ope namjene, i to programski kontrolirane. Nakon rata
nastavlja rad i pedesetih godina ima svoju fabriku "Cuze" koja proizvodi prve komercijalne
elektronske raunare u Evropi i ujedno se idejama uspjeno nosi sa mnogo monijim
Amerikancima. Naalost, nakratko i ne mogavi izdrati konkurenciju "Cuze" propada.

Slika 1.9 Autor pored rekonstrukcije Z1 maine

Slika 1.10 Z3 maina

Raunari i njihova primjena

Pred kraj II svjetskog rata 1943. godine na Univerzitetu u Harwardu Howard Aiken
projektuje, a u IBM-u se realizuje elektromehaniki digitalni raunar MARC-I (Cuze je tada
ve imao u pogonu model Z4). Tu je i elektromehaniki raunar Bell-Model I konstruktora
tibica (Stibitz). Odmah poslije rata zavren je model MARC-II, ali ovaj zastarijeva prije
nego je zavren, jer su saveznici saznali za radove Zusea. IBM grozniavo primjenjuje i
usavrava nova saznanja i postaje ubrzo vodea svjetska firma na tom planu.

1.6 Razvoj elektronskih raunara

U savremenim raunarskim naukama prvim pravim raunarom ope namjene (elektronski
digitalni raunar) smatra se raunar ENIAC (Elektronic Numerical Integrator And
Calculator), koji je konstruisan 1946. godine. Po principu rada praktino je identian
dananjem raunaru, ali je kotao strahovito mnogo, bio je veliine trosobnog stana, teak
preko 30 tona, i nije imao gotovih, upotrebljivih programa. Izgradili su ga naunoci Ekert
(Eckert) i Mohli (Mauchly) sa Univerziteta u dravi Pensilvanija. Ovaj raunar je koristio
vakuumske cijevi kao elemente za pohranjivanje brojeva i brojanje elektrinih signala.
Sastojao se od 18000 ovih elektronskih cijevi, i zbog njihove nepouzdanosti ovaj raunar
koriten je uglavnom za eksperimentisanje i istraivake zadatke (npr. za proraun
artiljerijskih balistikih tabela) i nikad nije postao komercijalno sredstvo.

Slika 1.11 Detalj Eniaca

Slika 1.12 Zamjena vakumske cijevi

Glavni operacioni nedostatak raunara ENIAC bio je nepostojanje mogunosti memorisanja

programa, pa se za svaki novi program morala iznova razvoditi i nova instalacija. Zato 1946.
godine Don Fon Nojman (John Von Neuman) predlae novi nain operisanja instrukcijama,
ali i podacima. On omoguuje pohranjivanje programa i podataka u memoriji raunara.
Originalni Fon Nojmanov raunar bio je model MANIAC razvijen za specijalne vojne
potrebe. Fon Nojman zajedno sa konstruktorima ENIAC-a osniva firmu ECC u kojoj
proizvodi i prvi komercijalno upotrebljivi optenamjenski elektronski digitalni raunar
UNIVAC I. Inovacija kod modela UNIVAC I bilo je koritenje magnetne trake kao medija za
smjetanje podataka.

Raunari i njihova primjena

Slika 1.13 Univac I

Slika 1.14 Procesor i memorija Univaca I

Slika 1.15 Univac buene kartice

Osnovne komponente ovih prvih raunara, bar sa stanovita principa rada, sauvale su se i do
danas, tako da se esto kae da i dananji savremeni raunari rade na Fon Nojmanovom
konceptu.
Pronalazak tranzistora 1948. godine, ijom pojavom poinje novo doba u istoriji ljudske
civilizacije era elektronike, raunara i informatike. Tranzistor je ekvivalentan elektronskoj
cijevi triodi, ali je po svojim dimenzijama, cijeni, pouzdanosti u radu i potronji energije
superioran u odnosu na istu, pa je praktino deset godina nakon pojave tranzistora elektronska
cijev zavrila u tehnikom muzeju.

Slika 1.16 Vakumske cijevi

Slika 1.17 Izgled modernog tranzistora

Raunari i njihova primjena