T DUY MI V TR EM

TC GI SCH BN CHY NHT CA

YORK TIMES

PO BR O N SO N &
ASHLEY MERRYMAN

M c Lc
Li gii thiu
Tc dng ngc ca khen ngi
Thi gian b nh mt
V sao tr con ni di?
Cnh tranh gia anh ch em rut
Khoa hc v s ni lon ca tui dy th
C th dy tr t t chc?
Choi p vi bn b
V sao b Hannah ni cn b Alyssa th khng?
Kt lun

Li gii thiu
V sao hiu bit t nhin ca chng ta v tr em m i ch im xu t p h t?
*

V ti c cm nhn ngh thut tuyt vi, tr mt im. phng ng dnh cho khch
trong nh chng ti c treo mt tc phm tnh vt bng nha - mt chu hoa phong l ,
t cnh mt can ti nc mu nu vng nht, v i hng ro cc nhn mu nu lm nn.
Rt xu x, nhng cha phi l ti li ln nht ca bc tranh, v n thc s ca ti l
bc tranh l sn phm ca mt b t mu theo s.
M i khi nhn bc tranh, ti ch mun qung vo thng rc trong gc nh.
Nhng v ti khng cho lm th v bc tranh c b c y t mu t nm 19 6 1. Ti
hon ton ng h vic lu gi k vt v nh chng ti cht y nhng th c ca gia
nh bn ngoi, nhng ti ch khng ngh bc tranh ny cha ng hay truyn ti cm xc
g. C th g gc rng b c y m ua b t mu theo s ca hng th cng - v i tia
sng le li v mt cuc sng sng to v nhiu cm hng - nhng tc phm hon chnh,
theo kin ca ti, xa b hon ton hy vng . N lm gim gi tr k c v b h on l
gip tng nh nhng k c y.
T mu theo s pht trin nhanh vo u nhng nm 19 50 . N rt c a chung v
l chic iPod ca th i . N c tip th da trn quan im cho rng cc thnh vin
trong gia nh s c v vn th i gian rnh ri nh my ra bt, m y ht bi v my git.
Trong ba nm, cng ty Palm er Paint bn c h on 12 triu b. Nhng cng c nhiu kin
tranh ci quanh n. Cc nh ph bnh b chia r gia mt bn l l tng dn ch mi
ngi c th hin bn thn v mt bn l cch th hin m y mc v dp khun ang
pht trin.
Hm ti ang c gng hi tng v khoa hc pht trin tr em trc khi Ashley
M errym an v ti bt u vit cun sch ny, t nhiu nm trc, th hnh nh chu hoa
phong l bt cht hin ra trong u. Ti phi v nh v ngm ngha bc tranh xu x mt c
mt bui ti mi hiu ti sao. Cui cng ti cng nhn ra rng:
Cm xc ln ln m bc tranh t mu theo s em li ging v i cm xc t nhng
cun sch khoa hc v tr em v mn khoa hc y lun hm rng vic nui dy con ci
phi theo sch . Nu khoa hc ni X , bn phi lm ng X , ging ht tr t mu theo s
hng dn ngi choi dng mu Ru ng v Nu chy cho quai cm ca can ti nc.
Vy nn nu vi nm trc c ai ni v i ti: Anh nht nh phi c cun sch

khoa hc mi ny v l tr, ti s lch s cm on anh ta ri sau hon ton pht l gi

.
Ging hu ht cc bc cha m khc, v chng ti mua vi cun sch nui dy tr khi
sinh con trai. Sau nm u tin, chng ti ct i cho ti ba nm sau , khi chng ti c b
gi th hai v nhng cun sch li tr nn hu ch. n khi con gi c mt tui, chng
ti khng cn quan tm ti nhng cun sch na.
Hu ht nhng ngi bn ca chng ti cng cm thy nh vy. Chng ti nht tr s
khng nui dy con theo sch, m cng khng h mun th. Chng ti nui dy con ci
theo bn nng. Chng ti yu thong con ci ht mc v chm cht cho nhu cu v s pht
trin ca chng. C v th l .
Cng thi gian , Ashley v ti ang vit cho tp ch Time, sng ti Los Angeles,
Ashley dnh nhiu nm iu hnh mt chong trnh gia s nh cho tr em ni thnh. C
y l b tin u cho khong 40 a tr, lun hin din trong cuc sng ca chng t cc
lp mu gio cho ti trng trung hc. Ch dng bn nng nhng Ashley cha bao gi
thiu tng v cch thc nh hng cho l tr trong chong trnh ca mnh. C y cng
cha tng bt nhit huyt. Thm gio vin v thm thit b trng hc l tt c nhng th
Ashley cm thy cn.
Nu nh vy, c Ashley v ti u khng bit chng ti ang thiu g. Chng ti khng
t nh: , ti thc s cn n li khoa hc v s pht trin ca tr em, v ti ang ri tinh
ht c. Thay vo , chng ti ang sng kh vui v cho ti khi bt u vit cun sch ny.
Nghin cu khoa hc v ng c ca nhng ngi trng thnh v mt ngy n chng
ti bn khon tr con ly s t tin t u v bt u nghin cu gc nhn mi . (Bi bo
chng ti vit, ng ngay trang ba N ew York M agazine vo thng Hai nm 2007 v
c m rng trong Chng 1 ca cun sch ny). Nhng iu nhn ra khin chng ti
ng ngng, bi ri. Trc khi vit ra cu chuyn, bn nng khin chng ti tin tng mt
cch kh vng chc rng khen tr thng minh khch l s t tin l mt vic quan trng.
Tuy nhin sau , chng ti b thuyt phc rng thi quen khen tr thng minh ch
mang li kt qu tri vi mong i. Vic thc ra hy hoi s t tin ca l tr.
Chng ti thay i hnh vi ca mnh sau khi nghin cu vic nhng c mt cu hi
tn ti, l: Ti sao bn nng ca chng ta li c th sai lm n th?
Theo hiu bit lu nay, bn nng ngi m l bm sinh. Ph n chc chn c bn nng
y, d n trnh vic sinh n trong tui 20, hay t ngh rng mnh khng nh vy. Ngay
khonh khc sau sinh n, khi a tr c trao cho m n ln u tin, bn nng ngi m
tri dy mt cch k diu cng vi cc hoc-mn. L mt ngi m, bn s bit phi lm
g v s tip tc bit trong 18 nm sau . Ngun kin thc ny s n nh mt phn ca
cc k rng trng tng ng v m c c i nhng i giy cao gt t tin.
Nh c iu thn k y, chng ta dng t bn nng truyn ti kin thc chung m
trc gic mch bo t nhng kinh nghim nui dy l tr. Nhng y l mt s khi qut
thi qu v thut ng y. Thc ra bn nng tht - kh nng sinh hc tri dy - l s thi

thc mnh lit nui dng v bo v con ci mnh. Cc nh thn kinh hc thm ch
xc nh c chnh xc mng li n-ron trong b no - noi khi u s thi thc y. Cc
cp cha m c th trng ch s thi thc y tri dy - nhng c th nui dng con ci
c tt nht, h phi tm hiu thm.
Ni cch khc: bn nng ca chng ta c th rt sai lm v khng thc s l bn
nng.
Hm nay, sau ba nm nghin cu, Ashley v ti nhn ra nhng iu chng ti
tng l bn nng thc ra ch l cc phn ng thng minh v c hiu bit. Chng ti
thc s ng ra.
Cng vi , chng ti cng nghim ra rng nhng phn ng y b u c bi mt
m hn n ca nhng mong c, thnh kin o c, suy ngh thi thng, tri nghim
c nhn v h tm l c l ( c chng minh l sai) - tt c l do l thng tnh.
C sc dng dc nh vn thng c dng, ch s hong lon - ph bin nhng
ngi mi lm cha m ln u - m ngun hiu bit k diu khng h t tri dy.
Cun sch ny s mang ti mt c sc tong t - n s s dng khoa hc mi rt th
v v tr em ch ra bao nhiu trong s cc gi thuyt nn tng ca chng ta v l tr
khng th tin cy c.
Tin chnh ca cun sch ny da trn rt nhiu phong php nui dy tr em ca
x hi hin i, c pht hin thc ra l sai lm - bi v nhng nt tht khoa hc quan
trng y b b qua.
Nhng quan im sai lm v tr em c c t bp mo thi quen nui dy tr,
cc chong trnh hc v chnh sch x hi. Chng nh hng ti cch chng ta ngh v tr
em, t nh hng ti cch chng ta hiu hnh vi ca tr v giao tip vi gii tr. Mc
ch ca cun sch khng phi l gieo rc s hoang mang, m l dy chng ta ngh khc
i - su sc v r rng hon - v tr em. Nhng thay i nh trong suy ngh ca chng ta
ngy nay c th thay i tnh cch ca c x hi trong tong lai thng qua tng cng dn.
Cun sch cp n nhng ch rng, dnh cho nhng phn c tm quan trng
tong ong, l tr tu v o c. l nhng nhn t lin quan ti tr em trong mi
tui t lc cn nh ti khi thnh thiu nin. Cng khng khc cch tip cn mt b t
mu theo s l my. C th, chng ti c nhng chong dnh cho s t tin, gic ng, cch
nm, thi sc tc, tr thng minh, xung t gia anh em rut, s t ch, s hiu chin,
lng bit n v s tip thu ngn ng.
Cng vi , chng ti s khin cc bn phi suy ngh li v nhng vic tng nh
hon ho - qu nhiu c th lit k ht y, nhng ni bt trong s phi k n:
lng t trng, chong trnh o to Li xe, tr tu cm xc, rn dy tr con khng c ba
hoa, truyn tranh mang tnh gio dc, nhn bit cc ti nng tr, quan im cho rng xem ti
vi lm tr con bo ln v s tha nhn rng mt a tr dm ni khng trc sc p ca
cc bn cng la, chc chn l mt du hiu tt.

Chng ti chn nhng ch ny v nghin cu lm chng ti ngc nhin - n cng

kch trc din quan im truyn thng v trng thnh ca tr nh.
Tuy nhin, mt khi chng ti phn tch khoa hc ny v cn nhc chng c, t thn
cch ngh mi v tr em t ra r rng, l-gic v thm ch l hin nhin. Chng ti c v
khng cn nui dy l tr theo sch m vic hon ton t nhin nh mt l thng.
Nhng gi nh chng ti tng c tr nn v ngha v ch cn l s hin thn ca nhng
mong c. Mt khi vt qua c sc ban u, chng ti thy mnh b ti tr em thu ht
theo mt cch hon ton mi m.

Tc dng ngc ca khen ngi

R rng bn thy a tr rt c bit. Nhung nghin cu m i y cho thy nu bn
ni v&i tr iu , bn s lm h n. l mt thc t sinh hc thn kinh.
*

Chng ta s khin mt cu b nh Thomas tr thnh ngi nh th no nu ta khen

ngi?
Thomas l mt hc sinh lp Nm trng Anderson p.s. 334 trn ph
West 84, New York, mt trng c mc cnh tranh rt cao. Thomas tinh
nghch mi ct ngn mi tc di mu hung ca mnh cho ging James

Bondtd (cu b mang nh Daniel Craigt2] n tim ct tc). Nhng khng

ging Bond, cu a thch b ng phc gm qun ti hp v mt chic o
thun ch T c ph hiu in hnh mt trong s nhng ngi hng ca cu:
Frank Zappa. Thomas hay choi vi nm bn cng trng Anderson. Chng
u l nhng a tr thng minh. Thomas l mt trong s v cu b
thch choi trong hi y.
T khi Thomas bit i, cu lun c khen thng minh. Khng ch b m m bt c
ngi ln no tng gp cu b ranh mnh ny u ni vy. Khi cu b hc mu gio ti
Anderson, tr thng minh ca cu c minh chng bng cc con s. Ngi trng ch
chp nhn nhng ng vin xut sc nht, tong ong vi 1 % tng s cc em xin vo hc
v mt bi thi IQ l bt buc. Thomas khng ch lt vo top 1%. Cu b ng trong top 1%
ca 1% .
Nhng khi Thomas theo hc ti trng, thc rng mnh thng minh khng gip cu
chuyn thnh s t tin khi gii quyt bi tp. Trong thc t, cha ca Thomas nhn thy iu
ngc li. Thomas khng mun th sc vi nhng vic m n s khng thnh cng, ng
ni. C mt s iu n nhn thc rt nhanh, nhng nu khng nh vy, n gn nh t b
ngay lp tc, tuyn b rng con khng gii vic ny. Ch trong chp mt, Thomas chia
th gii thnh hai phn - nhng vic cu b gii mt cch t nhin v nhng vic cu
khng gii.
V d, trong nhng bui hc ban u, Thomas khng gii nh vn lm, v th cu b
rt ngi nh vn thnh ting. Ln u tin nhn thy phn s, Thomas ngn ngi, vn
ln nht khi vo lp Ba, cu phi hc vit ch hoa, nhng khng chu th trong sut
nhiu tun. Sau , gio vin yu cu bi tp v nh phi c vit bng ch hoa. Thay v
hc ui bit cch vit, Thomas t chi thng thng. Cha ca Thomas c gng gii thch

cho cu hiu. Xem ny, con thng minh khng c ngha l con khng phi c gng mt
cht. (Cui cng, cu b cng vit tho, nhng ngi cha phi i theo cu d dnh
khng t.)
V sao a b ny, d ng u bng xp hng, li thiu t tin v kh nng gii quyt
nhng thch thc thng thng ti trng hc?
Thomas khng phi l trng hp c bit. Trong nhiu thp k, ngi ta nhn thy
mt phn ln hc sinh ti nng (nhng em ng trong tp 10 khi lm bi kim tra nng
lc) t nh gi rt thp kh nng ca mnh. Nhng tr ny bun ru v khng nhn thc
y kh nng ca bn thn, chp nhn tiu chun thnh cng thp hon v i hi t hon
t chnh mnh. Cc em xem nh tm quan trng ca c gng v nh gi qu cao s gip
ca cha m.
Cc ng b b m tin rng c th gii quyt vn bng vic khen ngi s thng
minh ca con ci. Theo mt iu tra do i hc Columbia thc hin, 85% cc bc ph
huynh ti M cho l vic vi con ci rng chng thng minh l mt vic quan trng. Ti khu
vc New York, theo mt cuc thm d kin (phi tha nhn rng khng mang tnh khoa
hc) ca ring ti, con s ln n 100%. Mi ngi u lm vy, theo thi quen. Chu
tht thng minh c v nh l mt cu ca ming.
Mi ngi tha nhn rng nu mt a tr tin rng n thng minh (do ngi khc ni
i ni li nh vy) th n s khng e s nhng thch thc trn con ng hc tp. Nhng
li khen ngi thng xuyn c coi nh mt thin thn h mnh trn vai, m bo bn
tr s khng nh gi thp ti nng ca mnh.
Nhng mt c quan nghin cu ang pht trin - v mt ti t nhng ngc ngch
ca h thng trng cng lp ti Thnh ph New York - ch ra mt cch thuyt phc rng
thc t c th hon ton ngc li. Gn cho l tr ci mc thng minh khng gip chng
thng minh hn. iu ny c th khin bn tr th hin km ci hn.
*

B Carol Dweck hin ang ging dy ti Stanord, trc kia mt thi gian di b
sng New York; b sinh ra Brooklyn, theo hc i hc ti Barnard v dy hc ti
Columbia vi chc nm. V cng dn mi ca bang Caliornia v cng l mt ph n
cng u, b va ly c bng li xe tui 60. Nhng ging vin Stanord khc a
rng b s trng din nhng b cnh ti tn, nhng n nay Dweck vn trung thnh vi
mu en New York - bt da ln en, vy en, o khoc en gn gng. Tt c u hp vi
mi tc v i mt to ca b - mt bn lun nhn ln nh th ang hoi nghi. Nh nhn
nh mt ch chim, b s dng i tay vi nhng iu b kho lo, nh th b ang t
tng ca mnh ngay trc mt, xoay vn n trong mt khng gian ba chiu. Tuy nhin,
Dweck li khng ni chuyn mt cch nn nng nh hu ht nhng ngi New York. B
ni chuyn nh ang c mt bi ht ru tr con, vi nhng pht trm bng nh nhng nh
mt v kch.
Trong 10 nm qua, Dweck v nhm nghin cu ca b Columbia nghin cu tc

ng ca li khen ti cc hc sinh ca 20 trng hc ti New York. Cng trnh cn trong

trng nc ca b - mt lot th nghim vi 400 hc sinh lp Nm - v nn mt bc tranh
kh r nt. Trc khi c nhng th nghim , khen ngi tr thng minh c chng minh
gip tng thm s t tin ca tr nh. Nhng Dweck nghi ng iu ny s c tc ng ngc
li trong ln u bn tr nm tri tht bi hoc gp kh khn.
Dweck gi bn n tr l nghin cu ti cc lp Nm New York. Cc nghin cu vin
s chn mt em t lp hc v cho lm mt bi kim tra IQ khng dng t ng gm mt lot
cu - cc cu d tt c bn tr u lm c tong i tt. Khi a tr hon
thnh bi kim tra, nghin cu vin cho tng a tr bit s im, sau a cho mt dng
ngi khen ngn ngi. c chia mt cch ngu nhin thnh cc nhm, mt s em c
khen ngi v tr thng minh. Cc em nhn c cu: Em hn rt gii v lnh vc ny. Cc
hc sinh khc c khen v s c gng: Hn em hc rt chm ch. V sao ch mt cu
ngi khen ngn ngi nh vy? Chng ti mun xem bn tr nhy cm ti mc no:
Dweck gii thch. Chng ti c linh cm rng ch mt cu vy thi c l thy tc
ng ti l tr.
Sau bn tr c la chn bi kim tra s lm trong vng th hai. Chng c th
chn mt bi kim tra kh hon ln th nht, cc nghin cu vin m bo vi l tr rng s
hc hi c nhiu trong khi gii cc cu . La chn cn li, nhm ca Dweck gii
thch, l mt bi kim tra d nh vng trc. Trong s nhng a tr c khen ngi c
c gng, 90% la chn b cu hi kh hon. Cn a s nhng a tr c khen ngi v tr
thng minh chn lm bi kim tra d. Nhng a tr thng minh n trnh vn .
V sao iu ny xy ra? Khi chng ta khen ngi l tr v tr thng minh, Dweck vit
trong tng kt nghin cu ca mnh: chng ta ni vi chng mc tiu chnh y l:
hy t ra thng minh, ng liu lnh mc li. V chnh l iu nhng hc sinh lp Nm
y lm theo. Chng chn t ra thng minh v trnh ri ro b mt mt.
Trong vng tip theo, nhng hc sinh lp Nm khng c la chn. Bi kim tra
kh, dnh cho nhng a tr hc trn chng hai lp. Nh d kin, tt c bn tr u trt.
Nhng mt ln na, hai nhm hc sinh c chia ngu nhin t u cuc nghin cu, c
hai cch phn ng khc nhau. Nhng em c khen ngi v s c gng trong bi kim tra
u tin ngh on gin l chng cha tp trung tt cho bi kim tra ny. Chng dnh ht
tm tr lm bi, quyt tm th mi cch gii cu , Dweck nh li. Nhiu em trong s
by t, khng h b kch ng cht no: y l bi kim tra yu thch ca em. Mi vic
khng h nh vy i vi cc em c khen ngi v tr thng minh. Chng cho rng tht
bi l bng chng mnh khng thc s thng minh. Ch nhn thi bn cng thy chng
cng thng th no. Chng v m hi, trng rt kh s.
Sau khi to dng mt vng thi tht bi, nhng nghin cu vin ca Dweck cho bn tr
lp Nm lm mt vng kim tra cui cng mc d nh vng u tin. Nhng em c
khen ngi v s c gng ci thin ng k s im ca mnh vng u - ti khong 30%.
Nhng em c khen v tr thng minh c kt qu km hon - khong 20%.
Dweck tng nghi ng khen ngi c th gy phn tc dng, nhng chnh b cng
ngc nhin v mc nghim trng ca vic . Nhn mnh vo s n lc s mang li cho

a tr mt bin s m chng c th kim sot c, b gii thch. Chng thy mnh lm

ch c thnh cng ca bn thn. Nhn mnh vo tr tu t nhin khin thnh cng vt
ra ngoi tm kim sot ca a tr v khng a ra c liu thuc tt khi l tr i mt
vi tht bi.
Trong nhng cuc phng vn tip theo, Dweck pht hin ra nhng a tr ngh rng tr
tu bm sinh l cha kha ca thnh cng bt u coi nh tm quan trng ca c gng. Ti
thng minh, bn tr l lun; ti khng cn phi c gng. C gng tr thnh mt vic xu
- mt bng chng cng khai rng bn khng th da vo ti nng t nhin ca bn thn.
Lp li nhng th nghim ca mnh, Dweck nhn thy tc ng ca khen ngi ln hnh
vi ng vi hc sinh mi tng lp x hi. N nh hng ti c cc b trai v cc b gi c bit nhng c b thng minh nht (chng suy sp ngay trong tht bi u tin sau ).
Ngay c hc sinh mu gio cng khng trnh c tc ng tri ngc ca li khen.
*

Jill Abraham l m ca ba a tr Scarsdale v c c quan im tiu biu cho nhng

ngi tham gia thm d kin khng chnh thc ca ti. Ti k vi Jill v nghin cu ca
Dweck v c khng t thi quan tm ti nhng th nghim ngn, li c tin hnh cha
lu ny. Abraham l mt trong s 85% ngi c hi, cho rng khen tr con thng minh
l mt vic quan trng.
Jill gii thch, gia nh c ti mt khu dn c m vo c nh tr, cc b phi c
mt cuc chy ua vi nhau. Tr no khng tin tng vo bn thn s b bt nt - khng
ch trn sn choi, m c trong lp hc. V th Jill mun to cho nhng a con ca c s
tin tng mnh m vo kh nng thin bm ca chng. C khen chng mt cch ty tin.
Ti khng quan tm cc chuyn gia ni g, Jill ngang ngc. Ti sng vy.
Jill khng phi l ngi duy nht th hin thi coi thng chuyn gia. Nhiu
ngi cng cho rng nhng th nghim ngn trong hon cnh c sp t khng th so
c vi s sng sut ca cc ng b b m ang nui nng a tr hng ngy.
Ngay c nhng ngi chp nhn nghin cu mi v li khen cng kh p dng kt qu
ny vo thc t. Sue Needleman va l m ca hai a tr, va l mt gio vin tiu hc vi
11 nm kinh nghim. Nm ngoi, c l gio vin lp Bn trng Tiu hc Ridge Ranch ti
Paramus, New ersey. C cha tng bit ti Carol Dweck, nhng tng chnh trong
nghin cu ca Dweck lt ti trng c v Needleman hc cch ni: Ti nh gi
cao vic em lun phn u. C c gng a ra nhng li khen c th, thay v chung chung,
mt a tr bit chnh xc n lm g c c li khen y (v v th c th c
khen ngi thm). Thnh thong c s ni vi mt a tr: Em rt gii mn ton, nhng s
khng bao gi ni vi a khc rng n hc ton rt t.
Nhng l nhng iu c lm c trng, vi t cch mt gio vin. Khi v nh,
cc thi quen c tht kh b. a con gi tm tui v con trai nm tui ca c thc s rt
thng minh v i khi c nhn ra mnh va ni: Tht tuyt vi. Con lm c ri y.
Thng minh lm. Khi ti gng hi, Needleman ni nhng th hn lm thng c v gi

to. Khi ti c nhng on i thoi m phng, ngh u tin ca ti l, i, ti xin. Tht

c rch.
Cc gio vin ti trng cp Hai Lite Sciences East Harlem khng c chung bn
khon vi Needleman, v h chng kin nhng l thuyt ca Dweck c p dng cho
hc sinh trung hc c s ti trng mnh ra sao. Dweck v ngi c b bo tr, Lisa
Blackvvell, ng mt bi trn tp ch Pht trin Tr em (Child Development) v tc ng
ca vic can thip ko di mt hc k nhm ci thin im ton cho hc sinh.
Lite Sciences l mt trng chuyn v khoa hc th cht vi nhiu mc tiu tham vng
nhng 700 hc sinh ca trng phn ln ang tui v thnh nin v thiu quyt tm.
Blackvvell chia bn tr thnh hai nhm tham gia mt hi tho gm tm phn. Nhm ch huy
c dy cc k nng hc bi, nhng em cn li hc k nng v thm mt phn c bit, v
sao tr thng minh khng phi l do bm sinh. Nhng hc sinh ny ln lt c to mt bi
lun v c ch no b sn sinh cc n-ron mi khi b kch thch. Chng xem hnh nh no
b v din cc v kch vui ngn. Ngay trong lc ang dy nhng kin thc ny, Blackwell
nhn thy: ti vn nghe thy hc sinh a ct, gi nhau l ngc hay ngu. Sau khi
dy xong phn ni dung ny, Blackwell theo di im s ca cc hc sinh xem c tc dng g
khng.
Khng mt nhiu thi gian thy hiu qu. Gio vin - nhng ngi khng bit hc
sinh no c phn vo hi tho no - c kh nng nhn ra nhm hc sinh c dy
rng tr thng minh ca con ngi l thay i c. Chng ci thin thi quen hc tp v
im s. Ch trong mt hc k, Blackwell o ngc xu th gim ca im ton vn tn
ti t lu.
im khc bit duy nht gia nhm ch huy v nhm cn li l hai bi hc, tng cng
50 pht ging dy khng phi mn ton m ch mt tng: b no l mt c. Bt n luyn
tp nhiu hn s khin em thng minh hn. Ch iu thi cng ci thin im ton ca
bn tr.
*

S chn thnh ca li khen cng mang tnh quyt nh. Theo Dweck, li ln nht m
cha m phm phi l cho rng hc sinh cha tinh tng nhn ra, cm thy mc
ch thc s ca chng ta. Cng ging nh khi chng ta pht hin ra ngha tht ca mt
li khen ma mai hay mt li xin li khng thnh tht, bn tr cng xem xt k li khen
tm ra nh n cha trong . Ch tr nh - di by tui - mi tin vo mi cu ch ca
li khen: nhng a ln tui hn cng nghi ng nhiu nh ngi ln vy.
Nh tm l hc Wulf-Uwe Meyer- mt ngi tin phong trong lnh vc ny- tin hnh
mt lot cc nghin cu trong tr em c quan st cc hc sinh khc nhn li khen.
Theo nhng pht hin ca Meyer, n khi 12 tui, bn tr tin rng c gio vin khen ngi
khng c ngha l bn lm tt m thc ra l du hiu bn thiu nng lc v gio vin ngh
bn cn c ng vin thm. Chng tm ra khun mu: nhng a tr tt li ng sau
ngp trong li khen. Meyer nhn thy rng thanh thiu nin, trong mt chng mc no
, li nh gi thp li khen ti mc chng tin rng l li ph bnh ca gio vin -

trong trng hp ny li khen khng h nhm mc ch khen ngi m nhm vo vic

truyn cho hc sinh nim tin vo kh nng ca bn thn.
Theo quan im ca nh khoa hc v nhn thc Daniel T. Willingham, mt gio vin
khi khen hc sinh c th ang v tnh gi i thng ip hc sinh chm ti gii hn
ca nng lc bm sinh, cn mt gio vin ph bnh hc sinh truyn t thng ip cu ta c
th ci thin thnh tch nhiu hon na.
Gio s tm thn hc udith Brook ti i hc New York gii thch y l mt kt lun
ng tin cy. Li khen rt quan trng, nhng khng phi nhng li khen ng ngn, c
ni. Li khen phi da trn s tht - mt k nng hoc ti nng bn tr thc s c. Ngay
khi c khen ngi, bn tr s ngh chng khng xng ng v coi thng khng ch
nhng li khen khng chn thnh m c nhng li khen chn thnh.
Khen ngi qu mc cng bp mo ng lc ca tr em; chng bt u lm vic ch
c khen, mt nim v nim vui thc s. Cc hc gi t Cao ng Reed v Stanord
xem xt hcm 150 nghin cu v li khen. Cng trnh phn tch t m ca h khng nh
nhng hc sinh c khen ngi s khng liu lnh v thiu tnh c lp. Cc hc gi pht
hin mi tong quan nht qun gia s dng ty tin li khen v hin tng hc sinh
thiu kin tr, hay nhn thm d gio vin v ging iu bt thng, nh vic cu tr li li
c ng iu ca cu hi. Khi hc ti i hc, nhng hc sinh c khen qu nhiu th b
hc gia chng cn hon chu ng im s mn hc thp v chng gp kh khn khi phi
la chn chuyn ngnh - chng s gn b v lo lng trng hp khng thnh cng.
Mt gio vin dy ting Anh ti mt trng trung hc ngoi New Jersey cho ti bit
c c th nhn ra nhng em c khen ngi thi qu trong gia nh. B m cc em ngh h
ch ang ng h con mnh, nhng cc hc sinh cm nhn c k vng ca b m v cm
thy p lc ti mc khng th tp trung vo mn hc na m ch ngh ti im s. Mt b
m ni vi ti rng, C ang hy hoi lng t trng ca con ti, v ti cho con trai b y
mt im c. Ti ni vi b y, Con b c kh nng lm bi tt hcm. Trch nhim ca ti
khng phi lm chng cm thy tt hon m l gip chng lm tt hon.
Trong khi chng ta c th tng tng ra nhng a tr c khen ngi qu mc s
tr thnh nhng k yu ui sng khng mc ch, cc nh nghin cu li ch ra hu qu
ngc li. Dweck v nhng ngi khc pht hin ra nhng a tr thng xuyn c
khen ngi tr nn ganh ua hon v thch th hon vi vic h b ngi khc. Gi gn hnh
nh tr thnh mi quan tm hng u ca chng. Hng lot nhng nghin cu ng bo
ng - vn do Dweck thc hin - lm sng t iu ny.
Mt trong cc nghin cru c thc hin nh sau, hc sinh c giao hai bi kim
tra ton . Gia bi th nht v th hai, chng c chn gia: hc mt thut ton
mi lm bi th hai hoc tm hiu xem chng lm bi nh th no so vi nhng hc sinh
khc trong bi th nht v ch thi gian lm mt trong hai vic . Kt qu l nhng hc
sinh c khen v tr thng minh chn tm hiu bng xp hng trong lp, ch khng dng
thi gian chun b lm bi th hai.
Trong mt nghin cu khc, cc hc sinh nhn c mt bn t nh gi v c cho

bit nhng bn s c gi cho hc sinh mt trng khc m chng khng bao gi gp

v bit tn. Trong s nhng hc sinh c khen thng minh, 40% ni di, thi phng im
s ca mnh. Cn trong s cc em c khen v c gng, t em ni di.
Khi vo trung hc, mt s hc sinh hc gii tiu hc phi vt ln trong mt mi
trng rng ln hon v i hi cao hon. Nhng em coi thnh cng trc l nh nng
lc bm sinh cm thy mnh tht ngu ngc. im s ca nhm ny khng bao gi tt ln, v
s n lc - th c v l cha kha tr li nh trc, li b coi l bng chng r rng hon
ca tht bi. Trong cc cuc phng vn, nhiu em th nhn s cn nhc mt cch nghim
tc kh nng gian ln.
Hc sinh gian ln v cha c chin lc i mt vi tht bi. vn ch cha m l i
tht bi ca cc con v khng nh chng s lm tt hon trong ln sau. Hc gi Jennifer
Croker Michigan nghin cu chnh kch bn ny v gii thch rng a tr c th dn tin
tht bi l mt iu tht khng khip, gia nh khng th chp nhn s tn ti ca tht bi.
a tr khng c c hi tho lun v cc sai lm, khng th hc c g t .
Gt tht bi sang mt bn v tp trung vo nhng iu tch cc khng phi l chun
mc ng x. Hc gi tr Florrie ti i hc Illinoise thc hin li m hnh ca Dweck vi
cc hc sinh lp Nm c Illinoise v Hng Kng. Tin s Florrie thm mt kha cnh th v
vo th nghim. Thay v bn tr lm cc bi kim tra IQ ngn trng ca chng, m
bn tr a chng ti vn phng ca cc nh nghin cu trng i hc (c
Champaign-Urbana v i hc Hng Kng). Trong khi cc b m ngi trong phng i,
mt na s tr ngu nhin c a cho bi kim tra rt kh, n mc chng ch c th
lm ng khong mt na - vi mc ch to cho chng cm gic tht bi. Sau , bn tr
c ngh gii lao nm pht trc khi lm bi kim tra th hai v cc b m c cho php
vo ni chuyn vi con mnh trong phng thi. Trong lc i vo, cc b m c thng bo
im s thc ca con mnh v b ni di - rng im s ny l kt qu di mc trung
bnh. My quay b mt ghi hnh cuc tng tc trong nm pht gia m v con.
Cc b m M thn trng trnh a ra nhng bnh lun tiu cc. H vn t ra kh vui
v v tin tng vo con mnh. Phn ln thi gian dnh ni v nhng chuyn ngoi l ch
khng phi bi kim tra sp ti, v d nh h s n mn g vo ba ti. Nhng cc em b
Trung Quc li phi nghe nhng cu: Con khng tp trung khi lm bi, v Hy xem li
bi thi ca mnh. Phn ln gi ngh dnh tho lun v bi kim tra v tm quan trng
ca n.
Sau gi ngh, im s bi thi li ca tr Trung Quc tng vt 33%, gp hn hai ln mc
tin b ca cc tr em M.
Mu cht ca vn dng nh nm cch c x khc nghit v tn nhn ca cc b
m Trung Quc - nhng ci nhn tht ra khng phn nh cch nui dy hin i Hng
Kng. D li l rt kin quyt, cc b m Trung Quc lun mm ci v m con mnh cng
nhiu nh cc b m M (v khng h nhu my hay cao ging hn).

Con trai ti, Luke, ang hc mu gio. N c v rt nhy cm vi nhng nhn xt mnh
m ca cc bn cng la. Luke bin h rng: Con nht, nhng n khng thc s nht.
Luke khng s cc thnh ph l hay ni chuyn vi ngi l v trng, n ht trc
rt ng khn gi. Ti s ni l Luke kh kiu hnh v t gic. Trng c ng phc on
gin (o thun ch T mu xanh hi qun, qun cng mu xanh hi qun) v n vui v d mc
qun o th no cng s khng b giu ct: v chng cng ang t ch nho mnh thi.
Sau khi c nghin cu ca Carol Dweck, ti bt u dn thay i cch khen con. Ti
cho rng mnh ang lng l v vic Dweck nht quyt mun hc sinh tin rng cch ng
dy t tht bi l lm vic chm ch hon dng nh qu so rng: c gng, c gng na.
Sau ti c gng dng nhng li khen c th m Dweck gi . Ti khen Luke, nhng
c gng khen phong php ca n. Vic ny qu tht ni d hon lm. Phong php no
trong u mt a tr nm tui c ch? Theo cm gic ca ti, 80% b no ca n x l
nhng kch bn di dng a ra hnh ng.
Luke vn lm bi tp ton hng ti v phi c sch pht m. Mi vic mt khong
nm pht nu tp trung, nhung n rt d xao lng. V th ti khen n c kh nng tp trung
lm bi m khng cn ngh gii lao. Sau trn bng , ti khen n quan st v dn bng tt,
thay v ch ni: Con choi rt hay. V nu n n lc tranh bng, ti khen n c gng.
ng nh nghin cu ha hn, nhng li khen c th y gip con ti nhn ra cc
chin thut n c th p dng vo ngy hm sau. S hiu nghim r rng ca cch khen
mi ny tht tuyt vi.
Khen con tr thnh liu thuc cha bch bnh cho nhng lo u ca cc ng b b
m hin i. ng ngoi cuc sng ca con ci t ba sng ti ba ti, chng ta y cm
xc ln trn mc bnh thng khi v nh. Trong mt vi ting ng h bn con, chng ta
mun chng nghe nhng iu chng ta khng th ni trong sut ngy hm - Chng ta
ng v pha con, chng ta y v con, chng ta tin vo con.
Bng mt cch tng t, chng ta t con ci mnh vo nhng mi trng y p lc,
tm nhng ngi trng tt nht c th, sau chng ta ngi khen khng dt xoa du
cng thng t nhng mi trng . Chng ta mong i qu nhiu con ci, nhng che
giu mong mun sau nhng li khen ho nhong khng ngt. S gi di tr nn r mn
mt.
Sau cng, trong bc cui rt lui, ti nhn ra khng ni vi con trai mnh rng n
thng minh ngha l ti ang n t kt lun v tr tu ca mnh. Can thip bng khen
ngi ging nh nhy vo bi tp v nh ca n qu sm cng p n v tc i c hi
con trai ti t suy lun.
Nhng nu n kt lun sai th sao?
Liu ti c nn thc s mc k n, n ch mi bng y tui?
Ti vn l mt ng b hay lo. Sng nay, ti kim tra n trn ng n trng: B hi

li, iu g xy ra vi b no ca con khi phi ngh v mt vic kh?

N ln ln, ging nh mt c, n p, nh tng vt qua cu hi ny mt cch
xut sc trong ln trc.

Thi gian b nh mt
Trn khp th gii, tr em ng t hom mt gi ng h so v i 2 0 nm tr&c. Ci gi
phi tr: s xung cp ca im IQ, cc vn tm l, ADHD (bnh tng ng, gim tp
trung) v bnh bo ph.
*

Morgan Fitcher, 10 tui, l hc sinh lp Nm ti Roxbury, New Jersey. C b nh nhn

c nc da trng vi tn nhang lm tm trn mi v mt mi tc qun mu nu nht. B c
b, Bill, l mt s quan cnh st lm nhim v ti ba gi sng. M c, Heather, mt ngi
lm vic bn thi gian, dnh ht tm tr sp xp hot ng ngoi kha ca Morgan v
cu em trai. Morgan choi bng (Heather l hun luyn vin ca i) nhng tnh yu s
mt ca Morgan l mn boi, mn th thao y tnh cnh tranh, quanh nm luyn tp khin
vai c b rt n. C b cn choi v cm trong dn nhc ca trng, vi hai bui luyn tp v
mt gi hc ring mi tun, ngoi nm bui ti t tp mt mnh. Ti ti, Heather cng ngi
lm bi tp v nh vi con gi, sau xem chong trnh Cng Tn trang Cn nh (Flip Ths
House) hoc mt chong trnh gii tr khc trn TLC. Morgan lun t ra l mt a tr
nng n v cn bng.
Nhng khi Morgan hc mt nm vi mt c gio kht khe, c b khng cn thi gian
ngh ngoi vo bui ti na. Mc d nn i ng lc 9I130, c b thng trn trc trong ni
tht vng ti 11I130, i khi n tn na m, vn vo chic gi lng bo ca mnh. Trn
bc tng phng ng mu ta c m nht dn nhng phiu ch s, mi phiu u lm
Morgan kh chu. Khng ng c, c b tr dy hc bi, quyt tm khng nhn im km.
Thay vo , Morgan thy tinh thn mnh suy sp, sut ngy cu knh, rt d khc v thnh
thong cn ng gt trong lp.
Morgan chuyn khi lp ca c gio sau mt hc k, nhng tip tc thiu ng.
Heather bt u lo lng v sao c con gi khng th ng c. C phi do cng thng, hay
do hoc-mn? Ch cm con ung s-a c caffeine, c bit sau bui tra, sau khi thy
mt lon c-la vo bui chiu c th khin con gi mnh thc ti 2 gi sng. Morgan gng
ht sc cng c tinh thn, nhng mi thng hai ln, c b phi i mt vi vic suy sp cm
xc, mt kiu gin di go khc thi qu thng ch thy nhng a tr ba tui khng
c ng tra. Ti thy rt bun cho con gi Heather tuyt vng. Ti khng mong iu
ny xy ra vi bt k ai - ti lo vn ny s theo n c cuc i.
Lo ngi v sc khe ca Morgan, ch Heather hi bc s nhi khoa v gic ng ca con
mnh. ng y gn nh ui ti ra, khng h t ra quan tm, ch nh li. ng y ni: C
b i khi mt mi. N s vt qua khi ln ln.

ng bc s nhi khoa m Heather gp c quan im tiu biu cho gii bc s nhi. Theo
nhng nghin cu ca T chc Ci thin Cht lng Gic ng Hoa K - 90% cc ng b b
m M ngh rng con mnh ang ng gi.
Nhng a tr l nhng ngi ni iu ngc li. 60% hc sinh trung hc cho bit
mnh cc k bun ng vo ban ngy. Mt phn t tha nhn im s rt v l do . Ty
thuc vo mn hc, khp noi, t 20% ti 30% hc sinh ng gt trong lp t nht mt ln
mt tun.
Cc s liu nghin cu ban u cng ng h l tr. Mt na s tr v thnh nin ng t
hon by ting ng h vo cc ngy trong tun. n khi chng hc nm cui trung hc,
theo nhng nghin cu ca Frederick Danner i hc Kentucky, trung bnh mi ti
chng ch ng hon 6,5 ting mt cht. Ch 5% s hc sinh nm cui trung hc ng trung
bnh tm ting. Chng ta hn vn cn nh mnh mt mi nh th no khi cn i hc.
Nhung khng ging l tr by gi.
Chng ta b qua mt s tht l tr em - t tiu hc ti trung hc - ng t hon mt
ting ng h so vi 30 nm trc. D cc bc ph huynh hin i b m nh v gic ng
ca con tr, gic ng ca tr em vn rt khi danh mc u tin sau khi tr qua mu gio.
Ngay c hc sinh mm non cng ng t hon ngy trc 30 pht.
Nguyn nhn gy ra mt ting ng h mt i ny cng nhiu nh s kiu gia nh
ang c trong x hi. Lch hot ng dy c, gnh nng bi tp v nh, thi gian i ng
lng lo, ti vi v in thoi di ng trong phng ng - tt c u gp phn lm tr ng t i.
V c sai lm ca cc ng b b m na; khi tr v nh sau gi lm vic lc tri ti,
mun dnh thi gian bn con ci v khng mun lm mt k kh tnh thc p chng i
ng. (Mt nghin cu t o Rhode cho kt qu 94% hc sinh trung hc t quyt nh gi
i ng). Tt c nhng l do ny c mt im chung on gin l s pht l ty tin - ti
nay, chng ta vn ang l i mt gi b mt v cha bao gi tht s bit tc hi hin hu
ca n vi con ci mnh.
S dng cc cng c thng k v cc cng ngh mi c pht trin, cc nh khoa hc
v gic ng gn y c th tch bit v o lng nh hng ca ng mt gi b mt
ny. V b no ca tr l nhng cng trnh tip tc hon thin cho ti nm 2 1 tui v bi v
phn ln cng cuc din ra khi tr ang ng, mt gi b mt ny c tc ng cp s m
ti tr nh, iu khng h xy ra i vi ngi ln.
iu bt ng khng on thun l gic ng c ngha quan trng - m l quan trng
ti mc no, vi iu kin chng minh c, khng ch da vo cc nghin cu hn lm v
s kin nh ca cm xc, m da vo cc hin tng chng ta tng nh khng h lin
quan, v d nh nn bo ph trn ton th gii v gia tng s ca ADHW. Mt s t nh khoa
hc a ra l thuyt rng cc vn v gic ng trong nhng nm pht trin c th gy ra
nhng thay i vnh vin trong cu trc b no ca tr, vi nhng tn thong khng th
vt qua bng gic ng nh mt ngi ln vt qua trn ru. Thm ch nhiu nt tnh
cch tiu biu ca tr em trong tui 8-12 v thanh thiu nin - bun ru, chn nn v c
nhu nht - thc ra ch l cc triu chng ca thiu ng kinh nin.

Nh li ch ca qut cng hng t, cc nh nghin cu gi y bt u hiu chnh xc

thiu ng gy tn hi ti b no ca tr em nh th no. V d, nhng a tr mt mi
khng th nh nhng g va hc v cc n-ron mt tnh to hnh, khng th to cc lin kt
tip hp cn thit m ha mt k c.
Mt c chkhc cng gii thch ti sao tr em l nh trong lp hc. Mt ng lm gim
kh nng chit xut ng glucoza trong mu. Khng c dng nng lng c bn ny, mt
phn ca b no phi chu ng nhiu hn phn cn li - phn v no trc trn, chu
trch nhim v mt phn gi l Chc nng iu hnh. Trong s nhng chc nng iu
hnh ny c s phi hp cc suy ngh t mc ch, d on kt qu v nhn thc cc
kt qu ca hnh ng. V vy, nhng ngi mt mi gp kh khn km hm s bc ng
v cc mc tiu tru tng nh hc tp d b xp sau nhng tr tiu khin th v hn. Tnh
trng mt mi ca b no rt dai dng - n b kt cu tr li sai v khng th a ra mt
gii php sng to hn, lin tc quay tr li vi cu tr li lc trc m n bit l khng
ng.
C hai c ch u lm suy yu kh nng hc tp ca tr em trong ngy v cc nh
khoa hc quan tm ti hot ng b no ca mt a tr ang ng vo bui ti. Tin s
Mathew Walker ca uc Berkeley gii thch rng trong gic ng, b no chuyn nhng g
hc c ngy hm ti nhng vng lu tr hiu qu hn trn no. Mi giai on ca
gic ng ng vai tr ring bit trong vic nm bt k c. V d, hc mt ngoi ng i hi
hc t vng, k c thnh gic v nhng m thanh mi v cc k nng vn ng pht m
ng mt t mi. T vng c tng hp bi thy hi m vo u bui ti trong gic ng
sng chm (slow wave sleep), mt giai on ng su khng c gic m. K nng vn ng
pht m c x l trong giai on hai l gic ng khng c chuyn ng mt nhanh (nonREM sleep) v nhng k c thnh gic c m ha xuyn sut cc giai on ng. Cc k c
nng v cm xc c x l trong gic ng chuyn ng mt nhanh (REM sleep). Cng hc
nhiu vo ban ngy, bn cng cn ng nhiu hn vo ban m.
ti cng c nhng k c ny, mt s gien tng cng iu chnh trong gic ng chng c khi ng, hoc c kch hot. Mt trong s nhng gien ny c vai tr thit
yu i vi s n hi tip hp - qu trnh cng c cc lin kt n-ron. No b c tng hp
mt s k c vo ban ngy, nhng nhng k c ny c nng cao v c th ha trong m
khi ta ng - cc kt lun v lin tng mi c to ra, a ti hiu bit thu o vo ngy
hm sau.
Gic ng ca tr con khc v cht lng so vi gic ng ca ngi trng thnh v tr
c 40% thi gian ng giai on sng chm (nhiu gp 10 ln phn t l ny ngi ln).
iu ny l gii v sao mt m ng tt li quan trng n th i vi tr trong vic hc vn
t, bng tnh nhn, ngy thng lch s v tt c nhng chi tit vn vt thc tin khc.
C l iu th v nht l kha cnh cm xc ca mt k c nh hng ti noi k c
c x l. Cc kch thch tiu cc c x l bi hch hnh nhn; nhng k c tch cc
hay trung lp c x l bi thy hi m. Mt ng nh hng ti thy hi m nng n hn
hch hnh nhn. V th, nhng ngi mt ng khng nh li c nhng k c th v,
nhng li nh tt nhng k c u bun.

Gi y, chng ta ang i mt vi mt tnh hung nguy cp, John nhn nh:

Cng hc tp ca bn tr ln hn rt nhiu, nhng thi gian ng chng c x l
phn hc tp y li t i ng k. Nu xu th ny tip din, chng khc no ko cng si dy
cao su, s c lc n bt tr li.
*

Trong khi tt c tr nh u b nh hng bi mt gic ng, i vi thanh thiu nin,

gic ng l mt thch thc c bit.
Mary Carskadon ti Brown chng minh rng trong tui dy th, h thng hng ngy
- ng h sinh hc - vn hnh lch pha khin tr v thnh nin thc khuya hn. i vi
nhng tr trc tui dy th v ngi trng thnh, khi tri ti, b no sn xut ra
melatonin gy bun ng. Nhrrng b no ca tr v thnh nin ch tit ra melatonin trong 90
pht sau khi i ng. V vy, ngay c khi nm trn ging vo lc 10 gi ti (d nhin chng
khng i ng sm th my khi), bn tr vn thao thc, nhn chm chm vo trn nh.
B ng h hn gi nh thc vo lc bnh minh, b no ca thiu nin vn ang tit
melatonin. iu ny y chng tr li gic ng - c th trong tit hc u tin ti trng
hoc nguy him hn, trong khi li xe n trng. y l mt trong s nhng l do gy ra
100.000 v m xe v ng gt ca thiu nin hng nm.
iu ny c bit ng ch v hu ht tr em ng t hn trong thi gian trung hc,
lm cht lng cuc sng i xung: Danner i hc Kentucky nghin cu gic ng
gim i nh th no mi nm trung hc trn phm vi ton quc. Trong nm th nht,
60% bn tr ng trung bnh t nht tm ting. n nm th hai, con s gim cn 30%. Cng
chiu hng suy gim l tinh thn ca chng; vic gim ng xung di tm gi tng
gp i t l suy nhc mc lm sng. Hn 1/8 hc sinh mc phn loi ny, khin
ngi ta ch bn khon c bao nhiu em na suy nhc tinh thn mc nh hn.
Vi hc gi ghi nhn nhiu tnh cch tiu biu ca tui v thnh nin hin i - bun
ru, bc ng, thiu cam kt - cng l nhng triu chng ca mt ng kinh nin. Liu c
phi nhng quan nim ph bin trong nn vn ha ca chng ta v thanh thiu nin tnh
c b bp mo bi s tht l chng khng ng ?
Ronald Dahl t i hc Pittsburgh ng tnh, quan st thy: N ng gp 1% hay 60%
nguyn nhn, chng ta khng bit. Nhng c mt iu r rng l thiu ng khin tnh trng
ti t hn.
*

Hy cng xem xt vai tr cn ln khut ca gic ng i vi chng bo ph.

Ngi ta thng ni trong ba thp k va qua, chng bo ph tr em tng gp ba
ln. Mt na tng s tr t nht c nguy c tha cn - mc ch s khi c th di bo
ph hai bc.

Trong sut mt thi gian di, mt th phm lun gnh ti cho nhng n lc tht bi
ca chng ta: ti vi. Thay v chy i choi nh hng xm nh khi chng ta cn nh, tr con
thi nay ngi trc v tuyn trung bnh 3,3 gi mt ngy. Mi lin quan ti chng bo ph
c v tht r rng v c nhc i nhc li thng xuyn ti mc t ngi ngh tng
cn c chng minh v mt khoa hc.
Tin s Elizabeth Vandewater i hc Texas ti Austin chn ngn khi nghe cc hc
gi bng hu ht ti cho ti vi ch vi nhng s liu mong manh cng c lun iu ca
h. C nh l chn l khng cn chng minh vy, c cn nhn. ch l th khoa hc
ti. Vandewater phn tch b s liu ln tt nht sn c - Nghin cu trong Nhm i din
v Cc nhn t linh hot lin quan ti Thu nhp (The Panel Study o/Income Dynamics),
kho st m rng ti 8.000 gia nh k t nm 1968. C tm ra rng nhng a tr bo ph
khng xem ti vi nhiu hon nhng a tr khng bo ph. Tt c nhng a tr gy cng
xem ti vi rt nhiu. Khng c mi tong quan thng k no gia chng bo ph v thi gian,
cch xem ti vi. khng phi l chng c khng th chi ci m chng ta vn lm tng.
Vandewater nghin cu thi gian biu hng ngy ca bn tr v nhn ra v sao nghin
cu trc y nhm ln. Tr con khng i thi gian xem ti vi ly cc hot ng th cht.
Bn tr i nhng th c chc nng tong ong. Nu khng c ti vi, chng khng choi
bng , c ni. Chng lm vic g khc m cng ch phi ngi mt ch.
Thc ra, trong khi chng bo ph nghim trng hon theo cp s nhn t nhng nm
1970, tr em mi ch xem ti vi thm by pht mi ngy. Trong khi chng dnh trung bnh
na gi ng h cho tr choi in t v s dng internet, tnh trng bo ph bt u tng
vt t nm 1980, rt lu trc khi c tr choi in t ti nh v internet. iu ny ng
nhin khng c ngha xem ti vi tt cho vng hai. Nhng n thc s c ngha rng mt iu
g - khng phi ti vi - mi khin tr em tr nn bo ph.
Chng ti tin hnh nghin cu ch n king v tp th dc trong 100 nm v
kt qu khng tt lm v n lc phi tm kim nhng nguyn nhn khc, Tin s
Richard Atkinson, ng tng bin tp Tp ch International Journal o/Obesity tuyn b.
5 nm trc, bit v mi lin h gia chng ngng th trong khi ng v bnh i
ng, Tin s Eve Van Cauter tm ra tc ng thn kinh ni tit kt ni gia vic ng
v bo ph. Thiu ng lm tng hoc-mn Ghrelin, bo hiu con i v gim cht i lp,
Leptin, ngn chn s thm n. Thiu ng cng tng thm hoc-mn cng thng Cortisol.
Cortisol to m, ngha l n kch thch c th to nn m. Hoc-mn tng trng ca con
ngi cng b ngng. Hoc-mn tng trng thng tit ra nhiu ch trong mt ln vo
u gic ng v c vai tr thit yu trong vic lm tan m.
Nh pht hin ca Van Cauter, cc nh khoa hc v gic ng thc hin hng lot
phn tch da trn nhng b s liu ln v tr em. Tt c cc nghin cu cng i theo mt
hng - thng l nhng tr ng t bo hn nhng tr ng nhiu. Khng ch y, ti
nc M - cc hc gi trn khp th gii ang xem xt iu ny, v tr em mi ni u
ang bo hn v ng t hn.
Ba trong s cc nghin cu trn a ra nhng kt qu ging nhau ng kinh ngc. Mt

phn tch tr em lp Mt ti Nht Bn, mt v cc cu b Canada tui mu gio v

nghin cu th ba l v cc cu b Australia. Chng ch ra nhng a tr ng t hon tm
ting c t l bo ph cao hon 300% so vi nhng em ng 10 ting. Khong thi gian hai
gi ng h l mt mi tong quan p ng liu lng, theo kin ca cc hc gi Nht
Bn.
Nghin cu trong cc trng cng lp Houston chng minh iu ny khng ch nh
hng ti tr nh. Trong s nhng hc sinh cp hai v trung hc c nghin cu, t l
bo ph tng thm 80% vi mi gi ng b thiu.
Vic ng nh hng ti hoc-mn nh th no l mt cch hon ton khc gii
thch iu g khin ngi ta bo hay gy - chng ta thng ch ngh tng cn l mt
phng trnh d thy: nng lng-phn b tiu th/nng lng-phn b t chy. Nhng
ngay c i vi phong trnh quen thuc , mi quan h gia gic ng v cn nng vn c
ngha, nu xem xt k lng. Trong khi rt t nng lng c t chy khi nm yn trn
ga tri ging, t nht mt a tr khng n g khi n ng. Thm vo , nhng a tr
khng ng ngon thng thy qu mt mi tp th dc - ngi ta chng minh rng
tr cng ng t th cng km nng ng trong ngy, v th nng lng thun b t chy, sau
mt m ng ngon, s nhiu hcm.
Tin s Atkinson tin nghin cu ng thy v s thiu ng v chng bo ph ca tr
em thc s ng bo ng. Song ng tic rng iu ny li khng c hu ht cc nh
nghin cu v chng bo ph quan tm.
Vo nm 2007, B Nng nghip M v Cc trung tm Kim sot Dch bnh (CDC) ni
vi chng ta rng h khng thc hin mt nghin cu c lp no v vn ny. H
thm ch khng a ra mt quan im no v cc cng trnh thc hin - d mi nm chi
hng trm triu -la cho nghin cu v chng bo ph v cc chong trnh phng nga.
Tuy nhin, ch trong mt nm, tc ng ca cc s liu tr nn mnh ti mc khng th
b qua. Gi y CDC khuyn co cc trng trung hc xem xt li gi vo lp: cc i din
ca c quan ny hin nay cho rng mt thay i trong gi vo lp ca trng hc c th
thay i c cuc sng ca tr.
*

D cho cc lun im khoa hc c thuyt phc n u, khng hiu sao chng ta vn

cn mt bc nhy vt v nim tin khi xem xt tr li mt gi trong cuc sng ca tr cho
gic ng. Cc mi tng quan thng k l nhng bng chng thuyt phc i vi nh khoa
hc, nhng i vi cc bc cha m, chng ta mun hn th na - chng ta mun kim sot.
Tin s Judith Owens iu hnh mt bnh vin v gic ng Providence, lin kt vi
Brown. Gn y, mt ng b ti cng c con gi 15 tui, c b than phin v nhng cn au
u d di. Ni chuyn vi bnh nhn, Owens nhanh chng bit cuc sng hng ngy ca
em rt cc nhc; sau lp hc so, kn fagt, khiu v v bi tp ca lp dnh cho hc sinh
xut sc, c b ch cn c th ng nm ting ng h mi m trc khi dy vo 4.1130 hng
sng lt ti phng tp th dc. ng b mun bit c phi thiu ng khin c b au u
khng. Owens ni vi ng c l ng nh vy v khuyn c b gim bt lch hc.

T c l khin ng b lng l. ng s con gi mnh ct bt lch hc, nhng ch

khi Owens c th chng minh c rng hy sinh mt trong s cc hot ng kia c th
ngng au u. Chc chn, ng bit gic ng quan trng, nhng c quan trng hon chong
trnh ting Php nng cao? C quan trng hon vo c mt trng i hc ln?
Owens c gng gii thch mt cch d hiu. ng c con gi mnh li mt chic xe
khng c dy an ton khng? ng phi ngh v gic ng theo cch nh vy.
Nhung l l ca Owens khng thuyt phc c. Trong suy ngh ca ng b ny, ng
ch thy chiu ngc li ca s trao i ny - gim lch hc s t con gi ng trc ri ro.
S ra sao nu nhng con au u khng chm dt v c b t b mt trong nhng dam m
ln nht ca mnh, nh khiu v m khng c g?
Trong mt thi gian di trc khi tr em tr thnh nhng hc sinh trung hc qu ti
vi mc tiu vo c i hc, cc bc cha m - ngi bo v gic ng ca bn tr - bt
u nh i gia gic ng ca con ci h v nhng nhu cu khc ca chng. iu ny c
bit ng vi mt ting ng h cui cng trong ngy ca bn tr - hy gi khong thi
gian ny l Mt gi D tha. Mt gi ng h d tha va vi vng chm vo gic
ng, va l mt qu thi gian di d y tim nng, kiu nh mt ngn ko ng tin tiu
vt m chng ta c th rt ra nhng khon li 10 pht. Trong sut Mt gi D tha , tr
em nn ng, nhung c qu nhiu cng vic khc cn c u tin. Kt qu l gic ng b i
x c nh khon n quc gia - mt na ting na trn ha on th c l g? Chng ta vn
ang sng; bn tr cng c th lm vy.
Gic ng l mt nhu cu sinh hc ca mi ging loi trn tri t. Nhung ch con ngi
c gng cng li s li ko ca n. Thay vo , chng ta coi gic ng khng phi mt nhu
cu t nhin m l mt s bc l tnh cch. Tha nhn mt mi b cho l du hiu ca yu
ui - v ph nhn s khut phc trc gic ng l mt du hiu ca sc mnh. Gic ng
ch dnh cho nhng k yu ui.
Nhung c l chng ta khng nhn ra ci gi mnh ang phi tr. David Dinges ti i
hc Pennsylvania tin hnh mt th nghim rt ngn gic ng ca nhng ngi trng
thnh ch ng su ting mi ti. Sau hai tun, h thng bo vn sng bnh thng. Nhung
sau mt lot bi kim tra, h t ra suy kit khng khc g mt ngi va thc 24 gi lin
tc.
Dinges tin hnh th nghim chng minh thiu ng c tch ly nh th no v
nh gi ca chng ta b la d dng ti u bi s thiu ng. Tuy nhin, tht d dng c
th nghim ca ng v ngh: Ti s b tc ng, nhung khng t n th. Ti s l mt ngoi
l. Chng ta i mt vi vic ng qu t trong sut nhiu nm v vn vt qua c.
Chng ta phn no quen vi vic ny.
Nhung trong trng hp b no ang pht trin ca mt a tr, liu chng ta c dm
sn sng tr l nh vy?

V sao tr con ni di?

Chng ta c th nh gi cao tnh tht th, nhung nghin cu cng ch ra rng, hu
ht chin thut cc bc cha m vn hay dng khuyn khch s trung thc ch khin tr
em tr thnh nhng k di tr khn ngoan hon.
*

Ashley v ti ti Montreal thm phng th nghim v cng trnh nghin cu ca Tin s

Victoria Talwar - mt trong s nhng chuyn gia hng u th gii v hnh vi ni di ca
tr em. Talwar c mi tc en nhnh v cn tr, vi ging ni l - c l ngi lai Ireland n , ln ln ti Anh v tri qua thi gian lm vic ti cc hc vin M, Scotland v
Quebec. Phng th nghim ca c t ti mt lu i vi theo kin trc Gothic thi Phc
Hng, nhn ra khu chnh ca i hc McGill.
Chng ti cng tham gia vo th nghim ca c, chng ti vo mt phng nh vi hai
sinh vin Simone Muir v Sarah-Jane Renauld, nhng bn ny cho chng ti xem bng
hnh bn tr k v thi gian chng b bt nt. Chng ti c trch nhim quyt nh xem
nhng a tr no ni tht v nhng a tr no dng chuyn, cng nh nh gi mnh
c chc chn v quyt nh khng.
Nhng a tr tui t by ti 11. Mi on bng bt u vi mt ging ni ngi
ln a ra cu hi dn a tr bt u cu chuyn, v d: Vy hy ni cho c bit iu g
xy ra khi chu ti tim Burger King? p li, a tr k chuyn ca n trong hai pht
ri tip theo. Hon hai pht thc s l khong thi gian di i vi a tr, xut hin
v s nhng chi tit mu thun hoc gip t co s di tr.
Hnh thc ny c dng ti hin tnh hung tr lm chng trong cc v n, im
khi u khoa hc hin i v s di tr ca tr em. Hon 100.000 a tr lm chng cc
ta n M mi nm, thng trong nhng v tranh chp quyn chm sc con ci v lm
dng tr em.
Trong nhng v , tr em thng b ngi ln hng dn dng chuyn, v th nhng
a tr trong th nghim ca Talvvar cng c b m dn d ngn gn m hm trc.
chun b ghi hnh, mi a tr c tp k mt chuyn tht v mt chuyn ba t v k
cho ngi phng vn nghe c hai chuyn trc ng knh. Chnh ngi phng vn cng
khng bit chuyn no l tht. Sau , mt cu chuyn ca mt tr s c chn a vo
bng hnh ca tm a tr. Nhng cu chuyn c chn a vo bng hnh khng phi
v a tr ni di xut sc. Nhng chuyn c chn hon ton ngu nhin.
Mt c b d thong k mnh b mt cu con trai tru chc tim Burger King v l

ngi Trung Quc v b cu ta nm khoai ty chin vo tc. Ti sng ngi - liu mt

ngi hon ton xa l c nm khoai ty chin vo tc mt c b? C b cn rt nh, song
cu chuyn li c k li y , trn vn - kt qu ca vic c luyn tp? Ch on vy,
ti nh du y l mt cu chuyn ba, nhng ghi ch mnh khng chc chn. Ti khng
h cm thy t tin hon vi chuyn ca hai a tr tip sau .
Vic ny tht kh khn, ti lm bm, ngc nhin thy mnh khng th ngay lp tc
a ra cu tr li. Ti nhn ngi ti gn mn hnh hon v vn m lng to nht c th.
Mt c b khc k mnh b tru chc v loi khi nhm bn sau khi t im 100 trong
mt bi kim tra ton. Ngi phng vn phi gic em nhiu ln trong lc k chuyn; ti
thy em c v tht th, tr con k mt cu chuyn thng t khi chi tit.
Sau bi kim tra, Ashley v ti c chm im. Ti chong vng thy mnh ch ng
c bn cu. Ashley ch ng ba cu.
Kt qu ca chng ti khng c g l. Talwar cho hng trm ngi lm bi kim tra
ny, nhn chung, kt qu ca h khng h tt hon. Ngi ta hon ton khng bit khi no
tr con ni di. im s ca h cng ch ra vi khuynh hng. H tin cc b gi ni tht
hon cc b trai, trong khi cc cu b c khi ni di t hon. H tin nhng tr nh hon c xu
hng ni di nhiu hon, trong khi thc t ngc li. V h cho rng nhng tr nht nht
t ng tin cy hon, trong khi thc t nhng em ny ni di t hon v thiu cc k nng x
hi dng chuyn.
Nhiu hc gi s dng cc phin bn ca m hnh cm d kim tra hng nghn
tr em trong vi nm va qua. Nhng g h khm ph ra tri ngc hon ton vi quan
im lu i v vn ni di ca tr em.
Theo tin s Talwar, cc ng b b m thng khng nhn ra s di tr ca tr nh, v
s di tr hu nh v hi - con ci h cn qu nh bit ni di l g hay ni di l sai
tri. Khi tr ln hon v bit phn bit nhng iu , chng s khng ni di na. y l
mt sai lm nghim trng. Mt a tr cng gii phn bit di tr v s tht th cng c
nhiu kh nng s ni di khi c c hi. Cc nghin cu vin kim tra nhng a tr bng
nhng b mt on gin v hi: Suzy ni di hay ni tht? Nhng a tr bit phn bit
cng l nhng em d ni di nht. Pht l iu ny, nhiu trang web v sch hng dn
lm cha m khuyn ph huynh hy c tr con ni di - bn tr s ngng khi chng ln
ln. S thc l, tr con s ln ln m vn di tr.
Trong nhng nghin cu quan st tr em ti nh, nhng em bn tui c hai gi s ni
di mt ln, trong khi mt tr su tui s ni di mi gi mt ln. C t tr ngoi l. vn l
kt qu trong nhng nghin cu , c ti 96% tr em ni di.
a s nhng ln ni di cha m l che y vic tr i qu gii hn. Trc tin, a
tr lm iu g khng nn - sau , thot khi rc ri, n ph nhn lm vic .
Nhung ph nhn kiu ny qu ng nhin v qu ph bin ti mc cc ng b b m ch
xem xt qua loa. Cng trong nhng ti theo di , cc nh nghin cu ghi nhn t l mt
ng b hay b m dng li ni di ca tr dy li tr mt bi hc v di tr l t hon

1%. Bc cha m thng ch trch li ban u m tr mc, nhng b qua vic tr giu gim
li. Trong cch nhn nhn ca a tr, ni di khng khin n b pht nng hon.
Cng lc hc cch to ra v duy tr mt li ni di, bn tr cng thy b ni di l th
no. Nhung khng phi tr con bt u ngh ni di l bnh thng dn dn nhn ra di
tr l xu xa. M ngc li. Chng bt u ngh gian di - d kiu no i chng na - l
xu xa v t t nhn ra mt s loi ni di th chp nhn c.
*

Bi hc th hai l trong khi chng ta ngh trung thc l c tnh ti quan trng ca
mt a tr th ni di li l k nng cao cp hon. Mt a tr nh ni di phi nhn ra
c s tht, vn dng tr tu tm mt thc t thay th v c kh nng thuyt phc
ngi khc tin thc t mi y. V vy, ni di i hi c s pht trin nhn thc mc cao
v cc k nng x hi m s tht th hon ton ko cn n. l mt mc pht trin,
Talvvar kt lun.
Thc ra nhng a tr bt u ni di vo lc hai hoc ba tui - hay nhng em c th
kim sot s h ngn ng khi bn hoc nm tui - t kt qu cao hn trong cc bi kim
tra nng lc hc tp. Ni di c lin quan ti tr thng minh, Talwar khng nh, nhng
bn vn phi i mt.
Khi tr con bt u ni di, chng ni di trnh b pht v v th, chng ni di ba
bi - bt c khi no s trng pht c th xy ra. Mt a tr ba tui s ni: Con khng
nh em, mc d b m chng kin n nh em mnh. Mt a tr su tui s khng
phm sai lm - n s ch ni di v mt c m xy ra trong lc b m khng c trong
phng.
Mt a tr n tui ti trng, c mun vn l do di tr. Trng pht l cht xc
tc chnh ca di tr, nhng khi tr con pht trin s ng cm v nhn thc tt hn cc
mi quan h x hi, chng bt u xem xt nhng vn ca ngi khc khi ni di.
Chng c th ni di trnh gy xc ng cho mt ngi bn. cc trng ph thng,
Talvvar ni: gi b mt l mt phn quan trng ca tnh bn - v v th ni di c th l
mt phn ca gi b mt.
Ni di cng tr thnh mt cch tr tng sc mnh v kh nng kim sot - qua vic
iu khin, tru chc bn b, khoe khoang khng nh v tr ca mnh v hc c rng
chng c th la di cha m.
Khi b nm vo mi trng tiu hc, nhiu tr bt u ni di bn ng la nh mt
c ch i ph, mt cch trt gin hoc gy ch . Chng c th ch ang c gng cn bng
khi cm thy mnh rt li ng sau cc bn cng la. t ngt ni di nhiu hn, hoc li
ni di kch tnh hn, l du hiu c thay i g trong cuc sng ca a tr, theo hng
khin n phin mun: Ni di l mt triu chng - thng l khi tr gp rc ri ln hn,
Talvvar gii thch. l mt chin thut gip tr vt qua rc ri.
Trong nhng nghin cu ngnh dc, mt a tr su tui thng xuyn ni di c th

s khng ni di khi ln. Nhng nu ni di tr thnh mt chin thut thnh cng

gii quyt nhng tnh hung x hi kh khn, chng s gn b vi n. Khong mt phn ba
tr em lm nh vy - v nu chng vn ni di khi ln by, c v chng s tip tc ni di.
*

Theo Talvvar, mt l do bn tr ni di l chng hc t chng ta.

Talvvar ch ra rng cha m cn xem xt nghim tc tm quan trng ca trung thc trong
chnh cuc sng ca h. C nhn thy hnh ng ca chnh cc bc cha m cho bn tr thy
s trn trng c tnh trung thc tht ra li ch mang tnh i ph. Chng ti r rng
khng bo chng ni di, nhng bn tr thy chng ti ni di. L tr thy chng ti ni
vi ngi bn hng qua in thoi: "Ti ch l khch n choi." Chng thy chng ti khoe
khoang v ni di dn xp cc mi quan h x hi.
Hy ngh xem chng ti mong mt a tr phn ng nh th no khi m mt mn qu
n khng thch. Chng ti mong n km nn tt c nhng phn ng tht - tc gin, chn
ngn, tht vng - v n mt n ci lch s. Talwar tin hnh mt th nghim trong bn
tr choi nhiu tr ginh mt phn qu, nhng khi chng nhn c mn qu, l mt
bnh x bng t hi. Sau khi i bn tr mt lt vt qua c sc, mt nghin cu vin
hi chng c thch mn qu khng. Talwar ang kim tra kh nng a ra mt li ni di
v hi, v mt n ni v kim sot ni tht vng trong ngn ng c th. Khong 1/4 tr hc
mu gio bit ni di rng chng thch mn qu - n tui cp mt, con s ny khong
mt na. Ni di iu ny khin chng khng thoi mi, c bit khi b thc p a ra vi l
do vi sao thch bnh x bng. Chng cau c, nhn chm chp vo bnh x bng v khng th
p mnh nhn thng vo mt nghin cu vin c. Nhng em ht ln vui sng khi
thng tr choi nhn ln t nhin ni nng lm bm v t ra bn chn.
Trong khi , b m ca chng cng ang theo di. H hu nh thy vui khi con mnh
ni c li ni di v hi. Cc bc cha m thng t ho rng con mnh lch s - h
khng coi l ni di, Talwar bnh lun. Bt chp s ln chng kin kt qu, c vn
thng ngc nhin rng cc bc cha m r rng khng c kh nng nhn ra mt li ni di
v hi vn l mt li ni di.
c khuyn khch dng qu nhiu li ni di v hi, tr con dn quen vi tnh khng
trung thc. Nhng vic khng chn thnh c th xy ra hng ngy. Chng hc c rng
trung thc ch gy ra xung t, trong khi khng thnh tht l mt cch d dng trnh xung
t. V d khng h nhm ln gia cc tnh hung ni di v hi v di tr che y ti
li, bn tr mang ghi nhn cm xc t mt tnh hung p dng cho ci cn li. v mt tm
l, ni di cha m tr nn d dng xy ra hon. Vy nu b ni: Nhng tm th Pokemon
ny u ra!? B ni ri, con khng c phung ph tin tiu vt vo th Pokemon!, a
tr s cm thy rt ging mt tnh hung ni di v hi - n c th khin b thy kh hon
bng cch ni nhng tm th do bn cho.
By gi hy so snh vi cch tr con c dy khng c mch lo. Tr con s thc
s bt u mch lo t trc c khi chng bit ni - vo khong 14 thng tui, chng s
khc, ch tay v nhn chm chm ra hiu cn cc b m gip khi mt a tr khc ly

trm chi hay bnh ngt, cu vin ngi ln tr thnh mt thi quen v khong bn
tui, bn tr bt u nghe mt quy nh buc chng t b thi quen ny: ng k, hay
ng mch.
Khi ni ng k, ngi ln thc s mun bn tr cng nhau t gii quyt vn
trc. Tr con cn cc k nng x hi t gii quyt vn v chng s khng pht trin
c nhng k nng ny nu b m lun can thip. Nhng chuyn bn tr ba hoa i khi
hon ton l di tr v chng c th k l ch cm thy cn bng. Khi b m rn ng
k, cc bc ph huynh ang c gng dng cuc chi quyn lc ny.
Gio vin mu gio v cp Mt tuyn b tr mch lo l tai ha vi h. Mt trong s
nhng chng trnh o to gio vin ln nht ti M xp vic tr con mch lo l mt
trong nm mi lo ngi ln nht trong lp hc - cng phin phc nh khi tr nh hay cn
bn cng lp.
Khi a tr - tri qua nhiu n c th t gii quyt c vn - cui cng
ti ni vi b m s thc, th trn thc t, n li thng c nghe b m ni: ng
mang nhng vn ca con ra m k l na! Theo cng trnh ca mt nh nghin cu, cc
ng b b m hay trng pht con ci v mch lo nhiu gp 10 ln mng m chng v ni
di.
Bn tr trng thnh ln nh sc mnh ca cu ni ng k v cng hc c rng
vi cu ni y chng c th khin ngi khc yn lng. n nhng nm gia cp Mt, b
bn b gi l k lm chuyn gn nh l iu ti t nht mt a tr c th gp phi trn sn
chi. V th, mt a tr mun k mt vn ca n vi ngi ln khng ch i mt vi
vic b bn b kt ti phn bi v trng pht nng trn sn trng - b ty chay - m cn
lun phi nh nhng ln thy c v b m ni: T gii quyt i.
Mi nm, nhng vn chng i mt cng ln ln theo cp s nhn. Chng thy bn
cng trang la vit by ln tng, n trm trong ca hng, ph knh v t nhp qua hng
ro. Mch li nhng chuyn ny l hnh ng ca con nt, bt c thiu nin t trng no
cng cm thy xu h. Gi ming tht d dng; d sao chng cng c khuyn khch lm
nh vy t khi cn nh.
Thi k che giu thng tin vi b m bt u.
*

Trong sut hai thp k, cc ng b b m nh gi trung thc l phm cht h

mong mun nht con ci. Nhng c tnh khc, nh t tin hay phn on tt, khng th
snh c. Theo cc nghin cu, bn tr cng ang nhn ra thng ip ny. Trong cc iu
tra, 98% ni lng tin v trung thc l yu t khng th thiu trong mt mi quan h c
nhn. Ty theo tui, 96% ti 98% ni di tr l sai v mt o c.
Nhng y ch l li ni gi thong, i vi c hai pha. D 96% tr em ni di b m,
di tr cha bao gi l ch s mt trn bng cng vic ca cc ph huynh, hay trn sn
chi ca con tr.

Ch n vic ni di thay i mi vic xy ra xung quanh gia nh ti. D nh ti

mc no, nhng li ni di cng khng cn b b qua. Nhng khonh khc vi gia nh
ti tri chm li v ti bit cch gii quyt tt hon.
Vi thng trc, v ti nghe in thoi thu xp thu mt ngi trng tr. C y bo
ngi trng tr rng con trai ti ln su, ngi bit tr choi ph hp vi la tui m
mang ti. Luke bt u phn i m , ngt li v ti. Lc trc ti s thy ngc nhin, bi
ri v tc gin v con mnh t nhin go ln, nhng gi ti hiu. Con ti, ni mt cch
chnh xc, vn cn mt tun na mi ti sinh nht ln th su, ngy m n ang rt mong
i. V vy trong suy ngh ca Luke, m n ni di - v mt vic thc s quan trng vi
n. Trong giai on pht trin ny, v ng c tt m ni di l khng thch ng. Ngay khi
v ti gc my, ti gii thch vi c y v sao con li kh chu; c y xin li v ha ln sau s
ni chnh xc. Luke ngay lp tc bnh tnh li.
D pht v li ni di ca ngi khc, Luke khng phi l khng c gng che giu.
Ngay hm sau, n i t trng v nh, hc c mt cu ni mi v mt thi mi chm bim c Con khng quan tm, v nhn vai trc mi vic. Luke t nhin c x
nh mt thanh nin, min cng n xong ba ti, hon thnh bi tp v nh. N lp li
Con khng quan tm nhiu ti mc cui cng ti cng ni cu v yu cu c bit liu
c phi ai trng dy n cch n ni ty tin ny.
Luke yn lng. V bng nhin trc gic bo ti rng c mt tranh lun ang din ra
trong u n - nn ni di b, hay phn bi bn? T nghin cu ca Talwar, ti bit rng
mnh s thua. Nhn ra iu ny, ti dng suy ngh ca Luke li v ni nu n hc cu
trng, n khng cn phi ni vi ti ai dy n. Ni vi ti s tht s khng gy rc ri
cho bn n.
Vng, n ni, ging nh nhm hn. Con hc trng. Ri n ni vi ti n c
quan tm v m ti. Ti khng bao gi nghe thy con ni iu ln na.
Cch chng ta c x khi tr ni di c thc s quan trng khng, trong sut cuc sng
sau ny? Ni di tr tru ch n l hnh vi va bnh thng, nhng cng khng bnh
thng. Khng th coi thng c.
Tin s Bella DePaulo dnh nhiu thi gian nghin cu tm hiu hnh vi ni di
ngi ln. Trong mt nghin cu, b cho c sinh vin i hc v cc i tng khc vo
mt phng ring, trang b my ghi m. Cam kt s gi b mt tuyt i, nhm ca DePaulo
hng dn cc ch th th nghim nh li li ni di ti t nht h tng ni - vi tt c
nhng chi tit t nh nht.
Ti ch i nhng li ni di nghim trng, DePaulo bnh lun. Nhng chuyn tnh
i giu ngi bn i, tiu tin hoang ph, hay mt ngi bn xe moi tin ngi mua. V
ng l b c nghe nhng li ni di tr trn kiu nh th, gm c chuyn n trm v
thm ch mt v git ngi. Nhng b rt ngc nhin khi nhiu cu chuyn c k xy ra
t thi cc ch th cn l mt a tr - v nhng chuyn , nhn thong qua, th khng
phi nhng li ni di quan trng lm. Ti tng c k chuyn mt ngi n vng ht
lp kem ph trn bnh, ri ni vi b m chic bnh tht ra trng nham nh nh vy. Mt

ngi khc k mnh n trm nhng ng xu t anh rut. Khi nhng cu chuyn ny bt
u c k, DePaulo giu ct, ngh thm: Thi no, l l i ni di t hi nht m anh
ch tng ni y sao? Nhng nhng chuyn v thi th u c tip tc v DePaulo phi to
ring mt mc dnh cho chng trong phn tch ca b.
Ti phi iu chnh li nhn thc ca chnh mnh xem xt mt tr ni di nh th
ny th sao, b nh li. i vi tr nh, li ni di thch thc bn thn a tr liu mnh
c phi l tr ngoan hay khng v rng chng lm nhng vic chng cho l ng.
Nhiu ch th bnh lun rng mt li ni di quan trng lc u i thit lp mt
hng i nh hng n h t sau . C vi ch th ni rng, Ti ni di. B pht
hin ti cm thy tht ti t, ti th khng bao gi lm nh vy na. C nhng ngi th
ni, , ti cha bao gi nhn ra mnh gii la di b mnh n th, ti lun la c h.
Nhng li ni di khi cn nh rt c ngha. Cch ph huynh phn ng thc s tc ng
ti vic ni di.
Talvvar ni cc ng b b m thng by con mnh, t chng vo nhng tnh th phi
ni di ri kim tra tnh trung thc ca bn tr mt cch khng cn thit. Tun trc, ti
cng t c con gi ba tui ri ca mnh vo mt tnh hung chnh xc nh th. Ti
thy con b vit nguch ngoc ln bn n bng bt nh du c th git sch c, ct
ging khng ng , ti ni: Con v ln bn , Thia? Nu nh nhng ln trc, con b s
tr li thnh tht ngay, nhng ng iu ca ti khin Thia nhn ra n lm sai vic g .
Ngay lc , ti c mnh c th rt li cu hi v ni li. L ra ti nn nhc nh n khng
vit ln bn, nn t mt t bo di sch t mu. Nhng ti li hnh ng theo cch
Talvvar cnh bo khng nn.
Khng, con khng v, con gi tr li ti, ln u tin n ni di.
v vt nh y, ti ch c th li cho chnh mnh.

Cnh tranh gia anh ch em rut

V sao anh ch em rut thc s cnh tranh v i nhau?
Tin s Laurie Kramer, Ph hiu trng trng i hc Illinois Urbana-Champaign,
ang chun b thc hin mt iu khng tng: lm cho anh ch em trong gia nh c x
tt hn vi nhau.
iu b sp ng u tht r rng, chng ti ghi nhn ch vi pht sau khi tip xc
vi cc bc ph huynh ca nhng tr va mi c ghi danh vo chng trnh ko di su
tun ca Tin s Kramer, c tn "Vui Hn vi Anh Ch Em." Chng ti ngi trn nhng
chic i-vng xp thnh vng trn trong cn phng nh, theo di tr em qua mt mn hnh.
Pha bn kia bc tng, trong mt phng khch c kt ni nhiu my quay c giu kn,
bn tr ang cng thc hin chng trnh nghin cu vi cc sinh vin ca Kramer.
"Khi chng bt u, c nh th mt ci tu hng bt u hot ng. Mi th u v
hiu," mt b m ni v cuc chin gia c con gi nm tui v cu con trai su tui. B l
bc s tm l mt phng khm dnh ring cho thng binh. Nhng b qu tht "au n
khi thy" cc con nh nhau.
Thm mt b m khc phi th di mt mi khi thy cu con trai by tui c giu ct
c em bn tui. "Thng b bit nn ni g, nhng n khng th t t vi em gi c." B
m hng ci nhn vo khng gian, c trnh mt git nc mt ang chc ri.
Mt b m ca hai b gi song sinh ln nm cm thy hai con ni chung l mt cp
song sinh tuyt vi khi bn cnh nhau, tuy nhin, v mt l do no m b khng th
gii thch c, khng c ti no chng khng ci c.
Cc gia nh tham gia chng trnh ca Tin s Kramer u l nhng gia nh c hc
thc v cuc sng sung tc. Nhiu bc ph huynh l nhng ngi c quyn lc ti Illinois,
con ci h hin ang hc cc trng tiu hc t thc tt nht ti Urbana. Nhng bc cha
m ny sn sng lm tt c mang li cho cc con mt mi trng tch cc. Nhng c mt
kha cnh t nhin trong mi trng m h khng th kim sot c, mt th hy hoi
ht thy nhng th khc - l vic cc tr l anh ch em rut c x vi nhau th no.
Cc kt qu quan st xc nh nhng anh ch em t ba n by tui trung bnh c
3,5 gi th xung t mt ln. Mt vi cuc xung t nhanh, c nhng cuc li ko di,
nhng trung bnh c mt gi ci c th c thm 10 pht tr nh nhau. Theo Tin s Hildy
Ross, i hc Waterloo, c tm mu thun th c mt mu thun tr em s dn ha hoc
tha thun c vi nhau - vi by cuc kia, t khi chng rt lui tr phi a ln hn e
da v trn p a nh.

Nh nghin cu ngi Scotland Stephanie Punch tm ra cc kt qu tong ng khi

phng vn 90 tr em. B xc nh rng tr em khng c cht ng c no thc y n phi
c x tt vi anh ch em rut, so vi cc bn n, v anh ch em rut ngy mai vn s gn
mnh, cho d c chuyn g xy ra. B kt lun, "Tnh cm anh ch em rut tht l mt mi
quan h m cc tng tc x hi c th c y ln gii hn cao nht trong khun kh ca
n. Tc ti, cu gin khng cn phi kim ch, trong khi lch s v khoan dung c th b b
qua."
Vy c phi tr thot khi nhng iu khi ln hn, thng qua thc hnh hng ngn
tng tc? Khng hn, Kramer cho bit. Quay tr li nm 1990, b v gio vin hng dn,
Tin s John Gottman, tuyn vo chng trnh nghin cu 30 gia nh chun va cho n
a con th hai, khi a u ang tui ln ba hoc bn. Trong nhiu thng, c hai ln
mt tun, Tin s Kramer n nh h quan st anh ch em rut chi vi nhau cho ti khi
a em c su thng tui. B quay li ln na khi tr c 14 thng v sau l ln bn
tui. Mi ln nh vy, Tin s nh gi quan h anh ch em ca tr, qua vic nh du bao
nhiu ln tr c x tt hay khng vi nhau. Chn nm sau, Kramer quay li nh gi cc gia
nh ny. Khi , a ln chun b vo i hc. B li tip tc ghi hnh bn tr vi nhau.
m bo tr khng b qun ngi chi cng, Tin s giao cho cc cp anh ch em mt vi
nhim v - chng hn gii cng nhau, a ra chng trnh vui chi cho c nh nu c
10 .0 00 la M cho ngy cui tun.
Kramer thy rng cht lng ca mi quan h rut tht ny n nh mt cch ng ch
trong thi gian di. Tr phi c mt s kin ln no trong cuc i ca mt thnh vin
trong gia nh - m nng, ai cht, cha m li hn - tnh cht ca mi quan h khng h
thay i cho ti khi a con ln chuyn i. Trong hu ht cc trng hp, ging iu c
hnh thnh t khi tr cn rt nh, d l tot ln v trch thng hay ngt ngo, hay n cn
th u c xu hng gi nguyn nh vy.
*

Kramer thng nghe ni: "D nh nhau vi cc anh v ch ti sut ngy, chng ti
vn c gn b khng kht." B khng h phn i. Thay vo , b ch ra rng, trong rt
nhiu mi quan h anh ch em rut, t l c xung t ng l cao, nhng thi gian chi cng
vui v sn sau ngi nh, hay di tng hm d sc cn bng nhng xung t . im
tch cc ny d on mt mi quan h tt p hn trong tng lai. Ngc li, nhng anh
ch em rut no thng t ch n nhau th t nh nhau, nhng mi quan h ca chng
thng lnh lng xa cch trong thi gian di.
Trc khi bt u chng trnh Vui Hn vi Anh Ch Em, Tin s Kramer yu cu cc
ph huynh in vo bng cu hi nhng k vng ca h v ng x ca con ci trong mi
quan h anh em rut. Ph huynh thc t c chp nhn cc cuc xung t ca con tr nh l
mt phn i sng ca chng; thay vo , iu lm h thc s lo lng l i khi cc con
dng nh khng h quan tm ti nhau. Tnh cm m tr dnh cho anh ch em rut va l
yu ght ln ln, va l mt cht phin phc, quy ry.
Vy l chng trnh ca Kramer tr thnh chng trnh duy nht trong lnh vc ny b khng nhm vo vic un nn tr ng x mm mng hn vi nhng xung t gia anh

ch em. Nhng ngi trng thnh tri qua c mt khong thi gian kh khn rn luyn
cc k nng ny - bit lng nghe, khng lm mi vic nghim trng hon, khng c nhng
quy chp tiu cc, bit khen ngi. Thay vo , chong trnh ca Tin s Kramer thi thc
tr ngay t tiu - c anh ch em c cng tn hng thi gian choi vui v vi nhau.
Mi bui nghin cu ko di su gi ng h thc s l mt bui cm tri vui v vi
anh ch em rut. Hu ht cc hot ng m tr ln k hoch trong cuc sng u c dnh
ring cho la tui ca n - anh ch em cng nh thng vui choi vi bn tr trc tui. Ti
y, chng c gn kt vi nhau.
Trong bui u, bn con ri tay bng giy bi xut hin trn sn khu. Bn ri tuyn
b chng l tr em ngoi hnh tinh, n t hnh tinh Xandia. Mi khi anh ch em ci nhau,
tri Xandia ma khin cho c hnh tinh ng trc nguy c b lt. V vy chng ti tri
t d hi tri vi cc bn nh loi ngi, lm sao hc c nhiu nim vui cng bn
nhau. Tt c cc tr em, ngoi hnh tinh cng nh ngi tri t - tri qua su bui choi
cc b tr choi tp th, cng xy dng cc chng trnh ngh thut, ng kch, nhy theo
mt bi nhc rap son ring. Chng cng mang theo v nh nhng cun sch c trc gi
i ng v cc b tr chi tp th ca hnh tinh Xandia.
Theo sut qu trnh, tr tip nhn dn khi nim hc chi vi anh ch em rut, lm sao
tm c tr chi m c hai u thch chi cng v lm sao t chi mt cch nh nhng
t nh khi chng khng quan tm. Chng theo cc bc ny m thc hnh mt cch rt c
thc. Cc bc thc hin c gi th no (Dng, Ngh v Ni) khng quan trng vi bn
tr; iu ct yu l tr c tip cn tr chi theo nhm tui, v vy khng phi lc no cc
tr ln cng p t v tr ca mnh kt thc tr chi. Rt nhiu tr chi v cc chng
trnh ngh thut dy l tr lm sao cm nhn c nhng cm gic truyn ti trn
gng mt ca anh ch em mnh. L tr c dy cu: "Nhn theo cch ca bn, nhn theo
cch ca ti." Chng v nhng gng mt biu cm ln nhng t giy phng gi lm mt n
v sau lng nghe cu chuyn v gi cao gng mt no ph hp vi mi nhn vt trong
cu chuyn va c k.
Tin s Kramer chnh sa kch bn ca cc bui thc hnh ny hng nm tri,
nhng c kh nng kha cnh t ph nht ca chng trnh nghin cu ca b khng nm
nhng chi tit ny - khng hn b ch tp trung vo nghin cu cc vn ca tr em.
Cc nghin cu vin khc cho rng tr bn tui qu nh, nn h hng cc bi hun
luyn vo cc bc ph huynh, c gng hng dn h lm sao ng x khi tr nh nhau.
Trong chng trnh ca Kramer, rt t cuc xung t ca tr em l hu qu t vic dy
chng k nng ng x qua cc tr chi v nhng vn m c hai tr u khng thch.
l s phng trnh xung t, ch khng phi gii quyt xung t. Ph huynh cng tham gia
hng dn cc con, h c yu cu khi v ti nh phi gip cng c thc ca tr, cc
em t p dng cc bc c hc cng nhau gii quyt vn m khng c s gip
ca cha m.
Chng trnh ca Tin s Kramer c hiu qu, o m c mi kha cnh. Cc video
ghi hnh trc v sau chng trnh khi tr em chi ti nh cho thy nhiu thay i tch cc,
c tc ng c hai pha, b cu hi phng vn cha m cho thy h phi dnh t thi gian
hn can thip v chm dt vic l tr ci c nhau. Tr c v thch th chng trnh cm

tri, nhng khng c gi no tri qua m tr khng c t nht mt triu chng gy hn in

hnh, v mi khi tr ln hon c v kim sot, th a nh s c phn ng gy kch ng.
Trn thc t, ton b chong trnh cm tri - vi quan im cho rng anh ch em rut s
tn hng thi gian vui choi bn nhau, l mt mc tiu m khng phi tr no cng sn
sng chp nhn.
*

Em c hai ti nng c bit, b Ethan by tui tuyn b vi cc nghin cu vin

hng dn v nhng bn khc cng tham gia chong trnh. "Th nht l choi bng vi
b em. Th hai l em rt gii nh cc bn khc. Khi h gc a em gi ca mnh, em cm
thy rt sung sng." C em gi bn tui Sofia, ngi khng xa hon hai bc chn khi anh
n tuyn b nh vy. Nhng c b khng phn i tuyn b gy sc ca Ethan.
S tht l Ethan cha bao gi nh em, c em gi c hnh th ch bng mt na cu.
Thay vo , Ethan thng cm thy em gi qu b bng, khng th no lm au em c.
Nhng trong bui nghin cu , Ethan dng nh thch th vi vic ni nng c a vi
em gi Sofia. Cu ch giu em - ln ting phn i khi cc nghin cu vin gip em gi c
to bi c. Cu ni chng h mun c em gi: N c mun lm cng cha v lc no cng
mun em ng vai hong t, nhng em mun lm ninja c. Lc n tht phin phc, mt
i th chng ng tm t no.
Cui bui nghin cu, m Ethan i mt vi con trai ngoi hnh lang v yu cu cu b
gii thch. Ethan a ra mt quan im rt su sc v c bit: M oi, nu m yu qu em
gi th chng snh iu t no.
Ethan cho rng cu phi c x khng tt vi em gi. Cu b khng th nhng bn
khc ln tui hn cng tham gia chng trnh bit rng cu yu qu c em gi - v th m
cu ba ra v khoc lc ci chuyn nh em trn.
T m khng r Ethan v Sofia s chung sng th no di mi nh, chng ti cng
tham gia vi Tin s Kramer, quan st cun video ghi hnh chng ti nh. Sut hn na gi,
Ethan hng dn Soa xy mt pho i lm t nm trng k. Chng ti chm ch theo di,
c nh ang xem mt b phim bun thm: nht nho v chng ha hn mt s kin hay s
bng n no c.
Xem mnh l gim c thit k, Ethan ch huy c em gi lin tc. Cu la ht v trch
mc khng thi khi em gi khng gi c ming lt trng k cho tht thng. Khi c em gi
mun ngh n snack, Ethan da: Cn lm thm mt iu g - th mt vic v khng quay
li c u y. Khi Soia khng hiu iu g, ng anh trai ln by gt ngay: Khng l do
g ht! Khng l do g y c! My ch gi c cng vic nu khng bao gi l s g na.
M ng c ni nu mm y thc n!
D vy, Tin s Kramer vn thy nhiu tia hy vng trong cun bng. D Ethan c th l
mng m em gi - nhng hai a tr t chn chi cng vi nhau v gn b vi tr chi
t u ti cui. Chng cng khng nh nhau. Chng tr chuyn. Ethan c da em gi,
nhng cu cng i vi quy nh em gi c th tip tc chi. Cu c gng gip Soia hiu

rng mnh ang gi mt vai tr quan trng trong tr choi. Khi cu thi sai bo em, Soa c
th nh Ethan gip, mt iu Ethan thch th v lun sn lng. Khi Soia c li ming lt
ln trng k, Ethan ni: Lm tt y, v ti gip em.
Hai a tr vn c mi lin h vi nhau, cui cng Tin s Kramer kt lun. y
ti thy mt s c gng gii quyt mu thun. Tr yu qu nhau v cng ln nhau. Ti
ngh nhiu yu t cn cn c x l. Cha tnh im cho cun bng ny nhng s b b
c th c chng im s t 50/100 - im cn bng gia nhng im tiu cc v tch
cc. Ti c th tng tng, sau chng trnh, bng ghi hnh ca hai em s t chng 70.
Vy nu Ethan thc s qu em gi, t u m cu nhn c thng ip rng tht
khng snh iu cht no v phi che giu iu ? M ca Ethan, ch Rebecca, cho bit tt
c cc bn thn ca Ethan u c x rt tt vi cc em gi v em trai. Ethan khng hc iu
ny t bn b. Ch tin rng Ethan hc iu t mt vi cun sch. Cu b l mt c gi
bm sinh yu thch vic c v c sch rt thng xuyn.
Rebecca c v d dt khi cp ti gi thuyt ny, s rng mnh ti oan. Tuy nhin
cng trnh nghin cu ca Tin s Kramer cho thy Rebecca c th ng. mt trong cc
nghin cu ca mnh, Kramer yu cu mt nhm tr em tham gia c sch trong su
tun, tr c to v cng tho lun cc b truyn hot hnh m t tnh anh em rut tht. y
l nhng sn phm vn ha c trng tiu biu bt c ph huynh no cng s mun chia s
vi con ci, nh chia s nim hy vng nhng cun sch ny s gip tr chung sng tt
vi nhau - Nhng ch gu Bearnstein (The Bearnstein Bears), PhSesam e (Sesame
Street), v.v... Tin s Kramer phc ra hnh nh mi quan h gia nhng tr ny vi anh ch
em ca chng s c ci thin nhiu v b m bo chng khng th ci thin nhiu hon
nhng tr ang trong chng trnh ca b.
Nhng Tin s Kramer bt u nhn nhiu li than phin t ph huynh, ch mt vi
tun sau chng trnh. D sch v, phim lun cho thy nhng kt cc c hu, rng tr hc
cch nh gi cao v tn trng anh ch em rut ca chng, phn u ca nhng cu chuyn
thng m t nhng chi tit rng tuch v vic anh ch em nh nhau, h thp nhau, xc
phm nhau. T nhng cun sch ny, tr em hc nhiu cch c x xu xa vi anh ch em
mnh m chng cha bao gi ngh ti, Tin s Kramer nhc li. V , sau su tun, mi
quan h anh ch em tt dc thm hi.
Tin s phn tch 261 cun sch dnh cho tr em c m t mi quan h anh ch em
rut. Nhng cun ny th loi, t sch tranh cho cc b trong nh tr, ti cc sch
chng hi cho tr lp Ba. B chm im cc cun sch theo hnh thc nh chm im cc
bng ghi hnh tr chi cng nhau. B cng nh du s ln tr ci c, e da, loi nhau ra
v tru chc nhau, cng nh nhng khonh khc tch cc: chia s vi nhau, th hin tnh
cm, cng gii quyt vn v r nhau chi. Thng th mt cun sch m t s hnh vi
tiu cc gn nh ngang bng vi s hnh vi tch cc. Bt chp cun sch r rng c xy
dng vi kt thc c hu, sut cu chuyn, tr khng ngng ch nho, xem thng anh ch
em mnh v giu ct mi khi anh ch em mnh sai.

Vy ra cui cng Shakespeare li ng v Freud sai. Sut c mt th k, nhng lp lun

ca Freud - rng t khi sinh ra, anh ch em rut vn d b ng khung trong cuc chin
bt tn ginh ly tnh cm ca cha m - c nh hng ln lao ti c nhng hc gi v
cc bc ph huynh. Nhng l thuyt ca Freud ha ra cn khim khuyt. Cuc chin bn
trong tnh rut tht c th khng nh cu chuyn thn thoi -pW v tnh yu vi cha m,
m li ging tc phm Vua Lia^2^hon.
Mt nhm cc nh nghin cu hng u ca Anh v M phng vn 108 cp anh ch
em rut Colorado, tm hiu chnh xc iu g dn ti xung t gia h. Nguyn nhn lin
quan ti tnh cm vi cha m xp cht bng. Ch 9% tr ni l nguyn nhn ca nhng
cuc chin v cnh tranh.
Nguyn nhn ph bin nht khin tr xung t cng ging nh mu thun gia Regan
v Goneril: vn chia choi trong lu i^]. 78% tr ln hon v 75% tr nh hon u
cho rng vic chia nhng s hu vt cht - hoc cho rng mnh s hu nhng vt - l
nguyn nhn chnh ca nhng cuc xung t quyt lit.
Khng cn g r rng hon. D 39% tr nh hon vn khng nh rng vic nh nhau c
nguyn nhn on gin ch l... nh nhau. Chng cho rng, v c bn, chng ch nh nhau
ngn anh ch ln tui hon nh chng.
Suy ngm v h t tng ca Freud, cc nh nghin cu gim tp trung vo nhng
pht hin ca mnh v bn khon liu c phi tr qu nh c th hiu c nhng iu
su sc qua liu php tm kcht4 l p dng trong bi cnh gia nh m h ang tp trung
nghin cu. Cc tr anh ch em y khng cn l nhng a b ang tp i cn chp
chng. Nhng tr hin ang hc cp Mt, nhiu tr ln hon thm ch bc sang la tui
dy th, t 13 n 19. Nhng nh nghin cu c cm gic cng ng tm l hc cn nhn
thc c rng cc anh ch em rut c ngun con xung t ca ring chng, khng lin
quan ti cc bc ph huynh. Mu thun ny sinh t vic tranh ginh tnh cm ca cha m
c th l mt nguyn nhn, h khng nh, nhung tr ang gia ca tui th khng
ngh v iu , chng khng c nhn thc cng khng pht biu iu bao gi.
Laurie Kramer cng a ra kt lun tng t. B xem li 47 cun sch dy lm cha
m ph bin nht, phn tch bao nhiu trong s nhng li khuyn t cc sch ny v vn
quan h anh ch em rut trong gia nh c ngun gc t nhng nghin cu theo ch ngha
kinh nghim, so vi bao nhiu li khuyn ch l cc l thuyt cha c chng minh. Tin
s Kramer thy rng, mi cun sch u k l rt nhiu v cc h bin ha ca tm ng
hc, rng cc mu thun gia anh ch em rut c ngun gc t vic cha m thiu quan tm
n con ln t khi a tr nh hon c sinh ra. Kramer cng lun rng chc chn c
nhng nghin cu dn ti quan im ny. V d, mt cng trnh nghin cu mi y ch
ra s ghen t ca mt tr lm anh khi a em nh mi 16 thng tui cho thy mi quan h
anh ch em vi nm sau na s ra sao. Tuy nhin, tin s Kramer cng cm thy quan im
c hu ny v cuc chin tranh ginh tnh cm ca cha m dng nh cn n giu v lm
mi ngi xao lng mt s tht quan trng: ngay c nhng gia nh m cha m dnh cho
con ci rt nhiu tnh yu thng: tr nh c th s tht bi khi c xy dng mi quan h
vi anh ch em, nu khng ai ch cho chng phi lm th no. Vic thiu cm thng nn

c a vo nghin cu v vic xy dng k nng cho tr thm ch cn cn hon na.

Vy cn nhng iu g b thi phng ln na? Cha m thng tng tng chnh lch
tui tc gia hai tr l mt yu t quan trng. Vi ngi cn ngh sinh con chnh nhau di
hai tui l tt nht, v tr c tui tc gn gi th d choi vi nhau hon; vi ngi khc li
ngh nn sinh con cch nhau ba n bn tui, gip tr pht trin tnh c lp. Nhng
nghin cu cho thy kt qu v cng ln ln - vi quan im cho rng tr chnh tui l mt
vn , hin tn ti mt nghin cu khc cho thy iu ngc li. Trong tong quan vi
cc yu t khc, Tin s Kramer ni: khong cch tui khng c gi tr ln trong vic d
on. Cng khng phi gii tnh ca tr. Cn rt nhiu cc yu t cn quan tm.
Cng trnh ca Tin s Kramer cho thy mt ngc nhin ln khi tp trung vo cc vn
ny. Mt trong cc yu t gip d on chnh xc kh nng tr sng chung ha thun
thng c on nh trc khi tr nh hon cho i. iu ny mi u c th lm
chng ta kinh ngc - lm sao on nh c cuc chin ca nhng c tnh khc nhau, khi
m mt trong cc c tnh cn cha nh hnh? Lm sao bit c tong lai ca mt mi
quan h trong tong lai mi c? Nhng li gii thch rt hp l. v n ny chng lin quan
g ti ph huynh. Thay vo , yu t gip ta tin on c th da trn cht lng mi quan
h ca tr ln hon v i ngi bn thn nht ca n.
Kramer nghin cu tr em nhng gia nh ang ch n mt a con na cho i.
B quan st tr choi km mt vi ngi bn thn nht. Nhng tr no choi bnh ng, tn
trng bn choi cng s c kt qu nghin cu bo co tt trong c x vi em rut vi nm
sau .
T lu mi ngi vn cho rng nhng tr l anh ch em rut hc ln nhau, ri p dng
nhng k nng x hi thu nhn c vo mi quan h vi nhng ngi ngoi gia nh.
Tin s Kramer li ni mi th din ra theo chiu ngc li: tr ln va chm vi bn b ca
chng v sau p dng nhng iu chng bit vo quan h vi em rut.
Trong mi quan h ca tr em vi cc bn thn, mt yu t ng vai tr c bit quan
trng c th cho ta bit: chia s tr choi yu thch. Nh Kramer v John Gottman tng gii
thch: Tr choi yu thch nht i din cho cc cp bc cao nht trong tong tc x hi i
vi tr nh. Mun cng choi tr choi, tr phi c cc rng buc nht nh v mt cm xc
vi nhau, ch ti nht c nht ng ca ngi cng choi. Chng phi theo di biu l tm
t ca bn phn chiu qua nh mt - cng thong lng a ra mt kch bn dung ha c
hai ci nhn t hai pha. Khi mt tr thng bo bt u cuc chin ninja^5^, nhng tr cn
li ch mun lm cao bi, c hai phi cng a ra mt gii php lm th no cng choi
ha thun.
D vy, nu mt a tr khng to lp c nhng thi quen tt vi bn b, th khi
a em b hon cho i, s kh m khch l c tr hc cc k nng cng choi (chn mt
tr choi c hai cng thch, mi em hoc yu cu em cng choi, nhn bit c khi no th
em bn hoc ch mun choi mt mnh.) Chng ta khng khuyn khch c tr v, nh
Stephanie Punch ch ra, anh ch em rut ngy mai vn s choi vi ta, d ta c lm g.
Anh ch em rut cng nh ngi t chung, chu phn quyt phi sng chung, khng c
thi gian dnh cho vic xem li thi c x. on gin l tr chng c ng lc no lm

chng thay i thi .

Kramer cng xem xt thi ca tr em qua dch v trng tr ngy v nh tr. S tht
l, tr em c th choi ha thun lp hoc choi trong cng nhm bn, nhng vic ny
khng gip d on quan h ca tr vi anh ch em rut. Tn ti mi quan h tht gia bn
b - mi quan h bin tr thnh ngi bit quan tm ti c x ca mnh vi ngi khc, v
bit cc c x ny s c nh hng ti ngi m tr yu qu - l ct li ca s khc bit.
Mt ph huynh s c gng rt nhiu p ng nhu cu ca a con nh. H c ng
lc ln l tnh yu mnh dnh cho con, Tin s Kramer ni. Cn mt a tr khc th s
chng quan tm nu bn i hay ang au u gi - v n cng th.
Ni cch khc, i hi t cha m th d. Chnh vic i hi t bn b mi gip tr pht
trin cc k nng sng ca mnh.
Khng phi v cha m khng ng vai tr quan trng, Tin s kt lun. Ch v mi i
tng u quan trng theo nhng cch khc nhau.
iu ny l gii ti sao, theo mt ngha no , iu Tin s Kramer thc s c lm
chnh l chuyn quan h ca tr em t anh ch em rut sang mt mi quan h c tnh cht
gn hon vi tnh bn ngoi i. Nu tr em thch th vi s hin din ca nhau, mu
thun c nng ln gi tr mi. Ci gi ca xung t s khng ch l ngh choi vi nhau
mt thi gian, m cn l mt i mt i th ngang tm.

Khoa hc v s ni lon ca tui d th

Vi tr v thnh nin, v sao tranh lun v i ngi l&n th hin s tn trng ch
khng phi bt knh - v tranh lun l th hin tinh thn xy dng, ch khng phi ph
hoi.
*

Jasmine l mt n sinh trung hc 18 tui, qun Miami-Dade, bang Florida. Em p

mt cch t nhin, vi hng mi dy, sm mu v i mt en huyn. D ln ln v ang
sng ti Opa-Locka, khu ni ting l ngho v y ry nhng tn gng-xt, bn thn em li
hc ti trng t c cnh tranh rt cao, bn kia th trn (Rt nhiu cc bn da trng
nh giu hc y.) Duy tr im trung bnh chung hc tp t mc 3,w , asmine c
bng thnh tch hc tp ng khm phc cng nh vi cc lp d b i hc v em c
chn vo chong trnh c bit dnh cho hc sinh M gc Latinh nhp c - nhng tr tr
thnh th h u tin trong gia nh bc chn vo i hc.
L em t trong mt gia nh C c truyn thng hai con, asmine c mt trong dn
hp ca ca nh th. Thi thong em cng c ng trc c nh th c phn Kinh Thnh
ca tun. Thch th vi cng vic lm thm ca mnh ti mt bnh vin a phng,
asmine d nh s hc hnh chm ch hn trong nm v hc ti i hc Florida; mc tiu
ca em l tr thnh mt bc s.
Em ngh cha m rt t ho v mnh v h bit c nhiu tr ngi em vt qua nhng em lun l ngi c ng lc vng vng, asmine ni.
Nhng cng c th, nu cha m bit nhng hot ng bn ngoi khc ca asmine,
nhiu kh nng h s khng bao gi ni chuyn vi em na.
t lu, asmine thy cha m thng thi phng mc quan tm ca em dnh cho
bn khc gii. Khi em thy mt cu bn no d thng, cha m khng bao gi em
mt mnh vi ngi bn . asmine ch c ra ngoi khi i vi mt nhm bn, hn h
lc no cng c ngi i km. V th, asmine lun t ra v khng quan tm n bn con
trai - chng ch l bn b - ri sau i chi ring vi h. Em c th ti nh bn trai,
khng ai gim st, c th quan h tnh dc - i khi c d nh t trc, hoc i khi ch l
mt nim vui ti t ngt.
Khi 14 tui, hai ln mt tun, asmine thng trn khi nh qua ca s tng hai gia
m. Em tham gia nhng bui tic m ca m du cn quanh - ung ru nhiu n
mc chng cn nh g. C mt m hon ton bin mt khi b nh. Em l mt ngi
ung ng gm y, asmine ci khc khch nh c b hc sinh thu no. Em c th

ung nhiu h on bt c ai.

tui 14, em bt u h hn v i mt bn trai 18 tui. B m em bit v anh chng ny
- ngi m h rt ght v chc chn khng bao gi cho php bc qua ca - cn asmine
th hng m tro qua ca s gp cu ta. Ngay thng u tin quen nhau, c hai c
quan h tnh dc. Ngi bn trai b mt dy cc bin php trnh thai cho em v thuyt phc
asmine b trn cng mnh. Vic ny ko di hng thng, cho n khi m ca asmine
trong lc mang i git kh, tnh c pht hin ra nhng vin thuc trnh thai em giu
trong o vy.
M in ln, asmine k li. B tc gin n ni khng thm ni chuyn vi em. Th
nn b sai d em n xem chuyn g ang xy ra. asmine ngay lp tc ni di v vic
bc s cho em thuc trnh thai iu ha hoc-mn - v mt th i gian sau th gia nh
cng tin nhng g em ni l tht. Nh nhng g h vn bit, h tin em vn cn trong trng.
assmine bt u gp cc chng trai t phng chat internet. Thng l nhng ngi
h on em vi tui. Mt ngi - t nht cng phi h on 20 - n nh a em i choi. Nhn qua
ca, sn sng i choi ri, nhung asmine cho rng anh chng qu gi v em quyt nh
khng i na.
Sut bn nm trn i choi, asmine ch b bt gp c mt ln - cnh st dng em v
mt ngi bn khi i ngang qua ph lc ba gi sng, gi qu ngng gi i nghim. Cnh st
a em v nh v ngay lp tc asmine b b m cm i choi cho n hai thng sau. By
gi, chng chc h on tui 18 , asmine ch cn trn i choi mi tun mt ln. Em khng
cn i choi nhiu na... tr khi c nhng cuc gi tht c bit v nhng cuc hn h b
m t.
hai ln, bn trai c chuc cho em say ri cng ot, asmine cng c v tha nhn
b lm dng tnh dc - nhung cong quyt khng tha nhn c hai tai nn u do li
ca em. Em ung c mt chai vodka y, em bit nu say th vic ny c th xy ra. Em
rt ngu ngc. Vic xy ra v em khng khn ngoan, n Cha, em khng mang
thai. asmine dng li. Em ngh chc Cha phi yu mnh lm, nn em m i cn sng th
ny.
asmine khng ch ni di v chuyn hn h. Em ni di v c nhng vic khng cn
che y. Vic ni di c nh m y bay ci chong trnh li t ng. Ngy no em cng ni
di cha m. m no em cng ni di v bi tp v nh. Em ni xong bi tp khi thm
ch cha bt u lm. Em c lm xong bi tp - nhung em lm trng trc khi vo lp.
Cha bao gi em ni l xong m xong c.
asmine gii thch: Em ch khng mun ni v i m iu s lm cuc sng ca em tr
nn kh khn. M mng em nhiu qu - v em cng khng mun m dng. Nu m khng
lm vy, em s ngh l m khng quan tm n em. V vy, i khi em ni v i m s tht khi em cm thy ang b mng. Ph thuc vo cm gic lc ca em. Nhung em ch ni s
tht khi em mun thi.
Lc ny nu cha m tm ra s tht, thc s rt t nhung asmine khng lo lng cht

no - gi th em l mt ngi trng thnh v mt lut php v ang ch ti k i bu

c Tng thng u tin ca mnh. C th em s k vi m mt ngy no . Nhng phi
rt lu na. Khi m thy em trng thnh, c cuc sng ring tt, m khng cn phi lo
cho em na. Sau khi em c s nghip ring v n nh ri.
Cho ti gn y, chng ti vn khng thc s nm c tn sut ni di cha m ca
cc bn tr ang trong tui v thnh nin. Khng c mt c ch tnh m no c. Hu ht
ph huynh u c cm gic mnh khng c nghe s tht no t con. T h b sung cc
phn thng tin cn thiu vi trc gic, nim tin v mt cht s hi.
Vi nhng th khng tuyt i khc trong cuc sng, chng ta c nhng thng k v t
l trung bnh cho thy mc thng gp. Khi mt cp kt hn chng hn, h c 57% kh
nng c n mng k nim 15 nm ngy ci. Cn nu bn khon bn sng th bao lu,
th hin tui th trung bnh ca mt ngi l 78 tui. Nhng ngi d k st hch lut s
ca bang New York c 83% c hi thnh cng cho ln u tin d thi v mt hc sinh trung
hc np n vo Harvard c 7% c hi c nhn.
Vy liu chng ta c nn a ra mt thng k tng t v mc ni di ca con ci
tui v thnh nin vi cha m?
Theo iu tra, trong 36 ch c kh nng ni di, trung bnh mt thiu nin ni di
cha m khong 12 ch . Mt thiu nin ni di v vic tiu tin tiu vt m cha m cho, v
khi bt u hn h, v qun o mc khi ra khi nh. Thiu nin ni di v c vic xem phim
g v xem vi ai. Cc em cn ni di v vic dng ru v ma ty, v vic chi vi cc bn
b m cha m cm khng cho giao du. Thiu nin cng ni di v vic s dng thi gian
rnh trong nhng bui chiu, khi cha m vn cn cng s. Thiu nin ni di rng ngi
h tng d tic ang bn, trong khi thc ra ngi ang b nht trong xe bi mt bn
tr say kht no . Cc em ni di c v nhng vic nh lt vt - lm xong bi tp cha,
ang nghe loi nhc g.
Ru ch, dng ma tu v i sng tnh dc l nhng vn tr hay giu cha m
nht, Darling nhn mnh. Nhng khng phi bn tr ch c giu cc hnh vi tnh dc, b
lu . Ci m tr thc s phn i l nhng xm phm th bo v mt cm xc - nh khi
b hi Mi quan h ny nghim tc ti mc no? v Con c yu bn ny tht khng? Cc
em hon ton khng mun phi tr li nhng cu hi ny.
Ch V 4 s ln tr trng trn dng chuyn ni di che y ti li. Theo s liu ca
Darling, nhng li ni di trc tip ny l giu i nhng vic t hi nht. Trong mt na
s trng hp, cc em x l vic ni di bng cch giu bt cc chi tit lin quan c th lm
cho cha m bc mnh; cc bc ph huynh ch c nghe mt na cu chuyn. V trong V 4
s trng hp, thiu nin x l bng cch khng bao gi nhc n vic , hy vng cha m
s khng bit m tra hi.
Him khi cc em tuyt i trung thc vi ph huynh. 96% s thiu nin tham gia
chng trnh nghin cu ca Darling ghi nhn c ni di ph huynh. Cc hc sinh u t
cng khng h c con s kh quan hn, theo mt nghin cu khc. V nhng tr qu bn
bu, thi gian biu kn mt cng vy. R rng khng tr no qu bn n mc khng vt

ro vi ln.
Khi bt u nghin cu ny, ti ngh l do chnh khi cc bn tr ni di l: Ti
mun trnh xa rc ri, Darling gii thch. Nhung thc ra, l do d gp nht ca vic ni
di li l: Ti ang c gng bo v mi quan h vi cha m mnh, ti khng mun h tht
vng v ti.
Darling cng gi qua th vi b cu hi thm d dnh cho cc bc ph huynh, rt th
v khi quan st hai b d liu phn nh trong nhau. u tin, n tng p ngay vo tm tr
b l ni s hi su sc ca ph huynh khi i mt vi vic ang dn tr n bc ni lon.
Nhiu ph huynh ngy nay tin rng cch tt nht khin con tr m lng vi mnh l t ra
thong hon v khng p t cc quy tc h khc trong gia nh. Ph huynh lin tng n
mt v trao i: hoc kim sot h khc, hoc c thng tin t con ci. Th c nghe s
tht v c th gip con cn hon chng bit g.
Darling tm ra cc ph huynh kim sot thong hon cng khng h c thm thng tin
v i sng thc ca con. Nhng bn thiu nin hoang di hon trong li sng v gp rc
ri ch yu l nhng ngi m cha m khng p t mt quy tc hay chun mc no. s
ph huynh ny yu con ci v chp nhn bt c iu g cc em lm. Nhung cc bn tr nhn
vo ch thy cha m khng tht s quan tm - cc em cho rng ph huynh ang chn
ght cng vic lm cha m ca mnh.
Bng cch gi kn thng tin v cuc sng ca mnh, cc bn tr v thnh nin to ra mt
mng i sng x hi xoay quanh ch ring bn thn mnh, c lp vi ph huynh hay
nhng ngi gim h. Theo mt thng k ca Harris Poll^2], 78% ph huynh chc chn
rng cc con ang tui v thnh nin sn sng chia s vi mnh mi iu. Tuy nhin, cc
bn tr li hon ton ph nhn iu ny.
T gc nhn ca tr, cha hoc m gip mnh, trn thc t l kim tm mt s cho
php ngm nhng vic m bn thn tr cha trng thnh t x l. Phi ni ra vi
cha m c th lm tr cm thy yu th v mt tinh thn, d l b cha m thc p hay tr t
thy mnh nn ni ra chng na. ct li vn l quan im Khng phi vic ca b m.
iu gy ngc nhin ln trong nghin cu l th&i im nhu cu t qun ny tr nn
cao nht. Nhu cu ny khng xut hin khi tr 12, t mc trung bnh tui 15 ri cao nht
khi cc bn 18 tui. Nghin cu ca Darling cho thy s phn khng ca thiu nin vi ph
huynh t nh im tui 14 hoc 15. Trn thc t, s chng i ny tui 11 c mnh
hon i cht so vi thi im i tng nghin cu t 18 tui. Trong vn ha chung,
chng ta ngh nhng nm trung hc l thi im nguy c rt cao, nhng vic ni di do
thi thc tm l dy ln t trc .
Mt vi ph huynh c gng sng theo hnh mu cha m khc nghit vi rt nhiu xm
phm th bo v i sng tinh thn, nhng con tr khng h phn khng. Chng vng li.
V chn nn.
Ma mai l, kiu cha m cng quyt nht vi vic thc p con ci theo cc nguyn tc
li l nhng bc cha m c tm hn m p v giao tip nhiu nht vi chng, Darling quan

st. Thng h a ra vi nguyn tc lin quan ti mt s mt i sng nh hng nht

nh v gii thch r ti sao li c cc nguyn tc . H trng i tr tn trng nguyn tc.
Trn cc mt i sng khc, h ng h quyn c lp ca tr, cho php con ci c t do
ra quyt nh ca ring mnh.
Nhng a tr c nhm cha m ny ni di t nht. Thay v che giu 12 lnh vc ca i
sng, chng c th ch che giu nm.
*

Trong t in, t tri ngha vi trung thc l di tr v t tri ngha vi phn bc l

ng tnh. Nhng trong tm tr ca cc bn v thnh nin, mi vic khng nh th. Thc
vy, vi mt tr v thnh nin, phn bc mi l t tri ngha ca di tr.
Hoi kh hiu phi khng, vy hy ti bc tch vn ra cho bn cng thy.
Khi nghin cu vin ca Nancy Darling phng vn cc bn tui v thnh nin hin ang
hc ti Trng Trung hc Khu vc Cao ng ca Bang, h cng hi cc em khi no v ti
sao cc em vn k vi cha m s tht d bit cha m s khng chp nhn. i khi cc em k
s tht v bit di tr khng thot c - chng s b lt ty. Nhiu khi cc em ni s tht vi
thy mnh c ngha v phi ni, nh l h l cha m ti, ti nn ni vi h. Nhng ng
lc chnh thc y cc em ni vi ph huynh s tht chnh l nim hy vng ca cc em vo
vic cha m s ng v ni vi cc em rng khng sao c. Thng thng iu ny cng
ng ngha vi mt cuc chin ny la, nhng cng ng nu cui cng ph huynh s lay
chuyn.
Trong nhng gia nh vic ni di xy ra t hon th t l tranh ci, phn nn li cao
hon. Tranh lun l tt - tranh lun tc l trung thc. Nhung cha m khng nhn ra iu
ny. Tranh ci khin h pht cu.
Vi kiu xung t, d rt gay gt, li l biu hin cao nht ca s tn trng - ch khng
phi bt knh.
Ti i hc Tng hp Rochester, Judith Smetana, ngi tin phong trong nghin cu
tm l tui thiu nin, xc nhn rng, trong di hn: Cc tranh lun vi cha m ca v
thnh nin thng dn ti cc iu chnh tt hon hn so vi quan h khng c tranh lun
hoc tranh ci lin tc.
Hu ht ph huynh u khng to c s khc bit ny khi tranh lun vi con tr.
Tin s Tabitha Holmes nghin cu trn 50 nhm m v con gi tui v thnh nin. Mu
ca b c hnh thnh t cc gia nh trong chong trnh Vt ln Ranh gii, h tr bi
B Gio dc M, nhm gip cc hc sinh trung hc M ngho kh c c hi vo i hc. Cc
b m t kht vng ln vo con gi v lun c tm l bo v con - thng qua vic yu cu
con ci vng li. Holmes m rng nghin cu, phng vn ring m v con gi, nhm c
c m t v cc tranh lun ca h cng nh cm gic ca i tng. Kt qu c mt s
khc bit rt ln.

46% cc b m cho rng tranh ci l hy hoi mi quan h. B con ci th thch qu

tht rt c ch, ri lon v (theo ci nhn ca h) b coi thng nghim trng. Cng tranh
lun thng xuyn, mc tranh ci cng cng thng, cc b m cng cm thy cc cuc
chin ny nguy hi. Nhng ch c 23% cc c con gi c cm nhn tranh lun l ph hoi.
Rt nhiu em tin rng tranh lun cng c mi quan h ca cc em vi m. Nhn nh v
tranh lun ca cc em thc s lm ta ri tr, vt xa nhng g chng ti tng ngh, Holmes
lu . Cc em xem tranh u l mt cch mi nhn nhn cha m, l kt qu ca qu
trnh lng nghe cc quan im ca ngi m.
iu lm Holmes ngc nhin nht chnh l vic, vi cc em gi tui v thnh nin, tranh
lun thng xuyn hay ny la khng h lm cc em ngh rng l hnh ng ph hoi v
lm tn hi quan h. v mt thng k, iu khng gy nn s khc bit no. Chc chn
c mt vn trong cc gia nh m thnh vin xung t qu nhiu. Nhng trong nhm i
tng nghin cu ca chng ti, khng ai c qu nhiu xung t. Thay vo , cch ha
gii cc mu thun ny chnh l bin s ch o. v c bn, cc c con gi cn c lng
nghe v nu chng thc s c l, cc b m cn nhng b. C con gi phi ginh phn
thng trong mt vi cuc tranh lun v s nhng b vi nhng im cn li.
Nhng c con gi cho rng tranh lun cng bng hy hoi l cc em c cha m cng
rn, khng hp tc. Cc em thng nghe cha m rn ng c ci ti! thm ch trc c
khi tht nn li. D ch mt nhng b rt nh cng gip cc em cm thy mi vic c
gii quyt n tha, Holmes ni. Mt c con gi ni rng mun c hnh xm. M c b cm,
nhng cho php em mua mt i giy rt k qui m trc kia b khng ng .
Cc bc ph huynh bit tha hip l nhng ngi c nhiu thng tin t con ci nht,
theo Tin s Robert Laid, ph gio s i hc tng hp New Orleans. Cha m qu kht khe,
khng nhng b khin tr tr nn ranh ma tm cch lch lut.
iu ny thc s c ngha, mc d n vn l mt pht hin gy tranh ci, v trong x
hi ngy nay chng ta thng c cnh bo ng tr thnh nhng k d b khut phc;
chng ta c khuyn rng nhng b s to ra t nc ca n my v nhng k ch bit
rn ri. Ngay c nghin cu ca Nancy Darling cng cho thy cc bc ph huynh d di
khng phi l nhng ph huynh thnh cng trong vic dy con.
Ti lc ny, khoa hc c v mang tnh hai mt kh r - mt ny, ph huynh phi l
nhng ngi nghim khc, k lut, nhng mt khc, cc bc cha m li phi tht linh hot,
nu khng nhng xung t cha m - con ci s nh hng tiu cc n tm l cc em. Cc
nh khoa hc, cc ngi c th khng nh c cha? Hay cn c kha cnh no tinh t
hn m chng ta b st?
Vy l, tn ti khi nim cho rng cc bc ph huynh d b thuyt phc chnh l nhng
ngi thng nhng b vi con tr, v h khng th chu c khi nhn con ci khc lc,
hay ni n. H xoa du con ci ch v mun chng nn ngay. H mun lm bn vi con ci,
h cng khng thoi mi nu con ci nhn nhn mnh khng hay. vn khng phi l
ngi cha, ngi m lun lng nghe con, chp nhn thay i quyt nh nu con mnh bo
v c quan im ca n v vic ti sao cc quy tc trong gia nh li cn thay i.

Nancy Darling cng thy c s khc bit ny. Kiu cha m t b con tr ni di nht,
l nhng ngi c quy tc, kin nh vi cc quy tc mnh t ra, nhng vn tm ra cch
hnh ng tht linh hot, khin cc quy tc ny vn c tr tn trng. Nu gi gii
nghim ca mt bn tr l 11 gi m v em gii thch vi l do, mt vi iu bt thng xy
ra chng hn, cha m c th ni: c ri, ring m nay, con c th v nh lc mt gi
sng, iu ny s khch l con tr khng ni di v tn trng gi gic. S hp tc ny
khin cha m cng c uy tn hon.

C th d tr t t chc?
Nhng nh khoa hc ang pht trin m hnh nh tr m i mi ngy li mt i nhiu
ngun ti tr - cc em thnh cng n mc khng cn c lit vo hng gp nguy
him cn nghin cu na. B mt pha sau l g?
*

Trong trng hc ca chng ta, hc sinh l i tng ca rt nhiu kha hun luyn c
nh hng tt, nghe qua th rt hay, nhng li khng t khi mang ra phn tch di gc
khoa hc. Cc trng nghim tc thc hin vai tr ca mnh trong vic nho nn nn
khng ch nhng hc sinh tt, m l nhng cng dn tt - nhng i khi nh hay li
khng c xy dng trn c s nhng tng tt. vn cng nghim trng, cc trng
cng hi h a thm vo cc chng trnh o to nhm i ph. Mt v d, chng trnh
D.A.R.E - Gio dc Phng chng Lm dng Ma ty.
Tuy nhin, chng trnh no cng c tnh x hi ha cao, nhn c nhiu h tr t
chnh ph, th cng c c bit ch phn tch di gc khoa hc. Sut nhng nm
1990 v nhng nm 2000, cc cng trnh nghin cu tin hnh ngu nhin trn hai nhm
sinh vin c v khng tham gia chng trnh D.A.R.E. Trong mt vi nghin cu, D.A.R.E.
ch cho thy t l gim rt nh v s hc sinh s dng thuc l, ru hay ma ty ngay sau
khi kt thc chng trnh, nhng tt c cc nghin cu khng h cho thy c mc gim
ng k no trong di hn.
Khng ch ring D.A.R.E. v cng khng nn ch xem xt ring chng trnh ny. Hng
trm chng trnh phng trnh ma ty nhn c nhiu tin ti tr t chnh quyn lin
bang; B Y t v Dch v Con ngi xem xt tng s 718 chng trnh v ch nhn nh
41 trong s c kt qu tch cc.
Trong qu trnh nghin cu vit cun sch ny, chng ti bt gp hng t cc chng
trnh ging dy trong trng hc, rt hay trn l thuyt nhng cn xa mi c nh vy
trong thc t. Bn cnh cng c nhng chng trnh n gin nhng li hiu qu.
Chng trnh ti mun ni y l chng trnh Cng c Tr tu.
*

iu th v hn c kt qu ca chng trnh ny chnh l nguyn nhn ti sao n mang

li hiu qu v n gip chng ta hiu thm nhng g v cch thc hc tp ca tr nh.
Ashley ti thm nh tr v trng mm non trong chng trnh ni trn, hai th trn
kh giu c gn Denver; ti thm c hai kiu lp hc vng ngho hn ti Neptune,

New ersey, nm trn ng n Garden State Parkvvay gia New York v Atlantic City.
Hu ht nhng hot ng trong mt ngy hc ca tr khng khc nhiu so vi lp hc
truyn thng. C gi gii lao v n tra, gi n nh v gi ng tra. Nhng mt ngy tiu
biu ca nh tr trong chong trnh ny c v rt khc - nm nhng iu ta thy v
khng thy trong chong trnh. Lch trn tng khng xp theo thng na, m ngy c
ghi thnh hng trn mt bng giy di. Bng ch ci khng cn c minh ha theo cch
truyn thng; thay vo , tr dng mt bng m thanh, c con kh ng cnh ch K; v
mt tri ng gn ch Tr.
Khi lp hc bt u, gio vin thng bo vi tr rng c lp s choi tr cu ha. Tun
trc, cc em hc v lnh cu ha, nn by gi, lp hc c by tr li thnh bn khu
vc khc nhau - mt gc l trm cu ha, gc khc l mt ngi nh ang cn cha chy.
Tr chn vai mnh yu thch - ngi li xe cu ha, ngi trc tng i 911, lnh cu ha,
hoc gia nh nn nhn. Trc khi tr choi, mi em ni vi gio vin mnh chn vai no.
Cng vi s gip t gio vin, mi tr t ln mt phong n choi. Cc em v mt
bc tranh v vai chn ca mnh, sau cc em c gng vit ra mt cu, trn giy trng,
bng kh nng tt nht ca mnh. K c tr ba tui cng vit hng ngy. Vi vi em, phong
n choi ch nm vn vn mt cu m mi ch nm mt dng. Vi em th dng bng pht
m tm ra cc nguyn m to nn t. Nhng tr ln nht nh lm th no vit cu
Ti sp v dng bng pht m dng nt phn cn li.
Sau tr cng choi, theo ng cc vai c m t trong bng phong n choi. Cc
em choi trong sut 45 pht, mi em choi ng vai ca mnh, rt t gic. Nu cc em l
ng hoc bt u lm ri ln, gio vin s hi: Vic ny c ng nh phng n chi ca
em khng? Mi ngy khc nhau trong tun, tr chn chi cc vai khc nhau trong kch
bn. Trong sut khong thi gian chi gio vin hng dn cc em chi nhng khng bao
gi ch bo trc tip mt iu g.
Cui bui, gio vin bt bi ht Khc ca dn dp. Ngay khi nhc bt u, cc em dng
chi, bt tay vo dn dp - khng cn mt li nhc nh no t gio vin. Sau , cc em s
chi mt tr c gi l c tm trng ca bn. Cc em c phn thnh tng cp, ngi
i din nhau; mt em c a cho mt t giy c v hnh i mi, em cn li cm mt
bc v i tai. Em cm tranh i mi c lt qua mt cun sch, k li cu chuyn m cc
em thy t nhng bc v. Em cn li lng nghe v n ht cu chuyn, hi mt cu v cu
chuyn . Sau , hai em i vai.
Cc em cng thng chi nhng tr yu cu s kim sot, nh Simon niW. Mt
bin th khc c gi l thc hnh ha; gio vin bt nhc ln v tr bt u v cc
hnh dng v vng xon. Thi thong, gio vin ngng nhc v cc em cng tp dng bt bt
c khi no nhc dng.
Chng trnh mu gio c m rng t cu trc chng trnh ca nh tr, kt hp
cht ch tnh hc thut vi cc tin gi nh da theo bt c cun sch no m tr c
trong gi. Nhn tng th, lp hc ca chng trnh Cng c c v khc mt cht, nhng
khng l lm xt bt c gc no. Nu di theo hot ng ca lp, bn c th khng

ngh kt qu s tt n vy. v mt ny, y l kiu chng trnh i lp vi D.A.R.E. - c

v rt honh trng, nhng kt qu li km ci. Cng c Tr tu l chng trnh c kt qu
tuyt vi, mc d khng phn no trong chng trnh vin n trc gic hay bn nng.
Ma xun tip sau , tt c cc em thc hin bi kim tra chun quc gia. Kt qu
khin mi ngi rt ngc nhin. Cc em t chng trnh Cng c c kt qu ton kha gn
nh vt chun quc gia. qun, ch c khong mt na cc b mu gio d thi t cp
ngn ng thng tho ng cp lp ca mnh. Vi chng trnh Cng c, 97% cc em t
cp ngn ng thng tho.
Vy nh u m gio trnh ny li c hiu qu n vy? Rt nhiu yu t lin quan,
nhng hy bt u vi yu t khc bit ln nht ca chng trnh Cng c - vic vit
nhng phng n chi v thi gian chi kh di ca tr.
Trong tt c cc trng mu gio trn ton nc M, tr u chi tr lnh cu ha.
Nhng thng th sau 10 pht, kch bn v. Gi mt ng nc cu ha gi v trong mt
m chy gi l hot ng n iu v tr nn li thi; cn c hng th, tr em d b xao
lng bi nhng tr m tr khc ang chi v sn sng chy sang tr chi mi. Vic chi
mang li nim vui ngu nhin, nhng khng lu bn. Ti cc lp Cng c, bng vic chia
lp hc thnh nhiu khu vc, vi cc chc nng khc nhau v bng vic yu cu tr gn b
vi vai ca mnh trong gi chi, tr chi tr nn phc tp v c tnh tng tc cao hn
trc. Tr ng vai nn nhn gi 911; tng i chung; lnh cu ha nhy xung t
ging tng; xe ti n cu gia nh nn nhn. Tr chi tr nn c suy tnh, chn chn, a
chiu v c th ko di.
Kh nng duy tr s thch th ca mt ngi vo cuc chi chnh l nn tng ct li ca
chng trnh Cng c. Ph huynh thng ngh ti vic thc p con mnh ch v t ra
ngoan ngon vi gio vin. H thy tr em ch c th tp trung hc tp nu trnh c xao
lng. Chng trnh Cng c nhn mnh vo kha cnh khc hn - tr s khng b xao lng
nu chng thc s tham gia vo cc hot ng m chng chn. Bng cch din cc vai
mnh t chn trong bn phng n chi, tr hon ton b thu ht trong khong thi gian
.
Trong mt cng trnh nghin cu ni ting Lin X t nhng nm 1950, tr em c
yu cu ng yn cng lu cng tt theo kh nng ca mi em - chng ch ng c hai
pht. Sau , nhm th hai c yu cu gi v l lnh gc ang lm nhim v v phi
ng nghim ti v tr - cc em ng c 11 pht.
u im ca tr nh l, Bodrova gii thch: chng khng chc chng gii chuyn g
hay khng. Khi bn yu cu tr chp li ng nhng g gio vin vit trn bng, tr c th
ngh rng, mnh lm sao m vit tt nh thy c, v khng mun lm na. Nhng c
th a mt tp giy nhn cho a tr ang ng vai ngi phc v ti nh hng bnh
pizza. ohnny gi bnh pizza ph mai, cn bn th pizza tiu cay. Cc em khng bit mnh c
th vit hay khng - chng ch bit rng mnh phi lm g ghi nh nhng mn pizza
va c gi. Cui cng, cc em vit nhiu hn c khi bn yu cu chng k mt cu
chuyn.

C mt iu r rng l tr em ngy nay vui choi t hon nhiu. p lc im s hc tp

tng ln khin nhiu trng ct bt gi gii lao tp trung vo gi hc trong lp. iu
ny dn ti mt nghch l; cc chuyn gia v cc nh bnh lun x hi u cho rng gi choi
rt c gi tr, khng nn ct b. Lp lun ca h rt r rng: no cn ngh ngoi, tr cn gii
ta nng lng, gim gi ngh gii lao lm tng tr tr v chnh trong cc gi choi ny m
tr hc c cc k nng x hi. Chong trnh Cng c gi mt li ch hon ton khc nh c gi ra choi, tr hc c cc nn tng cn bn pht trin kh nng thnh cng
trong hc tp sau ny v thc t cc em pht trin c cc nn tng ny trong gi choi tt
hon l trong cc lp hc truyn thng.
V d, xt v kh nng lin tng. Hu nh mi th tr hc trong lp u yu cu
chng phi nm bt cc kt ni gia thc t v minh ha tru tng, biu tng: cc ch
ci trong bng ch ci l biu tng ca m thanh v li ni; tm bn trn tng l biu
tng ca th gii; lch ngy l biu tng ca cch tnh thi gian tri qua. Nhng t vit
trn mt t giy - nh t CY chng hn - trong mt ngi nhn khng h ging mt ci
cy ngoi i thc cht no.
Tr nh hc lin tng tru tng qua tr choi noi bn v gh tr thnh xe cu ha.
Quan trng hon, khi tr choi bao gm c cc yu t tong tc, nh trong chong trnh
Cng c, no ca tr hc cch kt hp cc biu tng vi rt nhiu cc biu tng khc,
gn gi vi t duy tru tng cp cao hon. Tr lm ch quy trnh tr tu ca no, t
duy ng thi mt lc nhiu i tng v kt ni chng vi nhau.
Nu c, khi no chng pht trin ting ni ? Chong trnh Cng c c thit k
nhm khuyn khch pht trin sm v Nhn thc ni ti ca tr, gip cc em khng cn
hnh ng t pht trong lp v c th ch ng trnh c s xao lng.
Chong trnh Cng c lm c iu ny bng cch khuyn khch ting ni bn
trong ca mi ngi, quan im c nhn, bng cch trc tin dy tr th hin ra ht
nhng iu mnh d nh - cc em t ni ln suy ngh thng qua cc hot ng ca
mnh. Khi tr em hc ch C vit hoa, cc em ng thanh c to, Bt u t trn v i
vng quanh nh th cc em bt u in ch C ra vy. Khng ai bt cc em phi dng ni,
nhng ch sau vi pht, cc em dng ip khc. Ch cn nhng ting th thm nho nh.
Thm vi pht na, mt vi tr vn tip tc c to - nhng hu ht bn tr ch t nhm
trong u. Mt vi tr khng nhn ra, nhng cc em tip tc mp my mi cu hng dn
kia cho chnh mnh.
i vi nhng tr hc tt trng - ch vit cu tr li ra, cc em bit ngay cu tr
li c ng hay khng. Chng c mt gic quan nhy bn, mt cm nhn cho cc em bit
cu tr li c ng hay khng. Cc em no cn bn khon th thc s khng chc chn v
p n; cc em c th c cu tr li ng nhng thiu mt nhn thc y . V vy,
pht trin nhn thc ny, khi mt gio vin ca chong trnh Cng c vit ch D ln
bng, gio vin thng a ra bn cch vit v yu cu cc em chn u l ch p nht.
Leong gii thch: iu ny gip thc y kh nng t phn tch ch D p l ch th
no v cc em mun nhng ch D ca mnh trng nh th no. Cc em s t duy v ch D
ca mnh khi ngh ti ch ca c gio vit. Cc em nhng lp Cng c cng thng

xuyn chu trch nhim kim tra bi lm ca nhau. Trong mt lp m Ashley quan st, cc
cp tr em thc hnh v li vit, sau khi vit xong, cc em chm li, cng xem ch ai p
hon. Nu mt tr hon thnh qua loa nhim v kim tra bi, tr cn li s c kin ngay.
D ch nm tui, em thc s mun ngi gim st mnh lm vic nghim khc hon.
Rt nhiu bi tp c chn a vo chong trnh nh kh nng dy tr ch n cc
du hiu nn tng v lm ch c s thi thc bn trong mnh. Tr choi Simon ni
chng hn, hng tr n vic bt chc ngi cm trch, nhung cng yu cu tr phi tht
tp trung v kim sot bn thn trong nhng on ngh xen k. Tong t, khi gio vin bt
bi ht khc ca dn dp, tr phi lu tm n bi ht chc chn khi bi ht kt thc
cng l lc mnh dn dp xong. Trong phn tm hiu tm l ca bn, tr no cng nng lng
mun c l ngi pht biu trc; nhung ai cm hnh nh i tai phi bit lng nghe
mt cch kin nhn v hc c tnh kim ch s nng rut ch i.
Thnh qu ca chong trnh Cng c l nhng a tr khng ch on thun bit cch
c x, m cn bit t t chc v t nh hng. Ch sau ba thng th nghim, cc gio vin
chong trnh Cng c bang New Mexico bo co s v ln xn trong lp hc gim t
trung bnh 40 v/thng xung cn khng v. V tr trong cc lp Cng c cng khng d g
nh mt s tp trung. Trong mt bui ngh n tra ti cng-tin ca trng, bang New
ersey, cc b mu gio trong chong trnh Cng c chng kin s hc sinh cn li xng vo
mt v u v tranh ginh n. Khng mt em no trong chng trnh Cng c tham
gia, d ch l nm mt mu thc n nh v khi quay li lp, cc em k vi gio vin rng cc
em khng th tin ni cc bn hc sinh ln tui hn li c th mt kim sot n nh vy.
*

Cha m no cng nhn vo con h v bn khon, vi khng t tht vng, khi no th n

c th ngi im (tr khi ngi trc ti vi). Khi no th tr c th kin tr vi mt hot ng
trong na gi ng h? Khi no th tr c th lu tm vo cng vic ca mnh, thay v b xao
lng bi cc bn khc? Khi no th tr t gic vi bn thn mnh? Nhiu lc, dng nh
kh nng nhn thc ca tr, c th mc rt cao, ang u tranh vi s l ng ca n.
Thng thng chng ta ch bn tm n phn tiu cc ca bc tranh - c th y l
tr khng th hc v qu d dng b xao lng. iu thng b ta b qua l phn c li trong
ton cc - c th trng hp ny l kh nng tp trung ca tr - l mt k nng cng
quan trng nh kh nng lm ton hay kh nng c, hoc thm ch l tr thng minh thin
bm.
Vy ti sao mt s tr li c kh nng iu chnh s ch ca mnh? H thng thn
kinh no qun l kh nng tp trung - v c phi v vy m chng trnh Cng c c tc
ng tt n th hay khng?
Tin s Silvia Bunge l mt nh nghin cu thn kinh i hc Tng hp Caliornia,
Berkeley. Cng trnh nghin cu mi nht ca b vit v mt vng no chu trch nhim
duy tr s tp trung v t ra cc mc tiu. Ch l phng on, nhng vic tr t chc thi
gian v mc tiu hng tun, nh trong chng trnh Cng c, Bunge ni vi ti: c tc
dng thc tnh vng no ny, xy dng v cng c n.

Thut ng rng m Bunge dng gi nguyn tc tp trung tr em, gi l kim sot

nhn thc". Kim sot nhn thc rt cn thit trong nhiu hon cnh. on gin nht l, tr
ang c gng trnh cc tc nhn gy xao lng - khng ch t bn ngoi, nh c bn ang
lm mt h trong lp, m k c cc tc nhn bn trong a tr - Nh suy ngh ca bn
thn tr - Mnh khng lm ni iu ny u, Bunge gii thch.
Kim sot nhn thc c vin ti khi no cn x l thng tin trong tm tr; c th l
ghi nh mt s in thoi lu bm s gi, tnh trc cc nc c, hay cn nhc hon
thit khi phi la chn gia hai kh nng. Nhng khng ch l iu khin thng tin: iu
ny cn l mt phn ca qu trnh vt qua s bun phin hay tc gin v gip tr loi b
nhng phn ng khng ph hp hoc bc ng.
Mt cu tr li bc ng ngoi i s khin cc bn ci giu, nhng cc cu tr li
bc ng cng tn ti c trong vic hc. Khi lm bi kim tra vi cc cu hi c nhiu s
la chn hoc bi kim tra tr thng minh, lun c mt cu tr li lm nhiu c v gn
nh ng trong s cc p n. Tr no c kh nng kim sot nhn thc hn ch thng b
la chn cu tr li ny. im s tr thng minh v kh nng c hiu b tr, nhng cc em
vn l nhng tr cc k thng minh v c tt - cc em ch khng th kim sot c s
bc ng ca mnh m thi.
Theo Bunge, kim sot nhn thc khng phi lc no cng trong trng thi bt. Thay
vo , no c th vn dng nhiu hay t kh nng kim sot nhn thc sao cho ph hp.
H thng ny hot ng nh mt c ch tun hon hi p, gia hai vng ph trn no b.
Mt trong hai vng o xem bn ang thc hin vic bn phi lm tt n u. Nu cm thy
bn lm cha tt, n s bo hiu cho mt h thng ph khc tng cng kh nng kim
sot nhn thc: vic ny gip ci thin s tp trung ca bn. Khi mt tr c v ang thiu
tp trung, khng ch l no tr khng th tp trung - chnh tr khng nhn thc c mnh
cn tp trung. Phn u ca c ch tun hon hi p khng lm tt cng vic ca n.
Tr thc s khng ti vic mnh lm tt n u.
*

Chng ny ca cun sch bt u bng nghin cu khoa hc thng k v chng

trnh Dy Li xe v kt thc vi khoa hc thn kinh nghin cu v tr mm non. Hai nghin
cu thc ra kt ni vi nhau, bng cc h thng n-ron iu khin s ch v kim sot
nhn thc. Thanh thiu nin li xe c th tr li ng 100% bi kim tra quy tc trn giy,
nhng khi li thc, thi gian phn ng b nh li v cc em vn cha nhp tm phn ng
php ca vic li xe - cc em t duy li vic . iu ny lm tng qu trnh ti xung cc
nhn thc v kh nng duy tr s tp trung phi chu p lc. Cc em c nguy c a ra cc
quyt nh km sng sut.
bn ngi trong xe v cc h thng tp trung ca no rt d b qu ti - no ngi li
xe khng th ch ng tin liu c nhng iu c kh nng xy ra, cng nh d on
trc d ch vi giy v ti trc cc nguyn tc gii quyt. Thay vo , ngi li phi
chng v khng th phn ng chnh xc trong mi tnh hung d cc qu trnh phn x
c nhanh ti mc no chng na.

Lm vic trong mi trng nhiu yu t gy xao lng l mt thch thc hng ngy vi
bt c sinh vin no. Trong chong trc, chng ti cp ti kh nng tin liu ca cc
bi kim tra tr thng minh. Bi kim tra tr tu khng th d on chnh xc hon mt phn
l do trong qu trnh tr i hc, vic hc hnh khng din ra trong mt phng kim tra yn
tnh, n np, mt thy mt tr nh cch cc bi kim tra tr thng minh din ra. Vic hc
tp din ra gia nhng gung xoy ca cc yu t gy xao lng v p lc. Cc nh tm l hc
gi iu ny l s khc bit gia nhn thc nng v lnh. Nhiu ngi th hin km hon
hn khi phi chu p lc, nhng vi ngi li lm vic tt hon nhiu.
Khi nim ny c gi bng rt nhiu tn trong nghin cu: n lc kim sot, s bt
pht, tnh t gic. Ty vo cch o m, tong thch trong nhiu trng hp tt hon so
vi cc bi kim tra tr thng minh. Ni mt cch on gin hon, c k lut quan trng hon
c tr thng minh. C c hai phm cht ny khng ch l tt hon cht xu m l c mt tri
khc bit. Trong mt cng trnh nghin cu ca mnh, Tin s Clancy Blair, thuc i hc
Bang Pennsylvania, pht hin ra tr em c ch s thng minh v chc nng hnh ng ca
no cao hon mc trung bnh c kh nng hc gii ton cao hon 300% so vi nhng tr ch
c ch s IQ cao m thi.
Ging vi khoa hc v tr thng minh, khoa hc nghin cu kh nng t kim sot
c bc tin trong thp k gn y, t gi thit l c im thin bm - mt vi ngi
c, nhng ngi khc th khng - ti nhn nh rng y l kh nng thay i c. N b
nh hng bi mi th, t cch cha m dy d cho ti thi im gn y nht bn dng
ba (no tiu tn rt nhiu glucose^2] khi vn hnh kh nng t kim sot). Cc h thng
n-ron iu khin s tp trung c th thy mt mi v - theo mt cng trnh nghin cu nhng ngi c ch s thng minh cng cao s phi chu ng kiu mt mi ny cng
nhiu.
C Ashley v ti u p dng vi chin lc ca chong trnh Cng c T duy. Bn tr
mi cp lp ti d lp hc bui ti ti trung tm gia s ca Ashley; c y gi cng yu
cu cc em vit ra bn k hoch ca mnh v vic s s dng khong thi gian hai ting
ng h ca mnh nh th no, dy cc em ch ng t duy. Khi cc em xao lng, c y
gi cc em nh li bn k hoch ca mnh. Ashley khng cn sa li ng php trong bi tp
v nh ca cc em; thay vo , c ch nh du dng tr vit sai v yu cu cc em t tm ra
li ca mnh. iu ny gip tr thc s ngh v bi tp m cc em lm, thay v my mc
hon thin bi tp c giao. Vi cc b nh tr, ch mi ang tp vit, Ashley dnh ring
cho mi em mt on tp c v c to: Bt u t trn v i vng quanh...
Ti dng cc phong php tong t khi dy con gi nh ca mnh. Mi ti, c b tr
v nh t trng mu gio, mang theo mt bi tp vit, kn nhng ch c hc trong
ngy. Ti bo chu khoanh mi dng mt ch p nht - nh vy, n c th nhn ra s
khc bit gia ch p v ch p hon. Trc khi i ng, ti cng con gi choi tr hiu bn
thn: sau khi c cho chu nghe xong cun sch, ti a cun sch cho n. Sau chu k
li cu chuyn cho ti, tng tng sng to theo nhng hnh minh ha v bt c dng no
m chu nh c. Thi thong, khi c c ngy choi vi con, ti v chu cng xy dng mt
k hoch choi trong ngy (ti c g mnh gip con lp nhiu k hoch hon, v con b c v
thc s thch vic ny). Ti cng cho con vi gi chu m rng kch bn. V d, chu
thch bp b em b; chu gom c li, cho chng i ng - c th mt nm n 10 pht. n

y chu khng bit lm g tip na. Ti khuyn khch chu nh thc bp b dy, a bp
b n trng v sau i d ngoi. Nhng chi tit ny gip tr tng tng ca chu bay
bng sut c gi sau .
Neptune, New ersey, mt trong cc em b tham gia lp Cng c mm non u tin
chnh l con trai ba tui ca Sally Millaway, chu tn George. Thng b c nhng nhu cu
c bit, Millaway ni. C y tin rng chong trnh Cng c tt cho tr em ni chung,
nhng vi George th sao? Con trai ti pht trin chm v kh nng ni v ngn ng, tht
st rut - n khng ni mt li no ht. Chu cha b chn on l t k, nhng chu c
mi du hiu bo ng ca bnh ny. Cui thu nm , George c pht hin c vn
v nghe - chu nghe c cc m thanh, nhng nh th nghe di nc, m thanh khng
r rng. Thng 11, chng ti phu thut b hch vm hng cho chu. Chu bt u ni ba
ngy sau khi phu thut.
V ti, t ch ngh rng con mnh c i ny tn tt, bng nhin nhn ra rng chu c
thi gian b p li tt c, Millaway ni. Liu c bao gi chu bt kp cc bn
khng?
Lo ngi ca Millavvay khng tn ti lu. C y khng th tin c con trai mnh tin b
nhanh n th v ngh tt c l nh chong trnh Cng c. Sau ba nm theo hc chong
trnh - hai nm nh tr v mt nm mu gio - cu b hon ton vt qua nhng khim
khuyt bm sinh ca mnh. George hin ang hc lp Hai thuc chcmg trnh nng khiu,
cn chong trnh Cng c ang c p dng ti tt c cc lp mu gio Neptune.

Chi p vi bn b
V sao cc bc cha m thi nay li tht bi trong vic to ra mt th h thin thn?
*

Vi nm trc, Tin s Jamie Ostrov, cng Tin s Douglas Gentile -chuyn gia hng
u v tc ng ca cc hnh thc truyn thng dnh nhiu nm theo di tr em hai
nh tr ti Minnesota, tham chiu cho hnh vi ca tr vi thng bo ca cha m v chong
trnh ti vi m cc em xem. i tng hng ti l cc b t hai tui ri n nm tui, l
cc b may mn sinh ra trong gia nh kh gi.
Ostrov v Gentile hon ton tin rng cc b xem nhng chong trnh hoi hng bo
lc nh Nm anh em Siu nhn (Power Rangers) v Chin tranh gia cc v sao (Star
Wars), v mt th cht s hiu chin hon trong gi choi trng. H cng cho rng cc em
no xem nhng chong trnh mang tnh gio dc, nh Arthur v Cifford - Ch ch b con
mu (Clifford the Big Red Dog) s khng ch bt hiu chin, m cn nhn vn hon bit chia s, bit gip v cc phm cht khc na v.v... y khng phi cc gi thuyt nn
tng, nhung tm quan trng ca cng trnh nghin cu nm mc tiu lu di ca n:
Ostrov v Gentile s c th xc nh c mc tng c th v tnh hiu chin ca tr trong
sut nhng nm hc mu gio.
Ostrov thy trc rng s dng my quay phim l qu th l v khng th ghi c
cc m thanh t khong cch xa, vy nn cc nghin cu vin ca ng chn gii php lng
vng gn bn tr cng vi bng ghi chp trn tay. Bn tr nhanh chng chn ngn vic ghi
chp v b mc cc nghin cu vin.
Cc quan st vin c hun luyn phn bit gia hiu chin v th cht, hiu
chin trong quan h v hiu chin trong li ni. Hiu chin v th cht gm cp choi
trn tay bn khc, x y, li ko v nh bn di bt c hnh thc no. Hiu chin trong
quan h, la tui i nh tr, gm nhng li ni nh: My khng c choi vi bn tao,
hoc ch on gin l l i mt bn mun choi cng, hoc khng choi na hay ba chuyn v
mt bn khc - tt c nhng hnh ng hy hoi su sc mi quan h. Hiu chin trong li
ni gm gi mt bn no vi ci tn c , hay ni nhng cu nh Cm mm! hay My
ngu lm - thng i km vi hiu chin v th cht.
Ostrov cng tham chiu cho nhng g quan st vin ghi li vi phn nh gi ca gio
vin v thi hnh vi ca tr, nh gi ring ca ph huynh v theo di ca h v mc
tr xem ti vi mi ngy. Sut qu trnh nghin cu, tr xem ti vi trung bnh 11 gi mi tun,
theo ph huynh - thng bao gm c cc chcmg trnh c pht sng v DVD.

Thot tin, gi thit ca cc nh nghin cu c v ng - nhng d liu cng cho thy

vi im bt thng. Cng xem nhiu chung trnh mang tnh gio dc, tr cng hiu
chin trong quan h v i bn b. Cc em tr nn trch thng hon, thch kim sot hon v
nhiu mnh khe. Tc ng khng h nh. Thm ch mnh hon c mi lin h gia cc
chong trnh bo lc v hiu chin v th cht.
T m v nguyn nhn, nhm nghin cu ca Ostrov ngi li v theo di vi chong
trnh PBS, Nickelodeon v knh Disneyw . Ostrov thy trong vi chong trnh, nhng tnh
hung hiu chin trong quan h vi t l kh cao. Ostrov rt ra rng nhiu chong trnh ti
vi mang tnh gio dc dnh thi lng n 30 pht pht sng xy dng xung t gia
cc nhn vt vi nhau v ch dnh vi pht gii quyt xung t .
Tr mu gio kh c kh nng lin tng cc thng tin cui chong trnh vi nhng
ni dung xy ra trc , Ostrov vit trong nghin cu ca mnh. Tr nh khng th hiu
ton b bi hc nh cch ngi ln hay tr ln tui hon cm nhn, thay vo , chng hc
tt c nhng hnh vi th hin trn mn hnh.
Kt qu ny lm mi thnh vin trong nhm nghin cu ngc nhin. Ostrov cha c
con, nhung cc ng nghip ca ng lp tc thay i cc chong trnh ti vi cho con tr
trong nh.
D liu t mt nhm nghin cu ti Cao ng Ithaca cng xc nhn nh gi ca
Ostrov: trong cc chong trnh ti vi cho tr em c nhiu ni dung hiu chin v quan h
hoc li ni.
*

Cng trnh ca Ostrov v Schiebe ch l hai trong v s cc nghin cu gn y nghi

ng nhng tha nhn c l v nguyn nhn v bn cht ca s hiu chin tr.
Vng quc nguyn s ca tui th i lc c th rt huyn b. S can thip mang hi
hng hin i ca cc ph huynh tng nh c th a n c th h nhng tr nhn cch
tt v khng hiu chin. Ngay khi tr c cht du hiu hiu bit v mt nhn thc, cha m
s dy n v s chia s, lng nhn i v trc n. Trn l thuyt, nh nhau v tru chc cng
nh c c vi ngi khc khng c php xut hin trong cuc sng ca nhng tr nh.
Th nhng chng ta vn bit vic bt nt nhau trng ang lan trn v mi ph huynh
u tng nghe nhng chuyn khn kh ca tr trn sn trng.
Vy v u m cc bc ph huynh li tht bi trong s mnh to ra nhng hu du vn
minh hn? Trong phn trc ca cun sch ny, chng ti phn tch v sao nhng tr
hay c ngi khen li sn sng la gt v v sao vic tr ni di li khng th kim tra
c. Gi chng ta hy cng hng tm im ti tnh hiu chin ca tr em hin nay - mt
thut ng chung c dng bi cc nh khoa hc x hi bao gm mi hnh vi, t y bn
vo thng ct ti nhng e da v mt th cht vi hc sinh trung hc c s v ty chay
khi cng ng hc sinh trung hc ph thng.
Li gii thch d dng nht lun l li cho mi trng gia nh khng tt to nn

s hiu chin. C mt s an tm k quc trong li suy ngh ny - ch cn gia nh bn l

mt gia nh tt, s hiu chin khng cn l vn na. Nhng tnh hiu chin qu ph
bin c th c gii thch y ch bng lun im ny. iu ny s a ti mt mu
thun c mt khng hai vi Hiu ng Lake Wobegont2] - rng hu nh mi ph huynh u
di mc trung bnh.
Hnh vi hiu chin vn c xem l mt biu hin ca s km thch nghi v mt tm
l. N c xem l bt thng, lch lc v ( tr em) chnh l du hiu bo trc cc vn
trong tong lai. Nhng nguyn nhn thng gp ca s hiu chin c th l xung t
trong gia nh, trng pht v mt th xc, cc chong trnh truyn hnh bo lc v b bn b
trng ty chay. Trong khi khng nh nghin cu no nh rt li nhng nhn nh ny,
quan im ch o ca nghin cu cho rng iu khng on gin nh chng ta vn ngh
v rt nhiu trong s cc gii php ca chng ta thc ra phn tc dng.
*

Ai cng tng nghe rng tr s b tn thong khi chng kin cha m nh ci nhau, nht
l kiu go tht cay c khin cc cuc chin ngy nay cng ph bin. Nhung cn nhng
xung t c rch ngy ny qua thng khc th sao? Sut thp k qua, cu hi ny lun c
quan tm c bit bi Tin s E. Mark Cummings ti i hc Notre Dame.
Cummings nhn ra mi tr u chng kin cha m hay nhng ngi m chng quan
tm mt st nhau v nhng vn ht sc vt vnh nh qun ly git kh, tr ha on,
hay ti lt ai li xe khi i chung. Trong cc nghin cu m Cummings yu cu ph huynh
ghi li mi khi ci c, bt k ln hay nh, mi cp v chng in hnh ci nhau khong tm
ln mi ngy, theo cc b m. (Vi cc ng b, con s ny t hon mt cht.) Cc cp v
chng ni gin vi nhau nhiu gp hai n ba ln nhng khonh khc h th hin s yu
thong. V trong khi cc ng b b m c gng con ci khng phi chng kin nhng
cuc ci c, s tht l tr con vn chng kin 45% s xung t .
Tr em rt nhy cm vi cht lng ca mi quan h gia cha v m - Cummings
m t tr em l nhng my m G ai-ghe^ cm xc. Trong mt nghin cu, Cummings
thy rng cm gic an ton v trng thi cm xc tr em chu nh hng t mi quan h
gia cha v m nhiu hon l t mi quan h trc tip gia cha m v con ci.
Vy th, c phi ph huynh ang lm tr khn kh vi mi v ci nhau vt ? Cng
khng hn nh vy.
Theo cc th nghim ca Cummings, ng dn dng nhng cuc tranh ci cho tr chng
kin v o li cc phn ng ca tr, i khi ly c mu nc bt o hoc-mn cng
thng, cortisol. Trong mt s trng hp, ng c hai din vin thc hin tnh hung.
Nhng tnh hung khc, ngi m cng tham gia. Khi cng ch vi tr, ngi m nhn
cuc gi t ngi cha, v b bt u tranh ci vi chng qua in thoi. (Nhng g b ni
hu nh u theo kch bn c sn.) Trong cc phin bn khc ca th nghim ny, tr ch
xem mt bng video hai ngi ln ci nhau v tr c ngh tng tng hai ngi
l cha m mnh.

Trong mt nghin cu, 1/3 s tr em c phn ng rt hiu chin sau khi chng kin
mt xung t c dn cnh - cc em la , t ra gin d, hoc m vo gi. Nhng cng
trong nghin cu ny, iu g xy ra gip hn ch s phn ng hiu chin xung ch
cn 4% tr tham gia. iu k diu l g vy? tr chng kin khng ch cuc tranh ci,
m c cch gii quyt cuc tranh ci . Bng video dng gia chng c mt tc ng cc
k xu. Nhng nu tr c xem ti khi bt ng c gii quyt, em s bnh tnh li.
Chng ti thay i mc cng thng ca cuc tranh lun, nhng iu ny khng nh
hng g, Cummings nh li. Tranh lun c th tr nn kh cng thng , nhng min l
n c gii quyt, bn tr s thy n. phn kt ca tnh hung, hu ht tr em u cm
thy hnh phc nh th va chng kin mt tong tc ha thun gia cha m.
iu ny c ngha l nhng bc ph huynh dng cuc tranh ci gia chng, i ln tip
tc ci v trn tng - trnh con tr phi chng kin - c th khin tnh hnh ti t hon
nhiu, nht l nu h qun khng ni vi bn tr: Ny, b m lm ha ri. Cummings
cng tm ra khi cc cp cha m tranh ci hon ton xa bn tr, chng c th khng
trng thy to no nhng vn cm nhn r iu , d khng bit g c th hon.
Gn y Cummings ch ra rng chng kin cc cuc tranh lun trong hn nhn mang
tnh xy dng tht ra l iu tt cho con tr - nu xung t ny khng leo thang, hai bn
khng tha m nhau v c ha gii trong tnh yu thong. iu ny gip tr cng c cm
gic an ton, theo thi gian v tng cng thi ha nhp, theo nh gi ca gio vin.
Cummings lun : Hai bn phi chn thnh gii quyt vn , khng ch dn dng v li ch
ca bn tr - nu khng chng s nhn ra ngay. Tr em hc c mt bi hc t vic gii
quyt xung t: tranh ci cho cc em mt v d in hnh v ha gii v dn xp - bi hc
ny mt i nu nh cc em khng phi chng kin nhng ci c.
Cummings rt ra kt lun: vic on gin ha qu mc ci nhn v tnh hiu chin
khin cc bc ph huynh i khi lm mi vic tr nn ti t hon cho bn tr mc d h ch
ang c lm nhng iu ng n. Tr em phn ng vi cch c x ca cha m mnh m
hon bn thn cuc ci v hay hnh pht th xc.
*

Nu chng ta c th chp nhn rng i khi tr con cng phi i mt vi mt vi xung

t - v iu thm ch c th c li - liu chng ta c th khng nh iu tong t
trong nhng tong tc ca tr vi bn ng la? C chng tn ti mt mc xung t no
vi bn ng la m tr c th hc cch t gii quyt, khng nh s gip ca cha m?
Tin s oseph Allen, mt gio s v nh thc hnh lm sng ti i hc Virginia, ni
rng rt nhiu cha m ngy nay b kt trong ci m chng ta vn gi l Nghch l Dng
dc.
Bo v con ci l mt bn nng ca cha m, Allen gii thch. Nhung chng ta thi
khng cn dy d con ci i mt vi cc vn thng trm trong cuc sng. l mt bn
nng tt v 50 nm trc cha m chng ta cng c chnh bn nng , ch v h khng c
thi gian v sc lc m can thip vo thi. Ngy nay, v rt nhiu l do khc nhau, ta khng
b tri buc na v chng ta u pht cung ln.

Ti Mng Kt ni Ph huynh Berkeley, mt cng ng trc tuyn, cuc tranh ci xung

quanh vn ny din ra mnh m. Nhiu cha m kh s ngh liu nhy vo thng ct
bo v con mnh khi b a tr khc cp choi c l gii php ph hp hay khng.
Nhng bc cha m khc li th thc rng a con nh d thng ca h gi tr nn
hung hng vi mi ngi, iu m h cm thy tht ng ght v hon ton bt lc trong
vic ngn chn. Bng tin y nhng cu chuyn tr b bn b tru chc hoc ty chay; i
sch c th nhiu mc khc nhau, t dy tr bt coi mnh l trung tm cho ti ng h
nhng kha hc v, hay rn e bn tr rng chng s khng c mi n mt ba tic
sinh nht no na trong i. Khng ai c cu tr li hon ho v chng ta thy r cc bc
cha m au xt ti mc no.
Nh Tin s Antonius Cillesen t i hc Connecticut gii thch, hu ht cc biu
hin hiu chin c ghi nhn l phong tin p t s thng tr nhm ginh quyn kim
sot hay bo v v th. Hiu chin khng on gin l gim st hay sai st v k nng x hi.
Ngc li, rt nhiu hnh vi hiu chin li i hi s phi hp hi ha cc k nng x hi
mi vn dng c v thm ch hiu chin v mt th cht thng l du hiu ca mt tr
rt rnh i ch khng phi l lch lc v mt x hi. Tr hung hng khng phi nhng
tr thiu nhy cm. Ngc li, theo Cillesen, nhng tr hay gy kh d cho bn v mt quan
h l tr nhy cm mt cch c bit. Em tn cng mt cch tinh ranh v giu chin thut,
v mt x hi, em phi rt thng minh, lm ch c mng li quan h ca mnh, nh
vy em mi bit u l nhng nt chnh xc nhn khin cho i th ca mnh tc pht
in. S hiu chin xut hin khi tr v thnh nin ang khm ph chnh mnh. Chng hc
v s snh iu - lm sao tr nn hp dn trong mt ngi khc.
iu ny thay i hon ton tr choi vi cc bc cha m. Khi ph huynh c gng dy
a con gi by tui ca mnh rng rt sai khi ty chay, tung tin n, hay nh bn, h thc
ra ang c gng ly i nhiu cng c hu hiu cng c s thng tr v mt x hi ca bn
tr. Thi ny c tn thng nu l trong nhm bn, Cillesen quan st thy: v bn
c th ni vi t cch cha hoc m, Khng c lm vy, nhng nhng hiu qu tc th rt
c uy lc vi tr. Chng no a tr cn b buc phi c v tr trong lp hc, sc ht ca
nhng cng c s lm lung lay thng ip ca ph huynh. Tr bit cha m thy nhng
hnh vi ny l sai - tr nghe nhiu t khi cn b xu. Nhung tr vn lm th v cch bn
b xung quanh phn ng li - tn thng k cm u bng s s hi, n phc v tm nh
hng.
Mi ngi u khng hiu ti sao. Ti sao tr khng trnh xa cc bn hung hng ?
Ti sao rt nhiu tr hiu chin li tr thnh trung tm ca tp th v vn c tn trng,
n phc?
C hai l do. Th nht, thi hiu chin, nh nhng hnh ng ph lut khc, th
hin thi thch thc vi ngi ln, gip cc tr ny tr nn c lp v gi dn hon nhng tnh cch m tr no cng thm mun. a tr no lun lm va lng ngi ln v
theo ng nguyn tc ca ngi ln c nguy c b nhn nhn l nht gan v t ngt.
L do th hai gip nhng tr hung hng gi c sc mnh x hi ca mnh l - v tr
khng hung hng cng chng phi nhng a b thin thn - nhng tr hung hng cng
khng phi l qu s.

Phn ln cc nh khoa hc nghin cu thi hnh vi cho rng ha ng v thiu ha

ng l hai cc i lp ca cng mt trc thng, Gio s Patricia Hawley t i hc
Kansas gii thch. Vi ti, iu ny on gin ha qu mc s phc tp trong hnh vi ng
x ca con ngi.
Theo nguyn tc chung v s pht trin ca tr em, mt tr thc s c nng lc v mt
x hi th khng hiu chin l mt s tht khng cn g phi nghi ng. Havvley nghi ng
nh hng .
Hawley nghin cu nhiu tr t mu gio cho ti trung hc. B c bit quan tm ti
cch mt tr sai khin bn khc lm vic g cho mnh - d bng nhng hnh ng t t,
thn thin, hay nhng hnh ng thiu ha nh - e da, dng bo lc, chng gho. Ngc
vi nhng ngi c quan im rng tr c thi ha nhp s him c nhng hnh vi thiu
ha nhp v ngc li, b tm ra rng cng mt tr c th hnh ng theo c hai cch - tt
v xu. on gin l cc em ang gii quyt d dang mi vic, hay theo cch ni ca mt nh
nghin cu khc: Cc em ch ang qu bn rn v mt x hi m thi.
Hawley gi nhng em thnh cng vi vic s dng c hai chin thut ha nh v khng
ha nh t mc tiu l nhng k kim sot bng hai chin thut. Nhng tr ny nhn
thy, khi c dng ng cch, s t t v c c l nhng cng c sc mnh ngang nhau:
vn l lm sao t c cn bng, ti ng thi im. Em no c kh nng kt hp c
hai chin lc ny tr nn rt thu ht vi bn b, ch khng h b xa lnh, v cc em thc
s lm sng ln nhng ba tic. Khng ch ni ting, chng c bn tr ng la yu qu
v ngay c cc thy c cng vy (chnh cc thy l nhng ngi nh gi cc em d mn v
c thi tt).
D liu ca Hawley gi ra rng, c 10 tr th c t nht mt em t tiu chun bit phi
hp c hai chin thut. Nhng khi c khch l bi kt qu b tm ra, mt vi nh nghin
cu khc cng tin hnh nhng phn tch tong t. Nhng pht hin tip theo ca h ch
ra t l thm ch cn cao hon - khong 1/6.
Jamie Ostrov cng tm kim nhng a tr c tnh cch kt hp gia cc hnh vi ha
ng v hiu chin nh trong cng trnh ca ng i vi cp mu gio. Trong nghin cu
ca ng v vic xem ti vi, nhng tr xem nhiu chong trnh c tnh gio dc thng rt
hung hng vi bn v mt quan h, nhng ng thi cng ha ng hem nhiu vi cc bn
cng lp.
Bi hc rt ra t nhng tr ny l ch nghin cu s hiu chin ca cc em c th
khng c ngha g, Hawley nhn nh. Nhng em s dng c hai chin thut c th to
nn nhiu cp hiu chin mt cch linh hot m khng phi gnh nhng hu qu nh
cc em ch dng s hiu chin. l biu hin ca nhng tham vng mi nh.
v pha mnh, vn duy nht ca Hawley l nhng tr s dng song song hai chin
thut qu thnh cng, trng hc cng nh trong i thc, ti mc b vn khng th xin
c khon ti tr nghin cu no cho mt nghin cu di hn.

Chng ti bt u chng ny bng cu hi v sao cc bc ph huynh hin i tht bi

trong vic to ra mt th h t t, ha nh hn. Ha ra, rt nhiu trong s cc tin b quan
trng ca chng ta li dn ti nhng hu qu khng ng.
Khi chuyn knh t cc chng trnh bo lc ti h knh nh nhng hn, bn tr cui
cng li hc cc k nng cao cp trong vic lp cc nhm chi ring, ty chay bn b v ngh
thut h nhc ngi khc.
Trong khi b m c gng giu nhng cuc tranh ci cc con khng bit, chng ta v
tnh tc i ca bn tr c hi chng kin hai ngi quan tm ti nhau dung ha s khc
bit ca h mt cch bnh tnh v hp l nh th no.
Chng ta ngh s hiu chin l phn ng ca tr khi b bn b ty chay, vy nn
chng ta thn trng loi tr vic b ty chay ra khi tui th ca tr. Thay vo l nhng
tng tc b can thip qu nhiu gia bn b. Chng ta to ra hin tng ngy chi,
trong khi ln lch kn c cc hot ng sau gi hc cho nhng a tr ln hn. Chng ta
cng phn loi tr theo tui - xy dng cc sn chi ring bit cho nhng tr nh nht v
phn thnh cc lp, cc nhm. Mt cch v tnh, chng ta t tr vo mt cn phng c
ting vang. Ngy nay, mt hc sinh cp hai bnh thng c ti 299 tng tc vi bn mi
ngy. Trung bnh, mt thiu nin dnh 60 gi mi tun t tp vi nhm bn (v ch c 16
gi mi tun cng tham gia vi ngi ln). iu ny to nn bu khng kh hon ho cho
mt ln sng vi-rt hiu chin khc lan trn - khng phi do b bn b ty chay, m do nhu
cu khng nh mnh v cng c v tr x hi. Cng bn nhau nhiu, nhu cu nng cao v th
ca cc em cng cao, dn ti th ch ln nhau v cnh tranh khc lit. Tt c nhng bi
hc v s chia s v lng trc n kh m cnh tranh c. Chng ta t hi ti sao cn ti 20
nm dy mt tr lm th no th hin mnh trong mt x hi lch s - b qua s tht l,
v c bn, chng ta th cho chng t ln vo x hi rn luyn mnh.
*

Cn nhc ti mt yu t na gp phn gy nn s hiu chin tr nh.

Tin s Sarah Schoppe-Sullivan tin hnh mt nghin cu v cc phong cch lm cha
m v s lin quan vi thi hung hng v gi to ca tr trng. Cc ng b trong
nghin cu c chia thnh ba nhm - Ngi cha Tn tin, Ngi cha Truyn thng v
Ngi cha Linh hot.
Chng ta c th k vng nhm Ngi cha Tn tin s l ng c vin sng gi cho cuc
chy ua. Khng b hn ch v t tng vai tr gii, rt tn tm nui dy con ci k t khi
chng cho i, Ngi cha Tn tin thng c nhn nhn trong nghin cu l mt hnh
mu gn nh hon ho. Con ci ca nhng ng b quan tm ti vic nui dy con ny c
mi quan h vi anh ch em rut tt hn, cm thy t tin v bn thn v c kt qu hc tp
kh quan hn.
V ng l ban u, trong nghin cu ca Schoppe-Sullivan, nhng Ngi cha Tn tin
c vai tr ni bt hn hn hai nhm cn li. Trong cc th nghim, h c trch nhim cao
hn vi c bn i cng nh con ci. nh, h chia s trch nhim chm sc bn tr.

Trong khi Ngi cha Truyn thng thng can thip qu nhiu vo i sng con ci, theo
ch o ca v. Ngi cha Tn tin, ngc li, thng lo luyn trong vai tr ca chnh
mnh. Nhng ng b kiu ny c th ch ra con ci nn mc g khi ti trng mi sng cng
nh d con i ng mi ti. H choi nhiu vi con v h lun bn chng. Ngi cha kiu
ny cng c th nh lm cc cng vic nh mt ngi m khi con b m.
Tuy vy, Schoppe-Sullivan rt ngc nhin khi pht hin ra rng Ngi cha Tn tin c
cc phm cht hn nhn km hon v t vai tr ca mnh trong gia nh thp hon so vi
nhng Ngi cha Truyn thng. S can thip qu nhiu ca h cng dn ti vic gia tng
xung t v ti nui dy con - iu c tc ng khng nh ti tr.
ng thi, nhng Ngi cha Tn tin cng rt thiu kin nh vi cc hnh thc k
lut m ng hay dng ti: khng cong quyt khi a ra cc nguyn tc vi tr. Da trn
nghin cu trc , cho rng cc ng b thng nghi ng kh nng ca mnh trong vic
a ra cc hnh thc k lut c tc dng vi tr, Sullivan gi nh rng c th nhng Ngi
cha Tn tin bit lm sao khng phi pht tr (nh nh con, la ht) nhng li khng
bit lm g th vo . Ni c th, trng pht mt tr m khng lm mt i hnh nh ngi
cha m p, tnh cm s a Ngi cha Tin tin vo mt ci vng lun qun. Hon na, pht
con vi ng ng l mt s mt mt gh gm. V vy, hnh pht hm nay c th l khng c
mn trng ming, hm sau c th l s lnh lng xa cch ca ngi cha v hm th ba l
nguy c khng c tin tiu vt nu tip tc h nh th v ngy th t c th l mt li ch
trch v mt tm l vi mc ch gy cm gic ti li - lun th nhiu cch mi v khm
ph khng ng lc cht no.
S thiu kin nh v bi quan ny dn ti mt kt qu ng ngc nhin trong nghin
cu ca Sullivan: con ca nhng Ngi cha Tn tin thng gh gm hn v gi to hn
trng, gn bng vi con ca nhng ng b xa cch v v trch nhim.

V sao b Hannah ni cn b Alssa th

khng?
Bt chp l i khuyn ca cc nh khoa hc, hng nm cc bc ph huynh vn ch hng
t la cho cc bi tp v chcmg trnh video v i hy vng c th to bc nhy vt cho
k nng ngn ng ca con mnh. u l h&ng i ng cho mc tiu ny?

Mt con bo truyn thng b vo thng 11 nm 2007.

Tp ch hng u Pedatrics (Nhi Khoa) ng mt bo co ca i hc Washington:
cc b xem cc chong trnh gi l video cho b c s t vng t hon hn so vi nhng em
khng xem. Vi doanh s hng nm t 4,8 t la M, nn cng nghip sn xut video cho
tr s sinh ang c nguy c bo ng.
Robert A. Iger, Gim c iu hnh ca Disney - cng ty s hu nhn hiu Em b
Anh-xtanh - i mt bc khng theo thng l vi vic cng khai h b cng trnh nghin
cu , m t nhng kt qu c pht hin l ng ng v hc thuyt c trnh by
hon thnh qu s lc. ng cng ln ting ch trch thng co ca trng i hc hu
thun cho cng trnh nghin cu ny l bt cn v hon ton thiu trch nhim.
Rt nhiu ph huynh, nhng ngi mua DVD, cng c nghi ng nh vy. Mt
trong nhng nguyn do ln nht cho s hoi nghi ny l cng trnh nghin cu a ra
nhng kt qu l lng khng th l gii c. Theo d liu lu tr, hu nh tt c cc dng
phim v chng trnh truyn hnh cho tr em u c mang ra m x - t chng trnh
Nng tin c (The Little Mermaid) ca Disney ti Thn tng m nhc M (American
Idol) - u n vi tr nh. Chnh cc chng trnh DVD cho tr s sinh - v ch nhng
chng trnh ny m thi - mi cn phi xem xt. Iger m t kt qu tm kim khng g
hn l phi l.
V u m nhng chng trnh DVD ny - vn c tr em ton th gii yu thch li c th c tc ng xu n chng?
Bo co ny thc ra ch l cng trnh tip ni ca mt nghin cu khc c thc hin
nhm mc ch kim tra xem, liu c ng ph huynh ang dng ti vi nh mt dng v em
in t hay khng. Rt nhiu kin hc thut cho rng ng - cha m t tr trc
video trong nhng lc ni chuyn in thoi hoc nu ba ti - nhng cha c ai c gng
tm hiu l thuyt ny c c s hay khng.

Trong nghin cu, ph huynh khng nh ng l c khi h dng ti vi trng tr tht,

nhng l do chnh m tr c xem ti vi - nht l nhng video nh Em b Anh-xtanh hay
Em b Thng minh u do cha m tin rng nhng chong trnh ny s mang ti cho cc em
nhng li th v pht trin nhn thc.
Chng ti thy c nhng ph huynh con xem ti vi ti 20 gi mt tun nhm pht
trin no, Tin s Andrew Meltzoff mt trong nhng tc gi ca c hai cng trnh nghin
cu k trn, nh li.
Ph huynh ni vi chng ti rng vn ca h l c nhiu iu h khng th mang
ti cho con ci, v vy h tit kim tin, mua bng video, hy vng b p c nhng g cn
thiu. Vy l h cn mn buc a nh trc mn hnh, xem ti vi bn ti su gi mt tun.
H ni vi ti, h ngh rng y l iu tt nht h c th lm cho con tr.
Cm ng bi n lc y bi kch ca nhng ph huynh ny nhng ngi ch mun
khoi dy s pht trin tr tu ca con ci, cc nh nghin cu thc hin cng trnh th
hai - nhm a ra tc ng thc t ca cc chong trnh ti vi bng nhng con s.
Nhm nghin cu gi ti hng trm gia nh Washington v Minnesota, hi ph
huynh s chong trnh ti vi m tr xem, thng k theo loi. Sau , h yu cu ph huynh
in vo mt biu mu gi l C s d liu Pht trin Giao tip MacArthur (MacArthur
Communicative Inventory - CDI). Rt on gin, CDI l danh sch ca 89 t ph bin nht
m tr con bit v vi tr ln, l nhng t chng hay ni nht. Nhng t ny i din
cho mt lot nhng t vng tr thch th, t cc v y ti nhanh v radio. CDI l
mt phcmg php o kh nng ngn t tr em c chp nhn trn ton cu - nhng
phin bn dch ra nhiu th ting ang c s dng rng ri trn th gii.
Khi phn tch d liu, cc nh nghin cu pht hin mt mi quan h t l nghch, tr
cng xem nhiu th s t ca chng bit cng t. Nu tr ch xem chng mt gi/ngy,
chng bit t hon t su ti tm t trong b t CDI so vi tr khng xem bt c chong
trnh DVD cho tr s sinh no. Con s ny tng nh khng phi mt thiu ht ln, nhng
tht ra khng h nh vy nu ngh ti trng hp mt tr 11 thng tui ch nhn bit c
16 t u tin trong b CDI. Khng nhn thc c su t ny, xp hng ca tr t ch cao
hn 50% s tr rt xung v tr ch cn hn 35% s tr.
*

Bn khon u l nhng nhn nh m ph huynh thy hp l nht v kh nng tip

nhn ngn ng, chng ti phng vn vi ngi, hi h ti sao h cho rng tr ny li c kh
nng ni nhanh hn nhiu so vi tr khc. R rng l, chng ti ang ni ti hai dng pht
trin ph bin nht tr em v khng phi cc em khuyt tt nghe hay ni.
Hu ht cha m tha nhn h khng bit, nhng h c tip nhn vi thng tin y
gii thch. Mt trong s h l Anne Frazier - m ca b Jon 10 thng tui v l lut s
ti mt vn phng lut danh ting Chicago - ch lm vic bn thi gian cho ti khi Jon
c mt tui. Frazier c mt danh sch khch hng ngi Trung Quc v trc khi sinh
Jon, c thi thong i cng tc chu . Ch mun hc ting Bc Kinh, nhng mi c gng

u tr v s khng. Ch cho rng mnh qu gi - no mt i s co gin cn thit - v th

vi Jon, ch nht nh rng con mnh phi c bt u tht sm. Khi mc hoc cho con
n, ch bt cc chong trnh tin tc bng ting Trung Quc trn ti vi. H khng bao gi ngi
xem ti vi - ch cho rng nh vy khng tt cho Jon - nhng Frazier lun c gng b nghe
ting Bc Kinh 20 pht mi ngy. Ch thy iu ny cng chng hi g ti con.
Frazier cng cho rng Jon c th chng t nhn thc nht nh ca mnh v kh nng
ngn ng - nhng iu ny c th b nh hng nu chu ch c xem mt ngn ng duy
nht. Lun c thc kin tr ni chuyn vi con, Frazier mang ti cho b Jon mt ro cn
thc s v t ng.
Chuyn phim khng ngng c ngy, ch qu quyt. Khi chng ti i u hoc i
do, ti m t nhng th trn ph - mu sc, tt c nhng g ti thy.
Ch c v kit sc khi t li. Kh m t ni chuyn vi mnh mi c, ch th thc.
Tr con u c gp g nhiu vo cc cuc ni chuyn.
Chuyn ca Frazier cng ging rt nhiu cu chuyn chng ti nghe. Cha m rt l
m v cc thng tin chi tit, nhung nhng li tr ni ra khng phi yu t duy nht o m
kh nng ngn ng ca chng: tr ln ln trong mt gia nh cng mnh m, nhy cm v
ngn ng th cng nhanh c nhng mc pht trin vt bc. y cng l tin cho nhiu
cun sch v li khuyn dnh cho nhng ngi mi lm cha m, nhng ngi vn rt quan
tm ti nhng trang nhc nh cha m phi chuyn tr tht nhiu quanh tr v vi tr. Mt
sn phm mi ra i nhng bn kh chy cho ph huynh l cng c tr gi 699 -la c
tn dng c m t, mt th dng c kh phc tp to bng chic in thoi di ng c th
gn vo ti em b hoc trn gh xe hoi. Dng c ny m s t m tr nghe c trong
mt ngy hoc mt gi.
Dng c m t hin c cc nh nghin cu kh nng ngn ng tr em dng rt
nhiu. Ngun gc cm hng sng to ca dng c ny l nghin cu ni ting ca Tin s
Betty Hart v Todd Risley t i hc Kansas, xut bn nm 1994.
Hart v Risley ti thm nh rt nhiu gia nh c tr t chn ti 10 thng tui. H ghi
hnh khong mt gi nhng tong tc khi ph huynh cho tr n hoc lm vic vt trong
nh m tr quanh - v ghi hnh lp li mi thng mt ln cho n khi tr c ba tui.
Cn thn sao ni dung vo d liu, Hart v Risley thy rng tr trong cc gia nh kh gi
mt gi nghe khong 600 t. Trong khi , tr em cc gia nh thuc tng lp lao ng
nghe khong 900 t mt gi v tr em cc gia nh trung lu nghe khong 1.500 t mt
gi. Chnh lch ny ch tng ln r rt khi tr chp chng i v khng phi v cha m ni
nhiu hon, m v h bt u ni vi tr nhng cu phc tp hon, b sung thm nhiu t.
S giu c ny v mt khm ph ngn ng c mt s tong ng mnh m vi kt qu
t vng ca cc em. n sinh nht th ba, tr trong cc gia nh trung lu c th ni
trung bnh ti 1.100 t trong khi tr cc gia nh giu c ch ni c gn mt na trung bnh 525 t.
S phc tp, a dng v s t nht nh m tr nghe chc chn l nhng yu t quan

trng ng gp vo s thu nhn ngn ng. Nhng v mt khoa hc, cha r ch on thun
nghe nhiu ngn ng c th ng vai tr ch o, ct yu cho kh nng ca tr hay khng,
v pha cc tc gi, Hart v Risley vit nhiu trang lit k rt nhiu tr choi khc na, tt c
u c lin h vi t l hiu qu tp ni ca tr.
Thm vo , nhng t trong ting Anh m tr nghe ph bin nht, nh , ca,
rng, trong v vi - thut ng gi l nhng t loi kn. Tr hc nhng t ny chm
nht - thng l phi sau sinh nht n th hai. Ngc li, tr hc danh t trc, d danh
t li l nhng t t gp nht trong cc cuc hi thoi hng ngy ca cha m vi cc em.
H bin ha ngn ng c bn, cho rng kh nng ni ra tr l chc nng trc tip t
kh nng thu nhn ngn ng, cng khng gip gii thch ti sao hai tr, c hon cnh gia
nh ging nhau (u c gio dc, kh nng ngn ng ca m ngang nhau, v d th) li tip
nhn ngn ng theo nhng tin rt khc nhau.
Mt thp k trc, cng trnh ca Hart v Risley l lun im sc bn ca nghin cu
v ngn ng. Hin nay, cng trnh vn l mt trong nhng cng trnh c nh gi cao
v c nh hng ln trong gii khoa hc x hi. Nhng trong thi gian gn y, cc nh
nghin cu khc b mt kho st v tm ra chnh xc iu g xy ra vi mt tr hai
tui, t khi bp b n lc ni si.
Nu nh c mt bi hc ch o t kin thc mi nht ny, th y: h bin ha ngn
ng c bn lt ngc. Lung thng tin gy tranh ci nht i theo hng ngc li vi
nhng g chng ti va cp. Vai tr trung tm ca ph huynh khng phi nm ch
tng vo tai tr cng nhiu t cng tt, ngc li, vai tr ca cha m chnh l vic nhn
bit nhng iu n t a tr - t ming tr, mt tr v c nhng ngn tay na. Nu,
ging nh Anne Frazier chng hn, bn ngh tr khng tham gia vo cuc hi thoi, bn
b st iu v cng quan trng.
Thc t, mt trong nhng c ch gip tr ni khng phi l nhng on i thoi ca
cha m - khng phi iu m tr nghe t cha m, m l nhng th cha m din t ng
thi im, vi s chm sc y tnh thng yu.
*

Tin s Catherine Tamis-LeMonda, i hc New York, dnh c thp k gn y tm

kim mt phn ng r rng vi cha m ca tr em cng nh nh hng ca n ti kh
nng ni ca cc em. Cng vi Tin s Marc Bornstein ca Vin Nghin cu Sc khe Quc
gia, b a cc nhm nghin cu ti nhiu gia nh c tr chn thng tui. Hu ht l nhng
gia nh giu c vi cc ph huynh c nn tng gio dc c bit tt, quanh khu vc New
York. Cc nh nghin cu t mt s loi chi ph hp la tui di sn nh v ngh
ngi m chi vi tr trong khong 10 pht.
Cc tng tc ny c ghi hnh v 10 pht chi ca m v b v sau c x l tng
giy mt. Mi khi tr nhn m, hoc bp b, hoc vi chi u c ghi li - trung bnh,
65 ln nh vy trong 10 pht, nhng c nhng em kh im lm trong khi mt s khc li rt
nng n. H cng ghi nhn ngay mi trng hp b m p li tr. M c th ni: Tt

lm, hoc l ci tha, hoc Nhn y con. Ngi m thng p li 60% thi gian
choi. Cc trng hp tr li chm hoc qu gi (so vi khung nm giy) c ghi nhn
ring.
Sau , mi tun cc nghin cu vin u in thoi cho ngi m, sut mt nm sau
v kim tra nhng t mi no m tr dng trong tun - trn c s bng 680 t m
mt tr chp chng i c th ni. iu ny gip ghi nhn chnh xc tin b ca tng tr.
(H cng thc hin lp li theo di vi bng video khi tr c 13 thng tui, chm im
ln th hai tng tc gia cc cp m con.)
Trung bnh, mt tr trong chng trnh nghin cu ca Tin s Tamis-LeMonda bt
u ni nhng t u tin khi 13 thng tui. Khi 18 thng, mt tr chp chng i c trung
bnh 50 t trong b t kha ca mnh, bit cch ghp cc t li vi nhau v thm ch cn
bit dng t ng ni v qu kh na. Nhng c mt s a dng ln trong nhm mu ny,
mt s tr c tin b vt bc rt sm, cn s khc li rt chm.
Bin s gip gii thch tt nht s chnh lch ny chnh l ngi m p li nhanh ti
mc no vi nhng pht hin v pht m ca tr. Con tr tui chp chng pht trin sm
hn ti su thng nu m tr li nhanh. Cc b ni t u tin khi mi 10 thng tui v tin
ti mc tip theo 14 thng tui.
Hy nh rng, cc gia nh c ly mu u l cc gia nh giu c, nn tt c cc em
u c th hng ngn ng t ph huynh s hu nng lc t ng mnh m. Cc tr u
nghe rt nhiu. M giao tip vi b nhiu hay t khng gip tin on kh nng ni b m chnh l m c tr li b, gip b nh hng ngn ng hay khng.
Ti khng dm tin vo s pht trin nhy vt ca tr theo mc thi gian, TamisLeMonda nh li. Cc bc pht trin ny ln lao kinh ngc. B ch ra hai c ch c kh
nng gii thch c iu ny. Th nht, theo hng hi-p ca m v con, no tr hc
c rng, m thanh t ming ca mnh c nh hng ti cha m, c cha m ch - m
thanh ny tht quan trng, khng h v ngha. Th hai, mt tr cn lin kt mt vt vi mt
t, vy nn, nu tr nhn vo hoc chi a vi mn , th danh t y cn c gi tn
cho tr nghe.
Trong mt nghin cu, Tamis-LeMonda so snh hai b gi trong chng trnh nghin
cu, Hannah v Alyssa. chn thng tui, c hai u hiu khong by t, nhng cha bit
ni. B Hannah tm hiu v luyn t vi tn sut ch bng na b Alyssa - c b lp li ti
100 n trong 10 pht ghi hnh. Tuy nhin m b Hannah p ng nhit tnh hn hn. Rt t
tnh hung tr li b ch b qua v ch cng m t bt c th g b Hannah nhn vo, gp i
l thng. 13 thng tui, chnh lch ny c khng nh r hn; m b Hannah p li
ti 85% s ln, trong khi m b Alyssa ch phn hi 55% s ln.
Trong khi , Hannah bt u chuyn sang giai on lu lo sut ngy, Alyssa tin b
chm hn. Khong cch ny cng gin ra qua tng thng. Ti khi hai b 18 thng tui,
Alyssa bit thm tm t mi vo b t ca mnh, trong khi cng thi im, Hannah
thm vo ti 150 t, 50 trong s l ng t v trng t.

Khi 21 thng tui, Alyssa dng nhiu nht ch l nhng cu Em t v Bai-bai m,

trong khi Hannah c th dng c gii t v nhng danh ng t mt cch kh thng
xuyn, ni c nhng cu nh: Yoni ang n ci bnh m kp hnh. Khi hai tui, gn
nh khng th di theo Hannah na, em c th ni v bt c iu g.
Bin s ny, cch cha m p li vic ni ca tr - mt cch ng lc - c v nh l c
ch mnh nht gip y nhanh mt tr t bp b tr thnh ni si.
Gi nu ta nhn li cng trnh nghin cu ni ting ca Hart v Risley, t nhng khm
ph m Tamis-LeMonda mang ti, c ch tng t hin ra. Trong cc d liu ca Hart v
Risley, cha m ngho kh khi u hi thoi vi con tr cng nhiu nh cc cha m kh gi
(khong hai pht mt ln.) Nhng khi u ny thm ch t giu c hn mt cht v mt
ngn ng so vi cha m kh gi. Nhng s chnh lch thc s li nm vic cha m p li
hnh ng v li ni ca tr nh th no.
Cha m kh gi p li nhng ting bp b ca tr, ti 200 ln mt gi - ch mt t tr
li hoc mt ci chm tay cng c tnh. Mi ln tr ni hoc lm g , cha m ngay lp
tc phn x li. Cha m no giu c, thng tr li nhng li ni v hnh ng ca tr t
hn mt na so vi t l chung, do bn rn vi nhng vic lt vt v do gia nh ng
ngi. (Phn tch tip theo ca Tin s Gary Evans ch ra cha m cng b ct hng khi p
li tr, nu nh sng trong gia nh qu ng c; m ng khin con ngi c xu hng
tm l rt lui, gim ch ti ngi khc.)
Nghin cu ca Tamis-LeMonda da trn s tng ng - t ni ti, khng hn vic
phn ng ca cha m gip tr tng nhanh kh nng pht trin ngn ng l iu c
chng minh. thc s b thuyt phc, rng chnh iu ny lm bng ln iu kia, chng
ta cn kim tra li cc thc nghim, trong cha m phn ng vi tr theo t l cao hn v
kim tra liu vic ny c dn ti nhng bc nhy vt trn thc t, v kh nng dng t ca
tr.
May thay, nhng th nghim ny u c hon tt - bi Tin s Michael Goldstein
thuc i hc Cornell. ng khin cc b thay i cch bp b, ch trong 10 pht.
*

Ln u ti phng th nghim ca Tin s Michael Goldstein, ti ta nh Tm l hc

trong khun vin i hc Cornell, m v b cha phi kim tra g. H c a vo mt
phng yn tnh vi vi th choi xp gn nhau trong na ting, lm quen vi cc dng c.
Tng trng, c trang tr bi nhng ming dn hnh Ch gu Winnie. Thm mu nu
nht v ngi rt thoi mi. Trn sn, rt nhiu chi m mt tr c th c nh - ch su
o nhiu mu rc r, nhng chic nhn, tm m thay hnh i dng v mt b c chi
khm ph. Camera theo di c gn trn ba im trong phng, ph vi trng ngy
trang. B m bit r ang c theo di, t camera v t bn kia tm knh mt chiu.
Nhng d th no, y cng l mt khonh khc th v chi vi em b - lc ny ngi
m khng b xao lng bi in thoi di ng hay nhng vic lt vt trong nh. B trn vo
lng m, a chi xung quanh vo ming v nu b b i th m ko b li b nhn
vo b c chi.

Hm sau, m v b quay li. Trong th nghim cn phi thai ca Goldstein, a b chn

thng tui c mc mt tm o khoc vi bng cho, c ci mt microphone khng dy rt
nhy trong ti qun c. M c a mt i tai nghe khng dy - loi dng trong
ngnh cng nghip hng khng, gip ngi ta loi b mi m thanh bn ngoi. M v b
quay li phng choi v li c yu cu cng choi tht t nhin trong vng na gi. Sau
10 pht, mt nghin cu vin hng dn m qua tai nghe. Khi ngi m nghe Tip i, ch
lp tc tin gn ti chu b, v nh hoc vut ve chu v c th cn hn b na.
Ngi m khng bit iu g mang li gi ny. Ch ch bit rng, trong sut 10
pht tip theo, ch nghe rt nhiu nhng t Tip i, ti su ln mi pht. Ngi m c th
thy con vy tay hoc p chn, nhng khng th nghe c chu v i tai nghe. Trong 10
pht cui, cc nghin cu vin yu cu ch tip tc choi v tng tc vi tr mt cch bnh
thng.
Khi m v b ri i, ngi m khng bit cht no v vic nghin cu vin s lm g
tip . Vi hai khong thi gian na gi tham gia, ch ch bit ni chuyn v choi vi
con.
V y l nhng iu din ra pha sau tm knh mt chiu kia: trong phn on 10 pht
gia, mi khi tr to ra mt m thanh (khng phi ting ho, ting ku nho nh hay ting tc
li), nghin cu vin nghe c rt r t phng quan st. Ngay lp tc, nghin cu vin
yu cu ngi m Tip i, v ch trong mt giy, ngi m th hin tnh cm vi b. m
, mt nghin cu sinh s ngi li vi nhng bng video ghi tng on v nh du, tng
giy mt, kim tra xem tr bp b thng xuyn khng v cht lng ca nhng m thanh
b to ra th no.
Khi b to ra nhng m thanh nh nhng li ni ri rc, thc s l mt tin b
vt bc, mi ting bp b li trng thnh hon v r hon ting trc .
Khng t hon 8o c tham gia vo hnh ng pht m, m cn mt nm hoc hon tr
mi c kh nng kim sot c, Goldstein gii thch. T khi sinh ra, tr em to ra
nhng m thanh gn nh nguyn m. B dng phn pha di ca c quan pht m, c
hng cha m nhung c s tr gip ca mt cht hoi th. V thanh qun vn cha h
xung, hoi th ca b i qua c mi v ming. Kt qu l mt m mi khn kht pht ra,
nghe nh b ang cu knh (thc ra khng phi vy).
Tr khng th tin thm bc no v nng lc pht m cho ti vi thng sau, mc du
vy thi gian ny vn l khong thi gian tng tc rt quan trng vi cha m. v c bn
cc em bt u chuyn sang ni, kiu hi thoi rt vui. Khi b th th, b s tr li: Th
? B li bp b v b li giu b: Ch, phi hi m thi con.
D hu ht cha m dng nh dng bn nng hon thnh s mnh lm cha lm m,
theo kiu hi p ny mt cch t pht - m khng cn c bt c cun cm nang no
hng dn - khng phi ai cng x l tt nh nhau. Mt cng trnh nghin cu ng ch
tm ra rng nhng em b c s phi hp nhp nhng hn vi cha m, khi tr thi im
bn thng tui, c th c c kh nng nhn thc tt hn v sau.

Theo Goldstein: Chuyn tr lun phin vi b dn ti s pht trin pht m - gip b

sm c kh nng to ra nhng m thanh phc tp hon.
Cha m ni chuyn vi em b thng theo nhp nh ca bi ht, thut ng gi l nng
conM, m chnh h cng khng hiu iu g thi thc mnh lm theo cch l lng nh
vy. vn l ting Anh, nhng tc ng tnh cm dng nh vt ln hn hoan, mi nguyn
m dng nh u ko di ra, vi sc thi c phng i ln v s ln. iu khng c
ring trong nn vn ha no - n gn nh c khp noi trn th gii - cc c tnh ng m
gip no tr nhn thc dn nhng m thanh cn y b n kia.
vo thng pht trin th nm, tr bt u iu khin c kha kh cc c quan
pht m m hng v y hoi ra, thi thong to nn nhng nguyn m r rng. Vi
ngi m ca mt b nm thng tui, Goldstein ni: Nghe mt nguyn m r ting t
ming con l mt iu tuyt vi. Cc k sung sng. Nu m tr li ng lc, no tr ghi
nhn mc quan tm c bit dnh cho nhng m thanh ny. Lc , cha m bt u kt
thc giai on tr li nhng m thanh c do tr to ra, v h nghe qu nhiu ri. S tr
li c chn lc ny khin tr n lc hn to ra nhng nguyn m chnh xc hn.
Tr s nhanh chng b sung cho mnh cc m thanh gn v i m tit, kt hp nguyn
m v ph m - thay v nhng m gu (goo) v cu (coo), b bit ni ba v da, dng
phn trc ca ming pht m. Tuy nhin, tr ko t nguyn m sang ph m di hn,
v li v cc kha li cng nh cc khe hm trn cha th y m ra nhanh c, khin
nguyn m pht ra b bin dng. ( l l do ti sao rt nhiu b bt u nhng t u tin
trong i vi nhng nguyn m bv d - l nhng ph m r rng u tin m cc c
c th to ra).
Ngay t khi mi su thng tui, nhng thng l thng th chn, tr bt u to ra
nhng m tit chun, yu t c bn ca giao tip gia nhng ngi ln. Chuyn tip ph
m sang nguyn m din ra nhanh hn v hi ca tr cng c y nhanh hn. Tr
gn nh sn sng ghp cc m vi nhau thnh t. Chng ti nghin cu cc tr chn
thng tui v tui ny, cc em vn cn din t ph bin theo li bp b, Goldstein ni.
Nhng ting bp b gn nh nguyn m vn l ch yu, cc m tit chun rt him gp.
Vi l trnh pht trin ny trong u, rt sc khi chng ti nghe s khc bit gia
nhng t tr c trong sut qu trnh thc nghim ca Goldstein. Trong 10 pht u tin
(thi gian chun t nhin khi m tr li cho b nh lc nh), tr ghp t trung bnh ti
25 ln. T l ny tng ti 55 ln trong 10 pht tip theo, khi m c Goldstein hng dn
Tip i. phc tp v chn ca nhng t bp b cng tin trin kinh ngc; hu
nh cc nguyn m u c pht ra r rng v thng tin chuyn ti rt y . Cc m
chun, trc kia him gp th gi trung bnh c ni ra trong mt na s thi gian.
Thc s rt bt ng i vi ti - tr thc s tin b hn n nm thng tui, khi so
kt qu t 10 pht tip theo vi 10 pht trc.
iu quan trng cn nh y l tr khng h bt chc li m thanh ca cha m,
Goldstein lu .

Trong 10 pht gia, cha m ch u ym tr, thng cho nhng li bp b. Tr khng

nghe c nhiu nhng g m ni. Nhng bn thn hnh ng vut ve ca ngi m
c tc ng ng k ln tn sut v s chn dn ca li ni tr th.
Goldstein tin hnh li th nghim, yu cu cha m ni vi tr mi khi chm vo con.
C th, ng yu cu na s cha m pht m mt s nguyn m nht nh v na cn li l
nhng m hon chnh vi y nguyn m, ph m... nh mt t, t bt chng hn.
Khng ngc nhin l, nhng tr nghe c nguyn m th pht m nhiu nguyn m hn,
cn tr nghe m y th ni ln nhiu m hon chnh. V tr cng khng h lp li ng
nguyn m hay c m. Thay vo , chng chp nhn pha m. Cha m ni a th s c
nghe tr li e hay u, v cha m no ni bt th s c nghe bem. tui ny, tr
cha c gng lp li chnh xc nhng m cha m ni; cc em vn cn ang hc cch chuyn
ni nguyn m - ph m, t , cc em s pht trin ra tt c cc t.
*

cp no , nghin cu ca Goldstein gip m kha nhng b mt v vic hc

ni ca tr em, dng nh ng mi a cho cc bc ph huynh st sng tm bn gip
tm con ng ngn nht hng tr ti s pht trin vt bc v ngn ng. Nhng
Goldstein rt cn thn lu cha m ng hnh ng qu trn. Tr cn ngh ngoi no c
th tp hp nhng g va hc, ng ni. i khi tr cn c thi gian t chi, mt mnh,
c th t bp b vi chnh mnh. ng cng ch ra trong kin thc khoa hc ni chung, theo
B. F. Skinner^2], vic tn thng gin on s c tc ng ln hn nhiu so vi tn thng
lin tc.
V phng cha m li cc b ra khi nh tr luyn pht m vi mnh, Goldstein
ni: Vic c nhiu ngi p li trong mt nh tr cht lng cao c l l mi trng l
tng.
Tamis-LeMonda cng cnh bo cha m khng nn qu phn chn. Cc m khng nht
thit phi p li con sut c ngy. Theo nghin cu ca ti, m c yu cu ngi chi
chi vi tr. Nhng vn ngi m , khi cho tr n, c th ch cn tr li con 30% s
ln. Khi tr chi trn sn cn m nu nng, ch cn 10% thi gian l . Nu cng nhau
c sch, t l thi gian tr chuyn s li tng ln.
Goldstein lu 2 im dnh cho cha m qu nhit tnh trong vic p dng kt qu
nghin cu vi tr. Th nht l cha m, qu quan tm ti t l p li con, c th phm sai
lm khi qu nghing v nhng m thanh khng trn r m tr c th vt qua giai on
ri, nh vy s km hm s pht trin ca con. Cha m p li tr bng nhng m thanh
km trng thnh, tr rt d tp trung v tip thu. Khong thi gian qu vi cha m
chm dt tr li bng nhng m cha trn r nh vy v phi c tnh chn lc hn trong
vic p li tr, t nhin ko di ra rt nhiu.
iu th hai m Goldstein lm r l mt im t cng trnh nghin cu m ng vit
cng mt cng s Cornell, Tin s Jennifer Schvvade. Goldstein tp trung nghin cu nm
u tin trong i tr, cn Schwade tp trung vo nm th hai, khi tr bt u hc ni 300
t u tin trong i. Mt trong cc cch dy tr, l cha m dn nhn cho vt - cha m

ni vi tr: Xe y ca con ny, Thy bng hoa khng con?, v Nhn mt trng ka con.
Tr em hc tt hon vi hnh thc dn nhn vt ny, nht l khi cha m ch n khi mt
tr nhn ti mn . iu ny thc s c tc ng, nht l khi tr va nhn va c hoc
nhn v ch tay. L tng nht l, cha m khng can thip, khng ch o s tp trung ca
con - ngc li cha m li phi di theo cch dn ca tr. Khi gi tn vt ng lc, no
tr s lin kt m thanh vi vt.
Cha m lm theo hai cch. Th nht, h hng tr theo h ch khng tr th hin
ra s t m v quan tm trc. Th hai, h l i vt m tr ang nhn v thay vo t
lun ra t iu m h cho rng tr ang mun ni t&i.
Em b, tay nm chic tha, c th ni b, b cn nhng bc cha m ang y nhit
huyt kia th cho rng, B ni bnh, b mun c ci bnh, v tr li b: Bnh h con?
Con mun ci bnh phi khng? M ly bnh cho con nh. Vi khng ch , cha m ni
qung xin, dy con ci tha gi l bnh. Vi cha m, trong nghin cu ca Goldstein v
Schwade, hiu sai ti 30% thi gian ni chuyn vi con. B thng b hiu nhm l bnh,
bng, b. Ch c hiu l cha hay ch. Thc t, chn thng tui, b c th chng nh
ni iu g c - b ch pht m m thi. V nh b ang ch ni, trong khi thc ra b cha
th ni, l nguyn nhn dn ti sai lm.
Dn nhn cho cc vt khc nhau khi tr mi chn thng tui mang li mt tng
quan mnh m vi b t vng ca b su thng sau (tng ng t 81%). Cn dn
nhn lung tung - nh ni bnh trong khi b cm tha chng hn - c hu qu rt t vi b
t vng sau ny (tng ng t -68%). iu ny c ngha l g? Mt b m trong nghin
cu ca Schvvade dn nhn vt gii nht, c mt con gi 15 thng tui, hiu n 246 t
v ni c 64 t. Ngc li, vi b m dn nhn lung tung nhiu nht, b gi 15 thng tui
ch hiu 61 t v ni c vn vn nm t.
*

Theo nghin cu ca Schwade, dn nhn vt cng ch l mt trong v vn cc cch

ph huynh to gi cho kh nng ni ca tr chp chng i. Mt ln na, vn tn ti
nhng iu ph huynh mun lm theo l t nhin, nhng khng h cho kt qu ging
nhau. Trong mng ny, chng ti cp ti nm k nng.
V d, khi ngi ln ni vi tr nh v vt nh, tr thng xoay, lc vt hoc y
vt loanh quanh - thng cng ng nhp vi m iu nng con ca cha m. y l tr
ang hng ng v lc ny rt hu ch nu cha m mun dy tr v tn vt. a y
mt vt gip thu ht s ch ca tr, kch thch a gic quan cng lc. Nhng cnh ca ca
s hng ng ny ng li khi tr bc sang thng th 15 - tui ny, tr khng cn cn
dch chuyn vt na, cng khng cn c li ch g t na. a gic quan pht trin
gip tr nghe ting t nhiu ngi ni khc nhau.
Cc nh nghin cu ca i hc Tng hp Iowa mi y khm ph ra rng tr 14 thng
tui khng th hc c mt t mi, nu t ch c mt ngi ni ra, d c lp li
nhiu ln ti mc no. Thc t cho thy, rt nhiu t tr hc m khng h lu nh li. Vy
l, thay v tr nghe t mt ngi duy nht ni i ni li nhiu ln, nn tr nghe mt t

ni bi rt nhiu ngi khc nhau. Tr s hc t ny gn nh ngay lp tc. Nghe t nhiu

ngi gip tr c c hi thy cc m v lp li th no, d tc v cng ni c th
khc nhau. T nhng s khc bit , tr s hc c nhng im chung.
Mt tr 2 tui tiu biu nghe khong 7.000 cch ni mt ngy, s 7.000 ny khng
phi t mt ngi m mi cch u i hi tr phi gii m. Rt nhiu t ng tr nn
quen thuc vi tr. Thc t, 45% ln ni ca ngi m thng bt u vi 1 trong 17 t ph
bin sau y:
Ci g, ci , ci, con, l/ khng phi l, m, lm/ khng lm, ang, mt, s, c th/
khng th, & u, & , ai, ti, nhn v hy.
Vi mt danh sch 156 t hp 2 hoc 3 t, nghin cu sinh c th tnh ti 2/3 s ny
m hay dng bt u ni vi b.
Nhng cm t ban u lp i lp li nhiu ln ny - coi nh nhng t ng khung vi
mi b m - tr thnh nhng im nhn quan trng trong cu. Mt tr c th bit r nhp
v m ca hu ht cc t trong cu - ch mt phn nh trong cu l em hon ton cha bit.
T nu bn cho rng tr cn t c s t nht nh trong b t vng ca mnh
mi c th hc c ng php th bn sai hon ton. iu ngc li mi ng. Ng
php gip tr hc t vng.
Mt v d: hng nm nay, gii nghin cu u tin rng tr hc danh t trc khi hc
ng t - t nhn nh cho rng tr hc tn ca vt trc khi hiu c cc m t hnh
ng. Vy l nghin cu sinh ti Hn Quc. Khng nh ngn ng gc u, cc cu trong
ting Hn thng kt thc bng ng t ch khng phi danh t. Tr 20 thng Hn Quc
c b t vng khng ti con s 50, ng t nhiu hn danh t. Nhng t u tin m tr
hc l nhng t t c dng nht - v nhng t ny tr nghe r hn.
Khi 18 thng tui, b vn khng phn bit c nhng danh t nm gia cu. V d,
mt b chp chng c th bit tt c nhng t trong cu: Cng cha t chi di gh.
Nhng khi nghe cu , em khng th hiu iu xy n vi mn chi l iu g, v t
choi gia cu.
ng khung t ng bin thnh nhng tham chiu sng ng. Khi nghe mu cu: Con
nhn... ny, tr s hc c ngay rng... l mt th mi cha nhn thy. Cn bt c th
g sau ch ng l th m tr phi dng ngay - k c khi tr cha bit nhng t nh s
hay bng n.
Khng c nhng mu , tr ch sng vn vn trong phin bn i thc ca chng
trnh Mad Libs^] - c a nhng t mi m tr nhn bit c vo nhng mu cu m t
c th ph hp hoc cng c th khng.
Vn ch cht ny - nh s lp li, nh du nhng im khc bit - cng c tr
p dng vi nhng dng bin i khc, v mt ng php.

Mt dng gn gi ca vic to mu cho cu, l cc b bin thin. Trong mt b bin

thin, hon cnh v ngha ca cu khng thay i, iu ny ng vi mt lot cu, nhng
b t v cu trc ng php s c thay i. V d, mt b bin thin c th l: Rachel, mang
sch ti cho ba i con. a ba cun sch. a n cho ba. Cm on con, Rachel - con a
ba cun sch ri .
Theo cch ny, Rachel hiu l cun sch y cng chnh l n v mang ti cng
nh a u ch vic lm chuyn ng mt vt. v mt ng php, b nghe cu trc
c t mang, tc l c th chuyn danh t t i tng ca hnh ng tr thnh vt chu
tc ng (v ngc li) v ng t c th c dng nh mnh lnh hnh ng hoc m t
mt hnh ng hon tt ( a xong).
Vi rt nhiu danh t ch vt tr ang hc, dng nh c qu nhiu v d phc tp.
Nhng danh t chung nh xe ti, ch, in thoi v c o khoc vi v vn kiu, mu sc v
cht liu vi. Mi 15 thng tui, tr hc cch hiu th gii bng vic phn loi nhng vt
ng dng, trnh xao lng bi nhng chi tit khc. Nhng vi tr vn cn m h v vic nn
tp trung vo chi tit g v vic km nh dng vt s ko li bc tin ngn ng ca tr
rt nhiu.
*

C mt iu ta hc c t nhng k nng m Goldstein v Schwade cp - nhng

c v nh tn ti mt iu khc na thc s nhn ra sc mnh ca nhng k nng ny
trong ng dng.
Ashley c c hi chng kin ngay khi chng ti tr v t Cornell, khi c gp bn
thn nht, Glenn v Bonnie Summer v c con gi 12 thng tui Jenna ca h, cng i n
ti ti Westwood - mt khu vc mua sm Ty Los Angeles. Ashley xem Jenna cng nh
chu rut ca mnh v c y mua cho b mt ci o xinh xn mu Cornell. Trong ba
ti, Ashley khng th kim ch c vic mun p dng nhng k nng va bit vi b
Jenna.
Mi khi Jenna nhn vo vt g, Ashley ngay lp tc c tn cho b. Qut, Ashley
c, khi Jenna nhn ti chic qut trn ang qut gi. in thoi, c ha ting, mi khi tai
Jenna a mt ti chic in thoi c nh treo tng ca tim pizza, ku reng reng trn
mc. Mi khi Jenna bp b, Ashley ngay lp tc tr li hoc chm vo b. Ashley c th thy
r cc thang cm xc ca b Jenna trong tng ting bp b.
Jenna quay v pha m b v i hi Na, dng cch ca cc em b - p p nhng
ngn tay vo nhau. B mun Bonnie cho thm ming o na.
Sau khi cho b tri o, Bonnie phn nn: y l mt trong nhng du hiu b mun
xin thm na - mt bn ca t dy b - gi th t chu khng th no bt Jenna ni Na.
Trc b vn ni nhng gi th ch ra hiu thi. ng ght qu.
Ashley cm thy c li cht xu; v trc, chnh c cng c lc ln xn vi nhng k
nng ngn ng ca Jenna. Nhng cm gic ti li tan bin ngay khi c nhn ra Jenna bt

u bp b nhiu hon. Jenna nhn thng vo Ashley mi khi Ashley ni v dng nhiu cc
hp m hon, ng hon cnh. Ashley cm thy tht tuyt vi. V , trong ba ti
Westwood, Ashley v c b chu gi thc hnh li nhng khm ph ca Goldstein, d ch
cn rt li trong khong thi gian 15 pht.
c khuyn khch, Ashley hi b m b Jenna liu c th th vi phong php mi
khng. Jenna c chng 10 t trong b t vng ca mnh - sa, m, bai-bai,... v vi t
khc. Nhung b m b vn cha dy thm cho b t mi ngay c. V nhng thc nghim
ca Goldstein c kt qu qu tt, Ashley quyt nh s th cc bi hc mi ca Schwade v
lp t. C ly mt ming o nh, gi gi ln khng trung v ni Qu, Jenna... qu...
Jenna m to mt nhn.
Gi cc cu lm i, Ashley hng dn Glenn v Bonnie.
Qu...... Glenn ni, lc ln lc xung ming o tip theo. Ging ca anh nghe c nh
ma trong l Halloween ch chng ging nng con to no. Ashley dy anh - mt cht du
dng nh bi ht, mt cht nhp iu trong chuyn ng tay. G: Qu ... ...Glenn th li.
Anh t ming o trc mt Jenna.
Oa ... Jenna ku v cm ly ming o trn bn.
Glenn bt u ci vang, quay v pha Ashley v ni: T khng ngh l li c tc dng
nhanh n th.
Ashley cng khng h k vng mc . Jenna c nhc i nhc li mi t mi cho n
khi ht sch o. Khi ni, cha m b hng hi gp i trong vic dn nhn vt cho b
tp ni khi ba ti kt thc. Ngy hm sau, cc bn tip tc dng cch dy b ni tt v
giy. T tr i, cc bn cng tng cng p li Jenna nhiu hn.
Theo mt nghin cu m rng so snh hai tr sinh i cng trng vi sinh i khc
trng, do Tin s Philip Dale, i hc Tng hp New Mexico, ch 25% kh nng ngn ng
chu nh hng t cc yu t gien.
Vy nu mt tr dn u th c th dn u mi khng? Liu c kh nng ni pht trin
sm th c th ln cp Mt tr vn l mt ngi c gii? Hay nu tr bt kp bn rt
nhanh, th c phi ng tr va c s bng n v ngn ng?
Cc nh khoa hc s ni rng, c hai u ng. C nhiu tr c li th, cng c nhiu
tr c th bt kp bn, cng nh khng c h qu lu di g c pht hin. Tin s Bruce
Tomblin, Gim c Trung tm Nghin cu Ngn ng Tr em i hc Tng hp Iowa, lu
rng kh nng ngn ng t n nh rt cao khi tr hc cp 1, nhng trc tui th
khng. Qu o ca kt qu trong tng lai ging nh si m spaghetti vy, ng ni.
iu duy nht c trng cho tnh c trng ca s pht trin ngn ng, chnh l s bin
thin.
Theo Tamis-LeMonda, iu ny c bit ng vi tr chp chng i v bit ni chm,
nhng tr vn hiu sm rt nhiu t. i khi mt tr khng c v nh bt kp bn b

khng hn l b tt hu; b t vng tip nhn ca cc em vn c pht trin nhanh chng,

nhng cc em khng ni nhiu v xu h hoc v cha c c chkim sot r rng.
D vy, xu hng chung l rt r rng - mt s pht trin sm v ngn ng r rng c
ngha, t nht vi vi nm u tiu hc. Quay tr li vi nghin cu ni ting ca Hart v
Risley t i hc Tng hp Kansas, Tin s Dale Walker phn tch kt qu hc tp ca
nhng tr em ny su nm sau - khi cc em ln chn. Kt qu ghi nhn nm ba tui, v
di trung bnh ca mt cu m tr ni v b t tr vn ni ln ti mc no, c nhng tin
liu chnh xc v kh nng hc ngn ng ca tr nm lp Ba. tng ng v kh nng
ni l cao nht v vn rt mnh vi kh nng c, nh vn cng cc hnh thc nh gi
nng lc t ng khc. iu ny khng ng vi mn Ton, khng ly g lm ngc nhin
lm; ta c th on c, v dn u v ngn ng khng dn ti cc chc nng nhn thc
khc.
Rt quan trng khi nh tnh kh nng ngn ng sm tr: pht trin sm cha chc
l bo m cho tng lai. Khng phi thi th u l thi gian phn u duy nht,
Tamis-LeMonda ni. Cc k nng mi ang c pht trin thm trong mi giai on ca
tr v s pht trin t vng phi tip tc c m rng.

Ket lun
Cu chuyn thn thoi v cc c tnh.
Khi ti v Ashley vit cun sch ny, chng ti kin quyt s khng ch tp trung vo
nng lc tr tu c bit ca tr. Tr tu vt tri khng phi l mc tiu ca chng ti;
ngc li, chng ti quan tm ti mt hnh nh hon thin hon tr em, gm c s pht
trin v phm cht o c, thi vi bn b, kh nng t kim sot v s trung thc.
Chng ti chn ti ny vo thi im dng nh kh trng hp. Sut 10 nm qua,
c mt ngnh mi ca tm l hc lin tc c m rng. Thay v nghin cu cc bnh
nhn trong phng bnh, tp trung vo bnh l, cc nh khoa hc ng dng cc k nng
tm ra t nghin cu nhng ngi c sc khe tt v sng hnh phc, thnh vng, gip
phn bit thi quen, gi tr v thn kinh ca nhng ngi c cuc sng thnh cng. im
bt u ny dn ti nhng b mt n su bn trong v s cng c cc cm xc tch cc, nh
kh nng chu ng, hnh phc v lng bit on.
Trong mt v d ni ting, Tin s Robert Emmons, i hc Tng hp Caliornia
Davis, yu cu cc sinh vin cng s ca mnh lm mt t bo co ngy v lng bit on sut hon 10 tun, cc bn sinh vin cha tt nghip ghi ra nm vic xy ra trong tun
trc m h cm thy bit on. Kt qu tht ng ngc nhin - sinh vin no thc hin bn
bo co ngy th 25% hnh phc hon v lc quan hon v tong lai v t m yu hon
trong giai on nghin cu . Cc em cn tp th dc nhiu hon.
Emmons lp li nghin cu ny v ln ny vi cc sinh vin vit bo co bit on hng
ngy, lin tc trong hai tun - ng cng gi b cu hi v nhng thnh vin tham gia vit
cho bn b thn thit ca h, yu cu nhng ngi ny nh gi bn mnh theo rt nhiu
tiu ch khc nhau. ng mun xem liu ch th nghin cu c thc s tt hon khng, hay
ch l nhng suy ngh trong u h; liu iu ny c thc s nh hng ti vic h c x
vi ngi khc khng? Cu tr li rt t tin, l c. Bn ca h cng nhn thy h tr nn
ho hip hon v tnh cm hon nhiu.
Cc nh trit hc t lu vit v s quan trng ca lng bit on. Cicero gi l cha
ca mi c hnh. Shakespeare m t s v on nh mt con qu c tri tim v ng
ch trch s v on tr em ng gh tm hon c qu bin. Nhung cho n tn nghin cu
ca Emmons, ta vn khng bit liu lng bit on dn ti cm gic yu i, hay lng bit on
ch on thun l h qu t cm gic yu i. Chc chn hai yu t ny t l thun vi nhau,
nhung Emmons cho thy rng lng bit on c th c cng c mt cch c lp vi cm
gic yu i, m vn lm ngi ta cm thy yu i hon.
Trong 40 nm qua, rt nhiu im t ph c khm ph t nghin cu ca

Brickman v Campbell v l thuyt gung quay khoi lc. u tin, hu ht mi ngi u

c mt im chun hnh phc, im ny khng phi trng thi phng trung tnh - m thc
t li l mt trng thi ht sc tch cc. 80% nhn loi trn th gii cho rng mnh kh hnh
phc hoc rt hnh phc. Ngoi ra, khi nhng ngi tn tt cng nh ngi trung s c
c c th tr v im thng bng ca mnh, th nhng ngi khc (tnh trung bnh) c th
khng bao gi coi cuc sng c vn ton - nh ngi ga ba, ngi li d v nhng
ngi tht nghip lu nm.
Cng trnh ca Emmons vn cha phi l mt t ph trong thuyt gung quay khoi
lc. Kt qu ng ch ra l, c ch truyn tin trong no hon ton c th b nh la mt cch
c thc; khi yu cu sinh vin nh li v lu tm ti nhng thi khc may mn trong cuc
sng thng nht ca mnh, ng a h thot khi ci by nh sn ca vng quay.
Mt trong nhng nghin cu sinh c Emmons truyn cm hng l Tin s Jefferey
Froh - ph gio s i hc Tng hp Fofstra Long Island. Froh cng tng lm vic di
t cch nh tm l hc khu vc trng cng Half Hollow Hills, dnh kh nhiu thi gian
ti cc trng dy ng php v trng trung hc ti a bn. ng tng b chong vng bi
ch ngha thc dng hng hc v s hiu danh ca nn vn ha ca cc bn tr Long
Island.
trng trung hc, bi u xe c c BMW v Mercedes dng E, Froh ni. Cc em
thc s mun th hin. n mc hon ho. Vn qun jeans gi trn 200 la v o thun c
trm la. Cc em mun bn b bit rng mnh khng h mua gim gi, mnh khng
phi hng thng. C rt nhiu yu t cc em cn nhc khi ghi danh nhp hc mt
trng - khng phi cc gi tr gio dc, m l danh ting v uy tn ca trng, v thng
hiu ca trng Tng hp m trng l thnh vin.
ng thy cng trnh ca Emmons mt liu thuc c kh nng gii c cho tt c
nhng iu .
Froh tt nhin khng phi ngi duy nht thy c iu . Cc vin gio dc, bo
ch v cha m bt u ch trng tr phi gi c nhng bn ghi chp hng ngy v lng
bit n. Rt nhiu trng bt u a bi tp v lng bit n vo chng trnh ging dy.
Froh, du vy, cho rng nhng n lc ny cn c m bo t nhng thc nghim
khoa hc v phn tch thc t. Vy l vi s t vn ca Emmons, Froh bt u s ch nh
ngu nhin u tin, tin hnh th c kim sot lng bit n cc tr em ang i hc.
Hy vng c th gip nhng tr ny trc khi chng bin thnh m hc sinh trung hc
thc dng, ng n trng trung hc c s Candlewodd Dix Hills, New York v mi ba
gio vin ang dy tham gia Gia nh v khoa hc tiu dng cho cc hc sinh lp Su v
By. V, nh ni, 11 lp tham gia chng trnh - 221 sinh vin; nhm ny bao hm mi
lnh vc ca c trng, c hc sinh nng khiu, c hc sinh ang nhn nhng chng trnh
gio dc c bit. Bn lp c yu cu lm ghi chp bit n hng ngy, trong sut hai
tun, cc em phi ngh v ngy hm qua v vit li nm iu trong cuc sng m cc em
cm thy bit n hoc may mn.

iu ny ch mt vi pht mi khi cc em bt u gi hc. Vi cu tr li rt c th

(Ti bit on m khng pht in ln khi ti v tnh lm gy ci bn trong sn); vi cu
ch a ra manh mi s kin m khng cp su hom vo chi tit (Thy gio th dc
gip ti thc hnh cc bi tp bng chuyn); hom na l s sum vy ca mi ngi (B ti
khe mnh, gia nh ti cn bn nhau, mi ngi trong nh u thomg nhau v ngy no
nh cng rt vui). Froh c bit cm thy thch th khi thy cc tr nh tp trung n
tng chi tit. Rt t chi tit thc dng c cp v nu c th cng ch mt cht gi l,
nh c mt em cm thy bit om v b sch Chin tranh gia cc V sao (Star Wars). Danh
mc lng bit om ca tr drng nh nh hnh li nhng mi quan tm ca cc em.
Trc, trong v sau , ba lp u c ch nh thnh cc nhm kim tra: cc em ch
cn hon thnh mt b cu hi v cng phi lm bi kim tra vit hng ngy: cc em vit ra
nm iu khng may cc em gp phi hng ngy. Froh chia cc lp thnh dng nhm kim
tra cho, kim tra tc ng ca cc yu t bt li.
Vy u l hiu qu ca nhng iu tt p Cha ph h c k ra?
Chng c t no.
C bn lp c hc sinh im li nhng iu tt p khng h cm thy bit om hom
nhm kim sot - khng ch trong hai tun lm bi tp , m thm ch c ba tun sau. Vic
vit li hng ngy om gin l khng mang li hiu qu nh mong mun. mi tiu ch
nh gi, nhm kim sot - vn l nhm khng lm bi tp ny m ch in b cu hi tm
trng - mi l nhm cho thy nhiu lng bit om nht trong c ba nhm. Kt qu l, cc em
lm bi tp ghi chp khng h thn thin hom hay ho hip hom vi bn b. Cc em khng
cm thy hi lng hom vi mi vn trong cuc sng ca mnh.
L lng l, du vy, nhng kt qu m mt ny khng lm Froh gim nhit huyt. Bn
ghi chp ngy v lng bit om chnh xc l kiu bi tp m tr nn lm. Cc bn tham gia
u hng hi mun lm. Vi kiu cp nht tng ngy, mi ngi u trng i vo mt kt
qu can thip c th, bt k d liu gip nh ra iu g.
Kt qu nghin cu c cng b trn mt t nht bo c ting. Trng trung hc c
s Candlewood cm thy rt vui, v hng ngn hc sinh trng cng tham gia thc
hin.
Bo ch t vit rt nhiu bi lin quan ti kt qu nghin cu ca Froh, to nn n
tng r rng l cng trnh nghin cu ca Froh lp li rt hiu qu cng trnh nghin
cu ca Emmons vi sinh vin ca ng. Khng mt bi no cho rng nghin cu ny cn
qu mng. Mt nm sau, ti k L T om - mt chu trnh mi bt u - th nhng vn
mi c gi ln.
Nu c th gii thch cho bo ch, th c th l s phn tn t s liu ca nhm hc sinh
chuyn kim tra cho - bn lp chuyn ghi nhn nhng tn hiu tiu cc hng ngy. Khng
my ngc nhin khi ta thy nhm ny c ci nhn tiu cc, t m hom cc nhm khc. Nhng
c mt minh chng hin nhin l vit cc ghi nhn bit om hng ngy gip cng c cm gic
yu i khi so vi nhm kim tra ny. iu duy nht nghin cu chng minh c, l nu

c ngh mi ti nhng iu tiu cc th bn s lun cm thy rt ti t.

Vy v u m kt qu t nghin cu ny li qu khc so vi nghin cu ca Emmons
trn cc sinh vin i hc?
Froh khng chc lm v gp rc ri. ng b cc phn tch vi con s sang mt bn
v bt tay c li tt c cc ghi chp c th ca cc em hc sinh. Rt nhanh, ng nhn ra
rng phn ln cc em cm thy mt mi v cm gic phi bit n.
Cc em vit nhng th ging nhau ngy ny qua ngy khc, con ch ca ti, nh ca
ti, gia nh ti, Froh nh li. Dng nh hoi mun, l ra phi ni vi tr a dng ha
cu tr li ca mnh, suy ngh nhiu hon v thc s thc y - hon l ch in vi in
vng c th quay v bi hc.
V ng khng nh th nghim tip theo ca mnh nht nh phi tr li c iu ny.
*

Thot tin, nghin cu ca Froh mang dng dp ca mt trng hp kinh in, cho
rng tng tt ha ra li ch l nhng nh tt. Nhung lch s khng dng li .
thc s nhn ra c iu cha n, Froh cn ch ra hai trong s nhng tm tt
chnh ca ng.
u tin, ng cn ch ra k vng ca mnh, v vic hc sinh trung hc c s cha c
phn x ging nh sinh vin i hc v vn lng bit on. Ch cn ng cn gi k vng ca
mnh, th ng nhn ra cn nhiu im cha n trong nghin cu ca mnh - v nu ng c
th tm ra im sai, th ng s t kt qu mong mun.
Nhng c th chng c g sai c. C th ng khng h phm sai lm no v cc kt qu
u c tnh ng. V v khng ngh ht c cc kh nng, ng khng th tm thy nh
sng le ln no v kt qu m nghin cu chng minh c.
Tn ti mt khong cch trng thnh l tm nm t hc sinh trung hc c s ti sinh
vin i hc. Liu tn ti mt iu g v nhng nm ny, gip chng minh v sao hc
sinh trung hc khng c li g khi lm cc bi tp ny? Nh nhng g chng ti bit, t
nghin cu ca Nancy Darling v la tui thiu nin, nhu cu t lp t nh cao nm tr 14
tui v tr 12 tui cao hn l sinh vin (do sinh vin r rng hon ton c t ch
nh mnh mun). Liu hc sinh trung hc c khc hay khng, nu xt n nh hng ca
yu t nhu cu c lp?
Hay sai khc ny chu nh hng ca kh nng nhn thc? o su hn cc tc ng
ca lng bit n, Froh thy rng tr em s khng cm thy bit n nu khng nhn thc
c 3 iu sau v v s nhng iu may mn khc nhau trong i: l khi cc em c ch
, tit kim c v thy c li. Cc em cn nhn thc c cuc sng tuyt vi ny cc em
khng phi t nhin m c, l mn qu t cng sc lao ng ca cha m v gio vin,
nhng ngi hy sinh v cc em - nhng ngi thc s c li.

T y, Froh k vng tm c mt mi lin h t l nghch gia lng bit n v nhng

cm xc tiu cc, nh chn nn, xu h, cng thng, th ch v s hi. Tc l, d khng
th thay i lng bit n ca cc em, v mt lng, nh Emmons lm, ng vn k vng
s c vi tr cm thy v cng bit n v nhng tr khc khng cm thy nhiu nh vy
hoc thm ch khng cm thy cht no. V ng cng ch ra rng tr no cm thy bit n
v hoan h, th s trnh c gnh nng ca nhng cm xc tiu cc. Nhng iu ny s
bo v tr. Nhng s liu t nhng nghin cu khc nhau ca ng khng h ng h lun
im ny. Tr no cng bit n nhiu th cng phi chu ng nhng cm xc kh khn,
cng nhiu nh nhng tr bnh thng.
T , t tng ca Froh bt u chu nh hng t vi nghin cu sinh khc, nhng
ngi ang xt li vng quay khoi lc.
H cho rng hnh phc khng h l mt kt cu duy nht. Froh gii thch. Bn c th
cm thy tt, hi lng v cuc sng, nhng cng lc cng cng thng v chu p lc tm
l. Bn c th cm thy cuc sng ni chung l tt p nhng vn c nhng cng thng
hng ngy khin mi vic khng thun li. v i mt nghin cu vin, iu ny c ngha l
khi bn o m kha cnh tc ng tch cc hay tiu cc v s hi lng v cuc sng, th
ng thi nhng iu ny cng khng h pht trin theo cng mt hng.
Froh rt cn thn xem li d liu nghin cu o m cm xc ca tr trong cng trnh
nghin cu th hai. Trn ht, nhng bc th cm n ca cc em r rng c tc ng rt
nh, ging nh trong cng trnh nghin cu u tin ca Froh. Ha ra, c vi tr c tin
b tch cc t sau nhng bi tp , nhng cng c vi tr khng. Khi ghp li th im cc
em trit tiu ln nhau.
Nhng em c tin b l nhng em khng chu nhiu tc ng t cm xc tch cc - cc
em t khi tri qua nhng cm gic nh hn hoan, hy vng, mnh m, quan tm v c cm
hng. Khi vit th cm n v c cho cha m, thy gio hay bn b nghe, nhng iu
khin cc em c lp y bi cm gic bit n v thy i mnh tt p hn. l nhng
em thc s c tin b t chng trnh, Froh ni. Thng th nhng tr ny khng cm
thy nhiu trch nhim v khng phi cc em hot bt. Cc em t khi cm thy vui v hay
hi lng.
Tuy nhin - v y l bc chuyn rt quan trng - cho nhng tr no thng cm
thy y hy vng v hn hoan, th nhng bi tp ca Froh cho thy mt kt qu ngc li.
Cc em cm thy t hnh phc, hy vng v bit n hn.
V u m nhng bi tp bit n li khin cc em cm thy t hon? Lng bit n n
cha kha cnh no khng tt?
Vi nhng tr thch c lp v t qun l cuc sng ca mnh, c th khng my d
chu vi cc em khi nhn ra mnh ph thuc th no, trong qu trnh trng thnh. Cc em
c th thy nh ngi ln ang git dy i mnh - kim sot xem cc em n g, hc g,
mc g v i chi vi ai. Khi cc em cm thy mun da vo bn thn mnh nhiu hn l
bit n ai khc. Cm gic ca cc em v s c lp ch cn l mt o nh, nhng l mt
o nh cn thit cho cn bng tm l v s pht trin trong tng lai ca ca cuc sng c

lp chn mui. Vic thiu lng bit on ca cc em c th l cch m cc em lu gi o nh,

rng mnh ang c kim sot cuc sng ca chnh mnh. Froh bn khon liu nhng can
thip ca ng c hng cc em nhn ra cuc sng ca cc em ang ph thuc vo s hy
sinh hay thch ca nhng ngi khc. Cc em cm thy khng vui, v lun c mi ngi
ng ra lm mi vic cho cc em. Thay vo , iu ny lm cc em cm thy mnh chng
c cht sc mnh no.
*

Bi hc rt ra t nghin cu ca Jeffrey Froh khng phi l vic x hi nn ngng dy

tr v lng bit on. Chc chn l c mt s tr tin b ln sau khi rn luyn theo chong
trnh ny. (Thc t, Froh vn rt ng h khi bit mt trong s cc sinh vin ca mnh gn
y tin hnh th nghim chong trnh dy v lng bit on ko di nm tun ti cc
trng.) Tuy nhin, vi hu ht tr em, khng d g dy c lng bit on cho cc em,
chng ta cng khng th xem thng mt iu rng, lng bit on khng th thay th cho
cc nhu cu tm l hc khc ch v chng ta mun nh vy.
Gi tr thc s t cu chuyn ca Froh, tuy vy, vn khng dng li cc nghin cu v
lng bit om. Chng ta cp ti v chng ta ngh rng, ton b nhng pht trin ca ng
vn c minh ha t rt nhiu kha cnh.
Khi quay li xem xt khi lng rt nhiu kt qu cc cng trnh nghin cu m cun
sch ny da vo, mt mu hnh th v c phc ra. Hu ht nhng im ng lun khi ta
nhn nh v s pht trin ca tr em u c pht hin ra khi nghin cu vin a ra hai
nhn nh nh Froh tng lm.
Hoc, ni mt cch quan trng hon: kho tng tri thc v tr em sn sng dnh cho
nhng ai t b v cn cha thu hiu mt trong hai nhn nh trn.
Nhn nh u tin, l nhng iu c hiu qu vi tr em cng c cng tc ng vi
ngi ln. t tn cho xu hng tham chiu ny, hy tm gi l Ngy bin v s ng
Tc ng.
Trong cun sch ca chng ti, chong ny qua chong khc, cc nh khoa hc ch
thy c s thu sut nu gt nh kin qua c mt bn. Coi nghin cu nh ng
yn. T lu nay, mi ngi vn coi tr em chu nh hng t mt ng cng nh ngi ln
- mt mi nhng c th kim sot c. Nhng khi cc nh khoa hc quyt nh kim tra
li, th tm quan trng ca cc tc ng hy hoi vi tr em tng ln theo cp s m.
Cng theo cch , chng ta vn cho rng vic o m ch s thng minh cho thy kt
qu n nh vi ngi ln, cho nn cng n nh tr em. Nhung khng phi vy - tr
em, nhng con s ny c th bnh n hoc tng vt. V v ngi ln c th cm nhn c
thng ip n giu t nhng mi trng a vn ha, chng ta cho rng tr con cng vy.
Thc t l khng.
V y thm mt v d na v tnh thiu chnh xc trong cch tin hnh. Trong chong
vit v chong trnh Cng c Tr tu, chng ta m t nhng tr din m tr nhp vai lm

ch nhng biu tng tng hnh, iu sm tr thnh cn thit vi mi chng trnh

ging dy hc thut khc. Nhng im quan trng c l khng bao gi c ch nu cng
ng khng ni ln nhng cuc tranh lun v mc ch s dng gi ri ca cc bn tr,
cng nh tm quan trng ca gi ra choi trng. Thay vo , cc lun im bao gi
cng xoay quanh cc bi tp v cc k nng x hi ca tr. iu ny c nguyn nhn v, vi
ngi ln, gi choi ca cc em lm bay mt s c gng ca cc em v tr ch cn bit th
gin vi bn b. ng l c vi im chc chn c lin quan ti tr em, nhng r rng ci
khun kh g b trong suy ngh ca nhng ngi ln lm chng ta phng i mc ch
vui a chnh ca tr.
Ngy bin v s ng Tc ng cng gip gii thch ti sao khen tr b phn tc dng.
Trong nhiu nghin cu khc nhau, tn dng c cho thy nhiu tc ng tch cc vi
ngi ln trong cng vic. Tr ang ln cng rt thch c khen. Khen c th hy hoi
ng lc bn trong ca tr, m khng h c tc ng ny vi ngi ln. C mt tc ng
ngc li - c sp khen ch lm nhng ngi ln hng hi lao ng hn, nht l gii tr
thc. (Ch vi mt s t hon cnh, nh mt vi a im lm vic ca nhm tr thc, khen
c coi l khng ng tin v mnh khe.) iu ny c ngun gc t vic chng ta ai cng
thch c khen ti mc ta c cm gic c trt ln tr con l th no cng c li cho tr.
Nhn nh lm th hai, nh c m t t nghin cu ca Froh, l cc im tch
cc s mang li s i nghch cn thit, gip phng trnh thi tiu cc tr em. Hy
tm gi xu hng ny l Ngy bin v s Phn chia Tt/ xu.
Khuynh hng phn loi mi iu thnh tt v xu vi tr em lan trn khp x hi ca
chng ta. Chng ta thng ngh rng thi ng n, cm xc tch cc v cc kt qu tt
l mt b i km: nhng iu tt lin kt li s gip tr trnh c thi khng ng
mc, cm xc tiu cc, nh trm cp, cm thy chn nn, cng thng, c lp bn b, c cc
hnh vi tnh dc sm, u hng sm trc p lc t bn b.
Khi Ashley v ti ln u bt tay lm cun sch ny, chng ti vit ra mt danh sch v
nhng c tnh tt p m chng ti mong ch nht tr em - khoan dung, trung thc,
bit cm thng, chi p. Nu c th bao bc cc em bi nhng c tnh tt p n th
ny, chng ti hy vng rc ri s bt ra khi cc em nh nhng vin n bt ra khi c th
ca Siu nhn.
Khi Victoria Talwar dy chng ti rng mt tr ang c x khng trung thc tc l em
c du hiu ca tr thng minh v k nng x hi khn kho. Nancy Darling gii thch ti
sao s mnh khe tr li gn nh tr thnh phn quan trng trong pht trin tnh cch
tr v thnh nin. Nghin cu ca Laurie Kramer cho ta thy v u m s t t m qung
li khin cho tnh cm anh ch em i chch hng. Patricia Havvley v Antonius Cillesen
khm ph ra v u s cm thng li tr thnh cng c tt nht cho nhng k ma qu: mt
tr bnh thng rt gii hiu bn thn ca mnh - v cng bit bn mnh hiu mnh nh
vy. Tt nhin l cng phi nhc ti mt cng trnh nghin cu v nhng ngi phm ti
c bit nghim trng ang c giam gi trong t, c ch s cm xc (EQ) cao hn hu ht
nhng ngi khc thuc cng ng.
Ni nh vy khng c ngha chng ta th tri nhng m c ca chng ta v o c,

phm cht ca tr. (V ta vn dy tr cm cm v chi p.) Nhng chng ta khng cn

ngh v nhng c tnh tt p na - mt th siu hp cht tinh thn.
Cc nh nghin cu kt lun rng nhng iu tt hay xu khng h l nhng cc i
lp ca mt hnh nh. l mt khi nim thut ng gi l trc giao - c lp trong tng
tc.
V iu ny, ta s khng thy nh tr ang x s mu thun. Mt tr c th c nhng
cm xc tch cc v tiu cc - cho nn s tht l c bn trai mi s khng lm c b tui
teen ht cng thng v nhng p lc trng. C th hnh ng v li ni ca tr s chng
c g lin h vi nhau. Tr c th bit hoa qu th ngon v tt cho sc khe, nhng nh th
khng c ngha tr s n nhiu qu hn.
Rt nhiu yu t trong i chng - tng tc gia anh ch em rut, p lc t bn b,
xung t trong hn nhn ca cha m hoc ngay c lng bit n - c th u c nh hng
tt hoc xu.
Bt chp nhng mu thun ny, mc tiu ca chng ta l hiu tr hn na, khng phi
l mc tiu ph phim. Thc t, chnh t nghin cu nhng kha cnh i lp mt cch
su sc hn gip chng ta hiu su xa hn.