EvcLLETRME

T ARHNE KISA BR BAK

M. Murat BASKc.

Bu yazda hem tanrnn ortaya k ile ilgili olarak yakn zamana kadar yaygn
olan grler hem de bunlann bir dereceye kadar daha 4a d0Wulanmasn salayan yeni
almalar erevesinde bitki ve hayvan trlerinin evcilletirilmesi
meselesi ele
alnmaktadr. Hayvan trlerinin evcilletiritmesi blmnde, gebe-atlatc hayat tarzna
imkan verdikleri iin, devenin ve atn evcilletiriimesi ayn alt balklarda incelenmitir.
Son olarak da gebe otlatc hayat tarznn tarihesi ile ilgili baz bilgiler gzden
geirilmektedir.
.

Giri

tnsan (homo sapiens) yaklak ir milyon yl nce ortaya km ve bu srenin

yaklak 990.000 ylnda varln avclk, balklk ve yiyecek toplayclna dayanan
bir hayat tarz ile srdrmtr. Daha sonra, yaklak olarak M.. lO,OOOcivannda, ilk
bitki ve ardndan ilk hayvan trlerinin evcilletirilmesi 1 ile "yerleik" bir hayat tarz
olumu ve bu hayat tarz uygarln bugnk aamasna gelite kritik bir neme sahip
olmutur. A vclk-toplayclk-gebelik-iftitik
eklinde birbirinden ayn dnlen bir
sralama, uzun sre inanldnn aksine, doru deildir. Tanma geildiinde yiyecek
toplanmas ya da avclk ve balklk faaliyetleri terkedilmemitir. Bugn bile dnyann
baz cra kelerinde avc-toplayc kltrler grlmektedir. Avclk, sr yetitiricilii
bol ve srekli et arz saladnda da terkedilmemitir. te yandan gebe bir hayat
tarznn ortaya kabilmesi iin baz hayvan trlerinin evcilletirilmesi gerekmitir.
Tanrnn en nemli zellii tarih n~si uygarl devrimsel nitelikte deitirii olmu ve
insan bir avc-toplaycdan bir yiyecek reticisine dnmtr. Balangta, rettii
yiyecei topladklar ve avladklan ile desteklemek zorundayd; fakat yava yava,
evcilletirdii bitki ve hayvan says arttka doal yiyecek kaynaklanna daha az baml
hale geldi. Bitkilerin evcilletirilmesi sayesinde daha fazla yiyecek daha az aba ile
retilmeye balad. Yiyecek retimi daha etkili hale geldike kyler ve zamanla ehirler
olutu, bunu da ilk byk uygarlklann douu izledi.

A.O. Siyasal Bilgiler 'Fakltesi

1Corafyaclar
hayvanlarnn

ve. kltr-tarih
evcilletirilmesinden

Iktisat Blm.

Aratrma

Grevlisi

etnologlar
arasnda,
bitki evcilletirmesinin
nce geldii konusunda bir uzlama vardr.

sr

74

MURAT BASKc

Yakn gemiteki arkeolojik almalar tarmn balangc hakkndaki bilgileri

nemli lde artnntr. Radyokarbon tarihlerne ynterilerinin gelimesi ile birlikte
insann bitkileri ne zaman y1etitirmeye baladg olduka kesin bir ekilde
belirlenebilmektedir.
Eldeki bugulara gre tarmn kkeni Yakn .Dogu'dadr. Daha
nceled
iddia edildii gibi, erken uygarln
nemli merkezlerinin
olduu
Mezopotamya'nn verimli nehir vadileri olmasa da, hemen yaknndaki yan kurdk dalk
araziler tarmn douuna tankk etmitir. akmaktalar ve bileytalanndan edinilen
tarihlernelere gre M.. 8.(}()()'d(~nnce insan vahi tahllann toplaycs iken, bin yl
kadar sonra tahl yetitinnekte ve evcilletirilmi hayvanlar beslemekteydi. Yakn
Dou'da bilinen pek ok yerleim yeri erken tarm hakknda bulgular vennektedir.2 Bu
tip bulgular veren ilk yereim yerlerinden biri Irak'ta larmo'dur. M.. 6.750'ye
tarihlenen tabakalarda buday ve arpa tohumlar ve kei kemikleri bulunmutur. Yakn
Dou'daki pek ok dier yerleim yerinde h'emen hemen ayn dneme tarihlenen dier
yetitiricilik bulgulan vardr. Bu yerleim yerlerindeki bitkiler "yetitirilen" trleri temsil
ettiinden ~unlann daha erken (b(:lki birka yzyllk) bir balang evcilletirme dnemi
olduu varsaylabilir. Bir bitkinl tamamen evcilletirilmesinin ne kadar srd kesin
olarak cevaplanamamaktadr ve nuhtemelen trden tre nemli lde deimektedir.
M.. 6.5OO'den sonraya tarihlenen tabakalarda, Yakn Dou'da yetitirilen dier bitkilerin
bulgulan ve eitli evcilletirilmi~ hayvan kemikleri bolca bulunmaktadr. Eski Dnya'da
baka tarm merkezleri de gelimItir, ancak bunlarn Yakn Dou'daki tarm bilgisinden
mi esinlendii
yoksa bams:r- gelimeler mi olduklar konusu henz akla
kavumamtr. Fakat bazlarnn Yakn Dou'dakilerden tamamen farkl bitki trlerine
sahip oluu, bunlarn bamsz gelimeler olduu grn destekleyebilir.3
Yeni Dnya'da ise tarm yiakn Dou'dakinden birka binyl sonra ve Meksika'da
balam grnmektedir. tk n((~ msr evcilletirlmitir. M.. 5.000 civarnda ayrca
balkaba, ac biber, avokad evcilletirildi ve bunlar M.. 4.900-3.500 arasndaki
dnemde kesin olarak yetitiriliY'Fdu. Yeni Dnya'da erken tarm iin ikinci bir merkez
Peru'dur. BUrada tarm Meksika'd
daha ge bir dnemde balamtr ve M.. 3.000'den
ncesine ait ak bir kant yoktu,. Tarm bilgisinin Peru 'ya Meksica'dan ulam olma
ihtimali vardr.4
Tarmn Yeni Dnya'ya, Eski Dnya'dan m ulat meselesi uzun sre
tartlmtr. Ancak, insann Berifg Boaz yolu ilc, Eski Dnya'da bitki ve hayvanlann
evcilletirilmesi ortaya kmadan nce Amerika'ya getii ve Yeni Dnya'daki tarmn
bamsz bir gelime olduu kabul edilmektedir. Kolomb ncesinde Kuzey ve Gney
Amerika ile Eski Dnya arasnda balantlar olmu olsa da bunlar tarm nemli lde
etkilemedi. Yeni ktadaki tarm, Alvrupallann geliine kadar Eski Dnya'dakinden nemli
farkllklar gsteriyordu: i) Ametika ktasnn yerli rnleri (msr, balkaba, patates,
fasulye) Eski Dnya'da evcille~tirilenlerden
farklyd; ii) Amerika'da evcilletirilen
hayvanlar lama ve hindi idi, Koromb sonrasna kadar hi bir sr haYVan~yoktu; iii)

2Bu yerleim yerleri arasnda Aliar, atalhyilk

(Tilrkiye),
Natur, lericho (Ordiln),
Mallaha (srail), Murebat (SUriy)' Hassuna (Irak). Shanidar, Kerimar, Tepe Asiab (Iran)
bulunmaktadr.
Heiser (1973), s. 6.
3Heiser

(1973),

4ibid . s. lO.

s. 6.

.
-

EvctLLETRME

TARtH1NE KISA BR BAK

75

saban Amerika'da icat edilmemitLS Tarmn tek bir kkeni olmas ve btn dUnyaya
buradan yaylmas ihtimali zor grnmektedir. Muhtemelen hem Eski hem de Yeni
Dnya'da birok balangc vardr.6
.
nceleri yaygn ekilde, Yakm Dou'nun evcilletirmenin merkezi olduuna
inanlyordu.
tk byk uygarlklar
buradaki nehir vadilerinde
domutu
ve
evcietirmenin
icadnn bu uygarlklar iin temeloluturduuna
inanmak makul
grnyordu. Sonralar Avrupa'nn ilk merkez olduu dnld. Daha sonra Yeni Dnya
tropikIeri ve Asya ve Afrika'daki etnolojik almalar sonucu, evcilletirme iin tropik
bir kken neriIdi: bylece 1960'larda baskn olan gr Eski Dnya'daki merkezin
Gney Asya'da 0lduuydu.7 Bugn ise Yakn Dou yeniden, ilk evcilletirme iin en
muhtemel merkez olarak grnmektedir; evcilletirilmi bitki ve hayvanlar ieren ilk
tarmsal yerleimler Yakn Dou'dadr; arkeolojik bulgularn yansra ilk tarmsal
aralarn,
tahl yetitiriciliinin
ve sulamann
yayl. da Eski Dnya'daki
evcilletirmenin birincil kaynann Yakn Dou olduu tezini glendirmektedir.8
Tarm geneikle hem bitkilerin hem de bir hayvan srsnUn yetitirilmesini
ifade etmekte, bylece tarmn balangc bitki ve hayvanlarn ilk evcilletirilmelerine
gitmektedir. "Tohum tarm" (seed agricu/ure) ve "bitki tarm" (vegecu/ure) arasnda bir
ayrm yapmak yararl olabilir. Bitki tarm bitkisel reme-yaylma ile bitkilerin yeniden
remesini ifade etmektedir. Tohum tarmnda ise tohum ekilmekte ve hasat edilmektedir.
Bu tip tarm byk tarmsal uygarlklarn temelidir. Erken tarmsal tarihte bitki tarmnn
rol ihmal edilmitir. Ancak, ilkel bitki tarmnn ormanlar ve otlaklar arasndaki snrda,
yani tropikierde (Kuzey ve Gney Amerika, Afrika ve Gney Dou Asya) gelimi
olmas ve bu blgelerin daha sonra tohum tarmnn egemenliine girmi olmas ihtimali
vardrY
SGrigg (1974), s. 20. Amerika
6 Heiser (1973),

~Itasnda gebe bir hayat tarz da ortaya kmad.

s. 10.

7 Corafyac CarI O. Sauer bitki ve hayvanlar .iin evcilletirmenin

kaynan bulmaya
alm
ve evcilletirmenin
ilk ortaya kt yer ve evcilletirmeyi
ilk yapan
insanlarca
karlanmas
gereken
baz kriterler
nermitir.
Buna gre: 1) bitki
evcilletirilmesi
insanlarn
kronik bir yiyecek ihtiyac
iinde olduu bir blgede
olamazd,
2) baz trleri n seilip. ayrlabilmesi
ve aprazlanabilmesi
iin bitki ve
hayvanlarn byk eitlilikte olduu bir blgede olmalyd; bu, eitli toprak ve eitli
iklim tiplerini gerektiriyordu,
3) evcilletirme
ilk olarak suyun kontrol iin ilerlemi
teknikler
gerektiren
byk nehir vadilerinde
ortaya kamazd,
4) bitki yetitirme
aalkl
alanlarda
balam
olmalyd,
nk ilkel insann
otlaklarn
imlerini
temizleme kapasitesi yoktu,S)
ilk iftilerin kendilerini iftilie hazrlayan yetenekleri
olmalyd;
avclar
deil
ama
aalkl
arazilerin
balta
kullanan
insanlar
evcilletiricilerin
atalar olmu olmalyd,
6) ilk evcilletiriciler
yerleik olmalyd,
nk bitkileri srekli olarak gzleyip korumak gerekiyordu. Bu kriterler temelinde Sauer
bitki evcilletirmesinin
ilk merkezinin
Gneydou
Asya olduu sonucuna varmtlT.
Aktaran Isaac (1970), s. 9-10. Ancak 2 numaral alt balk ta grlecei gibi Sauer'in en
azndan birinci kriteri doru olmayabilir.
81saac (1970), s. 15-16,35,46;

McCorriston

J. & Hole, F. (1991)

.9Grigg (1974), s. 9. Gney Dou Asya'nn ilk evcilletirme merkezi olduuna inananlar,
bu blgenin yaJl ikliminin arkeolojik kaytlarn iyi korunmamasna
ve silinmesine
yol atn,
dolaysyla
Yakn Dou'dakilerden
daha nceye tarihlenen
bulgulara
rastlanamadn
ileri srmektedir.

76

MURAT BASKc

19. y'ylda Eduard Hahn te Friedrich Razel evcmetinnenin "koruyncn" bir

tavrn sonucu olduunu ve bunun da potansiyel evcilletirmelere yol aun iddia etti.
Koruma ancak yerleik insanlar 'arasnda tam anlamyla geliebilirdi. Bunu, sr
hayvanlan ve bitkilerin evcilletirilmesinin yerleik 'iftilerin ii olduu ve pastoral
gebeliin daha ge bir gelime oh~uu grleri izledi. Hahn'a gre, sr hayvanlannn
ve zellikle snn evcilletirilmesindeki gd din idi; nk vahi snn igc ya da
st iin kullanll, hayvan gerekten evcilletirilene kadar anlalamazd. Hahn aynca
avclk-otlauclk-tanm
sralarnasIJIm doru olmadn da gsterdi.O En basit ekli ile
tarm ok kurak olmayan bir yzey toprann temizlenmesi ve sclmesi, tohumlarn
ekilmesi ve zerlerinin rtlmesi, z:~arl otlann temizlenmesi, ekinin bymesi srasnda
su salanmas ve hasattan sonra ekinin gvenli bir ekilde saklanmas ve bir sonraki
sezon iin biraz tohum ayrlmas gibi faaliyetler gerektiriyordu. Bu faliyetler tamamen
gebe bir hayat tarz alunda mmkn
, deildi.. i i
i

nsan bir kez bitki ya da h,lyvanlar yetitirmeye baladnda mutasyonlar ve

yeniden birleimler (recombinations) eitlilik retti ve seme (selection) sreci
,deiikliklere yol at. Bylece evcilletirme sreCinde insanlardan gelen "yapay seme",
doal semeye eklendi; bitki ve harvanlar zamanla soylann srdrebilmek iin insana
baml hale geldi ve doal koullaJ altnda yaama yeteneklerini kaybetti. Evcilletirme

. srecinin ne kadar srd henz blinmemektedir. Evcietirilmi bitkiler ve hayvanlar

vahi tiplerinden geneikle birok bakmdan farkldr ve bu farklar bir .defada
edinilmemitir. Bir tr, evcilletirmf) iamamlandktan sonra da deimeye devam edebilir.
Evcilletirmenin,
insann bir org;~nizmann beslenmesini-yetimesini
kontrol euii
zaman tamamland
sylenebilir.
Evcilletirmeye
elik eden deiiklikler
baz
organizmalarda ok abuk olmutur. Bu sre (deiiklik) muhtemelen binlerce yl
gerektirmiyordu ve birka yzyl ya da daha az bir. sre, insan etkisi altndaki bir bitki ya
da hayvanda nemli deiiklikler olr.mas iin yeterliy.di.
.
Tarihi alarda hi bir yeni temel yiyecek bitkisi ya da hayvan tr
evcilletirilmemitir.
tlkel insann bvcilletirecei bitki ve hayvan trlerinde bylesine
"bilgece" bir seimi yapm olmasnda tesadf ya da ans roloynam olsa da, denemeyanima tr bir tecrbeler zinciri muhtemelen en nemli unsurdur. tnsan evcilletirme
srecine baladnda evresindeki titn yiyecek kaynaklarna, nceki dnemlere uzanan,
bir ainalolmu olm,ildr. Denemelere, bulunmas g olan bitki ve hayvanlarla m
yoksa yaygn olanlarla m baland bilinmemektedir. Ancak dini sebeplerle ya da tercih
edilen yiyecekler olduu iin nemli saylan bazlar ile balanm olunduu
dnlebilir. Denemelerin bir klS~1 baarsz olm~ ve ilk evcilletirilenlerin yerini
daha sonralan daha stn olan yenil ri alm olabilir. Ilk bilinli semenin nasl yapld
konusunda eitli tahminler vardr. Bilinli seme dini amalarla ilikili olmu olabilir.
Eer byleyse yapay seme, muhtemelen, insan bitki yetitirmeye ve hayvan beslerneye
baladktan hemen sonra balamtr. nsan erken bir dnemde, hayvanlarn neslini
srdrmek iin bir ya da birka erkek hayvana ihtiyac olduunun farkna varmu. Belirli
erkek hayvanlar renkleri, boynlJ~lu ya da boynuzsuz olular, uysallklar
gibi
zelliklerine gre, daha sonralar da Sl, yn ya da el retimine gre seilmi olabilir.

iOAktaran Isaae (1970), s. 6-7. GI'!beliin tarmdan nee geldii ~eklindeki gr~ mev~ut
arkeolojik bulgularea desteklenme
ektedir ve terkedilmi~tir. '
llDerry,

T. K. and Williams T. (196,).

s. 47-9.

EVCLLETRME

TARHtNE KISA BR BAK

77

Byle bir seimin sonucu hayvanlarn evrimlerini de~itirmek olmutur. Bunlarn dogal
evrelerinden uzakta yetitirilmesi do~ada yaayamayabilecek baz eitlerin olumasna
yol at. Bitki ve hayvanlar orjinal yerleimlerinden uza~a gtlirmekle insan. onlar di~er
vahi trlerin ya da yakn ilikili trlerin oldu~u blgelere getirdi ve bir melezierne
(hybridization) do~du. Yeni eitlerin retiminin ve eitlili~in bir di~er kayna~
evcilletirilmi bir trn farkl rkar arasndaki melezIemede olabilir. E~er bir hayvan
farkl yerlerde evcilletirildiyse ayn vahi trden gelmelerine ragmen corafi rklar
arasnda baz farkllklar olabilecektir. MelezIerne evcilletirilen trlerin evriminde nemli
bir roloynad fakat izolasyon da nemliydi: bitki ve hayvanlar bazen de ilgili vahi
trlerin olmad~ alanlara gtrld. Bylece baz yerlerde insan kontrolndeki bitki ve
hayvanlar mevcut tek tr oldu ve kapal "besleme" ~fus~ar ortaya ku.12
Mevcut olan neredeyse sonsuz sayda memeli trnden sadece birkann
evcilletirilmiolmas
ilgin bir noktadr. Eski Msrllar baka hayvanlar da
evcilletirmeyi dencmiti ve benzeri tecrbeler belki daha nc,eki dnemlerde de oldu.
Fakat yerleik Neolitik hayat tarzna geilince hareketlili~in. mekann ve iklimin
snrlanmas nedeniyle yeni trlerin denenmesi zorlat. Ayrca. insan ihtiyalarn
karlamaya yetecek kadar tr bir kez evcilletirilince ilave trleri evcilletirmekten elde
edilecek kazanlar azalm olmalyd.I3
.
Evcilletirmenin kkeni hakknda pek ok teori vardr. nsann belirli hayvanlara
ihtiyac olduu ve bu yzden onlar evcilletirmeyi tasarlad dnlmtr. Bu gr
dini bir kken -hayvanlarn kurban olarak kullanlmas- teorisini ve evcilletirmenin et ve
krk gibi "iktisadi" ihtiyalar karlamak iin "icat edildi~i" teorisini ierir. Bu tip
grler evcilletirme baladnda. zorunlu ihtiyalar avlanma ve tuzak kurma metodlar
ile elde etmenin. kar$ln ancak kuaklar sonra veren evcilletirmeden ok daha kolay
olduu olgusunu ihmal etmektedir: et ve krk iin vahi hayvan arz evcilletirmeden
nce boldu ve kullanlyordu. Baka bir teori insan, kendi fiziki-biyolojik evresinin
btnleyici bir paras olarak dnmektedir. Eycilletirme olgusu bir sosyalortamn
varl~n'nceden kabul etmektedir. Evcilletirme gereklemeden nce bir trn belirli
bir sosyal gelime dzeyine, ulam olmas gerekir. Bu hem evcilletiren hem de
evcilleen iin geerli olabilir: kendi trlerinin yeleri ile sosyal ilikileri olan hayvanlar.
ayn ilikileri di~er trlerle kurmaya daha hazrdrlar. Bu nedenle insann ilk evcilletirdii
trlerin byk o~unluunun sr halinde yaayan toynakb hayvanlar olmas aruc
deildir.I4 Bir dier teori ldrlmesi yasak olan totem hayvanlarnn evcilletirildi~i
eklindedir; ancak evcilletirilmi olan hayvanlar. bir zamanlar totem olarak seilmi
grnmedii iin pek geerli deildir. 15
12 Heiser' (1973), s. 192-97. Evcilletirmenin
hayvanlar zerinde de morfolojik
etkileri
olmutur. Evcilletirilmi
hayvanlarn boyu vahi olanlardan daha kktr. Bu durum
kpek,
kedi, sr, koyun,
kei ve domuzda
grlr;
deve ayn boyutlardadr;
evcilletirilmi
tavan ve kular ise daha byktr. Hayvanlarda ayrca renk, kafatas,
deri, iskelet ve organ deiiklikleri meydana gelmitir. Singer, C., Holmyard, E. J. and
Hall, A., R., eds. (1958), s. 343.
13Singer, C., Holmyard, E. J. and Hall, A. R., e'ds. (1958), s. 349-350. Son zamanlarda
devekuunun
evcilletirilii
ve zel iftliklerde yetitiriliini
burada hatrlamak yerinde
olacaktr.
14ibid.,
15Singer,

s.327-29;

Isaac {I970),

C . Holmyard,

s. 104.

E. J. and Hall, A. R., eds. (1958), s. 331.

. MURAT BASKc

78

Gardon Childe kuraklan n insanlar ve hayvanlar nehir vadilerinde ya da Yakn

Do~u'nun vahalarnda ortak-ya~amsal birlikteliklere zorlad~n ve bylece insanlarla
evcilletirilcbilir hayvanlar arasr~daki yakn ilikinin evcilletirmeyi kanlmaz kld~n
iddia etmitir. 6 Aynca tesadf l(~risi vardr, ama kabul edilmektedir ki, tesadfler ancak
insan bu tesadfiln avantajn kullanmaya hazrsaevcilletirmeye yol am olabilir.1?
Baz hayvanlarn eVCieltirimeSi kendiliinden ortaya km olabilir. Evcil
kpek, domuz ve gvercinin a~lar muhtemelen evcilletirmc iin "psikolojik olarak
nceden hazrd". Vahi domuz insan yerleimlerinden kamyordu ve hem kpek hem de
domuz balangta insana yakl~!m olabilir ve insan bu ilikide liderli~i ancak yavaa
stlenmi olabilir.18 tnsan psikolojisi de evcilletirme iin hayvanlarn yatkml kadar
nemlidir. Ancak psikolojik u:~gunluk tek bana yeterli bir aklama de~ildir. te
yandan koyun ve keinin tck bir defada evcilletirilmi olmas mmkndr, nk bunlar
benzer hayvanlardr ve vahi ti..jrleri de byk benzerlikler gstermektedir. Koyun ve
keinin dini trenlerde yaygn (ikilde kullanm bunlarn trenler iin kalc bir arzlarn
sa~lamak iin evcilletirilmi! olabileceini gstermektedir
ve ekonomik ekilde
kullanmlar, tesadfi olarak ancc~ bundan sonra grlm olabilir. Hayvanlarn renkleri,
izgileri gibi niteliklerine byk trensel nem verildiini. gsteren bol miktarda
etnolojik bulgu vardr ve belirli tlir renk tipinde daha ok hayvan retme ar:usu ynetimli
beslerneye yol am olabilir. 13u durum srn kurbandan baka tren amalaryla
kullanln da aklamaktadr. ~i
Bu aklamalardan anlalaca gibi evcilletirmenin ve
tarmn kkenleri hakkda herhdngi bir teori iin ak kantlar bulmak zor grnmektedir
ama yine de belirli rekonslrksiybn paternleri dnmek mmkndr.
i

Yiyecek tedariki insanlar ~e hayvanlararasnda yakn balar kurulmasnda nemli

bir roloynam
gibidir. Bu dmum "p"lcr (scavenger) iin aikardr. Eer atk
rnlerin yok edilmesi retici iin bir avantaj salamsa plk gerek bir orta.kyaama (symbiosis) yaklam qabilir. Vahi kpekler ile insan topluluklar arasndaki
gevek ilikiler muhtemelen evdlletirmenin balama ekillerinden birini gstermektedir:
insan kpeklerin yiyecei sakadatlar (oftal) salamaktayd. Ancak her kpek trnn
evcilletirmeye uygun olmayi olgusunun da (rnein akalIann sosyal dzeyinin,
insanlar gibi aktif avclk yapan vahi kpek trlerinden daha dk oluunun; kurtlarn
da genellikle yiyecek ya da haY\lan aldklar iin elverili olmadklarnn) unutulmamas
gerekir.20
.

16 Aktaran

Isaac (1970), s. 12.

71saac

(1970), s. 14. Bitki yei. tiriciliinin ilkel insann kamplar-yerleimleri

yaknnda
ya da maara girilerindeki
bikierin yetimesini gzleyerek ortaya kt eklindeki
hipotez henz ispatlanamamt r. Daha ziyade ilk abalar muhtemelen bugn ye.itirilen
bitkilerin
atalar. olduu d nlen vahi bitkilerin
anayurtlarnda
ortaya km
olmaldr.
Bylece
buday
ve arpa ilk kez Yakn Dou'da,
pirin
Hindiin'in
kuzeybatsnda
bir yerde, msrorta
Amerika ve And Oalarnda yetitirilmitir.
Daumas
(1969), s. 77.

181saac (1970),
19ibid.,

s. 103.

..

s. 105-6.

20Singer, C., Holmyard, E. 1. an HaIl, A: R., eds. (1958), s. 332-33. EvciIletirilmi

bir baka p hayvan da domuzdur.
'

i
i

olan

EVCllETRME

TARIHtNE KISA BR BAK

79

Genelolarak
evcilletirme
srecinin u drt aamay izlemi olabilece~i
dnlebilir: ilk olarak muhtemelen, bir trn evcilletirilmesinde, trn insan sosyal
ortam ile _gevek balar kurduu bir balang aamas oldu. Evcilletirilmeye
allanlar vahi trler ile birlikte kark ekilde beslemek yaygn bir ekilde devam etti
ve trleri morfolojik olarak vahi atalarna yakn tuttu. kinci bir aama trleri insan
sosyalortamna
baml yapt. Evcilletirilen 'hayvan aruk vahi tr ile bir arada
beslenmiyordu.
Sonu evcillemenin ayrt edici karakterlerini (vUcut boylarnn ve
boynuzlarn kUlti gibi) gsteren bir hayvan srsnn olumas idi. nc bir
aama srdeki belirli zelliklerin bilinli bir ekilde gelitirilmesiydi: rnein "byk
boy" ekonomik avantaj salayabiliyordu. Drdnc aamada ise insan hayvann hem
ekonomik (ct, st, yn gibi) hem de morfolojik (boynuz biimi, renk gib) zelliklerine
dikkat etmekteydi. Bu aamada evcilletirilen sr standart hale gelmi oluyordu.2l

2. Bitki

/'

Trlerinin

Evcilletirilmesi

Gnmzde, bitki evcilletirmcsinin ilk ortaya kt blge Yakn Dou olarak

kabul edilmektedir ve yakn bir tarihte yine bu gr lehinde baz bulgular elde edilmitir.
Yakn Dou'da tahlar ve baklagillerin ilk evcilletirilmesi iin dnem, yer ve sebepler,
blgesel arkeoloji, ekosistem dinamikleri modeeri ve eski-evresel (paleoenviromental)
almalarnn birleik bulgular ile ayrt edilebilmektedir. Buna gre evcilletirmenin
anayurdu rdn Vadisi ve Verimli Hilal'in gneyindeki blgedir.22 Yaklak olarak
10.000 yl nce insan, vahi trlerinin ikibin yldan daha fazla bir sredir hzla oald
baz bitkileri yetitirmeye balad. Evcilletirme iin mevvik iklim deiiklii, insani
evrenin deiimi, teknoloji deiimi ve sosyal yeniliin bir arada olmasndan
kaynakland. 1991 tarihli bir makalede bu etkilerin insanlk tarihinde ilk defa olarak ayn
mekanda ciz (unique) bir ekilde bir araya geliinin tarma yol at iddia edilmekte,
bylece evcilletirmenin kkeni ilk kez belirli bir corafi blgeye ve birka binyldan
fazla olmayan bir zaman aralna atfedilebilmektedir.23 Bitki evcietirilmesinin ana
blgesi rdn Vadisi'ndeki buharlam gllerin kylardr. Bu olayn tarihi ise Natufian
kltr dneminin sonuna, yaklak 10.000 yl nceye afedilmektedir. Uzun sren bir
2lOrta Dou'da drdnc aamaya M.O. 3.000'den ok nce geilmiti Vahi LUr nadir hale
geldike, evcilletirilmi
olan srye alnabilmekteydi.
Polonya'da Bilgoraj yaknnda
byk avparkndaki
son vahi adar 18l2'de yakalanm ve kyllere verilmitir. Erken
bir tarihte ayn ey Arabistan'n tek hrgtil devesi ve Orta Asya'nn iki hrgl devesi
iin de olmu olabilir, Singer, C., Holmyard, E. J. and Hall, A. R., eds. (1958), S. 340-

42

22McCorriston,
J. ve Hole, F. (199l)'un makalesinde bitkilerin ilk evcilletirildii
blge
olarak Gney Dou Akdeniz (Southem Levan) ifade edilmektedir. Ancak, makalede yer
alan ekle gre, bu ifade corafi olarak doru deildir. Levant kelimesi Akdeniz'in
dousunu
ve buradaki ky blgeleri
(Kbrs, Rodos, Girit, Suriye, Lbnan, srail,
Trkiye'nin gney kylar gibi) belirtmek iin kullanlmaktadr.
Dolaysyla bu yazmda
"Southem Levant" karl olarak, orjinal makalede kastedilen ile ayn corafi alan
belirtmek zere "Verimli Hilal'in gneyindeki blge" ifadesini kullanacam.
23McCorriston,
J. & Hole, F. (1991), The Ecology of Seasoral Stress and the Origins of
Agriculture
in the Near East, American Anthropologist,
93, pp. 46-69. Daha nceleri
tarmn kkenlerinin;
a) hzl ya da yava bir deime gsterdii, b) imdiye kadar
i>Clgelenenlerden daha erken bir tarihte olduu, c) Verimli Hilal'in geni aral boyunca
farkl yerlerde ortaya kt ve d) henz ok az kefedilmi blgelerde ortaya kt
eklinde grler vard. Aktaran McCorriston, J. & Hole, F. (1991), s. 46.

80

MURATBAS~ICI

iklimsel istikrarszlktan sonra Pleistosen'in sonunda, bugnknden ok daha gl bir

mevsimsel vurgusu olan bir Akdeniz iklimi ortaya km, uzayan ve kuraklaan yaz
mevsimi tahl ve baklagillerin Yllk trleri iin uygun bir ortam yaratml. Bu trlerm
ortaya kndan nce insan sert ohumlar gtmeye uygun al~er icat etmiti. Ancak
uzayan kurak mevsim ve depolanm yiyecekler kullanma ihtiyac, yakn evresindeki
kaynaklar tketen insan gruplan rasnda yerleikligi tevik etti. Bu nkoullar tarmn
gelimesini klaylatrdl.24
.
'.
Evcilletirmenin ve tarmri ortaya knda: i) nceden gerekli bitkilerin yeterli
bir miktarnn olmas anlamnda pir frsat; ii) bitkileri etkili bir ekilde kullanacak bir
teknoloji;
iii) (rnn toplay!clkta olduu gibi hemen elde edilememesi
ve
yetitirilmesi,
saklanmas ve topluluktaki kiiler arasnda dagltlmas anlamnda)
"gecikmeli getiri" ekonomileri ile baa kacak bir sosyalorganizasyon ve iv) insanlarn
yiyecek elde etme alkanlklarn~ deitirmeden nce bir ihtiya ortaya km olmas
gerektiini pek ok tarih-ncesi ~ihileri (prehislOrians) kabul etmektedir. Mevcut
bulgular ve teoriler bu koullarn rdn Yadisi'nde ezamanl olarak mevcut olduunu
gstermektedir.
Bylece bu kritik pnkoullardan herhangi birinin yokluu Yakn
Dogu'nun dier blgelerinde tar~mn balamasn engellemi grnmektedir. rdn
Yadisi'nde olutuktan sonra tarm yerel iklim, kltr ve evre artlarnn izin verdii
lde Yerimli Hilal blgesi boyuitca yaylld.25 .
.
Yerimli Hilal'in gneyindeJi blge en azndan son buzul agndan Holosen'e kadar
srekli yerleim grd. Pleistose~'in sonunda blgesel iklim iyileince ve fiziki evre
degi.ince bir dizi Epipaleolitik kltr dodu. Bunlardan sonuncusu Natufan kltr
(M.O. 10.500-8.500) idi. Gelen;iksel olarak Natufian, "balang halindeki tarmsal
ekonomi"nin en yakn temsilcisi (~Iarak kabul edilmektedir. Natufian tarm iin gerekli
btn kriterleri karlamaktayd ve hemen ardndan gelen kltrler tarma sahipti. Yahi
bitkilerin ve taharn hasad v(~ ilenmesi iin kuanlan talara gre Natufian'da
tarmsal bir teknoloji vard.26 ()~U Natufian yerleimi kk "avlanma kampar" idi.
Bunlarn yansra kk "kyler"iJlj de olduu bilinmektedir. Natufian'n kendinden nceki
kltrlerden fark, artan yerleiklik, daha byk nfuslar ve daha karmak sosyal
organi;,.asyonlard. Yerleiklik; i) artan mevsimsellige, gelien depolama imkanlarna ve
avlanan otoburlardaki bir azalma:~a cevap, ii) zerinde mlkiyetin denendigi arazilerin
korunmas, iii) insanlarn yerleim yeri civarndaki araziyi yetitirilen tahl miktarn
artrmak iin dzenlemesi, iv) tarm iin gerekli bir kltrel nkoul eklinde (giderek
karmaklaan sosyal ykmllkler ve kurumlar gibi) yorumlanabilirP
Bir ok bulgu Natufian'da hceki dnemlerden daha byUk derecede bir yerleikJik
oldugunu gstermektedir: i) saklama amalar iin, trensel kullanm iin ya da ev olarak
kuanlm olabilecek kalc mirjlari yaplar vardr; ii) gmme ilemi yerleiklik ve
kuaklar boyu sren bir ikamet iin ipucu salamaktadr ve yerel kltr tarihinde iil kez
olmak zere Natufian'da mezarlklar vardr; iii) beslenme ile ilgili bulgular vardr: O
. dnemde btn et ihtiyac avclktan elde ediliyordu ve Natufian yerleirnlerindeki hayvan

24ibid.,

s. 46.

25 ibid . s. 46.
26ibid.,

s. 49.

27ibid.,

s. 50.

-~

r-

EVtLLETRME

T AR HtNE KISA BR BAK

81

kemiklerinin % 40-80'i ceylanlara aittir. Ceylanlarn topluluk halindeki insanlarca

avland dnlmektedir. Natufian'da ncesine gre daha yksek dzeyde bir bitki
kullanm vardr. Orak bulgular, tahllarn hasat edildiini gstermektedir. Baz gruplarn
hareketliliinin azal vetme aralar ve depolama kolaylklar da bitkilerin daha
byk bir kullanmn ima etmektedir.28
Verimli Hilal'in gneyindeki blgenin toprak yaps Pleistosen'de tektonik ve
volkanik faaliyetler, erozyon ve deien de;iz dzeyleri ile ekillendi. Pleistosen'in
sonunda olduu ekilde bir iklim, topografi, bitki, fauna ve insan faaliyeti kombinasyonu
daha nce olmamt ve bugn de yoktur. Karmak ve deiken fiziki evre koullar
mevsimsel kuraklk vurgulu istikrarsz iklim yaps ile birleirce, insan yerleimlerinin
tekrarlayan oluumlarna ve yok olularna yol at, Ge Pleistosen'de dou Akdeniz
topografisi ve iklimi sonucu gller ortaya kt. Gllerin yerel evre, insan yerleimi ve
evcilletirmenin geliimi zerinde nemli etkileri oldu. Bu gller rdiin Vadisi'nde, bu
vadinin dousundaki plato ve vadilerde ve Sina Yarmadas'nda bulunuyordu. Yakn
Dou'nun baka hibir yerinde blgedeki bu ortam la karla.trlabilir ortamlar yoktu.
Verimli Hilal'in gneyindeki blgede arkeolojik bulgular M.O. 18.000-12.000 arasnda
bir "kurak dnem" ve M.. 12.000-8.000 arasnda bir "nemlilik-ya art" ima
etmektedir. M ... 18.000-12.000 arasnda blgenin yzey sularnda nemli bir azalma
oldu. S,i gller kurudu ve bazgller blnd. Bu kuraklk, artanyerleiklik iaretleri
ve marjinal blgelerdeki yerleimIerin terkedilmesi ile uyumaktadr.lnsanlar daha siirekli
su kaynaklarnn bulunduu blgelere gitti: artan yerleim erken Natufian kylerinde
daimi su kaynaklarnn yannda olmaya balad.29
klimsel mevsimsellik yllk bitkiler'in yetimesi ve evcilletirilmesinin neden ilk
olarak Verimli Hilal'in gneyindeki blgede ortaya ktn anlamak ta nemlidir. tkim,
atmosferik
koullar,
yzey koullar
ve dnyann
yriinge parametresinden
etkilenmektedir. Levant 18.000 yl nce bugnknden 6-8 C .daha souk ve daha kuraku.
18.000 yl nceki buzul a zirvesinden sonra kuzey yarmkresiriin artan gne mas.
nedeniyle yava bir ekilde snd. Buna da dnyann ekseninin deien as yol at.
M.. 10.000-4.000 arasnda (ki bu dnem iklimseloptimum
olarak bilinir) kuzey
yarmkrenin Temmuz scaklklar bugnden ortalama 2-4 C daha yksek, k scaklklar
da ayn lde daha dkt. Sonu, kuzey yarmkilrede bugnknden daha byk bir
mevsimsellik oldu ve bu dnemde Yakn Dou, tarihinde iklim farklarnn en byk
olduu dnemi yaad. Yaz ve k scaklklarndaki daha byk ztln yannda yaz
kurakl uzad ve daha belirgin hale geldi.30 Artan buharlama Pleistosen gllerini
kuruttu ve ei grlmemi kurak mevsim vurgusu yllk bitki trlerini getirdi; scakkurak yazlar ve yal-serin klar ilc karakterize edilen Akdeniz iklimIeri ortaya kt.
Ktasaliklimden
Akdeniz iklimine gei ilc Holosen'in banda Verimli Hilal'in bitki
rts epeyce deiti. zellikle yllk bitkiler ortayakt ve kurak yazlara uyum salad:
31
baz yllk bitkiler, muhtemelen ilk kez, bu blgedeki florann en byk bileeni oldu.

28ibid.,

s. 50-51.

29ibid:,

s. 49, 52.

30ibid.,

s. 54.

31 ibid., s. 54. am (Pinus), me~e (Quercus), defne (Laurus nobilis), zeytin (Olea europaea),
ilek (Arbuus), sedir (Cedrus), ard (Juniperus)
gibi Akdeniz bitkileri iklim deiiklii
ile Yakn Dou'da (i b?lgelerde de) yaylmaya balad. ibid., s. 55, 47.

i MURAT

82

BASKc

Dier Akdeniz bitkilerinde lyme, scak ve kurak yaz aylarnda kesilirken, btn
hayat srelerini bir ylda tamaml:ayan yllk bitkiler yeniden reme yeteneklerini bol
miktarda tohum ile bir sonraki yamurlu mevsime kadar srdrmektedir. Tohumlar
yeterli yagmur gelinceye kadar rlizlenmediinden,
yllk bitkiler yaz kuraklndan
(ieklenme ve rn vermeyi bahar sonunda tamamlayarak) korunmu olur. Yazn
sonunda bitkiler lmekte ama y~ni nesilin tohumlar toprakta ya da (yllk bitkilerin
evcilletirilmesinden sonra) depo~ma ukurlarnda korunmaktadr. Beklenmedik iklim
koullarnda yllk bitkiler, filizlehme iin yeterli yaa kadar, bozulmadan 20 yldan
fazla kalabilmekledir. Bylece yllk bitkiler Pleistosen srasndaki kurak yazlara cevap
olarak doan yeni trler iinde t)askn hale geldi. Gl mevsimsellik, depolama ve
yerleiklik iin mevvik salad. nsan yllk bitkileri sadece evcilletirmedi, ayn
zamanda daha uzun mrl bitkilere gre onlar tercih etti.32
zetlenirse, Verimli Hilal'i~ gneyindeki blgede artan yaz kurakl ve gllerin
kurumas ile insanlar kritik kaynaclarn mevsimsel ktl ile karlat. Bu ktlklara
depolama ve yerleme ile karlk; veren insan yerel evre zerindeki basky artrd ve
kaynaklar tketneye balad. Hardket etmekten ziyade (nk muhtemelen dier yerleik
gruplar yakndaki blgelerin kayn'E' larLn tkettiinden), insanlar abalarn yk tohum
hasadnda younlatrd. Bylece,
tan mevsimsellik, i gllerin kurumas, yerleikliin
avantaj ve gerekli yerel kaynak arn tkenii, Natufian dneminin sonunda tahl ve
baklagillerin evcilletirilmesini aLklamaktadr.33
Arkeolojik bulgular yeni hlyat
tarznn bu merkezden birka yzyl
.
i.
_ iinde yakn
evresine yayln desteklemektedir. Natufian'n hemen ardndan (M.O. 8.500-7.500
civarlannda) evcilletirilmi ilk fihllar Jericho'da (emmer cinsi buday ve iki-sral
kabuklu arpa) ve Nativ Hagdud'dp, (iki-sral arpa) bulundu. am blgesindeki en eski
yerleim kynde (Te Aswad) M.. 7.800'e larihlenen emmer cinsi buday, bezelye ve
mercimek bulundu. M.. 8. binyln sonlarndan itibaren Yakn Dou'da yaygn bir ky
patemi ortaya kt. M.. 7.500'dln itibaren ise byk yerleimler grlmeye baland.
Bundan sonra Verimli Hilal'in gilneyindcki bl~eden dou ve kuzeye doru Anadolu
ilerine ve Zagros'a ulaan yayll alar oldu. M.O. 6.000 civarlarnda kei ve koyun da
tarmsal ekonomide yer alyordu.3'1

Tahllarn evcilletirilmesi
hakknda ilk arkeolojik bulgu ve hayvanlarn
evcilletirilmesinin ilk bulgularn bazlar, batda Yunanistan ve Girit'ten douda Hazar
denizinin gneyine kadar olan gen bir blgeden gelmektedir. Burada, ilerinden buday
i

32;bid..

,. 56-58.

-1-

s. 59. Yakn Dou'nun eycillelirilen

ilk biLkileri iki-sral arpa ve emmer ve
einkorn olmak zere ilkel iki b~day Lipidir. Buday ve arpa Yakn Dou'nun "yerli"

33ibid.,

bitkileridir.
EvcilleLirilmi
i~i-sral
arpann
en eski gstergeleri
Evcilletirilmi
ok-sral arpann kkeni ise belirli deildir. lsaac (1970),

Jarmo'dadr.
s. 57.

34McCorriston,
J & Hole, F. (19~1), s. 49, 51. M.O. 7.000 ve 3.000 yllar arasnda
Msr'dan Hazar Denizi ve Iran Krfezi'ne kadar uzanan blgede hzl bir gelime olduu
ve M.O. 3.000'den nce ehirl rrin ortaya kt grlmektedir.
Bu byk merkezi
blgeden tarmsal devrim dorudan ya da dolayl olarak bULn Avrasya'ya yaylmtr.
M.O. 7.000'e doru kU7.ey Irak'la, 6.oo0'e doru Mezopotamya,
Suriye ve LObnan'da,
5.0oo'e doru Msr'da silrekli yel!leimler ortaya kmLr. Daumas (1969), s. 66.
i

EVCllETRME

83

T ARH1NE KISA BR BAK

ve arpann evcilletirildii vahi bitki trleri bulunurken ayn zamanda kOy'.un,kei, sr

ve domuzun vahi atalan sadece bu blgede bir arada bulunmaktadr. M.O. 10. binylda
avclk ve toplaycla dayanan insanlar vahi arpa ve vahi buday baklarla biiyor,
taneleri tyor ve depolama ukurlar kullanyorlard. 6. binylda ise Yunanistan, Girit,
Trkiye, Akdeniz'in dou kylar, Irak ve ran'da Zagros Dalarnda, ran'da ve Hazar'n
gneydousunda, arpa ve buday yetitiren ve kei ve koyun besleyen ky topluluklar
vard. Daha sonra evcilletirilcn bitkiler arasna keten (nceleri ya iin), bezelye,
mercimek ve burak girdi. M.. 4. binylda da zeytin, asma ve incir dou Akdeniz'de
evcilletirildi.35
Tarmn geliimi Gliney Bat Asya ve Dou Akdeniz'de devam ederken iftilik ve
hayvanclk batda Avrupa ve Kuzey Afrika'ya doru yayld. Yunanistan, Girit ve
Kbrs'ta evcilletirme Gney Bat Asya'daki kadar erken olmu olabilir; buradan iftilik
kuzeyde Tuna ve buradan kuzeybatda Baltk ve Kuzey Denizi'ne geti. M.. 4.000'de
tanm Kuzey Denizi ve Baltk'a ve ngiliz adalarna, spanya ve Gney Fransa'ya, M..
2.500'de skandinavya ve Rusya ormanarnn gneyine ulat. Msr'da ise tarmn ilk
bulgusu olan buday ve keten M.. 4.900'de yetitiriliyordu. TarlI11Marib'e de M.. 4.
binylda ulat.36 Birok bitki, tarmn yayld bu ikincil merkezlerde evcilletirildi.
Buralarda hem eski evcil trlerin yeni eitleri hem de tamamen yeni (o evre koullarna
uygun) trler retildi.37
Yetitirme fikri bir kez alglannca eitli bitkilere uyguland ve deneme-yanlma
yntemi ilc hangilerinin istenir olduu bulundu. Yeil ve kk sebzeler arkeolojik bulgu
brakacak kadar dayankl deildir, ancak abuk bymeleri erken bir dnemde
yetitirilmi olmalarna imkan vermektedir. Tahllar ve baklagiller hzl bydklerinden
zel bir ilgi ekti; stelik bunlar saklamas 'da kolayd. Meyvelerin yetimesi ise birka
mevsim aldndan bunlar muhtemelen daha sonra evcilletirildi.38 u anda yetitirilen
rnlerin ou M.. 2.000 civarnda ya da daha nce evcilletirilmi durumdayd. Fakat
bunlarn ou ok yakn zamanlara kadar ilk evcilletirildikleri blgelerle snrl kald.39
Bitki yetitirme hayvanclk zerinde de etkili oldu; artk bol miktarda yem retmek
mmknd. Bu durum, yerleik hayatla birlikte, srn evcilletirilmesini salad. Tanm
ayrca apa, saban ve depolama tekniklerinin geliimine yol at ve teknoloji bir ivme
kazandl.40

35Grigg

(1974),

s. 11.

36 ibid., s. 15-16. Gney Bat Asya'nn yannda Gney Dou Asya'nn ve in'in de
evcilletirmcnin
nemli ve bamsz birer merkezi olduu dnlmektedir.
Kuzey in'de
bilinen ilk iftiler M.O. 5. ve 6. binyldadr. Orta in'de M.O. 2.300'de, Tayland'da
M.O. 3.500'de evcilletirilmi
pirin tarm yapld ynnde bulgular vardr. ibid., s.
16.
37Baz
38Derry,

bitki ttirlerinif evcilletirilme

blgeleri

T. K. and Williams T. (1960), s.

yaznn ekinde sunulmaktadr.

S.

39Grigg (1974), s. 24. Ozellikle 15. yzyl~ kadar bitkilerin

Eski ve Yeni Dnya arasnda bir bitki mbadelesi yoktu.
40Singer,

C., Holmyard,

corafi

E. J. and Hall, A. R., eds. (1958), s. 353, 374.

yayl

ya~at

ve

84

MURAT BASKc

. 3. Hayvan

Trlerini

Evcilletiritmesi
i

Hayvanlarn evcilletirilii srecini tanmlamak bitkilerinkinden daha. zordur.

Birok tarihi Pleistosen dnerrinde insann sr hayvanlar ile bir ortak yaamsal
(s~m.bi~I~C) i.likide olduunu vei ev.cilleti~m~~e geiin s~d~e en es~i buluntularn
ednldi Gney Bat ASya'da del, Esk Dunya'nn etl blgelernde olduuna
inanmaktadr.41
i
i
i

Hayvanlar iin evcilletilme sras genellikle yle dUnlmektedir: "p"

hayvanlar (kpek) mUhtemee~ ilk evcilletirilenlerdi.
kinci grup vahi halleri
mevsimsel gler srdren ve l nedenle kendi de bir gebe olan insanla bi~ derece
ilikiye giren gebe hayvan< rd (koyun, kei, rengeyii). Bu hayvanlar insana
avlanmann yansra kesim (slaugher) yoluyla da yiyecek salyordu ve bylece insan
yerleimleri daha kalc oldu. Qnc grup, tarmla birlikte gelen yerleik hayat ile
evcilletirilmi s'r gibi hayvanl.a-d. Drdnc grup 4lam arac olarak (yk hayvan,
binme ve ekme ileri iin) evciUetirilenlerdi (eek, yaban eci, deve, at). At ve deve
insan kullanmna en son giren h<yvanlar olup, genelolarak kesim iin kullanlmamtr ..
B u durum bunlara dini yasaklar i ~ygulanm olabilccei~i akla getirmektedir. Kei ve
koyunun evcilleLirilmesi
radyokarbon
tarihleme yntemi ile M.. 6.000'lere
atfedilmektedir. Keinin evcilleLirilmesi daha da erken balam olabilir.42
.

Kpein ilk evcilletirile~ hayv~n olduu ynnde genel bir kan olsa da binu
destekleyen yeterli bulgu yok~r. Kemik karakterlerinden
eitilmikurtlar
ile ilk
evcilletirilmi kpekleri ayrt eunek mmkn deildir. Ancak tamamen evcilletirilmi
kpekler ayrt edilebilmektedir. l:tCilleLirimi kpekler hakknda Yakn Dou'da M..
7-8 binlere uzanan bulgular vardr. Zoologlarn ou evcilletirilmi kpein (canis lupus
familiaris)
bLn trlerinin kurilan (canis -lupus) Lrediine inanmaktadr; bunlarn
kromozom saylar ayndr. ak ln kpein atas olduu hakkndaki eski gr ise
kromozom saylar uyumadndan terkedilmitir. Kurt ve insan arasnda ilk ilikinin,
kurtlarn insanlarn kamp yerlerine yaknlamalar-balanmalar ile olduu dnlebilir.
Kurtlar bir kamp takipisi olarak' ho karlanm ve yar-evcil bir iliki geliene kadar
fazla dikkaLe alnmam, yavru kw~tlann evcilletirilebilccei grlnce de bunlar yenmek
zere evcilletirilmi olabilirler. Blu kurt-kpeklerin yaran muhtemelen, dmanlara kar
bir uyar ya da av srasnda yardm gibi anlarda grlyordu.43
_ tk evcilletirilen yem ha)jvanar olarak bilinen kei, koyun, sr ve domuzun
vahi atalarnn doal aral her 'iri iin farkl olsa da, bu aralkla:n hepsi Bat Asya'da
kesimektcdir.
Her birinin ilk nce burada evcilletirilmi
olmas mmkndr.
Evcilletirmenin
vahi atann y: am blgesinde ya da yaknnda bir yerde olduu
varsayllabilir.44
i.

410rigg

(1974). s. 39.

42Singer, C., Holmyard, E. J. anb Hall, A. R., eds .. (1958), s. 351; Derry. T. K. and
Williams T. (1960), s. 4748. 431saac (1970), 96.97.
44ibid.,

s. 77.

EVCLLETRME T ARHNE KISA BR BAKI

85
/

Koyun ve kei, sr ve domuzdan nce evcilletirilmitir. Gney Bat Asya'daki

ilk ky yerleimlerinin hepsi bu iki hayvann kemiklerine sahiptir. Avrasya'da M.. 10.
binyla ait drt vahi koyun tr bulunmutur. Modem koyunun atas muhtemelen ural
denen bir cinstir, ki bu, evcilletirmenin Aral ve Hazar glleri yaknnda Orta Asya
bozkrlarnda olmu olabileceini gsterir. Ancak en eski eve il koyunla ilgili bulgu Bat
Asya'dandr ve koyunun evcilIetirilmesinin gneydou Avrupa'da, gneybat Asya'da ve
Orta Asya'da bamszca ortaya kt eklindeki gr daha fazla taraftar bulmaktadr.
Yaygn pastoral gebeliin ancak koyunun ilk iftilerce baarl bir ekilde
evcilletirilmesinden sonra gelimi olmas muhtemeldir. Psikolojik olarak koyun belki
de sr hayvanlarmn en evcillemiidir, yaam iin tamameninsana bamldr.45
Kei (eapra hireus) muhtemelen evcil ilk sr hayvandr ve Indus vadisinden
Yakn Dou'ya kadar uzanan bir aralkta yaam olan vahi keiden tremedir. Vahi
keiler Avrupa ve Kuzey Afrika'ya da yaylmt, fakat modem keinin en muhtemel atas
Gney Bat Asya ile snrldr. Kei ve koyun douda'in'e, batda Avrupa ve Afrika'ya
ve gneydouda Hindistan'a erken tarmclarca gtrld. Eski Dnya'da r.aygn olan bu
hayvan Amerika ktasnda bulunmamaktayd.
Evcil zelliklerini M.O. 7. binyln
ortalarndan nce kazanmt.46
Evcil domuzun atalar ise Yeni Gine ve Avrasya'nn.Pasifik blgelerinden batda
Avrupa ve Kuzey Afrika ile Atlantik'e
uzanan bir blgede idi. Domuzun
evcilletirilmesinin ana merkezini belirlemek gtrama bulgular bat Asya kkenlilii
desteklemektedir. M.. 7. binyln ortalarnda Yakn Dou'da domuz evcilletirilmeye
balamt. Daha sonralar domuz Mezopotamya'da nemli hale geldi.47
Gnmzn evcil srlar tck bir atadan (Bos primigenius) geliyordu ve bu
hayvan Avrupa'da Orta alar'n sonuna kadar yaadl.48 Bu vahi tr erken Neolilik
dnemlerde Avrupa, Kuzey Afrika ve Gney Bat Asya'da bulunuyordu. Evcilletirilen
sra ait ilk arkeolojik kant Yunanistan'a aittir ve M.. 8.500 ya da 6.S00'e
tarihlcnmektedir. M.. 5. ve 4. binyllarda Dou Akdeniz ve Gney Bat Asya'da sr
vard. Sr Kuzey Afrika ve Avrupa'da yayld ya da bamszca evcilletiriidi. kinci bir
tip evcilletirilmi sr (Bos braehyeeros) M.. 3. binyla ait arkeolojik bulgularda
grlmektedir:
farkl bir kafa ekline ve daha ksa boynuzlara sahiptir. Bunun
evcilletirilmi Bos primigenius'lar arasndan seilenlerden tredii dnlmektedir.
Sr Msr'a M.. S.OOO'lerde girdi ve Kuzey Afrika kys boyunca batya doru
spanya'ya ve bat Avrupa kylarna yayld. Avrupa'ya Balkanlar aracl ile girdi, ancak
Avrupa'da
bamsz
evcilletirmeler
olduu dnlmektedic'.49
Sr bir kez
eycilletirilince, gcnden ekme ilerinde yararlanlabilecei fikrinin domu olmas
muhtemeldir.
Hayvanlarn
ulam iin kullanlmas
da muhtemelen
sr ile
balamtr.50
4. binyln sonlarna kadar Gney Bat Asya'da saldnn bulgusu

.45Grigg

(1974), s. 42; Isaac (1970), s. 80.

46Jericho'da
47Isaac

buluntular

vardr. Grigg (1974), s. 42; Isaac (1970), s. 78.

(1970), ~. 84-85.

48Son rnei 1627'de lmur.

49Grigg

ibid., s. '81.

(1974), s. 40; Isaac (1970), s. 81.

5 ODerry , T. K. and Williams T. (1960), s. 190.

M )RATBASKc

86

yoktur.51 Sr, koyun, kei gibi havvanlar, insannkine rakip olmayan bir beslenmeleri
(diet) olduundan insann kullanmrja rahat uyum salad. Sr halinde yaadklarndan
insan tarafndan yakalanmalan ve kontrol edilmeleri kolayoldu.
~ek (equus asinus) Afrika ~aunasndan kan ekonomik neme sahip en eski
hayvandr ve Afrika'nn vahi e(inden tremitir. Eein evcilletirme srecini
tasarlamak zordur. Kuzey Afrika'da )Iiyecek olarak avlanyordu. Koyunun balangta yk
hayvan olmas, snn koyunun yenne yk hayvan olarak ikamesi gibi eek de sr
ve/veya koyunun yerine kurak blgelerde ikame edildi ve nihayet deve Eski Dnya'nn
kurak blgelerinde u7;un mesafe ta;ma fonksiyonunu zerine ald. Eek y~
Ms.r'da
yaklak olarak M.. 3.000'de yk hayvan olarak kullanlyordu ve evclletrme
blgesinin yukar Msr olduu dnlmektedir. Eein evcilletirilmesi gebeliin
nemli ekilde yaylna yol at:. Kadnlar, ocuklar, yallar ve kamp eyalarn
tamakta uygundu. Beni Hasan'ta M.. l892'den kalan ve bu tr tamacl
betimleyen freskler vardr. M.. 4. ~inyln sonlarna doru eek Msr aracl ile btn
Yakn Dou'ya yayld. abuk yayl muhtemelen gebeler ile ilgiliydi. M..
2.000'de eek kervanlarnn Yakni Dou'da dzenli kullanmda olduu bilinmektedir.
Eek Anadolu ve Yunanistan'a da yayld ve M.. birinci binyln ikinci yarsnda
talya'da nemli hale geldi. Greko. Romen dnemde ise eek btn Akdeniz dnyasnda
nemli bir i hayvan idi.52

3.1. Oeven;n

eVde'jr;mes;

Devenin evcilletirilmesi kqra ulam tarihinde nemli bir aamadr; i!lsann ilk
kez l blgeleri zerindendzenli lcaret yapmasn ve ilikiler kurmasn salamtr.
Aynca o ana kadar koyun ve eeini fiziki gereksinimleri tarafndan snrlanan gebeliin
daha da gelimesine yol amtr. i
.
Antik yazarlarn tek hrgl' Arabistan devesi (dromeda',-y-camelus dromedarius)
ile iki hrgl Asya (Bakrian) tievesi (camelus bactrianus) arasnda yeterli aynm
yapmamas baz karklklara yol pmsa da bugn her iki tr n tarihi doru bir ekilde '
bilinmektedir. Arabistan devesi gneyli ve sca seven bir trdr. Bu trn fosil
kalntlar
Romanya'y da iercln gney Avrupa ve Kuzey Afrika'da (Cezayir)
bulunmutur. Arabistan ve Kuzdy Afrika kkenli grnmektedir. Bu tr Paleolitik
dnemde gney Avrupa'ya da yaylm ama Neolitik dnemdeki iklim deiiklii ile
tekrar Akdeniz Asya's ve KuzeyjAfrika'ya geri ekilmitir.53 Arabistan devesinin, iki
hrgl Asya devesinin evcil bir ~eidi olduu eklindeki eski teori yanltr. Hayvanlar
ayr vahi atalara sahip grnmekt~irler. Asya devesi ran 'dan Gobi'ye kadar uzanan Orta

i
5-1-G-r~ig-g-(
1-9-74-)-,
-S.-II-.----r
521saac (1970), s. 86~89: Derry,! T. K. and Williams T. (1960), 's. 190. Ayrca e~itli
dnemlerde
e~itli blgelerde
paka hayvan tilrleri de (ceylan, antilop, geyik gibi)
evcilletirilmeye
al~ld. Muhjemelen dier silr hayvanlarmn
baarl evcille~irme
deneyimleri bunlarn da evcille~~irilmesi giriimlerine yol am~t. Yakn Dou'da M.O.
8-5. binyllara ait ceylan bulunular vardr. Ayrca ahin, ita, m, aslan, kaplan, leopar
gibi hayvanlar ve e~itli ku~ tilreri stat gstergesi olarak, savata ve avda kullanlmak
zere ya da kutsal kabul edilm leri gibi e~itli sebeplerle evcille~tirilmeye
al~lmtr.
Isaac (1970), s. 99-100.
53Dumas

(1969), s. 91; Forbes (i 65), s. 194.

. EVCtllETRME

TARtH1NE KISA BR BAK

87

Asya llerinin yerlisidir ve daha ilkel bir tiptir; iki hrglln bir yetikin (adul/)
zellii olarak srdrrken, Arabistan devesinde ise ift hrg embriyoda belinnekte ama
doumdan nce tek hrgce birlemektedir. Bylece Arabistan devesi devegillerin daha
yeni bir yesidir. Tek hrgl deve gney, iki hrgl deve kuzey vahi trlerinden
gelmi grnmektedir. Asya devesinin kemikleri Hindistan'dan Orta Asya ve Sibirya'ya,
Volga nehrine kadar olan alanda bulunmutur. Bu tr muhtemelen M.. 3. binylda Orta
Asya'da evcilletirilmi grnmektedir.54 Buradan bir yanda Uzak Dou ve in'e dier
yanda Afganistan ve lran'a ve Yakn Dou'ya yaylmur. Arabistan devesi de yine M..
3. binylda Arabistan'da evcilletirilmi grnmektedir.55
Asya ve Arabistan
develeri
kesinlikle
l ve bozkr g,ebelerince
evcilletirilmitir. Gebeler iin bu hayvanlar muhtemelen M.. 3. binyl kadar erken
bir dnemde en uygun ulam yntemi oldu. Balangta st ve postlar iin beslendi ama
hemen, zellikle belirli alanlar~a, yk hayvan olarak kullanlmaya balad. Eski
Dnyann iklim artlarna en iyi uyan yk hayvanydl. Ancak antik dnyada ok yaygn
olardk beslenmiyordu ve yayl yava oldu. Her iki cinsin byk miktarlarda kullanm
M.. ikinci binyln ortalarnda Asur imparatorluu'nda askeri amalarla yaygnlat.
Daha sonra Pers ordularna geti. Bunlar aslnda taktik hareketler iin pek uygun deildi:
iki hrgl deve zellikle yk hayvan olarak, tek hrgl deve ise binicilik iin
kullanlm grnmektedir.56 Orta Do~'da Hellenistilas dneminde ve zellikle Roma
hakimiyeti dneminde, Kuzey Afrika'da ise M.S. ilk drtyzyl iinde kullanmlar artu.
Islam istilalar ncesinde ise her iki trn de youn olmayan bir generkullanm vard.57
ki trn eitli corafi blgelerdeki yayl hakknda unlar sylenebilir:
i) Mezopotamya ve ran: Buras tek ve ift hrgl develerin corafi alanlar
arasndaki snr blgeydi. nce Asya devesi Kuzey !ran'a geldi; buradan, muhtemelen
Hazar dalarnn gneyindeki blgeden, Mezopotamya'ya
geti; Mezopotamya'da
Arabistan devesinden nce yaygn bir kullanmdayd. Arabistan devesi M.O. 8. yzyl
sonlarndan itibaren metinlerde grlrken Asya devesi M.. I:100'lerde grlmektedir.
Asur mparatorluu, Asya devesinin Media'dan(M..
UOO'lerde) ve Arap devesinin
Arabistan'dan
(M.. 700'lerde) geliinde nemli bir roloynam
gibidir. Gney
Mezopotamya'daki kullanm genellikle daha ge tarihlerdedir.58 M.. L.400'den nce
Arabistan devesi Smerlilerce biliniyordu. Smerce adnn "deniz lkelerinin eei"
anlamna gelii Suriye llerinin gebeleri tarafndan getirilmi olduunu ima
541saac (1970), s. 91 -92; Daumas
atalar olduunu gstermektedir.

(1969),

s. 91. Fosil buluntular

55Forbes (1965), s. 194; 208. "Asya devesinin

2.000'den ok sonra olamaz." ibid., s. 196.

bozkr

ku~andaki

iki trn kendi v~i

evcille~tirmesi

M.O.

56Forbes (1965), s. 193. Asya devesi Pers ordusu ile Anadolu'ya geti: Kros'un onlar
Lidya ordusunun atlarn korkutmak iin kulland bilinmektedir.
Pers ordusunda yk
hayvan olan Arabistan develeri de vard. ibid., s. 196.
,
57Daumas (1969), s. 92. Tek hrgl deve 1000 libreye (yakla~k 450 kilo) kadar yk
ta~yabilmektedir.
500-1000 libre aras ortalama bir ykle gnde 25 mil (maksimum 60
mil) katedebilmektedir.
Oralama 5-7 mil hza sahiptir ve susuz U gUn dayanabilir. Susuz
12 gn yol ald ve Somali'de dzenli olarak 5-6 gn susuz seyahat ettii bilinmektedir.
Forbes (1965), s. 194.
58Forbes

(1965),

S.

204-205.

MURAT BASKc

88

eunekledir. Arabistan devesini Mc:zopotamya'ya getinnelerine ramen l sakinleri ve bu

tUr Anik Yakn Dou'nun ayrt edici bir zellii 01mad.59
ii) Kuzey Afrika: Asya devesi Neolitik dnemlerde Kuzey Afrika'da mevcuttu.
Ancak Libyallar ve Numidyallar devclere sahip grnmemekte, Kartaca dkmanlannda
bahsi gememekte ve sadece Kuzey Afrika kylarnda ticaret kervanlarnda kullanlm
grnmektedir. Arabistan devesi ise Roma dnemine kadar bilinmiyordu; Sezar ve
Arcadius dnemlerinde kiy ehirlerinde bunun kullanm kaytlan vardr. Libya'ya M.S.
2. yzylda yayld: Libyal devel binicileri l savalarnda M.S. 2. ve 3. yzyllarda
grlmektedir. Arabistan devesi daha sonralarVandallarn
ve Araplarn savalarnda
60
nemli rol oynadl.
iii) Arabistan: Antik Arabistan ekonomisi tek hrgl devenin ulam arac
olarak kulIanmna dayanyordu. ~ .. 1.300 ve M.. 8oo'lerdeki Arabistan kraklarnn
Arabistan devesi besledii kabul dilmektedir. Burada retilen ya da Hindistan'dan gelen
maar kervanlar ile daha batdaki blgelere gnderiliyordu. Asya devesi ise muhtemelen
Asu'r gibi Arabistan'a da gelmiti. e burann iklimine uygun deildi.61
iv) Msr: Arabistan deves Msr'a Asurlular sayesinde szdi ve ancak Hellenistik
dnemde nem kazand. . sakinleri ile olan ilikilerinden dolay eski Msrllar
hanedank
ncesi dnemlerdem beri Arap devesini biliyorlard,
fakat. bu tr
ekonomilerinde
nemli bir rol aynamad. HelIenistik dnemde Arabistan ve dier
lkelerle l aracl ile ticare ekonomik olarak nemli olmaya baladnda nemli hale
geldi. Suriye'de ise evcillelirilmi:i Arabistan devesi M.. 3. binylda grlmektedir.62

3.2.

Atn

,
i
Evcilletiri;lmesi

'

,
At binicilik tekniklerinin lilk uyguland hayvandr. Daha nce evcilletirilen
hayvanlar hem yk hem insan tamakta kulIanlyordu, fakat zel bir teknik olarak
binicilik al evcilletirenlerin
bir. icaddr. Yakn tarihlere kadar ilk evcilletirme
giriimleri M.. 3. binylda yaplm grnyordu; bilinen ilk kemik bulgular Orta
Asya'da Aral Gl'nn kuzeyindeki bozkrlardayd.63 Ural nehrinin bausnda nemli
sayda at kemiklerine rastlanmas ise M.. 2. binyln ikinci yarsndan itibarendir. At
muhtemelen sr, Asya devesi dibi hayvanlarca salananara benzer igc hizmetleri'

saglayan ;kamc b;, .vcB ,"'dU.'tYCn; baz>bulgula. gre isc am cvcillc;rilmc,;n;n

s. 204. Dromedary (tek -trg
deve)=gamma/u (Akada), gamal (branice),
kamelos (Hellence), camelus (I~atince). Gerek deve (Asya devesi) ise antik yazarlarca
Hellence
droma (abuk ayakl)'dan gelen ekilde (kamelus) dromadis
olarak

59ibid.,

adlandrlmtr.
60ibid.,

ibid., s. 209.

s. 202, 208; Isaac (1970); s. 95.96.

61 Forbes (1965), s. 206.

62ibid.,
s. 201, 203; Isaac (1970), s, 95.6. Deve dou kltrnde nemli bir rol
oynamtr. Avesta'da geen us~itra eki "develere sahip olan" anlamndadr ve bu ek ile
biten pek ok isim vardr. Aktan Forbes (1965), s. 195.
63Kuznetsk blgesinin
(1970), s. 93.
64ibid.,

s. 93.'

ACanasevo kllr ve Andronovo

,.

k~ltr" M.O. 3.-2. ,binyL. Isaac

'

EVCLLETRME

T ARtHINE KISA BR BAK

89

dnemi ve yeri biraz daha kesinlik kazanmtr ve eski g( desteklemektedir. At bir

gem aracl ile srlmektedir ve gem atn dileri zerinde iz brakmaktadr. Dolaysyla
ata binmenin kkenini bulabilmek iin diler zerindeki izler incelenmitir. Buna gre ata
binmenin balangc yaklak olarak M.O. 4.000 civarna (ya da M.O. 4.000-3.500
arasna) ve Ukrayna bozkrlarna tarihlenmektedir.65
At binicilii, kara ulam teknolojisinde tekerlekten nceye tarihlenen ilk byk
yeniliktL Sadece buharl lokomotif ya da otomobilin icad ile karlatrlabilecek dzeyde
bir etki ,yaratt. Ata binme, ticaret ve ticaret yollarnda, yerleim paternlerinde, sava
tehizatnda, sosyal organizasyonda ve siyasi ideolojide nemli deiikliklere yol at. At
biniciliinin Orta Asya gebeliinin kkeninde ve .Avrupa Bronz a toplumlarnn
gelimesinde anahtar roloynad kabul edilmektedir. At, insann bir gnde alabilecei.
mesafeyi iki- katna kard. Hareket hzn da ayn oranda artrd. Daha nce etkili bir
ekilde eriilemeyen kaynaklar, pazarlar, dost'ya da dman dier topluluklar ulalabilir
hale geldi. Hzl uzun mesafe keifleri de ilk defa mmkn oldu. Atlar olmayan ya da at
yaygn ve etkili bir ekilde kullan(a)mayan yerleik toplumlar saldrya ak hale geldi;
nk atllar birden ortayakyor ve herhangi bir yaya birliinin izleyerneyecei kadar
hzl bir ekilde geri ekiliyorlard. Hareketlilik, Avrasya toplumlarn deitiren ve
kltrel bir avantaj salayan bir olgu oldu. Ancak at binicilii heryerde abucak
yayllmad.66
.
Indus vadisi kltrlerinde (Harappa, Mohenjo Daro) ve Smer'de at yoktu. At
Mezopotamya'ya M.O. .OOO'den biraz nce, muhtemelen Trkistan ve ran zerinden
geldi. Fakat nemi fazla deildi.6 7 Anadolu'ya geii ise yaklak M.O. 18001400'lerdeydi, ancak at nadirdi ve sadece soylularca.besleniyordu. M.O. 1.5OO'den sonra
araba ile birlikte at, daha yaygn' ekilde kullanlmaya balad. At Msr'da M.O.
1.7oo'Ierde grld. Atn sava araasna koulmas her ikisinin de nemli lde
yaylna yol at. M.O. . binylda at ve sava arabas Afrika'da Nijer, Asya'da
Hindistan ve in, Avrupa'da skandinavya kadar uzaa yayld. 68
Yakn Dou insanlarnn at nasl benimsediini belirlemek ok kolay deildir.
At, uzun mesafe tamacl iin deve ya da eekten daha uygun deildi ve ksa tamalar
iin sr daha stnd. Mezopotamya ve Msr'n doal faunasnda at yoktu. Yakn
Dou'da askeri ve ulam amal binek hayvan olarak kullanl, belki ehir duvarlar ve
daha etkili bir nehir ulam olduu iin bir dereceye kadar kstland. Ote yandan
blgenin doalotlaklar olduka snrlyd ve oluturulmu bir tarmsal sisteminfvarl,
65 Spesifik yer ise Kiev'in 200 km. gneyinde ve Dinyeper'in
sa kysnda yer alan
Dereivka'dr.
Anhony, D.W. & Brown, D. R. (1991). s. 22. Gemden baka kontrol
yntemlerinin
daha nceleri kullanlm
olmas imkan dahilindedir
ancak bunlarn
kullanm arkeolojik olarak aratrlamamaktadr.
Gemin olmay biniciHin olmadt
anlamna gdlmese de M.O. 4.000'de. tekerlein icadndan nce, ancak gemli bir at bir
binek hayvan olabilirdi. Gem sadece binilen hayvanlarda elkili bir kullanma sahiptir.
Yk alar yular ile daha kolay idare edilmektedir.
Bu nedenle gem, biniciliin
kkenlerini belirlemede umut verici bir gstergedir. ibid., s. 23.
66 Anthony, D. W. & Brown, D. R. (1991),
'
s. 22, 32-36.
67 Hammurabi yasalarnda
(M.O. 1.728-1686) dier eve il hayvanlarla
varken altan bahsedilmiyordu.
lsaac (1970), s. 94.
68ibid.,

s. 94.

ilgili dzenlemeler

MURAT BASKc

90

i
atlar ve insanlar tahl iin rebet eder hale getirdi. nemli tek kullanm
arabalarndayd ve bylece M.. 21. binylda yaylld.69
4.

Gebe-Otlatclllll

Ortaya

sava

Eski Dnya'daSahra'nn
!Atlantik kylarndan Moolistan bozkrlarna kadar
uzanan byk kurak kuak en az/lndan 3.000 yldr vaha iftileri ve pastoral gebeler
tarafndan yerleim grmektedir. C["~beer,zellikle at ve devenin evcilletirilmesinden
itibaren, yerleik kltrler zeri de saladklar stnlk ile 20. yzylda uan ve
mo~orlu aralarn llere gi:!ine k1adar,eski dnyann baz blgelerinde baskn hayat tarz
ve siyasi g olarak kald. Ozellik;le uan devreye girmesi gebeleri bulma ve kontrol
etme sorunlarn zd ve byleqe bin yldan daha uzun sren bir siyasi bamszlk
geleneinin sonu geldi. Gnm:r.de gebelerin nfus olarak ok azalm olmas hem
dnya tarm ekonomisindeki n(~mlerini azaltm hem de gemiteki askeri ve siyasi
glerinin tam anlalamamasna r' ol amtr.
19. yzylortalarna kadar ou antropolog ve tarihi, insanln avc, balk ve
toplayc toplumlardan pastoral gebelie getiini ve bunu yerleik tarmn izlediini
dnyordu. Daha sonra, 19. yzyl sonlarnda Ratzel ve Hahn pastoral gebeliin
yerleik tarm kltrnden ktlin iddia etti. Gnmzde bu grn doruluu eitli
bulgularla
desteklenmektedir.:
Sr hayvanlar
yerleik tarmclar
tarafndan
evcilletirilmi grnmektedir. Ciebeliin dalm ise yerleik tarmn evresi~deki
blgelerdedir; pastaral gebelc tarm bilgisini, yani tarm yapan kltrler olduunu
biliyor ama kendileri kullanmyordu. Ancak, Gney Bat Asya'da evcilletirilmi koyun
ve keinin ilk bulgular evcilletihlmi bitkilerin bulgularnn olmad yerleimlerdi.70
Bu nedenle pastoral gebeliin balangc, bitki yetitiriciliinin
ilk uyguland
blgelerde ya da evcilletirmenin 1~larnda aranmaldr. Gney Bat Asya'daki ilk iftiler
bitki yetitiriyor ve koyun ve kei besliyorlard. Fakat bu iki faaliyet birleik halde
deildi. Sr hayvanlar ky y'rleimine yakn doalotlaklarda
otlatlyordu. Baz
kyllerin kyden biraz uzakta o~akar aram olmas ve sonunda ky toplumu ile sadece
ksmen balants kalan (ve kur
yllarda bu ban da koptuu) uzmanlam obanlar
haline gelmi olmalar olduka n htemeldir.7l
Tarm bilgisi Avrasya b?tkrarna iki yolla yayld: biri Balkanlar aracl ile
gneybat Rusya'ya (burada M.O 4. binylda buday, arpa, dar yetitiren ve sr, kei,
koyu!! besleyen Tripolye kltr kuruldu), dieri nn zerinden Trkistan'a gitti; burada

69ibd., ,.

9:.95. A'm "'O'"

,l

b"m'

(m"

M.b", om'k'''':)

kull,ml.m~"m,"

eyerin yokluu ile aklanabile:bini belirten Isaac, atn Yakn Dou'da yayl iin ise,
. Yakn Dou krallklarnn gst,~~i a~knn. soylular o anda nadir olan atlar bir kudret
sembol yapmaya sevketmi olabileceini iddia etmektedir.
70Grigg

(1974),

s. 115.

71 ibid., s. 115-116. Birok yazar kalc bir yerleimleri olmayan ve tarmla uramayan
gerek gebeler ile yln bir ~smnda topra ileyen ve kurak mevsimde srlen ile
hareket eden yar-gebeler
ara~nda ayrm yapmakta, bazlar yatay ve dikey gebelik
arasndaki
ve g hareketIrinin
patemi
ve mesafesi
arasndaki
farkllklar
vurgulamaktadr.
Bazlar da Trkistan bozkrlarnn gebcleri ile (ki burada at prestij
hayvandr)
Arabistan ve Sahr~'nn gebeleri (ki burada tek hrgl deve prestij
hayvandr) arasndaki farkl1kIJr. belirtmektedir.
ibid., s. 113.

EVCLLETRME

TARHNE KISA BR BAK

91

hem sulu hem de kuru tarm yapld. Pastoral gebeli~in kkenleri bu ikinci blgede
izlenebilir. At, KuznelZ bozkrnda muhtemelen ilk olarak et ve st iin M.. 3. binylda
(ki yeni bulgular ile biraz daha nceye -M.. 4.000-3.500- gitmektedir) evcilletirildi.
At, 2. binylda Ural nehrinin batsna ve M.. 2.000 civarnda gneyde tran ve Yakn
Do~u'ya yayld ve Yakn Do~u'da sava arabalarnda kullanld. M.. 2. binylda iki
hrgl Asya devesiOrta Asya'da evcilletiriidi. Fakat Avrasya bozkrlarndaki pastoral
gebeJi~in ykselii iin kritik olap unsur at biniciliinin gelimesi idi. Bu sadece uzun
mesafe obanln kolaylatrmakla kalmad, gebelere yerleik insanlar zerinde
nemli bir askeri avantaj sa~lad. At binicili~inin bulgular Yakn Dou'da M..
l.400'lerde sklamaktadr.72 .
M.. birinci binyln balarnda Tuna'dan Altaylarn do~usuna kadar olan
bozkrlarda seyrek olmasna ra~men ifti-obanlar yerlemiti. Ayn dnemde ata binen
gebeler baskn hale geldi; birok yerleik ifti, muhtemelen artan kurakl~n bir
sonucu olarak uzmanlam pastoralistlcre dnt. M.. 900'lerde Volga ile trti
arasndaki Rus bozkrlarnda skitler ortaya kt. Rus bozkrlarndaki ilk gebeler hep
Kaflcas kkenli idi. in Trkistan' ve Mo~olistan'da ise pastoral gebelik daha ge bir
gelime idi. Gebe obanlk in Trkistan'ndaki vahalarda ve daha douda kuzey
in'de, muhtemelen M.. 3.000 kadar erken bir tarihte geliti. S~r, koyun ve kei hep
Gney Bat Asya'dan gelme idi. Ancak at binicilii bir Hint-Avrupa dili konuan ve
Rusya Trkistan'ndan olan gmenlerce M.. birinci binylda getirildi; Mool kkenli
yerli obanlar ata binmeyi ve yay (bow) onlardan rendi ve M.. 4. ve 3. yzyllarda
in iin ilk kez ciddi bir tehdit oldu. Bu dnemde yerleik in tarm ile gebelerin
bozkr toplumu arasnda belirgin bir fark oktan olumutu: bunun zerine in Seddi
yapld. Han dneminin sonlarnda in'in kuzeyinde Mool kkenli gebe gruplar
(Hsiung-N,'lar=Hunlat)
vard. Bunlarbatya
doru Baktria'ya hareket ettiler. Hunlar
ksmen Trke ksmen Moolca konuan bir kkendendi ve daha sonra batya doru
harekete devam ederek, modern zamanlarda sona eren ekilde Avrasya bozkrlarndaki
gebelerin Trkletirilmesini balattlar. o. yzylda balayan ve 13. yzylda zirvesine
ulaan Moollarn genilemesi ise orjinal yurtlar olan Altaylarn dousunda ok az
. Trke konuan gebe brakt. Ancak Trke konuanlar Trkistan'da, gney Rus
bozkrlarnda ve Anadolu, Irak ve ran'n baz blgelerinde baskn grup haline geldiler.
eitli gebe gruplarn Rus bozkrlar boyunca surekli hareketi buralarda yerfeimi
geciktirdi: M.. 2. yzyl ile M.S. 7. yzyl arasnda yerleik tarmclar bozkrlardan
srld ve gebeler stn oldu. Baz gebeler, sr~leri asl ilgi alanlar olmasna
ramen, ilkel tarm uyguluyordu. Bozkrlarda Slav yerleimleri o. yzylda balad fakat
13. yzyldaki Mool istilalar bunu tekrar engelled~. 17. yzyla kadar Rus bozkrlar
tamamen yerleiklerin hakimiyetine gemedi. Pastaral gebelerin stnl Macar
ovalarnda da srd. Buralar Orta alarn sonuna dek seyrek yerleimliydi: 16. yzylda
yerleik ordular gebelere stnlk saladktan sonra yerleim balad. Bu dnemden
sonra pastoral gebeler Avrupa ve Rus bozkrlarndan ekildiler.?3
Gney Bat Asya'daki ilk iftiler buday ve arpa yetitiriyor ve sr hayvanlar
besliyordu. Muhtemelen uzmanlam obanlar erken bir tarihte yerleik .toplumlardan
kopmutu. Smerler kadar erken bir dnemde gebe saldrlarnn kaytlar vardr, fakat
.yakn Dou'nun gebe obanlar at benimsemi grnmemektedir.
obanlara
72ibid.,

s. 116.

73ibid., s. 117-8.

92

rAT

BASKC

hareketlilik salayan ve genilernelerine yol aan hayvan tek hrgUlU deve idi. Bu
hayvan, muhtemelen Gney Bat 'Arabistan'da yk hayvan olarak M.. 3. binylda
evcilletiriIdi. kinci binyln sonon& develi gebeler srail'e akn yapyorlard ve M..
birinci binyln balarnda deve k1ervanlar Kuzey Arabistan lnde iliyordu. Tek
hrgl devenin Arabistan dna: yayl yava oldu. Msr'a M.. 6. yzylda geldi,
fakat Ptoleme dnemine kadar nemsizdi. Daha batda deve Roma dneminde Kuzey
Afrika'da biliniyordu
ancak ku1anm yaygn deildi. Deve Hristiyanln
ilk
yUzyllannda nem kazand. Pastord gebeliin Sahra'da yayl ise iki dnemdeki Arap
genilemesi ile ilgilidir. Bunlardat ilki 7. yzylda Arap lndeki kurakl izleyen
slam'n yayl ve Arap dilinin Msr'da ve Kuzey Afrika'daki Berberileree kabuldr. Bu
istilalar Kuzey Afrika'nn yerleik tanmn rahatsz etti; .Araplaan Berberi gruplar 8.
yzylda Sahra boyunca gneye, bj~t Sudan kuana indi Vd ICuzeyde spanya'ya geti.
Bedevilerin Arabistan'dan Afrika'ya ikinci gelileri . yzylda oldu. Saylar 7.
yzyldakinde.ndaha
fazlayd ve kydaki yerleik hayat, zellikle Cyrenaica ve
Tripolitania'da, kt. Tripolitania'(Ian bir grup (Tuaregler) Araplarca gUneye, le doru
itildi ve pastoral gebelii bepimsedi.74
Sahra'nn gneyindeki
Afrika'da ise
pastoralizmin kkenleri net deildir. Dou Afrika'da ise ancak M.S. 1.000'den itibaren
nemli 0lmutur.75

.KAYNAKA
Anthony, D.W. & Brown, D. R. (1991), The Origins of Horseback Riding, Antiquity,
65, pp. 22-38.
Daumas, M. (1969), A History of Technologyand

Invention Vol. I, (Crown Publishers).

i
Derry, T. K. and Williams
Clarendon Press).

T. (l960),

A Short History of Technology,

F~rt>es, R. J. (9~5) St~dies in Anrient Technology-Vol.

(Oxford:

II, (Leiden: E. J. Brill).

Grigg, D. B. (1974), The Agricultural Systems of the World, (Cambridge University

Press: Cambridige Geog'uphical Studies-S);
'Heiser,

Jr., C. B. (1973), Secd to Civilization: The Story of Man's Food, (San

Francisco: W. H. Freeman and Company).

Isaac, E. (1970), Geography of Do~estication, (New Jersey: Prentiee-HaII, Ine.).

74ibid.,

s. 118.

.1

75ibid., s. 119. Pastoral gebelik Iin siyasi istikrarszlk kouan zettikle elveriliydi
ve bu kouar Yakn Dou'da O~ta alar boyunca yaygnd. Anadolu'da 11. yzylda
Trk pastoralistler
gelene kadar gerek gebe pastoralizmi yoktu. 13. yzylda Mool
aknar ilc gebelerin saylar attt! ve bu dnemin savalar Mezopotamya'nn
sulama
donanmlarnn
ounu yok etti. i id., s. 1i8. te yandan gebe toplumlarea kuanlan
koum yntemleri. iftileree sr' hayvanlar", tarlada idare etmek iin tasarlananlarn
deitirilmileri
gibidir ve Avr sya'nn byk gebe gelenei koum metodlarn
iftilikten alm grnmektedir.
l~saae (1970), s. 47.8.

EVCLLETRME

93

TARH1NE KISA BR BAK

McCorriston, J. & Hole, F. (1991), The Ecology of Seasonal Stress and the Origins of
.
Agriculture in the Near East, American Anthropologist. 93, pp. 46-69.
i .

Singer, C., Holmyard, E.J. and Hall, A.R., eds. (1958), A History of Technology,
(Oxford: Clarendon Press).

EK 1: Baz Bitkilerin Evcilletirilme

Systems of the World, D. B. Grigg, 1974)

Blgeleri

(Kaynak:

The Agricultural

in: Yulaf (Avena nuda); Fasulye eitleri (Glycine max, Stizolobium hasjoo,
Phaseolus angularis); Turp (Raphanus sativus); Kays (Prunus armeniaca); eftali
(Prunus persica); Portakal (Citrus nobilis); Dut (Broussoneia Sp., Morus alba); in ay
(Camellia sinensis).
ndo-Burma:
Pirin (Oryza sativa); Salatalk (Cucumis saliyus); Manga
(Mangifera indica); Jt (Corchorus olitorius), Biber (Piper nigrum); ivit (Indigofera
tinctoria).
Gney Dou Asya: Zencefil (Zingiber spp.); Muz (Musa spp.); Hindistan
cevizi (Cocos nucifera); Dev Bambu (Dendrocalamus asper).
Orta Asya: Dan (Panicum ialicum); Karabuday (Fagopyrum esculenum);
Kenevir (Cannabis indica); Ispanak (Spinacia oleracea); Armut (Pyrus communis); Elma
(Pyrus malus); Ceviz (Juglans regia).
Gney Bat Asya: Buday (Tritieum dioeoecum); Kabuklu arpa (Hordeum
sativum); Keten (Linum usitatissimum); Mercimek (Lens esculena); Bezelye (Pisum
satiyum); Kolza (Brassica campestris); Kavun (Cucunus melo); Havu (Daucus carota);
ncir (Ficus carica); Kiraz (Prunus ayium);Badem (Prunus amygdalus); arap zUmU
(Vitis vinifera); Safran (Crocus saivus).
Akdeniz: Kabuklu yulaf (Avena strigosa); Kabak (Brassiea oleraeea); Zeytin
(Olea europaea); Sarmsak (Allium saiyum); Kvrck salata (Laeuca sativa); Pancar
(Bea maritima); Kukonmaz (Asparagus ofjieinalis); erbetiotu (Humulus lupulus).
Etyopya: Kahve (Coffea arabiea); Bamya (Ilibiscus esculenus).
Meksika
annuum).

ve Orta

Amerika:

Msr (Zea mays); Krmz biber (Capsicum

Peru: Tatl patates (lpomoea baaas); Patates (Solanum tuberosum);

(Lycopersicum esculentum); Ttn (Nicotiana abeum).
Brezilya-Paraguay:
Bat Afrika:

Domates

Kakao (Theobroma eacao); Ananas (Ananas comosus).

Dan (Sorghum yulgare); Susam'(Sesamum

indieum).

94

MURAT BASKC

Avrupa: Yulaf (Avena Sara); avdar (Secale eereale); Ahududu (Rubus spp.).
A.B.D.: Gncbakan (Heli'anthus annuus).

\
EK 2: Kronoloji

i .
i

Plcistosen: M.. 600.000r15.000

[Al Plcisosen: M.. 60(1,000.300.000,
Orta Pleisosen: M.. 300.000-200.000,
Sl Pleislosen:
gemeklcdir.)]..

M.. 2(~.000-15.000

Holosen: M.O. 15.000'dc. sonras.

(son buzul a bu dneme

karlk