SAKT HSEYNOV

AZRBAYCANDA DN TOLERANTLIQ
MDNYYT: TARX V MASRLK

Kitab Azrbaycan xalqnn mummilli lideri

Heydr liyevin anadan olmasnn
90 illiyin hsr edilmidir

Bak-Tknur-2012

Kitab Azrbaycan xalqnn mummilli Lideri

Heydr liyevin anadan olmasnn
90 illiyin hsr edilmidir
90-
,

This book is devoted to the National Lider of Azerbaijan
people Heydar Aliyevs 90-th anniversary

Kitab AMEA-nn Flsf, Sosiologiya v Hquq nstitutunun Dinnaslq v mdniyytin fls i problemlri bsind hazrlanm v nstitutun Elmi urasnn
16.XI.2012-ci il tarixli, 11 sayl qrar il apa mslht
grlmdr.
Elmi redaktor: Aydn lizad, flsf elmlri doktoru
Ryilr:

likram Tayev, flsf elmlri doktoru, prof.

Azr Mustafayev, flsf elmlri doktoru, prof.

S.Hseynov. Azrbaycanda dini tolerantlq mdniyyti:

tarix v masirlik.
Bak, Tknur, 2012, (176 s.)
Monoqra iyada Azrbaycanda tarixn dini tolerantlq mdniyytinin formalamas aradrlm, slam dininin Qafqazda, o cmldn
Azrbaycanda yaylmas, hm slam dininin znn tarixn tolerant din
olmas, hm d Azrbaycanda dini tolerantln formalamas v mvcud
vziyyti faktlar sasnda tdqiq edilmidir.
Kitabda mstqillik dvrnd Azrbaycanda dvlt-din mnasibtlrinin hquqi tnzimlnmsi rh edilmi, dini etiqad azadlnn
hquqi v sosiloji aspektlri thlil olunmu, respublikamzda milli thlksizliyin tmin olunmasnda dini thlksizliyin hmiyyti izah
edilmi, davaml inkiafa keilmsind dinlraras v mdniyytlraras dialoqun rolu vurulanmdr. Kitabda Azrbaycanda dini tolerantlq
mdniyytinin yksldilmsind v dvlt-din mnasibtlrinin tnzimlnmsind ulu ndr H.liyevin rolu iqlandrlm v onun layiqli
davams prezident .liyevin bu sahd faliyyti rh edilmidir.
Ali mktb tlblri v doktorantlar n nzrd tutulan bu kitab
eyni zamanda, dini tolerantlq msllri il maraqlanan mtxssis v
tdqiqatlar n d faydal vsait ola bilr.

SBN: 978-9952-445-20-6

SAKT HSEYNOV
3

MNDRCAT
Giri ...................................................................................................
I Fsil. Qafqazda islam sivilizasiyas v Azrbaycan .........
1.1. slam dininin Azrbaycanda yaylmas ...................................
1.2. arizmin Azrbaycanda mstmlkilik siyastind
din amili ........................................................................................................
II Fsil. Mstqillik dvrnd Azrbaycanda dvlt-din
mnasibtlrinin hquqi tnzimlnmsi ............................
2.1. H.liyev dini dyrlrimiz haqqnda .......................................
2.2. Mtqillik dvrnd dvlt-din mnasibtlrinin tnzimlnmsind H.liyevin rolu ...........................................................
2.3. Azrbaycanda dini etiqad azadlnn hquqi v sosioloji
aspektlri ......................................................................................................
2.4. Dini thlksizlik milli thlksizliyin trkib hisssi
kimi .................................................................................................................
III Fsil. Qloballama dvrnd mdniyytlraras dialoq v davaml inkiaf .................................................................
3.1. Qloballama v Azrbaycan .........................................................
3.2. Davaml inkiafa keidin sosial-humanitar aspektlri .....
3.3. Davaml inkiaf v mdniyyt ..................................................
3.4. Dinlraras v mdniyytlraras dialoq davaml inkiafn sasdr ...............................................................................................
4

IV Fsil. Mstqil Azrbaycanda dini tolerantlq mdniyyti ...............................................................................................

4.1. H.liyev v Azrbaycanda dini tolerantlq mdniyytinin yksldilmsi ......................................................................................
4.2. Dini tolerantlq mdniyytinin inkiafnda Qafqaz
Mslmanlar darsinin rolu ..............................................................
4.3. Mstqillik dvrnd dini tolerantlq sahsind Azrbaycann yeri v rolu ...............................................................................
Ntic ............................................................................................................
stifad edilmi dbiyyat .................................................................


,

11 16.12.2012.
: , ...
:

, ...,
, ...,

. .
: .
: , 2012, (176 .)

, , .
,
.
- ,
,
, . .
. - .
, ,
.

SBN: 978-9952-445-20-6

.........................................................................................
1. ..........................................................................................
1.1 ......................
1.2. ........................................................................
2. -
..............................................................................
2.1. . ....................................
2.2. . - ................
2.3.
.......................................................................................
2.4.
..............................................
3. ....................................................
3.1. ................................................
3.2. - ...................................................................................
7

3.3. ..........................................
3.4. , .............................................................
4. ......................................................
4.1. . ..............................................................
4.2.
....................................
4.3.
.................................
.......................................................................................................
....................................

The book was presented by the department of Philosophic problems of religion and culture of the Institute
of Philosophy, Sociology and Law of ANAS, and admitted
for printing by order 11, 16.12.2012 of the Scienti ic
Council of the Institute.
Scienti ic editor:

Aydin Alizade, Doctor of Philosophy

Reviewers:

Alikram Tagiyev, Doctor of Philosophy,

professor
Azer Mustafayev, Doctor of Philosophy,
professor

S. Huseynov. The culture of religious tolerance in Azerbaijan: history and modernity. Baku: Teknur, 2012 (176 p.)
The monograph researched the historical formation of the culture
of religious tolerance in Azerbaijan, propagation of Islam on Caucasus
and within all Azerbaijan, tolerance of Islam, analyzed the formation of
religious tolerance in Azerbaijan basing on facts.
The study explains the legal regulation of state-religious relations
during the period of sovereignty in Azerbaijan, legal and sociological aspects of religious belief were assessed, the signi icance of religious security in provision of national safety of the republic was explained, and
the role of interreligious and intercultural dialogue in provision of sustainable development was justi ied. The study elucidates the role of national leader H.Aliyev and his worthy successor I.Aliyev in regulation and
improvement of religious tolerance and state-religious relations.
The study destined for students, postgraduates, and for all interested in religious tolerance specialists.

SBN: 978-9952-445-20-6

SAKT HUSEYNOV
9

CONTENTS
Introduction ...................................................................................
Chapter 1. Islamic civilization on Caucasus and Azerbaijan. .....................................................................................................
1.1.Propagation of Islam in Azerbaijan ...........................................
1.2.Religious factor in tsarist colonial policy in Azerbaijan ...
Chapter 2. Legal regulation of state-religious relations
during the period of sovereignty in Azerbaijan .................
2.1. H.Aliyev about the value of our religion .................................
2.2. The role of H.Aliyev in regulation of state-religious relations during the period of sovereignty ............................................
2.3. Legal and sociological aspects of religious belief in Azerbaijan ..............................................................................................................
2.4. Religious security as an inalienable part of national safety ...................................................................................................................
Chapter 3. Intercultural dialogue and sustainable development in period of globalization .........................................
3.1. Globalization and Azerbaijan ......................................................
3.2. Socio-humanitarian aspects of transition to sustainable
development ...............................................................................................
3.3. Sustainable development and culture .....................................
3.4. Interreligious and intercultural dialogue as a grounding
10

for sustainable development ...............................................................

Chapter 4. The culture of religious tolerance in sovereign Azerbaijan ................................................................................
4.1. H.Aliyev and improvement of the culture of religious tolerance in Azerbaijan ...............................................................................
4.2. The role of Caucasus Muslims Center in development of
the culture of religious tolerance .......................................................
4.3. The place and the role of Azerbaijan in the sphere of religious tolerance during the sovereignty period .........................
Conclusions ................................................................................................
List of used literature ..........................................................................

11

GR
Tolerantlq, dzmllk ox geni anlaydr. O,
hm insani mnasibtlrin, hm insan cmiyytind
gedn proseslrin, hm d dvltlraras, milltlraras, dinlraras mnasibtlrin bir ox chtlrin
aiddir... O, tkc dinlrin bir-birin dzmllyn
deyil, hm d bir-birinin adtlrin, mnviyyatna
dzmllk, mdniyytlr dzmllk demkdir.
Heydr liyev
Elmi dbiyyatlarda tolerantlq (lat. tolerancia
hrfn dzmllk) dini v milli mxtli liyin etiraf v
ona hrmtl yanalmas kimi rh edilmidir.
Qrbd tolerantlq problemi ilk df Orta srlrd yaranm v xlaqi fzilt, qeyri-xristian, v yaxud bidti ehkam, ayin, inanclarn etiraf kimi nzrdn keirilmidir. Dini
tolerantln geni kild rh edilmsin mhur xristian
ilahiyyat alimi Foma Akvinalnn Teologiyalarn klliyat
srind rast glmk olar.
Yeni dvrd tolerantlq problemini ilk tdqiq edn ingilis ilosofu Con Lokk(1632-1704) olmudur. O, Tolerantlq
haqqnda ydnam (Epistola de tolerancia) srind tolerantl sl, hqiqi kilsnin mhm sciyysi kimi saslandrmaa chd gstrmidir. C.Lokk hesab edir ki, gr dind
mhbbt, iltifat v mrhmt yoxdursa, o hqiqi sayla bilmz. sa Msih namin baqasn tqib ednlr Onun tlimini eybcrldirirlr. Smimi v namuslu insanlar mxtlif
dinlr itat ed bilrlr v yalnz dini mxtli liy dzmllk, cmiyyt slh bx ed bilr.
Qrbi Avropada tolerantlq problemin Nikolay Kuzanl,
Piko dela Mirandola, Erazm Rotterdaml kimi mtfkkir12

lr d xsusi diqqt yetirmilr. Protestant Reformasiyas

da tolerantl dstklmidir. Tolerantln sonrak tdqiqi
T.Hobbs, Y.Bentam, A. de Tokvil, Volter, D.Didro, A.Smit, C.S.
Mill, XX srd is G.Zimmel, T.Nkom v Frankfurt mktbinin nmayndlrinin ad il baldr.
Dini tolerantlq tzahr etdiyi cmiyytdn asl olaraq
bir ne nvd ola bilr. Bunlar aadaklardr:
1. Baqa din mnsubuna qar tolerantlq (xristian-mslman, mslman-buddist, xristian-buddist v s.)
2. Baqa triqt nmayndlrin qar tolerantlq (katolik-protestant, protestant-pravoslav, snni-i)
3. Sektant hrkatlarna qar tolerantlq
4. nancl il inancsz arasndak tolerantlq (mmin-ateist) v s.
Mdniyytin mhm elementi olan mumi tolerantlq,
bu gn mxtlif inanc, mdni nn, siyasi mslk daycs olan insanlarn ictimai vhdtlmsinin zruri rti
kimi etiraf olunur. Tolerantlq vtnda cmiyytinin sas
xlaqi prinsipidir. Eyni zamanda, tcrb gstrir ki, mtlq dzmllk d z nvbsind zbanalq v zorakla
yol ar: he bir halda tolerantlq r frst vermy evrilmmlidir.
Azrbaycana gldikd is qeyd etmk lazmdr ki, lkmiz tarixn milli v dini baxmdan hmi tolerant bir lk
olmudur. Azrbaycan xalqnn tolerant bir xalq olduunu,
hm tarixi mnblr, hm d mxtlif vaxtlarda lkmiz
gln xarici qonaqlar tsdiq etmi v etmkddirlr. Azrbaycanda tarixn oxsayl etnoslarn v mxtlif dinlrin
birlikd yaamasna baxmayaraq, (Azrbaycan razisind
yaayan ermnilrin zaman-zaman azrbaycanllara qar
qaldrdqlar torpaq iddialar il bal mnaqilri xmaq
rtil) indiy kimi he vaxt bu razid milli ayr-sekilik ba
vermmi v dini qardurma olmamdr.
13

Qeyd etmk lazmdr ki, hm islama qdrki dvrd,

hm d islam dininin Azrbaycanda yaylmasndan sonra
mxtlif etnoslarn yaad bu razid uzun illr qarlql
etimada saslanan milli-mdni v dini mnasibtlr sistemi formalam, insanlar min-amanlq raitind yaam,
burada yksk tolerantlq mhiti hkm srmdr. Bu razid tarixn mxtlif dinlr v etnoslar arasnda tolerantlq
mdniyytinin indiy kimi qorunub saxlanlmasnda Azrbaycan xalqnn v islam dininin mhm rolu olmudur.
Azrbaycanda dini v milli tolerantln tarixn mvcud
olduunu v bu tolerantln indiy kimi qorunub saxlanlmasnda Azrbaycan xalqnn v islam dininin misilsiz rol
oynadn vurulayan Azrbaycan Respublikasnn prezidenti .liyev bu ikri aadak kimi rh edrk demidir:
Tarixn dnya dinlrinin yayld v dinc yana faliyyt gstrdiyi qdim Azrbaycan torpanda yz illrl
qarlql etimada v hrmt saslanan mtrqqi milli-mdni v dini mnasibtlr sistemi formalamdr.
Diqqtlayiq faktdr ki, lkmizd hmi yksk tolerantlq mhiti hkm srm, he vaxt milli v dini zmind ayr-sekilik v qardurma hallar ba vermmidir.
Ayr-ayr etiqad v inanclara malik etnoslarn srlrl
min-amanlq raitind yaamasnda, etnik-mdni
mxtli liyin gnmzdk qorunub saxlanmasnda
Azrbaycan xalqnn v slam dininin misilsiz tarixi rolu
danlmazdr. (1.sh.3-4)
Qeyd edk ki, Azrbaycan Respublikasnn prezidenti
.liyevin Azrbaycanda dini tolerantlqla bal bu ikirlri
mvcud monoqra iyann ana xttini tkil edir.
Digr trfdn kitabn yazlmasn zruri edn amillrdn biri lkmiz mstqillik qazandqdan sonra son illrd
Azrbaycann tbbs il din v mdniyytl bal oxsayl beynlxalq konfranslarn lkmizd keirilmsi v dini
14

tolerantlq sahsind Azrbaycann baqa lklr n nmun olmas, elmi-nzri v praktiki hmiyyt ksb edn
bu konfranslarda dini tolerantlqla bal yeni mddalarn
hazrlanb tviq edilmsi olmudur. Son illrd respublikada keiriln konfranslar, sasn, aadak mvzular hat
etmidir:
1. slam sivilizasiyas Qafqazda mvzusunda beynlxalq elmi-praktik konfrans (10 dekabr 1998).
2. Azrbaycanda faliyyt gstrn dini icma balar
il ulu ndr H.liyevin geni miqyasl gr keirilmidir
(16 noyabr 1999).
3. Demokratik cmiyytd dinin v qidnin rolu:
terrorizm v ekstremizm qar mbariz yollarnn
aradrlmas mvzusunda beynlxalq elmi-praktik konfrans (10-11 oktyabr 2002).
4. Din v demokratiya: nzriyy v tcrb mvzusunda beynlxalq elmi-praktik konfrans (21 iyun 2004).
5. H.liyev v Azrbaycanda din siyasti: gerkliklr v perspektivlr mvzusunda beynlxalq elmi-praktik
konfrans (3-4 aprel 2007).
6. Dzmllyn v qarlql anlamann inkiafnda
KV-lrin rolu mvzusunda elmi-praktik konfrans (26-28
aprel 2007).
7. Dinlraras dialoq: qarlql anlamadan birg
mkdala doru mvzusunda beynlxalq elmi-praktik
konfrans (6 noyabr 2009).
8. Sivilizasiyalarn dialoqu: siyasi partiyalarn
rolu mvzusunda beynlxalq elmi-praktik konfrans (27-28
sentyabr 2007).
9. Mdniyytlraras dialoq Avropa v onun
qonu regionlarnda davaml inkiafn v slhn sasdr mvzusunda beynlxalq elmi-praktik konfrans (2-3 dekabr 2008).
15

10. slam mdniyyti v masir dnyada dialoq

mvzusunda beynlxalq elmi-praktik konfrans (30 aprel
2009).
11. QM-nin tbbs il Moskva hrind MDB
mslmanlar milltlraras hmrylik urunda adl
beynlxalq konfrans (18 iyun 2009).
12. Dnya dini liderlrinin Bak sammiti (26 aprel 2010).
13. Azrbaycan: Sivilizasiyalararas dialoqun kemii v bu gn mvzusunda beynlxalq elmi-praktik
konfrans (19 aprel 2006).
14. Mdniyytlraras dialoqda qadnlarn rolunun genilndirilmsi mvzusunda beynlxalq Forum
(10 iyun 2008).
15. mumdnya Mdniyytlraras Dialoq Forumu
(7-9 aprel 2011).
16. slamda mdniyyt v gzllik amili mvzusunda beynlxalq elmi-praktik konfrans (9-10 noyabr 2009).
17. Dyin dnyada tolerantln gclndirilmsi
mvzusunda I Beynlxalq Bak Forumu (19-21 dekab 2012).
Yuxarda qeyd olunan sonuncu forum 19-21 dekabr
2012-ci ild Azrbaycan Respublikas Dini Qurumlarla
zr Dvlt Komitsi il Dialoq v mkdalq urunda slam Konfrans Gnclr Forumunun birg tkilatl il
tkil edilmidir. Bu forumda itirak edn Misirin tannm
l-hram l-Arabi adl hftlik jurnalnn ba redaktor
mavini Szi l-Qineydi Bakdan Misir qaytdqdan sonra
Azrbaycanda mvcud olan dini tolerantlq vziyytini iqlandrmaq n ald jurnalda Bak tolerantlq v gn
hridir adl mqal ap etdirmidir. Szi l-Qineydi Bakda olduu mddtd Azrbaycanda mvcud olan dini durumla xsn tan olmu, xalqmzn tarixi, mdniyyti v
iqtisadi inkiaf il maraqlanm, eyni zamanda torpaqlarmzn Ermnistan tr indn ial olunduunu n kmi,
16

lakin btn bunlara rmn, hazrk raitd Azrbaycann

dini tolerantla rnk olan bir lk olduunu ald jurnalda aadak kimi qeyd etmidir: Azrbaycan kimi lkdn yax rnk gtr bilrik. Azrbaycan xalq 1990-c
illrd daxili paralanmalarla dolu ar mrhlni uurla
qt etmy mvffq olmudur. Eyni zamanda, hmin mrhld Azrbaycann 20% torpaqlar Ermnistan tr indn
ial olunmudur. Ermnistann separat rejimi Dalq Qaraba regionunun mstqilliyini elan etmidir. Buna baxmayaraq, bu mstqillik he bir dvlt tr indn tannmam
v hmin region beynlxalq hquqa gr Azrbaycann ayrlmaz hisssi hesab olunur. Bu regionun ermni silahl qvvlri tr indn ial hl d davam edir. Btn bunlara
rmn, Azrbaycan dini v irqi tolerantln nmunsi olma bacarmdr.(2)
Qeyd edk ki, din v mdniyytl bal yuxarda gstriln mhtm beynlxalq konfranslarn respublikamzda
keirilmsi bir trfdn beynlxalq almd lkmizin siyasi nfuzunun yksldiyini gstrir, digr trfdn d Azrbaycann beynlxalq almd dinlraras, mdniyytlraras
dialoqun smrli inkiafna thv vern bir lk olduunu
dnyaya tandr.

17

I FSL.
QAFQAZDA SLAM SVLZASYASI V AZRBAYCAN
1.1.slam dininin Azrbaycanda yaylmas

Azrbaycanda islam dini il yana xristian dini

d, yhudi dini d srlr boyu yaayb v indi d yaayr. Qafqazda da bu mnzr var. Hesab edirik ki, insanlar hans din, hans mdniyyt mnsubluundan asl olmayaraq, btn baqa mdniyytlr,
dinlr, mnvi dyrlr d hrmt etmli, o dinlrin bzn kims xo glmyn adt-nnlrin dzml olmaldrlar. Dini nqteyi-nzrdn davt,
mnaqi, mharib yolverilmzdir.

Heydr liyev
rql-Qrbin qovanda yerln Azrbaycan slam
dnyasnn bir paras olaraq Qaqazda n byk mslman
respublikas saylr. Digr Qafqaz xalqlar kimi Azrbaycan
xalq da tarixn hmi z milli-mnvi v dini dyrlrin
sadiq olmu, z adt-nnlrin ehtiramla yanamdr.
Son illrd islam dini, islam sivilizasiyas haqqnda yeni-yeni tdqiqat srlrinin say oxalm, bu sahd keiriln beynlxalq konfrans v simpoziumlarn cora iyas genilnmidir. Xsusn, islam mdniyytin diqqtin
artmas AB-da ba vern 2001-ci il sentyabr hadissindn
sonra daha da mhm hmiyyt ksb etmy balamdr.
Aradrmalar gstrir ki, son illrd, xsusn, islamn tarixi
mahiyyti, dnya mdniyyt tarixind islamn oynad rol,
onun br sivilizasiyasna verdiyi thflr beynlxalq miqyasda keiriln elmi konfranslarn v simpoziumlarn mza18

kir obyektin evrilmidir.

Bel beynlxalq simpoziumlardan biri d 8-9 dekabr
1998-ci il tarixind ulu ndr H.liyevin tbbs il Bak
hrind keirilmidir. slam sivilizasiyas Qafqazda mvzusuna hsr olunmu bu beynlxalq tdbir z mzmun v
mahiyytin gr mhm hmiyyt ksb etmi v Qafqazda islam sivilizasiyasnn rolunun elmi chtdn aradrlmasnda sanki vacib bir mrhl rolunu oynamdr. Digr
trfdn bu simpoziumun praktiki chtdn d myyn
hmiyyt ksb etmsi regionda mnaqi ocaqlarnn (imali Qafqaz, Qaraba, Cnubi Osetiya v s.) mvcud olmas
v bzi tdqiqatlarn bu mnaqilr dini don geyindirmsi baxmndan elmi aktuallq damas il rtlnmidir.
slam sivilizasiyas Qafqazda adl simpoziumda x
edn ulu ndr H.liyev bu tdbirin tkc Azrbaycan n
yox, hm d Qafqaz v btn islam almi n mhm hmiyyt ksb etmsindn bhs edrk demidir: Mmnuniyytl qeyd edirm ki, bel simpoziumun keirilmsi
il laqdar mnim qbul etdiyim qrar artq hyata
kerilibdir, beynlxalq simpozium bu gn z iin balaybdr. midvaram ki, simpozium ox dyrli ilr
grck v Qafqazda islam sivilizasiyasnn rolunu v
bu sahd glck elmi-tdqiqat ilrinin proqramlarn myyn ed bilckdir. Bu, tkc Azrbaycan n
yox, btn Qafqaz xalqlar, btn islam almi n ox
hmiyytli idir. (3)
Ulu ndr Qafqazda yaayan xalqlarn, o cmldn Azrbaycan xalqnn zngin cora i mvqeyi, tarixi kklri, qdim mdniyyti haqqnda ox fxrl danaraq Qafqazda
islamn yaylmasna diqqt yetirmi v islamn Qafqazda
yaylmasnda Azrbaycann mhm rol oynadn n kmidir. H.liyev Qafqazda yaayan v islam dinin etiqad
edn xalqlarn hyat v faliyytind, yaay trzind is19

lam dininin mhm hmiyytini qeyd etmi v bu xalqlarn milli-mnvi dyrlrinin znginlmsind islam dinin
byk rol oynadn xsusi vurulayaraq demidir: Biz
qafqazllar zmzn qafqazl olmamzla fxr edirik.
Bu n demkdir? Qafqazn tkc mrur dalar, onun
gur aylar, gzl bulaqlar, melri, gl-iklri deyildir. Qafqazl olmaqla fxr etmk Qafqaz xalqlarnn tarixi kklri il, Qafqaz xalqlarnn br mdniyytin
verdiklri thflrl baldr. Bu baxmdan Qafqazda
islamn yaylmas v inkiaf etmsi Qafqaz xalqlarnn
tarixinin byk bir hisssini tkil edir, eyni zamanda islam sivilizasiyasnn Qafqaz xalqlarna bx etdiyi
dyrli thflrin olmasn ks etdirir. Qafqaz xalqlarnn, demk olar ki, ksriyyti islam dinin itat edir.
slamn Qafqazda yaylmas tarixini siz alimlr yax bilirsiniz. Mn, sadc, bir nqtni vurulamaq istyirm
ki, Azrbaycan bu sahd mhm yer tutur.(4)
Qeyd edk ki, Qafqazda islamn yaylmas, sasn, Azrbaycandan balayr v Azrbaycan tarixinin byk bir hisssini tkil edir. Bu baxmdan Azrbaycan Qafqazda islam
dyrlrinin, islam sivilizasiyasnn yaylmas v inkiaf etmsind xsusi rol oynamdr. slam dininin qdim Qafqazda yaylmasnn Azrbaycandan baladn vurulayan ulu
ndr islamn Qafqaza yeni sivilizasiya, yeni mdniyyt
gtirdiyini xsusi qeyd edrk demidir: Mlumdur ki,
Qafqazda islamn yaylmas v inkiaf etmsi Azrbaycandan balayr. slam Qafqaz xalqlarna sadt, xobxtlik gtiribdir, inkiaf, islami dyrlr gtiribdir. Bu
dyrlr mqdds kitabmz Qurani-Krimdn gln
islami dyrlr Qafqaz xalqlarnn milli-mnvi dyrlrinin sasn tkil edibdir. Mlumdur ki, Qafqazda yaayan xalqlar islam dinini qbul edn qdr d byk
mdniyyt, tarix v zlrin mxsus adt-nnlr
20

malik olmular. slamn dini-mnvi dyrlri Qafqaz

xalqlarnn qdimdn yaranm v inkiaf etmi mnvi dyrlri il birlikd xalqlarn yksk milli-mnvi
dyrlrini tkil edibdir.(5)
Mlumdur ki, islam dininin dnyann mxtlif blglrind yaylmas il bal uzun illr bel bir ikir formalamdr ki, guya islam dini qlnc gcn, zorak yolla yaylmdr. Htta, xsusn, Azrbaycanda insanlarn urunda
tarixn bel bir ifad formalamdr ki, Biz qlnc mslmanyq. Yni rb-islam qounlar islam bizlr qlnc gcn qbul etdirmilr.
Lakin tarixi mnblr v dnyada tannm rqnas
alimlr islamn zoraklqla yaylmadn tsdiq etmilr.
Msln, mhur rqnas akademik V.V.Bartold yazrd ki,
islam zoraklqla yaylmamdr, bu dinin yayld razilrd
n xristianlar, n d zrdtlr tqib mruz qalmamlar.
(6,s.88)
slam dininin Azrbaycanda v btvlkd Qafqazda
yaylmas prosesind zorakln olmamas v bu prosesin
siyasi mahidlr (mqavillr) yolu il hyata kemsi fakt bir ox elmi dbiyyatlarda z geni ifadsini tapmdr.
Msln, Qafqazda islam ftuhatnn tarixi bir ox baqa
yerlrd olduu kimi daha ox siyasi mahidlr tarixini xatrladr: hicrtin 18-ci ilind Azrbaycan hli il, 21-ci ilind Muanla, 22-ci ilind irvanla, 25-ci ilind Tbriz, Tal,
Arran v baqa razilrd yaayan hali il slh mahidlri
imzaland. Baqa hr v vilaytlrd d buna bnzr mahidlr imzalanmd.(7,s.147-148)
slamn dnyann mxtlif blglrind yaylmas zaman zorakla yol verilmmsi haqqnda gstrilr olduunu
bir ox tarixi alimlr z srlrind rh etmilr. Myyn
mnblr istinad edn Azrbaycann din alimlrinin srlrind d bel faktlara rast glmk olur. Msln, eyx21

lislam Allahkr Paazad mhur rb tarixisi Yaqut

l Hmviy (Bax: Mcm l-Buldn. I cild, Qahir, 1906,
s.161) istinad edrk gstrmidir ki, rblr Qafqazda yerli
hali il baladqlar mqavillrd hdlik gtrrdlr ki,
halidn he kim ldrlmyck, sir edilmyck, atgdlrdn he biri dadlmayacaq..., haliy bayramlarda
z rqslrini ifa etmy, vvllr n edirdilrs, onu etmy
mane olmayacaqlar.(6,s.46)
Yerli hali il balanan mqavillrd alnacaq cizy
(can vergisi) gstrilmkl, cizynin hans sosial tbqlrdn alnmas rh edilir, verginin miqdar gstrilir v btvlkd balanan mqavilnin btn rtlri haliy izah
olunurdu.
Bel mqavillrdn biri rblrin Azrbaycana gldiyi
ilk vaxtlarda (hicri 18, miladi 639-cu ild) rdbil yaxnlnda Azrbaycan mrzban sfndiyar ibn Frruxzadla balanmdr. Bu mqavilnin mahiyytini drk etmk n onun
mzmununa diqqt yetirk:
Bismillahir-Rhmanir-Rhim! mirlmminin mr
ibn-Xttabn caniini b ibn Frqd Azrbaycann vadilrindki, dalarndak, nahiylrindki v srhdlrindki
halisin, dinlrinin ardcllarna zlrin v mal-dvltlrin, dinlrin v aillrin min-amanlq verir o rtl ki,
uaqlardan, qadnlardan, dnya malndan, he nyi olmayan
mtmadi xstlrdn v dnyada hr eydn l kmi
abidlrdn savay, onlar gclri atdqlar qdr cizy dsinlr. Bu onlara v onlarla yaayanlara aiddir. Onlar mslman dylrdn bir mslman bir gn-bir gec saxlamal
v ona yol gstrmlidirlr. Onlardan kim hans ild orduya
clb olundu, o hmin ilin vergisindn azad olunur, kim xd
ona snacana atana kimi min-amanlq verilir.
Yazd ndb. ahidlik etdilr Bkeyr bin bdillah
l-Leysi v simk bin Xr l-nsari, Yazld 18-ci ild.
22

(8,s.147-148)
slamn Azrbaycanda yaylmasndan sonra xilaftin
nmayndlri il yerli hali arasnda balanan slh mqavillrinin mahiyytini rh edn AMEA-nn akademiki, tarixi-alim Nail xanm Vlixanl bu mqavillrdn bhs
edrk yazmdr: Bellikl, Azrbaycann imal v cnub
torpaqlar btnlkl ial edilib Xilaft trkibin qatld. Yerli hali il aralarndak mnasibti myyn nizama
salmaq n baqa yerlrd olduu kimi, burada da yeni
mqavillr balanld. Tr lr arasnda slh mnasibtlrini brpa edn bu mqavillr sasn, yerli hali ya islam
qbul etmli, ya da can vergisi cizy vermli idi. Ftuhatn
ilk illrind rblrin ial etdiklri lklrdn siyasi itatl
yana tlb etdiklri d bu v digr vergilr idi.(9,s.30)
slam tarixn dini tolerantlq mdniyytin rnk
olmudur. slam dinind tolerantln yksk olduunu Avropann tannm alimlri d z srlrind dflrl vurulamlar. Bu ikir islam dini, islam sivilizasiyas tarixini
aradran tannm ingilis alimi Arnold Toynbinin (18891975) 2006-c ild Moskvada rus dilind ap olunmu Sivilizasiya tarixin mhkmsi qarsnda adl kitabnda daha
geni rh edilmidir. A. Toynbi islam dininin meydana gldiyi gndn geni yaylmas sbblrini v islamn baqa dinlr qar dzml olduunu vurulayaraq yazr: Yhudi,
xristian v zrdtlk azlqlarnn slam dnyasnda z varln indiy qdr qoruya bilmsinin sbbi Mhmmdin
onlara qismn dzml mnasibti olmudur; O, Quranda
mslmanlara gstri verirdi ki, islam dvltin tabe olan
qeyri-mslman Kitab hli il mnasibtd ola bilrlr.
Bundan baqa, islam z yolu il irlildikc, baqa missioner dinlr kimi islam qbul ednlrin vvlki dinlrinin elementlrini gizlic qbul edirdi. Bu halda v baqa hallarda
da qbul etmk kompromisl qiymtlndirilirdi.(10,s.133)
23

Toynbinin yuxarda irli srdy ikirdn aydn olur ki,

yarand vaxtdan baqa dinlrl, xsusn, xristian, yhudi v zrdtlk dinlrin qar islam dini dzmllk nmayi etdirmidir. Burada A.Toynbi islamn baqa dinlr
qar tolerant olmasn Mhmmd peymbrin znn
bir xsiyyt kimi tolerant olmas il saslandrrd. Baqa
dinlrin slam dnyasnda z varln indiy qdr qoruya
bilmmsinin sbbi Mhmmdin onlara qismn dzml
mnasibti olmudur-deyn A.Toynbinin ikirlrini thlil
etsk, buradan mlum olur ki, islamda tolerantln islamn
z mahiyytindn irli gldiyini qeyd etmk vzin, o, dzmlly Mhmmd peymbrin xsiyyti il rtlndirmy almdr. Lakin A.Toynbinin bu ikri il btvlkd razlamaq tindir. nki vvla, A.Toynbi tolerantln,
slhn islam dininin z mahiyytindn irli gldiyini inkar
etmi olur.
Qeyd edk ki, Qurani-Krimd insanlar slh arlaraq
onlara mracit edilir ki, Ey iman gtirnlr! Hamnz bir
yerd slh (islama) glin! eytann yolu il getmyin, nki
o, sizin aq-akar dmninizdir! (l-Bqr, 208). Demli,
islamn mqdds kitabnda btn insanlarn slh arlmas Allahn buyurduu kimi irli srlmdr. Digr trfdn A.Toynbi z srlrind Mhmmd peymbri islam
dininin yaradcs, Qurann mlli i v grkmli din xadimi
kimi xarakteriz etmi, lakin peymbrimizin Allahn elisi olduu ikrini btv kild qeyd etmmidir ki, bununla da razlamaq olmaz. Flsf elmlri doktoru, professor
Y.Rstmovun qeyd etdiyin gr, A.Toynbi is Mhmmd
peymbri ilahi mahiyytdn mhrum edir, onu yalnz
grkmli din v dvlt xadimi kimi xarakteriz edir, praqmatik lider hesab edirdi.(11,s.147)
slamn tbli edilmsind zor v mcburiyytin olmamas Quranda aydn kild gstrilmidir: Dind mcbu24

riyyt (zoraklq) yoxdur. Artq druluq (iman) aznlqdan (kfrdn) ayrd edildi. Hr ks Tautu (eytan v ya
btlri) inkar edib Allaha iman gtirrs, o, art (qrlmaq
bilmyn) n mhkm bir ipdn (dstkdn) yapm olur.
Allah (hr eyi olduu kimi) eidndir, bilndir! (l-Bqr,
256). Yaxud, Qurani-Krimin baqa bir sursind gstrilir
ki, Allahdan baqalarna tapnanlar symyin. Yoxsa onlar
da (Allaha qar hrmt v ehtiram) bilmdiklri zndn
Allah dmncsin syrlr...(nam, 108). Grndy
kimi, burada slamn digr smavi dinlr v dini konfessiyalara dzmllk mnasibti gstrilir. Yni buradan aydn
olur ki, slam istniln ks ikr qar zorakl istisna edir,
insanlar arasnda dzmllk v slh mnasibtini n kir. Quranda irli srln bu ikirlr islamda dzmllyn
prioritet olduunu gstrn n mhm faktlardan biridir.
Dorudur, Mhmmd peymbrin znn slhprvr v baqa milltlr qar dzmllk nmayi etdirmsi haqda xeyli tarixi faktlar vardr. Bu tarixi faktlardan
birini rh edn eyxlislam H.A.Paazad znn Qafqazda islam adl kitabnda yazmdr: Mlumdur ki, islamn
erkn alarnda, mslman cmiyytinin hdudlar hl
rbistan yarmadas il mhdudlad bir vaxtda, Hzrti Peymbr qonu dvltlrin balarna bir sra xsusi
mktublar gndrmidi. Bel mktublardan biri Abdallah
bin Hzeyf s-Shmi vasitsil Sasani ahna gndrilmidi.(12,s.46-48) Artq yuxarda qeyd etdiyimiz kimi, bu vaxt
Qafqazn byk bir hisssi Sasanilrin hkmranlna tabe
idi. Hzrti Peymbrin Sasani ahna gngrdiyi mktubda deyilirdi:
Bismi-l-lahi-r-Rhman-i-r-Rhim!
Allahn rsulu Mhmmddn Fars ah Xosrova. Salami-slh o ks ki, Hidayt yolunu tutmudur v Allaha v
Onun rsuluna iman gtirmidir v hadt etmidir ki, Va25

hid Allahdan baqa ilahi yoxdur. Ona rik olan yoxdur v

Mhmmd Onun bndsi v rsuludur. Sni ziz v Qadir
Allahn dinin arram. Hqiqtn, mn Allahn btn insanlara rsuluyam ki, sa olan hr ks yd verm. Ka irlr
n bel bir sz haqldr: zn (Allaha) tslim et slamt
qalarsan! Boyun qarsan atprstlrin gnahlar n
msuliyyti sn dayrsan.(13,s.46-48)
Bu mktubdan grnr ki, Mhmmd peymbr ox
tmkin v lyaqtl Xosrov ah islam dinin slh yolu il arr v islamn sas prinsipini aydn kild say il rh
edir. Bu mktub Peymbrin slhprvr olduunu, islam
dininin is tolerant din olduunu bir daha tsdiq edir.
Azrbaycanda v btvlkd Qafqazda yaayan mxtlif xalqlarn tarixn tolerant kild, slh v min-amanlq
raitind yaadqlarn beynlxalq simpoziumda vurulayan ulu ndr H.liyev btvlkd islam dininin tolerant
din olduunu, eyni zamanda Azrbaycan xalqnn baqa
dinlr qar dzml olduunu aadak kimi rh etmidir: Dnyada bir ox byk dinlr mvcudur. Hr dinin
znmxsus yeri var. Biz azrbaycanllar islam dini il
fxr edirik, eyni zamanda he vaxt baqa dinlr qar
mn i mnasibt gstrmmiik, davt aparmamq v he bir baqa xalq da z dinimiz itat etmy
mcbur etmmiik. mumiyytl, baqa dinlr dzmllk, baqa dinlrl yana v qarlql anlama raitind yaamaq islam dyrlrinin xsusiyytidir. Bu,
tarix boyu Azrbaycanda da, Qafqazda da z ksini tapbdr. Azrbaycanda islam dini il yana xristian dini
d, yhudi dini d srlr boyu yaayb v indi d yaayr.
Qafqazda da bu mnzr var. Hesab edirik ki, insanlar
hans din, hans mdniyyt mnsubluundan asl olmayaraq, btn baqa mdniyytlr, dinlr, mnvi
dyrlr d hrmt etmli, o dinlrin bzn kims xo
26

glmyn adt-nnlrin dzml olmaldrlar. Dini

nqteyi-nzrdn davt, mnaqi, mharib yolverilmzdir. Hr halda XX srin sonunda v qardan gln
XXI srd dnyada bel hallara son qoyulmaldr.(14)
1.2.arizmin Azrbaycandak mstmlkilik
siyastind din amili.

Biz azrbaycanllar he vaxt inammzdan, dinimizdn uzaqlamayacaq v bu mnvi mnblrimizdn istifad edrk glcyimizi quracaq.
Heydr liyev
Tarix boyu bir ox dvlt rhbrlri z iallq siyastlrini hyata keirmk n hmi din amilindn istifad
etmilr. Msln, vaxtil rus imperatoru I Pyotr 1725-ci
ild yazd Vsiyytnamsind iallq siyastind din
amilindn istifad mslsini n kmidir. Rusiyann srhdlrini Hindistandan Avropayadk genilndirmyi, Trkiy, ran v Qafqaz torpaqlarn rus imperiyasnn trkibin
birldirmyi arzulayan I Pyotr Vsiyytnamsind htta
snni v i mzhblri arasnda ixtilaf yaratma z xlflrin vsiyyt etmidir: Bu mqsdi hyata keirmk n
hmi Trkiy il ran arasnda itn-fsad trtmk, dava-dala yaratmaq lazmdr. Bu id snni v i mzhblri
arasndak ixtila lar byk, kskin silah v baslmaz ordudur.
Rusiyann nfuzunu Asiyada qaldrmaq n snni-i qardurmalar yax vasitdir.(15)
Rusiya imperiyasnn qonuluunda olan iki byk
mslman lksi arasnda qardurma yaratmaq yolu il
onlar zi ltmyi nzrd tutan imperator hmin lklrin
din xadimlrini l alma xl lrin xatrladaraq yazmdr: Bu lklrin mslmanlarnn z hquqlarn tanmalar biz byk zrb olar. Hm Trkiy, hm d rann din
27

xadimlrini l almaq v onlar vasitsil snni-i qardurmalarn qzdrmaq lazmdr. (16)

Buradan grndy kimi, Rusiya imperiyasnn iallq
siyastind din amilindn istifad edilmsi I Pyotrun Vsiyytnamsind xsusi yer tutmudur.
XIX srin vvlind imali Azrbaycan Rusiya tr indn
ial edildikdn sonra arizm burada z mstmlkilik siyastini daha da drinldirmk n bzi tdbirlr hyata
keirmy balad. Bu tdbirlrdn biri yerli halinin azrbaycanllarn dini qidsin tsir gstrmk, onlar hm
hquqi-siyasi, hm d mnvi-psixoloji chtdn rus arizminin mstmlkilik qaydalarna tabe etdirmkdn ibart
idi.
slam dininin cihad prinsipini sas tutan bacarql srkrd eyx amilin rhbrliyi altnda arizm qar uzun
illr milli azadlq mbarizsi aparan imali Qafqaz dallarnn dini-mnvi dyrlrinin hans qvvy malik olduunu
artq rus imperiyas yax bilirdi. Mhz rus arizminin Azrbaycandak mstmlkilik siyastind qarya qoyduu
mqsd Rusiya hakim dairlrinin Qafqaz caniinliyin gndrdiklri mx i tlimatda deyildiyi kimi, oradak halini
(imali Azrbaycandak H.S.) rusca danmaq, rusca ikirlmk v rusca duymaa mcbur etmkdn ibart idi.
Rus arizminin Qafqazdak mstmlkilik siyastind din amilindn istifad etmsini eyxlislam Allahkr
Paazad aadak kimi rh etmidir: rann v Trkiynin mslman dvltlri olduunu nzr alan v onlarn
Qafqaz mslmanlarna daha ox tsir gstr bilcyindn
ehtiyat edn Rusiya hkumti burada hm iliyin, hm d
snniliyin nfuzunu myyn qdr mhdudladrmaq siyasti yeridirdi. Xristianln tbliini gclndirmk v bu
mqsdl Trkiydn v randan minlrl ermninin v
Rusiyadan mxtlif bidti triqtlrin nmayndlrinin
28

Azrbaycana krlmsi, Qafqaz mslmanlarnn Trkiy,

ran v rb lklrindki hmmzhblri il laqlrinin mhdudladrlmas, Mkk, Mdin, Mhd, Krbla,
Ncf kimi mqdds yerlr ziyartlrin qarsn almaq
chdlri, mxtlif islam mrkzlrinin v mslman nfuz
sahiblrinin gstrilrinin Qafqaz mslmanlar n he
bir slahiyyti olmamas bard rsmi qrarlar, din xadimlrinin qonu dvltlrin n in faliyyt gstrmkd gnahlandrb Qafqazdan xarlmas v s. bu siyastin trkib
hisssini tkil edirdi.(17,s.93)
Grndy kimi, azrbaycanllarn dini qidsin v
mnvi-psixoloji dyrlrin tsir edrk onlarn rusladrlmas v getdikc xristianladrlmas mslsi XIX srin vvllrind rus arizminin qarsnda duran n vacib
mqsdlrdn biri olmudur. Azrbaycanllarn rusladrlmas v xristianladrlmas mqsdi il ar hkumti bu
dvrd Rusiyann v Ukraynann mrkzi quberniyalarndan
imali Azrbaycana xeyli malokan, duxobor v s. triqtlrdn olan aillr krmdr. Msln, tkc 1833-1843-c
illrd Rusiyadan Azrbaycana krlnlrin hesabna burada 20-y qdr knd yaranmdr.
Bu krmlrdn sonra Azrbaycan kndlilrinin demoqra ik vziyytind, hyat trzind, mit sferasnda myyn dyiikliklr ba verdi ki, bu da yerli halinin
mnvi-psixoloji baxlarnda z ksini tapmaya bilmzdi.
Msln, yerli hali Azrbaycana krln ruslara hakimiyyt dairlrin yaxn adamlar kimi yanamaa baladlar. Glmlr is yerli halini geri qalm tatarlar adlandrmaa baladlar. Bzn is glmlrl yerli hali arasnda
milli mit zminind myyn mnaqilr yaranrd.
XIX sr Avropann mstmlki lklrindn, msln,
Byk Britaniya v Fransadan frqli olaraq ar Rusiyas
mstmlk torpaqlarnda yerli halinin dini qidsin v
29

milli mnvi dyrlrin hrmtl yanamrd.

Bel ki, rus hakim dairlri Azrbaycanda z mstmlkilik qaydalarn mhkmlndirmk n yerli halinin dini ilrin qararaq ruhani rhbrlrini istdiklri
vaxt vzifdn azad edir, onlarn yerin zlrin mnasib
adamlar tyin edirdilr. Msln, 1816-c ildn Qafqazdak
rus qounlarnn Ali Ba Komandan tyin edilmi A.P.Yermolov 1822-ci ild Ti lis axundu Tanrverdini vzifsindn
azad edrk rana srgn etdirmidi. Bu qrar A.P.Yermolov onunla saslandrrd ki, guya Axund Tanrverdi xaricdn islam lklrindn dstk alb Qafqaz mslmanlarn
Rusiyaya qar milli azadlq mbarizsin qaldrmaa chd
gstrir. A.P.Yermolovun geni hali ktlsin nvanlanan
mracitnamsind gstrilirdi ki, guya axund Tanrverdi
Rusiyann faydal himaydarln qbul etmyrk o, hkumt n zrrli olan xaricilrl gizli laqlrin qurulmasn dstklmidir. (18,s.481)
Azrbaycanllarn ruslarn aalna qar getdikc artan
narazlqlarn aradan qaldrmaq, onlar mstmlk qaydalarna tabe etdirmk n Rusiyann hakim dairlri n
mxtlif tdbirlr l atrd. Onlar baa drdlr ki, hr
bir xalqn milli-azadlq mbarizsind dini mnvi amillr hlledici rol oynayr. Buna gr d z mstmlkilik
planlarn genilndirmk istyn rus generallar xalqn dini-mnvi dyrlrin tsir etmk n btn vasitlr l
atrdlar. Bel ki, ar hkumti Qafqaz mslmanlarna vahid
bir mrkzdn rhbrlik etmk n 1822-ci ild eyxlislam vzifsini yaratd v bu vzify Salyan axundu Mhmmd li tyin edildi.
Bundan baqa, rus generallar Qafqazda islam dininin
ayr-ayr mzhblri arasnda dmnilik toxumu spmy
alr v snnilrl ilri bir-birin qar qoymaqdan da
kinmirdilr. Bu irkin mqsdi hyata keirmk n a30

rizm nmayndlri i v snni mzhblrinin balarn

l almaa v onlarn vasitsil dindarlara tsir etmy alrdlar.
1828-ci ild rus qounlar Tbrizi tutduqdan sonra Rusiyann Qafqazdak caniini .F.Paskevi Tbrizin mcdehidi,
mhur ilahiyyat alimi Aa Mirfttah Tbatbainin Zaqafqaziyann i halisinin rus imperatorunun zn a olduuna gr onlarn bana al qoymaqdan tr Ti lis glmsin nail olmudur. Aa Mirfttah Tbatbai Ti lis gldiyin
gr, o, ar hkumti tr indn briliyantla bzdilmi qzl
medal v birinci drcli Mqdds Anna ordeni il tltif
edilmidir. Bundan baqa, A.M.Tbatbaiy guya imperatora
xidmt etdiyin gr 2000 onluq (ervonets), Ti lisd gzl
ba olan xsusi mlk v irvanda illik gliri 5360 rubl olan
15 knd verilmidir. (19,s.29-30)
Qeyd edk ki, A.M.Tbatbainin ar hkumti tr indn
Ti lis gtirilmsinin bir trfdn Zaqafqaziya mslmanlarnn arizm qar narazlnn aradan qaldrlmasnda
myyn tsiri olsa da, digr trfdn bel bir ilahiyyat aliminin Azrbaycanda, o cmldn, btv Qafqazda slam maarifiliyinin genilnmsi v yerli halinin dini sviyysinin
ykslmsind msbt rolu olmudur.
1832-ci ild rus general Q.V.Rozen Zaqafqaziyann snni mzhbli mslmanlarn sakitldirmk, hakimiyyt
tabe etdirmk, onlarn azn mnviyyatn yumaltmaq
v onlar imperatora sdaqtl xidmt etdirmk n yksk
ruhani nmayndlrin mfti drcsi tyin etdi. (20,s.30)
Bu mqsdl rus general Q.V.Rozen milliyytc tatar olan v
ar hkumtin byk xidmtlr gstrmi Tacddin Musta in fndini Kazan hrindn Qafqaza mfti vzifsin
gtirtdi. Kapitan rtbsi dayan Musta in fndi vaxtil
eyx amilin ar hkumtin tabe olmas n onunla danqlar aparmdr. Qafqaza gldikdn sonra Musta in fndi
31

Zaqafqaziya mslmanlarna mracit edrk demidir: Ey

mslman cmiyyti! Bizim kimi siz d hamya qar lt kar
olan byk imperatorun xeyirxahl himaysind xobxtliklr atacaqsnz... Bizim kimi siz d... byk imperatora
qlbn xidmt etmkl, ona dualar oxumalsnz.(21,s.167)
Hmin dvrd arizmin Azrbaycanda rusladrma siyastini xarakteriz edn Azrbaycan Demokratik Respublikasnn banisi Mmmd min Rsulzad znn Azrbaycan Cmhuriyyti srind bu msldn bhs edrk
yazmdr: arizm, Azrbaycan rusladrmaq n iki cbhdn gliyordu. Bir trfdn xalqn hissiyyati-diniyysini
idar edn lma v mollalar kndi kontroluna tabe tutur,
digr trfdn d milli trbiyyy meydan vermyrk xlqi
rus mktblrind (ukol) oxumaa icbar ediyordu. Birinci
mqsdin tmini n i v snnilr mxsus olmaq zr
ayr-ayr iki idaryi-ruhaniyy tsis elmi, btn molla v
fndilri bu idar vasitsil kndisin tabe birr mmur
kibi qullanmdr. kinci mqsdi tmin n d myyn
rusladrma proqramil ukollar (mktblr) tsis edilmidir.(22,s.16)
z mstmlkilik planlarn hr vasit il mhkmlndirmy alan ar inovniklri xalqn dini-mnvi dyrlrin, minillik qidsin, milli adt-nnlrin ciddi tsir
gstrmkl azrbaycanllar rusladrmaq planlarn hyata keir bilmirdilr. ksin, arizmin yerlrdki nmayndlri xalqa qar n qdr zbanalq edirdilrs, hali
arasnda onlara qar narazlq getdikc artrd. Bel ki, rus
inovniklrinin zbanalqlarndan cana doymu xalq 1837ci ild syan etdi. Tarix Quba syan ad il daxil olmu bu
milli-azadlq hrkat txminn 16 min kndlini v hrlini
hat etmidir. syan amanszcasna yatrld.
Bu hadisdn sonra ar hkumti Azrbaycandak mstmlkilik siyastind myyn manevrlr l atd. Yk32

sk mslman tbqlrinin xalq arasnda geni nfuza malik olduunu grn arizm onlarn cmiyytdki mvqeyini
hquqi chtdn yksltmk n xsusi bir komit yaratd.
1843-c ild yaradlan bu komit yksk mslman tbqlrinin (by, xan, mlik, qazi v s.) hquqlarn aradran
xsusi komit adlandrld. Bu komit yksk tbqlrin
hquqlarnn vvlki illr nisbtn ykslmsin v hmin
tbqlr myn imtiyazlar verilmsin nail oldu. Bununla da arizm xalqn milli-azadlq hrkatnda yksk tbqlrin tsirini azaltmaq yolunda myyn addmlar atd.
Digr trfdn ar hkumti hakim dairlrin istyini
yerin yetirmyn, arizm qar genilnn narazla qoulan bzi nfuzlu dini rhbrlri czalandrmaa balad.
Msln, mslmanlar arasnda imperiya xofu yaratmaq
n ua qazisi Mirz bdlqasm hbs edilib Metex qalasna salnd. Nuxa qazisi Abdal Ltif fndi ar mmurlar
tr indn izlnildiyini hiss edib 1844-c ild Hcc ziyarti
mqsdil Mkky gedrk Azrbaycan trk etdi.(23,s.26)
mumiyytl, imali Azrbaycan ial olunduqdan sonra hali arasnda byk nfuza malik olan Azrbaycan xanlarndan Qaraba xan Mehdiqulu xan, irvan hakimi Mustafa
xan, Bak hakimi Hseynqulu xan, Tal xan Mir Hsn xan
rus mstmlkilrinin zbanalna dz bilmyrk rana kmy mcbur olmular.

33

II FSL
MSTQLLK DVRND DVLT DN
MNASBTLRNN HQUQ TNZMLNMS
2.1.Heydr liyev dini-mnvi dyrlrimiz haqqnda

Hr xalqn z adt-nnsi var, z milli-mnvi v

dini dyrlri var. Biz z milli-mnvi dyrlrimizl fxr edirik, bizim xalqmz yz illrl, min illrl
adt-nnlrimizi, milli-mnvi dyrlrimizi yaradblar v bunlar indi bizim xalqmzn mnviyyatn
tkil edn amillrdir.
Heydr liyev
Azrbaycan xalqn vahid ideologiya trafnda birldirn
onun zngin mdniyyti, mnvi dyrlri, adt-nnlri
il yana, hm d islam dinidir. Azrbaycan dvlti lkmizd milli-mnvi, dini dyrlrin qorunmas istiqamtind ciddi ilr grmkddir. Din dvlt qays gstrn
mstqil Azrbaycan Respublikas, hm d sivil, dnyvi v
demokratik dvlt olduunu Konstitusiyamzda byan etmidir.
Tssf ki, son vaxtlar bzi mtbuat orqanlar v xarici
ktlvi informasiya vasitlri Azrbaycanda guya dindarlara qar zoraklq gstrilmsi, onlarn hquqlarnn pozulmas il bal bhtan v aiylr yaymaqla mul olurlar.
Onlar Azrbaycan dvltinin din siyasti haqqnda bhtan
xarakterli mqallr ap etdirmkl ictimai urda yanl
tsvvr yaratmaq istyirlr. Btn bu hallarn qarsn
almaq n sas Ulu ndr H.liyev tr indn qoyulmu
Azrbaycan dvltinin din siyastinin rh edilmsini zruri
hesab edirik.
Mahidlr gstrir ki, din prdsin brnn bzi
34

adamlar xaricdn idar olunan radikal dindarlar v onlarn

xarici havadarlar respublikamz demokratik inkiaf yolundan dndrmk, dvlt idariliyind rit qanunlarn ttbiq etmk, Azrbaycanda dindar, teokratik cmiyyt qurmaq,
lkmizd qeyri-stabillik yaratmaq, dvltiliyimiz zrb
vurmaqdan ibartdir. Lakin Azrbaycan xalqnn intellektual
v mdni sviyysi bir qrup radikal dindarlarn txribatlq hrkatna uymasna imkan vermyckdir. Xalqmz
yksk inkiafa qdm qoymu lkmizin beynlxalq almdki nfuzunun daha da yksldilmsind llrindn glni
sirgmycklr.
Azrbaycan mstqillik qazandqdan sonra, mummilli lider Heydr liyev ikinci df hakimiyyt qaytdqdan
(1993) sonra milli-dini dyrlrimizin qorunmasnda, slam
dinin ehtiram gstrilmsind, xalqmzn dini qidsinin
daha da mhkmlndirilmsind z mli faliyyti il byk rol oynamdr.
Ulu ndr Heydr liyev slam dininin mahiyyti, onun
mtrqqi, qdrtli bir din olduu v Azrbaycan xalqnn
hyatnda mhm rol oynadn hmi vurulamdr. Ulu
ndr hl 1993-c ild Tzpir mscidind dindarlarla grlrinin birind slamn trqqiprvr v dnyvi hmiyytindn bhs edrk demidir: Bizim dinimiz mtrqqi
dindir. srlr boyu slam dini znn mtrqqi olduunu v eyni zamanda, slam dinin itat edn adamlarn hamsna znn n qdr trqqiprvr v n
qdr dnyvi hmiyytli olduunu sbut edir, mslmanlara daimi xobxtlik bx edir. Bizim dinimiz
mslmanlar hyatlarnda rast gldiyi tinliklrdn
xilas etmy, dmnlr qar mbarizd qalib glmy v zlrini, z lklrini, z dinini, z mslkini
qoruyub saxlamaa hmi yardm etmidir. He bh
yoxdur ki, slam dini indiy qdr olan tarixind dnyaya nmayi etdirdiyi zmtini, qdrtini bundan sonra
35

daha da gclndirck v btn slam dinin itat edn

adamlarn hamsn xobxtliy, sadt gtirib xaracaqdr. (24)
Buradan grndy kimi, ulu ndr burada slam dininin ictimai hyatda trqqiprvr rol oynadn vurulamaqla, onun dnyvi hmiyyt dadn, insanlar sadt
v xobxtliy xaracan da qeyd etmidir.
Heydr liyev hmi slam dininin btn atributlarna
hrmtl yanam v bu mli il baqa insanlara nmun
gstrmidir. Buna misal olaraq, qeyd etmk lazmdr ki,
H.liyev btn dini bayram v mrasimlrd hmi dindarlarn yannda olmu, dini bayramlarn keirilmsi mnasibtil xalq tbrik etmi v onlara uurlar dilmidir. Msln,
5 sentyabr 1993-c il tarixind Peymbrimiz leyhisslamn mvlud gn mnasibtil Tzpir mscidind dindarlar qarsnda x edn ulu ndr Mhmmd peymbr
leyhisslamn br tarixind oynad roldan bhs edrk
demidir: Briyyt tarixind Mhmmd peymbrin (s) dnyaya glmsi v onun sonrak faliyyti,
briyytin byk bir hisssinin dinin islam dininin
yaranmasnn bnvrsini qoymudur. Ulu Peymbrimiz Mhmmd leyhisslamn yayd slam dini v
onun btn mslman almin qoyduu yadigar Qurani-Krim srlr boyudur ki, mslman dinin mxsus
olan insanlarn hyatnda ox byk rol oynayr. Onlarn
hyat, yaay, bu gn v glcyi, bu dnyada, o dnyada xobxt olmas n zmin yaratd.(25)
H.liyev Azrbaycanda 1993-c ild prezident seildikdn sonra Sudiyy rbistan Krallna sfr edrk mr
ziyartini yerin yetirmi v Mdin hrind Peymbr mscidinin rf kitabna aadak szlri yazmdr:
Mqdds Mdin hrini, slamn mqdds abidlrini, Hzrti Mhmmd peymbrin mqbrsini,
mscidini ziyart etdiyim n bir mslman kimi z36

m xobxt hesab edirm. Allaha kr olsun ki, uzun illr qlbimd yaayan arzuma, niyytim nail oldum. Bu
tarixi hadis qlbimd byk hycan v rahatlq hissi
yaratd. Bir daha islam mnbyinin n qdr mumbri, fls i, elmi saslara malik olduunu drk etdim.
Byk Allahn Byklyn drk etdim.(26,s.97)
slam dinini Azrbaycan xalqnn milli-mnvi srvti
hesab edn ulu ndr islamn insanlar pakla, sa la ardn vurulamdr. 1994-c il 26 avqust tarixind mvlud
bayram mnasibtil Tzpir mscidind tntnli mrasimd dindarlar qarsnda x edrkn H.liyev slam dininin trbiyvi hmiyytindn bhs edrk demidir: slam
dini hmi insanlar sa la, tmizliy, lvi mnviyyata dvt etmidir. Qurani-Krim insanlar dzlk, mnvi paklq ruhunda trbiy edir. Mstqil Azrbaycan
Respublikasnn bu ar, ox tin, kemkeli dvrnd
btn bunlarn bizdn tr byk hmiyyti var.(27)
z xnda insanlarn mnvi trbiysinin hmiyytini xsusi qeyd edn H.liyev gstrmidir: Mnviyyatmz n qdr yksk olarsa, biz insanlarda, hr bir azrbaycanlda, mslmanda Vtn, z amallarna sdaqt,
mnvi sa lq hval-ruhiyysi trbiy ed bilsk, Azrbaycan bu ar bhran dvrndn, tinliklrdn tezlikl v mvffqiyytl xacaqdr.(28)
Buradan grndy kimi, respublikamzn Ermnistanla mharib raitind olmas, lkd xaos v mxtlif siyasi qruplamalarn hkm srdy, sosial-iqtisadi tinliyin
mvcud olduu bir dvrd uzaqgrn rhbr xalq bu tinlikdn xartmaq n slam dininin bri dyrlrinin gcn arxalanm, xalqmzn milli-mnvi birliyinin qorunub
saxlanlmasna almdr.
Ulu ndr slam dininin slh, qardalq v min-amanlq dini olduunu hmi vurulam v onun baqa dinlr
qar dmn olmad ikrini z xlarnda dflrl byan
37

etmidir: slam dini baqa dinlr qar he vaxt dmn olmamdr. nki bu dinlrin hams Allahdan glir. Azrbaycanda mslmanlarla yana baqa dinlr
etiqad edn adamlar da yaayr. Onlar da Azrbaycann
brabrhquqlu vtndalardr. almalyq ki, dini,
milli mnsubiyytindn asl olmayaraq, Azrbaycann
btn vtndalar eyni hquqlu olsunlar v onlarn hamsnn birliyini, vhdtini tkil edk. Bu da Allahtalann buyurduu, bizim yolumuzdur.(29)
Azrbaycanda islam dininin inkiafn dyrlndirn
ulu ndr xlarnn birind slam dininin inkiafna dvlt qaysndan bhs edrk demidir: Biz bir dvlt kimi
slam dininin son dvrd geni v ox srtl inkiaf etmsini bynirik v bundan sonra da Azrbaycan Respublikasnda, mstqil Azrbaycanda hr bir insann
srbst olaraq z dini adt-nnlrin xidmt v onlardan istifad etmsin btn imkanlar yaradacaq.
Ninki imkanlar yaradacaq, biz islam dininin inkiaf
n dvlt tr indn lazmi tdbirlrin hamsn grcyik. nki biz yax bilirik ki, slam Azrbaycan xalqnn, btn slam almin mnsub olan insanlarn, mxluqun n yksk mnviyyat mnbyidir.(30).
H.liyev slam dini il bal beynlxalq elmi tdbirlrin
respublikamzda keirilmsinin hmi tbbskar olmudur. Onun tbbs v dstyi il 1993-2002-ci illrd slam dini v islam mdniyyti il bal Bakda oxlu tdbirlr keirilmidir.
Azrbaycan slam dnyasnn bir paras olduuna gr,
rql Qrbin qovuuunda yerldiyin v Qafqazda n byk slam respublikas olduuna gr bu beynlxalq simpoziumun Bakda keirilmsini tbii hesab etmk olar. Digr
trfdn H.liyevin slam dyrlrin ball slam dini il
bal bu byk tdbirin Azrbaycanda keirilmsini labd
etmidir. Qeyd etmk lazmdr ki, ulu ndr slam siviliza38

siyas Qafqazda mvzusunda beynlxalq simpoziumun Bakda keirilmsi haqqnda hl 1998-ci ilin fevralnda srncam imzalamdr.
Qeyd edk ki, slam dininin v islam sivilizasiyasnn
Qafqazda yaylmas il bal msllrin elmi chtdn aradrlmas zrurtini, eyni zamanda, respublika, regional v
beynlxalq tkilatlarn mracitlrini nzr alaraq ulu ndr bu aktual v vacib tdbirin Bakda keirilmsini dstklmidir. Simpoziumda Trkiy, Rusiya, AB, Misir, Almaniya, Fransa, Kveyt v digr lklrdn glmi nmayndlr
itirak etmilr. Tdbird Heydr liyev byk nitq sylmidir. slamn Qafqazda yaylmasnn Qafqaz xalqlarnn hyatndak sosiomdni hmiyytini rh edn ulu ndr bu
haqda demidir: Azrbaycanda islam dini VII srdn yaylb v Azrbaycan xalqnn milli-mnvi dyrlrinin
sasn tkil edir. Bizim oxsrlik islam dvr tariximiz
zngindir. Bu gn iftixar hissi il deyirik ki, Azrbaycan
islam mdniyyti, islam dini il bal olan dahi insanlar Nizami, Fzuli, Nsimi, Tusi, Qtran Tbrizi v bir
ox digr byk xsiyytlri dnya sivilizasiyasna byk thflr vermi v islam mdniyytini znginldirmidir. Biz bunlarla fxr edirik. Biz Azrbaycanllar
z tariximizl, milli-mnvi dyrlrimizl fxr edirik,
z doma ana dilimizl fxr edirik. Bunlar hams bizim milli mnviyyatmz, milli-mnvi dyrlrimizdir.
Bunlara gr d biz islam dinin, islam mdniyytin
mnsub olmamzla da fxr edirik.(31)
Qafqazda, o cmldn Azrbaycanda islamn yaylmas, genilnmsindn danan v Qafqaz islamnaslnda
Azrbaycann nmli rol oynadn vurulayan H.liyev bu
ikri aadak mntiql saslandrmdr: Bu gnk simpoziumun gediini dinlyrk mn bel ikr glirm
ki, Azrbaycan Qafqazda slam sivilizasiyas aradrmalarnn mrkzi ola bilr. Azrbaycann buna haqq da
39

vardr. Mn nitqimin vvlind islamn Qafqazda yaylmasnda Azrbaycann rolu haqqnda dandm. Tarixi
faktlar onu gstrir ki, Azrbaycandan bir az imalda
olan xalqlar slam yalnz XVII srd qbul ediblr. Ancaq Azrbaycan xalq, yni bizim indi yaadmz bu
Azrbaycan islam hl VII srd qbul edibdir. Grrsnz, qsa bir msafd islamn imala doru yaylmas n n qdr vaxt lazm olubdur. Bunu aradrmalar daha dqiq gstr bilr. Ancaq bhsiz, bunlarn
hamsnn yolu Azrbaycandan keibdir. gr slamn
srhddi bir ne srd Qafqazda Drbndl mhdudlabsa v slam Drbnddn imala yalnz sonralar, yni
XV-XVI srlrd keibs, bu onu gstrir ki, slam dini
Azrbaycanda n qdr gcl olubdur.(32)
Ulu ndr islamnasln bir elm kimi Azrbaycanda
drindn aradrlmasn genilndirmyi irli srrd. Sovet hakimiyyti illrind respublikamzda islamnas alimlrin az olduunu, bu elmin tdqiqin diqqt yetirilmmsin, islamnaslq elminin zif inkiaf etmsinin sbblrini
sosial-ideoloji v siyasi rtlrl saslandran mummilli
lider bu mslni aadak kimi rh etmidir: Sovet hakimiyyti illrind Azrbaycann znd demk olar
ki, islamnaslar ox az idi, blk d yox idi. Bunun da
sbbini siz deyim. Msln, kemi Sovetlr ttifaqnda islamnaslar, sasn, Moskvada idilr. nki islama
mn dediyim hmin kommunist ideologiyas tr indn
o qdr mn i mnasibt var idi ki, islama mnsub olan
alimlrin zlri islamnaslqla mul olmaqdan kinirdilr, qorxurdular. Digr trfdn d hesab edirdilr
ki, bu, dnya elmi n o qdr d hmiyytli bir sah
deyildir, yax olar ki, baqa bir sah il mul olsunlar.(33)
Buradan grndy kimi, Sovet dvrnd Azrbaycanda islamnaslq elmin olan mnasibti v bunun sas s40

bbinin siyasi-ideoloji mahiytini H.liyev aq kild izah

etmidir.
Eyni zamanda btn Qafqaz zr Azrbaycanda islamnasln aradrlmas mrkzinin yaradlmas ideyasn irli
srn ulu ndr bu sahd myyn ilrin grlmsini vurulamdr. Xsusn, Azrbaycanda bu ideyann hyata keirilmsin xsn dstk vercyini byan edn mummilli
lider bu haqda demidir: Bu ilri grmk n Azrbaycanda islamnaslq elmini inkiaf etdirmk lazmdr.
Azrbaycann Elmlr Akademiyas, Bak Dvlt Universiteti v elmi tdqiqat institutlar blk d bu sah n
xsusi tkilatlar, orqanlar, elmi mrkzlr yaratmaldrlar. Hr halda indi mn qti dey bilmrm. Bel
tbbslr olsa, mn onlar dstklycym, bunlar
n rait d yaradacaam. Buna arxayn olun. (34)
Buradan grndy kimi, islam dinin ehtiram v mhbbt, dini-milli dyrlrimiz hrmt, islamnaslq elminin inkiaf etdirilmsin ciddi qay gstrmk istyi ulu
ndrin dini-mnvi dyrlrimiz balln gstrn mhm faktlardr.
2.2. Mstqillik dvrnd dvlt-din mnasibtlrinin
tnzimlnmsind H. liyevin rolu

Azrbaycan mstqil dvltdir. Azrbaycan xalq

z milli azadlna, mstqilliyin nail olmudur. Bu
milli, mdni, dini nnlrimizin brpasna rait
yaratmdr. Biz bu raitin mhkmlnmsi n
bundan sonra da alacaq v min ola bilrsiniz
ki, prezident kimi mn bu yolda limdn glni sirgmycm.
Heydr liyev
Azrbaycan dvlt mstqilliyini brpa etdikdn sonra
lkmizd dvlt-din mnasibtlrinin yeni istiqamti for41

malam, respublikamzda dini tolerantln daha da inkiaf

etdirilmsind hquqi baza yaradlmdr.
Mstqil respublikamzn ilk dvrlrind dini nnlrimizin brpas v mhkmlndirilmsi, Azrbaycan dvltinin din siyastinin qarsnda duran sas vziflrdn
biri olmudur. Azrbaycan z mstqilliyini brpa etdikdn
sonra mummilli lider Heydr liyevin Azrbaycanlq
konsepsiyasna uyun olaraq lkd dvlt-din mnasibtlrinin, milltlraras v dinlraras dialoqun genilnmsi
n lverili rait yaradlm, bu sahd beynlxalq hquq
normalarna uyun qanunvericilik bazas brqrar olmudur. Bu sahd H.liyev tr indn yaradlm mdrik siyasi-mnvi xtt Azrbaycan Respublikasnn prezidenti cnab
lham liyev tr indn bu gn uurla davam etdirilir v
znginldirilir.
Ulu ndr hl 1994-c ild Tzpir mscidind dindarlar qarsnda x edrkn lkmizin mstqilliyi brpa
olunduqdan sonra milli, dini nnlrimizin mhkmlndirilmsindn bhs edrk demidir: Azrbaycan mstqil
dvltdir. Azrbaycan xalq z milli azadlna, mstqilliyin nail olmudur. Bu milli, mdni, dini nnlrimizin brpasna rait yaratmdr. Biz bu raitin mhkmlnmsi n bundan sonra da alacaq v min
ola bilrsiniz ki, prezident kimi mn bu yolda limdn
glni sirgmycm.(35)
Dvlt-din mnasibtlrinin dzgn tnzimlndiyi
Azrbaycann bu sahd digr lklr nmun ola bilcyini irli srn Qafqaz Mslmanlar darsinin sdri eyxlislam Allahkr Paazad Heydr liyevin dvlt-din mnasibtlrinin tnzimlnmsi sahsindki rolundan bhs
edrk demidir: Heydr liyev hzrtlrinin sasn
qoyduu dvlt-din mnasibtlri znmxsus bir rnk kimi tkc bizim lk n deyil, btn dnya n
42

nmun ola bilr. Bizim bu gn bir araya glmkd sas

mqsdimiz Azrbaycan gerkliklrini yrnmk v
yaymaqdr. nallah, bu ali mqsd birlikd nail olacaq. (36,s.23)
A.Paazad mstqil Azrbaycan dvltinin yaranmasnda, Azrbaycanda din siyastinin v dvlt-din mnasibtlrinin formalamasnda H.liyevin rolunu rh edrk
demidir: Mstqil dvltimizin yaranmasnda, mhkmlnmsind v nfuzunun artmasnda Heydr liyev hzrtlrinin mstsna xidmtlri olmudur. O,
hakimiyyt yenidn qaytdqdan sonra lkmizd dini
sahd sabitliy nail olunmas, konfessiyalar arasnda dzmllk mhitinin qorunub saxlanmasnda v
daha yksk sviyyd brqrar olunmas istiqamtind byk ilr grlm, dini icmalarn faliyyti n
hquqi-mnvi rait yaradlmdr. Bu mqsdynl
faliyytin nticsi olaraq, Azrbaycanda mvcud dinlrin nmayndlri z ayinlrini srbst yerin yetirir,
tam hquqlu vtndalar kimi lknin ictimai hyatnda yaxndan itirak edirlr.(37,s.24)
Mlumdur ki, Azrbaycan dvlti dnyvi dvltdir v
bu baxmdan din dvltdn v dvlt dindn ayrdr. Btn bunlar Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasnda
z ksini tapmdr. Msln, Azrbaycan Konstitusiyasnn
7-ci maddsinin 1-ci bndind gstrilmidir: Azrbaycan
dvlti demokratik, hquqi, dnyvi, unitar respublikadr.(38,s.5) Konstitusiyann 18-ci maddsi is din v dvlt
mnasibtlrin hsr olunmudur. Burada gstrilmidir:
I. Azrbaycan Respublikasnda din dvltdn ayrdr. Btn dini etiqadlar qanun qarsnda brabrdir.
II. nsan lyaqtini alaldan v ya insanprvrlik
prinsiplrin zidd olan dinlrin yaylmas v tblii qadaandr.
III. Dvlt thsil sistemi dnyvi xarakter dayr.(39,s.8)
43

Buradan grndy kimi, dinin dvltdn ayr olmas,

eyni zamanda, btn dini etiqadlarn qanun qarsnda brabr olmas, dvlt thsil sisteminin dnyvi xarakter damas Konstitusiyada tsbit olunmudur.
Ulu ndr dvlt il dini qurumlar arasndak mnasibtlrin hquqi saslarn aadak kimi rh etmidir:
Azrbaycan z Konstitusiyasna gr, hm d dnyvi
bir dvltdir. Dvlt il dini qurumlar arasndak mnasibtlr Azrbaycan Respublikas Konstitusiyasnn mva iq mddalar il, Dini etiqad azadl haqqnda qanunla v digr qanunvericilik aktlar il tnzimlnir. Biz
dini ilk nvbd mdniyytin, tarixi irsin, milli mentalitetimizin bir fenomeni v ayrlmaz bir hisssi kimi qbul edirik.(40)
Konstitusiyann 48-ci maddsind is dini etiqad v
vicdan azadlnn hquqi msllri aadak kimi tsbit
olunmudur:
I. Hr ksin vicdan azadl vardr.
II. Hr ksin din mnasibtini mstqil myynldirmk, hr hans din tkbana v ya baqalar
il birlikd etiqad etmk, yaxud he bir din etiqad etmmk, din mnasibti il bal qidsini ifad etmk
v yaymaq hququ vardr.
III. Dini mrasimlrin yerin yetirilmsi, ictimai
qaydan pozmursa v ya ictimai xlaqa zidd deyildirs,
srbstdir.
IV.Dini etiqad v qid hquq pozuntusuna brat
qazandrmr.(41,s.16-17)
Azrbaycanda dvltin din siyastinin hyata keirilmsini tmin etmk mqsdil ulu ndr H.liyevin tbbs il 2001-ci ilin iyununda Dini Qurumlarla zr Dvlt
Komitsi yaradlmdr. Bu komit lkmizd mvcud olan
dini strukturlarn faliyytinin tnzimlnmsi v dvltin
din siyasti sahsind mxtlif funksiyalarn yerin yetirir.
44

Dvlt komitsi z faliyytind hquqi chtdn sasn

Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasna, Dini etiqad
azadl haqqnda Azrbaycan Respublikasnn Qanununa
(1992) v digr mva iq qanun v normativ-hquqi aktlara
saslanr.
Dvltin din siyastin aid olan msllrd dinl bal
qanunvericilik aktlarnda dini icmalarn v dini tkilatlarn
dvlt siyastin mdaxil etmsin hquqi chtdn imkan verilmir. Bu vziyyt bir daha onu gstrir ki, Azrbaycan Respublikasnda hm nzri, hm d mli chtdn din
dvltdn, dvlt dindn ayrdr v bu siyastin formalamas ulu ndr H.liyevin faliyytinin nticsidir.
Azrbaycanda dvlt-din mnasibtlrinin dzgn qurulmasnda, respublikada dini min-amanln v sabitliyin
yaranmasnda H.liyevin mhm rol oynadn vurulayan
Moskva v mumrusiya sabiq Patriarx II Aleksi Azrbaycann bu sahd nmun gstrmsi il bal z ikirlrini rh
edrk demidir: Azrbaycan qdim dini nnlr v
mdniyyt malik bir lkdir. Bu gn Azrbaycan dini
min-amanla v sabitliy ilham vern rnkdir. Bunun
sas Azrbaycan prezidenti H.liyevin mdrik siyasti
saysind qoyulmudur. Dnyvi hakimiyyt v nnvi
dini icmalarn konstruktiv faliyyti v qarlql nsiyyti nticsind yaranm dvlt-din mnasibtlrinin
nadir modeli Azrbaycan Respublikasnda z ksini tapmdr. Bel znn edirm ki, bu sahd Azrbaycanda
toplanm tcrb diqqtl yrnilmli v thlil olunmaldr.(42,s.10)
Buradan grndy kimi, dvlt-din siyastinin formalamasnda Azrbaycan modelini nmun kimi gstrn II
Aleksi bu siyastin yaradlmasnda H.liyevin rolunu n
kmi v bu sahd Azrbaycanda toplanm tcrbnin
yrnilmsini tvsiy etmidir.
H.liyevin din siyastinin xsusiyytlrindn bhs edn
45

flsf elmlri doktoru, professor R.liyev yazmdr: Milli

liderimiz H.liyev gstrirdi ki, din xsusi, inc sahdir
v buna gr dvltin bu sahd siyastini ox ehtiyatla,
inc, diplomatik kild, btn tr lrin maraqlarn
gzlmkl, z qanunlarmz v qoulduumuz konvensiyalar pozmamaqla hyata keirmk lazmdr. Ulu
ndr qeyd edirdi ki, dnyvi ateist dvlt demk deyildir. Bu o demkdir ki, dvlt z faliyytind riti,
yaxud digr dini qanunlar deyil, demokratiya qanunlarn rhbr tutur.(43,s.45)
H.liyev dvlt-din mnasibtlrini dindarlarn maraqlarn gzlmkl, lkmizd qvvd olan qanunlar v
Azrbaycann qoulduu konvensiyalar sasnda qurulmasn tvsiy etmidir.
Ulu ndr H.liyevin dvltilik prinsiplrin sadiq qalan prezident lham liyev bu gn sabitliy v tolerantla
saslanan dvlt-din mnasibtlrinin mhkmlndirilmsi
n lindn glni edir.
Prezident lham liyev Azrbaycan Respublikas Konstitusiyasnda v digr qanunvericilikl irli srln sas
mddalar ld rhbr tutaraq, dinlraras mnasibtlrin
inkiaf etdirilmsi, respulikamzda yaayan btn xalqlarn
hquqlarnn qorunmas, btvlkd dvlt-din siyastinin
uurla davam etdirilmsi il bal msllri z xlarnda hmi vurulamdr. 6 noyabr 2009-cu il tarixind Bak
hrind Dinlraras dialoq: qarlql anlamadan birg
mkdala doru mvzusunda keirilmi Beynlxalq konfransda prezident lham liyev bu haqda demidir: Azrbaycanda din il dvlt ayrdr. Azrbaycan dnyvi
dvltdir. Ancaq bununla brabr, din il dvlt birdir.
Bu birlik bizi qarmzda duran amallar trafnda birldirir. O da Azrbaycann dvlt mstqilliyini daha
da mhkmlndirmk, Azrbaycanda sabitliyi daim
yksk sviyyd saxlamaq, Azrbaycan xalqnn rifah
46

halnn yaxladrlmas n mli tdbirlr grmk,

Azrbaycanda dinlraras mnasibtlrin hmi msbt istiqamtd inkiaf etmsini tmin etmk, Azrbaycanda yaayan btn xalqlarn hquqlarn qorumaq
amallardr. (44,s.41)
Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti lham liyev 3-4
aprel 2007-ci il tarixind Heydr liyev v Azrbaycanda
din siyasti: gerkliklr v perspektivlr mvzusunda Bakda keiriln beynlxalq konfransn itiraklarna gndrdiyi tbrik mktubunda Azrbaycanda H.liyevin dvlt-din
mnasibtlrinin tnzimlnmsind mhm rol oynadn
vurulayaraq demidir: oxmilltli v ox konfessiyal
dvlt olan mstqil Azrbaycan Respublikasnn btv
bir tarixi mrhlsi bilvasit mummilli Lider Heydr
liyevin ad il baldr. Ulu ndr ictimai siyasi hyatn
btn sahlrind, o cmldn, dvlt-din mnasibtlrinin sivil prinsiplr uyun olaraq tnzimlnmsind,
dini etiqad v vicdan azadlnn manesiz tminatnda,
dini-mnvi, xlaqi-etik dyrlrin cmiyytin prioritet
yaay normalarna evrilmsind mstsna xidmtlr
gstrmi, bu sahd zndn sonra byk siyasi irs v
dvltilik tcrbsi miras qoymudur.(45,s.4)
2.3. Azrbaycanda dini etiqad azadlnn
hquqi v sosioloji aspektlri

Azrbaycan z Konstitusiyasna gr, hm d

dnyvi bir dvltdir. Dvlt il dini qurumlar arasndak mnasibtlr Azrbaycan Respublikas Konstitusiyasnn mva iq mddalar il, Dini etiqad
azadl haqqnda qanunla v digr qanunvericilik
aktlar il tnzimlnir.
Heydr liyev
Azrbaycan mstqillik qazandqdan sonra baqa sahlrd olduu kimi, dini v milli-mnvi dyrlrin qorun47

mas sahsind d hquqi bazann yaradlmasn hyata

keirmidir. Bel ki, respublikamz 1991-ci ild mstqillik
qazandqdan bir az sonra, yni 20 avqust 1992-ci il tarixind
Dini etiqad azadl haqqnda Azrbaycan Respublikasnn
Qanunu qbul edilmidir. Qanun qbul edildikdn sonra indiy kimi lkmizin sosial-iqtisadi v milli-mnvi inkiaf
istiqamtlrin uyun olaraq bu qanuna mxtlif illrd
bir ox lavlr v dyiikliklr edilmidir. Mxtlif illrd
mvcud qanuna lav v dyiikliklrin edilmsi onun hm
hquqi, hm d sosioloji aspektlrinin aradrlmasn zruri etmidir. Dini etiqad azadl haqqnda Azrbaycan
Respublikasnn Qanununa lav v dyiikliklr, sasn 7
iyun 1996-c il tarixli (117-IQD sayl), 5 noyabr 1996-c il tarixli (188-IQD sayli), 27 dekabr 1996-c il tarixli, 10 oktyabr
1997-ci il tarixli (380-IQD sayl), 8 may 2009-cu il tarixli
(812-IIIQD sayl), 30 iyun 2009-cu il tarixli (841-IIIQD sayl),
10 iyun 2011-ci il tarixli v s. vaxtlarda prezident srncamlar il tsdiq edilmidir.
Dini etiqad azadlnn sas hquqi mahiyyti 6 fsil, 31
madddn ibart olan bu qanunun 1-ci maddsind tsbit
olunmudur. Burada gstrilir ki, Hr bir ks din mnasibtini mstqil myynldirir, hr hans din tkbana v
ya baqalar il etiqad etmk, din mnasibti il laqdar
qidsini ifad etmk v yaymaq hququna malikdir. Hr
bir xsin din mnasibtinin myynldirmsind, din
etiqadnda, ibadtlrd, dini ayin v mrasimlrin icrasnda
itirak etmsind, dini yrnmsi yolunda hr hans maneiliy yol verilmir. Dini etiqadlarn, dini hyat trzinin v zor
ildilmkl v ya insanlar arasnda nifaq salmaq mqsdi il
tblii, dini etiqada mcbur etmk qadaandr.(46,s.571)
Buradan grndy kimi, mvcud qanuna gr, respublikamzda hr bir ks din mnasibtini myynldirmkd, istdiyi din etiqad etmkd srbstdir. Eyni zamanda,
48

dini etiqadlarn, dini ibadtlrin zor iltmkl v ya insanlar arasnda nifaq salmaqla tbli edilmsi qanunla qadaandr. Qeyd edk ki, mvcud qanunun 1-ci maddsind
dini thlksizliyin tmin edilmsi baxmndan cnbilr v
vtndal olmayan xslr tr indn dini tbliatn qadaan edilmsi tsbit olunmudur.
Dini etiqad azadl haqqnda Azrbaycan Respublikasnn Qanununun sas vziflri 3-c maddd aydn kild
gstrilmidir. Bel ki, bu qanun: cmiyytd sosial dalti,
brabrliyi, vtndalarn din mnasibtindn asl olmayaraq onlarn hquqlarnn v qanuni mnafelrinin mdaisini tmin edir, dini qurumlarla mnasibtd dvltin vziflrini myynldirir, adamlarn dnyagrndn v
dini qidsindn asl olmayaraq milli xlaqn v humanizmin tzahr, vtndalarn min-amanl v mkdal
n lverili raiti himay edir, dini qurumlarn faliyyti
il laqdar mnasibtlri nizama salr.
Qanunun nvbti (4-c madd) maddsind gstrilir
ki, lk vtndalarnn din mnasibtlrindn asl olmayaraq siyasi, iqtisadi, sosial v mdni hyatn btn sahlrind btn vtndalar qanun qarsnda brabrdirlr.
Dvlt v dini qurumlarn hquqi mnasibtlrindn bhs
edn qanunun 5-ci maddsind aydn kild gstrilir ki,
Azrbaycan Respublikasnda din v dini qurumlar dvltdn
ayrdr. Bunu nzr alaraq dvlt ona aid olan hr hans
iin yerin yetirilmsini dini qurumlara taprmr v onlarn
faliyytin qarmr. Lakin buna baxmayaraq dini qurumlar Azrbaycan Respublikasnn mvcud qanunlarna ml
edir v msuliyyt dayrlar. Qanuna gr, dini qurumlar
siyasi partiyalarn faliyytind itirak etmir v onlara maliyy yardm gstrmir. Digr trfdn din xadimlri dvlt
orqanlarnn trkibin seildikd v ya vzify kedikd
onlarn din xadimi kimi faliyyti hmin mddtd dayan49

drlr.
Qanunda gstrilir ki, btn dinlr v dini qurumlar qanun qarsnda brabrdir. Bir din v dini qurum n digrin nisbtn hr hans stnlk v ya mhdudladrmalar
myyn edilmsin yol verilmir. Mvcud qanunda irli srln hquqi mddalar bir daha Azrbaycan Respublikasnn sivil, dnyvi, demokratik, milli v dini chtdn tolerant
bir lk olduunu gstrir.
Dinin thsil qurumlar il hquqi mnasibtlrin gldikd, qeyd etmk lazmdr ki, qanunvericilikd bu msllr
d z hquqi ifadsini tapmdr. Burada (madd 6) dvlt
thsil sisteminin dindn ayr olduu gstrilir, eyni zamanda dinnaslq, dini-idraki, dini-fls i fnlr, mqdds dini
kitablarn saslar il tanlq dvlt thsil mssislrinin
tdris proqramna daxil edil bilr, hminin vtndalar
istdiklri dild frdi qaydada v ya baqalar il birlikd ilahiyyat yrn v dini thsil ala bilrlr.
Dini etiqad azadl haqqnda mvcud qanunvericiliyin II
fsli dini qurumlar, dini icmalar, dini mrkzlr v idarlr,
dini tdris mssislrinin hquqi tsnifatnn rh edilmsi v dini qurumlarn sas funksiyalarnn izah edilmsini
hat edir. Qeyd etmk lazmdr ki, rsmi kild dliyy
Nazirliyind qeydiyyatdan kemi mxtlif dini qurumlar,
dini icmalar, dini birliklr, dini tdris mssislri v s. bu
qanunla v zlrinin tsdiq edilmi nizamnamlrin (sasnamlrin) mva iq olaraq faliyyt gstrirlr. Hr bir
dini qurumun nizamnamsi (sasnamsi) dindar xslrin
mumi yncanda v ya dini qurultay v konfranslarda
qbul olunur. Hquqi prinsiplr gr, yaradlmas nzrd
tutulan dini qurumlarn nizamnamsind (sasnamsind)
aadaklarn gstrilmsi tlb olunur:
- dini qurumun nv, dini msuliyyti v yeri;
- dini qurumun sas faliyyt istiqamtlri;
50

- dini qurumun mlak vziyyti;

- yaradlm yeni dini qurumun mssislr, ktlvi informasiya vasitlri, digr dini qurumlar, tdris mssislri
tsis etmk hquqlar (madd 11).
Qanunvericiliyin Dini qurumlarn dvlt qeydiyyatna
alnmas adlanan maddsind (madd 12) dini icma v s.
dini ictimai birliklrin dvlt qeydiyyatna alnmas rh
edilmidir. Burada gstrilir ki, dini birliklrin dvlt qeydiyyatna alnmas n dini ilr zr mva iq icra hakimiyyti orqanna (yni Dini Qurumlarla zr Dvlt Komitsin) tsis sndi v nizamnam (sasnam) tqdim edilir.
Bundan sonra dini ilr zr mva iq icra hakimiyyti orqan 15 gn rzind hmin sndlri z ryi il birlikd hquqi
xslrin dvlt qeydiyyat orqanna gndrir. mumiyytl,
dini qurumlarn dvlt qeydiyyatna alnmas, yaxud dvlt
qeydiyyatndan imtina edilmsi, eyni zamanda mbahisli
msllrin hlli v mhkmy mracit etmk hququ
Azrbaycan Respublikasnn mva iq qanunvericiliyin uyun hyata keirilir.
Qanunun III fslin sasn, dini qurumlarn mlak vziyyti il bal hquqi msllr tsbit olunmudur. Bu fsild
dvltin, ictimai tkilatlarn v ya vtndalarn mlkiyyti olan mlakdan istifad (madd 16), tarix v mdniyyt
abidlri olan mlakn istifady verilmsi (madd 17), dini
qurumlarn istehsal v tsrrfat faliyyti (madd 19), faliyytin xitam verilmi dini qurumlarn mlak barsind
hquqi vziyyt v s. msllr z hquqi rhini tapmdr.
Mvcud qanunun 4-c fslind dini etiqad azadl il
laqdar vtndalarn v dini qurumlarn hquqlar, dini
ayinlrin v mrasimlrin keirilmsinin hquqi tr lri
(madd 21), dini dbiyyat v dini tyinatl yalarn istifadsi, istehsal, idxal v yaylmasnn hquqi saslar (madd
22), dini qurumlarn xeyriyy v mdni-maarif faliyy51

ti (madd 23), dindarlarn v dini qurumlarn beynlxalq

laqlri (madd 24) v s. msllr tsbit olunmudur.
Qanunun 4-c fslind sovet rejimindn yenic qurtulmu v z mstqilliyini elan etmi Azrbaycan Respublikasnn dindar vtndalar n dini etiqad azadl il bal bir
ox mli msllr z hquqi ifadsini tapmdr. Msln,
sovet dvrnd dini ibadt v ayinlri qeyri-leqal kild hyata keirn bzi hrbi qulluqular, dvlt mmurlar v s.
sosial qruplar mvcud qanunun qbul edilmsindn sonra
bu sahd myyn hquqi azadlqlar ld etdilr. Bununla
bal qanunun 21-ci maddsind hrbilrin ibadt etmlri
il laqdar gstrilirdi ki: Qoun hisslrinin komandanl (mstsna hallardan baqa) hrbi qulluqularn bo vaxtlarnda ibadt etmlrin v dini ayinlri yerin yetirmlrin mane ola bilmz. sgri blmlrd hrbi rhbrliyin
razl il ruhanilrin faliyytin yol verilir.(47,s.578)
Ordudan baqa digr dvlt idarlrind d leqal kild dini ibadtin hyata keirilmsin icaz verilmsi bu
qanunda tsbit olunmudur. Bel ki, qanunda gstrilmidir
ki: Xstxanalarda, qospitallarda, qocalar v lillr evlrind, yataqxanalarda, ibtidai hbs yerlrind ibadtlr v
dini ayinlr orada olan xslrin xahii il keirilir. Hmin
idarlrin mdiriyyti ruhanilrin dvt olunmasna yardm gstrir, ibadtin, ayinin v ya mrasimin keirilmsi
vaxtnn v baqa rtlrin myynldirilmsind itirak
edir. Digr hallarda aq ibadtlr, dini ayinlr v mrasimlr, yncaq, mitinq, nmayi v yrlrin keirilmsi n
myyn edilmi qaydada icra olunur.(48,s.578)
Yuxarda gstrildiyi kimi, qanunda mhm hmiyyt ksb edn msllrdn biri d dini dbiyyat v dini
tyinatl yalarn istifadsi, istehsal, idxal v yaylmas
mslsidir. Bu msl il bal qanunun 22-ci maddsind
qeyd olunmudur ki: Dini qurumlar dini ilr zr mva iq
52

icra hakimiyyti orqannn razl il dini tyinatl dbiyyat, yalar v dini mzmunlu baqa mlumat materiallarn
istehsal, idxal ed v srbst yaya bilr.(49,s.578)
Qanunun 5-ci fslind dini icma v dini qurumlarda mk
faliyytinin hquqi v sosial aspektlri hat olunmudur.
Hr eydn vvl qanunun bu fslind dini qurumlarda
mk-hquq mnasibtlri (madd 25), dini qurumlarda ilyn vtndalarn mk hququ, onlarn sosial tminat v
sosial sortas (madd 26, 27) tsbit olunmudur. Mvcud
qanunun 6-c fslind is dvlt orqanlar il dini qurumlar
arasnda sosial-hquqi mnasibtlr tsbit olunmudur. Bu
blmd dini ilr zr mva iq icra hakimiyyti orqannn
(qeyd edk ki, mvcud qanun qbul edilnd Dini Qurumlarla zr Dvlt Komitsi yaradlmamd v bu qurumu digr mva iq icra orqanlar vz edirdi) sas funksiyas, faliyyt istiqamtlri myyn qdr rh edilmi, dini etiqad
azadl haqqnda qanunvericilik zrind nzartin hyata
keirilmsinin hquqi aspektlri z ifadsini tapmdr.
Mvcud qanunun rhi v sosioloji mahidlr gstrir
ki, qanun qbul olunandan (1992) indiy kimi Azrbaycan
cmiyytind btn sahlrd irliy doru byk inkiaf
ba vermsin baxmayaraq, dini msllr, dini etiqad azadlnn bzi hquqi tr lri, xsusn, dini etiqad azadl
v dini thlksizliyin qarlql mnasibtlri il bal vvlki qanunda bzi hquqi boluqlar vardr. Mhz qanunda
olan bu boluqlarn doldurulmas n vaxtar olaraq dini
etiqad azadl il bal qanunvericiliy lav v dyiikliklr
edilmidir. Mvcud qanunvericilikd v ona ediln lav v
dyiikliklrd irli srln hquqi v sosioloji aspektlrin
sosial-fls i chtdn aradrlmas mvcud yarmblmnin sas mahiyytini tkil edir.
Yuxarda qeyd etdiyimiz kimi, Azrbaycanda siyasi, sosial-iqtisadi, mdni sahd inkiaf v yksli doru ciddi
53

dyiiklik ba verdikc lkmizin qanunvericilik sistemind

d hquqi chtdn bu inkia la uzlaan dyiikliklr d ba
vermidir.
Qeyd edk ki, Dini etiqad azadl haqqnda Azrbaycan Respublikasnn Qanununa vaxtar olaraq mxtlif illrd bir ox yeni lav v dyiikliklr edilmidir. Bu
qanuna ediln lav v dyiikliklr, hm hquqi, hm d
mxtlif sosioloji aspektlri hat etmidir. Msln, Milli
Mclisin 8 may 2009-cu il tarixli qrarna gr, qanunun 8-ci
maddsin aadak mzmunda nc hiss lav olunmudur: slam dinin aid ibadt yerlrin rhbrlik edn
din xadimlri mva iq icra hakimiyyti orqanna mlumat
vermkl Qafqaz Mslmanlar darsi tr indn tyin edilir.(50,s.1571)
Azrbaycan Respublikas Milli Mclisinin hmin qrarna sasn, qanunun 21-ci maddsin slam dinin aid ayin
v mrasimlrin aparlmas yalnz Azrbaycan Respublikasnda thsil alm Azrbaycan Respublikasnn vtndalar
tr indn hyata keiril bilr mzmununda nc hissnin lav edilmsi nzrd tutulmudur.
Sosioloji mahidlr gr, burada gstriln lavlrin edilmsi ondan irli glmidir ki, 90-c illrin vvllrind lkd yaranm xaos v hrc-mrclik nticsind istr
dini ibadt yerlrin rhbrlik edilmsi, istrs d dini ayin
v mrasimlrin hyata keirilmsind myyn atmazlqlar yaranmdr. Mhz mvcud qanuna vaxtar ediln
lavlr qanunda olan bzi hquqi boluqlarn aradan qaldrlmasna xidmt edirdi.
Bundan baqa 6-c maddnin drdnc hisssinin aadak redaksiyada verilmsi nzrd tutulmudur: Dini
qurumlar z nizamnamlrin (sasnamlrin) uyun olaraq qanunvericilikd myyn edilmi qaydada gnclrin v
yallarn dini thsili n tdris mssislri yaratmaqla
54

myyn olunmu formada tlim-trbiy prosesini hyata

keir bilrlr.(51,s.1080)
Qanunda olan bu boluqlardan biri d burada dini qurumlarn dvlt qeydiyyatna alnmas (madd 12) tsbit
olunduu halda, Dini qurumlarn lv edilmsinin bu qanunda z ksini tapmamas idi. Bunu nzr alaraq, Dini
qurumlarn lv edilmsi adlanan 12-ci madddn sonra
12-1-ci madd il qanuna lav olunmudur. Bu maddy
gr, dini qurumlarn lv edilmsi aadak hallarda mmkn ola bilr:
1) tsisilrin v ya nizamnam (sasnam) il buna vkil edilmi orqann qrar il;
2) mva iq icra hakimiyyti orqannn mraciti sasnda mhkmnin qrar il.
Bu qanunun 1-ci maddsinin nc hisssi nzr alnmaqla, dini qurum mhkm qaydasnda aadak saslarla
lv edil bilr:
1) dini qurum tr indn Azrbaycan Respublikas Konstitusiyasnn, bu qanunun v digr qanunlarn pozulmas,
yaxud hmin qurumun yaranma mqsdlrin zidd olan faliyytin hyata keirilmsi;
2) dini etiqadn v dini hyat trzinin zor ttbiq edilcyi il hdlmkl, habel irqi, milli, dini, sosial davt
v ya dmnilik yaratmaq mqsdil tbli edilmsi, dini
etiqad ifad etmy (nmayi etdirmy), dini mrasimlri yerin yetirmy v ya dini mrasimlrd itirak etmy
mcbur etm, insan lyaqtini alaldan v ya insanprvrlik
prinsiplrin zidd olan dinin (dini cryann) yaylmas v
tbli edilmsi;
3) ictimai thlksizliyin v ictimai qaydann pozulmas;
4) terrorulua, terroruluun maliyyldirilmsin,
txribata v ya zorak cinayt mllrin ynlmi hrktlrin edilmsi;
55

5) dnyvi thsil alnmasna mane olma;

6) dini qurumun zvlrinin v digr xslrin dini qurumun xeyrin z mlaklarndan imtina edilmsin thrik v
mcbur etm;
7) zor ttbiq etmkl v ya digr qanunsuz mllrl
xsin dini qurumdan xmasna mane olma;
8) xslri qanunla myyn edilmi vziflrin icrasndan imtina edilmsin v digr qanunsuz hrktlrin edilmsin thrik etm;
9) dvlt qeydiyyatna alnmas n tlb olunan mlumatlarda v ya sndlrd edilmi dyiikliklr bard mlumatn mva iq icra hakimiyyti orqanna tqdim edilmsi
tlbin tkrarn ml olunmamas.(52,s.1081-1082)
Yuxarda qeyd olunan lav v dyiikliklr dini qurum,
dini icma v dini birliklrin lv edilmsi hallarnn sosial-hquqi rtlrini gstrir. Dini qurumlarn lv edilmsi
hallarnn mvcud qanuna lav edilmsi son illrd dini
thlksizliy olan thdidlr, dini radikalizm meyllrinin
artmas, beynlxalq terroruluun dindn istifad etmsi,
bzi qvvlrin dini etiqad azadlndan sui-istifad edrk
qanunuluu pozmaq zrurtindn irli glmidir.
Mahidlr gstrir ki, bzi beynlxalq tkilatlar Azrbaycanda dini etiqad azadl haqqnda qanunvericiliyin hyata keirilmsi haqqnda hazrladqlar hesabatlarda he d
hmi obyektiv mlumat vermirlr. Msln, bir mddt
vvl rqiilik v dzmszly qar Avropa Komissiyasnn Azrbaycan zr hesabatnn Dini qruplar blmsind
lkmizd guya dini sahd bir sra neqativ hallarn olduunu gstrmilr. Hmin hesabatda iddia olunurdu ki, guya
Azrbaycanda bzi dini qurumlara qar ayr-sekilik edilir,
bzi dini icmalarn qeydiyyatdan kemsin dvlt qurumlar tr indn problemlr yaradlr.
Lakin hamya mlumdur ki, hmin hesabatda irli s56

rln ikirlr slind respublikamzdak reall ks etdirmir. Azrbaycanda dini etiqad azadl il bal qanunvericilikd hyata keirilmsi nzrd tutulan msllrin yksk
sviyyd olduunu respublikamza gln xarici lk nmayndlri, o cmldn dini liderlr, elm v mdniyyt
iilri, mxtlif pe adamlar da dflrl tsdiq etmilr.
Hm xarici lklrd, hm d lk daxilind faliyyt
gstrn bzi KV-lrd Azrbaycanda mxtlif dini icmalarn qeydiyyatdan kemsin dvlt qurumlar tr indn
problem yaradlmas haqqnda bzi mqallrin ap olunmas tssf dourur. nki mtbuatda Azrbaycann reallna uyun olmayan bu cr mqallri ap etdirnlr, ya
Azrbaycan gerkliyindn xbri olmayanlar, ya da dinl
bal olan lk qanunvericiliyinin mahiyytini dzgn drk
etmyn insanlardr.
Qeyd etmk lazmdr ki, respublikamzda dini icmalarn qeydiyyat lk qanunvericiliyin uyun olan hquqi
qaydalar sasnda hll edilir. Bununla laqdar olaraq Milli
Mclisin nsan Haqqlar Komitsinin sdri, flsf elmlri
doktoru, professor Rbiyyt xanm Aslanova mtbuata verdiyi aqlamalarda bu msly aydnlq gtirrk demidir:
Sadc bzi triqtlr qeydiyyatdan kemdiyin gr iradlar bildirirlr. Biz is iimizi Avropann kediyi yolla, qbul
etdiyi qrarlarla, oradak nmunlrl davam etdiririk. Avropa Parlamentinin 1178 sayl tvsiyysind qeyd olunur ki,
Avropa Mkanna daxil olan lklrd insanlarn uruna
tsir edn, arasnda irqilik, rasizim v qardurma ideyalar
yayan triqtlrin qeydiyyata alnmas dayandrlmaldr. Bu
qadaa Avropann hr yerind mvcuddur. Biz beynlxalq
tcrbdn bhrlnrk, milli mkann xsusiyytlrini
nzr alaraq qanunu dyimiik. ndi qanunun mddalar
Avropann hquq mkanna, hm d Azrbaycann milli maraqlarna kifayt qdr cavab verir.(53)
57

Qeyd etmk lazmdr ki, Azrbaycan Respublikasnn

sosial-iqtisadi, mdni inkiaf, lkmizin Avropaya inteqrasiyas, Azrbaycann beynlxalq almd nfuzunun artmas, dvltimizin yeni-yeni beynlxalq konvensiyalara qoulmas baqa sahlrd olduu kimi, dini etiqad azadl,
milli-mnvi dyrlr sahsind d qanunvericiliyin masir
tlblr uyun kild dyidirilmsini zruri etmidir.
Gstriln zrurtdn irli gln sbblr gr, AR Milli Mclisinin 10 iyun 2011-ci il tarixli iclasnda Dini etiqad
azadl haqqnda qanuna bzi dyiikliklr edilmidir. Bu
dyiikliklrdn n mhm Pekar dini faliyyt v din
xadimi adl yeni maddnin mvcud qanuna lav edilmsidir. Qanuna lav ediln bu madd iki hissdn ibartdir. Bu
maddnin birinci hisssi pekar dini faliyyt, ikinci hisssi is din xadimi anlaylarn ifad edir. Burada pekar dini faliyyt dedikd dini mrasimlrin tlb olunan
sviyyd keirilmsi, dini trbiy, dini thsil, dinlrin yaylmas, dini ayinlrin icras, moiz v xtblrin oxunmas,
Qurann dzgn tfsir olunmas v s. baa dlr. Din xadimi dedikd is ali v orta sviyyli dini thsil malik olan,
pekar dini faliyytl mul olan, xalq arasnda z dini
savad il frqlnn din xadimi baa dlr. Qeyd edk ki,
qanun qbul olunan vaxtlarda (1992) Azrbaycan cmiyytind pekar din xadimi anlay yox idi. Fikrimizc, grnr
bu sbbdn 1992-ci ild mvcud qanun qbul ediln zaman
bu qanuna dini faliyyt v pekar din xadimi il bal ayrca madd daxil edilmmidir. Lakin mstqil respublikamzn indiki dvrnd mumi dnyagrn gr masir
tlblr cavab vern, hrtr li dini savada malik olan, dinnaslq v ilahiyyat ixtisas sahsind yax mtxssislrin
faliyytin mhm sosial ehtiyac vardr. Mhz bu sosial ehtiyac pekar din xadimi anlaynn mvcud qanunvericilikd hquqi chtdn tsbit olunmasn zruri etmidir.
58

Gstrmk lazmdr ki, mlum (ideoloji) sbblr gr

sovet dnmind Azrbaycanda ali dini thsil almaq mmkn deyildi. nki kemi SSR-d islam dini zr ali dini
thsil tkc zbkistann paytaxt Daknd hrind mvcud idi. Qeyd edk ki, Qafqaz Mslmanlar darsinin indiki
bas eyxlislam Hac Allahkr Paazad, vaxtil hmin
Daknd universitetind ali dini thsil almdr. Yuxarda
gstriln sbblr gr, o vaxtlar pekar din xadimlrinin hazrlanmas qeyri-mmkn olsa da, o dvrd leqal v ya
qeyri-leqal kild Azrbaycanda mollalqla mul olanlar
var idi. Hmin mollalqla mul olanlarn bzilri z dindar
valideynlrindn, bzilri d yal molla yannda qeyri-leqal
kild myyn dini drs alaraq Quran oxumaq, yas mrasimlrini idar etmk, kbin ksmk, mhrrmlik mrasimi dvrnd mscidlrd faliyyt gstrmk v s. rit ilrini yerin yetirmkl mul idilr. lbtt, bu mollalarn
ksriyyti dini savad az olan, dini ayin v mrasimlri z
bildiklri kimi rh edn, tbit hadislrini elmi chtdn
izah ed bilmyn, mvhumat v xurafata ox meylli insanlar idi. Mhz buna gr d, dini mrasimlrd itirak edn
v islam dininin sl mahiyytini anlamaa alan bir ox
insanlar, xsusn, gnclr hyatda ba vern bzi sosial-tbii hadislrin elmi sbblrini drk etmk n dinl bal
kifayt qdr myyn suallara qaneedici cavablar ala bilmirdilr.
Gnclrimizin dini mrasimlrd, o vaxtk mollalardan
kifayt qdr dini bilgilr ala bilmmsinin sas sbblrindn biri, vvla, hmin mollalarn ksriyytinin savad
drcsinin aa olmas idi. kincisi is, hmin dvrd bzi
mollalarn pe ynm v sosial vziyyti d insanlar qcqlandrrd. Msln, vaxtil src, satc ilmi, htta
hbsxanalarda yatb-xm adamlarn, sonradan molla kimi
dini mrasimlri idar etmsi v dini xlaqdan danmasn
59

insanlar hzm ed bilmirdilr. Mhz bu kimi hallar o vaxtk

mollalara qar insanlarda mn i mnasibtin formalamasna sbb olurdu v hmin mollalar cmiyytd pekar
din xadimi statusuna yiyln bilmirdilr.
Lakin bununla yana, sovet dnmind d, tk-tk d
olsa, dinnaslq v ilahiyyat yax biln, z savad, davran v xlaq il xalq arasnda xsusi hrmt malik olan din
xadimlri olmudur. Msln, o vaxtlar xalq arasnda byk
nfuza malik olan Mir Mhmmd aa, Mir Sultan aa, eyx
Mhmmd, Mir Sfr aa v s. kimi din xadimlri ninki,
Clilabad v Bilsuvarda, htta btn cnub blgsind tannrd. Bu cr din xadimlrini tanyan insanlar indi d onlar hrmt v ehtiramla xatrlayrlar. Fikrimizc, vaxtil xalq
arasnda hrmt v nfuz sahibi olmu bu cr din xadimlrinin hyat v faliyytlrinin iqlandrlmas, indiki gnclrimizd milli-mnvi v dini dyrlrimizin formaladrlmasna myyn fayda ver bilr.
mumiyytl, dini etiqad azadl cmiyytd tkc
hquqi msl deyil, bu hm d insanlarn ictimai uru il
bal olan sosial msllrdndir. Buna gr d, cmiyytimiz inkiaf etdikc dini etiqad azadl il bal olan mvcud
qanunvericilik sahsind yeni-yeni lav v dyiikliklrin
ba vermsini zruri hesab edirik. Son illrd dini etiqad
azadl il laqdar olan qanunvericiliy ediln lav v
dyiikliklr lkmizd dini tolerantln yksldilmsini
gstrn faktlardan biridir.
Hazrki raitd dini etiqad v vicdan azadlnn lkmizdki durumunu rh edn prezident .liyev bu azadlqlarn lk qanunvericiliyin v beynlxalq hquqi sndlrin tlblrin uyun olaraq tmin edilmsini vurulayaraq
dini etiqad azadlnn hquqi v sosial hmiyytindn
bhs edrk demidir: Bu gn lkmizd dini etiqad v
vicdan azadlnn Azrbaycan Respublikasnn Konsti60

tusiyasna, eyni zamanda, beynlxalq hquqi sndlrin tlblrin uyun olaraq tmin edilmsi n zruri
hquqi-siyasi rait yaradlmdr. Azrbaycanda dnya
dinlri nnvi olaraq qarlql etimad v mkdalq
raitind faliyyt gstrir, yzlrl islam v qeyri-islam dini icmalar v triqtlr dini inanclarn azad v
srbst kild icra edirlr. Son illr tarixi mdniyyt
abidlrinin, mscid v ziyartgahlarn, yhudi v xristian mbdlrinin brpas v tmiri, o cmldn regionda n byk sineqoqun inas, vaxtil boleviklr
tr indn dadlm rus provoslav kils kompleksinin
sasl surtd yenidn qurularaq, dindarlarn istifadsin verilmsi btn bunlar Azrbaycan gerkliyini
ks etdirn salam dini-mnvi durumun gstricilridir.(54,s.5)
2.4. Dini thlksizlik milli thlksizliyin trkib
hisssi kimi

Gnclrimiz dinimizi olduu kimi yrnmli, qbul etmli v ondan istifad etmlidirlr. Biz he vaxt
imkan ver bilmrik ki, ayr-ayr xslr, ayr-ayr
qvvlr z xsi mnafelrini gdrk, slam dini
prdsi altnda Azrbaycan gnclrinin trbiysini
v mnviyyatn zdlsinlr.
Heydr liyev
Hr bir lknin vtndalarnn thlksizliyinin tmin
olunmas hmin lknin qarsnda duran vacib msllrdn biridir. Bu baxmdan hr bir lk z milli maraqlarn,
geosiyasi vziyytini, sediyi inkiaf modelini nzr alaraq
z milli thlksizlik konsepsiyasn hazrlayaraq onu hyata
keirir.
61

Mstqillik qazanm Azrbaycan Respublikas da z

milli thlksizlik konsepsiyasn hazrlayaraq onu hyata
keirmkddir. 23 may 2007-ci il tarixli Prezident Srncam il tsdiq edilmi Milli Thlksizlik Konsepsiyas xalqmzn milli maraqlarn hat edn uzunmddtli strateji
proqramdr. Milli Thlksizlik Konsepsiyas (MTK) giri, 4
blm, 22 yarmblm v yekun mddalardan ibartdir.
Milli Thlksizlik Konsepsiyasnn mndricatnda irli
srln sas msllr aadaklardr:
I.Thlksizlik mhiti.
II.Azrbaycan Respublikasnn milli maraqlar.
III.Azrbaycan Respublikasnn milli thlksizliyin
thdidlr.
lkmizin milli thlksizliyin thdidlr bu konsepsiyada geni rh edilmidir ki, bunlardan bzilrin diqqt
yetirk:
3.1.Azrbaycan Respublikasnn mstqilliyi, razi btovly v konstitusiya quruluu leyhin qsdlr.
3.2.Qanunun aliliyin nail olunmas, ictimai asayiin qorunmas v insan hquq v azadlqlarnn mda isi sahsind dvlt funksiyalarnn yerin yetirmy qar faliyyt.
3.3.Separatlq, etnik siyast v dini ekstremizm. (55)
Buradan grndy kimi, dini thlksizlik milli thlksizlik konsepsiyasnn 3.3.-yarmblmsind konkret
kild z ifadsini tapmdr. Azrbaycan Respublikasnn
Milli Thlksizlik siyastinin sas istiqamtlri konsepsiyann IV blmsind geni rh edilmidir. Konsepsiyann
4.32-ci yarmblmsind Milli v dini tolerantlq mhitinin qorunmas adlanan hiss MTK-nn sas istiqamtlrindn biri kimi qarya qoyulmudur.
Gstrmk lazmdr ki, dini thlklr, dinlraras mnaqilr, triqtlraras ziddiyytlrl bal mxtlif blglrd ba vern toqqumalar tarixdn biz yax mlum62

dur. Slib mhariblrini, imali rlandiyada (Belfast) XIII

srdn indiy kimi katoliklrl protestantlar arasndak dini
zmind ba vern mnaqilri yuxarda deyilnlr misal
gstrmk olar.
Lakin qeyd etmk lazmdr ki, baqa blglrdn frqli
olaraq rql Qrbin qovuuunda yerln Azrbaycanda
tarixn mxtlif dinlr v mdniyytlr mnsub olan
xalqlar bir ail kimi hmi slh v minamanlq raitind yaamlar. 2011-ci il 10-11 oktyabrda Bakda XXI sr:
midlr v arlar devizi il keiriln Beynlxalq Humanitar Forumda x edn Azrbaycan Respublikasnn prezidenti .liyev tarixn lkmizin milli v dini dzmllk
nnsin malik olduunu vurulayaraq demidir: He
vaxt Azrbaycanda milli, yaxud dini zmind he bir
qardurma, anlalmazlq olmamdr. He vaxt ayrsekiliy yol verilmmidir v bu gn mstqil Azrbaycan
bu nnlr sadiqdir.(56)
Qeyd edk ki, Prezident .liyevin Forumda syldiyi bu
ikirlr Milli Thlksizlik Konsepsiyasnn mva iq blmsind z ksini tapmdr. Bununla yana, dinindn v milliyytindn asl olmayaraq btn vtndalarn qanun qarsnda brabrliyi prinsiplri, lkd brqrar edilmi milli
v dini tolerantlq mhitinin qorunmas da dvlt qarsnda
duran prioritet msllrdn biri kimi mvcud konsepsiyada z ifadsini tapmdr.
Bu msl konsepsiyada aadak kimi formul edilmidir: Azrbaycan Respublikas hmi mxtlif milltlrin v
dinlrin slh raitind birg yaayna nmun olmudur.
Azrbaycan dvlti cmiyytin maraqlarndan irli gln
rasional milli siyast kursunu, dini tolerantlq mhitinin
qorunmas v inkiafn, btn vtndalarn qanun qarsnda brabrliyi v qanunun aliliyini, demokratik hquq v
azadlqlarn, hminin insanlarn bu hquq v azadlqlarn63

dan srbst istifad imkanlarnn tmin edilmsini mvaiq riskin real thdid evrilmsinin qarsnn alnmas v
neytralladrlmasnn mhm rtlri qismind nzrdn
keirilir. Hazrk mrhld lkd brqrar edilmi milli v
dini tolerantlq mhitinin qorunmas v inkiaf dvlt qarsnda duran balca vziflrdn hesab olunur.(57)
Qeyd etmk lazmdr ki, Azrbaycanda dvlt-din mnasibtlrinin tnzimlnmsind Dini Qurumlar zr Dvlt Komitsinin (DQDK) faliyyti mhm hmiyyt ksb
edir. DQDK yarand gndn Respublikamzda faliyyt
gstrn mxtlif dini icmalarn qeydiyyatdan keirilmsi, onlarn mva iq qanunvericiliy uyun kild faliyyt
gstrmsin nzart edilmsi, baqa lklrin dini qurumlar il mkdalq msllrinin hyata keirilmsi, respublikamzda mvcud olan mxtlif dini konfessiyalar arasnda
dini dzmllyn qorunub saxlanmas sahsind mhm
rol oynamdr. Qeyd edk ki, DQDK-nin 10 illik faliyytin
nzr salmaq, bu mddtd komitnin dvlt-din mnasibtlrinin tnzimlnmsi sahsind grdy ilr bir daha
diqqt yetirmk mqsdil 2011-ci il 21 iyunda Bakda dinnaslq sahsind mtxssislr, dini icma rhbrlri, QHT
v KV nmayndlrinin itirak il DQDK 10 il mvzusunda dyirmi masa keirilmidir. Toplantnn yekununda
tdbir itiraklar Azrbaycan Prezidenti .liyev mracit nvanlayblar. Mracitd ulu ndr H.liyevin 21 iyun
2001-ci il tarixli, 512 sayl Frman il DQDK-nin yaradlmasnn hmiyyti vurulanm v gstrilmidir ki, lkmizd zrrli dini cryanlarn v ekstremist meyllrin qarsnn alnmas, elc d bu sahd mvcud problemlrin hlli
istiqamtind xeyli i grlmdr.
Bununla yana dini problemlr sahsind qarda hl
grlsi ilrin ox olduunu bildirrk, xsusn, gnclr
arasnda dini maari lndirm ilrini genilndirmyi vur64

ulayan tdbir itiraklar aadak mzmunda Prezident

mracit etmilr: Bununla bel, mumiyytl, regionda
dini problemlrin mrkkb olduu v hlli myyn zaman
tlb etdiyi n lkmizd uzun mddt rzind siyasilmi radikal dini qruplar v triqtlri birdflik zrrsizldirmk, elc d dini maari lndirm sahsind mvcud
boluqlar tamamil aradan qaldrmaq hl d mmkn olmayb.(58)
Azrbaycan prezidenti .liyev nvanlanan bu mracitin mzmunundan mlum olur ki, lkmizd dini thlksizlikl bal hl d myyn problemlr mvcuddur. Mhz bu
cr problemlrin aradan qaldrlmas v milli thlksizliy
thdidlr yaradan msllrin hll edilmsi hazrda qarda duran mhm vziflrdn biridir. Sosioloji mahidlr
gstrir ki, insanlar lkmizin indiki inkiaf sviyysind
mnviyyatmza zrr vuran dini radikalizmi mqbul hesab
etmir, dinin siyasildirilmsinin leyhin xr, milli v dini
ekstremizm qar tdbirlr grlmsini tlb edirlr.
Sosioloji mahidlr v elmi dbiyyatn aradrlmasna saslanaraq mstqil Azrbaycan respublikasnn milli
thlksizliyin dinl bal thdidlri aadak kimi qrupladrmaq olar:
1. Mxtlif yollarla xaricdn gtiriln zrrli dini kitablarn, audio-video vsaitlrin hali arasnda yaylmas;
2. nformasiya mharibsind din amilindn istifad
edilmsi;
3. Azrbaycanda rsmi qeydiyyatdan kemyn, lakin
icazsiz faliyyt gstrn bzi dini icmalarn, dini-siyasi
qruplarn, din prdsi altnda qruplaan terroru dstlrin
qanunazidd faliyytin son qoyulmaldr.
Yuxarda qeyd olunduu kimi, milli thlksizliyimiz
dinl bal thlk yaradan amillrdn biri xarici lklrdn Azrbaycana bzi dini-siyasi dbiyyatlarn gtirilmsi
65

v mxtlif yollarla respublikamzda yaylmasdr. ox tssf ki, dflrl akar edilmidir ki, bu cr dini-siyasi dbiyyatlarda v audio-video vsaitlrd dvltiliyimiz v
xalqmzn milli maraqlarna zidd olan radikal dini arlar,
dini dzmszlk tbli edn ideyalar, dini ayrsekilik yaradan prinsiplr, gnclrimizin uruna mn i tsir ed biln
mxtlif arlar z ksini tapr.
Gstrmk lazmdr ki, lkmizd faliyyt gstrn bzi
radikal dini qruplar dini dbiyyatlarn metroda satna qadaa qoyulmasna qar hay-ky salaraq KV-d bu haqda
dvlt qurumlarna qar sassz iradlar bildirmkl muldurlar. Bu msllr bzi dini qruplarn dinl bal qanunvericilikdn xbrsiz olduqlarndan irli glir. Msln, metro
stansiyasnda dini dbiyyatn satna qadaa qoyulmas
Dini etiqad azadl haqqnda Azrbaycan Respublikasnn
qanununun 22-ci maddsinin 3-c hisssin sasn, (qanuna edilmi lavlrdn sonra) dini tyinatl dbiyyatn, yalarn v dini mzmunlu baqa materiallarn sat yalnz
ixtisasladrlm sat yerlrind hyata keiril bilr.
Qanunda gstriln bu hquqi tdbirlri dindarlarn hquqlarnn pozulmas kimi baa dmk lazm deyil.
Tssf ki, hquqi savad az olan bzi adamlar bu tdbirlri dindarlarn hquqlarnn pozulmasna ynlmi normativ-hquqi qaydalar kimi baa drlr. slind bu tdbirlr
vtndalar arasnda dini mnsubiyytin gr nifaq salan,
cmiyytd dinlraras ayrsekiliyi tbli edn radikal mzmunlu dini dbiyyatn v zrrli tbliat vasitlrinin yaylmasnn qarsn almaa kmk edir.
Qeyd etmk lazmdr ki, bu cr kitablarn v audio-video
vasitlrin lkmiz gtirilmsin v yaylmasna mhdudiyyt qoyulmas, thlksizlik baxmndan mva iq orqanlar tr indn atlan normal addmlar kimi qiymtlndirilmlidir.
66

Faktlar gstrir ki, cmiyytd ictimai asayii pozan,

halinin rahatlna qar thlk trdn, milli thlksizliy thdid yaradan hallar lkmiz qar ynlmi informasiya mharibsidir. Azrbaycann srtli sosial-iqtisadi,
mdni inkiafn gz gtrmyn bzi lklr informasiya
mharibsind din amilindn lkmiz qar vaxtar istifad edirlr.
Msln, orta mktbd agird qzlarn hicab qalmaqal,
qeydiyyatdan kemmi slam partiyasnn zvlrinin guya
dvlt qurumlar tr indn sxdrlmas v s. bu kimi bhtan xarakterli mlumatlarn qonu lklrin ktlvi informasiya vasitlrind iqlandrlmasn Azrbaycana qar
informasiya mharibsinin bir formas kimi dyrlndirmk
olar.
Azrbaycann sosial-iqtisadi v mdni sahd yksk inkiafn gz gtrmyn bzi lklr z KV-lrind
guya Azrbaycanda islam dininin sxdrlmas, dindarlarn
hquqlarnn pozulmas v s. haqqnda bhtan xarakterli
mxtlif informasiyalar yayrlar.
Bhtan xarakterli bu cr informasiyalara cavab olaraq
respublikamzda tannm rqnas alim, Milli Mclisin
zv, AMEA-nn rqnaslq nstitutunun direktoru, ilologiya elmlri doktoru, professor Gvhr Baxliyeva lkmizdki dini durumun vziyyti, dindarlara yaradlm normal raiti v dvlt-din mnasibtlrinin hquqi saslarn
rh edrk yazmdr: Bu gn Azrbaycanda dindarlarn
islami ayinlri icra etmsind he bir mane yoxdur, buna
hr cr rait yaradlmdr. Bununla bel dinin dvltdn
ayr olmas bard lk Konstitusiyasnda ksini tapm
prinsip dnmdn hyata keirilir. Dini Qurumlarla i zr
Dvlt Komitsinin yaradlmas v faliyyti zrrli triqtlrin, missioner tkilatlarn qarsn almaqla cmiyytimizd islamn layiqli yer tutmasna rait yaratmdr.(59)
67

Respublikamzda dini vziyyt v dindarlara mnasibtl bal reall ks etdirmyn yazlarn bzi yerli qzetlrd iqlandrlmas da bu qbildndir. Yni KV-lrd
Azrbaycann realln ks etdirmyn bu cr mqallrin
drc olunmas da xaricd faliyyt gstrn antiazrbaycan
qruplarna lkmiz qar informasiya mharibsind din
amilindn istifad etmk n tkan vermi olur. Professor
G.Baxliyevann fls i mntiq v real faktlara saslanan
bu ikirlrini Azrbaycanda mvcud olan dini duruma qar bhtanlar yadran daxild v xarici lklrdki KV-lrin
bhtan dolu iddialarna qar tutarl cavab kimi qiymtlndirmk olar.
Yuxarda yazlanlardan grndy kimi, lkmizin milli
thlksizliyin dinl bal olan thdidlr mxtlifynmldr. Bunlarn irisind hazrki raitd maddi v mnvi
chtdn xarici lklr tr indn dstklnn v icazsiz
faliyyt gstrn bzi dini-siyasi qruplar n thlkli hesab etmk olar. Beynlxalq tcrb gstrir ki, bu cr qruplar milli v dini ekstremizm v terrorizm meyilli olduqlarna gr onlarn faliyyti cmiyytin sabitliyi n daha ox
thlk yaradr ki, bunlar da milli thlksizliyimiz qar
thdid hesab etmk olar.
Azrbaycan dnyvi, sivil bir dvlt olaraq hmi dini
ekstremizm qar xm, dini dzmszly pislmi v bu
sahd baqa dvltlrl mkdalq etmi v etmkddir.
Azrbaycan terrorizm, dini ekstremizm qar mbariz
aparan lklrl mkdala stnlk verir.
Azrbaycan Prezident Administrasiyann rhbri, akademik R.Mehdiyev 2011-ci il sentyabrn 21-d Rusiyann Yekaterinburq hrind keiriln thlksizlik msllrin
cavabdeh olan yksk vzifli xslrin beynlxalq grnd itirak etmidir. Dnyann 65 lksinin nmayndlrinin itirak etdiyi bu beynlxalq toplantda bir ox aktual
68

msllr, o cmldn beynlxalq informasiya thlksizliyi,

tbii v texnogen flaktlr zaman mkdalq, transmilli cinaytkarla qar mbariz msllri mzakir edilmidir.
Bu beynlxalq grd akademik R.Mehdiyev Milltlraras
dmnilik v dini dzmszlkl laqdar bhranl vziyytlrd ekstremizmin tzahrlrin qar mbariz sahsind beynlxalq mkdaln falladrlmas problemlri
mvzusunda mruz il x etmidir. z mruzsind ekstremizmin mahiyytini elmi chtdn izah edn R.Mehdiyev
qeyd etmidir ki, Ekstremizm n mumi formada mxtlif
msllr ifrat baxlarn trfdar olmaq kimi trif verilir.
Lakin ekstremizm, sadc, radikal baxlarn ifadsi deyildir.
ox vaxt o ciddi cinaytlr trdilmsin sbb olur.(60)
R.Mehdiyev ekstremizmin oxsayl formalar arasnda
milli v dini ekstremizmi n thlkli forma hesab edrk
bunu aadak kimi saslandrmdr: Ekstremizmin oxsayl formalar arasnda n thlkli formalar kimi milli v
dini ekstremizmi qeyd etmk lazmdr. Onlarn dadc potensial olduqca bykdr, nki onlar byk insan qruplarn, htta btv xalqlar da hat ed bilr.(61)
Dini ekstremizmin genilnrk, radikal qruplarla birlrk cmiyytd sabitliyi pozmaa, ictimai thlksizliyin tmin olunmasna mn i tsir gstrrk sosial vziyyti
kskinldirmy aldn vurulayan akademik dini-siyasi ekstremizmin cmiyyt n yaratd thlkni aadak kimi rh etmidir: Bu gn mxtlif ekstremist qruplar
z mqsdlri n radikal dini ideyalardan istifad etmkl
dnyvi v demokratik dvlt quruluunu dyimy ynlmi faliyyti hyata keirmy alrlar. Onlar cmiyytd
sabitliyi pozmaa, dini v sosial vziyyti kskinldirmy
alrlar.(62)
Qeyd edk ki, dinin siyasildirilmsi, yaxud siyasi faliyytd dindn istifad, dini ayrsekiliyi yaratmaq, baqa
69

dinlr qar nifrt tbli edilmsi bir ox lklrd, o cmldn Avropann inkiaf etmi lklrind d mahid olunur. Msln, 2011-ci il 22 iyul tarixind Norved 32 yal
Andreas Breyvikin trtdiyi dini-siyasi xarakter dayan terror aktn buna misal gstrmk olar. nformasiya agentliklrinin mlumatna gr, vvlc Oslo hrinin hkumt
binasnn yerldiyi mhlld byk partlay trdn
A.Breyvik, sonradan polis paltar geyrk Utoya adasnda
yerln gnclrin yay drgsin glrk drgd toplant keirn oxsayl gnclri glllmidir.
Bu terror akt zaman 80-a yaxn adam qtl yetirilmi, 100-dn ox is itgin dmdr. Siyasi mahidilrin ikrin gr, Avropada mslmanlarn saynn artmasn thlk kimi qbul edn 32 yal terroru, qeyri-Qrb
lklrindn gln mslmanlara Norved snacaq vern
Sosial-Demokrat partiyasn dmn hesab etdiyin gr,
onlara qar terror trtmidir. Siyasi mahidilrin ryin gr, terroru z bu ikri mhkmd etiraf etmidir.
Qeyd edk ki, Norved islamofobiyan dstklyn siyasi tkilatlardan biri Trqqi Partiyasdr ki, bu partiyann
siyasi baxlar A.Breyvikin siyasi baxlar il st-st dr.
A.Breyvik vaxtil hmin partiyann zv olmu, sonradan
partiya sralarndan xmdr. Terroru z siyasi baxlarn
trtdiyi cinaytdn bir az vvl Londonda ap etdirdiyi 630
shiflik Avropa mstqillik deklarasiyas (2011) adl kitabnda rh etmidir.
Mhkm zaman A.Breyvik Qrbi Avropann mslmanlarn lin kemsinin qarsn almaq n bu cinayti
trtdiyini bildirmidir. O, Avropan xilas etmk n ldrmk istdiyi adamlarn siyahsnda Byk Britaniyann sabiq ba naziri Toni Bleyer, Britaniya ahzadsi arlz, Almaniya kansleri Anqela Merkel, o vaxtk Fransa prezidenti Nikola
Sarkozi v digr nfuzlu xslrin adlar olduunu vurula70

mdr. A.Breyvik internet yerldirdiyi videoarxda zn

orta sr cngavrlri il mqayis etmi v baqalarn da
slib yrs olmaa, Avropann islamladrlmasna
qar v marksizm qar mbariz aparmaa armdr.
(63)
Buradan grndy kimi, Norve kimi Avropann inkiaf etmi bir lksind ba vern bu mdhi cinayt hadissi dini dzmszlk, baqa dinlr qar nifrt tbli edn
hadis kimi insanlarn uruna daxil olmu, sasn, mslmanlara v multukulturalizm siyastin qar ynldilmidir. Bu faktlar bir daha onu gstrir ki, terrorularn, dini
ekstremistlrin vtni yoxdur. Bellri istniln blgd cinayt trd bilr. Bzi radikal dini qruplar vvlc tbliat
metodundan istifad edrk halinin hssas tbqlrinin
ar sosial-iqtisadi vziyytindn sui-istifad edib onlar z
tr lrin kirlr, sonra is mxtlif txribatlarda onlardan istifad edirlr.
Akademik R.Mehdiyev Yekaterinburqdak toplantda son
vaxtlar Azrbaycanda da dini ekstremizml, terroruluqla
mul olan bzi txribat qruplarn faliyyti haqqnda
mlumat vermi, onlarn zrrsizldirildiyini bildirrk
demidir: Msln, son illrd Pakistanda imali Vziristan
razisind l-Qaid drglrind hazrlq kemi qanunsuz silahl dstnin zvlri mhkum edilmi, Sumqayt
camaat terror qrupu zrrsizldirilmidir. Bundan lav,
dini tmayll Ceyulla, Hizbut-Thrir, l-Qaid Qafqaz,
mam Mehdinin imal ordusu v baqa terror tkilatlarnn zklri lv edilmi, hmin tkilatlarn 189 zv cinayt msuliyytin clb olunmudur... Qeyd etdiyim faktlar
ona dlalt edir ki, millti ekstremizml brabr, dini ekstremizm Azrbaycann milli thlksizliyi n ciddi risklrdir.(64)
Buradan mlum olur ki, Azrbaycanda faliyyt gstr71

mi txribat qruplar beynlxalq terror bklri il

laqdar olmu v xarici lklrd yerln terror qruplar
tr indn idar olunmudur. Ancaq tss l qeyd etmk
lazmdr ki, zaman-zaman insanlar dinl bal lvi v bri missiyan tamam baqa mcrada inkiaf etdirrk, dini,
mdniyyti siyasi amallara xidmt etdirmy almlar.
Xsusn d, son vaxtlar bu prosesi daha intensiv mahid
edirik. Din liderlrinin xsiyytlrinin thqiri, dinlrin digr din mnsublar tr indn thqir olunmas, mqdds
kitablarn yandrlmas v biri digrin qar yalan v bhtanlarla x etmsi kimi faktlar bu proseslrin leyhin mbariznin aktualln v vacibliyini gstrir.
Faktlar gstrir ki, Azrbaycanda dini tolerantlq mdniyyti tarixn yksk olmudur. Azrbaycanda dinlrin
brabr v slh iind yaamas tarixin btn mrhllrind mahid olunmudur. Btn dinlr brabr hquqlu olaraq cmiyytin inkiaf prosesin eyni istiqamtd z
thflrini vermilr v bu gn d bu missiyan hyata keirmkddirlr. lbtt, bu slam dininin btn insanlara tbli
etdiyi mumbri v humanist dyrlrin bhrsidir. Biz
bu yanaman btn dini mtn v kitablarda mahid ed
bilrik. Xristian, slam v Buddizm kimi dinlr z mqdds
kitablarnda slh, minamanl v sevgini insanla sas
amal kimi hr zaman tvsiyy etmi v bu da, tbii ki, z nvbsind insanlara, dinlr, mdniyytlr tolerant raitd
yaama, yaratma yrtmidir.
Dini ayrsekiliy rvac verilmsi dinlraras mnasibtlrin qzdrlmas da dini ekstremizm tkan verir. ox
tssf ki, dinlrin thqir olunmas, baqa dinlr qar dmnilik hisslrinin qzdrlmas orta srlrd yox, ictimai
urun, elm v texnikann yksk inkiaf etdiyi XXI srd
ba verir. Msln, amerikal keiin slamn mqdds kitab olan Qurani-Krimi oda atb yandrmas btn msl72

manlar hiddtlndirmidir.
H.liyev Fondunun prezidenti, YUNESKO-nun v SESKO-nun xomraml s iri Mehriban liyeva 7-9 aprel 2011ci ild Bakda keiriln mumdnya Mdniyytlraras
Dialoq Forumunda bu hadisnin dinlraras mnaqinin
qzdrlmasna tkan verdiyini pislyrk demidir: Biz
el bir dvrd yaayrq ki, htta insanlarn n mqdds, n
lvi hisslri il oynamaq istynlr d taplr. Bizim hr birimiz mxtlif din mnsubuq v bu dinlrin dyr sistemlri
olduqca yaxndr. Biz mxtlif dinlrd bir Tanrya dua edirik v dualarmzn mahiyyti d eynidir. Lakin biz bu gn insanlqdan knar v alasmaz bir faktla zlirik. zn din
xadimi adlandran biri mqdds kitab Qurani-Krimi oda
atb yandrr. Ndir bel hrktin ad? Ndir onun mqsdi?
Hans siyasi qvvlrin sifariidir bu? Bel insanlar kim v
ny xidmt edirlr? Lakin biz bel bir dhtli haln, hadisnin dnya ictimaiyyti tr indn qti kild pislnmsi il
d rastlamadq. Nticd czasz qddarlq bir az da, daha
da dhtli qddarlqla nticlndi v biz bunun da ahidi
olduq.(65)
Bu istiqamtd, BMT-nin Ba Assambleyasnn Dinlrin
thqir olunmas leyhin mbariz adl A\ RES\ 65/224
sayl Qtnamsind bu msllrin gndm gtirilmsi
tqdir layiq davran v hrktdir. Bu gn btn BMT-na
zv olan lklrin qtnamy qoulmas v bu istiqamtd
bzi nmli addmlarn atlmas gecikmi bir davran olsa
da, ancaq bu dvr n olduqca vacib bir addmdr.
Azrbaycan Respublikasnn da bu qtnamy qoulmas sevindirici v tqdirlayiqdir. Dinlrin tolerant raitd
yaamas v mumbri dyrlr kontekstind inkiaf etmsi baxmndan Azrbaycann tutduu mvqe v izldiyi
siyast bir model kimi bu gn dnyaya tqdim edil bilr. Bu
baxmdan Dinlrin thqir olunmas leyhin mbariz is73

tiqamtind bzi tkli lrimiz yerin drdi:

1.Dinlr v bu dinlrin btn mqdds xslri, kitablar, mtnlri v inanclar mqdds hesab edilmli v he
bir vziyytd bu dinlr v onlarn ehtiva etdiyi dyrlr he
bir kild thqir olunmamaldr.
2.Dvltin siyastin uyun kild cmiyytd dini maari lndirm ilri aparlmal v bu istiqamtd maari lndirici vsaitlr hazrlanmaldr.
3.Ktlvi informasiya vasitlrind dinlri thqir v aalayan he bir sz, ibary, ifady, v hrkt yol verilmmlidir.
4.lknin Konstitusiyasna mva iq olaraq dinlrin tblii, inanclarn yaanmas v ibadtlrin yerin yetirilmsi
tmin edilmlidir.
5.Dini sahd cmiyytd ayrsekilik, hrc-mrclik, zbanalq, radikal v fanatik btn davranlarn v hrktlrin qarsnn alnmas n maari lndirici tdbirlr grlmlidir.
6.Hr hans bir cmiyytd dinlrin tolerant dyrlr
iind yaamas v faliyyt gstrmsi insanlara elmi v
metodik yollarla alanmaldr.

74

III FSL
QLOBALLAMA DVRND DNLRARASI V
MDNYYTLRARASI DALOQ DAVAMLI
NKAFIN SASIDIR.
3.1.Qloballama v Azrbaycan

Azrbaycan qloballamann inkiafna msbt mnada z thfsini verir. Mnim lkm dnya miqyasnda geostrateji hmiyyt malik z cora i mvqeyindn, ehtiyatlarndan v potensialndan istifad
edrk rq il Qrb arasnda zngin tarixi kemidn balanan v glcy istiqamtlnn krp rolunu smrli surtd hyata keirir.
Heydr liyev
Son vaxtlar qloballama haqqnda xeyli srlr yazlm
v onun mxtlif istiqamtlri elmi aradrmalarn tdqiqat
obyektin evrilmidir.
Mlumdur ki, XX srd briyytin elmi-texniki, sosial-iqtisadi, ictimai-siyasi, incsnt v mdniyyt sahsind ld etdiyi uurlar, onun btn tarix boyu ld etdiyi
nailiyytlrdn qat-qat yksk olmudur.
Qloballama termini d XX srin 80-ci illrind meydana glmidir. Qloballama termininin yaranmas Amerika
alimi T.Levitin adyla baldr. Lakin bu terminin elmi dvriyyy xarlmasnda Amerika sosioloqu R.Robertsonun
mhm rolu olmudur. Bundan baqa, alimlrdn A.Kinq, A.
Toynbi, B.nayder, S.Xattinqton, A.Peei, M.Uoters, C.Soros,
K.Omaye, M.S.Makluen, A.N.Bueva, Y.V.Yakovets v baqalar
tr indn qloballamann mahiyyti, onun istiqamtlri v
perspektivlri haqda bir ox aradrmalar aparlmdr.
Respublikamzda is qloballamann fls i tdqiqi,
75

sasn, AMEA-nn Flsf, Sosiologiya v Hquq nstitutunda hyata keirilmkddir.

Terminoloji chtdn qloballamann hr i mnasna gldikd qlobal, hr eyi hat edn, mumdnya,
mumi planetar hadis mnasn bildirir. Sosial-fls i
planda qloballamann mahiyytini rh edrkn prosesin
sosialln v dnyviliyini baa dmk lazmdr.
Qloballamada iqtisadi v maliyy chtdn d inteqrasiya prosesi ba verir. Bu prosesd pul vahidi kimi AB dollar
sas tdiyy vasitsin evrilmidir. Bzn bu baxmdan bir
ox tdqiqatlar qloballaman amerikanlama kimi tqdim
edirlr. Digr trfdn bzi tdqiqatlar is AB-n dnyada gedn hrbi-siyasi (fqanstan, raq v s.), sosial-iqtisadi
v mdni proseslr mdaxilsini sas gtrrk qloballaman amerikanlama kimi izah edirlr. Msln, mhur Amerika politoloqu N.Kissincer 12 sentyabr 1999-cu
ild rlandiyann Trinti Kollecd syldiyi mhazirsind
demidir: sas msl budur ki, hamnn qloballama adlandrd proses slind AB-n btn sahlrd hkmran
rolunun genilndirilmsinin sadc baqa cr adlandrlmasdr.(66,s.12-13)
Qloballama beynlxalq sviyyd inteqrasiya prosesinin n yksk mrhlsi olub dnya lklrinin mdniyyt, iqtisadiyyat v institusional yaxnlamasdr. qtisadi
baxmdan qloballama mumdnya investisiya v inteqrasiya mhitinin yaradlmasdr. Siyasi kontekstd is qloballama masir beynlxalq geosiyasi mrkzlr arasnda siyasi
mbariz v siyasi rqabt sasl tsir gstrn amillrdir.
Bzi tdqiqatlar qloballaman briyytin mvcudluuna sasl kild thlk yaradan proses kimi rh edirlr.
Bu ikirlr hazrda qloballamaya qar xan antiqlobalistlr
hrkatnn formalamasnda mhm rol oynamdr.
Sosial-fls i anlamda qloballaman mumbri miqyasda trqqi prosesinin trkib hisssi kimi dyrlndirmk
76

olar. BMT-nin tbbs il 2000-ci ilin sentyabr aynda

Amerikann Nyu-York hrind keiriln Minilliyin Forumunda itirak edn mummilli liderimiz H.liyev qloballama prosesinin mahiyytindn bhs edrk demidir: Dnyann inkiafnn indiki mrhlsinin balca
meyli qloballamadr. Bu mrkkb v he d birmnal
olmayan prosesin perspektivlri bizim hammz dndrr. Qloballama dvltlrin davaml inkiafnn,
btvlynn v idaretm sistemlrinin stabilliyinin
tmin olunmasna, iqtisadi mnasibtlrd ayr-sekiliyin aradan qaldrlmasna, xalqlarn rifah halnn ykslmsin kmk etmlidir.(67,s.3-4)
ksr alimlr qloballama prosesini informasiya-kommunikasiya vasitlrinin inkiaf nticsind ba vern tzahr kimi qiymtlndirir. Bel ki, informasiya inqilab qloballama prosesinin genilnmsin z tsirini gstrmidir.
Digr trfdn qloballama informasiya sahsind ba vern
proseslr yeni tlbat yaratmdr.
nformasiya inqilabnn qloballama prosesin tsiri
msllrini aradrmaq n Amerikann Harvard universitetinin professoru S.Xattinqtonun Sivilizasiyalarn mbarizsi tlimin diqqt yetirmk lazmdr. S.Xattinqtonun
ikrin gr, qloballama prosesi srtlndikc millt-dvlt
anlay getdikc aradan qalxr, ayr-ayr lklrin mdniyytind oxar chtlr v eyniliklr yaranr. Lakin ayr-ayr
sivilizasiyalarn mdniyytinin st qatnda olan frqlr silins d, alt laylarda olan etnik frqlr arasnda mnasibtlr kskinlir v mxtlif mdni mrkzlr arasnda qardurma artr. S.Xattinqtona gr, bu prosesd informasiya
mhitinin genilnmsi sas rol oynayr. (68,s.300)
Masir informasiya texnologiyalar mxtlif lklrd ba vern proseslri bir-biri il yaxnladrm, onlarn
paralel kild rabitsi tmin edilmidir. nformasiya texnologiyalarnn ttbiqi nticsind cmiyytin intellektu77

allamasnn srtlnmsi vacib sosial amil kimi x edir.

nformasiya texnologiyalarnn inkiaf hr hans bir lkd
mnviyyata xsusi tsir edir.
Mahidlr gstrir ki, qloballama prosesinin gclnmsi vvllr dnyann ayr-ayr lklrind sas aparc rol
oynayan milli v dini dyrlrin hmiyytinin qismn itirilmsin sbb olur. Qloballama prosesind hr hans cmiyytd milli dil v etnik sosial laqlrin dalmas onlarn
vzin beynlxalq nsiyyt vasitsi olan ingilis dilinin hmiyytinin artmas mahid edilir. Eyni zamanda, bu proses milli v dini dyrlrin tdricn azalmasna v ktlvi
mdniyytin formalamasna myyn drcd z tsirini
gstrmkddir.
Rus alimi A.N.Buyevann ikrin gr, qloballama prosesind informasiya texnologiyalar ictimai-siyasi sistemin
inkiafnda katalizator rolunu oynayaraq mxtlif sosial
proseslr tkan verir. (69,s.15) Bel ki, qlobal kompter bklri mxtlif blglrd yaayan insanlara lazmi mlumatlar qsa mddtd ld etmk imkan yaradr.
nkiaf etmi lklrd informasiya texnologiyalar
haliy dvlt orqanlar tr indn bzi xidmtlrin gstrilmsin (mk haqq v tqadlrin bankomatlardan gtrlmsi v s.) rait yaradr. nformasiya texnologiyalarnn inkiaf vtndalarla dvlt orqanlar arasnda effektiv
mnasibtlrin yaranmasna rait yaradr v bu da z nvbsind inzibati idaretm mexanizminin ffa ln v
smrliliyini artrr.
Qloballama oxsayl informasiya resurslar yaradr ki,
bu da ktlvi informasiya vasitlrinin (KV) genilnmsin
tsir edir. KV-in genilnmsi z nvbsind dnyann hr
hans bir gsind ba vern hadislr haqqnda insanlar
mlumatlandrr, onlarn dnyagr sviyysinin artmasna tsir edir. KV-in genilnmsi nticsind insanlar z
hyatnn btn chtlrini hat ed biln gcl informa78

siya mkannda yaamaq imkan ld edirlr. Bellikl, KV

insann informasiya ehtiyaclarnn hyata keirilmsi n
xsusi hmiyyt ksb edir v qloballama prosesinin genilnmsin xidmt edir.
nformasiya texnologiyalar cmiyytin sosial-iqtisadi
mnasibtlrin d myyn tsir gstrir. Msln, istehsal
prosesind mhsuldarln artrlmas, istehsal olunan mhsullarn reklam olunmas, iilrin bacarqlarnn artmas,
yeni ixtisaslarn meydana glmsi, traf mhitin mha izsi
v digr bu kimi sosial-iqtisadi msllrin hll edilmsi informasiya texnologiyalarnn qloballama prosesin tsirini
gstrn amillrdndir.
Sosial-iqtisadi chtdn getdikc inkiaf edn mstqil
respublikamz da dnyada gedn qloballama prosesindn
knarda qalmamdr.
Dnyvi dvlt quruculuunu hyata keirn Azrbaycann beynlxalq nfuzu getdikc artr v geostrateji hmiyyti ykslir. Hazrda dnyada gedn qloballama prosesind fal itirak edn respublikamzn rq v Qrb arasndak
mnasibtlrin inkiafnda da rolu ykslir. Son illrd respublikamzn beynlxalq enerji layihlrinin reallamasndak itirak buna sbutdur. Bu baxmdan mummilli liderimiz H.liyev Minilliyin Zirv grndki (Nyu-York, 2000)
z xnda qloballama prosesind Azrbaycann geostrateji hmiyytindn bhs edrk demidir: Azrbaycan
qloballamann inkiafna msbt mnada z thfsini
verir. Mnim lkm dnya miqyasnda geostrateji hmiyyt malik z cora i mvqeyindn, ehtiyatlarndan
v potensialndan istifad edrk rq il Qrb arasnda
zngin tarixi kemidn balanan v glcy istiqamtlnn krp rolunu smrli surtd hyata keirir. Biz
Byk pk yolunun brpas, Avropa-Qafqaz-Asiya nqliyyat dhlizinin yaradlmas v Xzr hvzsinin karbohidrogen ehtiyatlarnn hasilat v dnya bazarlarna
79

nqli n ox byk sylr gstririk.(70,s.4)

Qeyd etmk lazmdr ki, XX srin sonlarndan balayaraq
ictimai urda n geni yaylm anlaylardan biri qloballamadr. nformasiya texnologiyalarna saslanan qloballama
prosesi artq dnyada sosial, iqtisadi, siyasi, ekoloji, mdni
v s. sahlri hat etmkl realla evrilmidir.
Qloballama hr eydn vvl yer krsind btn
ictimai faliyytin beynlmilllmsi il laqdardr. Qloballama prosesini realladran beynlmilllm onu ifad edir ki, masir dvrd btn briyyt siyasi-iqtisadi,
sosial-mdni, ekoloji v s. laq v mnasibtlrin vahid
sistemin daxil olur. Hazrki raitd bu mnasibtlrin genilnmsi informasiya texnologiyalarnn srtli inkiaf
nticsind qloballama meylini gclndirmi v insanlarda
qlobal tfkkrn formalamasna zmin yaratmdr.
Masir qloballama prosesi elmi biliklr sistemind
insan probleminin, o cmldn davaml insan inkiafnn
yrnilmsin yeni yanamann z xarlmasna sbb
olmudur. Qloballama prosesind sosial-iqtisadi, siyasi v
hquqi-mnvi dyiikliklrin aradrlmas v btvlkd
sivilizasiyann davaml inkiafa kemsinin tdqiq edilmsi
xsusi aktuallq ksb edir.
z geosiyasi hmiyytin gr, rq v Qrb arasndak mnasibtlrin inkiafnda mhm rol oynayan Azrbaycan Respublikas qloballama prosesindd fal itirak edir.
Respublikamzda uurla hyata keiriln neft strategiyas v
lkmizin beynlxalq enerji layihlrinin reallamasndak
fal itirak yuxarda dediklrimiz sbutdur.
Dvlt idariliyind varislik prinsipin ml edn prezident .liyev ulu ndr H.liyevin daxili v xarici siyast
kursunu lyaqtl davam etdirmkddir. Bel ki, Azrbaycann beynlxalq layihlrd itirak etmsi, irimiqyasl enerji
layihlrind aparc rol oynamas respublikamzn qloballama prosesind fal itirakn gstrn faktdr.
80

Msln, 2009-cu il yanvarn 26-27-d Macarstann

paytaxt Budapet hrind NABUKKO layihsin dair
Sammittdki xnda prezident .liyev Azrbaycann qloballamada fal itirakn vurulayaraq bu haqda demidir:
Azrbaycan regionun v Avropann enerji thlksizliyind z rolunu oynayr. Son illr rzind baladmz
v uurla hyata keirdiyimiz layihlr regionda artq
yeni vziyyt yaradbdr. Dnyada ilk df olaraq, Xzrin enerji siyasti lkmiz, xalqmz, qonularmz v
btv region n artq byk fayda verir.(71)
Qloballama prosesind fal itirak edn v bu proses
z thfsini vern Azrbaycan qlobal enerji layihlrinin
smrli mkdala xidmt etmsinin trfdardr. Dnya
lklri il smrli mkdala v brabr trfdala stnlk vern Azrbaycan Respublikas bu ikrini beynlxalq
toplantlarda dflrl byan etmidir. NABUKKO layihsin
dair Sammitd z xnn sonunda prezident lham liyev
bu haqda demidir: NABUKKO-dak itirakmza gldikd, lbtt ki, mkdalmzn lav aspektlrini grmk istrdik. Biz maliyy dstyin ehtiyac duymuruq
v zmz tmin edn lkyik. Biz sx inteqrasiya,
Avropa ttifaq il daha ox proqramlar, birg sylr nticsind hll olunan msllr v smrli trfdalq
lazmdr. Btn bunlar n yax saslar var. minm
ki, enerji layihlri bu trfdal gclndirckdir. Bizim enerji siyastimiz v flsfmiz ondan ibartdir ki,
enerji msllri xalqlar ayrmal deyil, birldirmlidir.(72)
Qloballaman tkc, siyasi v sosial-iqtisadi prosesl
xarakteriz etmk dzgn deyil. Tdqiqatlar Qloballamann cmiyytin btn sahlrini, o cmldn mdniyytin
sahsini d hat etdiyini gstrirlr. Msln, akademik
R.Mehdiyevin haql olaraq qeyd etdiyi kimi: Qloballama
he d tkc, iqtisadi fenomen, frdin hyat raitini yax81

ladrmaq v informasiyadan istifadnin v onun trlmsinin yeni yollarn yaratmaq demk deyildir. Qloballama
cmiyyt hyatnn btn sahlrini, o cmldn sosial-siyasi aspektini hat edn oxspkili prosesdir. O, milli sosial-iqtisadi qurumlar vahid dnya iqtisadi v ictimai sistemi
il qarlql srtd balayan mumdnya hadissidir.(73)
Qloballama dvrnd mdni mxtli liyin multikulturalizmin qorunub saxlanlmasnn vacibliyini gstrmk
n qeyd etmk lazmdr ki, briyytin fundamental mdni srvti onun mxtli liyinddir. Frqli mdniyytlrin
mvcudluunun qorunmas, mdni mxtli liyin znginliyini drk etmk, qarlql inam v anlama raitind mdni mkdala hrmtl yanama, qloballama dvrnd
mdniyytlr v dinlraras dialoqun davam etdirilmsin
zmin yaradr. Mdni mxtli liyin tannmas il bal BMT
Konvensiyasna qoulan Azrbaycan Respublikas mdniyytlraras dialoqun zruriliyini drk edrk rq v Qrb
lklri arasnda mdni mkdaln genilndirilmsin
rvac vermkddir.
Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti lham liyev
masir qloballama dvrnd milli-mnvi dyrlrin qorunmas mslsin d ciddi diqqt yetirilmsini irli srrd. Dnyvi dvlt olan Azrbaycann beynlxalq alm
inteqrasiyasnn mhm hmiyyt ksb etdiyini qeyd edn
prezident qloballama prosesind milli v dini dyrlrimizin yad tsirlrdn qorunmasnn da indiki raitd vacib
msl olduunu n krk bu haqda demidir: Azrbaycan masir, masirln, dnya birliyin srtl qovuan lkdir. Baxmayaraq ki, bizim dini, milli nnlrimiz ox gcldr. Azrbaycan dnyvi dvltdir. Tbii
ki, qloballama proseslri bizdn d yan ke bilmz.
Sadc olaraq, mn hesab edirm, biz el etmliyik ki,
qloballama ad altnda z milli dyrlrimizi unutmayaq. Biz milli dyrlrimiz sadiq olmalyq. Hr bir
82

lk, hr bir xalq n onun milli dyrlri hr eydn

stn olmaldr.(74,s.22-23)
Buradan grndy kimi, dnyada gedn qloballama
prosesinin mahiyytini drindn drk edn prezident lham
liyev bu prosesd qarladmz inkiafa aparan bri
dyrlrdn faydalanma, lakin bununla yana, milli-mnvi v dini dyrlrimizi qoruma, milli mentalitetimiz xas
olmayan dyrlri qbul etmmyi, xalqmzn milli dyrlrin sadiq olma vurulayr. Qeyd edk ki, terminaloji chtdn qloballamaya znmxsus yanama irli srn dvlt
basnn aadak ikri hm nzri, hm d praktiki chtdn xsusi maraq dourur. .liyev qloballamaya Azrbaycandan bax aadak kimi rh etmidir: Biz qloballama deynd Azrbaycanda beynlxalq mkdal, xo
mnasibtlri, dostluu nzrd tuturuq. Qloballama
ad altnda xalqlara zidd olan, milli mentalitet xas olmayan dyrlr alanmamaldr. Hr halda biz buna hazr olmalyq ki, milli mnliyimizi qoruyaq.(75,s.22-23)
3.2.Davaml inkiafa keidin sosial-humanitar
aspektlri

Dnyann inkiafnn indiki mrhlsinin balca

meyli qloballamadr. Bu mrkkb v he d birmnal olmayan prosesin perspektivlri bizim hammz dndrr. Qloballama dvltlrin davaml inkiafnn, btvlynn v idaretm sistemlrinin
stabilliyinin tmin olunmasna, iqtisadi mnasibtlrd ayr-sekiliyin aradan qaldrlmasna, xalqlarn rifah halnn ykslmsin kmk etmlidir.
Heydr liyev
1992-ci il 13-14 iyun tarixind Braziliyann Rio-de-Janeyro (RO) hrind keiriln BMT-nin traf mhit v
83

inkiaf adl beynlxalq konfransnda Davaml inkiaf konsepsiyas qbul edilmidir. Bu konfransn qlobal hmiyyti
ondan ibartdir ki, briyytin mvcudluu v glck inkiafnn traf mhitin imkanlarndan asl olduu tarixd ilk
df olaraq dnya lklrinin hkumt v dvlt rhbrlri
sviyysind rsmi olaraq etiraf edilmidir.
BMT-nin RO konfransnn yekun sndlrind gstrilmidir ki, Hkumtlr mva iq beynlxalq tkilatlarla
mkdalq raitind Davaml inkiafn milli strategiyasn
qbul etmlidirlr. Rio-de-Janeyroda irli srln bu ar artq BMT tr indn dnya lklri n sosial-iqtisadi
v ekoloji proqram kimi tklif olunmudur. BMT-nin RO-92
konfransnda qbul edilmi v davaml inkiaf zr z milli
strategiyalarn hazrlamaq n dnya lklrin tvsiyy
edilmi n mhm snd XXI srin gndliyi (Aqenda
21) adlanan snddir. Bu snd XXI sr n dnya lklrinin iqtisadi, sosial v ekoloji aspektlrini hat edn v hr
bir lkd milli sviyyd davaml inkiaf konsepsiyasn hazrlamaq n mumi faliyyt proqramdr. (76,s. 25-26)
Davaml inkiaf konsepsiyasnn mntiqi mahiyyti Planetin tbii ehtiyatlarndan smrli v qnatl istifad,
tbii mhitin qorunub saxlanlmas, indiki v glck nsillrin hyat key iyytinin yaxladrlmas rtil insanlarn
tlbatnn all kild dnilmsi, xalqlar arasnda slh v
min-amanln qorunub saxlanlmasna ynlmi iqtisadi,
sosial, ekoloji v mdni inkiaf nzrd tutur.
Son illrd nr olunmu elmi dbiyyat aradraraq
bel qnat glmk olar ki, briyytin yaay, sasn,
znd milli mdniyyti v mumbri dyrlri birldirn vahid ekoloji mdniyytin yaradlmasndan asldr.
Bel vahid sasa syknn oxnvl mdniyyt davaml
inkiafn ekohumanist dyrlrin xidmt edir. Davaml inkiafa keid prosesind qlobal ekoloji thlksizliyin tmin
84

olunmas yeni mdni sintezin vacib rtidir. Vahid ekoloji

mdniyytin yaradlmas insan v tbiti birldirmy,
daha drin tfkkr saslanan yeni sullar yaradlmasna
imkan verir.
Vahid ekoloji mdniyytin meyar ekoloji etikann
dyrlri il rtlnir. Ekoloji etika insann insana, cmiyyt olan mnasibtlri il yana insann btvlkd tbit
olan mnasibtlrinin mcmusunu da znd ehtiva edir.
Ekoloji etikann mhm prinsiplrindn biri tbii srvtlri, traf mhit dyrlrini, btvlkd tbii raiti glck
nsillr n qoruyub saxlamaqdan ibartdir. Bu baxmdan
ekoloji etikann prinsiplri davaml inkiafn bzi prinsiplri
il st-st dr. Msln, davaml inkiafn prinsiplrin
uyun gln ekoloji etikann aadak tlblrini buna misal
gstrmk olar:
Glck nsillrin mvcudluq imkanlarnn mhv edilmsin ynlmi hrktlrdn imtina edilmsi;
traf mhit haqqnda qrar qbulunda glck nsillr
qarsndak msuliyyt hissinin prioritet tkil etmsi;
ndiki nsillrin mnafeyi namin glck nsillrin
mnafeyinin qurban verilmsinin yolverilmz olmas v s.
Buradan grndy kimi, davaml inkiaf konsepsiyasnn mahiyytinin ks olunduu RO bynnamsinin
nkiaf hququ el hyata keirilmlidir ki, traf mhitin
saxlanlmas v inkiaf indiki v glck nslin tlbatnn
dnilmsini d nzrd tutmaldr adlanan 3-c prinsipi
ekoloji etikann sas tlblri il st-st dr.
Qeyd etmk lazmdr ki, hr hans bir cmiyytd davaml inkiafa keilmsind yeni urun formalamas zruri rtlrdn biridir. traf mhit mnasibtd yeni urun
formalamas mqsdynl mdni transformasiyann sasn tkil ed bilr. nsann hr hans bir faliyyti myyn qid, bilik v tcrb sasnda urlu olaraq formala85

drlr. Frdi urun v ekoloji mdniyytin formalamas

hmin frdin davrannda, tlbatnda dyiiklik edir. Eyni
zamanda cmiyytin ekoloji urunun v mdniyytinin
formalamas ictimai tlbatlarn, davranlarn, onun forma
v sviyylrinin ictimai urda drk edilmsindn asldr.
Qlobal ekoloji problemlrin tsiri daha ox hiss olunduqca (hazrda dnyann mxtlif blglrind ba vern tbii
flaktlr , istilm, sel v daqnlarn oxalmas v s.) ekoloji urda cmiyytin v tbitin davaml inkiafna chdlrl laqdar yeni prinsipial komponentlr meydana glir.
Daha dorusu, ekoloji mdniyyt syknn ur tbii obyektlri dnyann drk edilmsi kimi grr v onlara tbit
sisteminin trkib hisssi kimi qorunub saxlanmaq mnasn
verir. nsanlarn urunda davaml inkiafa keilmsinin zruriliyi d bununla rtlnir.
Davaml inkiafa keilmsind sosial-humanitar aspektlr mhm rol oynayr. Sosial-humanitar aspektlrin sas
mahiyyti insana qaynn gclndirilmsi v insanlarn faliyyt imkanlarnn v baarq potensiallarnn artrlmasn
tmin etmkdn ibartdir.
Son illrd Respublikamzda insan inkiafna xidmt
edn sosial-humanitar aspektlrin yaxladrlmas n
xeyli ilr grlm v myyn tdbirlr hyata keirilmidir. Bu tdbirlrdn biri prezident .liyevin 2008-2015-ci
illrd Azrbaycan Respublikasnda yoxsulluun azaldlmas v davaml inkiaf Dvlt Proqramnn hyata keirilmsi
zr Tdbirlr Plan (2011-2015-ci illr) haqqnda Srncamn imzalanmasdr. ctimai hyatn btn sahlrind
irliy doru ciddi dyiikliyi nzrd tutan bu Tdbirlr
Plan znd siyasi-iqtisadi, sosial-humanitar, mdniyyt,
turizm, idman v digr blmlr aid sistemli v hatli layihlrin hyata keirilmsini ks etdirn strateji snd sayla bilr.
86

Qeyd edk ki, prezident .liyevin digr (28 iyun 2011ci il tarixli) Srncam il bu Dvlt Proqramna bzi dyiikliklr edilmidir. Bu dyiikliklr lkmizd son illrd
srtli iqtisadi inkiafn v sosial-humanitar sahd aparlan islahatlarn nticsi olaraq meydana xb. Mhz bu reallqlar nzr alan dvlt bas yoxsulluun azaldlmas
v davaml inkiaf Dvlt Proqrqamnda hazrk raitin yeni
tlblrinin z ksini tapmasna qrar verib. Gstrmk lazmdr ki, hyata keiriln tdbirlr uyun olaraq:
Bak hrinin v onun qsblrinin sosial-iqtisadi
inkiafna dair;
halinin rzaq mhsullar il etibarl tminatna dair;
Dmiryolu nqliyyat sisteminin inkiafna v turizmin
inkiafna dair;
Kosmik snayenin yaradlmas v inkiafna dair dvlt
Proqramlar.
Yoxsulluun azaldlmas v davaml inkiaf zr fundamental strateji tdbirlr yuxarda gstriln Dvlt Proqramna lav edilmidir. Bundan baqa, sorta-pensiya sistemind aparlan islahatlara aid, kurortlarn inkiafna dair,
elc d elm, thsil v mdniyytin inkiafna dair proqramlar da szgedn strateji sndin trkib hisssin daxil
olunub.
mumiyytl, son illrd yoxsulluun azaldlmas v davaml inkia la bal lkmizd mhm nticlr ld olunub. Bel ki, respublikamzda gr 2001-ci ild yoxsulluun
sviyysi 49% tkil edirdis, hazrda bu gstrici 7%- brabrdir. Dvlt Proqramnda hyata keirilmsi vacib olan
tdbirlrdn biri-qeyri neft sektorunun aparc sahlrinin,
xsusil d, informasiya-kommunikasiya texnologiyalar, snaye, knd tsrrfat v turizm blmlrinin inkiaf n
davaml investisiya layihlrinin hyata keirilmsindn
ibartdir.
87

Davaml inkiafa keilmsind sosial-humanitar aspektlrin mhm hmiyyt ksb etdiyini nzrd tutan respublikamzn rhbrliyi daima bu sahy diqqti artrmdr. Son
illrd Azrbaycandak sosial-iqtisadi inkiafn nticlrin
saslanan Azrbaycan Respublikasnn prezidenti lham liyev bu haqda demidir: Sosial sahd qarmzdak vziflr halinin rifah haln yaxladrmaq, aztminatl
tbqnin sosial mda isini gclndirmk, yoxsulluu
btvlkd Azrbaycanda aradan qaldrmaqdr....Azrbaycanda yoxsullar olmamaldr. Bu sosial bla olmamaldr. Buna nail olmaq n konkret proqramlarmz, dnlm siyast vardr. Son 7 il rzind (2003-2010-cu
illr nzrd tutulur-H.S.) yoxsulluq sviyysinin 4 df
aa dmsi grln ilrin nticlrinin tzahrdr.(77)
Mlumdur ki, davaml inkiafn sas prinsiplrindn biri
glck nsillrin mnafeyin toxunmadan indiki nsillrin
tlbatnn tmin edilmsidir. Davaml inkiafn bu prinsipini sas tutan prezidentimiz .liyev xalqmzn v lkmizin
glcyi haqda indidn ikirlmyi, glck nsillrin mnafeyi haqda dnmyi n krk bu haqda demidir:
lbtt ki, biz glck haqqnda ikirlmliyik. Baxmayaraq ki, tbii resurslarmz bel demk olsa, n az
yz il biz yax hyat tmin edckdir. Ancaq ondan
sonra n olacaq?! lbtt bunu indidn proqnozladrmaq tindir. Amma hr halda biz almalyq, 10 il, 20
il, 50 il qabaa baxmalyq. Dnya nec inkiaf edck?!
Azrbaycan nyin bahasna inkiaf edck?! Blgd vziyyt nec olacaq ?! Demoqra ik vziyyt nec olacaq?!
Biz btn bu ilri bu gn hazrlamalyq.(78)
Dvlt basnn respublikamzn inkiaf haqqndak
bu ikirlri lkmizin davaml inkiafa keilmsinin zruriliyini gstrir. Eyni zamanda prezidentin glck inkiaf
88

haqqndak mddalar davaml inkiafn tmin olunmasnda da dvltin rolunun artrlmasn n kir.
Davaml insan inkiafnn tmin edilmsind, o cmldn insan amilin diqqt yetirilmsind dvltin rolundan
bhs edn akademik R.Mehdiyev bu haqda demidir: Tarixi
proseslr gstrir ki, dvlt hl ki, frdlrin z potensiallarn inkiaf etdirmsi n yegan v n optimal institut
olaraq qalr. Dvltin masir dvrn tlblrin uyun, universal dyrlr sasnda faliyyti briyytin inkiafn
sciyylndirir. Yer krsi hr birimizin, hr bir vtndan
mumbri xzinsi v srvtidir. Ona gr d, dvlt ilk
nvbd, mhz insan amilinin inkiafna xidmt etmli v
onun glcyini dnmlidir.(79)
Davaml inkiafn sosial-humanitar tr lri beynlxalq
tkilatlarn, o cmldn BMT-nin d hmi diqqt mrkzind olmudur. Mstqil v demokratik dvlt olan Azrbaycan hakimiyyti d BMT-nin sosial-humanitar prinsiplrini z faliyytind hmi nzr almaqdadr v
dvltimizin hyata keirdiyi tdbirlrd bu faliyytin tzahrn grmk olar. Bel ki, 4 noyabr 2010-cu il tarixind
Bak hrind BMT P-nn nsan nkiaf hesabatnn tqdimat mrasimi keirilmidir. BMT P-nn Azrbaycan Prezident Administrasiyas il birg keirdiklri bu tqdimat mrasimi Milltlrin hqiqi srvti: nsan inkiafna aparan
yolllar devizi altnda tkil olunmudur. Tqdimat mrasimind beynlxalq tkilatlarn, hkumt qurumlarnn,
Bakda faliyyt gstrn diplomat korpuslarnn, vtnda
cmiyyti institutlarnn nmayndlri, elm adamlar v
mediya nmayndlri itirak etmilr.
Tqdimat mrasimind x ednlr Davaml nsan nkiafnn yrnilmsinin hmiyyti, nsan inkiafnn gstricilrin yeni yanamalar, 90-c ildn sonra nsan nkiaf
() indeksind ba vern dyiikliklr toxunmular. M89

lumdur ki, BMT nkiaf Proqramnn insan inkiaf haqqndak hesabat ilk df olaraq 1990-c ild hazrlanaraq dnya
ictimaiyytin aqlanmdr. BMT-nin ilk hesabat mrhum
iqtisad alim Mhbud-ul-Haqqn rhbrliyi il hazrlanmdr v Mhbud-ul-Haqq hesabatn sas devizi kimi Hr bir
dvltin hqiqi srvti onun insanlardr prinsipini irli
srmdr. Mhz Bakda keiriln bu tdbir BMT-nin ilk insan inkiaf hesabatnn 20 illiyin hsr olunmudur.
Qeyd edk 90-c illrin ortalarndan sonra lkmizd
aparlan uurlu sosial-iqtisadi islahatlar, 2003-c ildn sonra respublikamzda ictimai hyatn btn sahlrind ba
vern irlilyilr lkmizd insan inkiaf indeksin msbt tsir etmidir. Bunu nzr alan BMT-nin Bakdak sabiq
rezident nmayndsi F.Akura tqdimat mrasimindki
xnda demidir: nsan nkiafnn orta illik tempin gr
Azrbaycan kemi Sovet ttifaq lklri arasnda son 10 il
rzind aparc dvlt olmudur. Azrbaycan bu istiqamtd
htta dnya zr qabaqcl saylan iki dvlti in v Hindistan da arxada qoymaa mvffq olmudur.(80)
Qeyd edk ki, davaml inkiafa keilmsinin sosial-humanitar aspektlri oxchtli olub ictimai hyatn bir ox
sahlrini hat edir. Bu aspektlrdn biri cmiyytd halinin maddi rifah halnn yaxladrlmas, yoxsulluun azaldlmas, yaay n insanlarn hyat key iyytinin yaxladrlmasdr. lbtt, btn dnya lklrind mxtlif
sviyyd yoxsulluq mvcuddur. Davaml inkiaf konsepsiyasnda irli srln yoxsulluq anlay tkc maddi aspektlri
hat etmir. Burada yoxsulluq anlay, hm d insanlarn savadllq v salamlq drcsi il laqdardr. Bu baxmdan
insan yoxsulluu anlay maddi tr lrl yana, mnvi
yoxsulluu, insann ur drcsini, mdni sviyysini d
znd ehtiva edir. Yoxsulluq drcsi mxtlif lklrd
BMT tr indn irli srln myyn indikatorlar vasit90

sil qiymtlndirilir. Zaman kedikc ayr-ayr lklrin inkiaf sviyysin uyun olaraq yoxsulluq drcsini qiymtlndirn indikatorlar dyiir.
Son illrd respublikamzn srtli sosial-iqtisadi inkiaf nticsind lkmizd yoxsulluun sviyysi 7%- enmi
v sosial-humanitar sahd xeyli irlilyi ba vermidir.
lkmizd bu sahd hyata keiriln tdbirlr dediklrimizi bir daha sbut edir.
Azrbaycan Respublikas Prezidentinin 2008-ci il 15
sentyabr tarixli 3043 nmrli Srncam il tsdiq edilmi
2008-2015-ci illrd Azrbaycan Respublikasnda yoxsulluun azaldlmas v davaml inkiaf Dvlt Proqram-nn
hyata keirilmsi zr Tdbirlr Plannn (2011-2015-ci
illr) tsdiq edilmsi haqqnda Azrbaycan Respublikasnn
Prezidenti .liyev 28 iyun 2011-ci il tarixli srncam imzalanmdr.
Bu srncamdan sonra yoxsulluun azaldlmas v davaml inkiaf Dvlt Proqramnda yeni dyiikliklrin edilmsi il bal zrurt yaranmdr. Dvlt Proqramnda yeni
dyiikliklrin edilmsi lkmizd sosial-iqtisadi v mdni
sahd ba vern srtli inkia la laqdar olmudur.
Prezidentin bu srncam 2008-2015-ci illrd Respublikamzda yoxsulluun azaldlmas v davaml inkiaf Dvlt Proqramnn hyata keirilmsi zr Tdbirlr Plannn
ikinci mrhlsinin (2011-2015-ci illr) i balamasnda
start rolu oynayr. Birinci mrhld (2008-2011-ci illrd)
respublikamzn davaml inkiafa kemsi prosesind sosial-iqtisadi amillr sas yer tuturdusa, 2-ci mrhld (20112015-ci illrd) sosial-humanitar v sosiomdni aspektlr
mhm hmiyyt ksb edir. Bunu yoxsulluun azaldlmas
v davaml inkiaf Dvlt Proqramnnn hyata keirilmsi zr 2011-2015-ci illr n nzrd tutulmu Tdbirlr
Plannda irli srln kompleks tdbirlrin siyahsndan da
91

aydn grmk olar. (81)

Tdbirlr Plannda sosial-humanitar aspektlr oxahli
olmaqla yana, hm d onlarn hyata keirilmsind msul olan icra tkilatlarn adlar v icra mddti konkret
gstrilmidir. Tdbirlr Plannda sosial-humanitar aspektlr, sasn, nsan kapitalnn inkiaf v sosial trqqi, adlanan 3-c blmd z ifadsini tapmdr.
Bu blmy:
-3.1. Thsil;
-3.2. Shiyy;
-3.3. traf mhitin davaml idar olunmas;
-3.4. Mdniyyt
-3.5. Gender siyasti;
-3.6. Uaq v gnclr siyasti v s. sosiomdni msllr
daxil edilmidir.
Bu blmd mdniyyt, gender, uaq v gnclr siyasti il bal hyata keirilck tdbirlr daha ox diqqti clb
edir ki, bunlar da davaml insan inkiafnn tmin edilmsin
xidmt edir. 2011-2015-ci illrd mdniyytl bal hyata keirilmsi nzrd tutulan tdbirlr planna aadak
msllr daxil edilmidir:
Xalq ttbiqi sntinin qorunmas mqsdil Bak hrind v regionlarda mvcud olan mdniyyt evlrinin nzdind xalq ttbiqi snti emalatxanalarnn yaradlmasnn
dstklnmsi;
Mdni turizm obyektlri kimi istifadsi nzrd tutulan mdniyyt obyektlrinin siyahsnn v mdni turizm
marrutlarnn trtib edilmsi;
Tarix v mdniyyt abidlri trafnda yaayan icmalarn bu abidlrin qorunmas iin clb edilmsi v onlar
n glir ld etmk imkanlarnn yaradlmas;
lk zr hr (rayon), mrkzi v digr ktlvi kitabxanalarn internet xnn tmin edilmsi, kitabxana92

larda avtomatladrlm informasiya axtar sistemlrinin

yaradlmas, elc d kitab fondlarnn konservasiyas v
brpa edilmsi;
Yal v gnc nsil yazlarnn, rssamlarnn v bstkarlarnn xsusi tqad fondunun maliyyldirilmsinin
davam etdirilmsi.
Qeyd edk ki, Azrbaycan Respublikasnn prezidenti
.liyevin 28 iyun 2011-ci il srncamna gr 2008-2015ci illrd Azrbaycan Respublikasnda yoxsulluun azaldlmas v davaml inkiaf Dvlt Proqramnda sosial-humanitar sahd ediln dyiikliklr aadaklardan ibartdir:
- Azrbaycan Respublikasnda kurortlarn inkiaf zr
Dvlt Proqram (2009-2018);
- Azrbaycan Respublikasnn ali thsil sistemind islahatlar zr Dvlt Proqram (2009-2013).
- Dvlt Proqramnda Thsilhisssindn sonra aadak mzmunda Elm v mdniyyt hisssi lav edilmidir. Bunlar aadaklardr:
- Azrbaycan Respublikasnda elmin inkiaf zr Milli strategiya v Azrbaycan Respublikasnda elmin inkiaf
zr Milli Strategiyann hyata keirilmsi il bal Dvlt
Proqram (2009-2015);
- Azrbaycan teatr Dvlt Proqram (2009-2019);
- Azrbaycan kinosunun inkiafna dair Dvlt Proqram (2008-2018);
- Azrbaycan Respublikasnda rabit v informasiya
texnologiyalarnn inkiaf zr Dvlt Proqram (Elektron
Azrbaycan) (2010-2012);
- Azrbaycan Respublikasnda kitabxana-informasiya
sahsinin inkiaf zr Dvlt Proqram (2008-2013); (82).
Prezidentin bu srncam bir daha gstrirdi ki, respublikamzn davaml inkiafa keilmsind mdniyytin insan
hyatndak rolu gn-gndn artmaqdadr v insanlarn
93

maddi rifahnn artmas onlarn mdniyytl bal tlbatlarnn genilnmsin d tsir gstrir.
Azrbaycanda davaml inkiafa keidin sosial-humanitar istiqamtlrindn biri d lkmizd gender brabrliyinin tmin edilmsidir. Son illrd gender tdqiqatlar bir
ox elmlrin diqqt mrkzin evrilmidir. Artq gender
brabrliyi mslsi beynlxalq hququn inkiafnn sas
atributlarndan olub, beynlxalq tkilatlarn sndlrind,
mumdnya konfrans v simpoziumlarnn materiallarnda
z ksini tapmdr.
Dnyann sivil lklrind olduu kimi respublikamzda
da gender tdqiqatlar XX srin 90-c illrinin ortalarndan
genilnmy balanmdr.
mummilli lider H.liyevin 6 mart 2000-ci il tarixli
Azrbaycan Resapublikasnda Dvlt Qadn siyastinin hyata keirilmsi haqqnda frman lkmizd gender tdqiqatlarnn genilnmsin ciddi tkan vermidir. Frmanda davaml inkiaf v gender brabrliyi il bal beynlxalq
sndlrd irli srln sas prinsiplri rhbr tutaraq qadnlar n kiilrl brabr imkanlar yaradlmas, qadnlarn hquqlarnn mda isinin gclndirilmsi mqsdi il
Azrbaycan Respublikasnn qanunlarnda dyiikliklr v
lavlr edilmsi n tkli lr verilmsi haqqnda taprqlar verilmidir.
lkmizd gender problemlrinin aradrlmasnda
institusional sahd d bzi tdbirlr hyata keirilmidir.
Bel ki, 1998-ci il yanvarn 14-d Azrbaycanda qadnlarn rolunun artrlmas haqqnda respublika prezidentinin
srncamna sasn, Qadn Problemlri zr Dvlt Komitsi yaradlmdr. Srncama sasn, Nazirlr Kabinetin taprlmdr ki, lknin siyasi, iqtisadi v mdni hyatnda
qadnlarn rolunun artrlmas mqsdil mva iq tkli lr
ilyib hazrlansn. Bundan sonra 1998-ci ilin sentyabr ayn94

da mstqil Azrbaycan Respublikasnda ilk df Respublika

qadnlarnn birinci qurultay keirilmidir (83,s.55).
mumiyytl, aradrmalar gstrir ki, son illrd lkmizin sosial-iqtisadi inkiaf yksldikc cmiyytd sosial-humanitar sahlr dvltin qays da artmaqdadr.
3.3.Davaml inkiaf v mdniyyt

Azrbaycan insann, briyytin beiyi olan nadir lklrdn biridir. Burada hyat ox erkn yaranmdr v Azx maarasnda taplm Azxantrop
Azrbaycann n qdim ibtidai insan msknlrindn
biri olmasn sbut edir. Qobustandak v Glinqayadak qayast tsvirlr, petroqli lr Kr-Araz, Xocal mdniyyt nmunlri, kurqan tapntlar sbut
edir ki, htta miladdan vvlki minilliklrd d Azrbaycanda inkiaf etmi mdniyyt mvcud olmudur.
Heydr liyev
Buradan grndy kimi, ulu ndr Heydr liyev arxeoloji v etnoqra ik faktlar sasnda Azrbaycann qdim
tarix v zngin mdniyyt malik olduunu qeyd etmkl, Azrbaycann briyytin beiyi olan nadir lklrdn
biri olduunu vurulamdr.
Bu ikri lkmiz gln cnbilr d zaman-zaman etiraf
etmi v xalqmzn yaratd maddi-mnvi mdniyyt nmunlrin heyran olmular. Azrbaycann bir ox mdniyyt nmunlri hazrda dnya muzeylrini bzmkddir.
Mstqillik qazandqdan sonra Azrbaycan mdniyytinin inkiaf istiqamtlri znginlmi v oxaxli olmudur. Bel ki, son illrd mdniyytimizd hm milli irsin
qorunub saxlanlmas, hm d onun dnya mdniyytin
95

inteqrasiya edilmsind byk ilr grlm, bu sahd

respublikamzda bir ox dvlt proqramlar hazrlanm v
oxsayl tdbirlr hyata keirilmidir. Son illr hazrlanm
bir ox proqramlarda mdniyyt sahsind dvlt siyastinin strateji istiqamtlri z ifadsini tapmdr.
Bu proqramlarda mdniyyt sahsind dvlt siyastinin strateji mqsdlrinin hyata keirilmsi sas prioritet
tkil edir. Bu mqsdlr lknin mdni potensialnn, mdni irs, mdniyyt srvtlri v milli adt-nnlrimizin
qorunub saxlanlmas v inkiaf etdirilmsindn ibartdir.
Bu baxmdan 2009-2013-c illri hat edn regionlarn
sosial-iqtisadi inkiaf il laqdar olan Dvlt Proqramnda
aadak tdbirlrin hyata keirilmsi nzrd tutulmudur:
1. Regionlararas mdni laqlrin mhkmlndirilmsi, milli mdniyytin mumdnya mdni proseslrin inteqrasiyas;
2. Azrbaycan Respublikasnn mdni irsinin qorunmasnn tmin edilmsi, o cmldn danar mdniyyt srvtlrinin, muzey fondlarnn saynn artrlmas;
3. lknin tarixi-mdni irsinin v mdni potensialnn qorunmas v bu mqsdl muzey ii sahsind sistemli
islahatlarn aparlmas;
4. Kitabxana fondlarnda masir komplektldirm mexanizminin yaradlmas, kitabxanalarn informasiya tminat
v lk zr kitabxana-informasiya kompyuter bksinin
yaradlmas v inkiaf;
5. Mdniyyt obyektlri v digr sah tkilatlar arasnda mkdalq v kooperasiya sisteminin yaradlmas;
Yuxarda gstriln btn bu tdbirlrin hyata keirilmsi regionlarn sosial-iqtisadi inkiaf kontekstind mdniyytin inkiafna tkan verckdir.
Qeyd edk ki, 2009-cu il Azrbaycan mdniyyti n
96

ox uurlu olmudur. Bu baxmdan 2009-cu ild Baknn

slam mdniyytinin paytaxt elan edilmsi v slam mdniyyti il bal 100- yaxn tdbirin hyata keirilmsi
Azrbaycan mdniyytinin slam dnyasna inteqrasiyasnda myyn rol oynam v xalqmzn mdniyytinin daha
da znginlmsin xidmt etmidir.
rq v Qrb mdniyytinin qovanda yerln Azrbaycan Respublikas eyni zamanda, Qrb lklri il d mdni lqalrin genilndirilmsi sahsind xeyli mhm
tdbirlr hyata keirmidir. Bu baxmdan 2009-cu ild Avropann bir ne lksind Azrbaycan mdniyyti gnlri
keirilmi, xsusn, sverd Azrbaycan mdniyytin
hsr edilmi 100 gnlk mdni tdbirlr silsilsi hyata keirilmidir.
Yuxarda qeyd etdiyimiz kimi, 2009-cu ilin Azrbaycan
mdniyyti n uurlu olmas Baknn slam Mdniyytinin Paytaxt elan edilmsi il laqdar olmudur. Bu beynlxalq proqram rivsind il boyu hyata keiriln oxsayl tdbirlr Azrbaycann islami dyrlr bal olduunu,
tarix boyu bu dyrlri qoruyub saxladn v ona ehtiramla
yanadn bir daha tsdiq etdi. Btn bunlar respublikamzn tarixind n byk mdniyyt hadissi olmaqla, lkmizin slam dnyasna inteqrasiyas sahsind yeni dvrn
balancn qoydu.
ndi is slam Mdniyytinin Paytaxtlar Beynlxalq
Proqramnn yaranmas v mahiyytini oxucularn nzrin
atdrmaq istrdik.
slam Konfrans Tkilat tr indn hyata keiriln
v 2005-2014-ci illri hat edn slam Mdniyytinin
Paytaxtlar Proqram ilk df slam lklri mdniyyt
nazirlrinin 2004-c ild lczaird keiriln IV slam Konfransnda tsdiq edilmidir. Bu Proqram rivsind hyata keiriln layihd rq regionundan hr il bir mslman
97

lksinin hri slam Mdniyytinin Paytaxt elan olunur v hmin hrin slam sivilizasiyasndak rolu geni
v hrtr li tbli edilir. Proqramdak prinsip gr, slam
mdniyytinin Paytaxt statusunu alan hrin hm slam,
hm d dnya mdniyytind, elm, dbiyyat v incsnt
sahsindki thflrin gr xsusi yeri olmal, zngin v
qdim lyazmalar qorunan kitabxanalara,eyni zamanda
beynlxalq mdni tdbirlrin keirilmsi n mva iq
mdniyyt potensialna v zngin tarixi kemi malik olmaldr.
Bellikl, yuxarda deyiln rtlr nzr alnmaqla
slam Mdniyytinin Paytaxt statusu 2005-ci ild tyin
edilmi v bu statusa ilk df (2005) Mkk hri layiq grlmdr. Qeyd etmk lazmdr ki, son illrd hr il Asiya,
Afrika qitsind yerln mslman lklrindn v rb
dnyasndan seilmi bir ne (3-4) hrlr bu statusa layiq grlr. Msln, 2005-ci ildn sonra slam Mdniyytinin Paytaxt adna layiq grln hrlr aadaklardr:
1. 2006-ci ild: sfahan (ran), Hlb (Suriya), Timbukti
(Mali);
2. 2007-ci ild: Daknd (zbkistan), Fes (Mrake),
Tripoli (Liviya), Dkk (Seneqal);
3. 2008-ci ild: Dmq (Suriya), Lahor (Pakistan), sgndriyy (Misir), ibuti (ibuti);
4. 2009-cu ild: Bak (Azrbaycan), Kuala-Lumpur (Malaziya), Namena (ad), Kayruan (Tunis). (84,s.10-12)
Gstrmk lazmdr ki, slam Mdniyytinin Paytaxt
adna layiq grln hrlrd slam Mdniyytinin Paytaxtlar Proqram rivsind bir il rzind keiriln tdbirlr islam lklrinin siyasi-iqtisadi chtdn yaxnlamasna tsir etmkl yana, tdbirlrd itirak edn lklrin
mdniyytlrinin znginlmsin d msbt tsir gstrir. Bundan baqa bu cr tdbirlr qeyri-mslman lklri98

nin islam mdniyytin maran artrr, dinlraras v mdniyytlraras dialoqun inkiafna msbt tsir gstrir.
2009-cu il noyabrn 11-d Bak hrind KT-nin 40 illiyin hsr edilmi Sivilizasiyalararas dialoq: Azrbaycandan bax mvzusunda beynlxalq konfrans keirilmidir.
(85) Azrbaycan Diplomatik Akademiyas (ADA) v KT-nin
Ba katibliyi il birg tkil edilmi bu konfransda 41 lkdn
v 3 beynlxalq tkilatdan 200-dk elm xadimi, respublikamzda akkredit olunmu diplomatik korpusun nmayndlri v s. qonaqlar itirak etmilr. Beynlxalq Konfransda
ADA-nn rektoru professor H.Paayev, KT-nin Ba katibi Ekmllddin hsanolu, Qafqaz Mslmanlar darsinin sdri,
eyxlislam Allahkr Paazad, Respublikamzn Xarici
lr Naziri Elmar Mmmdyarov v baqalar x edrk
sivilizasiyalararas v dinlraras dialoqun qlobal hmiyyt
damasndan, KT-nin bu sahdki faliyytindn, Azrbaycann dinlraras dialoqa thfsindn bhs etmilr. x
ednlr 1 milyarddan ox mslman v 54 lkni hat
edn KT-nin insan hquqlarnn qorunmas urunda mbariz apardn, dnyada sosial-siyasi daltsizliy son
qoymaq istiqamtind byk ilr grdyn, sivilizasiyalar
arasnda dialoqun inkiaf etdirilmsi sahsind geni faliyyt gstrdiyini qeyd etmilr. Beynlxalq konfransda mdniyytlraras v dinlraras dialoqun qarlad problemlr, dini v mdni mxtli lik, bu sahd Azrbaycann
tcrbsi v s. sahlrd elmi mzakirlr aparlmdr.
Konfransda x ednlrin ksriyyti bel qnat glmilr ki, Avrasiyada xsusi geosiyasi mvqe tutan, bir ne
mdniyytlrin qovuuunda yerln v z tolerantl il
seiln Azrbaycan Respublikas sivilizasiyalararas dialoqda nmun ola bilr. Msln, QM-nin sdri, eyxlislam
Allahkr Paazad z xnda bildirmidir ki, humanist
islam dyrlri v zngin nnlrimizdn formalaan na99

dir Azrbaycan modeli masir dnya n qiymtli rnk

ola bilr. Konfransda A.Paazadnin bu ikrini dstklyn
KT-nin Ba Katibi E.hsanolu Azrbaycann byk Sivilizasiyalar arasnda mkdalq sahsind simvola evrildiyini
vurulayaraq bildirmidir ki, bu amil lkmizin yerldiyi
cora i mkan, hm d burada mxtlif mdniyytlrin qovumas il laqdardr.(86)
Azrbaycann mdni hyatnda mhm rol oynayan
tdbirlrdn biri d 20-25 mart (2009) tarixind Bakda
Beynlxalq Muam Mrkzind keiriln Muam almi
Beynlxalq festival olmudur. YUNESKO-nun v SESKO-nun
xomraml s iri Mehriban xanm liyevann tbbs il
keiriln Muam festivalnda Azrbaycan il yana, AB,
Fransa, taliya, Almaniya, Suriya, raq, Mrake, zbkistan,
ran, Misir, Hindistan v digr lklr d tmsil olunmudur.
Beynlxalq Muam festivalnn rsmi al mrasimind
Azrbaycan Respublikasnn prezidenti .liyevin, YUNESKO-nun xomraml s iri M.liyevann, YUNESKO-nun sabiq ba direktoru Koiiro Matsuura v digr yksk sviyyli
xarici qonaqlarn itirak etmsini Azrbaycan mdniyytin gstriln yksk diqqtin bariz nmunsi kimi qiymtlndirmk olar.
Beynlxalq festivaln rsmi al mrasimind x
edn prezident lham liyev Azrbaycan musiqi mdniyytind muam sntinin rolundan, xalqmzn muam sntin sevgisindn bhs edrk demidir: Muam Azrbaycann milli srvtidir. Azrbaycan xalq srlr boyu bu
gzl snti z hyatnda uca tutmudur, z qlbind
saxlamdr. Nsildn-nsl ken muam snti bu gn
d Azrbaycanda yaayr, qorunur, inkiaf edir. Bizim
grkmli muam ustalarmz z mhartini, z biliklrini gnc nsl trrlr. Azrbaycanda nnvi olaraq
keiriln muam msabiqlri d bu id ox mhm
100

rol oynayr. Azrbaycan muamsz v muam Azrbaycansz tsvvr etmk mmkn deyildir. Tsad i deyil
ki, birinci Beynlxalq Muam festival mhz Azrbaycanda, bu gzl Muam Mrkzind keirilir. (87)
Rsmi mrasimd itirak edn YUNESKO-nun sabiq ba
direktoru K.Matsuura Azrbaycan xalqnn zngin mdniyyt malik olduunu vurulayaraq, lkmizd mdni irsin
qorunmasnda prezident lham liyevin v Mehriban xanm
liyevann xsusi rol oynadn diqqt krk demidir:
Azrbaycana sfrlrim zaman mn bir daha ahid oldum
ki, prezident liyev, xanm liyeva Qeyri-Maddi rsin qorunmasna xsusi diqqt yetirirlr. Azrbaycan xalqnn mnvi
dyrlrinin yaanmasna byk qay gstrirlr. Mn buna
gr, prezident liyev v birinci xanm liyevaya z drin
minntdarlm bildirirm. Mn dflrl lkniz sfr etdikd sizin zngin mdniyytinizin ahidi olmuam, burada
musiqinizi dinlmim, rqslrinizi grmm. Btn bunlar qeyri-mdni irsin trkib hisslridir.(88)
Buradan grndy kimi, YUNESKO-nun sabiq ba direktoru K.Matsuura Azrbaycan xalqnn zngin mdniyyt malik olduunu bildirmkl, hm d xalqmzn mdni
irsinin qorunmasnda prezident lham liyevin v Mehriban
xanm liyevann faliyytini yksk dyrlndirmidir. Bu
baxmdan istr Azrbaycan muam sntinin, istrs d
xalqmzn aq sntinin YUNESKO-nun qeyri-maddi mdni irsin qorunduu ah srlrin siyahsna daxil edilmsind Prezident lham liyevin v Mehriban xanm liyevann
bu sahd gstrdiklri tbbs v sylri xsusi qeyd etmk lazmdr.
Mlumdur ki H.liyev fondu muam sntinin qorunub
saxlanlmas v inkiaf etdirilrk dnyaya tandlmas sahsind ox byk ilr grmdr. Hl 2005-ci ild H.liyev
Fondu tr indn hyata keiriln Azrbaycan muamlar
101

layihsi rivsind 24 mhur muam ustadnn ifalarndan ibart Qaraba xanndlri adl zngin musiqi albomu hazrlanb tqdim edilmidir. Sonra bu layihnin davam
kimi 2008-ci ild Muam ensiklopediyas hazrlanb nr
edilmidir. Bu is mtxssislr tr indn xalqmzn qdim
musiqi irsinin qorunmas v inkiaf yolunda sanball nr
kimi dyrlndirilmidir.
Muam Mdniyytimizin qorunmas v tblii sahsind mhtm tdbirlr hyata keirn H.liyev fondunun
nvbti uurlu layihlrindn biri d Azrbaycan muam interaktiv audiovizual multimedia toplusu v Muam
almi nridir ki, bu da muamsevrlr n n gzl tdris vsaitidir. Qeyd edk ki, 8 diski hat edn Azrbaycan
muam multimedia toplusunda muamn mnyi, nvlri, eyni zamanda quruluu v kompozisiya xsusiyytlri
toplanmdr. Muam almi adlanan toplu H.liyev fondunun prezidenti Mehriban xanm liyevann tbbs
il 2009-cu ilin mart aynda Bakda keiriln Beynlxalq
Muam Festivalna hsr edilmidir. Maraql cht odur ki,
Muam almi toplusuna klassik Azrbaycan muamlarn,
simfonik muamlar, Azrbaycan muam operalarn, eyni
zamanda tannm xarici musiqiilrin xlarn v etnoaz
nmunlrini hat edn 33 DVD yerldirilib. Buradan grndy kimi, Azrbaycan muamlarnn tblii il bal ox
ilr grlmdr.
Azrbaycan mdniyytinin inkiafnda muam sntinin yeri v rolundan bhs edn Mehriban xanm liyeva demidir: Muam snti, Muam btn dvrlrd kmizd
yaayb, sslnib, duyulub v sevilib. Siyasi, ictimai v yaxud
iqtisadi vziyytdn asl olmayaraq muam snti z xsusi
yerini qoruyub, saxlayb v yaayb. Muam mdniyytinin
yaamasnda, nsildn-nsl, ustaddan-tlby, mllimdn agird, asaqqaldan-gnc atdrlan sntkarlq, ifa102

lq sirlri vzsizdir. Bu sirlri yrnmk n canl tmas,

canl nsiyyt lazmdr. Bel bir mrkkb prosesd, tbii ki,
he bir kitab, ya drslik, ya videoyaz, audioyaz canl tmas vz ed bilmz. Mhz bu canl nn srlr boyu bizim
mhur xanndlrimiz v ustadlarmz tr indn qorunub
saxlanlb v yaadlb. Bu nnlr bu gnd yaadlr v
mn bizim btn ustadlarmza, xanndlrimiz bir daha
z drin hrmtimi v tkkrm bildirmk istyirm .(89)
Mdniyytimiz, tarixi-mdni srvtlrimizin qorunmas v brpasna dvlt bas lham liyev v Mehriban
xanm liyevann diqqt v qays xalq tr indn hmi
rbtl qarlanmaqdadr.
Baqa sahlrd olduu kimi, lklraras mdni
laqlrin inkiafnda da mlumdur ki, informasiya resurslar o cmldn veb-saytlar mhm rol oynayr. Bu baxmdan 2009-cu il 18 fevral tarixind Bak-slam mdniyytinin Paytaxt-2009 mdniyyt ilinin al mnasibtil
www.baku-icc-2009.az veb-sayt istifady verilmidir.
Saytdan istifad ednlrin dil probleminin aradan qaldrlmas mqsdil saytn portalnn 5 dild azrbaycan, ingilis, rus, rb v fransz dillrind faliyyt gstrmsi nzrd tutulmudur. 19 blmd 194 mvzunu hat edn bu
sayta Xbrlr, Online ssverm, Qonaq kitab, Azrbaycan haqqnda, Aberon yarmadas, Bak, Mdniyyt, Turizm v digr blmlr daxil edilmidir. Qeyd
etmk lazmdr ki, Azrbaycan mdniyytinin dnyada tbliind, onun beynlxalq almd tannmasnda veb-saytlarn
mhm rolu olmudur. SESKO-nun ba direktoru bdlziz
ibn Osman l-Tveycri 2009-cu il fevraln 18-d bu veb-saytn tqdimat mrasimind x edrk onun slam mdniyytinin tannmasna, sevilmsin bir daha tkan vercyini
vurulam v baqa dinlrin nmayndlrin Azrbaycan
tarixi, musiqisi, btvlkd mdniyytinin znmxsuslu103

u haqqnda tra l mlumat vercyini bildirmidir. (90)

2009-cu ilin mart aynn sonunda Azrbaycan Aqlar
birliyinin sdri, xalq airi Zlimxan Yaqubun bal il 8
nfrdn ibart nmaynd heyti Aq musiqisi il laqdar konsert vermk n Fransann Paris v Strasburq
hrlrind olmular. Azrbaycan Respublikas Mdniyyt v Turizm Nazirliyi il Fransann Maison des cultures
du monde Assosiasiyas arasnada imzalanm mqavily
sasn, 29 mart 2009-cu il tarixind Parisin mhur Luvr
Muzeyinin Auditorium zalnda keirilmi konsertd aqlar
ox yksk sviyyd itirak etmkl tamaaclar mxtlif
aq havalar il tan etmilr. Tamaalarn ksriyytinin
xarici vtndalarn tkil etdiyi konsert proqram davaml
alqlarla qarlanmdr.
30 mart 2009-cu il tarixind Strasburq Konservatoriyasnn konsert zalnda nvbti Aq musiqisi konsertinin
keirilmsi mqsdil nmaynd heyti Strasburq hrin yola dmdr. Paris konsertind olduu kimi davaml
alqlarla mayt olunmu konsert zaman aq v musiqiilrimiz ox yksk sviyyd x edrk Azrbaycan mdniyytind xsusi yer tutan Aq sntini xarici vtndalara sevdirmy nail olmular.
Bundan baqa aqlarmz 2009-cu ilin noyabrnda Byk Britaniyann paytaxtnda v bir sra iri hrlrind geni konsert proqramlar il x etmilr.
Qeyd edk ki, sosial-iqtisadi sahd olduu kimi mdniyyt sahsind d Azrbaycann byk nailiyytlr ld
etmsi onun beynlxalq nfuzunun artmasnn gstricisin
evrilmidir. Bel ki, qsa zaman rzind respublikamzn bir
ox maddi v mnvi mdniyyt nmunlrinin YUNESKO-nun Mdni rs siyahsna daxil edilmsi Azrbaycan mdniyytinin beynlxalq tkilatlar v ictimaiyyt tr indn
tannmasnn bariz nmunsidir. Bu hm d qdim v zngin
104

Azrbaycan mdniyytinin dnya mdniyytin inteqrasiyasnn sas rtlrindn biridir.

2000-2009-cu illrd YUNESKO-nun siyahsna daxil
edilmi Azrbaycann maddi v mnvi mdniyyt nmunlri aadaklardr:
1. rihr qala divarlar il birlikd 2000-ci ild YUNESKO-nun Dnya Maddi-Mdni rs siyahsna daxil edilib.
2. Qz Qalas 2000-ci ild YUNESKO-nun Dnya Maddi-Mdni rs siyahsna daxil edilib.
3. Azrbaycan muamlar 2002-ci ild (noyabr) YUNESKO tr indn Briyytin ifahi v Qeyri-maddi irsinin ah sri elan olunub.
4. 2003-c ild is YUNESKO Azrbaycan muamlarn
Briyytin ifahi v Mnvi rsinin edevrlri siyahsna
daxil etmidir.
5. irvanahlar Saray-2003-c ild YUNESKO-nun Dnya Maddi-Mdni rs siyahsna daxil edilib. irvanahlar
kompeksin divanxana, Seyid Yhya Bakuvinin trbsi, saray trbsi, minarli saray mscidi, hamam v nisbtn sonrak illrd tikilmi rq darvazas daxildir.
6. Qobustan Dvlt Tarixi-Bdii Qoruu 2007-ci ild YUNESKO-nun Dnya Maddi-Mdni rs siyahsna daxil edilib.
7. Aq snti 2009 (28 sentyabr-2 oktyabr) YUNESKO-nun Qeyri-Maddi Mdni rs siyahsna daxil edilib.
8. YUNESKO 2009-cu ild Novruz bayramn Azrbaycan, Hindistan, ran, Qrzstan, zbkistan, Pakistan v Trkiynin beynlmill bayram kimi Qeyri-Maddi Mdni rs
Siyahsna daxil etmidir.
Btn bunlar Azrbaycan mdniyytinin milli rivdn xaraq dnya mdniyyti nmunlrin evrildiyini
v bri mahiyyt ksb etdiyini gstrn faktlardr.
Mlumdur ki, davaml inkiafa keid hr hans bir cmiyytd yaayan btn etnik qruplarn mdni inkiafna
105

hrtr li rait yaradlmas v buna dvlt qays il rtlnir. Xsusn, qloballama dvrnd lkmizd yaayan
milli azlqlarn v etnik qruplarn mdniyyti Azrbaycan
mdniyytinin trkib hisssi kimi qorunur v inkiaf edir.
Azrbaycan mdniyytinin zngin olmas da mhz onun
rngarngliyind v mdni mxtli liyind ifad olunmas
il rtlnir.
lkmizd mdniyytin mumi inkiafnn gstricilrindn biri Azrbaycan mdniyytinin trkib hisssi olan
milli azlqlarn mdniyyt v incsntlrinin qorunub saxlanlmasna dvlt qaysnn gclndirilmsindn ibartdir.
Bu qaynn n parlaq tzahr milli azlqlarn incsntin
hsr olunmu festivallarn mtmadi olaraq tkil edilmsidir. Son illrd bu cr mdniyyt tdbirlri daha tez-tez
keirilmy balamdr. Bel ki, respublikamzda milli azlqlarn mdniyyt v incsntin hsr olunmu festivallar
2006, 2008 v 2011-ci illrd keirilmidir.
Qeyd etmk lazmdr ki, sonuncu mdniyyt festival
14-18 iyun 2011-ci il tarixind Azrbaycan doma diyar
devizi altnda Bakda keirilmidir. Heydr liyev Fondunun dstyi, Mdniyyt v Turizm Nazirliyinin tkilatl il keiriln bu festivala Astara, Lnkran, Lerik, Masall,
Balakn, Zaqatala, ki, Qax, Qbl, Quba, Qusar, smayll,
abran rayonlarndan olan azsayl xalqlarn bdii zfaliyyyt kollektivlri qatlmdr. Festival rivsind maraql
mdniyyt tdbirlri keirilmi, mxtlif incsnt kollektivlrinin geni konsert proqram tqdim olunmu, Qloballama dvrnd Azrbaycanda etnik mdniyyt mvzusunda dyirmi masa keirilmidir.
Festivalda itirak edn tal, avar, lzgi, udin, yhudi, rus,
ukraynal, tatar v digr xalqlarn nmayndlrinin milli
paltarlarda rqs etmlri, z dillrind mahn oxumas v
mxtlif shnciklr gstrmsi tamaalarn byk ma106

rana sbb olmudur. Festivalda tamaalarn n ox marana sbb olan mdniyyt kollektivlrindn Lnkran
hr Nnlr tal folklor xalq mahn v rqs kollektivi,
Suvar lzgi mahn v rqs ansambl, Balakn rayonundak Cahan avar folklor qrupu, Rus Mdniyyt Mrkzinin
folklor qrupu, Cngi udin folklor ansambl v s. kollektivlri gstrmk olar. Btn bunlar lkmizd multikulturalizmin inkiafna dvlt qaysn gstrn faktlardr.
Qeyd edk ki, Azrbaycan dvlti respublikamzda yaayan azsayl xalqlarn v etnik qruplarn milli mdniyytlrinin, incsntlrinin qorunub saxlanlmas v glck
nsillr atdrlmas n geni miqyasl tdbirlr hyata
keirmkddir. Msln, be dild Azrbaycanda yaayan
xalqlarn mahnlar adl CD hazrlanm, vaxtar azsayl
xalqlarn mdniyyti il laqdar televiziya verililri hazrlanb tamaalara tqdim olunmudur.
Hazrda Azrbaycann Trkdilli lklril mdni laqlrind TRKSOY tkilat sas rol oynamaqdadr. TRKSOY tkilatnn sas 1992-ci ilin yaznda stanbul hrind trkdilli dvltlrin mdniyyt nazirlrinin 1-ci gr
zaman qoyulmudur. TRKSOY-un idaretm orqanlarnn
strukturu v faliyyt mexanizmlri tkilatn 1992-ci ilin
dekabrnda Bakda keiriln 2-ci toplantsnda formaladrlmdr. Bundan sonra TRKSOY-un yaradlmas v faliyyt prinsiplri haqqnda mqavil sndi 12 iyul 1993-c
il tarixind Alma-Ata hrind alt tsisi dvlt v tkilatn daimi zvlri Azrbaycan, Qazaxstan, Trkiy, Trkmnistan, Qrzstan v zbkistan respublikalar tr indn imzalanmdr. Daha sonra bu mqavily mahidi
dvlt qismind Tatarstan, Baqrdstan, imali Kipr trk
respublikalar, hminin, RF trkibind olan Tuva, Xakasiya,
Altay, Saxa-Yakutiya respublikalar v Moldova respublikas
trkibind Qaqauz Yeri qoulmudur.
107

TRKSOY tkilatnn sas mqsd v vziflri aadaklardan ibartdir:

Beynlxalq mnasibtlrin humanistldirilmsi v
stabilldirilmsin istiqamtlnn beynlxalq ictimaiyytin mnvi inkiafnn prioritetlrinin regional v planetar
sviyyd qbul v tsdiq edilmsi;
Beynlxalq dialoqun tkili v inkiaf etdirilmsi v
TRKSOY-a zv dvltlrin mdni oxarlnn dstklnmsi;
Trkdilli xalq v lklr arasnda dost mnasibtlrin
v qarlql anlamann qurulmas;
Trkdilli xalqlarn etnogenezi, gerk tarixi, dbiyyat,
mdniyyt v incsntin yrnilmsi sahsind elmi aradrmalarn intensivldirilmsi;
z xalqlarnn milli tarixinin, doma dilinin, dbiyyatnn, mdniyyt v incsntinin v nnlrinin yeni nsil tr indn yrnilmsinin dstklnmsi v s.
lbtt, hyat inkiaf etdikc TRKSOY-un da faliyyt
istiqamtlri genilnir v eidli tdbirlr keirilir. Trkdilli lklr arasnda elmi-mdni laqlrin genilndirilmsi
ikri 2-3 oktyabr 2009-cu il tarixind Trkdilli dvltlrin
dvlt balarnn Naxvan (Azrbaycan) hrind keirilmi IX Sammitind qbul edilmi Byannamd z ksini tapmdr. Qeyd edk ki, Naxvan hrind keirilmi
Trkdilli lklrin dvlt balarnn IX zirv gr TRKSOY-un faliyytin byk dstk gstrmi v trk dnyasnn mdniyyt sahsindki mkdalna yeni yollar amdr.
TRKSOY Bak slam Mdniyytinin Paytaxt 2009
mdniyyt ili rivsind keiriln tdbirlrd d fal itirak etmidir. Bu mqsdl TRKSOY-un Daimi urasnn
nvbti (XXVI) toplants 16-17 oktyabr 2009-cu il tarixd
Bak hrind kerilmidir. Toplantn aan Azrbaycan M108

dniyyt v Turizm naziri .Qarayev hesabat dvrnd tkilatn faliyyti haqqnda mlumat verrk bildirmidir ki,
Avrasiyann trkdilli areal rivsind milli dil, tarix, mnvi irs, mdniyyt v incsnt yaxnl il birln lk v
xalqlarn regional mkdaln hyata keirn TRKSOY
bu sahd z faliyytini daha da genilndirmidir.
Tdbird x edn TRKSOY-un ba direktoru Dsen
Kaseinov bu tkilatn trk xalqlarnn daha da yaxnlamas
istiqamtind hyata keirdiyi tdbirlr bard tra l mlumat vermidir. Trk xalqlarnn mdni laqlrinin genilnmsindn bhs edn D.Kaseinov bildirmidir ki, dahi
Azrbaycan bstkar .Hacbyovun Korolu operas artq be lkd byk uurla nmayi etdirilmidir. O, qeyd
etmidir ki, dnyann n byk operalarndan olan Korolunun trk xalqlarnn teatr shnsind oynanlmas bu
xalqlarn mdni hyatnda byk hadisdir. TRKSOY-un
beynlxalq mdni mkdalq sahsindki rolundan danan D.Kaseinov qeyd etmidir ki, tkilat YUNESKO, SESKO,
Avropa uras, Dvltlraras Humanitar mkdalq Tkilat (DHT) v MDB arasnda mkdaln gclndirilmsin istiqamtlnmi bir sra tdbirlr hyata keirmidir.
Qeyd edk ki, Novruz bayramnn YUNESKO-nun Qeyri-Maddi rs siyahsna daxil edilmsind TRKSOY-un
myyn rolu olmudur. mumiyytl, TRKSOY-un Trkdilli lklrd hyata keirdiyi tdbirlr o, cmldn Trk
dillrinin bdii trcmsinin problemlri v masir vziyyt (stanbul), Sivilizasiyalarn dialoqunda trk dnyasnn rolu (Alma-Ata) adl simpoziumlar, 17-ci beynlxalq
Xzr axamlar (Elaz, Trkiy), stanbulda Tatarstan v
Baqrdstann mdni mrkzlrinin almas v sabantuyun qeyd edilmsi, mxtlif kino, teatr v musiqi festivallarnn keirilmsi hmin lklr arasnda mdni mkdaln
genilndirilmsind TRKSOY-un mhm rol oynadn
109

gstrn faktlardr.
Trkdilli xalqlarn mdni laqlrinin inkiafnda
TRKSOY-un faliyytinin ulu ndr tr indn dstklnmsini Heydr liyevin trkdilli xalqlarn tarixn formalam ortaq mnvi dyrlrinin qorunmas sahsind uzaqgrnlik kimi dyrlndirmk olar.
Son illrd respublikamzda islamn bri dyrlrinin
kulturoloji aspektlrinin aradrlmasna da xeyli diqqt yetirilir. Bu baxmdan 9-10 noyabr 2009-cu il tarixind Bakda
slamda mdniyyt v gzllik amili mvzusunda keiriln beynlxalq elmi praktiki konfrans buna misal gstrmk olar. Mdniyyt v Turizm Nazirliyi v Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyasnn birg tkilatl il keiriln bu
konfransda Azrbaycan folkloru islam kontekstind, slam mdniyyti v nnlrinin yrnilmsind arxeoloji
materiallarn rolu, slam mdniyytinin tkklnd
Azrbaycan ziyallarnn rolu, slamda harmoniya dnya ilahiliyinin ifadsidir, slamda qadna veriln dyr v
qadn hquqlarnn mha izsi, Masir gncliyin trbiysind islamn rolu, eyni zamanda digr aktual mvzular
dinlnilmi v islam mdniyyti il bal geni mzakirlr
aparlmdr. 9 lkdn glmi dinnas kulturoloq, ilosof,
tarixi v s. mtxssislrin itirak etdiyi bu konfransda maraql mruzlrl x edn AMEA-nn prezidenti akademik
M.Krimov, AMEA-nn vitse-prezidenti N.Vlixanl, Rusiya
Federasiyas Nijni Novqorod slam nstitutunun rektoru D.
Muxtdinov, Moskva Dvlt Mdniyyt v ncsnt Unversitetinin mllimi N.Yemelyanova, Trkiynin Mrmr
Unversitetinin nmayndsi Rcb Qarada v digr alimlr
islamn bri dyrlrini n kmi, islamda gzllik amilinin fls i v kulturoloji istiqamtlrini thlil etmi v bu
mdni dyrlrin masir gnclrin estetik urunun formalamasndak rolunu rh etmilr. (91)
110

Konfransda itirak edn nmayndlr bel qnat glmilr ki, son illrd YUNESKO-nun v SESKO-nun dstyi
il Azrbaycanda keiriln btn tdbirlrin uurla nticlnmsi lkmizi dini tolerantlq nmunsin v Sivilizasiyalararas dialoqun ba tutduu mkana evirmidir.
Son illrd Azrbaycanda keiriln bu cr yksk sviyyli beynlxalq tdbirlr dinlraras v mdniyytlraras
dialoqa tkan vermkl yana respublikamzn beynlxalq
mdni laqlrinin genilnmsind mhm rol oynayr.
3.4. Dinlraras v mdniyytlraras dialoq davaml
inkiafn sasdr

Qloballaan dnyada hammz bir-birimiz daha

yaxn olmuuq. Xalqlararas, mdniyytlraras,
dinlraras dialoqun bu gn drin mna ksb etmsi d mhz bununla baldr. Bu dialoqu inkiaf
etdirrk, bu dialoqa dstk verrk biz myyn
mnada terrorizmin formalamasna xidmt edn
btn qaynaqlar aradrb onu kkndn mhv etmy can atmalyq.
Heydr liyev
Dini tolerantlq mdniyytinin formalamasnda mhm rol oynayan amillrdn biri d dinlraras dialoqun genilnmsidir.
Qeyd edk ki, hazrki qloballama dvrnd dinlraras
dialoqun genilnmsi hm nzri, hm d praktiki chtdn mhm hmiyyt ksb edir. Dinlraras dialoq prosesind vvlc mxtlif dinlr arasnda qarlql anlama yaranr, sonra is birg mkdala doru faliyyt birliyin
sy gstrilir.
nc minilliyin balancnda briyytin qarsn111

da duran mhm msllrdn biri sivilizasiyalar arasnda

yarana bilck mmkn mnaqilrin qarsnn alnmas,
eyni zamanda dinlraras v mdniyytlraras dialoqun
hyata keirilmsindn ibartdir. Qeyd etmk lazmdr ki,
hazrda dinlraras v mdniyytlraras dialoq vvlki
dvrlrl mqayisd daha ox aktuallq ksb edn qlobal
problemlrdn biridir. Hazrki raitd mdniyytlraras
dialoq zrurtinin sas sbblrindn biri planetd ktlvi
qrn (nv v s.) silahlarnn hcminin oxalmas, mxtlif
regionlarda terror hadislrinin ba vermsi, planetd qlobal ekoloji grginliyin artmas, tbii flaktlrin oxalmas
v s. il rtlnir. Bu baxmdan qeyd etmk lazmdr ki, masir dvrd sivilizasiyalar arasnda dialoq qlobal sviyyd
briyytin ehtiyaclarndan birin evrilmidir.
Mlumdur ki, AB-da ba vern 2001-ci il 11 sentyabr
hadislrindn sonra dinlraras v sivilizasiyalararas dialoq zrurti daha da aktuallam v bu istiqamtd aparlan
elmi-nzri tdqiqatlarn v mli tdbirlrin dyri daha
da mhm hmiyyt ksb etmy balamdr.
Tsad i deyildir ki, XXI srin ilk ili - 2001-ci il BMT Ba
Assambleyas tr indn Sivilizasiyalararas dialoq ili elan
olunmu v 2001-ci il 9 noyabr tarixd BMT Ba Assambleyasnda Sivilizasiyalararas dialoq n qlobal gndlik
adlanan qtnam qbul edilmidir. Bunlar onu gstrir ki,
qloballama dvrnd sivilizasiyalararas dialoqun hyata
keirilmsi daha ox hmiyyt ksb edir.
Mdniyytlraras v dinlraras dialoqla bal respublikamzda son illrd xeyli tdbirlr keirilmi, beynlxalq
elmi konfranslar, genimiqyasl forumlar tkil edilmidir.
Msln, Azrbaycanda bu cr tdbirlrin keirilmsi Avropa mdniyyti il slam lklrinin mdniyyti arasnda
respublikamzn krp rolunu oynadn gstrn faktlardr. ki sivilizasiya arasnda mdniyytlrin v dinlrin dia112

loqunun tkil edilmsind mhm rol oynayan Azrbaycann beynlxalq almd nfuzu da getdikc artmaqdadr.
Son illrd Azrbaycan Respublikas dinlraras v mdniyytlraras dialoqla bal bir ox beynlxalq konfranslara ev sahibliyi etmidir. Bu tdbirlrdn biri 2006-c ilin
aprelind Bakda keiriln Azrbaycan: sivilizasiyalararas dialoqun kemii v bu gn adl konfransdr. Heydr
liyev fondunun dstyi il keiriln bu konfransda Latn
Mdniyyti Akademiyasnn byk bir nmaynd heyti
d itirak etmidir. Qeyd edk ki, Latn Mdniyyti Akademiyas (LMA) 2000-ci ild latn mnli lklrin mdni
irsini qorumaq mqsdil yaradlmdr. Latn Mdniyyt
Akademiyas son illrd Latn dnyas v islam almi
mvzusunda konfranslar keirmkl latn v islam sivilizasiyalar arasnda dialoqun genilndirilmsi sahsind xeyli
ilr grmdr. ndiydk Latn Mdniyyt Akademiyas Tehran, skndriyy, stanbul, Ankara v s. hrlrd
konfranslar keirrk mdniyytlraras dialoqa xidmt
edn dyrlrin aradrlmasna diqqti ynltmidir. sas
mqsdlrdn biri Qrb rasionalizmini islam mdniyyti
il znginldirmk v sivilizasiyalararas yarda hegemonuluun qarsn almaqdr. Latn Mdniyyt Akademiyasnn nmaynd heytini prezident .liyev qbul etmidir.
Gr zaman lkmizin tarixi, mdniyyti, zngin
adt-nnlri haqqinda qonaqlara geni mlumat vern
prezident .liyev, respublikamzda yaayan xalqlarn slh,
dostluq v mehribanlq raitind yaadn, dinlr v mdniyytlr arasnda tolerantln hkm srdyn bildirmidir. lkmizd hkm srn milltlraras dostluqdan v
dinlraras anlamadan danan prezident Azrbaycann bu
sahdki tcrbsinin dnyann baqa lklrind bir rnk
kimi yrnilmsini xsusi olaraq vurulamdr. Prezident
qeyd etmidir ki, dnyann hazrki inkiaf mrhlsind si113

vilizasiyalar arasnda dialoqdan ox danlr. Lakin reallqda bzi hallarda biz thlkli meyillr: toqqumalar, tcrid
olma, mnaqilr v digr hallar grrk v bunlar bzn
dini mnsubiyytl balayrlar. Bu ox thlkli meyllrdir.
nki, bunun ox gzlnilmyn nticlri olur. Mn hesab
edirm ki, dnyann aparc intellektual dairlri alimlr,
qabaqcl insanlar birg yaay prinsiplrinin, dinlr, xalqlar,
milltlr arasnda anlamann tviq olunmasnda myyn
rol oynaya bilrlr. (92)
Qeyd edk ki, konfransda x edn Latn Mdniyyt
Akademiyasnn ba katibi Kandido Mendes Azrbaycanda
mdniyytlraras vziyytin yax olduunu vurulam
v konfransa sdrlik edn H.liyev fondunun prezidenti
Mehriban xanm liyevaya mracit edrk demidir: Byk glck perspektivlr malik bir lk kimi, Azrbaycan
xsusi diqqt layiqdir. Siz srf Avrasiya lksi deyilsiniz. Siz
bu iki geosiyasi xtlrin tarazladrlmasn tmin ed bilck bir lksiniz. Mhz buna gr Latn Mdniyyti Akademiyas slavyanlarn, trklrin, digr Avrasiya milltlrinin
arasnda korp yaratmaa alr.... Tarixin n cr, n mcrada inkiaf etmsinin mhz Azrbaycandan grn bizim
n vacibdir. Buna gr, qarnzda ba yirik v bu gzl
dialoqu mhz sizin lknizd hyata keirdiyimiz gr
tkkrmz bildiririk.(93)
Aparlan mahidlr gstrir ki, Azrbaycan Respublikas dinlraras v mdniyytlraras dialoqa artq z thfsini vermkddir. 2008-ci il 2 dekabrda Avropa urasnn
zv olan dvltlrin mdniyyt nazirlrinin Mdniyytlraras dialoq Avropa v onun qonu regionlarnda davaml inkiafn v slhn sasdr mvzusunda beynlxalq
konfransn Bakda keirilmsi Azrbaycann mdniyytlraras dialoqda myyn rol oynadn gstrn faktdr.
Bakda keiriln v 250-dn ox nmayndni hat edn
114

konfransda Avropa urasnn zv olan lklrdn baqa,

slam lklrinin (SESKO v ALESKO-nun) yksk rtbli
rsmilri, mxtlif beynlxalq qeyri-hkmt tkilatlarnn
tmsililri o cmldn, 16 nazir, 18 nazir mavini, 10 beynlxalq tkilatn rhbri itirak etmidir. (94)
Konfransda Azrbaycan Respublikasnn prezidenti lham liyev, Avropa urasnn sabiq Ba katibi Terri Devis,
SESKO-nun ba direktoru bdlziz bin Osman l-Tveycri,
ALESKO-nun ba direktoru Mondi Busnina, YUNESKO-nun
Mdniyyt siyasti v beynlxalq dialoq blmsinin direktoru xanm Katerina Stenou, Avropa urasnn beynlxalq
mdniyytlraras laqlndiricisi xanm Qabriella Batteni-Draqoni, BMT-nin sivilizasiyalarn ittifaq o isinin direktoru Mark uer v baqalarnn xlar maraqla qarlanmdr.
Qeyd edk ki, mzakir olunan mvzularn mahiyytin,
itiraklarn trkibi, hat olunan regionlarn miqyasna
gr Bakda keiriln bu konfrans Avropa v slam lklrinin tarixind mdniyytlraras dialoq mvzusunda ilk
beynlxalq tdbir kimi dyrlndirmk olar. Konfransda
mzakir olunan mvzular, sasn, iki istiqamti hat etmidir. Bunlar aadaklardan ibartdir:
Mdniyyt siyasti v mdniyytlraras dialoq:
mxtlif mdniyytlrin idar edilmsin dair yeni konsepsiya;
rs v mdniyytlraras dialoq: hammz birg milli
irsdn dnyvi irs doru;
Bu mvzular mzakir edn konfrans itiraklar bel
qrara glmilr ki, milltlraras dialoqa v regionlarn davaml inkiafna tkan vern amillrdn biri milltlrin btn dyrlrini gstrn milli irsdir. Milli irsin qorunub saxlanlmas is hr bir milltin v xalqn prinsipial mslsidir.
Konfransda fal itirak edn Azrbaycan Respublikas115

nn prezidenti lham liyev mdniyytlraras dialoq, milli

v dini tolerantln mhkmlnmsind Azrbaycann tcrbsindn danaraq demidir: Azrbaycan z dvlt
mstqilliyini brpa etdikdn sonra lbtt, milltlraras mnasibtlr, milli v dini tolerantln mhkmlnmsi iin ox byk diqqt verilmidir. Bu gn
Azrbaycan szn sl mnasnda dostluq, qardalq mkandr. Burada btn xalqlar,dinlrin nmayndlri
bir ail kimi yaayrlar. Mn minm ki, Azrbaycann
bu istiqamtd ld etdiyi tcrb ox nmlidir. bh
etmirm ki, konfrans zaman bu bard geni shbt
alacaqdr.(95)
rql Qrb arasnda krp rolu oynayan Azrbaycann
mdniyytlrin dialoqunda mhm hmiyyt ksb etdiyini vurulayan A-nn sabiq ba katibi T.Devis konfransdak
xnda demidir: Bak, Azrbaycan qeyri-adi bir mkandr. Bura tarix boyu mxtlif mdniyytlrin qovuma
nqtsi, rq v Qrb, imal v Cnub arasnda tbii bir krpdr.(96)
Tarixi reallq gstrir ki, hr hans bir xalq, hr hans
bir millt o halda mvcud olub inkiaf ed bilir ki, hmin
millt v xalqlar z mdniyytinin znmxsusluunu
itirmdn, z mdni identikliyini qoruyub saxlamaqdadr.
Bu baxmdan btn xalq v milltlr z mdni srvtlrini baqa xalqlarla mbadil edrk qarlql faliyyt sasnda mr srrlr. Buradan bel xr ki, tarixd ayr-ayr
lklr, xalqlar, sosiumlar v ayr-ayr xslr briyytin
mdniyytl bal olan dialoq faliyytinin konsepsiyasn hazrlamaa v onu hyata keirmy hmi israrla sy
gstrmilr.
Tarixi inkiaf prosesind kulturoloji nzriyylrin, btvlkd mxtlif mdniyytlrin biri-birin tsirind dialoq amili mhm rol oynamdr. Mhz dialoq vasitsil
116

ayr-ayr xalqlarn mdniyytlri z milli xsusiyytlrini

saxlamaq rtil biri-birini znginldirmi v inkiaf etdirmidir.
Dialoq anlaynn fls i mahiyytini rh etmk n,
hr eydn vvl monoloq v poliloq anlayna diqqt yetirmk lazmdr. Monoloq dedikd bir nfrin myyn ikir irli srmsi, yaxud frdin zn, ya da ki bir qrup dinlyicilr mraciti baa dlr. Poliloq iki nfrdn ox
tr lrin myyn nsiyyt prosesind itirakdr. Dialoq
nsiyyt prosesind iki, yaxud daha ox frdlrin bir-biri il
fakir mbadilsin deyilir.
Rus alimi f.e.d., professor V.M.Pivoyev dialoqu fls i anlamda rh edrk yazr ki, dialoqda nsiyytin iki subyekti,
iki uru itirak edir v onlar z ikirlrini ifad etmk,
bir-birini baa dmk v anlamaa nail olmaa alrlar.
Hr bir dialoq itiraks n vacib rt birincisi, z ikrinin
baqas tr indn eidilmsi, sonra is baqasn dzgn
anlamaq arzusudur. Dialoq znn v zgnin urunun dialektik ziddiyytidir. Dialoq hr biri ayr-ayrlqda
mvcud olan, biri-digrindn asl olmayan zgni anlamaa v onun ikrini mnimsmy, znn ikrinin suverenliyini saxlamaa chd edn prosesdir. (97,s.130) Biz dialoq anlayn gr mdniyyt ttbiq etsk V.M.Pivoyevin
yuxardak ikri il razlamamaq mmkn deyildir.
Tarixi tkaml prosesind btn mdniyytlr qarlql tsir nticsind bir-birini znginldirmidir. Bu qarlql tsir prosesi eyni regionda yerln v bir-birin qonu
olan xalqlarn mdniyytind daha ox zn gstrmidir.
Msln, Qrbin v rqin tsiri il formalaan Rusiya mdniyytinin inkiafn buna misal gstrmk olar. Bu ikri
Azrbaycan mdniyytin d aid etmk olar. Bel ki, rq
v Qrbin qovuuunda yerln Azrbaycann mdniyytinin formalamas v inkiafnda hm rq, hm d Qrbin
117

tsiri tarixn zn gstrmidir.

Tarixn hm rq, hm d Qrb sivilizasiyas il bal
olan Azrbaycan indiki dvrd d, hm Qrb, hm d rq
mdniyytinin daycs kimi x edir. Bu ikri saslandrmaq n prezident .liyevin 7-9 aprel 2011-ci il tarixind Bakda keiriln mumdnya Mdniyytlraras Dialoq
Forumundak xnda syldiyi ikirlr diqqt yetirk. Forumdak xnda Azrbaycann slam dnyasnn, rq mdniyytinin trkib hisssi olduunu vurulayan prezident
.liyev bu haqda demidir: Azrbaycan slam dnyasnn
trkib hisssidir. slam dyrlri, milli dyrlr bizim
n ox zizdir. Mstqillik dvrnd Azrbaycan ox
byk v uurlu yol kemidir. Mstqillikdn vvlki
dvrd milli mnsubiyytimizi, milli xarakterimizi qoruyub saxlamaq n bizim tariximiz, mdniyytimiz,
dilimiz, dinimiz mstsna rol oynamdr. (98)
Azrbaycann slam lklri il siyasi-iqtisadi v mdni
laqlrinin hazrki raitd ox geni olduunu qeyd edn
.liyev Azrbaycan mdniyytinin rq mdniyytinin
trkib hisssi olmaqla yana, hm d Qrb mdniyytin
ox yaxn olduunu vurulayaraq demidir: Azrbaycan
slam Konfrans Tkilatnn zvdr v mslman
lklri il bizim ox sx laqlrimiz vardr. 2009-cu
ild Bak slam mdniyytinin paytaxt elan edilmidir.
2018-ci il n is bu r li ada Azrbaycann qdim
hri Naxvan layiq grlmdr. Eyni zamanda, Azrbaycan btn dvrlrd Qrb dnyasna da ox bal,
ox yaxn olubdur. Mslman rqind ilk demokratik
respublika 1918-ci ild Azrbaycanda yaradlmdr. lk
teatr mhz Azrbaycanda yaranm, ilk opera burada
shny qoyulmudur. Qadnlarn ss vermk hququ
mslman almind ilk df mhz Azrbaycanda tmin
edilmidir.(99)
118

Son illrd Azrbaycan bir ox beynlxalq mdniyyt

tdbirlrinin keirildiyi mrkz evirilmidir. Msln, tkc, 2010-cu ild bir ox beynlxalq mdniyyt tdbirlri
respublikamzda keirilmdir. Bu tdbirlr aadaklardr:
1. zeyir Hacbyli adna Beynlxalq Musiqi Festival;
2. Qbl II Beynlxalq Musiqi Festival;
3. Bak Birinci Teatr konfrans;
4. Milli Teatr Festifal;
5. exov adna Beynlxalq Teatr Festivalnn pk yolu
mrhlsi;
6. Vokallarn Blbl adna V Beynlxalq Msabiqsi;
7. IV Beynlxalq Rostropovi Festival v s.
Yuxarda gstriln beynlxalq sviyyli mdniyyt
tdbirlrinin respublikada keirilmsini mdni mkdalq v mdniyytlraras dialoqda Azrbaycann rolunu
v hmiyytini gstrn mhm hadis kimi dyrlndirmk olar. Xsusn, Euronews telekanalnn 2010-cu ilin
yekununa hsr olunmu veriliind Avropann n nfuzlu
mdniyyt hadislrinin srasnda Bakda Beynlxalq Caz
Festivalnn keirilmsinin xsusi qeyd edilmsi d Azrbaycan mdniyytinin dnya mdniyytin inteqrasiyas v
beynlxalq mdniyyt tdbirlrindki faliyytini gstrn
faktlardan biridir. Azrbaycan mdniyytinin genimiqyasl
tblii il bal hyata keiriln tdbirlr mdniyytimizin
hrtr li inkiafnn geni vst almas il rtlnir.
Kemi postsovet mkannda formalaan kulturoloji nzriyylrin mxtlif regionlarda yaylmasnda mdni laqlrin genilndirilmsi mhm rol oynamdr.
Msln, mxtlif lklrd mdniyyt gnlrinin keirilmsi mdni laqlrin genilnmsind sas amillrdn biridir. Azrbaycan mdniyytinin baqa lklrd, xsusn,
Yaxn v Orta rq lklrind tbliind, hmin lklrd
keiriln mdniyyt gnlri mhm hmiyyt ksb etmi119

dir. sasn 2000-ci ildn sonra mxtlif lklrd keiriln

Azrbaycan mdniyyt gnlrinin say oxalm, cora iyas is genilnmidir. Mdniyyt gnlri hm Qrb, hm d
rq lklrind keirilmidir.
Msln, 2010-cu ilin 30 noyabrndan dekabrn 2-dk
ordaniyada keiriln Azrbaycan mdniyyt gnlri milli mdniyytimizin tblii sahsind ox uurlu olmudur. Mdniyyt gnlri rivsind ordaniyann mman
v Zrka hrlrind bir ox tdbirlr keirilmi, mmann Kral Mdniyyt Mrkzind yerln srgi salonunda
Azrbaycan nn v masirliyin qovuuunda adl
fotosrgi almdr. Tdbirin alnda itirak edn respublikamzn Mdniyyt v Turizm naziri .Qarayev lkmizin
mdniyyti, incsnti, muamlarmz, eyni zamanda ial
olunmu razilrimizd ermni vandalistlri tr indn dadlm tarixi v mdni abidlr haqqnda mlumat vermidir. (100)
Azrbaycan qrb lklri il d z mdni laqlrini hmi genilndirmy almdr ki, bu da Qrbin Azrbaycan mdniyytin marann getdikc artmas il rtlnir.
2009-cu ilin 17-19 noyabr tarixind Macarstann paytaxt
Budapet hrind Azrbaycan-Macarstan: mdniyytlrin dialoqu mvzusunda IV elmi konfrans keirilmidir.
Konfrans Azrbaycan Respublikasnn Macarstandak sirliyinin tbbs v Diasporla zr Dvlt Komitsinin dstyi il keirilmidir. Konfransn iind tarix, iqtisadiyyat, hquq, siyast, etnoqra iya, dbiyyat v s. sahlr
zr AMEA-nn tannm alimlri itirak etmilr. Konfrans
itiraklarna tbrik mktubu gndrn Macarstann xarici
ilr naziri P.Balayin Azrbaycanla mdni laqlrin hmiyytindn bhs edrk konfransa gndrdiyi mktubda
bildirmidir: Azrbaycan mdniyytinin nadir dyrlrini,
o cmldn onun memarln, dbiyyatn, xalq musiqisini,
120

xalq nnlrini v dil irsini nzr alsaq qarmzda el bir

lvan mnzr alar ki, Azrbaycan xalq haql olaraq onunla fxr ed bilr.(101)
Qeyd edk rqd, slam lklrind bzi hrlrin slam mdniyytinin paytaxt elan olunduu kimi, bu nn
Qrbd, Avropa lklrind d hyata keirilir. Msln,
2009-cu ild Litvann paytaxt Vilns hri d Avropa mdniyytinin paytaxt elan olunub. Gstrmk lazmdr ki,
Azrbaycann Litva il o, cmldn Pribaltika lklri il
mdni laqlri son illrd xeyli genilnmidir. Msln,
Azrbaycanla Litva arasnda mdniyyt v turizm sahsindki laqlri buna misal gstrmk olar.
Msln, Litvann Turizm Departamentinin direktoru
xanm Niele Klikine 2009-cu il aprel aynda Bakda sfrd
olarkn Litva Respublikasnn Azrbaycandak s irliyind keiriln mtbuat konfransnda Litva v Azrbaycann
mdni laqlrindn danaraq Litva hrlrinin mdni-tarixi abidlri, turizm imkanlar haqqnda geni mlumat vermidir. Qeyd edk ki, son vaxtlar beynlxalq turizm
mkdalnda mhm rol oynayan Litva respublikas il
mdni laqlrin genilndirilmsi mqsduyundur.
Hm d Litva 2007-ci ildn engen lklri ailsin zv olmudur. Hazrda Litvann Azrbaycandak s irliyi hquqi v
iziki xslr mumi qsamddtli vizalar vermk slahiyytin malikdir.(102)
Azrbaycan-Rusiya mnasibtlri tarixind qarlql
humanitar v mdni laqlrin aradrlmasna gldikd
qeyd etmk lazmdr ki, bu laqlr geni bir tarixi dvr hat edir. Azrbaycann Rusiya il mdni-humanitar
laqlrinin uzun bir tarixi dvr hat etmsini tannm
elm adamlarmz da qeyd etmilr. Azrbaycan-Rusiya mdni-kulturoloji laqlrinin uzun tarix malik olduunu
vurulayan akademik Ramiz Mehdiyev Humanitar mkda121

lq zr birinci Azrbaycan-Rusiya Forumunun alndak

xnda bu laqlrin mahiyytindn bhs edrk demidir: Azrbaycan-Rusiya mnasibtlrinin tarixin humanitar mkdalq baxmndan nzr salmaa chd gstrsk,
bu mnasibtlr htta ekskurs bel oxillik tdqiqatlar
aparlmasn tlb edrdi. Burada biz Rusiya maarifilrini,
Sankt-Peterburq v Kazan universitetlrinin professoru Mirz Kazmbyin faliyytini, Lermontovun Azrbaycan dastannn motivlri sasnda yaratd gzl Aq Qrib srini,
Yeseninin Bak haqqnda rkdn gln stirlrini v mumi
tariximizin iki srdn ox dvrn aid bir ox lamtdar hadislri v tzahrlri xatrlaya bilrik.(103)
Azrbaycan v Rusiya xalqlar arasnda qarlql sosial-humanitar v mdni laqlr mstqillik dvrnd d
davam etmi v genilnmidir. Msln, mstqillik dvrnd Azrbaycan v Rusiya xalqlar arasnda humanitar
v mdni mkdaln inkiafndan danan akademik R.
Mehdiyev mdni laqlrin yeni mstviy kemsindn
bhs edrk demidir: 2001-ci il oktyabrn 12-d Bakda
Rus poeziyasnn dahisi A.S.Pukinin v 2002-ci il iyunun
9-da Sankt-Peterburqda dahi Azrbaycan airi v mtfkkiri Nizami Gncvinin abidsinin al mkdalmzn
tamamil yeni mstviy kemsinin lamti olmudur. Bu
slind Azrbaycan-Rusiya strateji mkdalq proqramnn
balanc idi.(104)
Buradan grndy kimi, mstqillik dvrnd hr iki
xalq arasnda mdni mkdalq sahsind geni laqlr
qurulmu v mdniyyt sahsind hr iki xalqn qarlql
kild bir-birindn faydalanmas genilnmidir.
Masir qloballama raitind dnya prosesind mhm
rol oynayan amillrdn biri mdniyytlraras dialoqun genilnmsi mslsidir. Baqa sahlrd olduu kimi, lkmiz dinlraras v mdniyytlraras dialoq sahsind
122

d beynlxalq tdbirlrd fal itirak edir v bu baxmdan

Azrbaycan artq mdniyytlraras dialoq mkan kimi
tannmdr. Son illrd dinlraras v mdniyytlraras
dialoqa hsr edilmi byk beynlxalq tdbirlrin Bakda
keirilmsi dediklrimiz sbutdur.
Mlumdur ki, bu sahd geni beynlxalq tdbir saylan
mumdnya Mdniyytlraras Dialoq Forumu 7-9 aprel
2011-ci il tarixind Bak hrind keirilmidir. Tdbird
itirak edn Prezident .liyev z nitqind bu tdbirin mdniyyt sahsindki beynlxalq hmiyytindn bhs edrk
demidir: Mdniyytlraras Forumun Azrbaycanda
keirilmsi byk hmiyyt ksb edir... mid edirm
ki, forumun nticlri ox msbt olacaq v mdniyytlraras dialoqun inkiaf n yeni imkanlar yaranacaqdr. ... Tsad i deyil ki, mdniyytlraras dialoqun keirilmsi n mhz Azrbaycan hm cora i,
hm tarixi baxmdan, hm bugnk reallqlar baxmndan mrkz evrilir. Biz bunu ox alqlayrq.(105)
Qeyd edk ki, Mdniyytlrin dialoqu Dnya Forumu
rivsind Masir Dnyada Mdniyytlrin Mxtli liyi
v Dialoq Flsfsi mvzusunda 2011-ci il aprelin 7-9-da
Bakda keirilmi konfrasn itiraklar Memorandum imzalamlar. Memorandumda deyilir: Avropa, Asiya v Afrikann tannm iliso larnn itirak etdiyi Masir dnyada
Mdniyytlrin Mxtli liyi v Dialoq Flsfsi mvzusunda kirilmi Beynlxalq Konfrans qeyd etdi ki, qloballama
raitind dnya mdniyytlrinin zgrly v mxtli liyinin mha izsi zr ciddi sylrin gstrilmsi il yana,
mdniyytlrin qarlql laqlri genilnir. minlikl bildirildi ki, bu raitd mdniyytlrin dialoqunun mntiqi
v konstruktiv alternativi yoxdur... Konfrans qeyd etmyi lazm bilir ki, Dnya Forumu v Masir dnyada Mdniyytlrin Mxtli liyi v Dialoq Flsfsi Beynlxalq Konfrans123

nn Bakda keirilmsi Azrbaycann dnyada mkdaln

mhkmlndirilmsi v qarlql etimad mhitinin brqrar edilmsi, dialoq flsfsinin drinldirilmsi zr sylrin tamamil dzgn v tdqirlayiq olduunu bir daha tsdiq edir. Konfrans yalnz flsfnin, trbiy iind dialektik
tfkkr v mxtli lik mdniyytinin (multikulturalizmin)
stnlyn tmin edrk, mdniyytlrin dialoqunun
mumi anlaylar, forma v mzmununu ilyib meydana
xardn qeyd edrk:
x v mzakirlrd sslndirilmi ikirlrin elmi-nzri v praktiki hmiyytini nzr alaraq konfrans
materiallarnn drc olunmasn lazm bilir;
Flsf tkilatlar arasnda mkdalq v qarlql
etimadn yaradlmasna alan bir tkilat kimi Avropa v
Asiya Flsf nstitutlar Beynlxalq assosiasiyasnn faliyytini dstklyir;
Filoso lar mdniyytlrin dialoqu problemlrinin
tdqiqind mkdala kmk etmy v bununla da dnyada mdniyytlrin qarlql laqsi v zgrlynn qorunub saxlanmas iin thv vermy arr.(106)
Dinlrin v mdniyytlrin dialoqu sahsind beynlxalq konfranslarn Azrbaycanda tez-tez keirilmsi respublikamz bu sahd myyn tdbirlri hyata keirmy
vadar etmidir. Bu tdbirlrdn biri Azrbaycan Respiblikasnn prezidenti .liyevin Azrbaycan Respublikasnda
mumdnya Mdniyytlraras Dialoq Formunun tkili bard 27 may 2011 tarixli frmandr. Prezidentin
bu frmannda deyilir: Azrbaycan Respublikas Konstitutsiyasnn 109-cu maddsinin 32-ci bndini rhbr
tutaraq lkmizin slam dnyas il Qrb sivilizasiyas
v elc d digr mdniyytlri tmsil edn xalqlar
arasnda dialoqun v etimadn mhkmlndirilmsind
mhm rolu nzr alnmaqla, mxtlif mdniyytlr
124

arasnda mkdalq n qlobal platformann tmsil

edilmsi v Azrbaycan xalqnn tolerant mdniyytinin, tarixi nnlrinin beynlxalq alm tandlmas
mqsdil qrara alram: 1. Azrbaycan Respublikasnda 2011-ci ildn balayaraq hr iki ildn bir mumdnya Mdniyytlraras Dialoq Forumu tkil edilsin. (107)
Prezidentin bu frmanndan grndy kimi, mdniyytlrin dialoqu, mxtlif blglrin kulturoloji nzriyylrinin bir-birin dialektik tsiri sahsind Azrbaycan
Respublikas son illrd mdniyytlrin dialoqu mkanna
v lkmizd davaml inkiafn hyata keirilmsin tkan
vern bir dvlt evrilmkddir.
Mstqillik illrind Azrbaycan xalqnn mummilli lideri Heydr liyevin respublikamzn iqtisadi, sosial-mdni inkiafna, milli-mnvi dyrlrin dirldilmsin ynldilmi strategiyasna uyun hyata keiriln genimiqyasl
proqramlar demokratik, hquqi v dnyvi dvltin qurulmasna zmin yaratmdr.
Son illr rzind respublikamzda elm, thsil, mdniyyt, shiyy v idmann inkiaf, regionlarn sosial-iqtisadi
inkiafnn srtlndirilmsi, iri snaye mssislrind
istehsal proseslrinin brpas, yeni istehsal sahlrinin yaradlmas, minlrl i yerlrinin almas, maddi-mnvi
abidlrimizin, mqdds ocaqlarmzn brpa edilmsi istiqamtind byk nailiyytlr ld edilmidir.
Azrbaycan Respublikasnn prezidenti lham liyev mdniyyti dvlt siyastinin sas priotetlrindn biri kimi
daim diqqt mrkzind saxlayaraq onun masir tlblr
uyun davaml inkiafn tmin edir. Cnab lham liyev tkc son illrd mdniyyt sahsin dair 200-dn ox frman,
srncam v qanun imzalamdr. Azrbaycan Respublikas
Prezidentinin srncamlar il respublikamzda bir ox irimiqyasl layihlr hyata keirilmi, onlarca muzey, kitabxa125

na, uaq musiqi v incsnt mktbi, mdniyyt evi, teatr

binalar tmir olunmu, parklarda yenidnqurma ilri aparlm, yeni mdniyyt, dini ibadt obyektlri ina edilmidir.
Mxtlif mdniyytlrin bir-birin qarlql tsiri, mdniyytlraras dialoqun n uurlu vasit kimi qbul olunduu masir qloballama raitind beynlxalq mdni
proseslrd lkmizin nfuzunun artmas il yana, Azrbaycan beynlxalq sviyyd mdniyytlraras v dinlraras dialoqun mkan kimi tannmdr.
tn illr rzind Azrbaycan mdniyytinin ttbiqi,
tviqi, qorunmas v elmi tdqiqatlarn inkiaf, elm v
thsil sahsind beynlxalq mkdaln genilndirilmsi istiqamtind myyn ilr grlmdr. Msln buna
misal olaraq, Mdniyyt v Turizm Nazirliyinin Mdniyytnaslq zr Elmi-Metodiki Mrkzi yaradlm, mstqil
Azrbaycann tarixind ilk df olaraq Kulturoloqlarn Milli
Forumlar, Turizm-mdniyytlraras dialoqu tmin edn
amil kimi kimi adl Tlblrin I Beynlxalq Bak Konfrans,
Mdniyytin v mdni dyrlrin tbliind ktlvi informasiya vasitlrinin rolu adl beynlxalq tlim, Moskva
hrind Rusiya Kulturologiya nstitutu il birg Masir
kulturologiya: nzriyydn tcrby mvzusunda beynlxalq elmi konfrans tkil edilmidir. Eyni zamanda Masir Azrbaycan mdniyyti: problemlr v perspektivlr
adl mumrespublika elmi mqallr msabiqsi keirilmi,
respublikann tannm alimlrinin itirak il kulturologiya
zr aq mhazirlr, respublikann hr v rayonlarnda
Milli mdniyyt v masir mdniyyt siyasti mvzusunda aq seminarlar tkil edilmi, elmi mqallr toplusu
nr edilmidir.
Son illr rzind uaq musiqi mktbi, incsnt v rssamlq mktblrinin, Bak Xoreoqra iya Mktbinin agird
v tlblri Amerika Birlmi tatlar, Avstriya, Belarus,
126

Belika, Bolqarstan, Byk Britaniya, Estoniya, Fransa, Grcstan, Qazastan, Qrzstan, Litva, Mrake, Misir, Niderland, zbkistan, Pola, Rusiya, Suriya, Trkiy, Trkmnistan, Ukrayna, Yaponiya, Yunanstan v s. lklrd keiriln
mxtlif beynlxalq tdbirlrd festival, msabiq v srgilrd uurla itirak etmilr.
Azrbaycan Respublikasnn prezidenti tr indn
Azrbaycanda kitabxanalarn faliyytinin yaxladrlmas bard 20 aprel 2007-ci il tarixli, Azrbaycan Respublikasnda kitabxana-informasiya sahsinin 2008-2013-c
illrd inkiaf zr Dvlt Proqramnn tsdiq edilmsi
bard 6 oktyabr 2008-ci il tarixli srncamlar imzalanmdr.
Nazirliyin layihsi sasnda, Prezident lham liyev v
mdniyyt (2003-2008) ikicildlik kitabn elektron versiyas hazrlanmdr. Azrbaycann birinci xanm, Heydr
liyev Fondunun prezidenti, YUNESKO v ISESKO-nun xomraml s iri, millt vkili Mehriban xanm liyevann grdy ilri ks etdirn
kitab nr edilmi, kitabn elektron versiyas hazrlanmdr.
Azrbaycann qeyri-maddi mdni irsinin qorunmas istiqamtind hyata keiriln islahatlarn davam olaraq, nazirlik tr indn 2010-2014-c illr n xalq yaradcl
paytaxtlar proqram tsdiq edilmidir.
Proqramn icras il laqdar diyarnaslq, folkor v
sntkarlq nominasiyalar zr daxil olmu tkli lr mva iq namizd hrlrin mumi hazrl, tarixi nnlri
v digr amillr nzr alnaraq thlil edilmi v 2010-cu il
n Gnc Azrbaycann fsanlr Paytaxt, ki Azrbaycann Sntkarlq Paytaxt v Qazax Azrbaycann Folkor Paytaxt elan olunmudur.
Hazrda 2011-2020-ci illrd Azrbaycan qeyri-mad127

di mdni irsinin qorunmasna dair Dvlt Proqram,

Azrbaycann qeyri-maddi-mdni irs konsepsiyas, v s.
sahlr hsr olunmu veb-portaln yaradlmas, digr konseptual proqram v layihlr zrind ilr davam etdirilir.
Azrbaycan Respublikasnn mdniyyt diplomatiyas
beynlxalq sviyyd byk uurlar qazanmdr. Msln,
Avropa urasnn Mdni Marurutlar Proqram rivsind Aleksandr Dma Qafqazda v rab Yolu (Vine
Roots) layihlri hyata keirilir. Avropada mdniyyt
siyasti: sas tmayllr v faktlarn Kompendiumu beynlxalq layihsi rivsind Avropa urasnn v Mdniyyt siyasti zr Mqayisli Tdqiqatlar nstitutunun (Bonn)
birg veb-saytnda yerldirmk mqsdil Azrbaycann
mdniyyt siyasti zr mruz hazrlanmdr.
2009-cu ilin noyabr aynda Azrbaycan YUNESKO-nun
Mdni znifad Mxtli liyinin Qorunmas v Tviqin dair Konvensiyasna qoulmu v o, 2010-cu il 15
may tarixindn Azrbaycan Respublikasna mnasibtd
qvvy minmidir. Bununla da lkmiz bu tkilat rivsind mdniyyt v turizm sahsind hyata keiriln
layihlrd itirak imkanlarn genilndirmidir. Konvensiya rivsind lkmizd Mdni mxtli liyimiz mdni
vhdtimizdir layihsi hyata keirilmidir.
Respublikamzda mdniyytl v dinl bal keiriln
beynlxalq tdbirlr mdniyytlraras v dinlraras dialoqla bal elmi tdqiqatlar zruri etmidir. Bu baxmdan
buna misal olaraq, AMEA-nn Flsf, Sosiologiya v Hquq
nistitutunun Dinnaslq v mdniyytin fls i problemlri bsind aparlan elmi-tdqiqat ilrind sas elmi
istiqamtlrdn biri d dinlraras v mdniyytlraras
dialoqdur. Bu sahd aparlan tdqiqatlar aadak elmi istiqamtlri hat edir:
1.Mstqil Azrbaycanda dini tolerantlq mdniyyti128

nin inkiafnda Heydr liyevin rolu;

2.Qloballama dvrnd mdniyytlraras v dinlraras dialoq davaml inkiafn sasdr;
3.slam mdniyyti v Qrb mdniyyti, elm v incsnt sahsind onlarn qarlql tsiri v frqli chtlri;
4.Masir dvrd dialoq mdniyytinin zlliklri;
5.Azrbaycanda dini tolerantlq mdniyytinin sosial-fls i mahiyyti;
6.Qlobalama v masir Azrbaycan mdniyytinin
spesi ik xsusiyytlri;
7.Azrbaycan mdniyytinin dnya mdniyytin inteqrasiyasi (sosial-fls i thlil);
8. Mdniyytin formalamasnda dini dyrlrin rolu.
Mdniyytlrars dialoqla bal keiriln tdbirlrin
mqsdi xalqlar, dvltlr v sivilizasiyalar arasnda dialoq
imkanlarn genilndirmk, cmiyytd slh, min-amanlq
v dzmllk mhitini inkiaf etdirmk, masir dnyamzda mzakir olunan inkiaf modellri trafnda ikir mbadilsi aparmaq, milli znmxsusluu saxlamaqla bri-mdni dyrlri mnimsmkdn ibartdir.

129

IV FSL
MSTQL AZRBAYCANDA DN TOLERANTLIQ
MDNYYT.

4.1. H.liyev v Azrbaycanda dini tolerantlq mdniyytinin yksldilmsi

. -,
, . ,
- .
, , .
,
.

Heydr liyev
Azrbaycan xalqnn mummilli Lideri, btn dnyada tannm siyasti Heydr liyev respublikamzda insan
hquq v azadlqlarnn tmin edilmsind, xalqmzn milli-mnvi dyrlrinin qorunmasnda, dinlraras dialoqun
inkiafnda v dini tolerantlq nnlrinin qorunmasnda
byk rol oynamdr. Azrbaycan mstqillik qazandqdan
sonra Heydr liyevin Azrbaycana rhbrlik etdiyi vaxtda
respublikamzda dini etiqad azadl tam tmin edilmi, milli-mnvi dyrlr mnasibt kkndn dyimi, dini ayin
v mrasimlri yerin yetirmk n btn dinlr mnsub
olan insanlara brabr rait yaradlmdr.
Ulu ndr respublikamzda yaayan btn xalqlara, b130

tn milltlr, dilindn, dinindn, siyasi mnsubiyytindn

asl olmayaraq baqa dinin nmayndlrin qar olan
mnasibti aadak kild byan etmidir: Azrbaycan Respublikas oxmilltli bir dvltdir. Azrbaycanda mslmanlarla yana, baqa dinlr mnsub olan
vtndalar da yaayr. Azrbaycan mstqil, demokratiya prinsiplrin mnsub olan bir dvlt kimi z razisind yaayan btn xalqlara, btn milltlr dinindn, dilindn, irqindn, siyasi mnsubiyytindn asl
olmayaraq azadlq, hrriyyt imkanlar verir.(108,s.8)
Ulu ndr baqa dinlr qar dzmllk v tolerantlq mnasibtini hmi z faliyyti v z mli il sbut
etmidir. Heydr liyev Azrbaycanda yaayan dini icmalara qar hmi hrmt v ehtiramla yanam, onlarn dini
bayramlarn tbrik etmi, adt-nnlrini qay il yanamdr. Msln, sa peymbrin Mvlud bayram mnasibti il Azrbaycandak pravoslav icmasn tbrik edn
Heydr liyev demidir: Sizi sa peymbrin Mvlud
bayram mnasibtil tbrik edirm! Dnyann btn
pravoslav xristianlar n bu iql gnd sizlr can
sal, sadt dilyirm. Arzu edirm ki, sizin btn ncib niyytlriniz yerin yetsin, btn dilklriniz baa
glsin. nanram ki, Azrbaycandak pravoslav icmasnn iravanl vtnimizin trqqisi v iklnmsi,
btn vtndalarmzn xobxt glcyi n etibarl
zmin olacaqdr.(109,s.28)
Buradan grndy kimi, sa pembrin Mvlud bayram mnasibtil pravoslav xristianlarnn Heydr liyev
tr indn tbrik edilmsi ulu ndri lkmizd yaayan
baqa dinin nmayndlrin olan ehtiram v qaysnn
ifadsi v lkmizd dini tolerantln mvcud olduunu
gstrn faktdr.
Tarixn Azrbaycanda islam dini il yana xristianlq,
131

yhudilik dinlrin mnsub olan insanlar hmi minamanlq raitind yaam v bir-birinin dini qidsin ehtiramla yanamlar.
Azrbaycanda mxtlif dinlrin birg yaay raitinin
nmunvi xarakter dadn vurulayan ulu ndr bu xsusiyytlrin xalqmzn dini dzmllyn gstrn sas
rt hesab etmidir. Buna misal olaraq gstrmk lazmdr
ki, Heydr liyev 1998-ci ilin mayn 13-d prezident saraynda lknin din xadimlri il grnd syldiyi nitq zaman mxtlif dinlrin birliyini vurulam v Azrbaycandak
dini tolerantl aadak kimi rh etmidir: Azrbaycanda mxtlif dinlrin bu cr birliyinin olmas mstsna
drcd nmunvi xarakter dayr. Bu, slind Azrbaycann realln, eyni zamanda Azrbaycan xalqnn
dini dzmllyn gstrir. Azrbaycanda halinin
ksriyytini islam dinin etiqad edn azrbaycanllar tkil edir. Ancaq eyni zamanda Azrbaycanda
xristian-pravoslav, yhudi dinin etiqad edn insanlar,
mxtlif milltlrin nmayndlri d yaayrlar. Azrbaycanllar baqa dinlr mnasibtd hmi dzml olublar v bunu biz Quran, Hzrti-Mhmmd vsiyyt edibdir. Amma n mhm odur ki, bu xeyirxah,
mqdds vsiyyt yerin yetirilsin. Azrbaycanllarn
bu vsiyyti mqdds tutmas xalqmzn ox mhm
key iyyti, xsusiyytidir v biz bununla fxr ed bilrik. (110,s.49-50)
Heydr liyev itirak etdiyi btn beynlxalq tdbirlrd tolerantlqla bal ikirlrini bildirmi, xsusn, indiki
qloballama dvrnd dinlraras, mdniyytlraras dialoqa hmi stnlk vermidir. Qeyd edk ki, 10-11 oktyabr
2002-ci il tarixind Bakda Demokratik cmiyytd dinin
v qidnin rolu: terrorizm v ekstremizm qar mbariz
yollarnn aradrlmas mvzusunda beynlxalq konfrans
keirilmidir. Azrbaycan hkumtinin ATT-l birg keir132

diyi bu konfransda terrorizm v ekstremizm qar mbarizd dinin v qidnin rolu haqqnda msllr, habel
Byk pk yolu mkannda dinlraras v mdniyytlraras dialoqun hmiyyti v s. msllr mzakir edilmidir. Konfransda x edn Ulu ndr H.liyev mnaqilrin
aradan qaldrlmasnda dinlraras dialoqun rolundan bhs
edrk demidir: Qloballaan dnyada hammz bir-birimiz daha yaxn olmuuq. Xalqlararas, mdniyytlraras, dinlraras dialoqun bu gn drin mna ksb
etmsi d mhz bununla baldr. Bu dialoqu inkiaf
etdirrk, bu dialoqa dstk verrk biz myyn mnada terrorizmin formalamasna xidmt edn btn
qaynaqlar aradrb onu kkndn mhv etmy can
atmalyq.(111)
Buradan grndy kimi, qloballaan dnyamzda dinlraras dialoqun mhm hmiyyt ksb etmsini rh
edn ulu ndr terrorizm qar mbariz aparlmasnda,
mnaqilrin aradan qaldrlmasnda bu dialoqun roluna
yksk qiymt vermidir. Hazrda dnyada terroruluqla
bal ba vern hadislr, regional dini mnaqilr Heydr
liyevin uzaqgrn siyasti olduunu bir daha sbut etmidir.
Heydr liyev mslman lklri arasnda hmryliyin
v mkdaln gclndirilmsin hmi nm verirdi.
Xsusn, Azrbaycan torpaqlarnn ermni ialndan azad
edilmsi, Dalq Qaraba mnaqisinin daltli kild hll
edilmsind mslman lklrinin, o cmldn slam Konfrans Tkilatnn sylrini artrmasn diqqt kirdi. Ulu
ndr ial Ermnistann bzi lklrdn dstk aldn
qeyd edrk 1997-ci il 10 dekabrda slam Konfrans Tkilatnn zv olan lklrin rhbrlrinin VIII zirv grndki nitqind bu msldn bhs edrk demidir: al
Ermnistan z diasporlarnn kmyi il hm Amerikadan, hm Avropadan, llxsus Rusiyadan mnvi, siya133

si, iqtisadi, hrbi dstk alr. 1993-1996-c illr Rusiya

Ermnistana qeyri-qanuni, gizli bir milyard dyrind
silah-sursat v hrbi texnika gndribdir. Bundan lav,
bu il (1997-ci il nzrd tutulur H.S.) avqust aynn 29da Rusiya il Ermnistan arasnda gcl hrbi mkdalq bndlri olan mqavil balanmdr. (112, s.32-33)
Heydr liyev Ermnistan kimi tcavzkar lklr qar mbariz aparmaq, mslman lklrind thlksizliyin brqrar edilmsi, mslman icmalarnn hquqlarnn
qorunmas namin slam Konfrans Tkilatna zv lklri
birliy v mkdala araraq z nitqind demidir: Ermnistan Respublikasnn tcavzn mruz qalm
Azrbaycan xalq btn mslman xalqlar kimi fqanstanda, Somalid, Bosniya-Hersoqovinyada, baqa dvltlrd mvcud olan vziyytdn olduqca narahatdr.
Mslman xalqlarnn thlksizliyini v lklrimizin
razi btvlyn tmin etmk, mslman icmalarnn
hquqlarn qorumaq, mslman alminin sabit inkiafn tmin etmk bizim mqdds vzifmizdir. Byk
nfuza malik olan slam Konfrans Tkilat sylrimizi
birldirmy v laqlndirmy hr cr imkanlar yaratmaldr. minm ki, bizim bu zirv grmz bunu
n z thfsini verckdir. (113, s.31)
Dini dzmlly, tolerantl daima dstklyn Heydr liyev gnclrimizin bu ruhda trbiy olunmasn hmi tvsiy edirdi. Yeniyetm v gnclrimizin baqa dinlr qar dzmllk ruhunda trbiy edilmsinin vacib
msl olduunu vurulayan Heydr liyev, eyni zamanda
bu iin mrkkb v tin olduunu da qeyd edirdi. Ulu ndr gnclrd tolerantlq mdniyytinin uaqlqdan trbiy edilmsini diqqt krk nsiyyt mdniyytinin
formaladrlmas v Azrbaycan gnclrind bu xsusiyytlrin trbiy edilmsinin vacib rt olduunu bizlr tvsiy
etmidir.
134

Ulu ndr bu msllrdn bhs edrk demidir: Mlumdur ki, yksk tolerantlq ilk nvbd yksk mdniyytin tzahrdr. nsanlarda bel bir mdniyytin formaladrlmasn uaqlq illrindn balamaq
lazmdr. lkmizd yetimkd olan nslin thsillnmsind masir elmi-pedaqoji konfranslar daxilind
biz nsiyyt mdniyytini, dini dzmllk v mkdalq mdniyytini formaladrmaa chd gstririk
v mumn desk, buna nail oluruq. Bunu demk ox
asandr, lakin gerkldirmk kifayt qdr mrkkb
bir prosesdir.(114)
Azrbaycanda dini tolerantlq mdniyyti v baqa milltlr qar milli dzmllk tarixn ox yksk sviyyd
olmudur. Qeyd edk ki, mstqillik dvrnd H.liyev baqa
din mnsub olan insanlarn z dini mrasimlrinin keirilmsin qay il yanamdr. Msln, xristianlarn milad v
pasxa bayramnn keirilmsini ulu ndr dvlt sviyysind dstklmidir. Rus Pravoslav Kilssinin Bak v Xzryan Yeparxiyasnn yepiskopu Aleksandr ein H.liyevin
pravaslavlara qar gstrdiyi bu qaydan bhs edrk demidir: H.liyevin hakimiyyt glmsi il Azrbaycanda hyatn stabillmsin doru istiqamt formalad.
O, stabilliyin mhkmlnmsi iind tolerantl strateji
chtdn mhm istiqamtlrdn birin evirdi. 199495-ci illrd H. liyev biz z mrasimlrimizi kilslrimizdn xaricd daha geni kild keirmyimiz tkli i
il mracit etdi. O vaxt biz ox qrib grnrd, nki iqtisadi v siyasi bhran dvrnd bel mrasimlrin keirilmsi bizim n ox tin idi. Lakin H.liyevin
yardm il biz bu tdbirlri keirdik. Get-ged bu tdbirlr bizd nnvi hal ald v hr il keirilmkddir.
Milad v Pasxa bayramlar rhbr dairlrin dstyi il
artq Azrbaycanda geni kild keirilir.(115,s.46)
Azrbaycanda dvlt-din mnasibtlrinin dzgn qu135

rulmasnda, respublikada dini min-amanln v sabitliyin

yaranmasnda H.liyevin mhm rol oynadn vurulayan
Moskva v mumrusiya sabiq Patriarx mrhum II Aleksi
Azrbaycann bu sahd nmun olmas il bal z ikirlrini aadak kimi rh edrk demidir: Azrbaycan qdim
dini nnlr v mdniyyt malik bir lkdir. Bu gn
Azrbaycan dini min-amanla v sabitliy ilham vern
rnkdir. Bunun sas Azrbaycan prezidenti H.liyevin
mdrik siyasti saysind qoyulmudur. Dnyvi hakimiyyt v nnvi dini icmalarn konstruktiv faliyyti
v qarlql nsiyyti nticsind yaranm dvlt-din
mnasibtlrinin nadir modeli Azrbaycan Respublikasnda z ksini tapmdr. Bel znn edirm ki, bu sahd Azrbaycanda toplanm tcrb diqqtl yrnilmli v thlil olunmaldr.(116,s.10)
Buradan grndy kimi, dvlt-din siyastinin formalamasnda Azrbaycan modelini nmun kimi gstrn II
Aleksi bu siyastin yaradlmasnda H.liyevin rolunu n
kmi v bu sahd Azrbaycanda toplanm tcrbnin
yrnilmsini tvsiy etmidir.
Xalqmzn dini chtdn tolerant olduunu respublikamza sfr gln tannm dnya dini liderlri d tsdiq
edirlr. Qeyd edk ki, 2010-cu ilin 26-27 aprel tarixind Bakda keiriln Dnya dini liderlrinin sammitind itirak
edn qonaqlar da bunun ahidi olmular. Sammitd itirak
etmk n Bakya gln Moskva v btn Rusiyann Patriarx Kirill Azrbaycan Respublikasnn prezidenti lham
liyevl grrkn ona mracit edrk Azrbaycanda
dinlraras mnasibtlrin yax olduunu v bu id .liyevin rolunu xsusi vurulayaraq demidir: Mn dinlraras
mnasibtlrd sizin rolunuzu xsusi vurulamaq istrdim.
Azrbaycan dvltind insanlarn ksriyyti slam dinin
etiqad edir. Lakin burada pravoslav v yhudi icmalar da
nnvi olaraq mvcuddur v Azrbaycanda he vaxt dinl136

raras mnaqilr olmamdr. Masir terminalogiyadan istifad etsk, bu gn tolerantln yksk sviyyd olduunu
deyrdik.(117)
Azrbaycanda dini tolerantln formalamasnda Heydr liyevin xidmtini dyrlndirn mumgrcstan
Katalikos Patriarx II lya Azrbaycanda mvcud olan dini
tolerantlqdan v bu sahd d Heydr liyevin v onun davamlarnn xidmtindn bhs edrk demidir: Bu gn
Azrbaycanda mvcud olan tolerant mhitin formalamasnda Heydr lirza olu liyevin xidmti bykdr. Azrbaycann z nnvi dyrlrini qoruyub saxlamaqla masir dnyann arlarna lyaqtli cavab
ver bilmsi xsn onun v onun davamlarnn mdrik v uzaqgrn siyastinin nticsidir. (118,s.13)
Btn Qafqazn eyxi eyxlislam Allahkr Paazad
Azrbaycanda dini tolerantlq siyastinin formalamasnda
Heydr liyevin rolunu izah edrk gstrmidir: Tolerantln bir dvlt strategiyas olaraq sasn mummilli
liderimiz Heydr liyev qoymu v bu zngin nn hazrda lham liyev hzrtlri tr indn byk lyaqtl
davam etdirilir. lkmizd demokratik-hquqi prinsiplrin, din v vicdan azadlnn ardcl hyata keirilmsinin tminats olan mhtrm dvlt bamzn qay
v diqqti saysind dini baxndan asl olmayaraq btn vtndalara brabr mnasibt bslnilir, ayr-sekiliy yol verilmir, insanlara dini ayinlri srbst yerin
yetirmk n rait yaradlr. Mhz Azrbaycanda dini
sahy mnasibtd yrdln mdrik siyastin nticsidir ki, dnya ictimaiyyti, o cmldn nfuzlu beynlxalq tkilatlar, habel dnya miqyasnda tannm
dini liderlr lkmizin slhprvrliyini, tolerantln,
baqa dinlr dialoqa hazrlq ruhunu etiraf edir, bunu
yksk dyr kimi qiymtlndirirlr. (119, s.27-28)
137

4.2.Dini tolerantlq mdniyytinin inkiafnda

Qafqaz Mslmanlar darsinin rolu

Azrbaycann dini rhbri bizim mslman dinimizi ninki Azrbaycanda, btn Qafqazda tmsil
edn n yksk vzifli xsdir. gr Azrbaycann
dini rhbri btn Qafqaz mslmanlarnn eyxlislam adn albsa, demk, bu, bizim n byk
vzifd... xalqa sdaqtl xidmt edir, Azrbaycann
xarici siyastind znmxsus imkanlardan istifad edrk itirak edir v Azrbaycann dvltiliyin
xidmt edir.
Heydr liyev
Respublikamzda dinlraras dialoqun v dini tolerantlq mdniyytinin inkiafnda Qafqaz Mslmanlar darsi
(QM) d tarixn znmxsus rol oynam, dini konfessiyalar arasnda dzmllyn tbli edilmsind myyn faliyyt gstrmi v gstrmkddir. Qafqaz Mslmanlar
darsi yarand gndn cmiyytin sosial-mnvi hyatnda myyn rol oynam, bu qurumun rhbrlri is dindarlar arasnda yksk hrmt v ehtiram qazanm, btvlkd cmiyytd myyn nfuza malik olmular.
Qafqaz Mslmanlar darsi islam dini v baqa dinlrin dini rhbrlri il daim mxtlif grlr keirir v beynlxalq dini konfranslarda fal itirak edir.
Qafqaz Mslmanlar darsinin (QM) yaranmas Azrbaycann ar Rusiyas tr indn ialndan sonrak dvr
tsadf edir. Qeyd edk ki, 1823-c ild Qafqazda (Zaqafqaziyada) yaayan i mzhbli dindarlara balq etmk n
ar Rusiyas Ti lis hrind eyxlislam vzifsi, Qafqazda
yaayan snni mzhbli dindarlara rhbrlik etmk n is
138

1832-ci ild mfti vzifsi tsis etmidir. Gstriln illrd

eyxlislam v mfti vziflrinin tsis edilmsi hl Qafqaz
Ruhani darsinin yaranmas demk deyildir. Zaqafqaziya
mslmanlarnn Ruhani darsi 5 aprel 1872-ci il tarixli arn frman il yaradlm v bu qurum 1917-ci ilin fevralna
qdr faliyyt gstrmidir.(120) Qeyd edk ki, eyxlislam v mfti arn Qafqaz caniini tr indn tyin edildiyin gr onlarn faliyytin d caniin z nzart etmk
hququna malik idi.
Azrbaycan Demokratik Respublikas yaranana (1918-ci
il 28 may) qdr Cnubi Qafqaz mslmanlarnn dini ilri
Zaqafqaziya Ruhani darsi tr indn tnzimlnirdi. 1918ci il dekabrn 11-d eyxlislam M.Pinamazzad vzifsindn istefa verdi. eyxlislam M.Pinamazzad vzifsindn
istefa verdikdn sonra Azrbaycan Demokratik Respublikas
Sosial Tminat v Dini Etiqad lri naziri Musa R ibyovun
mri il hmin vzify Axund Aa lizad tyin edildi.(121)
Yuxarda qeyd etdiyimiz kimi, eyxlislam v mftini
arn Qafqaz caniini tyin edirdi. Ruhani idarlr dvlt
idarsinin bir qolu saylrd, ruhanilr is ar mmurlarna
brabr tutulurdu. arizm Qafqaz i v snni ruhanilrinin
idar olunmas haqqnda xsusi nizamnam d elan etmidi.
Hmin nizamnamy gr, idarlr ilikd eyxlislamlar,
qazilr v axundlar, snnilikd is mftilr, imam-xtiblr,
fndilr, habel hr iki cryana daxil olan sravi mollalar,
mzzinlr, seyidlr, mridlr v baqalar daxil idi.
1920-ci il qdr Qafqazda, o cmldn Azrbaycanda
mslman ruhanilri iki drcy blnrd: eyxlislam,
mfti, i v snni ruhani idarlrinin, quberniya ruhani
mclislrinin zvlri; mscid mollalar. Ruhanilr dini ideologiya, ehkam v mli hyat msllrini hll etmk v
onlara dini, ictimai qiymt vermk slahiyyti baxmndan
zmry aid edilirdi. Ali zmry Qafqaz ruhani idarl139

rinin balar eyxlislam v mftilr; orta zmry quberniya mscidlrinin zvlri v qazilr; aa zmry is
yerli mscid mollalar (axundlar, imam-xtiblr, mzzinlr,
mkbbirlr), mleyi-movtlar (yas mrasimini aparanlar)
v s. daxil idi.(122)
1920-ci ild Azrbaycanda Sovet hakimiyyti qurulduqdan sonra mayn 15-d Dini Etiqad lri nazirliyi v eyxlislam tsisat buraxld. Bundan sonra Azrbaycanda din
xadimlri bolevik tqiblrin mruz qald. lkd ateizm
tbliat genilndi, mscidlrin ksriyyti baland.
Lakin 1943-c ild faist Almaniyasna qar mbarizd dinin imkanlarndan istifad mqsdil Zaqafqaziya
mslmanlarnn dini qurumunun yaradlmas dvlt trindn mqsduyun hesab edildi. Bu mqsdl 25-28 may
1944-c ild Bak hrind Zaqafqaziya mslmanlarnn I
qurultay keirilmidir. Qurultayn qrar il mrkzi Bakda
olmaqla Zaqafqaziya Mslmanlar Ruhani darsi yaradlmdr v Axund Aa lizad Zaqafqaziya Mslmanlar Ruhani darsinin eyxlislam seilmidir. Ona qdr eyxlislamlar dvlt tr indn tyin edilirdilr.
Bellikl, 1944-c ildn sonra Cnubi Qafqazda mslmanlarn dini tkilatlanmasnda ikili idaretm sistemi aradan qalxr. Zaqafqaziya Mslmanlar Ruhani darsi vahid
dini mrkz olur, bu mrkz eyxlislam tr indn idar
olunur, mfti is idar sdrinin birinci mavini saylr v
snni mzhbli mslmanlarn ritl bal msllrini
tnzim edirdi. Mstqillik dvrnd bu idar Qafqaz Mslmanlar darsi (QM) ad il dliyy Nazirliyind qeydiyyatdan kerk ictimai tkilat kimi faliyyt gstrir v slam
tmayll digr dini icmalarn tarixi mrkzi hesab olunur.

140

mumiyytl 1823-c ildn indiy kimi Qafqazda

12 eyxlislam v 11 mfti faliyyt gstrmidir. (123)
Bunlar aadaklardr:

141

1980-ci ild Axund Allahkr Paazad Qafqaz

(Zaqafqaziya) Mslmanlar darsinin sdri vzifsin
seilmi v ona eyxlislam ali-dini rtbsi verilmidir.
Beynlxalq dini qurumlarla mkdalq sahsind Qafqaz
Mslmanlar darsinin sdri eyxlislam Allahkr Paazadnin faliyytini xsusi qeyd etmk lazmdr.
Dinlraras dialoq v dini tolerantln inkiaf sahsind
Qafqaz Mslmanlar darsinin faliyyti geni v oxchtlidir. Bu baxmdan Qafqaz Mslmanlar darsinin tbbs il 2009-cu ilin iyul aynda Moskva hrind Mstqil
Dvltlr Birliyi mslmanlar konfessiyalararas v milltlraras hmrylik urunda mvzusunda Beynlxalq elmi-praktik konfrans keirilmidir. Konfransda 8 MDB lklrinin 40 mslman dini liderlri, Trkiy, ran, Kveyt v s.
slam lklrinin nmayndlri, diplomatik korpuslarn
rhbrlri itirak etmidir. Qeyd edk ki, bu konfransa sdrliyi Qafqaz Mslmanlar darsinin sdri eyxlislam Allahkr Paazad etmidir. Konfransn mhm hmiyyt
ksb etmsini gstrn faktlardan biri ondan ibartdir ki, bu
konfrans SSR daldqdan sonra ken 18 il rzind mslman liderlrinin keirdiyi n genimiqyasl konfrans hesab
olunur. Konfrans dyrlndirn digr fakt Rusiya Federasiyasnn sabiq prezidenti D.Medvedev v Azrbaycan Respublikasnn prezidenti .liyevin konfrans itiraklarna gndrdiklri tbrik mktubu olmudur. Hr iki dvlt bas
konfrans itiraklarna gndrdiklri tbrik mktubunda
dinlraras v milltlraras hmryliy dstk verdiklrini
vurulam, v bu konfransn MDB mkannda mslman v
digr konfessiyalar arasnda dialoqun genilnmsin msbt tsir edcyini bildirmilr.
Azrbaycan Respublikasnn prezidenti konfrans itiraklarna gndrdiyi tbrik mktubunda dinlrin dialoqu
il bal msllr toxunmu, bu sahd kemiin msbt
142

tcrbsini yada salm, eyni zamanda hazrki raitd dini

dzmszlyn inkiafnn insanlarda narahatlq yaratdn vurulamdr. Prezident lham liyev bu msllrdn bhs edrk yazmdr: Bir ox nsillr dnyann bir
ox dinlrin drin ehtiram raitind v mumbri
dyrlr mhkm sadiqlik ruhunda trbiy edilmidir. Bizim n mdniyytlrin v dinlrin dialoqu
cmiyytimizin v yaradc mhitin atributuna evril
bilmidir. Biz eyni vaxtda narahatlq hissi keiririk ki,
mdniyytlrin v sivilizasiyalarn dialoqu bard arlara baxmayaraq, dnyada ksenofobiya, dini v irqi
dzmszlk inkiaf edir, mslmanlarn mn i imicinin yaradlmas trafnda vziyyt grginldirilir.
(124)
Mlumdur ki, son illrd dnyann mxtlif regionlarnda, eyni zamanda MDB mkannda lokal mnaqilrin
sngimmsi, dini don geyindirilmi terror aktlarnn ba
vermsi, ekstremizmin v separatln artmas dnya ictimaiyytini narahat etmkddir. Mhz, bu cr mn i meyllri aradan qaldrmaq dini liderlrin qarsnda duran vacib
msllrdn biridir. Bu cr mrkkb msllrin hll edilmsi dinlraras v milltlraras hmryliyin yaradlmasn
zruri edir. Btn bu msllr diqqt yetirn Azrbaycan
respublikasnin prezidenti lham liyev Moskva konfransnn itiraklarna gndrdiyi mktubda dini liderlr mracit edrk yazmdr: ...Tariximizin bu mrkkb
dvrnd sizin konfessiyalararas v milltlraras
hmrylik msllrini mzakir etmyiniz olduqca
aktual v vaxtnda grlm tdbirdir. minm ki, sizin
konfrans bu mrkkb problemlrin hll edilmsin
layiqli thfsini verck v konstruktiv dialoqa kmk
gstrckdir. (125)
Konfransda x edn Qafqaz Mslmanlar darsinin
143

sdri eyxlislam Allahkr Paazad dinlraras dialoqun

v milltlraras hmryliyin indiki dvrd mhm bri
bir msl olduunu bildirmidir. A.Paazad qeyd etmidir
ki, biz din xadimlrinin, dini icmalarn sylrinin btn dnyada dialoqa, slh, hmryliy nail olunmas iin sfrbr edilmsinin vacibliyin inanrq. Qafqaz Mslmanlar
darsinin sdri bildirmidir ki, tolerantln dvlt sviyysin qaldrld Azrbaycan baqa dvltlr bu mnada nmun ola bilr. Bu mdrik kursun banisi Azrbaycan
xalqnn mummilli lideri Heydr liyevdir. Azrbaycan
prezidenti lham liyev dini tolerantllqla bal olan hmin
kursa sadiqdir ki, bu da Azrbaycann bugnk v glck
nailiyytlrinin sasn tkil edir.
Qeyd edk ki, beynlxalq konfransda itirak edn mslman dini liderlri dini icmalarn qarsnda duran mumi
problemlrin v vziflrin yerin yetirilmsi msllrini,
MDB lklri mkannda yaayan mslmanlarn mnvi
hmrylik yollarn, mxtlif dinlraras dialoq v dini tolerantlq msllrini mzakir etmilr.
Dinlraras dialoq v dini tolerantlqla bal Bakda Beynlxalq konfranslarn keirilmsind d Qafqaz Mslmanlar darsi ox fallq gstrmi, eyxlislam Allahkr
Paazad is konfransn smrli tkil olunmasnda z nfuzundan istifad etmidir. Msln, Qafqaz Mslmanlar
darsinin tbbs v Azrbaycan Respublikasnn prezidenti .liyevin dstyi il 6-7 noyabr 2009-cu il tarixind
Dinlraras dialoq: qarlql anlamadan birg mkdala doru mvzusunda Bakda keiriln Beynlxalq konfrans eyxlislam Allahkr Paazadnin anadan olmasnn
60, Qafqaz Mslmanlar darsinin sdri kimi faliyytinin
30 illiyin hsr edilmidir.
Qafqaz Mslmanlar darsi hmi islam dyrlrinin
geni tbli olunmas, mslmanlarn dini-mnvi birliyinin
144

mhkmlndirilmsi, onlarn cmiyytd fallnn artrlmas v baqa dinlr qar dzmllyn genilndirilmsi
iind byk rol oynamdr.
mumiyytl, tarixn informasiya mbarizsind din
amilindn mxtlif mqsdlr n istifad edilmidir.
Tssf ki, bzi lklr slh, haqq-dalt urunda, bzilri
is iallq v yeni torpaqlar zbt etmk n dindn istifad etmilr. Msln, Ermni Qriqoryan kilssinin rhbrliyi trklr v azrbaycanllara qar hmi dmnilik
siyasti apararaq informasiya mharibsind din amilindn
istifad etmidir. Lakin bunun ksin olaraq, 1988-ci ildn
balayaraq A.Paazad ermni kilssinin rhbrliyini Qaraba mslsi il bal konstruktiv dialoqa dvt etmi v
bu mqsdl dflrl grlr keirrk mnaqinin dini
mstviy kemsin imkan vermmy armdr.
Qafqaz Mslmanlar darsi v onun rhbri eyxlislam Hac Allahkr Paazadnin Azrbaycan hqiqtlrinin
dnyaya yaylmasnda rolu xalqmzn n ar gnlrind,
xsusn, 1990-c il 20 yanvar qrnnda zn gstrmidir. Bel ki, eyxlislam Hac Allahkr Paazad 1990-c
il yanvarn 19-dan 20-n ken gec Bakya daxil olan Sovet
qounlarnn Azrbaycan xalqna qar hyata keirdiklri
vandalizm hrktlrini pislmi bununla laqdar o dvrd Sov.KP MK-nn Ba katibi olmu M. Qarbaova mktub
nvanlayaraq onun rhbrliyi altnda hyata keirilmi bu
qrn kskin tnqid etmidir. Mktubda deyilirdi: Dinc,
namuslu, hamya dost mnasibti bslyn Azrbaycan
xalqn kimlrins xatirin qrmaq n dvlt rhbrin, n
d adi bir insana yaraan hrkt deyil. Bizi qrmaq olar, zmk olar, amma sndrmaq olmaz. Mn btn Azrbaycan
xalqnn iradsini ifad edrk qounlarn Bakdan txir
salnmadan xarlmasn tlb edirm. He bir xalq il, o
cmldn Azrbaycan xalq il silahla danmaq olmaz. Bu,
145

on gn v ya fqanstandak kimi on il davam ed bilr, lakin haqq-dalt vvl-axr qlb alacaqdr. N olursa olsun, Allah-Talann kmyi il dalt Azrbaycanda da zfr
alacaqdr, xalqmzn sovet sgrlrinin gllsin tu glib
hlak olmu olan v qzlar da z hyatlarn bunun namin
qurban vermilr.(126)
Qeyd edk ki, hmin dvrd SSR kimi byk bir dvltin
basn ittiham edn v onu btn dnyada nfuzdan salan bu mktubu yazmaq csart tlb edirdi. Digr trfdn
srt informasiya blokadasna salnm Azrbaycanda xalqmzn 20 Yanvar facisinin dnya lklrin atdrlmasnda
bu mktub byk ks-sda vermidir. Bu mktubun mtni
mxtlif dillr trcm edilib Baknn klrin yapdrlm v ox tinlikl bir ox beynlxalq informasiya kanallarna gndrilmidir. Bu baxmdan M.Qarbaova nvanlanm hmin mktubu Azrbaycan xalqnn Sovet rhbrin
qar etiraz v nifrt byanat kimi dyrlndirmk olar.
Bundan baqa eyxlislam Hac Allahkr Paazad Xocal v 31 mart soyqrmlarnn ildnmlri il bal dflrl Beynlxalq Tkilatlarn rhbrlrin, dnya lklrinin
dvlt balarna, parlamentlrin, dini rhbrlrin mracitlr nvanlayaraq onlar Ermnistann Azrbaycana qar
hyata keirdiyi iallq faliyytin daltli v hquqi qiymt vermy armdr.
eyxlislam Hac Allahkr Paazadnin faliyyti, tkc Azrbaycann hdudlar il mhdudlamr. eyxlislam
regionda v dnyada mslmanlarn mnafeyin thlk
yaradan hr hans bir hrkt qar xaraq bununla laqdar hmi mxtlif informasiya kanallarnda byanatlar
vermidir. Msln, 1999-cu ild Rusiya Federasiyasnn sabiq prezidenti B. Yeltsin nvanlad mktubda rsmi Moskvann blgd yrtdy siyastin een xalqnn mhvin
ynldiyini vurulayaraq bunu qtiyytl pislmi v terro146

rizml mbariz ad altnda btv bir xalqn terrorist, ekstremist, cinaytkar adlandrlmasna qti etirazn bildirmidir. eyxlislam Hac A. Paazad fqanstan v raqda hrbi
qardurmalar zaman mslmanlarn, mumiyytl, dinc
halinin ldrlmsi, vtnindn didrgin salnmas faktlarna qar kskin etirazn bildirrk byanatlar vermidir.
Azrbaycan Respublikasnn prezidenti lham liyev informasiya mbarizsind mhm rol oynayan, Azrbaycann ar gnlrind ba vern hadislri csartl mxtlif
informasiya kanallar vasitsil dnya ictimaiyytin atdran Qafqaz Mslmanlar darsinin sdri eyxlislam Paazadnin faliyytini yksk qiymtlndirrk demidir:
eyx hzrtlri 30 ildir ki, bu byk vzifd Azrbaycann namin alr, hm Sovet ttifaq zamannda, hm
mstqil Azrbaycanda. lbtt ki, bu dvrlrin arasnda ox byk frq vardr. Amma buna baxmayaraq, eyx
hzrtlri htta ox tin ideoloji rivlr iind hmi z daltli szn demidir. lkmiz n n tin anlarnda o, birinci sralarda idi. Mstqilliyimizin
rfsind Azrbaycanda yaanan ox ar hadislr
zaman eyx hzrtlrinin mdrik sz, onun vtnda
mvqeyi Azrbaycan daha byk blalardan qurtara
bilmidir.(127)
QM-nin sdri A.Paazad ninki Azrbaycan, hm d
btn Qafqaz regionunda ba vern hadislrin real mnzrsini dnya ictimaiyytin atdrlmas mqsdil tbbs gstrrk Qafqazinform agentliyinin almasna nail
olmudur. Qeyd edk ki, Qafqazinform agentliyi Qafqaz
regionunda radikal qvvlrin etnik qardurma yaratmaq
kimi irkin niyytlrinin qarsnn alnmasnda v Qafqazda
ba vern hadislrin informasiya kanallarnda obyektiv kild iqlandrlmasnda hmiyytli rol oynamdr.
A.Paazad beynlxalq almd hm dini lider, hm d
147

ictimai xadim kimi z faliyytini davam etdirmkl Azrbaycan xaricd lyaqtl tmsil edir. Bir ox beynlxalq
tkilatlar onun byk din alimi olduunu v xsiyytini nzr alaraq dnyann mtbr tkilatlarnn ryast
heytin zv semilr. Buna misal olaraq, A.Paazadnin
zv olduu beynlxalq tkilatlara mumdnya slam
Konqresi, mumdnya Xalq Rhbrliyi, mumdnya Slh
uras, Vicdana ar Beynlxalq Fondu v s. beynlxalq
tkilatlar gstrmk olar. 2009-cu ilin iyun ayndan is A.
Paazad Mstqil Dvltlr Birliyi mslman dini liderlrinin Mvrt uarsnn sdri seilmidir. O, son illrd
bir ox beynlxalq dini-elmi konfranslarn tbbskar v
tkilats olmu, bu konfranslarda Qafqaz v Azrbaycan
tmsil etmidir. Msln, A.Paazad 1998-ci ild Masirlik
v dini-mnvi dyrlr, 2003-c ild Allahn ltf, xalqn
xilaskar, 2004-c ild Qloballama v islam, 2005-ci ild
Qloballaan dnyada islam, 2006-c ild slamda dzmllk, tolerantlq mvzularnda keiriln beynlxalq konfranslarn birbaa tkilats olmudur. A.Paazad Qafqaz
regionunda v beynlxalq miqyasda dini lider v ictimai
xadim kimi gstrdiyi slhmraml faliyytin gr bir ox
dvltlrin, beynlxalq elmi-dini tkilatlarn bir sra orden
v medallar il tltif edilmidir.
mumiyytl, Qafqaz Mslmanlar darsinin rhbri
Hac A.Paazadnin Azrbaycann dini rhbri kimi rolunu
v onun Azrbaycan dvltiliyinin inkiafndak rolunu
mummilli lider Heydr liyev aadak kimi qiymtlndirmidir: Azrbaycann dini rhbri bizim mslman
dinimizi ninki Azrbaycanda, btn Qafqazda tmsil
edn n yksk vzifli xsdir. gr Azrbaycann dini
rhbri btn Qafqaz mslmanlarnn eyxlislam
adn albsa, demk, bu, bizim n byk vzifd...
xalqa sdaqtl xidmt edir, Azrbaycann xarici siyas148

tind znmxsus imkanlardan istifad edrk itirak

edir v Azrbaycann dvltiliyin xidmt edir.(128)
2009-cu il 6-7 noyabr tarixind Dinlraras dialoq: qarlql anlamadan birg mkdala doru mvzusunda
Bakda keiriln Beynlxalq konfransda Moskvann v Btn
Rusiyann Patriarx Kirill d itirak etmidir. Beynlxalq konfransda x edn Patriarx Kirill dinlraras dialoqda Qafqaz
Mslmanlar darsinin mhm rol oynamasndan bhs
edrk QM-nin sdri eyxlislam Allahkr Paazady
mracitl demidir: 1944-c ild yaradlm Zaqafqaziya
Mslmanlar Ruhani darsinin hquqi varisi olmu Sizin
dini idar z srhdlrini ninki qoruyub saxlam, postsovet
mkannda yegan dvltlraras islam strukturu kimi qalmdr. Buna gr d sizin xsiyytinizl laqdar uurlarn
ksriyyti ox chtdn xidmtlrinizin nticsidir. Qafqaz
mslman icmasnn qardalq mnasibtlri zminind dinamik inkiafn davam etdirmsini grmk xodur.2004-c
ild Sizin fal itiraknzla yaradlm MDB Dinlraras uras postsovet mkannda n iri dinlraras quruma evrilmidir.(129)
Azrbaycan Respublikasnn prezidenti lham liyev
Respublikada dini tolerantlq mdniyytinin inkiafnda
mhm rol oynayan eyxlislam Hac Allahkr Paazadnin oxaxli faliyytini yksk qiymtlndirrk demidir: eyx hzrtlrinin Azrbaycanda dini tolerantln
inkiafnda ox byk myi, ox byk xidmtlri var.
Bunu biz bilirik, baqa dinlrin nmayndlri d bilir..
Btn dnyada eyx hzrtlrin ox byk hrmt,
ox byk inam var. Baqa dinlrin balarnn, Qafqaz
xalqlarnn dini nmayndlrinin Azrbaycana sfrlri zaman v beynlxalq tdbirlrd mn xsn bunun
ahidi olmuam. lbtt ki, bu, btvlkd Azrbaycana
olan hrmtin byk nmunsidir.(130)
149

Buradan grndy kimi, prezident .liyevin mhm

bir regionun dini lideri kimi A.Paazadnin uzun illik faliyytin verdiyi yksk qiymti, hm d Qafqaz Mslmanlar
darsinin faliyytin veriln qiymt kimi dyrlndirmk
olar.
4.3 Mstqillik dvrnd dini tolerantlq
sahsind Azrbaycann yeri v rolu

Azrbaycan Respublikas oxmilltli bir dvltdir.

Azrbaycanda mslmanlarla yana, baqa dinlr
mnsub olan vtndalar da yaayr. Azrbaycan
mstqil, demokratiya prinsiplrin mnsub olan
bir dvlt kimi z razisind yaayan btn xalqlara,
btn milltlr dinindn, dilindn, irqindn, siyasi
mnsubiyytindn asl olmayaraq azadlq, hrriyyt imkanlar verir.
Heydr liyev
Azrbaycanda tarixn dini tolerantlq mdniyytinin
yksk olduunu dflrl, hm dinnas alimlr, hm d digr dinlrin nmayndlri etiraf etmilr. Bel ki, dinlraras dialoqla bal Bakda keiriln beynlxalq konfranslarn
birind itirak edn Moskvann v btn Rusiyann Patriarx
Kirill z xnda tarixdn misal gtirrk Azrbaycanda btn dinlrin nmayndlrin, elc d pravoslavlara qar
he vaxt ayr-sekilik edilmdiyini qeyd edrk demidir:
Azrbaycanda provaslav xristianlar he vaxt tqib edilmmidir. Buradak ruslar he vaxt hyati thlk il zlib z
evlrini trk etmmilr. Tarixi vrqlynd mlum olur
ki, cdadlarmz mumi thlklr qar iyin-iyin vurumular. 1905-ci ild mslman v provaslav ruhanilri
150

milltlraras v dinlraras ayr-sekiliyin qzdrlmasna

qar birg x etmidilr.(131,s.36)
Azrbaycann tarixn tolerant bir lk olduunu lkmizd yaayan baqa dinin rhbrlri d dflrl qeyd etmilr. Msln, Rus Pravoslav Kilssinin Bak v Xzryan
Yeparxiyasnn yepiskopu Aleksandr ein Bakda keiriln
beynlxalq konfranslarn birind 1913-c ild Bak hrind yaayan halinin statistikasna saslanaraq, onlarn
dini trkibindn bhs edrk demidir: Bu dvrd bu yerd (1913-c ild Bak hri nzrd tutulur-H.S.) 76 965
mslman, 76 927 xristian, 9592 yhudi, 3801 lteran, 2902 katolik, 4496 sektant, 262 khn triqti
yaayrd. Hmin illrd Azrbaycanda mscidlr, pravoslav
ba kilslri, kiik kilslr, kirxa v sinaqoqlar, mbdlr
faliyyt gstrmilr. Mhz hmin illrd Roma katolik, lteran v bir sra protestant cmiyytlri formalamd. Bu
gstrir ki, Azrbaycan hl bu dvrlrdn balayaraq oxkonfessiyal bir lk idi. Maraqldr ki, bu dvrd tolerantlq
prinsipin ninki riayt olunurdu, htta bu prinsip Azrbaycanda inkiaf edirdi.(132,s.44) Burada qeyd olunan faktlara
nzr saldqda, 1913-c ild Bakda yaayan mxtlif dinlr
etiqad edn insanlarn say trkibi myyn maraq dourur
v Azrbaycann Qafqazda hl XX srin vvllrind ox tolerant bir lk olduunu gstrir.
Qafqaz blgsind slhn v min-amanln tmin
olunmas, ayr-ayr xalqlarn bir-birinin milli-mnvi dyrlrin daim hrmtl yanamasnn vacibliyini vurulayan
Grcstan Patriarx Katalikosu II lya konfransda x edrk
xalqlararas v dinlraras dostluu ks etdirn faktlardan
danaraq demidir: Mn el bir aild bymm ki, bizim n ox qonamz mhz mslmanlar olurdu. Mhz z
uaqlq illrimi yada salb onlarn biz trif buyurduqlarn
xatrlayram. Bizim byklrimiz dost mslmanlar n n
151

gzl otaqlarn hazrlayrdlar. Orada xalalar dyirdilr

ki, qonaqlar burada z mslman qaydalar il ibadtlrini
etsinlr.(133,s.37)
Dini liderlrin bu xlarndan grndy kimi, Azrbaycan tarixn qonu xalqlarla v baqa din mnsub olan
insanlarla dostluq mnasibtlrind v slh raitind yaam, he bir dini ayr-sekiliy yol vermmidir.
Azrbaycanda qonaq olan Rusiya Federasiyas Dastan
Respublikasnn sabiq Prezidenti Muxu liyev d Azrbaycann yksk tolerantlq mdniyytin malik bir lk olduunu vurulayaraq bu nnnin davam etdirilmsind prezident .liyevin v eyxlislam A. Paazadnin rolunu xsusi
qeyd edrk demidir: Hrmtli lham Heydr olu, sasn,
Sizin v eyxlislamn sylri saysind Azrbaycan bu gn
dnyaya sivilizasiyalararas, konfessiyalararas razln,
tolerantln ictimai hyatn ad vziyytin evrildiyi lk
kimi qbul olunur. Hesab edirik ki, Bak slam Konfrans Tkilat tr indn haql olaraq 2009-cu ilin slam mdniyyti
paytaxt elan olunmudur v bu id Sizin xidmtlriniz bykdr.(134,s.41)
Azrbaycanda dini tolerantlq mdniyytinin yksk
olduunu H.liyev Fondunun prezidenti, YUNESKO v SESKO-nun xomraml s iri Mehriban xanm liyeva da beynlxalq tdbirlrd yksk tribunalardan hmi xarici lk
nmayndlrinin diqqtin atdrmdr. Msln, 10 iyun
2008-ci il tarixind Mdniyytlraras dialoqda qadnlarn
rolunun genilndirilmsi mvzusunda Bakda keiriln
beynlxalq Forumda x edn Mehriban xanm liyeva
Azrbaycan xalqnn tarixn ta qdimdn dini tolerantlq
mdniyytin malik olan bir xalq olduunu vurulayaraq
demidir: Azrbaycan Byk pk Yolu zrind yerln
lk kimi tarix boyu yksk tolerantlq mhitini yaratmdr.
Bu, hm mdniyytimizd, hm d cmiyytimizd drin
152

iz qoymudur. Indi d bizim cmiyytd bel bir tolerantlq

ab-havas hkm srr. Bak unikal hrdir. Artq uzun mddtdir ki, burada mslman mscidi v atprst mbdi,
katolok kilssi v sinaqoq, pravoslav mbdi v kirxa yana
mvcuddur. Onlarn cora i yaxnl fakt bel, yksk tolerantlq raitind birg faliyytin mmknlyn nmayi
etdirir v hr bir dinin sas dyrlrinin mumbri dyrlrl st-st ddyn tsdiq edir.(135)
Azrbaycanda dini tolerantln yksk sviyyd olmas respublikamza gln mxtlif pe adamlarnn diqqtini
clb edir. Msln, 2011-ci ilin iyul aynda Avropa uras Parlament Assambleyasndak Avropa Xalq Partiyas qrupunun
nmaynd heyti respublikamzda sfrd olmudur. Nmaynd heytinin zvlri iyul aynn 21-d Dini Qurumlarla
zr Dvlt Komitsind olmu v burada Azrbaycanda
vtnda cmiyytinin inkiafna thf ver bilck dinlraras dialoq v ya Avropa dyrlrin dair mvzusunda keiriln Dyirmi masada itirak etmilr. Dyirmi masada
mzakirlr qoulan nmaynd heytinin zv - Avropa
Xalq Parlament Assambleyasndak Avropa Xalq Partiyasnn
sdri Luka Volente Azrbaycanda tolerantlq nnsinin qdimliyini v masirliyini xsusi vurulayaraq, onun bu gn
btn dnya, xsusil d Avropa n rnk ola bilck sviyysindn danaraq qeyd etmidir ki: Dinlraras dialoq
bu gn yax dsturdur v onun zrind mntzm ilmk
lazmdr. Azrbaycann bu sahd ld etdiyi nailiyytlrdn
yrnmk lazmdr. Azrbaycan tolerantlnn n byk
dyri is ondadr ki, o, siyasi qrar deyil, xalqn tbii hyat
trzidir.(136,s.28)
Dyirmi masadak xnda dini tolerantlq sahsind
Azrbaycann baqa mslman lklrin nmun ola bilcyini vurulayan Luka Volante bu msld lkmizi htta
Avropa mkan il mqayis edrk demidir: Tolerantln
153

Azrbaycan modeli bizim n ox maraqldr. Bu model bir

ox lklr, o cmldn mslman mmtin d rnk ola
bilr. Biz Avropada grmk istdiklrimizi Azrbaycanda grrk.(137,s.31)
Mstqillik dvrnd respublikamzda dini tolerantln real kild hyata keirilmsind lk rhbrliyinin,
o cmldn prezident lham liyevin lkd tolerantln
v dini etiqad azadlnn tminats olduu xsusi olaraq
qeyd edilmlidir. Mlumdur ki, Azrbaycan ox konfessiyal
bir lkdir v burada tarixn mxtlif dini v mdni abidlr mvcuddur. Bu dini abidlrdn biri d Ouz kndinin
Nic kndind yerln v udinlr mxsus olan Mqdds
Yelisey (otari) kilssidir. Qeyd edk ki, alban-udin dini abidlrindn olan Mqdds Yelisey kilssi 1723-c ild tikilib
v udinlrin sas ibadt mbdi kimi faliyyt gstrmidir.
Lakin 1836-c ildn bu kils Rusiya mqdds Sinodunun
xsusi qrar il ermni qriqoryan kilssinin srncamna
verilib. Hmin vaxtdan udinlr bu qrara etiraz lamti olaraq kilsy getmyiblr v o vaxtdan istifadsiz qalan kils
dalmaq sviyysin dmdr.
Lakin lk prezidenti lham liyev 2005-ci ild Nic kndind sakinlrl grdkdn sonra Alban tarixi-dini abidlrinin brpa edilmsin aid gstri vermidir. Mhz
prezidentin bu gstriindn sonra Alban dini-tarixi abidlrinin brpas balanm v udinlrin dini mdni irslrinin brpasna rait yaradlmdr. Abadladrlan v brpa
ediln bu cr abidlrdn biri d Qafqazda, elc d dnyada
n qdim xristianlq mbdlrindn saylan, vaxtil kinin
Ki kndind ina ediln alban kils-muzeyidir. Tarixn bizim erann IV-V srlrin aid olan bu kilsnin tmirin 2000ci ild balanm, 2003-c ild is bu dini-tarixi abid sasl
kild brpa olunaraq istifady verilmidir. Eyni zamanda, Nic kndind v Ouz rayonunun digr kndlrind Al154

ban-Udin dini icmalar yaradlmdr. Btn bunlar Azrbaycan Respublikasnda dini tolerantlq mdniyytinin yksk
sviyyd olduunu gstrn faktdr.
Btn bu tdbirlrin hyata keirilmsi ermni KV-lrinin irli srdy guya Azrbaycanda xristianlarn, o cmldn udilrin sxdrlmas v assimiliyasyas haqqnda
bhtan v cfngiyyata zrb vurdu. Qeyd edk ki, Azrbaycanda Alban-Udin Xristian cmasnn dirldilmsi v dini
mbdlrin brpas, tkc Azrbaycan tarixind deyil, hm
d btn dnya tarixind mhm hmiyyt ksb edir v
lkmizin bir daha dini tolerantlq mdniyytinin sviyysini btn dnyaya gstrdi.
2011-ci ild Dini qurumlarla zr Dvlt Komitsind dinlraras dialoqla bal tkil edilmi Dyirmi masada
x edn Alban-Udin xristian icmasnn sdri Robert Mobili Azrbaycann tolerantln vtni olduunu vurulayaraq
demidir: ...tolerantlq fransz sz olsa da, onun vtninin
Azrbaycan olduunu hesab etmk mmkndr. lkmizd el bir mkan var ki, cmisi 100 kvadratmetirlik balaca
bir sahd (hazrki Ouz rayonunun Nic kndi nzrd tutulur-H.S.) din -iudaizm, xristianlq v islam dinin aid
mbdlr yana ina edilmidir, bel bir fakta dnyada ox
az halda ahid ola bilrsiniz.(138,s.30)
z xnda R.Mobili 1836-c ild ar Rusiyas tr indn
Alban kilssinin ermni Emidzin kilssin tabe edilmsini
v bundan sonra alban-udinlrin qriqoryanladrlmas v
ermnildirilmsi prosesini vurulayaraq tdbird itirak
edn Avropa Parlament Asambleyasnn nmayndlrin
mracit edrk demidir: Amma mn qdim Azrbaycan
mdniyytinin varisi olan bir xalqn nmayndsi kimi
avropal deputatlarn diqqtin atdrmaq istrdim ki, bu
lknin yerli xalq bizik, ermnilr deyil, bu gn malik olduumuz milli-dini dzmllk key iyyti Azrbaycan ger155

kliyini srlr boyu z mnvi dyrlrind yaayan albanudinlrin yaay trzinddir.(139,s.30)

Son illrd respublikamzda dinlraras dialoqa hsr
edilmi beynlxalq miqyasl bir ox tdbirlr keirilmidir.
Bu beynlxalq miqyasl tdbirlrdn biri d 2010-cu ilin 26
aprelind dnya dini liderlrinin Qloballama, din, nnvi
dyrlr mvzusunda Bakda keiriln sammitidir. Bu sammitd dnyann 33 lksindn nnvi dnya dinlrini tmsil edn 200-dn ox nmaynd itirak etmidir. Dnya dini
liderlrini bir araya toplayan bu cr mtbr bir sammitin
Bakda keirilmsini Azrbaycan Respublikasnn regionda
v dnyada beynlxalq nfuzunun artdn gstrn hadis kimi dyrlndirmk olar. Son illr bu kimi beynlxalq
tdbirlrin Bakda keirilmsinin byk siyasi hmiyyt
ksb etdiyini qeyd edn Azrbaycan respublikasnn prezidenti .liyev sammitdki xnda dinlraras dialoqa
Azrbaycann thf veryini vurulayaraq bu msldn
bhs edrk demidir: Mn bh etmirm ki, bu gzl
grn ox gzl nticlri olacaq, dinlr, milltlr v
lklr arasnda daha da yax anlamann ld edilmsin xidmt gstrckdir. Buna byk ehtiyac vardr.
Bir daha vurulamaq istyirm ki, biz Baknn, Azrbaycann dinlraras dialoqun bir nv mrkzin evrilmsin d ox byk midlrl baxrq. Bir trfdn,
bunu Azrbaycanda dini v milli zmind vziyytin ox
yax olmasnn tzahr kimi qiymtlndiririk. Bu, bizim n byk rfdir. Digr trfdn, dinlraras dialoqun praktiki nqteyi-nzrdn gclndirilmsi iin
Azrbaycan z thfsini ver bilr, verir v vermy davam edckdir.(140)
Buradan grndy kimi, prezident .liyev son illrd
Azrbaycann dinlraras dialoqun mrkzin evrilmsini
iki amill rh etmidir: birincisi, bu mslni .liyev Azr156

baycanda dini v milli zmind vziyytin ox yax olmasnn tzahr kimi rtlndirmi, ikincisi is, regionda dinlraras dialoqun praktiki nqteyi-nzrdn gclndirilmsi
iin Azrbaycann z thfsini vermsi kimi dyrlndirmidir. Prezident .liyev Azrbaycanda dini v milli zmind vziyytin yax olmasn z xnda mntiqi chtdn
aadak kimi saslandrmidr: Qeyd etdiyim kimi, srlr boyu Azrbaycanda btn milltlrin, btn dinlrin nmayndlri bir ail kimi yaamlar, lkmizin
inkiafna z dyrli thflrini vermilr. Bu gn d bu
proses uurla davam edir. Azrbaycanda btn azadlqlar mvcud olduu kimi, dini azadlqlar da tam kild
tmin edilir. Azrbaycanda gndlik faliyyt gstrn
mindn ox mscid mvcuddur. On bir kils, alt sinaqoq
v digr dini mbdlr faliyyt gstrir.(141)
Avropa urasna (A) zv olan dvltlrin mdniyyt
nazirlrinin Mdniyytlraras dialoq Avropa v onun qonu regionlarnda davaml inkiafn v slhn sasdr mvzusunda Bakda keiriln konfransda 250-dn ox nmaynd, o cmldn 16 nazir, 18 nazir mavini, 10 beynlxalq
tkilatn rhbri, alimlr QHT v media nmayndlri
itirak etmilr. Konfransda A-nn zv olan lklrin, Avropa Mdniyyt Konvensiyasn imzalayan dvltlrin, YUNESKO-nun tmsililri il yana islam lklri Elm, Thsil
v Mdniyyt Tkilatnn (SESKO), rb Dvltlri Liqas
lklrinin Elm, Mdniyyt v Thsil Tkilatnn (ALESKO) yksk rtbli nmayndlrinin itirak etmsi bu tdbirin beynlxalq hmiyyt dadn gstrir. Bu baxmdan
rq v Qrb mdniyytlrini tmsil edn rsmi nmayndlrin itirak etdiyi Bak konfransn ninki, Azrbaycann
v Qrbin, eyni zamanda, rqin mdni hyatnda mhm
hadis hesab etmk olar. Avropa uras il Azrbaycann birg tkil etdiyi bu konfrans mxtlif xalqlar v dvltlr ara157

snda dialoqu mhkmlndirmy xidmt etmkl yana

sivilizasiyalararas dialoqu dstklyn lk kimi respublikamzn beynlxalq nfuzuna msbt tsir etmidir. Prezident .liyevin rhbrliyi il respublikamzda keiriln bu
tipli beynlxalq tdbirlr mdniyytlraras v dinlraras
dialoqun smrli inkiafna byk thflr vermkddir.
Bel bir konfransn Bakda keirilmsinin mhm hmiyyt ksb etdiyini vurulayan Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti .liyev z xnda demidir: Biz buna da
ox sevinirik v ox adq ki, bu gn rql Qrbin ksidiyi yerd, Bakda mxtlif lklrdn mxtlif dinlrin
nmayndlri itirak edirlr. Biz buna ox byk nm
veririk. Bunun ox byk hmiyyti var. nki indiki
zamanda bir ox hallarda sivilizasiyalararas, mdniyytlraras dialoqdan danlr, ancaq bununla brabr,
dnyada gedn proseslr, fsuslar olsun ki, bzi hallarda
grginliyin artmasna gtirib xarr. Mn ox istyirm
ki, bu gn Azrbaycanda balayan Bak prossesi mdniyytlr arasnda olan dialoqun, dostluun, qarlql
anlamann mhkmlnmsin z dyrli thfsini versin.(142)
Qeyd edk ki, Ermnistann Azrbaycana qar tcavz sosial-iqtisadi sahlrl yana mdni irsimiz d ox
byk ziyan vurmudur. Bu fakt beynlxalq tkilatlar da
artq tsdiq etmkddirlr. Ermni iallarnn Azrbaycann mdni abidlrini mhv etmsindn bhs edn Prezident .liyev bununla laqdar myyn faktlar aqlayaraq
demidir: 2005-ci ild ATT-in faktaradrc missiyas Azrbaycann Ermnistan tr indn ial olunmu
blglrind monitorinq keirilmidir. Bu monitorinq
sasnda mruz hazrlanm v tqdim edilmidir. Mruzd gstrilir ki, orada hr ey dadlb, bir dn salamat bina qalmamdr. Btn bunlar, btn tarixi abi158

dlr Ermnistan tr indn dadlbdr. Mdniyyt

ocaqlar dadlbdr, bizim muzeylrimizd nmayi
etdirilmi btn eksponatlar ourlanb, muzeylr talan
edilibdir. cdadlarmzn qbirlri, bizim msidlrimiz
dadlbdq. Btn bunlar Ermnistan dvlti edibdir.
ATT-in faktaradrc missiyas btn bunlar tsdiqlyib v z mruzsind gstribdir.(143)
Prezident .liyev burada ial ermnilrin mdni
mxtli liy (multikulturalizm) qar dmn mvqeyind olduunu konkret faktlar sasnda rh etmidir. Mdni
mxtli liy qar xma is, bri dyrlr qar xmaq
kimi dyrlndirmk olar. Bu baxmdan mdni mxtli liyin briyyt n mhm hmiyyti v vacibliyi haqqnda Avropa urasnn kemi Ba katibi Terri Devisin Bakda
keiriln beynlxalq konfransdak xnda syldiyi ikirlr diqqt yetirk: Biz burada tcrb mbadilsi aparmaq v birg irlilyi nail olmaq n bir araya glmiik.
Biz hammz oxmilltli cmiyytlrd bu v ya digr yolla,
mdniyytin mxtli liyin daha da meyilliyik. Bir ox hallarda tbii mxtli lik traf mhit n n qdr vacibdirs,
mdniyyt mxtli liyi d briyyt n bir o qdr vacibdir. Lakin biz hl d bzi hallarda milli, etnik, linqvistik
stereotiplr haqqnda dnrk.(144)
Son dvrlrd regional mnaqilrd din amilinin
mhm rol oynadn nzr alan Azrbaycan rhbrliyi
mxtlif dinlr arasnda qarlql anlamann hmiyytini
n krk bu sahd bir ox tdbirlr hyata keirmidir.
Bu tdbirlrdn biri vvlki blmlrd qeyd etdiyimiz
kimi Dinlraras dialoq : qarlql anlamadan birg mkdala doru mvzusunda Beynlxalq konfransn 6 noyabr
2009-cu ild Bakda keirilmsidir.
mumiyytl, Dinlraras dialoq: qarlql anlamadan
birg mkdala doru mvzusunda Beynlxalq konf159

ransn itiraklar, dnyann mxtlif dvlt institutlarnn,

dini, ictimai qurumlarn nmayndlri masir dvrd dinlraras dialoqu mxtlif sivilizasiyalarn yaxnlamasna tkan vern smrli faliyyt formas kimi ox yksk dyrlndirmilr.
Bu konfransn Bakda keirilmsi Azrbaycann dini v
milli chtdn tolerant lk olduunu bir daha beynlxalq
konfransn itirklarnn nzrin atdrd. Azrbaycann
tarixn yksk dini tolerantlq mdniyytin malik bir
lk olduunu konfrans itiraklarna byan edn Azrbaycan Respublikasnn prezidenti .liyev bu haqda demidir:
Azrbaycan srlr boyu dinlraras mnasibtlrin
inkiafnda z rolunu oynamdr. ctimai-siyasi qurludan asl olmayaraq, btn dvrlrd Azrbaycanda dini
v milli dzmllk, tolerantlq ox yksk sviyyd
olub. Bu, Azrbaycan xalqnn duyulardr, eyni zamanda, mstqil Azrbaycan dvltinin siyastidir v Azrbaycanda faliyyt gstrn dini qurumlarn myinin
praktiki nticsidir.(145,s.30)
ada dnyada dinlraras mkdala ehtiyac artmaqdadr. Tolerantln n kamil, mdni v igzar ifad
formas olan dinlraras dialoq is rql-Qrb arasnda n
etibarl nsiyyt amilin evrilmidir. Konfrans itiraklar
bu konteksd Dinlraras dialoq: qarlql anlamadan birg mkdala doru mvzusundak Beynlxalq konfransn Azrbaycanda keirilmsini basqa lklr n yksk
tolerantlq rnyi kimi qiymtlndirmilr. Konfrans itiraklar bel bri dyrlr ballqlarn etiraf etmkl
yana, bildirmilr ki, dinlraras tarixi-nnvi laqlrin
glckd daha da inkiaf etdirilmsi, dvlt v din mnasibtlrinin ancaq humanist meyarlarla cilalanmas, tn
srlrd pozulmu, yaxud ox ciddi kild deformasiyaya
uram milli-dini mnasibtlrin yenidn brpa olunmas
160

gnmzn n aktual problemlrindndir.

Bu konfransn praktiki hmiyyti ondan ibartdir ki,
hmin konfransn itiraklar dinlraras dialoq v dini tolerantlqla bal dnya ictimaiyytin mracit qbul etmilr.
Mracitd deyilirdi:
Biz islam, xristian v iudaizm dinlrinin nmayndlri, ayr-ayr sahlrd alan insanlar bel bir xo mramn reallamas n briyyti daim znginldirn
tolerantlq mhitinin dnyada brqrar olmas ikrini uca
tutma v gndlik hyatmzda buna nail olma ox vacib
mqsd hesab edirik;
Bu gn Qafqazda, xsusil d Cnubi Qafqazda yaranm problemlrin hllilnd beynlxalq birliyin kmyin ethiyac var. Biz, beynlxalq tkilatlar, o cmldn ictimai-dini
tsisatlar, mxtlif din v konfessiya mnsublarn bu problemlrin hllind mmkn olan btn vasitlrdn istifad
etmy arrq;
Konfrans itiraklar Azrbaycann mxtlif konfessiyalarla sx mkdaln diqqt atdrmaqla yana, onun
dnya dvltlri il d laqlrinin daim yksldiyini byk
mmnunluqla qeyd edirlr;
Biz, dnyann mxtlif elmi mrkzlrinin, hm nnvi dinnaslqla bal, hm d masir dvrd aktuallq qazanm xsusi mvzular zr birg tdqiqatlarn aparlmasn mqsduyun hesab edirik;
Konfrans itiraklar siyasi konyukturan rdd edir v
dnya ictimaiyytini Qafqazda ial altnda qalm qdim dini-tarixi maddi-mdniyyt abidlrin qar trdiln vandalizmi qti kild pislmy arrlar;
Biz, Azrbaycan rhbrliyin Beynlxalq konfransn
yksk sviyyd keirilmsin gstrdiyi diqqt v qayya
gr drin minntdarlmz bildirir v onun nticlrinin
dnya ictimaiyytin atdrlmas n zruri vasitlrdn
istifad olunacan byan edirik;
161

NTC
Son illrin tcrbsi bir daha sbut edir ki, grkmli din
xadimlrinin beynlxalq sviyydki nfuzu, rhbrlik etdiklri qurumlarn dinlraras dialoq formatnda, elc d
xsi dostluq sviyysind smrli faliyyti olmasayd,
rql Qrb arasndak bzi qardurmalar o qdr d sabit
olmayan dnyamz bir-birindn uzaqladrar, ciddi grginlik mnbyin, htta ar mnaqilr sbb ola bilrdi.
Aradrmalar gstrir ki, XX srin sonu XXI srin vvllrind dnya ictimaiyytini, briyyti n ox dndrn
qlobal msllrdn biri dinlraras, mdniyytlraras, sivilizasiyalararas dialoq mslsidir. Bu problem son illrd
bir ox beynlxalq forum v konfranslarn sas mvzusuna
evrilmidir. Bu mvzu il bal keiriln hr hans bir beynlxalq tdbir zlynd ayr-ayr lklri tmsil edn nmayndlr arasnda dialoq mahiyyti dayr. nki bu cr
konfranslar mxtlif lklrin v mxtlif mdniyytlrin
tmsililrini bir araya gtirir v onlarn bir-birini tanmasna xidmt edir.
Hazrk raitd dinlraras, mdniyytlraras v sivilizasiyalararas dialoqun hmiyytini yksk qiymtlndirn Azrbaycan Respublikasnn prezidenti .liyev
mxtlif xalqlarn qarlql anlama raitind yaamasnn vacibliyini vurulayaraq lkmizin sivilizasiyalararas
dialoqa thf verdiyini demidir: Sivilizasiyalar arasnda
dialoq indiki vaxtda ox geni mzakir olunur. Dnyann mxtlif gulrind yaayan insanlar tinliklri
aradan qaldrmaq v zlrinin hyatn daha thlksiz
etmk n bir-birini daha yax anlamal, mkdalq
etmli v bir-birin kmk etmlidirlr. Bu mvzunun
ox mzakir olunmasna baxmayaraq, fsuslar olsun
ki, reallqda bzn biz dnyann mxtlif yerlrind, ayr-ayr lklrd myyn grginliyi mahid edirik.
162

Milli v dini mnsubiyyti frqli olan insanlar arasnda

grginlik zn biruz verir. Bu, btn dnya n ox
thlklidir. Azrbaycanda biz sivilizasiyalararas dialoqa thf verilmsin alrq.(146)
Son illrd dinlraras, mdniyytlraras, sivilizasiyalararas dialoqla bal Azrbaycanda keiriln beynlxalq
tdbirlrin miqyas v bu mqsdl respublikamza gln
tannm ictimai xadimlr, dini rhbrlr v grkmli alimlrin ikirlri Azrbaycanda dini tolerantlq mdniyytinin
yksk olduunu bir daha sbut edir.
Mvcud monoqra iyada aparlan aradrmalar aadak
elmi nticlrin irli srlmsin imkan yaradr:
1. slam dinind tolerantln sas Qurani-Krimin sur
v aylrind irli srlm v Mhmmd (s) Peymbrl
bal hdislrd z ifadsini tapmdr (Bax: l-Bqr, 256;
nam, 108 v s.). Digr trfdn tarixi mnblr gr, slam dininin Azrbaycanda yayld dvrd mslmanlar bu
razid yaayan yhudilik, xristianlq v zrdtlyn trfdarlarna qar ehtiram v dzmllk gstrmilr.
2. Tarixi aradrmalar gstrir ki, Azrbaycan razisind yaayan oxsayl etnik v dini qruplar arasnda hmi
yksk tolerantlq mhiti hkm srm, he vaxt milli v dini
zmind qardurma olmamdr. Azrbaycan razisind yaayan xalqlar arasnda tolerant mnasibtlrin formalamasnda onlarn tale mumiliyi amili d mhm rol oynamdr.
Bel ki, tarix boyu Azrbaycanda yaayan xalqlar dflrl
byk dvltlrdn asl vziyyt dm v yaranm vziyyt milli-dini frqlrin baxmayaraq onlar bir-birin
yaxnlamaa vadar etmidir. Lakin Azrbaycanda milli-dini
tolerantla thlk yaradan ermni ovinistlri olmudur.
Qeyd edk ki, Dalq Qaraba mnaqisi dini zmind ba
verms d, Ermni-Qriqoryan kilssi azrbaycanllara qar tarixn dmnilik toxumu spn dini-ideoloji mrkz
163

rolu oynam v indi d bunu davam etdirmkddir.

3. Azrbaycana gln dnya dini liderlri (xsusn,
qeyri-islam dini liderlri) birmnal kild tsdiq edirlr
ki, Azrbaycan cmiyyti digr mslman lklri il mqayisd daha tolerant v dnyvi bir lkdir.
4. Mstqillik dvrnd Azrbaycanda dini tolerantlq
mdniyytinin yksldilmsind ulu ndr H.liyevin rolu
geni iqlandrlm v konkret faktiki materiallar sasnda
rh edilmidir. Bu baxmdan Azrbaycanda dvlt-din mnasibtlrinin tnzimlnmsi, dini etiqad azadlnn hyata
keirilmsi v qeyri-islam dini konfessiyalarnn azad faliyyt gstrmsind H.liyevin rolu xsusi tdqiqat obyekti
kimi aradrlmdr.
5. Hazrda Azrbaycanda formalam dini tolerantlq
mhitinin qorunub saxlanmas v onun daha da mhkmlndirilmsind mhm rol oynayan prezident .liyevin
bu sahd hyata keirdiyi geni tdbirlr d praktiki v
nzri chtdn aradrlmdr. Mhz prezident .liyevin
dini tolerantln mhkmlndirilmsi sahsind hyata keirdiyi tdbirlr nticsind respublikamzda rsmi olaraq
525 islam, 34 qeyri-islam tmayll dini icma, eyni zamanda 11 kils, 6 sinaqoq faliyyt gstrir. Hazrda lkmizd
1802 mscid, 550-y yaxn pir v ziyartgah brpa v tmir
edilrk dindarlarn ixtiyarna verilmidir.

164

STFAD OLUNMU DBYYAT

1. Heydr liyev v Azrbaycanda din siyasti: gerkliklr
v perspektivlr. Bak, bilov, Zeynalov v oullar NPE,
2007, s.3-4
2. Azrbaycan qzeti, 15 yanvar, 1913-c il.
3. Heydr liyev. slam sivilizasiyas Qafqazda mvzusunda Beynlxalq simpoziumda nitqi. Azrbaycan qzeti, 10 dekabr, 1998-ci il
4. Heydr liyev. slam sivilizasiyas Qafqazda mvzusunda Beynlxalq simpoziumda nitqi. Azrbaycan qzeti, 10 dekabr 1998-ci il
5. Heydr liyev. slam sivilizasiyas Qafqazda mvzusunda Beynlxalq simpoziumda nitqi. Azrbaycan qzeti, 10 dekabr 1998-ci il
6. Bnyadov Z.M. Azrbaycan VII-IX srlrd. Bak, 1989,
sh.88
7. slam: Tarix. Flsf. badtlr. Bak, Elm, 1994, sh.147148, (336 s.)
8. Paazad A.. Qafqazda islam.-B; Azrnr, 1991, (224 s.)
9. slam: Tarix. Flsf. badtlr. Bak, Elm, 1994, sh.147148, (336 s.). Bax: stinad olunan ilkin mnb: t-Tbri, bu Cfr Mhmmd bin Cfr. Tarix l-mm v-lmlk. II cild, Qahir, 1939, sh.255-256
10. Vlixanl N.M. rb xilafti v Azrbaycan. B; Azrnr,
1993. Sh.30, (157 s.)
11. Toynbi A. Sivilizasiya tarixin mhkmsi qarsnda, M,
2006, sh.133 (rus dilind)
12. Rstmov Y. Tarix lokal sivilizasiyalarn qarlql mnasibti kimi. Bak, Sda, 2008, s.147 (s.167)
13. Paazad A.. Qafqazda islam.-B; Azrnr,1991, s.46-48,
(Bax: lkin mnb. t-Tbri. Tarix l-mm v-l-mlk.
II cild. Qahir, 1939, sh.296)
165

14. Heydr liyev slam sivilizasiyas Qafqazda Beynlxalq

simpoziumda nitqi. Azrbaycan qzeti, 10 dekabr
1998-ci il
15. I Pyotrun Vsiyytnamsi Aydnlq qzetinin 1991-ci
il 31 dekabr 46-c saynda drc edilmidir.
16. I Pyotrun Vsiyytnamsi Aydnlq qzetinin 1991-ci
il 31 dekabr 46-c saynda drc edilmidir.
17. Paazad A.. Qafqazda islam.-B., Azrnr, 1991,
sh.93, (224 s.)
18.
, . VI, . I. , 1874, .481
19. .. . . . 1983. . 29-30. (291 .)
20. .. . ..1983.. 30. (291 .)
21. 2050- . XIX , , 1959, .167
22. Rsulzad M.. Azrbaycan Cmhuriyyti. Bak, Elm
nriyyat, 1990, sh.16
23.
20-60- . XIX . . II, .-., 1937, .
26.
24. Azrbaycan qzeti, 6 sentyabr 1993-c il.
25. H.liyev. Mhmmd Peymbrin (s) mvlud gn mnasibtil Tzpir mscidindki x. Azrbaycan qzeti, 6 sentyabr 1993-c il
26. Heydr liyev v Azrbaycanda din siyasti: gerkliklr
v perspektivlr. Bak, bilov, Zeynalov v oullar NPE,
2007, s.97
27. H.liyev. Mvlud bayram mnasibtil Bakda Tzpir
mscidind tntnli mrasimdki x. Azrbaycan
qzeti, 27 avqust 1994-c il.
28. Azrbaycan qzeti, 27 avqust 1994-c il.
166

29. 26 avqust 1994-c il tarixd H.liyevin Mvlud bayram

mnasibtil Bakda Tzpir mscidind tntnli mrasimd xndan.
30. liyev R.Y. Heydr liyev, din v mnvi dyrlr, Bak,
1998. s.6.
31. H.liyevin slam sivilizasiyas Qafqazda mvzusunda
beynlxalq simpoziumda nitqi, Azrbaycan qzeti, 10
dekabr 1998-ci il.
32. H.liyevin slam sivilizasiyas Qafqazda mvzusunda
beynlxalq simpoziumda nitqi, Azrbaycan qzeti, 10
dekabr 1998-ci il.
33. H.liyevin slam sivilizasiyas Qafqazda mvzusunda
beynlxalq simpoziumda nitqi, Azrbaycan qzeti, 10
dekabr 1998-ci il.
34. H.liyevin slam sivilizasiyas Qafqazda mvzusunda
beynlxalq simpoziumda nitqi, Azrbaycan qzeti, 10
dekabr 1998-ci il.
35. Azrbaycan qzeti, 27 avqust 1994-c il.
36. Heydr liyev v Azrbaycanda din siyasti: gerkliklr
v perspektivlr. Bak, bilov, Zeynalov v oullar NPE,
2007, s.23.
37. Heydr liyev v Azrbaycanda din siyasti: gerkliklr
v perspektivlr. Bak, bilov, Zeynalov v oullar NPE,
2007, s.24.
38. Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyas. Bak, Azrb.
Nriyyat, 1996, s.5.
39. Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyas. Bak, Azrb.
Nriyyat, 1996, s.8.
40. Xalq qzeti. 11oktyabr 2002-ci il.
41. Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyas. Bak, Azrb.
Nriyyat, 1996, s.16-17.
42. Heydr liyev v Azrbaycanda din siyasti: gerkliklr
v perspektivlr. Bak, bilov, Zeynalov v oullar NPE,
167

2007, s.10.
43. R.liyev. Dvlt v din. Bak, 2004, s.45.
44. Dirli XXI sr jurnal, 2009,139-140, sh.41
45. Heydr liyev v Azrbaycanda din siyasti: gerkliklr
v perspektivlr. Bak, bilov, Zeynalov v oullar NPE,
2007, s.4
46. Azrbaycan
Respublikasnn
Qanunlar
Klliyat.,1991-1993. I kitab, B., Qanun,1997,s.571 (844s.)
47. Azrbaycan
Respublikasnn
Qanunlar
Klliyat.,1991-1993. I kitab, B., Qanun,1997,s.578 (844s.)
48. Azrbaycan
Respublikasnn
Qanunlar
Klliyat.,1991-1993. I kitab, B., Qanun,1997,s.578 (844s.)
49. Azrbaycan
Respublikasnn
Qanunlar
Klliyat.,1991-1993. I kitab, B., Qanun,1997,s.578 (844s.)
50. Azrbaycan Respublikasnn Qanunvericilik Toplusu 7
(145) 31 iyul 2009. s.1571
51. Azrbaycan Respublikasnn Qanunvericilik Toplusu 5
(143) 31 may 2009. s.1080
52. Azrbaycan Respublikasnn Qanunvericilik Toplusu 5
(143) 31may 2009.s.1081-1082
53. www.kaspi.az.(Kaspi qzeti) 14 iyul 2011-ci il
54. Heydr liyev v Azrbaycanda din siyasti: gerkliklr
v perspektivlr. Bak, bilov, Zeynalov v oullar NPE,
2007, s.5
55. Azrbaycan Respublikasnn Milli Thlksizlik Konsepsiyas. Bax: Respublika qzeti, 24 may 2007-ci il.
56. www.xalqqazeti.com/ .liyev. XXI sr: midlr v arlar devizi il Bakda keiriln Beynlxalq Humanitar
Forumda x. Xalq qzeti, 11 oktyabr 2011-ci il.
57. www.xalqqazeti.com/ .liyev. XXI sr: midlr v arlar devizi il Bakda keiriln Beynlxalq Humanitar
Forumda x. Xalq qzeti, 11 oktyabr 2011-ci il.
58. Azrbaycan qzeti, 22 iyul 2011-ci il.
168

59. Baxliyeva G. Azrbaycanda islamofobiyadan shbt

ged bilmz. Xalq qzeti, 29 oktyabr, 2011-ci il
60. Xalq qzeti, 24 sentyabr 2011-ci il.
61. Xalq qzeti, 24 sentyabr 2011-ci il.
62. Xalq qzeti, 24 sentyabr 2011-ci il.
63. www.qazeta.ru/sosial/2011/07/25/3707709.shtml
64. Xalq qzeti, 24 sentyabr 2011-ci il
65. M.liyeva. mumdnya Mdniyytlraras Dialoq Forumunda mruz. Azrbaycan qzeti, 22 iyun 2011-ci il.
66. krov A.Qloballama, mif v tarix.B., 2005,s.12-13
67. Dirli XXI sr jurnal, 9,2000-ci il,s.3-4
68. . .
. ., ,2003, 300
69. .. :
. , 1998, 15
70. Dirli XXI sr jurnal, 9, 2000-ci il, s.4
71. Azrbaycan qzeti, 2009-cu il 28 yanvar
72. Azrbaycan qzeti, 2009-cu il 28 yanvar
73. Mehdiyev R. Azrbaycan qloballama dvrnd: inkiaf
strategiyas. Azrbaycan qzeti, 26 may 2004-c il
74. Dirli XXI sr jurnal.2010. 145-146.sh.22-23
75. Dirli XXI sr jurnal.2010. 145-146.sh.22-23
76. Hseynov S. Davaml insan inkiafnn strateji istiqamtlri. Bak, Adilolu nriyyat, 2003,s.25-26
77. Prezident .liyevin Milli Mclisin 4-c arnn ilk iclasndak nitqi. Azrbaycan qzeti, 30 noyabr 2010-cu il.
78. Prezident .liyevin Milli Mclisin 4-c arnn ilk iclasndak nitqi. Azrbaycan qzeti, 30 noyabr 2010-cu il.
79. R.Mehdiyev. BMT nkiaf Proqramnn 2010-cu il nsan
nkiaf hesabatnn tqdimat mrasimind x. Xalq
qzeti, 6 noyabr 2010-cu il
80. F.Akura. BMT P -nn nsan nkiaf hesabatnn tqdimat mrasimind x. Xalq qzeti, 6 noyabr 2010-cu il.
169

81. (Azrbaycan qzeti, 29 iyun 2011-ci il).

82. (Azrbaycan qzeti, 29 iyun 2011-ci il).
83. .Abasov, R.Mirzzad. Gender giri. Bak, Adilolu
nriyyat, 2004, s.55
84. S.Quliyeva slam Mdniyytinin Paytaxtlar layihsi
bard. Bak slam mdniyytinin paytaxtdr 2009,
Beynlaxalq konfransn tezislri. Bak, 9-10 noyabr,
2009, sh.10-12.
85. Bakda Sivilizasiyalararas dialoq: Azrbaycandan
bax mvzusunda beynlxalq konfrans keirilmidir.
Azrbaycan qzeti, 12 noyabr 2009-cu il.
86. Sivilizasiyalararas dialoq: Azrbaycandan bax mvzusunda Bakda keiriln beynlxalq konfransda KT-nin
Ba katibi E.hsanolunun x. Azrbaycan qzeti, 12
noyabr 2009-cu il.
87. Azrbaycan Respublikasnn prezidenti .liyevin Muam almi beynlxalq festivalnn rsmi al mrasimind nitqi. Xalq qzeti, 21 mart 2009- cu il.
88. YUNESKO-nun sabiq Ba direktoru K.Matsuurann Muam almi beynlxalq festivalnn rsmi al mrasimind x. Xalq qzeti, 21 mart 2009-cu il.
89. Fransada aq musiqisi konsertlri. Xalq qzeti, 9 aprel
2009-cu il.
90. Bak slam mdniyytinin paytaxt 2009 mdniyyt ilinin al mnasibtil yeni veb-saytnn istifady
verilmsi mrasimind SESKO-nun Ba direktoru bdlziz bin Osman l-Tveycrinin x. Azrbaycan
qzeti. 19 fevral 2009-cu il.
91. Dvlt v din. ctimai ikir toplusu. 6(14)2009-cu il,
sh.76
92. Respublika qzeti, 20 aprel 2006-c il
93. Respublika qzeti, 20 aprel 2006-c il
94. Azrbaycan qzeti, 3 dekabr 2008-ci il
170

95. Azrbaycan qzeti, 3 dekabr 2008-ci il

96. Azrbaycan qzeti, 3 dekabr 2008-ci il
97. .. . ., ,
2009, .
98. mumdnya Mdniyytlraras Dialoq Forumunda
Azrbaycan Prezidenti .liyevin nitqi. Azrbaycan qzeti, 8 aprel 2011-ci il
99. mumdnya Mdniyytlraras Dialoq Forumunda
Azrbaycan Prezidenti .liyevin nitqi. Azrbaycan qzeti, 8 aprel 2011-ci il.
100. Respublika qzeti, 7 dekabr 2010-cu il
101. Respublika qzeti, 22 noyabr 2009-cu il
102. Xalq qzeti, 9 aprel 2009-cu il
103. Mehdiyev R. Humanitar mkdalq zr 1-ci Azrbaycan-Rusiya Forumunda x. Dirli XXI sr jurnal,
2010, 141-142, s.114
104. Dirli XXI sr jurnal, 2010, 141-142, s.116
105. mumdnya Mdniyytlraras Dialoq Forumunda
Azrbaycan Prezidenti .liyevin nitqi. Azrbaycan qzeti, 8 aprel 2011-ci il
106. Azrbaycan qzeti, 28 may 2011-ci il
107. Azrbaycan qzeti, 28 may 2011-ci il
108. liyev R.Y. Heydr liyev, din v mnvi dyrlr.
Bak, 1998, sh.8
109. liyev R.Y. Heydr liyev, din v mnvi dyrlr.
Bak, 1998, sh.28
110. liyev R.Y. Heydr liyev, din v mnvi dyrlr.
Bak, 1998, sh.49-50
111. Xalq qzeti, 11 oktyabr, 2002-ci il
112. liyev R.Y. Heydr liyev, din v mnvi dyrlr.
Bak, 1998, sh.32-33
113. liyev R.Y. Heydr liyev, din v mnvi dyrlr.
Bak, 1998, sh.31
171

114. Xalq qzeti, 11 oktyabr, 2002-ci il

115. H.liyev v Azrbaycanda din siyasti: gerlikr v
perspektivlr. Bak, bilov, Zeynalov v oullar NPE,
2007, sh.46
116. Heydr liyev v Azrbaycanda din siyasti: gerkliklr v perspektivlr. Bak, bilov, Zeynalov v oullar NPE, 2007, sh.10
117. Azrbaycan qzeti, 25 aprel 2010
118. Heydr liyev v Azrbaycanda din siyasti: gerkliklr v perspektivlr. Bak, bilov, Zeynalov v oullar NPE, 2007, sh.13
119. Heydr liyev v Azrbaycanda din siyasti: gerkliklr v perspektivlr. Bak, bilov, Zeynalov v oullar NPE, 2007, sh.27-28
120. www.qafqazislam.com
121. www.qafqazislam.com
122. http://deyerler.org/93306-qafqaz-muselmanlari-idaresinin-tarixi.html
123. http://deyerler.org/93306-qafqaz-muselmanlari-idaresinin-tarixi.html
124. Azrbaycan qzeti, 18 iyun 2009-cu il
125. Azrbaycan qzeti, 18 iyun 2009-cu il
126. Azrbaycan qzeti, 26 avqust 2009-cu il.
127. Azrbaycan qzeti, 18 iyun 2009-cu il.
128. Xalq qzeti. 28 avqust 2009-cu il
129. Azrbaycan qzeti 8 noyabr 2009-cu il
130. Azrbaycan qzeti 26 avqust 2009-cu il.
131. Dvlt v din. ctimai ikir toplusu. Noyabr-dekabr,
2009, 6(14), s.36
132. H.liyev v Azrbaycanda din siyasti: gerkliklr
v perspektivlr. Bak, bilov, Zeynalov v oullar
NPE, 2007, s.44 s
133. Dvlt v din. ctimai ikir toplusu. Noyabr-dekabr,
172

2009, 6(14), s.. 37

134. Dvlt v din. ctimai ikir toplusu. . 6(14)2009-cu
il, s.41
135. M.liyeva. Mdniyytlraras dialoqda qadnlarn
rolunun genilndirilmsi mvzusunda beynlxalq forumda x. Azrbaycan qzeti, 11 iyun 2008-ci il.
136. Dvlt v din. ctimai ikir toplusu. 2011, 4(24)
iyul-avqust, s.28
137. Dvlt v din. ctimai ikir toplusu. 2011,4(24)iyulavqust.s.31
138. Dvlt v din. ctimai ikir toplusu. 6(14)2009-cu
il, s.30
139. Dvlt v din. ctimai ikir toplusu. 6(14)2009-cu
il, s.30
140. Dvlt v din. ctimai ikir toplusu. 6(14)2009-cu
il, s.30
141. Xalq qzeti, 27 aprel 2010-cu il
142. Azrbaycan qzeti, 3 dekabr 2008-ci il
143. Azrbaycan qzeti, 3 dekabr 2008-ci il
144. Azrbaycan qzeti, 3 dekabr 2008-ci il
145. Dvlt v din. ctimai ikir toplusu. 6 (14)2009-cu
il, s. 30.
146. Azrbaycan qzeti, 29 sentyabr 2007-ci il.

173

mumi kild istifad edilmi dbiyyat

Azrbaycan dilind:
1. Heydr liyev. Dinimiz xalqmzn milli-mnvi srvtidir. Bak, rad, 1999, 165 s.
1. Bnyadzad K. slam flsfsi: tarix v masirlik. Bak,
aolu, 2010, 154 s.
2. Din v etiqad azadl. Beynlxalq, regional v milli hquqi sndlrl. AMEA nsan Hquqlar nstitutu.
Elm v Thsil nr.-t, Bak, 2012
3. liyev R. Din. xlaqa aparan yol. Bak, bilov, Zeynalov
v oullar nr.-t, 2005, 80 s.
4. lizad A. Xristianlq: Tarix v flsf (ilk alar). Bak,
bilov, Zeynalov v oullar nr.-t, 2007, 172 s.
5. Hseynov H., Bhri T. rq-Qrb mnasibtlri xristian v islam tfkkr baxmndan. Bak, Tknur, 2005,
442 s.
6. Xlilov S.S. Mnviyyat flsfsi. Bak, Azrbaycan Universiteti nr.-t, 2007, 520 s.
7. Orucov H. Azrbaycanda din: n qdim dvrdn bu gndk. Bak, drak B, 2012, 428 s.
8. Smdov E. Azrbaycanda din-dvlt mnasibtlri v
dini thsilin formalamas. Bak, 2009, 170 s.

174

1.
2.
3.
4.
5.

Rus dilind:
- .
. - .
, , 2010, 238 .
- .
( ). , , 2011, 250 .
.. :
, ., 2009,426
.
.., - . ! ? 40
. : . , 2008,
288 .
( . ) , ,
2009, 432 .

175

Kitabn hazrlanmas prosesind zhmt kmi btn

insanlara, o cmldn kitabn elmi redaktoru v ryilrin,
kompterd ylmasn v trtibatn hyata keirn
Qabil Camalzady, lal Akif qz Hseynovaya, f..f.d.
Gndz Sleymanova v Aynur Gnliy mllif z
drin minntdarln bildirir.

Operator:
__________
Komputer trtibat: Fariz Mhrrmov

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
: 22.12.2012.
: 6084 1/16 : 11 ..
35. 300.
-
.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
, ,
.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
:
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
: 408-86-23; 050-222-40-25.