Kim bir makamdan ayrlrsa gzden dmtr,

kim gzden dmse onun dostu yoktur.

Modern Trk Askeri Tarihinin nemli dnm noktalarndan biri yabanc az biraz da rtbeli subaylarn Trk
ordusunda grev almaya balamasdr. Elbette ordular aras nitelikli asker geii her ada hatta her savata olur.
Ancak ateli silahlarn belirleyici olmasndan sonra artk daha mhim hale gelen bilgili askerin yetitirilip iyi bir
ast- st ilikisinde grevlendirilmesidir. Bu son ksmn kt olmas zellikle Osmanl ordusunda Viyana
evirmesinde (1683) ok belirgin bir hale gelir. Kara Mustafa Paann hibir emrine itaat edilmemi ehrin
dmesine 5 saat kala ordu baskna urar konuma drlr. Bu durum Osmanl Devletinde adeta bir hastalk
haline gelir. yle ki Birinci Dnya Savanda bile bir ikilik vardr. Subaylar arasndaki kiisel sorunlar orduya
yanstlr.
Bu yazda deerlendirmek istediim Osmanl Devletinde 1835-1839 arasnda grev yapm Hermuth von
Moltkenin Trk ordusu zerine gzlemlerine yer vermektir. lave olarak onu tantmak ve Trk askeri zerine
baz tahlillerini yazya dkmektir. Bu tahlilleri ard arkasna yazacam. ncelikle belirtmem gerekir ki Moltke,
kendi i dengesini iyi kurmu bir insandr. Birok konuyu tarafsz bir ekilde bizim bugn yapamadmz
analizleri o dnemden yapar. Moltke, 26 Ekim 1800de doar. 1891de Berlinde hayata gzlerini yumar. Trk
ordusunda, II. Mahmudun nemli yardmclarndan Hsrev Paann Prusyadan ald izinle grevlendirilir. O
dnem kurulan ihtiyat birlikleri denebilecek Redif Tekilatnn (1834) talimlerinde grev alacak ayn zamanda
Anadolu corafyasnn haritalarn karacaktr. kard haritalar elbet grevi bitip lkesine dndnde
hizmet ettii devletlerce kullanld. Osmanlnn deil de bu corafyann Avrupallar gznde her zaman
ehemmiyeti vardr. Bunun yeri bu satrlar deil elbet. Ailesine yazdklar mektuplardan oluturulan kitapta da
bahsettii gibi grev ak olan bir subay olarak onu gryorum. Prusyaya dndnde de baz gazetelerde
yazlar yazar fakat Trkler aleyhine hatta bu 4 yllk grev sresine dair kalem oynatmaz. Bunun nedeni Nizip
Sava (1839) olduu kanaatindeyim. Mektuplarndan anlald kadaryla ciddi bir psikolojik hasara neden
olacak olaylara ahittir[1] Uzun boylu ve sessizdir. Bu yzden de hem Prusya ordusunda ardndan da Alman
ordusunda Byk Sessiz Moltke olarak bilinir. Moltkenin ilgi duyulacak yn kanmca yukar da deindiim
Osmanllarn blgesel sivil- askerleri Redif Tekilatnda katklardr. Redif askerlerini ok iyi tanmaktadr.
Mektuplarnda eitimlerinde olduka katks olmasna ramen neredeyse verdii talimlerden hi bahsetmez.
imdi Moltkenin tespitlerine geiyorum.
Moltke, zellikle Yenieri ocann kaldrlmasn vse de yerine bir g olmadan kalkldn
vurgular. Ykmak kolay ama yapmak zor diye grn belli eder. 1826 ylnn akabinde Osmanlnn daimi
bir eitimli ordusu mevcut deildi. Yeni oluturulan eitimsiz birlikler, 1827 Navarin olayn ve 1828 Rusya ile
sava yaadlar. Tam bu srada Moltke gibi birok subay Avrupa dnda grev alr. Moltke, yeni oluturulan
ordunun subaylarnn dardan gelen subaylara iyi bakmadn bizzat kendi yaar. Moltke, zellikle Anadolu
grevleri srasnda daimi olmayan Redif askerlerinin talimlerinden sorumlu subaylardandr. Redifler iin
Prusyadaki Landwehr adl kendi milis tekilatlaryla karlatrp Rediflerin olduka yetersiz olduunu syler.

Rediflerin nian almadn yani bilmediklerini ve kullanlan tehizatn kt olduunu yazar. Ancak asl
yaknd askerin eitimsizlii ve Trk subaylarn birbirleriyle oluan ekimeleridir. Baz rtbelilerin zellikle
Nizip Savann bakumandan Hafz Paay dinlemediklerini yazar. Birok denk subay bile kiisel sorunlarn
orduya yanstr. Nizip Sava srasnda Msr Valisi Mehmet Ali Paann olu brahim Paann kuvvetleri
olduka bitkin durumda olmasna hatta saduyulu birok subayn saldr ynnde gr bildirmesine ramen
ordunun kilit yerlerinde ve mevkilerinde bulunan fakat tutkularna esir dm beylerin yznden ataa
geilemez. Ordu atl kalmaktadr. Bunlar Moltkenin mektuplarndan takip edebildim. Trk askerini grev
bilincinde ve disiplinli askerler olarak tanr ve tantr. Ordunun gcnn son derece aznn kullanldn
vurgular. Moltke, ara ara Trk askeri tarihinden rnekler verir. Grd durum karnda akndr. u an ahit
olduu aslnda be seneye kadar asker olaca akllarna bile gelmemi insanlara bakarak hayrete der.
Hayal ettii ve grd ordu mensuplar arasnda olduka fark vardr Rediflerin maalarnn daimi nizami
ordudan 3te 1 orannda az olduunu syler. Baka bir konu da askere almadr. Merkezi bir alm sistemi olmad
ve Redif Tekilat blgesel askeri kuvvetleri tekil ettii iin almlarda dzensizlik olduunu dile getirir.
-nceden askerlik beklenmeyen ama imdi beklenen- Trklerin askere almlarna da olumsuz bakar. Bunun
nedeni asker olmayan insanlarn asker yaplmaya uralmasdr. yle ki grev sreleri birka yl olabildii gibi
15 yla kadar grevde kalnabilir. rnek vermek gerekirse tekilatn kurulduu 1834ten 1838-9a kadar kimse
terhis olmamtr. Bir baka konu ki imdi bahsedeceim durum Kurtulu Savann sonuna kadar varln
devam ettirdi: Askerden firar. Birok sebebi var. Mslmanlarn askere alnmas demek ailelerin erkeksiz ve
topran ekinsiz kalmas demektir. Devlet asndan da bu iki nedenin kt olmasna ilave olarak hem bu
insanlardan vergi alamaz hem de onlar doyurmak, giydirmek, eitmek ve de maa vermek zorundadr. Firarn
bir baka nedeni de 1922ye kadar da grdmz gibi asker kaaklarnn eer rtbeli deilse cezas falakadr.
Bundan fazlas rtbelilere uygulanr. stisnai durumlar vakidir. Moltke, Nizip Savana giderken hergn ordudan
firar edenler olduunu ve bunlar yakalamak iin operasyona kldn anlatr. Yakalanan erler 200 sopa ceza
alrlar ardndan tekrar grevlerine dnerler. Burada Moltke, ordunun askerlere ok iyi davrandklarn, iaenin
salkl yapldn ve keyiflerinin yerinde olmasna ramen bu yeni erlerin kama nedenini ailelerine ve aslnda
hakl olarak kurulu dzenlerine dnme istei olarak yorumlamak gerekir. Yllarca yzne baklmayan ya da
baklamayan Anadolu insanndan imdi de asker olmalsn denildiinde tepki grmek son derece doaldr. Buna
ramen sanlmasn ki her asker kamaya eilimlidir. Grevi askerlik olanlarda kama eilimi olduka dktr.
Bu arada belirtmeliyim kaan hem Redif hem de Nizami kuvvetlerdendir. Moltke, Redifleri yle
tanmlar: arabuk Avrupal usulde sava retilmi insanlar. Nizip Savanda asker kayplar artar Rediflerin
yars kaybedilir. Sava srasnda hastalktan ve yaralanmadan lenler de oktur. Nizip savann sonunda
ordunun 5/6s kaybedilir. Osmanl ordusu iin bu olduka ciddi bir travmadr. Msr Valisinin ordusunun
ncleri Marmaraya kadar girmiken yardm Ruslardan alnr Moltkenin bahsettii birey de orduya Krt
airetlerinden asker almdr. Moltke, Krt airetlerinin giyimlerinden etkilenir, beenir. Tpk Anadolunun
genelinde olduu gibi Krt ailelerinin de olumsuz yaam artlar karsnda mektuplarndan grld kadaryla
zgndr. Orduya asker alm srasnda airetlerden de faydalanrlar. Moltkenin ki birok defa vurgulad ey
udur: Krt airetlerin askere alnmamasdr. Nizip savanda Osmanl komple bir ricat intikaline karar
kldnda Krt birliklerinin kendi saflarndaki ordu zerine ate atn zellikle bakumandan Hafz Paaya
saldrdklarn grr. Da yollarn kestiklerine ahit olur[2].

Nizip savayla ilgili, Osmanl ynetimsel ok byk hatalaryla ilgili ve aslnda bugnk Suriye ile ilgili
Helmuth von Moltkenin u tespitlerini olduu gibi aktaryorum: imdiki vergi toplama tarznda
toplananlarn bete, belki de onda biri devlet kasasna girer. Eer imdiye kadarki iltizam yani vergilerin bir
mteahhide verilmesi, msellim idaresi, angarya, cebren asker toplama, bilinen fakat gz yumulan irtikap ve
ihtilaslar, iltimasla terfiler, hulasa btn eski kt adetler yeniden uygulanacaksa, byle bir maksat urunda
dklecek her damla kana acmak lazmdr. O zaman, esasen isyana hazr olan byle bir memlekette, yer yer
ihtilaller hi eksik olmayacak ve nemli bir askeri kuvvetin daimi olarak Suriyede bulundurulmas
gerekecektir. Bu yzden de vergilerin ve toplanacak askerin miktar artacak, bylece sadece dert oalm
olacaktr.
Buna karlk iyi bir ynetim Suriyeye egemenlii 40 000 askerden daha mkemmel salayacaktr. Eer bu
kadar zengin bir memlekette vergiler her bucan ihtiyarlar tarafndan toplanp doruca devlet kasasna
yatrlrsa, eer sadece ferdi olan bugnk ynetim yerine i ve elbirliiyle alan devlet daireleri gese, eer
memurlar devletten ve mmkn olduu kadar bol maa alsalar, sk bir kontrol altnda tutulsalar,
Suriyelilerin byle bir durumu bugnk ei grlmedik tazyike tercih etmeleri iin ok dncesiz olmalar
lazmdr[3].
[1] Helmuth von Moltke, Moltkenin Trkiye Mektuplar, ev. Hayrullah rs, Remzi Kitabevi, stanbul, 1969,
s.242.
[2] Moltke, a.g.e., s.271.
[3] Moltke, a.g.e., s.239.