JEOLOJK ZAMAN SRECNDE YERKRENN

EVRM
(TARHSEL JEOLOJ)
Caner CEYHAN
o19160000135
Makine Resim Konstrksiyon
Mjgan EMNOLU

8 Ocak 2016

NDEKLER

nsz...........................................................................................................................................................1
1.0 Jeolojik Zaman Srecinde Yerkrenin Evrimi................................................................................2
1.1 Esiz Yerkre ......................................................................................................................3
1.2 Doru Konum - Uygun Gezegen ........................................................................................4
1.3 Doru Zaman ......................................................................................................................5
2.0 Bir Gezegenin Douu.........................................................................................................................7
2.1 Kk paralardan ilk gezegenlere .....................................................................................8
2.2 Yerkrenin eski evrimi ......................................................................................................9
3.0 Atmosfer ve Okyanuslarn Kkeni ..................................................................................................10
3.1 lk atmosfer ......................................................................................................................10
3.2 Atmosferde ilk oksijen .....................................................................................................10
3.3 Okyanuslarn evrimi .........................................................................................................12
4.0 Prekambriyen tarihi: Yerkre ktalarnn oluumu......................................................................14
4.1 lk ktalar ...........................................................................................................................14
4.2 Prekambriyen dneminin sper ktalar ..........................................................................18
5.0 Fanerozoyik tarih: Yerkrenin modern ktalarnn oluumu ......................................................22
5.1 Paleozoyik (I. Jeolojik Zaman) ........................................................................................23
5.2 Mesozoyik (II. Jeolojik Zaman) .......................................................................................24
5.3 Senozoyik (III. Jeolojik Zaman) .......................................................................................26
6.0 Yeryznde ilk yaamn belirtileri .................................................................................................29
7.0 Paleozoyik (I.Zaman) : Yaam patlamas (Kambriyen patlamas) .............................................33
7.1 Erken Paleozoyik yaam ..................................................................................................33
7.2 Omurgallar karaya kyor ...............................................................................................35
7.3 Byk Permiyen toplu yok oluu .....................................................................................38
8.0 Mesozoyik ( II. Zaman) : Dinozorlarn a ..................................................................................40
8.1 Reptiller (srngenler): lk gerek kara hayvanlar .........................................................40
8.2 Dinozorlarn lm ...........................................................,.............................................43
9.0 Senozoyik (III. Zaman): Memelilerin a ...................................................................................46
9.1 Reptillerden memeli hayvanlara .......................................................................................47
9.2 Dev memeli hayvanlar ve yok olular .............................................................................48
Kaynaka .................................................................................................................................................53

NSZ

Hazrladm sunumda gemiten gnmze zerinde yaadmz

toprak parasnn yani yer krenin genel olarak evriminden, ktalarn
oluumundan,atmosferdeki ilk oksijenden ve canllarn oluumuna
deineceim
Bu dnemler ierisinde canllarn bijolojik oluumlar ve hangi
jeolojik zaman iersinde olutuklarnda greceksiniz.
Son olarak bu almamda beni ynlendiren ve bana yardmc olan
deerli hocam Mjgan EMNOLU'na teekkr eder sayglarm sunarm.

JEOLOJK ZAMAN SRECNDE YERKRENN

EVRM (TARHSEL JEOLOJ)

Gezegenler arasnda Yerkreyi ayrcalkl yapan zellikler hangileridir?

Zaman iinde Yerkrenin atmosferi ve okyanuslar nasl olutu?

lk karalar nasl olutu?

Sper kta dngs nedir?

Yer gemiinde en nemli olaylar hangileridir?

Kambriyen patlamas nedir?

Jeolojik gemite yaam nasl ekillendi?

Yerkre uzun ve karmak bir gemie sahiptir. Ktalarn ayrlmas ve arpmas ile yeni
okyanus havzalar ve da blgeleri olutu, zaman iinde yaam ekillerinde youn ve keskin
deiimler geliti.
Deiimlerin ou bir kaplumbaa hz ile bizlerin fark edemeyecei ok yava bir ekilde
geliti. nsann bu evrimin farkna varmas ok gncel bir olaydr. Evrim sadece yaam
ekillerinin deiimine bal olmayp, bir btn halinde Yerkrenin tm katmanlarn
ilgilendirmektedir: atmosfer, hidrosfer, jeosfer ve biyosfer (ekil 1).

ekil 1: Jeolojik zamann srecinde Yerkre katmanlar beraberce evrilmilerdir.

2

Bu deiimler, teneffs ettiimiz havada, okyanuslarn bileimi ve dinamiinde, litosfer

levhalarnn hantal hareketleri ve da oluumlarnda, yaam ekillerinin geni evrimsel
dalmnda gzlenmektedir. Yerkrenin bir katmanndaki deiimler dierlerini de
etkilemektedir.

Esiz Yerkre
Bugne dek Evrende yaam koullarnn var olduu bilinen tek gezegen, pekte byk boyutlu
olmayan Yerkre; orta boyutlu yldz olan Gne etrafndaki yrngesinde dolamaktadr.
Yaam, Yerkrenin her blgesin
e yaylmtr: scak amurlu su kaynaklarnda olduu gibi
souk Antartik buzul rtsnn altnda da varln srdrmekte, insann da dhil olduu
kstl alanlara yaylmtr. Okyanuslar yeryznn %71 ini kapsar, su seviyesinin
altnda
yksek seviyedeki basn nedeniyle cierlerimiz buna dayanamaz. Bunak baz
e ktasal alanlar
ok derin veya ok yksek irtifada olup,
yaam dzeni iin g koullara nedenolmaktadr
(ekil 2). Evrene ait bugnk bulgularmza gre ve de dier yldzlarn etrafndaki
gezegenlerde imdilik yaamn srdrlebildii tek gezegen Yerdir.
Hangi rastlantsal oluumlar Yerin bu dengi organik yaama olanak verdiini aklayabilir?
Yerkre, bugn grdmz gibi deildi! lk oluum annda magma okyanuslarn
barndrabilecek ekilde scak bir ktle halindeydi. Sonra birka yz milyon yl boyunca uzay
ktlelerinin bombardman ile Ay yzeyinden tandk olan krater-ukur grntlerin aynisi
Yeryznde de bulunmaktayd. Jeolojik anlamda, atmosferdeki oksijen miktarnn art ve
karmak organizmalarn ortaya klarnn ge aamalarda gelimi olduu bilinmektedir.
Dolaysyla yaam koullar asndan Yerkre uygun konumda, doru zamanda bulunan
doru gezegendir.

ekil 2: Yeryznn en yksek zirvesi Everest dana kan daclar. Bu

ykseklikte havadaki oksijen miktar deniz seviyesindeki deerin 1/3 kadardr.
3

Doru gezegen
Dier gezegenler arasnda Yerkreyi sra d yapan zellikler hangilerdir? Srayla ele alalm:
1. Eer Yerkre boyutsal olarak daha iri olsayd (daha masif bir ktle) ekim gc o
denli artacakt. Dev gezegenler gibi Yerkre kaln ve amonyak-metan, olasl olarakta
hidrojen ve helyum bileimli kt bir atmosfere sahip olacakt.
2. Eer Yerkre boyutsal olarak daha ufak olsayd o zaman oksijen, su buhar ve dier
uucu maddeler uzayda kaybolacakt. Ay ve Merkr de atmosfer bulunmaz,
dolaysyla yaam koullar da olgunlamamtr.
3. Eer Yerkre plastik astenosfer katman

zerinde kat litosfer katmann

bulundurmasayd, levha tektonii oluumlar gereklemeyecek, ktalar hibir ekilde

olumayacakt! Bunun sonucunda tm yeryz ok derin olmayan bir su rts ile
kaplanm olacakt!
4. En arpc olarakta ergimi ktle olan Yer ekirdei olmasayd; yaamda var
olmayacakt. ekirdekteki demirin ak salanmad anda Yerin manyetik alan da
oluamazd. Bu manyetik alann grevi Gneten gelen lmcl kozmik nlara
(gne rzgr) kar Yeryzn bir kalkan gibi korumaktr.

Uygun konum
Gezegendeki canl yaamn var olmasnn en nemli nedeni Gne Sistemindeki konumudur.
Yerin konumu bu adan mkemmeldir:
1. Eer Yer Vens gibi Gnee biraz daha yakn olsayd (% 10 kadar ) atmosfer sera
etkisi nedeniyle CO2 gazndan oluur, bunun sonucunda da organizmalarn
dayanamayaca yksek scaklklar Yeryzne egemen olurdu.
2. Eer Yer, konumu ile Gnee biraz uzakta olsayd (uzakln % 10 kadar) olaylar
tersine geliirdi, yani Yeryz ar souk olurdu ve belki de tamamen buzullarla kapl
olurdu.
3. Yer orta boylu bir yldz olan Gnee baldr ve bunun ya da yaklak 10 Gy
kadardr. Tm bu srede s enerjisi sabit bir ekilde yaylmtr. Bunun aksine dev
yldzlar nkleer yaktlarn yzlerce milyon yl srede tketip snerler. Bu aslnda
insan gibi yksek yaam ekillerinin evrimini iin ksa bir sretir.

Doru zaman
Yerin oluumunda tesadf ve zamanlama iyi bir lttr. Yerdeki en ilkel yaam formlar
3.8 Gy ncesi ortaya kabilmitir. Bu andan beri Yerkre gemiindeki nemli fiziksel
deiimler ortam koullarna gre gelimitir. Bunlardan en nemli iki olay aadakilerdir:

1. Modern atmosfer bileiminin gelimesi: Yerkrenin ilkel atmosferinde olaslkla su

buhar ve CO2 yannda az miktarda dier gazlar vard, serbest oksijen bulunmuyordu.
Neyse ki; mikroorganizmalar fotosentez yoluyla oksijen rettiler. Yaklak 2.2 Gy
nce atmosferde serbest oksijen younlat. Sonuta; gnmz canllarnn atalar
ortaya ktlar.
2. Yaklak 65 My nce Yerkre zerine 10 km apnda bir meteor paras arpt.
Dinozorlar da dhil olmak zere tm bitki ve hayvanlardan ounluu toplu bir
katliamla kayboldu (ekil 3). Tesadf bir olay olmamakla birlikte dinozorlarn yok
oluu ile dier memeli canl trlerinde gnmze dek uzanan hzl bir evrim balad.
Eer bu olay gereklemeseydi memeliler, san byklnde toprak altnda yaayan
canllar halinde kalacaklard.

ekil 3: Moolistann Gobi lnde bir paleontolog dinozor fosilini karmaya

alrken.
Birok gzlemler Yerkre oluumunda yaama elverili doru koullarn ortaya ktn
anlatmaktadr. Aratrmaclara gre yldz sistemimizde canl yaamn salayabilecek en iyi
5

koullar Yerkrede bulunuyor. Bu blmde hem Yerkrenin hem de buna paralel olarak
yaamn evrimini reneceiz. Bu yolculua 4.5 Gy nceden hem Yerkre, hem de
atmosferin oluumu ile balyoruz. Sonra bugnk fiziksel grne kadar ve bu zaman
aralndaki Yer canl varlklar anlatlacaktr. Bu balamda jeolojik zaman izelgesini bir kez
daha izlemek gereklidir
(ekil 4)

ekil 4: Jeolojik zaman izelgesi. Saysal deerler gnmzden nce milyon yl

gsterir, izelge greceli yalandrma ile oluturulmutur. Prekambriyen st
zaman olarak tm jeolojik gemiin % 88 ini ierir.
6

Bir gezegenin douu

Byk patlama (Big Bang) teorisine gre; gezegenimizin ilk oluum an 13.7 Gy dayanr,
byk bir patlama sonucunda evrene madde salmtr (ekil 5). Balangta atomik paralar
(proton, ntron ve elektronlar), ardndan da kalntlar souduka en hafif olan hidrojen ve
helyum elementleri olutu. Birka 100 My sonra gazlar ieren bulutlarda youmalar sonucu,
oluum yerlerinden kaan galaktik sistemin paralar olan yldzlar meydana geldi.

ekil 5: Yerkrenin ilk zamanlarndaki olaylar serisi. Gy = milyar yl, My =

milyon yl gstermektedir.
Gazlarn younlamas ilk yldzlar meydana getirdi, snma da nkleer fzyonu oluturdu.
Yldzlarn merkezinde hidrojen atomlar helyum atomlarna dnrken nlama ile enerji
(s, k, kozmik nlar) aa kt. Astronomlara gre, Gneten daha youn yldzlarda
termonkleer reaksiyonlar sonucu atom says 26 olan demire kadar tm elementlerin
meydana geldii hesaplanmtr. Daha byk atom sayl elementler ise Gneten 10-20 kat
daha youn bir yldzn ok yksek scaklklarda patlamas sonucu ortaya kmtr. Bu
ekildeki bir spernova olaynda patlayan bir yldz tm ar elementlerin uzaya dalmasn
salamaktadr. Bu kalntlardan Gne ve Gne sistemi olumutur. Dolaysyla Big Bang
senaryosuna gre vcudumuzda bulunan elementler milyarlarca yl nce yldzlarn
merkezinde gelimitir. Mcevher olarak kullandnz altn ise trilyonlarca km uzakta bir
spernova patlamas ile olumutur.

Kk paralardan ilk gezegenlere

Yerkre 4.5 Gy nce toz ve gazlardan olan ve dnmeye balayan bulut gne nebulasndan
dier gezegenlerle birlikte olumutur. Gne nebulas daralmaya balamasyla maddeler
merkezde bir araya gelip ilk gnei ortaya karmtr. Dier nebula ksm ise yasslam
dner bir disk eklini almtr. Disk iinde maddelerin arpmas ile gittike byyen asteroid
boyutunda paralar meydana gelir, bunlara kk gezegenler (planetesimal) denir. Her
planetesimalin yaps scak Gnee olan uzaklna baldr.
Bu gne dek Merkr yrngesinde nebuladan metallik paralar toplanrken, buna karn
Yerkre yrngesinde hem metalik hem silikatl paralar toplanmtr. Daha uzakta Mars
yrngesinin tesinde buz, karbon dioksit, metan ve amonyak bulunmaktayd. Bu maddelerin
yrngelere arpmas ve eklenmesiyle sekiz gezegen ve aylar olumutur (ekil 5).
Yerkrenin gemiinde Mars boyutunda, i ksm henz ergimi malzeme ile dolu bir ktle
aniden Yeryzne arpt. Bu arpma ile uzaya frlatlan irili ufakl paralar Yer etrafndaki
bir yrngede tutularak sonra da birleerek Ay ortaya kmtr.

Yerkrenin eski evrimi

Uzayda bulunan paralar yksek hzla Yeryzne arpp radyoaktif znme devam edince
gezegenimizde scaklk srekli artmtr. Bu esnada ok scak olan i ksm demir ve nikelin
ergime scaklna kadar ulamtr. Ar olan metal damlalar batarken, bildiimiz ar
8

Yerkre ekirdeini oluturmulardr. Ergimi ekirdek ile beraber Yerkrenin balangtaki

homojen bir bileiminin ardndan ve maddelerin younluuna bal kalarak birka katman
gelimitir (ekil 5).
lk snma, yzeyden birka yz kilometre derinliinde magma okyanuslar eklinde
sonulanr. Magma okyanusunda ergimi ksm yzeye yaklarken ince bir kabuk oluumu da
salanm olur. lk kabuk olas btnyle bazalt bileimindeydi. Bu srete levha tektoniinin
iledii bilinmemektedir. Ancak st mantoda kuvvetli scak akan ergimi ksm devaml
kabuk bileimini iliyordu.
Sonuta; kimyasal farkllama gelitike Yerkrenin ana katman ortaya kmaya balar:
Merkezde demir ekirdek, d ince kabuk ve ikisinin arasnda olan en kaln katman manto.
Ayrca buradan kaan en hafif malzemeler (su buhar, karbon dioksit ve dier gazlar)
atmosferde ve sonra okyanuslarda toplanrlar (ekil 6).

ekil 6: Yeryznn 4 Gy nceki temsili resmi. O zamanda volkanik faaliyet

zirvedeydi ve ilkel atmosfer ve okyanuslar olutu. lk yaam ise tmsek benzeri
yaplar olan stromatolitler (alg) oluturdu.
9

Atmosfer ve okyanuslarn kkeni

Atmosferimiz olmasayd Yeryz yaklak 15 derece souk olacakt. Mars yzeyinde
buzullarn bulunmasna karn Yeryznde ise okyanuslardaki buharlaan suyun yamur
eklinde geri dnm ile hidrolojik dng almaktadr. Atmosferde baz gazlar sera etkisi
de yaratmaktadr.
Bugn teneffs ettiimiz havann % 78 azot, % 21 oksijen, yaklak % 1 argon (inert gaz) ve
ok kk oranlarda karbondioksit, su buharndan meydana gelmektedir. Ancak Yeryz
atmosferi 4.5 Gy ncesi bugnknden ok daha farklyd!

lk atmosfer
Yerkre olutuunda atmosfer bileiminde nebula aamasndaki gazlar egemen olmalyd:
hidrojen, helyum, metan, amonyak, karbondioksit ve su buhar. Bunlardan en hafifleri olan
hidrojen ve helyumolaslkla Yerekiminin zayflndan uzaya kamtr. Dier gazlarn
byk bir ounluu ise gen yldzdan kaynaklanan Gne rzgr ile uzaklatrlmtr. Tm
yldzlar gibi Gnete - T-Tauri denilen aamada - ilk anlarda ok iddetli gne rzgr
yaymaktayd.
Yerkrenin ilk kalc atmosferi; Yerin iindeki malzemelerde kapanlanm gazlarn
serbestlemesiyle olumutu. Bugn bile gaz k ok saydaki volkanik pskrmelerle
devam etmektedir (ekil 7). Ancak ilk anlarda, ergimi ktlelerin dngsyle artan iddetli
scaklklar ile gaz k ok yaygnd. Bu gazlarn bileimi bugnk volkanik gaz
bileimlerine yakn olmaldr. Magmann kimyasal bileimine bal olarak gnmz volkanik
gaz bileiminde % 35-90 su buhar, % 5-30 karbondioksit, % 2-30 kkrtdioksit ve daha az
oranda azot, klor, hidrojen ve argon bulunmakt
adr. Bu balamda ilk atmosferin bileimi
ncelikle su buhar, karbondioksit, az oranda dier gazlar ve azot ierirken, serbest oksijen ise
henz yoktu.

Atmosferde ilk oksijen

Yeryz souduka su buhar younlaarak bulutlar ortaya km, frtna eklinde yamurlar
balamtr. Su ktlesi hacmi artarak ukur yerleri doldurdu ve okyanuslar meydana geldi.
Yaklak

3.5

Gy

nce

okyanuslardaki

bakteriler fotosentez yoluyla oksijenin suda

znmesini salad. Bu ileyite organizmalar Gne enerjisini kullanarak karbondioksit ve

su ile organik maddeler retebildi (ekerdeki enerji molekllerinin hidrojen ve karbon

10

bulundurmas gibi). Muhtemelen ilk bakteriler, hidrojen kayna olarak su yerine hidrojen
slfr (H2S) kulland. Bununla birlikte ilk bakterilerden cyanobakteri mavi
(
algler)
fotosentez yoluyla oksijen retebildi.

ekil 7: Yeryznde ilk kalc atmosfer gaz serbestlemesi ile bugn de sren
volkanik faaliyetler sonucunda olutu. Alaskada Agustin volkan.
Balangta oksijen dier atom ve molekller arasndaki kimyasal reaksiyonlarla ve ncelikle
demir tarafndan tketildi. Demir ise okyanus suyunda denizalt volkanizmas sonucunda kara
duman bacalar yoluyla ortaya kt. Demirin oksijene olaanst bir yaknlnn sonucu
demir oksit pas eklinde ve denizin dibinde sediment eklinde kelir. Bylece eski
zamanlarn demirli ve rtlerden oluan bir istifi ortaya kmtr. Bu kaya birimine bantl
demir formasyonlar denir (ekil 8). Bantl demir formasyonlarnn kelme ya 3.5 ile 2 Gy
arasnda bulunur, bu sahalar ise gnmzn byk ekonomik demir yataklardr.

11

ekil 8: Bantl demir formasyonlar Prekambriyende olutu. Bu kaya birimleri

fotosentez ile ortaya kan oksijenin kimyasal reaksiyonlarla demire balanmas
ile olumutur.
Ortamda bulunan demir kullanldnda ve organizmalar gittike yksek deerlerde oksijen
rettiklerinde oksijen bu kez atmosferde birikmeye balar. Kayalarda yaplan kimyasal
analizlerden en erken 2.2 Gy nce atmosferde oksijen younlat anlalmaktadr. Giderek
artan oksijen miktar 1.5 Gy nce bugnk seviyesine ulamtr. Serbest oksijenin var olmas
ile yaam koullar da salanm olmaktadr. Atmosferde oksijen bolluunun bir baka yarar
da oksijen (O2) molekllerinin mor tesi nlamadan etkilenerek ve sonuta ozon (O3)
oluumuna yarar salamasdr. Bugn ozon tabakas yksek atmosferde, stratosferde bulunur
ve mor tesi nlar absorbe eder. Canl yaamnda lmcl etki yapan Gne nmasndan
korunmay da gerekletirir. Deniz canllar her zaman bu nlardan okyanus suyu ile
korunmu olup, ktalarda ise bu andan itibaren canl yaamn salayacak koullar gelimitir.

Okyanuslarn evrimi
Yaklak 4 Gy nce tm okyanuslar % 90 kadar suyla dolmu durumdayd. lkel atmosferde
bol karbon dioksit, kkrt dioksit ve hidrojen slfr bulunduu iin asit yamurlar srekliydi.

12

Bylece, Yerin ilk kabuk ksmlar hzl bir ayrma-bozunma aamasndan gemiti.
Serbestlenen sodyum, kalsiyum, potasyum
ve silis gibi eitli atom ve molekller yeni
okyanus havzalarna tand. znm molekllerin bir ksm havza tabannda birikerek
sedimentleri oluturdu. Dierleri ise; okyanus suyununtuzluluunu saladlar. Gnmz
okyanus suyu % 3.5 znm tuz (genellikle NaCl) iermektedir. Sularda tuzluluk ani bir
ykseliten sonra son 1 Gy da sabit bir deere ulamtr.
Okyanuslar ayni zamanda byk miktarda karbon dioksiti depolarl
ar. Bu ok nemlidir,
nk karbondioksit sera gaz etkisi nedeniyle atmosfer snabilir. Bir zamanlar Yerkreye
ok benzer olan Vens atmosferinde bugn% 97 karbon dioksit bulunur. Dolaysyla Vens
yzeyinde 475oC gibi yksek scaklklar (kurunu eritebilen derece) egemendir.
Aslnda karbon dioksit suda znm halde bulunur, dier molekllerle birleerek eitli
kimyasal keltileri oluturur. Bu ekilde oluan en yaygn bileik kalsiyum karbonattr
(CaCO3) ve en yaygn olarak kireta kayalarnn ana malzemesidir. Daha sonralar denizel
canllar sudan kalsiyum karbonat molekllerini alarak kavk ve dier sert iskeletlerini
yaplandrrlar. Trilyonlarca mikro organizma, foraminifer gibi canllar lnce deniz dibinde
birikir. Gnmzde kaln tebeir katmanlar bu ekilde olumutur (ekil 9). Karbon dioksit
mokelllerini barndrdklar iin mikro organizmalar atmosferde oluabilecek sera etkisini de
nemli lde azaltrlar.

ekil 9:nemli tebeir katmanlar yaygn olarak ngiltere nin Dover sahili ile
karsndaki Fransann Normandiya sahillerinde gzlenir.

13

Prekambriyen tarihi: Yerkre ktalarnn oluumu

Yer tarihinin ilk 4 Gy gemii Prekambriyen devri olarak bilinir. Yaklak % 90 zaman
araln kapsayan bu devir iki st zamana (Eon) ayrlr: Arkeen (eski zaman) ve devamnda
Proterozoyik (eski yaam). Prekambriyen iin ekil 4 te sa tarafa baktmzda, burada
Prekambriyen ile Fanerozoyik st zamanlar arasndaki farklar grebiliriz.
Eski zamana (Arkeen) ait bilgilerimiz olduka az olup, bu zamana ait kaya birimleri sonradan
oluan levha tektonii, erozyon ve kelme oluumlar ile rtlmtr. Ayrca Prekambriyen
kaya katmanlarnda fosil bulma olana da olduka kt ve karlatrma olanaklar ise kstldr.
stelik metamorfizma ve deformasyon eski kayalarn grnn silmitir. Dolaysyla
Prekambriyen baz blmleri eksik bir kitaba benzetilebilir.
Bunlara ramen ilk zamanlarda Yeryzne yakn ksmlarda byk magma denizleri
olduuna ait kantlar bulunmaktadr. Bu ilkel malzemeden Yerin ilkleri (atmosferi,
okyanuslar ve ktalar) domutur.

lk ktalar
Yeryznde insanlarn % 95 i ktalarda yaar. Burada volkanik adalara yerlemi olanlar
haritir, nk bunlar kalnlam okyanus kabuu olan adalarda yaamaktadr.
Kta kabuunu okyanus kabuundan ayran zellikler hangileridir? Okyanus kabuu ncelikle
daha youndur (3.0 gr/cm3), homojen bileimli bazaltik katmanlar st manto blmsel
ergimelerinden dolay ortaya kmtr. Okyanus kabuu daha incedir, ortalama 7 km
kalnlktadr. Olaan d kaln okyanus kabuu okyanus platolar eklinde manto sorgular
blgelerinde yer almaktadr (scak nokta volkanizmas). Dier taraftan kta kabuu ok eitli
kaya trlerinden, ortalama kalnl 40 km ve younluu genellikle 2.7 gr/cm3 olan silikat
mineralli kayalardan, rnein granitlerden, olumaktadr.
Yukardaki deerler nemli farklardr: Okyanus kabuu youn ve ince olduu iin oun
derin deniz diplerinde yer alr (tektonik hareketlerle yzeye ulam olanlar hari). Kta
kabuu olduka kaln ve daha az youn olduundan deniz seviyesinin zerinde yaygn olarak
bulunur. Hatrlamak gerekirse okyanus kabuu manto iine dalmaya geebildii gibi, kta
kabuu bu duruma her zaman dayanmtr.
KITA KABUUNUN OLUUMU: Olaslkla Y
erkrenin ilk ktas bugn okyanus
tabanndaki bazaltlarn bir benzeriydi. Ancak o zamandaki bu kayalar bugn mostra
vermediinden yinede emin olamamaktayz. Arkeen zamannda manto iindeki scak magma

14

dngs bu katlam malzemeleri tekrar manto ilerine ekmitir. Lav gllerinin zerinde
yzen kabuk alttan gelen taze lavlar tarafndan defalarca zmlenmitir (ekil 10).
Korunmu en eski kta paralar (3.5 Gy dan biraz eski) kk ve yksek deformasyona
uram sahalar olup, baz gen kta kabuu arasnda skm bir grntedir (ekil 11).
Bilinen en eski kayalar; 4 Gy yal Kanadann Slave blgesindeki Acasta gnays kayalardr.
Avustralya Jack Hills yresinde bulunane zirkon
v
yalar ise 3.8 ila 4.4 Gy arasnda
olanlardr (bu rnek Jeoloji Mzemizde bulunmaktadr).

ekil 10: Lav gl zerinde rift deseni. Lav gllerini zerleyen kabuk alttan gelen
taze lavlar tarafndan zmlenmitir.
Ktasal kabuun oluumu aslnda Yer malzemelerinin ekimsel toplanmasnn bir srecidir.
Metalik ekirdek ve ta manto olutuktan sonra dk younluklu silikat mineralleri
mantodan yavaa ekilerek kta kabuunu oluturur.
Bu srada ultramafik manto kayalar (peridotit) bazalt kayalarn ve bunlarn ok az bir
ksmnn kristalizasyonu da kuvarsl kayalar oluturdu. Ancak silisli kayalarn Arkeende
olutuu hakknda ok az bulguya sahibiz.
Baz jeologlar, Yerkrenin eski tarihinde levha hareketlerini, ilaveten scak nokta
volkanizmasnn da etkin roln savunurlar. Ancak, Arkeen dneminde manto bugne karn
daha snm olduundan bu iki oluum en etkin biimde gereklemitir (bugn scak nokta
volkanizmas ile ok geni kalkan volkanlar ve okyanus platolar olutuu bilinmektedir).
Ayni zamanda okyanus kabuunun dalma batmasyla volkanik ada yaylar da oluur. Olduka

15

kk ve ince ktasal paralar byk durayl ktalarn oluumunda ilk aama olarak
deerlendirilir.

ekil 11: Grnlandda bulunan Isua kayalar Yerkrenin en eski kayalar arasnda
olup 3.8 Gy yaldr.
KITASAL KABUKTAN KITALARA: Bir modele gre; byk kta ktlelerinin bymesi
eitli kara paralarnn arpmas (kollzyonu) ve birlemesi ile ortaya kmtr (ekil 12).
Bu

arpma

kta

paralar

arasnda

skan

sedimentlerin

deformasyonunu

ve

metamorfizmasn gerekletirdi, kta kabuu inceldi ve/veya kalnlat. arpma

blgelerinde en derin yerlerde kalnlaan kabukta blmsel ergimeler silisli ergiyikleri
oluturdu ve bunlar st dzeylere sokuldular. Sonuta; ok byk kta ktleleri kratonlar
(kalkanlar) ortaya kt. Kratonlarn arpt yerlerde ise byk da oluum kuaklar geliti
(bugn Avrasya ve Hint ktalar arasndaki Himalaya dalar gibi). ekil 13 te Arkeen ve
Proterozoyik zamanlarnda oluan kta ktlelerinin dalm gsterilmektedir.
Prekambriyen; Yerkre ktalarnn oluturulduu zaman araldr. Ancak nemli kta
paralar da yok olmutur. Kta paralar iki yoldan kaybolmaktadr: bozunma-anma ve Yer
mantosuna doru dalma. Ancak bundan 3 Gy nce kta ktleleri olduka byk boyutlara
ulatndan mantoya dalma konusunda direnir, dolaysyla ktasal ykm olaynda erozyon n
plana kmaktadr. Prekambriyen sonunda Yerkrede kta ktlesinin % 88 i olumutu.
zetle karalar (terranes=karalar birlii), kta ktlelerinden olumu ve karalarn kollzyonu da
ktasal bymeyi salamtr.

16

ekil 12: Bir modele gre byk kta ktlelerinin bymesi eitli kara
paralarnn arpma (kollzyon) ve birlemesiyle ortaya kmtr. Volkanik
adalar ve okyanus platolar da bu olaya katlmtr.

ekil 13: Arkeen ve Proterozoyik zamanlarnda oluan ve bu gne kadar varln

srdren kta kalkanlarnn dalm.

17

ekil 14: Kuzey Amerika karasnn oluumunda rol oynayan kta ktleleri ve
bunlarla ilgili yalar.

Prekambriyen dneminin sper ktalar

Sper kta var olan tm ktalar kapsayan ana ktadr. Pangea en son bilinen sper kta
olmasna karn olaslkla daha nceleri dier sper ktalarda olmalyd. Bundan daha eski
Rodinia adl bir sper kta 1.1 Gy nce Proterozoyikte bulunuyordu.
Henz aratrma safhas tamamlanmam olmasna karn Rodiniann Pangeadan daha
deiik bir grnmde olduu phesizdir (ekil 15). Kesin bir bulgu ise Kuzey Amerikann
bu sper ktann merkezinde olduudur!
Gnmzden 800-600 My ncesi Rodinia paralanmaya balad ve kta paralar
dald. Prekambriyen sonuna doru birok kta paras Gney yarmkrede toplanr
ve Gondwana adl sper ktay oluturur. Gnmz ktalar Gney Amerika, Afrika,
Hindistan, Avustralya ve Antartika Gondwanaya aitti (ekil 16). Dier ktalar ise Kuzey
Amerika, Kuzey-Bat Avrupa ve Kuzey Asya olarak dalmt.

18

ekil 15: Rodinia sper ktasn gsteren modellerden bir tanesi

(kolay

anlalmas bakmndan 1 Gy yerine ktalarn bugnk snrlar gsterilmitir).

SPER KITA DNGS: Kta krlmas ve dalmasndan sonra tekrardan bu paralarn
birleerek tek bir ktle oluturmas arasnda geen srece sper kta dngs denir. Bunun
ktalarn oluumunda etkinlii kesin olup, bunun yan sra olaanst kresel iklim
deiikliklerine ve deniz seviyesi dalgalanmalara neden olduu da bilinmektedir.
KLM VE SPER KITALAR: Ktalarn yaylmas, okyanus aknt yollarnn ve rzgr
ynlerinin deimesine, scaklk ve yamur dalmna etken olmutur. klim deiimlerinin
gncel bir rnei Antartika buzul rtsdr. Dou Antartika 100 My dan fazla srede Gney
Kutbu konumunda kalmasna karn ancak 25 My nce buzulla kaplanmaya uramtr. Bu
zaman ncesinde Gney Amerika ktas ile Antartika arasnda kara balants bulunmaktayd.
Kta paralarnn bu ekildeki konumu okyanus scak su akntlarnn ekil 17A da gsterildii
gibi Antartika sahillerinde dolatn belirlemitir. Benzer ekilde bugn Golfstream aknts
zlandann byk bir ksmnn buzulla rtlmesini nlemektedir.

19

ekil 16: Prekambriyen devrinin sonuna doru 600 My nce Yeryznde ktalarn
dalm. A. Gneydeki kara paralar tek bir sper kta Gondwana ad altnda
birlemitir. B. Bu sper kta dnda dier ktalar ise Kuzey Amerika, Kuzey-Bat
Avrupa ve Kuzey Asya olarak grlr.
Ancak Gney Amerika Antartikadan koptuundan beri kuzeye doru yaylm ve okyanus
akntsnn batdan douya doru Antartika sahilinden dolamasn salamtr (ekil 19 ve
17B). West Wind Drift adl bu aknt Antartik sahillerine gneye inecek scak su akntlarnn
ulamasn engellemektedir. Bunun sonucunda kaln bir buzul rts Antartikay
kaplamaktadr.
20

ekil 17: Okyanuslarda egemen olan akntlarn 50 My nceki ve gnmzdeki

dolam. Gney Amerika ile Antartika birbirinden ayrldnda West Wind Drift
aknts olumu ve Antartika sahillerinin scak su akntlarnn ulamasn
engellenmi ve buzul rtsnn geliimini salamtr.
Byk kraton ktlelerinin arpmas ve da oluumu kuaklar yersel veya blgesel iklim
deiimlerini salamlardr. Dalar, yksek irtifa nedeniyle olduka dk scaklklarn
hkm srd blgeleridir. Yksekliklerdeki souk hava nemi absorbe ederek, aalara
kuru havann akmasn salar. Yksek vadilerde, Himalaya dalar gibi, buzullar akmaktadr.
Erken Prekambriyen dneminde yaam ilkel formlarla (bakteri) temsil edilmekteydi, ancak
ok az sayda fosil kaytlar bulunduundan iklim hakkndaki bilgilerde olduka kstldr.
Ayrca, kayalardaki bulgulardan Prekambriyen ve dier zamanlarnda birok kez buzullama
olaylarnn gerekletii anlalmaktadr.
SPER KITALAR VE DENZ SUYU SEVYESNDEK DALGALANMALAR: Jeolojik
gemite ktalarn birlemesi veya ayrlmasna bal olarak saysz deniz seviyesi deiimleri
kaydedilmitir. Su seviyesi ykseldiinde veya karalarn ortalama ykseltisi erozyon-tektonik
olaylarla azaldnda s su ktleleri ktalar istila etmitir. Sonuta; yaygn ve kaln (birka
100m) denizel sedimentlerin kelimi gereklemitir.
Su seviyesi ykselimleri genellikle kresel boyutta snmann ve buzul ktlelerinin eridii
zamanlarla akmaktadr. Doal olarak kresel souma ile de buzul rts bu kez yaygn
hale gelmekte, deniz suyu seviyesi alalmakta, s denizler kta kenarlarndan ekilerek kta
kenarlarnn aa kmalarna neden olmaktadr.

21

Sper kta dngs ve su seviyesindeki dalgalanmalarn okyanus taban yaylma hz ile

dorudan ilikisi vardr. Bugn dou Pasifikte olduu gibi yaylma hz yksekse scak
okyanus kabuu oluumu da hzldr. Souk kabua gre scak okyanus kabuu daha az
youn ve daha byk hacimleri bulunduruyorsa hzl alma zonlar okyanus havzalarnda
daha byk hacimlere ulayordur. Sonuta hzl alma ortamlarnda su seviyesi ykselir ve
s denizlerin alak rliyefli kta kenarlarn basmasyla ilerler.

ekil 18: Trilobit fosili. En sk bulunan Paleozoyik yaam rneklerinden birisidir.

Fanerozoyik tarih: Yerkrenin modern ktalarnn oluumu

Prekambriyen devri bitiminden sonra geen 542 My sreye Fanerozoyik st zaman denir ve
ksma ayrlr: Paleozoyik, Mesozoyik, Senozoyik. Fanerozoyik dneminin ilk
balangcnda sert paralar (kemik, kavk, di) ieren birok yaam rnekleri ortaya km ve
dolaysyla fosillemede byk bir ilerleme kaydedilmitir (ekil 18). Fosillerin bulunuu ile
Fanerozoyik ktasal evrimi daha anlalr hale gelmitir. Jeolojik oluumlara ait ya tayinleri
de o denli kolaylamtr. stelik her organizmann belli bir yaamsal koullar
bulunduundan, gelitirilmi paleontolojik almalar eski ortamlar hakknda faydal bilgiler
sunar.

22

Paleozoyik (I. Jeolojik Zaman)

PANGEA SPER KITASI: Paleozoyikte en nemli jeolojik olaylardan biride bir seri ktasal
arpma (kollzyon) sonucu Kuzey Amerika, Avrupa, Sibirya ve dier kk kta
paralarnn yan yana gelmesiyle balar (ekil 19).

ekil 19: Paleozoyik sonuna doru levha hareketleri ktalarn birlemesine ve

sper kta Pangeann oluumuna olanak salad (My=milyon yl nce).
Bu olaylar sonucunda kuzey karalar Avrasya adl sper kta altnda birleti. Bu sper kta
tropikal kuak etrafnda konumland iin scak nemli iklim ve kmrlemeye msait geni
bataklk sahalar yaygn hale getirdi. Kmr rezervleri 1800 lerden bugne dek kullanlarak
sanayileme devriminin gereklemesine neden oldu.
23

Erken Paleozoyik dneminde byk Gondwana sper ktas 5 byk kta parasndan
meydana gelmekteydi: Gney Amerika, Afrika, Avustralya, Antarktika, Hindistan
ve
ini oluturan kk kta. Yaygn bir buzullama bu sper ktann gney kutbu civarnda yer
aldn kantlar. Ge Paleozoyikte bu sper kta kuzeye doru kayarak Avrasya ile birleti
ve Pangeay oluturdu. Pangeann varolu sreci 200 My zaman aralnda gereklemi ve
birok da oluum blgeleri de ortaya kmtr. Bu zamanda Kuzey Avrupa (skandinavya)
Grnland kta parasna arparak Kaledoniyen orojenezine neden olmutur. Yaklak ayni
zamanda en azndan iki mikro-kta arpmas Kuzey Amerika dou kesiminde sediment
kayalarn deformasyona uramasn ve Appala dalarnn meydana gelmesine neden
olmutur.
Paleozoyik sonunda Kuzey Asya (Sibirya) ile Avrupann arpmas ile Ural dalar ortaya
kmtr. Yine bu zamanlarda Kuzey in Avrasyaya eklenirken, Gney in kesimi ancak
Pangeann paralanmas srecinde birlemitir. Hindistan ise daha sonralar, 45 My nce,
Avrasya ktasna yaslanmtr. Pangea yaklak 250 My nce Afrikann Kuzey Amerika
ktas ile arpmas sonucu en byk boyutuna ulamtr (ekil 19D). Kuzey Amerika ve
Fasdaki da kuaklar bu zamanda ortaya kmtr.

Mesozoyik (II. Jeolojik Zaman)

Yaklak 186 My sren Mesozoyik devire ayrlr: Triyas, Jura, Kretase. Mesozoyikte en
nemli olay Pangeann paralanmasdr. Bu paralanma nemli jeolojik ve biyolojik olaylar
beraberinde getirmitir. Canl topluluklar birbirlerinden ayrlmalar veya baka topluluklarla
beraber yaama durumlar olumu, biyota dzeyinde evrimsel deiimler balamtr.
Mesozoyik balangc dnyadaki kara yzeylerinin en geni olduu zamandr. Dolaysyla
Triyas devrine ait derin deniz sedimentleri baz ksmlarda azalmtr. Buna gre; Triyasn
kelleri krmz kumtalar ve fosil bulundurmayan amur talar karasal ortamlarn varln
aklamaktadr. Kumtalarndaki krmzlk demirin oksitlenmesiyle ilikilidir. Triyas sonuna
doru Pangeann paralanmas birok rift zonlarnn olumasna ncelikle Amerika ile Afrika
ktalarnn arasnda Atlantik okyanusunun almasna neden olmutur. Dolaysyla Tetis
denizinden Atlantik okyanusuna su balants varl gereklemitir.

24

Mesozoyik Paleocorafyas

25

Dier taraftan Triyas-Jura geiinde Antartika-Avustralya ile Gney Amerika-Afrika arasna

su kolu yerlemitir. Ayni anda Hindistan Gondwanadan koparak kuzeye doru yol almaya
balar.
Jura dneminde Gney Amerika ve Afrika arasnda ukur almasyla dar havzada kaln
evaporit kellerinin oluumunu gzlyoruz. Ayni zamanda Avrasyann saat ynnde
Afrikannda kuzeye hareketi ile Tetis denizi dou ucunda kapanma olumaktadr, iki kta
arasndaki dar suyolu Akdenizin ilk belirtisidir. Kretase sonunda Avustralya ile Antartika
ayrlm, Hindistan Ekvator konumuna gelmitir. Artk Gney Amerika ile Afrikann
arasnda geni bir okyanus bulunurken kuzeyde Grnland Avrupa ile Kuzey Amerika arasnda
s denizle evrili bir ada halindeydi. Kretase dneminde kresel su seviyesinin ykselmesi
karalarn sularla baslmasna neden olmutur. Transgresyon geliiminde kresel boyutta
yksek s ak ve okyanus ortas magmatik faaliyetler etkin olmutur. Olaslkla
Ordovisiyenden sonra ilk kez Kretase ortalarnda deniz seviyesi bu denli ykselmekteydi,
karalarn 1/3 kadar sular altnda kalmt.
Senozoyik banda, Pangea paralanmasnn son aamasnda Avustralya kuzeye hareket
ederken Avrupa ile Grnland tamamen ayrlmtr.

Senozoyik (III. Jeolojik Zaman)

Anlam: yeni yaam zamandr. Yaklak 65.5 My sren bir Yerkre evrimini kapsar.
Gnmz fiziksel kara ortamlar, canl trleri ve okyanuslarn biimleri ortaya kmaya
balamtr. Ksa olmasna ramen jeolojik olaylarn en ok zlebildii dnemdir.
Yeryznde bu dneme ait sedimenter kayalar geni alanlar kapsar ve kayna tannabilecek
ekilde olduka korunmulardr.
Senozoyik yaklak ayni zaman araln temsil eden iki Periyoda ayrlmtr: Tersiyer ve
Kuvaterner. Tersiyer dnemi 63 My sresinde be adet epoka ayrlr. Kuvaterner periodu ise
2 epoktan oluur ve sadece son 2 My kapsar.
Tersiyer devri da oluumu, izostatik ayarlama, volkanik faaliyet, yaygn erozyon ve
sedimentasyon, gnmz kara grnn yaratmtr. Kuvaterner periodu en nemli olay
olarak insan evrimini, buzullama dnemlerini ve akarsularn evreyi ekillendirmesini
oluturmutur.
Pangeann devam eden paralan ile gnmzdeki ktalarn konumuna ulalmtr.
Hareketli levhalar dorudan biyosferi etkileyerek ktalarn konumlarna gre atmosfer ve
hidrosferde de byk deiimler yaratmtr. Aadaki ekilde grld gibi her iki

26

Amerika ktas Afrika ve Avrupadan ayrlarak nce gneyde, sonrada kuzeyde Atlantik
okyanusunun almasna olanak vermitir. Atlantik ve Pasifik ortas srt magmatizmas
etkinliine balam srekli taze okyanus kabuu oluumu gnmze kadar devam
etmektedir. Ancak Pasifikte srt geometrisi batya kayan Kuzey ve Gney Amerika
ktalarnn altna dalan okyanus kabuu nedeniyle bozulmutur.
Neojende kta paralanmas ve rift vadileri oluumu Dou Afrika, Kzl Deniz ve Aden
krfezinde balamtr. Bu balamda Dou Afrika rifti gen bir oluum olup, henz kabuk
yeterli incelmediinden okyanuslama aamas yaanmamaktadr. Buna karn Kzl Denizde
Ge Pliyosende bazalt oluumlar okyanus kolunun blgeye yerletiini gstermektedir. Arap
ktas kuzeye hareketi Akdeniz blgesinde baz deformasyonlara neden olmaktadr (bunun en
gncel izi Kuzey Anadolu Faydr).
Ayni anda Atlantik okyanusunda sregelen kabuk yenilenmesi ile Amerika ktalar batya
hareket etmekte, ktalarn bat sahillerine paralel gidili dalma-batma zonlar gelimektedir.
Bugn Kuzey Amerika ktas Dou Pasifik srt zerinde ilerlemekte ve bu ksm genel bir
transform fay blgesi haline gelmitir. Senozoyikte orojenik faaliyet iki blgede gzlenir:
Alp-Himalaya kua ve Pasifik evresi kua. Orojenez faaliyetleri blgesel karakterli
deformasyon, metamorfizma, pltonik ktlelerin yerlemesi ve kta kabuu kalnlamas ile
anlatlr.

Senozoyik orojenez kuaklar

27

Alp-Himalaya kua batda spanyadan Akdeniz blgesinden geerek Hindistan ve Gney

Dou Asyaya kadar uzanr. Srekli deformasyon, volkanizma ve sismik olaylar bu srein
aktif olduuna iarettir. Mesozoyikte Tetis okyanusunun Avrasya ile Gondwana ktalarn
ayrdn grmtk, Senozoyikte bu deniz Afrikann kuzeye hareketi ile byk bir ksmn
kapanmtr. Ge Miyosende Akdeniz i havza haline gelirken 2 km kaln evaporit kelimi
gereklemitir (Messiniyen krizi).

Senozoyik paleocorafyas: a. Eosen, b. Miyosen, c. Gnmz.

28

Afrika Avrasya arpmas eitli jeolojik olaylar nda gnmzde de devam etmektedir.
Douda Avrasya-Hindistan arpmas en yksek da kuan Himalaya oluturmaktadr.
Hindistan Ge Kretasede Gondwanadan ayrlp kuzeye hareketi ile arada bulunan okyanus
kabuu Gney Asya kenarnda hzla derine itilmi ve magmatizmann bir zamanlar iddetli
olduu yksek Tibet Platosu olumutur. Avrasya-Hindistan ktalarnn kollzyonu
deformasyon-blgesel ykselme sonucunda Himalaya dalar meydana gelmitir. Hindistan
ktas kollzyonu 40-50 My nce balam, olaslkla 15-20 cm/yl hzla gerekleerek kta
Asya iinde 2000 km kadar ilerlemi, Himalaya dalar altnda kaln bir kta kabuu
olumutur.
Pasifik evresinde tektonizma tmyle yaygndr, okyanus kabuu dalma-batmas ile Bat ve
Dou Pasifikte deformasyon magmatizma yaygnlamtr; Alutian, Japonya ve Filipin ada
yaylarnda gnmzde aktif tektonizma sregelmektedir. Gney Amerika ktasnda And
dalar 6000 m den yksek 50 kadar zirvesiyle en aktif volkanizma ve sismik olaylarn
yaand bir blgedir.

Yeryznde ilk yaamn belirtileri

En eski fosil bul
gular ender de olsa 3.5 Gy ncesine rastlamaktadr. Dnyann eitli
blgelerinde gnmz cyanobakterilerine (mavi algler) benzer fosiller silisli rt kayalarnda
bulunmutur. Gney Afrikada iki yerde 3.1 Gy yal kayalarda ve Kuzey Amerika Superior
gl evresinde Gunflint
rt formasyonunda ortaya kmtr. Ancak paleontologlar,
kimyasal analizler ile organik malzeme izlerinin 3.8 dolayna
Gy
kadar ulatn da
belirtmilerdir!
Yaam nasl balad? Msait bir ortam ve ilaveten yaamn kritik molekllerini oluturacak
DNA, RNA ve proteinler gibi temel olan kimyasal hammaddelerin bulundurulmasdr. Bu
maddelerin yapc temel talarnn biri deaminoasitlerdir. lk aminoasitlerin olaslkla
Yerkrenin

en

eski

atmosferinde

bulunan
metan ve amonyaktan kaynakland

kabullenilmektedir. Sorun bu gazlarn ultraviyole nlar altnda birleip, organik moleklleri

oluturabilmeleridir. Stanley Miller ve Harold Ureyin deneylerinde gsterdikleri gibi tevik
yldrmlarn etkisiyle mi gelmi olabilecekleridir?
Dier aratrmaclara gre ise; asteroid ve kuyruklu yldzlarn Yeryzne arpmalarndan
kaynaklanm olabilir mi? Dnyaya arpan bir takm meteoritler (asteroid kalntlar ve
kuyruklu yldz) karbonlu meteoritlerdir, organik bileiklerden aminoasitleri ierirler. Beklide
yaam Yerkre dndan kaynakland.

29

Dier bir varsayma gre; yaam iin gerekli organik malzeme derin deniz hidrotermal kara
duman bacalarndan kan metan ve hidrojen slfit kaynakldr. Hidrotermal bacalar etrafnda
yer alan modern bakteri ve dier hipertermofil (yksek scaklkta yaayabilen) organizmalar
yaamn ar koullar altnda, suyun kaynama noktasnn ok stnde baladn
gstermektedir.
Olaan olarak yaam okyanus tabannda hidrotermal bacalarn etrafnda veya scak su
kaynaklarnn evresinde ortaya kmtr. Yaam kaynan aratranlara gre bu oluum
tamamen devre ddr, nk kaynama scaklklar kendini yenileyen moleklleri tahrip etme
snrndadr. Prekambriyen zamannda eski sahil kesimlerinin gel-git ve dalgalarla eitli
organik maddelere barnak tekil ettii ileri srlmektedir.
Yaam kaynan geride braktmzda evrimin kanlmaz olduunu grrz (ekil 22). lk
organizmalar prokaryot ad verilen ekirdeksiz tek hcreli bakteri grubudur. Yeryznn
ilkel atmosferi ile okyanuslarnda oksijen iermemesi nedeniyle ilk organizmalar besinden
enerjiyi anaerobik(oksijensiz)metabolizma ile salar. Besin etraflarndaki organik
molekllerin bulunmas snrlyd. Sonralar gne enerjisi ile organik malzemeyi (karbon
hidrat) sentezleyen yeni tr bakteriler ortaya kt. Bu olay evrimde nemli bir dnm
noktasdr, nk organizmalar kendileri iin besin salarken bakalar iin de besin
malzemesi olurlar.
Bir prokaryot tr olan cyanobakterilerotosentez
f
ile nceleri okyanuslarda ve ardndan
atmosferde srekli olarak oksijen miktarna art salamlardr. Bylece bu ilk organizmalar
gezegenimize kkten deiimleri getirebilmitir. Bu mikroskobik bakterilerin fosil
bulgularna ince kalsiyum karbonat katmanlarnn arasnda bulunan stromatolitlerde (ekil
23A)de rastlanr. Stromatolitler aslnda canl fosili olmayp, kire tketen bakteriler tarafndan
yaplatrlm katmanl kalker ynlar eklinde oluuklardr. Eski dnemlere ait bu fosiller
gncel yaamlarn Avustralyada Shark bay krfezinde srdrmektedir (ekil 23B).
En eski ileri yaam rnekleri karyotlardr ve 2.1 Gy nce ortaya kmtr. lk karyotlar
prokaryotlar gibi mikrosk
obik suda yaayan organizmalard. Hcre yaplarnda ekirdek
bulunur. Gnmz Yeryznde yaayan tm ok hcreli canllarn (aa, ku, srngen ve
hatta insan) kkeninde bu ilkel organizmalar bulunur.

30

ekil 22: Jeolojik zaman srecinde canl evriminin gelimesi.

31

ekil 23: Stromatolitler Prekambriyen dnemine ait balca fosillerdir. A.

Prekambriyen fosil stromatolit ieriinde alg tarafndan biriktirilmi kalsiyum
karbonat bulunur, B. Gncel stromatolitlere olduka tuzlu s bir sahilde rastlanr.
Prekambriyen srecinin nemli bir ksmnda, tek hcreli organizmalar, 1.5 Gy ncesi ok
hcreli karyotlarn ortaya kmasna kadar yaamlarn srdrmtr. lk ok hcreli
organizmalardan gnmz bitkilerinin atas olan yeil algler, kloroplast fotosentez iin
kullanr. lk denizel hayvanlar kesin olmamakla beraber yaklak 600 My nce ortaya
kmtr (ekil 24).
Fosil kaytlar evrimin Prekambriyen sonuna kadar ok yava bir hzla gelitiini
gstermektedir. Bu zamanda karalarda canl bulunmuyordu, okyanuslarda ise gzle
grnmeyen ufak organizmalar yaamaktayd. Yine Paleozoyik banda evrimin ilk admlar
karmak yaam ekillerinin olumas iin atlmt

ekil 24: Edicara fosili. Bu canllar yaklak 600 My nce denizlerde yaamtr.
Yumuak ksmlaryla bir metre boyuta ulaabilen bu canllar imdiye kadar
bulunmu en eski canl fosilidir.
32

Paleozoyik (I.Zaman) : Yaam patlamas (Kambriyen patlamas)

Yaklak 542 My nce Paleozoyik (I. Jeolojik zaman) Kambriyen ile balad. Bu yeni zaman
aralnda nceden var olmayan eitli canl trleri ortaya kt. Omurgasz canl
(invertebrata) gruplarndan saylan denizanas, mercan, solucan, yumuakalar (mollusk) ve
arthopoda (bcek, enge)
y
balca rneklerdir. Biyo-eitliliin bu derece geliimine
genellikle Kambriyen patlamas denir.
Hakikaten bu bylemi gerekleti? Kantlara gre bu canllar daha nceleri, Prekambriyen
sonuna doru yavaa eitlilik kazanmlar, ancak kayalardaki izler yksek deformasyon ve
erozyon sonucu kaybolmuta olabilir? Her eyden nce Kambriyende ilk kez sert ksmlar
olan canllar grmekteyiz. Bir baka dnceye gre Kambriyende canl boyutlar byd
iin fosilleme olana da artmtr.
Paleontologlara gre ise bu sorunun
yant halen aktr. Ancak iyi bilinen canl sert
ksmlarnn canl iin yeni yaam biimine uyum asndan ok fayda saladdr. rnein
mercanlarda i ie a eklinde bym silis ineleri (spikller) nedeniyle bymeleri srer.
Besin gereksinimleri iin deniz tabanna bamllktan kurtularak, daha st su seviyelerinde
yaadklar bilinmektedir. Mollusk ve gastropodlarkalsiyum karbonat salglayarak korunma
amal bir kavk gelitirmilerdir. En mkemmel olarak bilinen trilobitler bir eit protein
bileimi olan kitini (trnak yaps benzeri) zrh yaparak yumuak sedimanlar iine sokulur ve
besin ararlar (ekil 18).

Erken Paleozoyik yaam

Kambriyen, trilobitlerin altn a olarak bilinir. amur iine gmlen ve besin arayan bu
canllarn 600 kadar tr tm dnya denizlerine egemen olarak yaamlardr. Ordovisiyende
Cephalopoda (kafadan bacakllar) geni trleriyle ortaya kar, bunlar yzc ve zamannn
en yrtc mollusklardr (ekil 25). Bu canllarn gnmz okyanuslarnda yaayanlar
mrekkep bal, ahtapod ve Nautilus adl canllardr. Cephalopoda Yeryznn ilk byk
organizma grubu olup, baz trleri yaklak 10 m boyuta ulamtr.
Hayvanlarda ilk seleksiyon yrtc trlerin ortaya kmasyla balar. ri Cephalopodlar
genellikle ocuk eli byklndeki trilobitleri avlamtr. Becerikli hareketlerin geliimine
duyu organlar, karmak sinir sistemleri neden olmutur. Bu canllar duyu organlar ile k,
koku ve dokunmay alglayabilmekteydi.

33

ekil 25: Ordovisiyen dneminde (490-443 My) bir i denizin s sahillerinde bol
denizel invertebrata (omurgaszlar) yaamaktayd. Bu temsili resimde dz kavkl
cephalopodlar, trilobitler, brachiopodlar, salyangoz ve mercanlar gsterilmektedir.
Yaklak 400 My nce yeil alglerin su kenarlarnda yaama almas ilk ok hcreli kara
bitkilerinin douu salanmtr. Bitkilerin yaamn srdrebilmesindeki en nemli
problemler; bu bitkilerin suya bamll, ekim kuvveti ve rzgrlara karn dik
bymesidir. lk bitkiler yapraksz, dik dal eklinde ve parmak boyutundayd (ekil 26).
Ancak Devoniyen dnemine doru 40 My sonra fosil bulgular 10 m boyunda aalarn
bulunduu ormanlk alanlarn varln gstermektedir.
Okyanuslarda balklar vcut salaml iin kemik yapsn tamamlam ve ilk dili canllar
olarak ortaya kmtr. Zrhl balklar Ordovisiyende evrimlerini tamamlamtr. Zrh ok
ince pullar eklinde olduu iin balklarn hareketliliinde bir arlama olmamtr.
Devoniyende gelien dier balklarn banda kkrdak iskeletli kpek bal ve gnmzn
kemikli balklarn atas bulunmaktadr. lk iri omurgal canl olan balklar omurgaszlara gre
daha hzl yzmekte, iyi duyu organlar ve daha byk beyinleri bulunmaktayd. Bylece
34

denizlerin yrtc canllarn banda gelmektedir. Bundan dolay Devoniyen dnemine

ounlukla balklarn a denir.

ekil 26: Paleozoyik kara bitkileri. Siluriyende ilk dik byyen damarl bitkiler
ortaya kt. Devoniyen dneminden sonra bitki fosillerinin bolluu dikkat
ekmektedir.

Omurgallar karaya kyor

Devoniyen srecinde baz lob yzgeli balklar yaam alan olarak karasal ortamlar
benimsemitir (ekil 27). Modern akrabalarna benzer olarak bu balklar solungalarnda
havay teneffs eden biriktiren torbalar vard. lk lob yzgeli balklar olasl tatl su gel-git
sahil ortamlarnda veya sahildeki ufak glcklerde yaadlar, kuruyan ufak su havzalarn terk
etmek zorunda kalmlardr. Bu olay baz canllarn su dnda yaam tecrbesi kazanmalarn
ve karalarda hareket etmelerini salamtr. Devoniyen sonuna doru lob yzgeli balklarn
evrimi hava soluyan amfibiyen (kurbaagiller) tarafna doru kaymaya balamtr (ekil 27).
Kuvvetli ayaklara sahip olmalarna ramen kafa ve kuyruklar halen balklar andrmaktadr.
35

ekil 27: Lob yzgeli ilk balklar ile amfibiyenlerin anatomik karlatrlmas.
A. Lob yzgeli balklarn yzgelerinde amfibiyenlerde olan baz temel organlar
bulunur (h= humerus (st kol), r=radius ve u=ulna (aa kol). B. Bu amfibiyende
be parmakl ayak gzlenmesine karn ilk amfibiyenlerde bu say sekize kadar
kmaktadr. Daha sonra evrimle parmak says bee inmitir.
Gnmz amfibiyenleri sukara kurbaalar (ift yaamllar), ve salamanderler snrl biyoortamlarda bulunur. Ancak Ge Paleozoyikte koullar bunlarn karalara adapte olmalar iin
ok elveriliydi. Geni, yaygn bataklk sahalar Kuzey Amerika, Avrupa ve Sibiryada
bulunmakta ve ayni zamanda iri bcek ve krkayaklarn gelimesine de olanak vermekteydi
(ekil 28). Yrtc hayvanlarn bulunmamasndan kaynaklanarak amfibiyenler hzla eitlilik
kazandlar. Baz trler gnmzde olduu gibi (timsahlar) yaam koullarna uyumluluk elde
ettiler.
Ancak; tm yaam baarlarna ramen amfibiyenler tamamen karada yaamaya hibir zaman
uyum gsteremediler, dolaysyla amfibiyen kelimesinin anlam ifte yaamdr. Hem
geldikleri su ortamna, hem de dolatklar kara ortamna gereksinimleri bulunmaktadr.
Amfibiyenler suda doduklarnda tetarlar gibi hem kuyruklar hem de solungalar sahiptir.
Zamanla bu organlar kaybolur ve yerine yetikinlerde hava soluyan cierler geliir.

36

ekil 28: Karbonifere ait kmr oluturan bir bataklk ortamnn temsili resmi
(323-290 My ncesi). Burada gze arpan aalarn boyutlar (solda), tohumlu
bitkiler (sol altta), batanbaa kapl sazlk alan ve iri bir yusufuk bceidir.

ekil 29: Omurgal canllar arasndaki ilikiler ve lob yzgeli balktan itibaren
evrim.
37

Paleozoyik sonuna doru Yerkre karalarnn ounluu birleip, sper kta Pangeann
olumasna neden oldu (ekil 19). Bylece karalarn dalm ve baz ksmlarn topografik
ykselti kazanmas atmosferde geni iklim deiimlerini getirdi. Kuzey karalarn geni
sahalar ykselti kazandlar ve kuru iklim koullar egemen olmaya balad. Bu evrim
amfibiyen trlerinin azalmasna ve yerine srngenlerin egemen olmasna neden oldu (ekil
29).

Byk Permiyen toplu yok oluu

Permiyen dneminin sonuna doru Yeryznde oluan bir toplu yok olu, karalardaki
omurgal hayvanlarn % 70 ini ve muhtemelen deniz canllarnn % 90 n lmesine neden
oldu. Permiyen sonu toplu yok oluu beklide 500 My srecindeki en azndan be toplu yok
oluun en kapsamlsyd. Her olayda biyosferde inanlmaz hasarlar geliti, birok canl silindi.
Ancak her olay sonucu hayatta kalanlar yeni biyolojik topluluklar oluturarak atalarna gre
daha bir eitlilik kazand. Bylece toplu yok olular aslnda Yeryz yaamna taze kan
getirerek dayankl yaam formlarnn oluumuna katk salad.
Eski toplu yok olular aklayc birok varsaymlar vardr. nceleri paleontologlar bu
deiimleri yava ve dereceli gelierek, iklimsel deiimlere ve yaam snamasna baladlar.
Sonra 1980 yllarda bir aratrmac grup 65 My nceki toplu yok oluu yaklak 10 km
apndaki bir astereoidin Yeryzne arpmasna baladlar. Dinozorlarn kaybolmasna
neden olan bu olaya ileride deineceiz.
Acaba Permiyen toplu yok oluu da byle bir meteorit arpmasna balanabilir mi,
aratrclar uzun zaman byle olabileceini dndler. Ancak nadir bulgularla Yeryznde
bylesine byk bir olayn kantlanmas olduka g grnmektedir.
Dier bir olasl aklama; Permiyen toplu yok oluunda 251 My nce balayan byk hacimli
bazaltik volkanizma ile binlerce km2 lik kara alanlarnn kaplanmas ve bunun Y
eryz
apnda bir olay olarak grnmesidir (Trap volkanizmas). Volkan pskrmeleriyle aa
kan CO2 atmosferde sera etkisi ile, kresel snmay tetiklemi, kkrt dioksit gaz k da
bol asit yamurlarna neden olmutur.
Yeni bir varsayma gre ise; volkanizma-snma yannda doal olarak atmosferde CO2
birikmesi ile ve kresel snma kabul edilse ed bu oluumlar scakla dayankl ve CO2
fotosentezi yapan bitkilerin yok oluunu gstermeyeceini ngrmektedir.
nsan dhil Yeryzndeki birok canl besin metabolizmasnda oksijeni kullanr. Ancak baz
bakteri trleri oksijensiz ortamda (anaerobik) yaar. Normal koullarda atmosfer kaynakl

38

oksijen deniz suyundaznm olarak bulunur ve derin deniz akntlaryla tm denizel

ortamlara yaylr. Oksijene doygun su anaerobik bakterileri anoksik ortamlara, derin deniz
sedimanlarna srklemektedir.
Sera etkisi ile volkanik malzemeler deniz suyu dzeyinin snmasn ve suyun emecei
oksijeni azalttn gsterebiliriz (ekil 30). Bu koullar derin denizlerde anaerobik bakteri
yaamn salam ve bunlarda yaygn toksik hidrojen slfr gazn retmilerdir. Bu tr
bakteriler hzla oaldklarnda suda znm H2S gaznda da nemli oranda artlar
olmutur. Yavaa H2S oran belli bir dzeye gelince toksik gaz byk kabarcklar halinde
atmosfere karak yayld (ekil 30). Karada oksijen kullanan hayvan ve bitkiler iin lmcl
etki yaratrken, oksijene baml deniz canllar kkten etkilendiler. Bu senaryo ne kadar
gereki olabilir? Ancak bunun da baz gzlemlerden ortaya kan bir varsaym olduunu
dnrsek, bu yndeki almalar gnmzde halen srdrlmektedir.

ekil 30: Permiyen dneminin sonlarna doru bir toplu yok olula karalarda %
70, denizlerde % 90 canl trleri Yeryznden silindi. Bu ekilde gncel bir
varsaym olan Byk Permiyen Yok oluu gsterilmektedir. Kresel volkanizma
faaliyeti sera gazlarnn oluumunu tetiklemi ve kresel snmaya neden
olmutur. Bu koullarda deniz suyunda znm oksijen orannn azaldn
grmekteyiz. Buna karn anaerobik bakteri topluluunda bir art hidrojen slfr
gaz retimini hzlandrmtr. Deniz suyunda belli bir orana ulaan gaz sudan
karak atmosfere yaylr ve karadaki canllarda lmcl etki yaratrken deniz
canllar bundan en byk zarar grmtr.

39

Mesozoyik ( II. Zaman) : Dinozorlarn a

Mesozoyik dneminin balamas ile yaam rnekleri byk Permiyen yok oluundan kurtulan
canllardan olumaktayd (ekil 30). Bu organizmalar eitlenerek biyolojik boluklar
doldurmulardr. Karalarda kuru iklime alanlar kolayca uyum gstermilerdir; bunlara bitki
dnyasndan gymnospermleri (kapal tohumlular) rnek gsterebiliriz. Yeryzne ilk yaylan
bitkilerin aksine tohumlular (gymnospermler) verimlilik asndan ortamdaki suya baml
deillerdi. Bylece bunlarn yaam alanlar sadece su kenarlar ile snrl kalmamtr.
Gymnospermler hzla Mesozoyik dneminin balca bitkisi oldular. Bunlara ait baz rnekler:
ananas bitkisine benzeyen palmiyeler, yelpaze yaprakl gingko aalar ve en bykleri olarak
coniferler (gncel trleri am, kknar ve ard aac). Silislemi aa gvdelerine ait fosiller
en gzel bulgulardr (ekil 31).

ekil 31: Silislemi aa gvdesi

Reptiller (srngenler): lk gerek kara hayvanlar

Hayvanlar arasnda reptiller kara ortamna kolayca uyum gsterirken, amfibiyenler de
gnmz gibi sulak alanlar tercih ettiler. Reptiller ilk gerek kara hayvanlar olarak kabul
edilir, gelimi akcierleri bulunur ve su geirmez derileri vcut suyunun kaybolmasna
engel olur. Reptiller oun kaln kabuklu, yumurtalarn toprak stne yerletirir, amfibiyenler
gibi suda balayan yaam ekli burada tamamen ortadan kalkarak canl evriminde nemli bir
adm olarak kabul edilirler. Mesozoyik dnemi genellikle reptillerin a olarak adlandrlr,

40

hayvan gruplarnda ilk sray igal ederler. Dinozorlar karalarda, hzl yzen ichthyosaurlar ise
denizlerde hkm srmlerdir.
lgin bir nokta da reptil yumurtas iindeki sulu ksmn kimyasal bileim asndan deniz
suyuna ok benzemesidir. Reptil embriyosu bu tr bir sulu ortamda gelitii iin, yumurta
kabuunu, yavrunun iinde sudaki yaam srecini geirdii bir akvaryuma benzetebiliriz. Bu
salam yumurta ile canlnn okyanus ba kesilmi ve tamamen kara canls olmasn
salanmtr.

Etobur (solda) ve otobur dinozorlara rnek

lk reptiller ufak boylu olmasna karn hzl bir gelime ile dinozorlar ortaya kmtr. En
bykleri Apatosaurus 30 t arlnda, kuyruk-kafa uzunluu da 25 m kadard. Yaklak 160
My boyunca dinozorlar stn bir canl olarak Yeryznde yaad. Dinozorlarn yannda
rnein Sarcosaurus imperator adl bir timsah 8 t arlnda, 12 m uzunluunda ve dii bir
yetikin insan kadard. Byk dinozorlardan bazlar etobur gruba (Tyrannosaurus), dierleri
ise otobur gruba aitti (Apatosaurus). Bu son hayvann uzun boynu koniferlerin tepesindeki
meyveleri yemek iin gelimiti. Ancak tm dinozorlar bu kadar iri olmadlar! Ufak olanlar
gnmz kertenkeleleri kadard.

41

ekil 32: Paleontologlara gre Archaeopteryx gibi uan reptiller kularn

atasdr. Sadaki resimde, uan dinozorlara rnek: Pterosaurus
Reptiller Yerkre tarihinde canllar arasnda en mkemmel salm gerekletirdiler.
Pterosaurus (ekil 32) adl bir grup havada uabilmekteydi. Bu gk canavarlar ok byk
kanat aklna sahipti ve basit uua (szlme) uyumluydu. Bir dier reptil grubu gerek
uuculard ve kularn atas olmaya hak kazanmlard: Archaeopteryx (ekil 32). Bugn
ylba yemeimiz olan hindi, dinozor soyundan gelir. lk reptil-ku kayd 150-140 My
nceki Jura kiretalarnda rastlanlm olup, bu gei canls ekilde grld gibi tyl
kanat, dilere ve iskelete sahipti (ekil 32). Modern kular ve reptiller atalarna benzer
zellikleri saklamlardr: yumurtlama, benzer kemik yaps ve boyutlar gibi.
Baz reptillerde denizlerde yaam tercih etmitir: balkla beslenen Plesiosaurus ve
chthyosaurus gibi (ekil 33). Bu canllar usta birer yzc olmakla beraber reptil
zelliklerine ait dilerini ve hava soluduklar akcier organlarn korumulardr.

ekil 33: Ichthyosaurus gibi reptiller en gsterili denizel canllard.

42

Mesozoyik sonuna doru birok reptil trlerinin ortadan kalktna ahit oluyoruz. Bugne
kalanlardan kaplumbaa, ylan, timsah ve kertenkeleyi sayabiliriz (ekil 34). Dev karada
dolaan dinozor, denizel plesiosaurus ve uan pterosaurus trlerini sadece fosil bulgularla
tanmlayabiliyoruz. Yok olularnn nedeni nedir?

ekil 34: Mesozoyik dneminde yaam dev bir timsahn fosillemi kafas.

Dinozorlarn lm
Jeolojik zaman izelgesindeki blmler nemli jeolojik olaylara ve/veya biyolojik deiimlere
balanr. Burada ilgin bir olay 65 My nce Mesozoyik ile Senozoyik arasnda gemitir. Bu
zamanda canl dnyasnn yaklak kadar yok olmutur. Snr belirleyen, dinozor ve baz
reptil trlerinin ortadan silinmesi ve yeni memeli trlerinin grlmesi nemli bir biyolojik
deiimdir (ekil 35). Mesozoyik son dnemine ait Kretase ve Senozoyik ilk dnemine ait
Tersiyer kavramlarndan bu snr belirleyen olaya K-T Toplu Yok Olu denilmektedir.
Dinozorlarn yok olular bu grup canllarn abuk deien ortam koullarna uyum
salayamadklarndan anlalmaktadr. O halde hangi olay bu mkemmel canl grubunun yok
oluunu hazrlamtr?
En salam varsayma gre 65 My nce Yeryzne Gne sistemimizden kaynaklanan byk
bir karbonlu meteorit arpmas ileri srlmektedir. Ba bo dolaan kaya ktlesi 10 km
apnda ve arpma annda hz 90.000 km/saat dolaynda olmaldr. Kuzey Amerika karasnn
gneyinde yer alan Meksikadaki o zaman s bir denizle kapl Yucatan yarmadasna
arpmt (ekil 36). Serbestleen enerji miktar 100 milyon megaton (milyon ton)
patlaycya eit dzeydeydi.
43

ekil 35: Kretase sonuna kadar dinozorlar tm karalarda egemen bir canl grubu
olarak kaldlar. A. Allosaurus diye bilinen bu tr olduka korkun bir yrtcyd.
B. Sedimenter kaya bir zamanlar amur halindeyken gezinen dinozorlarn ayak
izleri fosillemitir.
arpmadan bir-iki yl sonra atmosfere dalan toz bulutu gne nlarnn Yeryzne
ulamasn engelledi. Sonuta kresel bir souma (arpma k) fotosentezi engelleyerek
besin halkasn zd. Toz iindeki karbondioksit, su buhar ve kkrt dioksit gazlar daha
uzun sre atmosferde dolat. Eer yeterli slfat damlacklar olumusa yksek krlma
indislerinden dolay souk Yeryz scaklklarnn yllarca srmesine neden olmutur. Ayrca
slfat damlacklar atmosferi asit yamurlar eklinde terk etmitir. Buna karn karbondioksit
daha uzun sre atmosferde kalcdr. Sera etkisi yaratan bu gaz Yeryznden yaylan nm
emer. Damlacklar utuktan sonra karbondioksitin oluturduu sera etkisi kresel scaklklarn
uzun sre artmasna neden olmaktadr. evreye uyum salayan bitki ve hayvanlar kresel
souma, asit yamurlar ve kresel snma koullar karsnda yaamlarn srdrememe
durumuna dmlerdir.
Dinozorlarn lm, ayakta kalabilen ufak memeli hayvanlarn yaamasna olanak
salamtr. Yeni yerleim blgeleri ve evrim kuvveti gnmze kadar gelen iri memeli
hayvanlarn geliimini salamtr.
44

Ancak hangi kantlar 65 My ncesinin felaket getiren olayna k tutmutur? Birinci olarak
yaklak 1 cm kalnlnda ince bir sedimenter katman kresel yaylarak K-T snrnda
gzlenmitir. Bu katman iinde ok yksek oranda iridyum elementi bulunmaktadr. Esasen
Yerkre kayalarnda ender bulunan bu elementin meteoritlerde ok daha fazla bulunduunu
bilmekteyiz. Bu elementin yksek oranda bulunmas meteorit arpmasna, nemli evre
koullarnn deiimine ve nemli reptil gruplar ile dier canl gruplarnn yok olmasna
iaret eder mi?

ekil 36: imdi sediment dolgusu bulunan Chicxulub krateri 65 My ncesi

meteorit arpmas sonunda olumutur. ap 180 km olan krater baz
aratrmaclar tarafndan dinozor ve baz dier canl gruplarnn yok oluuna
neden olan bir olay olarak tanmlanmaktadr.
Artan bulgulara ramen baz yerbilimciler arpma varsaymna kardr. Bunun yerine byk
volkanik pskrmelerin besin zinciri halkasn bozduunu iddia etmektedir. Bunun kant da
65 My nce Hindistann Deccan blgesine yaylan geni bazalt akmalarn gstermektedirler.
K-T yok oluunun nedeni ne olursa olsun byk felaket getiren olaylar Yeryznde canl
yaamn ar etkilediini bilmekteyiz. Byle bir olay gnmzde gerekleebilir mi?
Yeryznde 65 My nce olan bir olayn bizi ne kadar uratrd bu soruya en doru
yanttr.

45

Senozoyik (III. Zaman): Memelilerin a

Senozoyik boyunca memeliler karada yaayan egemen canllar olarak reptillerin nne
gemitir. Ayni zamanda angiospermler de

(tohumlu iekli bitkiler) gymnospermlerin

yerini yava yava almtr. Dolaysyla Senozoyik memeliler a veya iekli bitkiler a
olarak adlanabilir.

ekil 37: Genelde iekli bitkiler olarak tannan ak tohumlu bitkiler

(angiospermler) olup, remeleri iin iek ve meyve ksmlarn bulundurur. A.
ok eitlilik grlen gnmz bitkilerde angiospermler ieklerinin grnts
ile tannr. B. Baz angiospermler, ayr otlar gibi, ok ufak ieklere sahiptir.
Senozoyik sresinde ayr bitkilerinin geni dalm hem bunlardan beslenen
hayvanlara hem de bunlarn dman yrtclara bal kalmtr.
iekli bitkilerin evrimi tohum ve meyveyle beslenen ku ve memeli hayvanlarn geliiminde
ok katks olmutur. Tersiyer ortalarnda ayr bitki (angiosperm) rtsnn dzlk alanlarda
hzla gelimesiyle otobur hayvanlarn trlerinin ve bunlar avlayan yrtc hayvan trlerinin de
beraberinde artmas birbirine bal ok nemli bir biyolojik olaydr (ekil 37). Senozoyik

46

boyunca okyanuslarda gnmz balklar (ton, kl, barrakuda gibi) bollam ve baz
memeliler, fok bal, denizaslan, balina gibi denizlere dnmlerdir.

Reptillerden memeli hayvanlara

Dinozorlarla beraber yaayan en eski memeli hayvanlar 100 My nce ortaya kmtr. Ufak
kemirgenler ancak dinozorlarn gece pasif hale gemesi durumunda besin aramaya
kabilmitir. Sonra 65 My nce Yeryzne arpan bir met
eorit dinozor egemenliine son
vererek memeli hayvanlarn stn hale gemelerini fosil kaytlar aka ortaya koymutur.
Scakkanl memelilerin balca zellii yavrularn dourmalar ve emzirmeleridir. Scakkanl
olmalar ise daha aktif bir yaam biimini benimsemelerini ve reptillere gre daha eitli
ortamlara uyum salamalarn getirmitir (reptille souk mevsimlerde uykuya yatarlar).
Memelilerde dier bir geliim ise vcut kllarna, daha iyi alan kalp ve akcierlere sahip
olmalardr.
Mesozoyik reptillerin byk bir ksmnn lmnden sonra memelilerin evrimi ok hzl
gelimitir. Gnmz memelilerinin atalar ksa bacakl, dz be parmakl ayakl ve ufak
beyinli ilkel memelilerdir. Gelimeleri ve eitllenmesi genellikle drt farkl ynde olmutur:
1. Boylarnda art, 2. Beyin hacminin art, 3. Besinlerini elde etmede ve inemede zel
diler, 4. Hareketi salayan vcut organlarnn belli bir yaam biimine veya evreye uyumu.
KESEL VE PLASENTALI MEMELLER: Senozoyikte bu iki memeli grubu ayr ayr evrim
geirdi. kisi arasndaki nemli fark reme ekillerindendir. Yavru keseliler ok erken doarlar
ve ufak yavrular anne hayvann kesesinde emzirme ve bymelerini gerekletirirler.
Gnmzde keseli hayvanlara ncelikle Avustralyada rastlanlr, dier hayvan grubundan ayr
ve izole edilmi bir evrim zinciri iindedirler. Gnmz keseli hayvanlara rnek kanguru,
opossum ve koaladr (ekil 38).

ekil 38: Pangeann ayrlmasndan sonra Avustralya keseli memeliler Amerika

ktasnda kalanlara gre farkl bir evrim gstermilerdir.
47

Buna karn plasental memelilerde yavru uzun bir zaman ana karnnda geliimini
tamamladkta sonra doar. Gnmz ou memelileri plasentaldr, insan dhil.
Gney Amerikada Pangeann paralanmasndan sonra 40 My ilkel keseliler ve memeliler
ayr bir yaam biimini izlemitir. Her iki grubun evrimi ve eitlilii herhangi bir etki altnda
bozulmadan yaklak bundan 3 My ncesine kadar sregelmitir. Panama kara kprs iki
Amerika ktasn birletirince Kuzey ile Gney Amerika arasnda geiler balam,
maymunlar, armadillo, tembel hayvan kuzeye geerken, atlar, aylar, gergedanlar, develer ve
kurtlar gneye gemilerdir. Gney Amerikaya zgn birok hayvan tr bu olaydan sonra
tamamen kaybolmutur (baz toynakl memeliler, iri kemirgenler, etobur keseli memeliler).
Bu deiim Panama balantsyla ortaya kt iin kuzeyden gelen yrtc hayvanlarn etkisi
olduu dnlmektedir. Gncel almalarda iklim deiimlerinin de byk rol oynad
kantlanmtr.
Yarasalar ve insanlar memeli canllardr, ancak yaam koullar, her ikisinin de be parmakl
elleri olmasna ramen, farkl evrim yollarna srklemitir. nsan eli yakalama tutmak iin,
yarasa eli ise parmak aralarndaki perde nedeniyle umak becerisini kazanmtr.

Dev memeli hayvanlar ve yok olular

Memeli hayvanlar Senozoyik boyunca hzla tr eitliini yaamlardr. Baz gruplar
byk boylara erimitir, rnek olarak Oligosen devrinde 5 m yksekliinde bilinen en
byk kara hayvan olan gergedanlar vard.. Zaman srecinde dier baz memelilerde
bugne gre iri boyuttayd. Dev memelilerin birou bugnden 11.000 yl ncesi bile
yayordu. Ancak Ge Pleyistosenle birlikte dalga dalga dev memeliler Yeryznden silindi.
Fillerin dev atalar olan mamut ve mastodon bunlara iyi bir rnektir (ekil 39).

ekil 39: Gnmz fillerin atas mamut Buzul ann balarnda yok olan dev
memelilerin en nemli trlerinden biriydi.
48

Buna ilaveten haner dili kedigiller, dev kunduzlar, karasal iri tembel hayvanlar, dev bizon
kzleri ve dierleri yok oldular. Avrupada Ge Pleyistosen yok oluunda gergedanlar
tamamen, iri maara aylar ve dev rlanda geyikleri ortadan kayboldu. Bu yok olu dalgasnn
nedeni bilim adamlarnn kafalarn olduka kurcalamaktadr. nk bu hayvanlar tekrarlanan
byk buzullama devirlerinde ve aralarda yaam olduundan nedenini iklim deiimine
balamak yanl olur. Baz aratrclar ilk insanlarn dev hayvanlar ncelikle avlayarak
bunlarn yok olularn hzlandrdklarn ne srmektedir (ekil 40).

ekil 40: Pliyosen dneminde karada yaayan imdi yok olmu memeliler: 1.
Mastodon, 2. Gergedan, 3. Toynakl, boynuzlu antilop, 4. Kemirici hayvan, 5. Tavan,
6. Yok olmu bir boynuzlu geyik, 7. Geyik, 8. At cinsi

49

ekil 41: lk insanlarn yaklak 17.000 yl nce rastladklar memeli dnyas ve

avlandklarn gsteren maara resimleri.
NSAN:
Senozoyikte ktalarn kuzeye doru hareketi beraberinde iklim deiimlerini ve Memelilerin
evrim gidiinde farkllamasna neden olmutur.zellikle Primatlarda kk

ve eski

maymunlar olarak ;iskelet deiimleri,hareketlilik,beyin hacminde art, daha ufak zellikli

diler,derin grme yetisi,el ile tutunma vb.gibi zellikler ayni evrimi gstermezler. Eski
maymunlar Anthropoidler empanze dahil iki ayan zerine dikilenler ile insann dahil
olduu Homonidlerin ayni ataya yaklat bilinmektedir.Fosil kaytlar bunlarn Miyosene
kadar indiini gstermektedir.Afrikada ve Asyada

birok bulgularna rastlanmtr.lk

modern insan olan Homo sapiens yaklak 100.000 yl nce Afrika ktasndan karak nce
Asya ktasnda g etmi ve sonra yaklak 15.000 yl nce Bering boaz balants
vastasyla Amerika ktasna geebilmitir.

50

KAYNAKA
1) http://www.nuveforum.net/734-jeoloji-muhendisligi-bolumu/279942-yerkurenin-atmosferiokyanuslar-olustu/
2) http://www.bbc.com/turkce/haberler/2015/06/150618_vert_ear_okyanuslarin_olusumu
3) http://www.altust.org/2016/01/okyanuslarin-uzayli-kokeni-alok-jha/
4) Yerkre, yeryz, evrim, diller, Chomsky 17 10 2016 https://www.youtube.com/watch?
v=_RPfz_Y0q0w
5) http://www.beyince.net/yazi/jeolojik-zamanlar/
6) https://tr.wikipedia.org/wiki/Kambriyen_patlamas%C4%B1
7) https://dinodiyar.wordpress.com/tag/mesozoyik/
8) https://tr.wikipedia.org/wiki/Memelilerin_evrimi
9) http://abs.cu.edu.tr/Dokumanlar/2015/JS%
20311/174121807_a_an_evrim_ve_fosil_kanitlar_6._ders.pdf
10) http://slideplayer.biz.tr/slide/2456277/
11)

51