ROMA EGEMENL: YURTTALIK VE KLELK

eviren : Prof. Dr. zcan ELEBCAN

Antik Roma ehir devletinin gl tekelcilii ok iyi bilinir.
Roma'da ehir devletinin ve hukukunun (kanununun) korunma
ve ynetim etkisinin yayld topluluk, Yunan polis'imn (ehirinin)
yurttalar ile zdeti: Yabanclar ve baka ehir devletlerinin ye
leri (mensuplar), sadece politik alann deil. Yurtta hukukunun
uygulanmasnn da dnda braklmlard.
zellikle en eski alarda, Roma ehir devletinin da kapall
balangda yle gl ve akt ki, bu durum geen yzyln hukuk
tarihilerini ve zellikle Mommen'm, ehir devletleri arasndaki d
manl ve ehir devletlerinin yabanclar tmyle korumadan yok
sun brakmalarn, normal grmesine neden olmutur.
Eski dinler yoluyla kat detlerin yumuamas korumasz yaban
cnn, ilk korunma biimlerine yel amtr. Homer destannda izleri
grlen korumasz gezginin konukseverlik dileyen yalvarmalar nasl
hatrlanmaz?
Bu koruma, ehir devleti iindeki bireysel gens'ler tarafndan sa
lanan zel konukseverlikler yoluyla,, karlkl koruma biimleri ya
ratmaya ynelik bir aa dnmtr. Cumhuriyet Dnemi (M..
509-M.O. 27). hukukunda bile, hl hospitium'un, artk sadece bi
reysel gens mensuplar tarafndan salanan privatum (zel) deil,
ehir devleti tarafndan yabanc bireylere ve birtakm topluluklara
salanan publicum (kamusal) biiminde uygulamalarna rastlyoruz.
Niyetim en eski Roma ehir devletinde yabancnn hertrl
haktan yoksun olup olmamas konusundaki eski tartmay tekrar ele
almak deil.
Daha ok, pagus'lav, gens'ler sistemi, tribus'las biimlerinden, polis
topluluuna (birliine) geiin aama aama gerekletii hatrlanmal
dr. nk ehir devleti, ancak soylu snflarn zgr dolat ba
lang aamasn getikten sonra, yurttalar ve yabanclar (peregrinus)

300

OZCAN ELEBICAN

arasndaki fark daha cok vurgulanmtr. Bu duruma bir cevap olmak

zere ve buna paralel olarak uluslararas anlamalar sistemi geliti.
Bylece Roma ehri devleti, dier ehir devletleriyle sadece poli
tik deil, ayn zamanda ticar ilikiler kurarak sun yalnzln gi
derdi. Bu da zorunlu olarak, dier topluluklarn yurttalarna karlkl
koruma salanmasn gerektiriyordu.
Daha Grek (eski Yunan) dnyasnda, polis'ler arasnda ok az
farkl emalara gre, her iki tarafn yurttalarnn durumlarn kar
lkl olarak gvence altna almaya ynelik olan, saysz anlamalarn
varl grlmektedir. Bu anlamda en etkin ve geni kapsaml zm
dost devlete mensup yabancya, Isopolitei nin verilmesi idi. Bununla
yabanc zel haklar bakmndan yurttalara e klmyordu. Bunun
la birlikte Grek (eski Yunan) Polis'levi, uluslararas anlamalar ana
ramen olduka kapal kalmlardr. Yurttalar evresi ok snrl
olarak geniliyordu. Nitekim, Peleponez savalar yaklat sralarda,
grkemi ve gc tam olan Atina, sayca olduka kk bir topluluk
tu. Burada yaayan kiilerin byk bir ksm (metek'leri dnn)
ehrin snrlarnda oturuyorlard ve pek ok kuak boyunca, srekli
olarak, yurttalardan farkl ilem gryorlard.
Roma tarihine dndmzde bu durum, kmsenmemeli
dir. nk Roma'da, Grek (eski Yunan) ehir devletlerine stn bir
gelime ve byme eilimi grlmektedir. Bu dinamizm, Cumhuri
yet tarihi (M.. 509 - M.. 27) boyunca glenmi ve Cumhuriyetin
son yzyllarnda, devletin (ehir devletinin) yapsn ve grnmn
derin bir biimde deitirecek bir devrim yaratmtr.
Eer balang aamalarna dnersek, Roma'da yabanclarn
durumlarn dzenleyen iki farkl geliimin, oluumun saptanabile
cei grndeyim.
Bir yandan, yabancnn, Yurttalara zel haklardan yararlanlmas
asndan, e klnmasna ilikin bir sre; bu oluum genel olarak
Ius commercii'm tannmas ile ifade edilebilir.
te yandan, balangtaki, Yurtta hukukuna, (Ius ivile) yabanc
bir takm messeselerin (kurumlarn) ve hukuki koruma yollarnn
yabanclara da uygulanmasn salayan bir dzenin kurulduunu
gryoruz. Bu durumda, yabancnn korunmas sadece onun yurt
taa e klnmasyla deil, ayrca devletin kurallarnn geniletilmesi
yoluyla da olmutur. Bylece, daha sonralar, Ius Gentium ad verilen,
topluluun sadece yurttalarna deil, herkese uygulanan hukukun

'i>|.lt.. .tmj. , m

. , ,.,..,, w , , . , , ^ B M H H ^ ^ P M H , wmm

H n f n ( l

, ,. ,

*
ROMA E G E M E N L :

Y U R T T A L I K VE K L E L K

301

ilk ekirdeiyle karlayoruz. Roma'nm en eski dnemine ilikin

en nemli uluslararas anlamalarn bir ksm bizi bu emalara gtr
mektedir. zellikle M . . V. Yzyl balarnda yaplm olan ve bir
buuk Yzyl sreyle, Romallar ve Latinler arasnda denge ve an' lama (birleme) salayan (Foedus Cassianum)' dnyorum.
Polibius'un eseri dolaysyla, ierii bakmndan daha iyi bil
diimiz, ve daha tannm olan bir baka anlama daha vardr. Bun
dan Roma ile Kartaca arasndaki ilk anlamann Roma'da Cumhu
riyetin kurulduu yllarda yapld sonucuna varlmaktadr. Byle
ce, Roma'nn Targuinus'lasm gl ynetimi altnda, I.atium vetus'un dier ehir devletleri zerinde hl ak bir politik stnlk gster
dii M . . 5. y . y / m son on ylnda bulunmaktayz. Bu durumu dier
ehir devletleri zerinde Upekoi'nin varlndan sz edilmesi kant
lamaktadr.
Bu aamada, her bir ehir devletinde, deiik topluluklarn yurt
talar arasndaki ilikileri dzenlemeye ynelik en eski kurallarndan
farkl olarak, ekilcilii daha az, daha basit yeni kurallarn oluumu
na tank oluyoruz.
Roma'da, yabanclara eit (adl) koruma salama konusunda
artan gereksinim, Roma hukuk sisteminin gelimesinde byk bir
etken olmutur. zellikle daha ileri bir aamada praetor peregrinus'luun kurulmasnn bu geliime byk katks olmutur.
elikili olarak, Ius commercii''nin tannmas yoluyla en eski ius
ivile kurallarnn bir takm yabanclara uygulanma yolunun al
mas, tm Roma hukuk sisteminin,' Cumhuriyet dneminin ilerlemi
yllarnda bir Akdeniz imparatorluunun, byk bakenti olan Roma'1nn oynad role uygun bir gelime ve deime gstermesinde gl
bir etken olmutur.
En eski Ius ivile kurallar, sadece cives romani'ye uygulanabildi
bir ahs hukuku iken, Ius gentium, tm yurttalara ve yabanclara uygu
lanabilen, kurallar ve hukuk kurumlar btnn oluturuyordu.
Kiiler Roma snrlar iinde Roma Praetor'larma bavuruyorlard.
Ius Gentium'un hukuki kurumlan genellikle Praetor tarafndan Edictum
yoluyla ileniyor, gelitiriliyordu. Bu adan, Ius Honrarium'un pek
ok kuralnn, en eski Ius ivile kurallarnn kiisel olmasna karn,
toprak (egemenlik alan) hukuku nitelii kazanmaya ynelik oldu
u sonucuna varabiliriz.

302

ZCAN ELEBCAN

Daha nce de deinildii gibi, praetor peregrinus'un abasyla,

Roma'da, yargnn ynetimi ve hukukun oluumuna ynelik geliimi
belirlenmitir.
Kartaca (Pn: 1: M.. 264 - M.. 241; 2: M..218 - M . .
201; 3: M . . 149 - M . . 146) savalar zamanndan balayarak,
ksa ya da uzun sreli olarak Roma'da bulunan Yabanclara, zel
likle de tccarlar ve sanatlara eit bir yasal korumann salanmas,
Is ivile nin eski yapsn yaralamam, onu zenginletirmitir.
Ancak bizim iin daha nemli olan bir ikinci a var. Bu M..
III ve I. Yzyl arasnda, en byk siyasal genilemesi srasnda, et
kililii ve egemenlii altnda bulunan halklara ve kendisine katt dev
letlere, zel hukuk alann ilgilendirdii lde kendi hukuk dzen
lerini ve ilkelerini uygulama iznine ilikin, deimeyen Roma poli
tikasdr.
Bu alanda, Roma hkmetinin karmak ve esnek davrann
daha iyi anlamak iin, Roma Ius civile'&i ve basit Yurtta - Yabanc
ayrm karsnda, Foeds Cassianum'un en eski ehir devletlerine men
sup Latin yurttalar iin uzun sre oluturduu bir ara biimi ha
trlamak uygun olacaktr.
Gerekten, bu ehir devletlerinin i hukuk dzenleri, Roma
tarafndan yava yava gerekletirilmi olan, hukuk bakmdan e
letirme ve iine alma politikasnn daha iyi anlamamza yardmc
olmaktadr.
Bu konudaki ilk nemli geliim Roma Senatus'u tarafndan La
tin ehir devletlerinin son isyan abalarnn bastrlmasndan sonra,
M.. 338 ylnda tek tarafl olarak gerekletirilmi olan dzenleme
olmutur. syandan sz ediyorum. Acaba burada hangi baa isyan
sz konusu olabilir?
Bence bu, hl Foeds Cassianum'a. dayanan Latinler ile Romal
lar arasnda i ilikiler bakmndan eitlii ieren anlamann, zel
likle d ilikilerde politik bakmdan giderek Roma'nn arlk kazan
d bir ba ifade etmektedir. Pek ok Latin ehir devletinin gerek
bamszlklarnn, Roma'nn ar basmasyla, giderek daha ok tehdit
edilmesine ramen, bu ba hl biimsel olarak egemen ve bamsz
ehir devletleri arasnda kurulmu olarak grlyordu.
Ancak M . . 338 ylnda durum temelden deiti. Zafer kazanan
Roma, Latium Vetus'un tm ehir devletleri zerinde ak bir politik

IM w K i n i n . ., um ,:

I H lll M > W | > > n l < m > I I H W I I I S . I n

ROMA EGEMENL: YURTTALIK VE KLELK

303

egemenlik kazand; bu sz konusu devletlerin tek tarafl olarak politik

ve hukuk durumlarn belirledi.
Livins'a. gre (8.14) baz ehir devletleri, Sacra'lanm (dinsel tre
lerini) korumakla birlikte, Roma Civitas' ile kaynatlar. Baz ehir
devletleri ise, Civitas'larmn egemenliini korumakla birlikte, ulus
lararas ilikilerinde kstlamalara uradlar. zellikle bu sonuncu e
hir devletleri, Roma hukuku bakmndan ok zengin bir hukuki sonu
lar gelimesi sergilediklerinden zel nem tamaktadrlar.
nk, bu ehir devletleri mensuplar balangtaki yurttalkla
rn hukuk bakmdan tmyle muhafaza ediyorlar ve kendi hukuk
larn uygulamay srdryorlard. (Suis legibus uti). Bununla birlik
te, bunlarn, Latin hukuk devlet yaps, bir bamsz topluluunkine
uymuyordu. nk bu devletler zerinde gerek politik egemenlie
sahip olan Roma tek tarafl olarak iradesini yrtyordu. Bu durum,
yukarda sz edilen tarihten balayarak, Roma'nn i siyasal yap
snn bir yeni zellik kazanmasyla ortaya km ir.
Bylece, Latin Birlii (Lega Latinayam i yaps gerei, tam bir
egemenlik kazanm olan Roma, yeni Latin kolonileri kurma konusun
da tam bir yetkiye sahipti; bu koloniler, Roma'nn balangtan iti
baren egemenlik hakknn bir gerei olarak grlyordu. Bunun
gibi, Roma, bireysel olarak yabanclara ve yabanc topluluklara Ius
Latii tanyarak, bunlar uyruk ya da kendine baml topluluklar ola
rak egemenlii altna alyordu. Ancak, nceleri kendisine yabanc
ve bamsz olan hukuk durumlarn Roma devleti alan iine gir
mesi, ona baml olmas olay giderek sistemli bir nitelik kazan
mtr.
Bu durumun, Roma'nn politik bakmdan egemen olmasnn,
genileme, imparatorlua dnme politikasnn hukuk temelini
oluturduu sylenebilir. Gerekten, Roma'nn giderek artan baars
ile, saylar zamanla oalan, (Foedera), anlamalara bal ve Roma'ya
yabanc politikalar izleyen devletler, politik bamllk ve blnm
bir egemenlik sistemi iinde deimeye baladlar.
Tm talya yarmadas halkna yurttalk tannmasndan (M..
1. Y.Y.) ok nce, Toplumsal savatan sonra, talya yarmadasnn
giderek artan Romallatrlmas ile, daha nceleri Latinus kavramn
da olduu gibi, peregrinus kavram da deiiklie urad.
, Gerekten, bir zamanlar bamsz olan, giderek saylan artan
topluluklar, Roma'dan, ok az kalan politik bamszlklarn da za-

304

OZCAN ELEBICAN

manla yitirdiler. Bu topluluklarn "Snrl egemenlik" szckleriyle

tam olarak ifade edilebilen durumlar, Roma'nm istei ve tek tarafl
karar iJe suis Lgibs vti (kendi yasalarn uygulama) yetkisine sahip
olmaya dnmtr. Bu geliimin nemli bir sonucunun zellikle
talya yarmadasnda etkin olduunu gryoruz. Bu da Roma'nmkinden farkl, giderek genileyen yabanclara ait hukuk sistemlerinin
korunmasdr. Ancak artk bu hukuk sistemleri Roma'ya yabanc
deildiler. nk bunlarn varlklar ve yetkeleri (otoriteleri) Roma'
nm egemen iradesinden domaktayd.
Olduka snrl bir alan ele alalm: Roma'nm Pn savalarndan
sonra, politik ve asker gcnn gerek genileme snrlarn ve italya'
run etkiledii alanlarn inceleyelim. Burada, bu dnemde, politik
bakmdan yarmadann homojen (tek dze) yaps ve burada yerle
mi topluluklar zerinde Roma'nm kesin egemenlii ile karlayo
ruz. Ancak bu topluluklarn, blgesel hukuksal kurumlarnn, Roma'llamas ayn lde olmamtr.
Doal olarak, Roma hukukunun uygulama alannn genilemesi
sonusuz kalmamtr. Geekten, Roma ve Latin kolonilerinin ku
rulmas, Civitas sine sffragio (oy hakk olmakszn yurttalk hakk,
tannmas) ve bunun Municipium'larm balangta olduka karanlk
olan yapsna balanmas ve zellikle bir eit elikili durum ifade
eden municipia foedcrata'mn (federatif municipium'la.r) varl buna r
nek olarak gsterilebilir.
Byk bir olaslkla bu durumlar Toplumsal savaa {PatriciusPlebs sava) kadar srmtr. Hi deilse hukuki adan, biimsel ola
rak bamsz olan bu eitli topluluklar, Roma'ya, foedera (federal) sis
temlerle politik bakmdan uyruk olarak bal idiler. Bunlarn hukuk
darumu Civitas peregrinae'mnkine eti. Bu federal devletler kendi yasa
larn uygulamay srdryorlard. Bu nedenle de, bu devletlerin herbirincc geerli olan hukuk kurumlar ve ilikiler kendi eski hukuksal
yaplarna dayanyordu ve Roma hukukunun dolaysz etkisine kapal
idi.
Ancak Roma'nm, bu topluluklarn bamszlklarm yenmek zo
runluluunu ve gereksinimini duyduu zaman, ne olduuna bakalm.
M.. 185 ylnda Senattu; devletin gvenliinin tehdit edildii sonucu
na vararak, olaanst bir tedbire bavuruyor. Senatus, Roma magistra'larmm tm italya yarmadasnda etkili olmalarn emrediyor ve
biimsel bakmdan bamsz olan topluluklarn iilerinde uygula
nacak komutlar veriyor. Bylece, bir yzyl akn bir sredir hl

ip II I | . IHIP. -.I in l.ll^

IPI,|::||II>

J|,

| |IH

I . , pp^pHII l|lpl|. . : . I . ,| K>,p,| M ,,!,,, n , m ,

ROMA EGEMENL: YURTTALIK VE KLELK

305

zerk grnen topluluklar arasnda, kimin gerekten egemen olduu

aka anlalyor. Bu mdahale (karma), bamszln, yan ege
menliin srekli olarak geri alnmas deil, kesintiye uramas sayl
maldr.
Nitekim M.. 89 ylndan nceki, zamanlarda, "kendi yasalarn
kullanma yetkisi" bir zel durum olarak grlyordu. nk bu yetki
sz konusu topraklar zerinde eitli hukuk durumlara neden olu
yordu. Mlkiyet, ayn haklar, komuluk ilikileri, yollarn, kanallarn
durumunda olduu g i b i . . .
Sadece Ager Romanus saylan topraklarda ve Koloni topraklarnda
Roma hukuku uygulanyordu. Ancak Federal ehir devlederinm
herbirinin topraklarnda kendi zel hukuklar uygulanyordu. By
lece Roma ager publicus'una ilikin mlkiyet ve zilyetlik yannda, pek
ok eitli, enlarca, yzlerce yabanc haklar, hukuk durumlar szkonusu oluyordu.
Bu durum, RomaMa hukuk kurumlarn birletirilmesi ve hukuk
durumlarn eknmasnm, politik birlemenin ne kadar gerisinde
kaldn gstermektedir. Bu talya rnei, mparatorluun dier Jasmlarmda da neler olacan gstermektedir.
imparatorluun halklarnn ve topluluklarnn hukuk bakmdan
birletmesi iin, herbir topluluun blgesel direnii nedeniyle, siyasal
merkeziletirme abalar yeterli olamamtr.
Geri, blgesel hukuk durumlar giderek Roma diline evrili
yordu. Tabula Contrabiensis''e ilikin sylenti buna iyi bir rnektir. Bu
anlamazlk, bamsz topluluklar ile baka bir blgesel toplulua
atanan, hakem arasnda szkonusu olmaktadr. Anlamazlk konusu
Roma hukuk dili ile ifade edilmitir ve Roma dava biimi iinde gs
terilmitir. nk son itiraz makam Roma valisidir. Roma valisi ha
kemlerin kararlarn gerekletirecektir. Ancak, Roma hukuk dilinin
ve kavramlarnn kullanlmas, uzak eyaletlerde Roma hukukunun
uygulandm gstermemektedir. Burada sz edilen ager publicusager
privatus ayrm Roma hukukunda zel nem tamaktadr. Burada
Roma dava biiminin kullanlmasnn nemi de ok fazladr. Byk
bir olasJkla, bu topluluklarda bu biimleri ve kavramlar kullanmak
zorunluluu yoktu. Ancak bu yol, taraflara, verilecek kararn uygu
lanabilmesini ve Romal magistra'la.r tarafndan geerli saylmasn sa
lamas bakmndan en gvenli olan idi. Bylece, eitli halklarn hu
kuk biimleri ve temel kurumlar Romanlatrmalar Roma yurtta-

306

OZCAN ELEBICAN

lnn geniletilmesi ve bunlara Is Latii nin tannmasndan nce ol

mutur.
T m Roma uyruklarna yurttalk tannd, M.S. 212 ylna
kadar, topluluklar dzenleyen hukuklarn ve i politik dzenlemelerin
tarihi, birlemeden ok, farkllamann tarihi olarak grlmektedir.
Bu nedenle, Roma'nn gc, blgesel uygulamalarn dikkate alnmas
ve ynetimi, bunlarn yava yava deitirilmesi yoluyla azalmam,
tersine artmtr. zellikle imparatorluun her iki blmnn top
lumsal ve kltrel gelimesinin farkl dzeylerinin dikkate alnmasnda
olduu gibi. Bu durumun en ilgin sonularndan biri, genellikle a
da tarihiler tarafndan yeterince vurgulanmam olmakla birlikte,
bu topluluklarn herbirinde, topran hukuki durumunun ve buna
ilikin tm haklarn farkl kaldr. Mlkiyet haklar, bu haklarn
inenmesi, su yollarnn dzeni vb. uzun sre her bir zerk devletin
anayasas (siyasal dzenlemesi) tarafndan dzenlenmi olup, herbirin
de farkl zellikler tayordu.
Ager Romaniis'ta. olduu gibi, Roma ve Latin Kolonilerinin top
raklarnda, topran durumu Roma hukuku tarafndan dzenlen
miti. Sadece her bir Koloninin anayasalarndan doan kk dei
iklikler olabiliyordu.
te yandan, Toplumsal savaa kadar talya'da varln sr
dren peregrinae devletlerinin topraklarnn durumu, bunlarn
herbirinin eski hukukuna gre dzenlenmiti. Bylece Toplumsal
savaa kadar, talya da sadece bir mlkiyet deil pekok farkl ml
kiyetten sz edilebilir. Bunlar, Ius ivile mlkiyeti ya da devlete ait
olup zel kiilere braklm olan kullanma haklar yannda varlkla
rn srdrdler. Bu durumu, talya'daki, Roma'nn genileme
politikasnn birlikte getirdii kark, zengin ve esnek zmleri gs
termek iin hatrlatyorum. Bu zmler aama aama bir gelime
gstermi, ancak tm italya halkna Roma yurttalnn verilme
sine ilikin lex Cornelia ile tam bir birlemeye ulalmtr.
Bu ayn gelime sreci, Roma'nn daha sonra Akdeniz blgesin
deki genileme aamasnda da kendisini gstermitir. Ancak bu bl
gelerde koullar olduka farkl idi ve Eyalet sistemlerinin oluma
syla ok ksa bir sre sonra deimiti. Ayrca, Roma'nn egemen
lii ve Imperium'-a altna soktuu eitli halklar zerine sk bir siya
sal denetim iin artrd bask ile salad politik birleme ve ege
menliinin kullanm, hi bir zaman blgesel hukuk sistemlerinin

'II ,.l . H ., !,, ,|,

,f,

ROMA EGEMENL: YURTTALIK VE KLELK

307

birlemesi ve hukuki kurumlarn gl ve yapay bir biimde Romallatrlmasn birlikte getirmemitir.

Bu birleme sreci, zamanla ve imparatorluun eitli blgelerin
de farkl biimlerde olmu, Akdeniz'in politik bakmdan birlemesin
den ok daha uzun bir zaman gerektirmitir.
Gerekten, imparatorluk snrlar iinde, eitli hukuk adetle
rin (uygulamalarn) birleme sreci, esasl farkllklar gstermekte
dir; Roma'nn genel basks ile deil, blgelerin hukuk dzenlerinin
yaratt pratik gereksinimler sonucu olmutur.
Dava biimlerinin ve eitli anlamazlklarn, farkl Eyaletlerde
yetkili R o m a l Magistra'lasa gtrlrken giderek daha ok Roma
hukuk diline evrildii ve bylece Roma'nn benzer hukuk kurum
larndan etkilenildii, onlara uyulduu grlmektedir. Bize kadar
ulam olan, eski Eyalet yasalarnda bunun rneklerine, rastlyoruz.
Ayrca buna daha nce de szn ettiim Tavola di Contrebia ok
nemli bir rnek oluturmaktadr.
Tm imparatorluk sakinlerine Roma yurttalnn M.S. 2
ylnda Caracalla'mn emirnamesi [constitutio'su) ile tannmas ile nok
talanan sre uzun ve g oldu. Roma politikasn belirleyen ilkenin,
ncelerindeki gibi, birletirme deil, farkllatrma olmas; polis'lenn
ve eski ehir devletlerinin temel deer yarglar ve tekelci yaplar da
bunda etkili olmutur.
Yabanclarn yurttalara, yurttalk tannarak, bireylere ya da tm
bir toplulua Ius commenii verilerek, e klnmas, hi deilse tm Cum
huriyet Dnemi boyunca ve imparatorluk Dneminin balarnda,
zamanla salanm bir yaknlama olmu ve daima snrl kalmtr.
Yabancnn Roma yurttalarna e klnmas ne kadar karmak,
yava ve g salanmsa, Roma toplumuna klelerin dahil edilmesi
o kadar kolay olmutur. Sava sonrasnda zellikle italya'da, Marxizm
ideolojisinden etkilenilerek kleci topluma, zellikle Roma toplumu
nun farkl grnmlerine' byk nem verilmitir. Bizim bu konu
daki inancmzn etkilerini, Finley daha dikkatli terimlerle ifade edip
snrlandrarak bize ok yardmc olmutur. Finley, JYeber'den ba
layan bir parabol izerek Roma'nn Cumhuriyet Dneminin ileri yl
larnda, Kleliin tm Roma ekonomik dzeninin merkezindeki ile
vini saptamtr. "Kle Devleti" (villa) ve sava sonrasndaki, Antik
en Eski a ekonomisi zerindeki tm dnceler bu temele dayan-

308

ZCA.N EtEBCAN

maktadr. Bu adan, Roma klelik sisteminin, Antik a dnyasn

da tannan en etkili ve ayrntl bir dzenleme olduu kukusuzdur.
Klelerin kullanmndaki younluk, Sicilya tarlalarnda uygula
nan kaba kuvvet, baclk ve zeytincilikte grlen uzmanlk ileri ve
klelik dnyasndan Roma Oligarisinin hizmetine sunulan zel ger
ek uzmanlk alanlarna ilikin faaliyetler hatrlanmaldr.
Ancak, bu klelik sisteminin yasal durumuna, ayn derecede
dikkat gsterilmemitir. Oysa, ancak, bu yoldan, kle ekonomisinin
tm ileme sistemi hakknda bilgi sahibi olunulabilir. ("Bask - Hare
kete geirme"), ("Snf mcadelesi - Sistemin glenmesi").
Roma'da klelerin azarlanmasna (Manumissio) sistemini yorum
lamak iin en eski bilgilerden balayacam. (Bk. Bonfante - De Visscher - Volterra)
Antik a Klelii'nin byk bilgini, aratrmacs IVesterman,
aadaki szleri sylerken geri hakldr:
"Herhangi bir klelik sisteminin katln ve acmaszln belir
lemekte en iyi lt, onun Azatlama Sisteminin kolayl ve salanabilirliinde aranmaldr."
Gerekten, Roma'daki Klelik Kurumunun tarihi, Roma top
lumunun nemli bir karakterini aydnlatmada byk yarar salar.
Bu sistemin gelime olana, antik an dier byk uygarhklarmda
grlmez. Biraz nce szn ettiim Roma Hukukular, zellikle de
De Visscher, tek bir Roma yurttana tannan, klelerini azatlarken
zgrl ile birlikte, Roma yurttaln da verme yetkisinin byk
ln, nemini vurgulamlardr. Bir tek kle sahibine tannan bu
g, Kamu hukuku alannda Roma Magistra'l&nna. tannandan daha
byktr.
1940'lardan balayarak, E. Betti antik devlet mantna gre, z
grlk ile yurttal birbirine balayan i ilikiyi ak bir biimde
ortaya koydu.
IVirszubski'on "Roma'da politik dnce olarak zgrlk" isimli
klasik eserinde yle dediini gryoruz: "Romallara gre, tam z
grlk, yurttalkla birlikte vardr." Bu 19. y.y. dncesini ak bir
biimde yeniden belirtmektedir. Nitekim ayn Roma hukukusu, y
le devam etmektedir: "Roma'lmm zgrl ve Yurttal ayn eyi
ifade eder. zgrlk ilk olarak bireyin, birey olarak, durumunu ifade
eder, Yurttalk ise, zellikle bireyin topluluk karsndaki durumunu
ifade eder".

H , . . , , . , ^wmi'mmmtn^wmmmmm*mvnnmt-:,mtmmmmm>'

ROMA EGEMENL: YURTTALIK VE KLELK

309

Bu n almalardan sonra, Volterra, ayn yllarda, klenin sahibi

ne, zgrlkle birlikte, Roma yurttalm da verme gcn ieren
manumissio (azatlama)'nn i anlam zerinde aratrmalara balad.
Bu g, zgrlk ile yurttaln balangta ayrlamaz oluundan
kaynaklanmaktadr.
Bu aklamalar, polis'in ilk yapsna, Arkaik Re ma Hukukunun
esasna uygun dmektedir. Ancak M.. 338 'den sonra, egemen Roma
tarafndan ynetilen, tek bir politik sistem iinde kaynam pek
ok durumla karlayoruz. (Latin'ler, Peregrinus'lar, ttalya Birlii
yeleri vb.)
Hi deilse, bu tarihten balayarak, zgrlk ile yurttalk e an
laml olmaktan kt. Ancak bu siyasal dzen iinde, tam haklara sa
hip (optimo iure) yurttalar yannda, farkl durumlarda kiiler varl
n srdrd. Bu yeni aamada ve daha ileri aamalarda giderek daha
da ak olarak, hukuk dzen, kleyi zgr klma yetkisini, onu Roma
yurtta durumuna getirme yetkisinden ayrmaa balamtr. Nitekim
azatlanan kle, Latin ya da yabanc (peregrinus) durumunda olabi
liyordu. Bu bir teorik dnce deildir. nk Cumhuriyet Dnemi'nin
ileri yllarndaki yasalarla, Romallar zellikle bunu yapmlar, kle
lerin efendileri tarafndan azatlanmas yetkisini kaldrmamlar, bu
yetkinin ieriini kstlamlardr. Fuf'ia Caninia, lunia Norbana ve Aelia
Sentia yasalarna dayanlarak, zel durumlarda azatlanan bir kle
peregrinus deditiius ya da daha iyi olan Latinus durumunu alabiliyor
du. Ayrca azatlamann hukuk sonularn kstlayan bu yasalarn,
belli bir saydaki azatlamaya ynelik olduu da vurgulanmaldr.
Krallk Dnemi'nin tarihinde en nemli sorun, Romallarn, z
grlk ile yurttalk arasndaki balanty kurmalarndan kaynak
lanmtr. Romallar bunu, Pn savalar srasnda ve M.. II. yz
ylda da, kleliin ve dolaysyla Azatlamann ok artmasn a ramen,
deitirmemilerdir. Bylece, Roma Hukuku'nun bu uygulanma bi
imleri, nemli bir toplumsal seimi ortaya karmtr. Bu seim Roma
toplumunun geleceini etkilemi ve tmparatorluk dzeninin glen
mesini salamtr.
Gene Westerman, hakl olarak yle demektedir: Btn Kle Sis
temleri, toplumsal yapnn temel fikirleri olarak derinlemesine yerle
mi (benimsenmi) bir ka benzerliin oluturduu ekirdek evresin
de geliir. Bu "temel fikirler" arasnda kukusuz, klelerin azatlanma
sistemi de saylmaldr. nk bu sistem, kleleri, kendilerini zgr
hale getiren topluma kaynatrr.

310

ZCAN ELEBCAN

Roma kle tarihini, zel olarak niteleyen olgu, temelde Klsik

Grek Polis'imn sistemini yok eden biimsel snrlarn varolmamasdr. Atina gibi, ticar ve imparatorluk nitelikli bir ehir devletini
incelersek, burada ekonomik adan, yabanclarn ve meteklcrin ar
bastklarn grrz. Azatlanan kleler, bu son grubu oaltmakta ve
ehir devletinin hayatn, dolayl olarak glendirmekle birlikte, dede
leri gibi, Atina'nn politik bakmdan yurttalnn dnda tu.ulmakta idiler.
Ancak Atina ile Roma arasnda bu konuda temel bir fark vard.
Gerekten Roma'da, azatllar iin, bu konuda yasal snrlamalar ve
toplumsal bakmdan aalanmalar bulunmakla birlikte, bunlarn
ocuklar, en ok iki kuak sonra, ingenuus (doutan zgr) 'lara, Cives
optimo iure (tam haklara sahip yurtta)'lara e klnmaktaydlar; bunla
ra toplumsal bakmdan e klnma yolu, hi deilse olanak olarak, al
mt. Grek ehir devletlerinde ise, bu yol almamt ve kuaklar
boyu, azatl klelerle polis yurttalar arasndaki fark srmt.
Roma'dan, eitlik ve insan haklarnn egemen olduu ideal bir
toplum olarak sz etmiyorum. Tersine klelik sisteminin birlikte ge
tirdii gerginlikler kmsenmemelidir. zellikle, M.. II ve I.
y.y. da Roma toplumunu sarsan kle isyanlarn ve eski yurttalar
topluluunun i tepkilerinden sz etmek istiyorum. De Bachanalibus,
Scnatiis kararndan sz ettim. M.. II y.y. ve I. y.y. yars boyunca
sren Grek kart akmlar ve eski yu ttalarn, zenginlemi yeni
azatllara kar savalarn hatrlayalm.
Ancak bununla birlikte, Roma Hukuku'nun temel dzenlemesi
deimemitir. Sadece, Cumhuriyet Dnemi'nin ileri yllar ve m
paratorluk Dnemi'nde, klelik topluluunun fazla genilemesi do
laysyla, azatlamalarn sayca art snrlandrlmaya allmtr;
baka bir ey deil! Gerekten, M.. II y.y.'da, Roma'mn, Akde
niz'de genilemesi sonucu, klelerin sayca artmas ve bununla ba
lantl olarak azatlamalarn daha da oalmas eilimi, Roma'da
ynetici snf iin bir sorun yaratmtr. Bu sorun, yeni yurttalarn
artn dzenlemek ve snrlamak, ancak bu yoli hibir biimde
tmyle kapatmamakt. Yukarda szn ettiim yasalar bu amalara
ynelikti. Ancak bunlarla hibir zaman eski ilke, efendinin klesine
zgrlk ile birlikte, azatl derecesinde de olsa yurttalk verdii il
kesi deimemiti.
Bylece toplumsal geliime ussal yaklam sonucu, Roma Hukuku'nun eski kaynakl ara biimlerinin ortadan kalkt ve bir temci

n , . . . . n ^ -i' pu ,,

, i. > . > m a M M a m w l x a . . s tfmmmmmmmu ti m

ROMA EGEMENL: YURTTALIK VE KLELK

311

ayrmn (Summa divisio) yerletii grlr. Ancak, zellikle bu durum,

kle iin bir kaynama olana, azatlama ile toplumla birleme kolay
ln birlikte getirmitir.
Olduka kuru bir sistemin iyilik ve insanclln vmek istemi
yorum. Toplumsal yapnn ilemesi bakmndan, en yararllarn en
yeteneklilerin seimi ve toplumla kaynatrlmas iin, etkin bir Darwin sisteminin varlna iaret etmek istiyorum. Bu makinann ile
mesi, ynetici snf tarafndan etkin ve parlak bir biimde yrtlm
-ve mparatorluk gcnn kullanmnda gerektiinde basklar uy
gulanmtr.
Romallar, Greklerden farkl olarak, hibir zaman yeni yurtta
larn gelmesi yolunu kapamay gerekli ve yararl bulmamlar, hibir
zaman yeni insanlardan korkmamlardr. Romallar iin, yabanc
kltrler ve diller sahibi dzensiz byk gmenler grubunun, tarih
sel ve kltrel kiiliklerim kaybettirecei tehlikesi szkonusu olma
mtr. Bu sylediklerimin yukarda deindiim ve aada hatrlata
cam olaylara ramen doru olduu kansndaym. Cumhuriyet
Dnemi'nin son yllarnda, Roma toplumun pek ok tabakasnda
yukarda sz edilen korku nedeniyle, Greklere kar bir akmn yer
letii grlr. Gene ayn zamanlarda, bir takm yabanc gruplara
kar basklarn uyguland saptanmtr. Bu arada Grek ozanlarn
ve filozoflarn Roma'dan kovulmas da hatrlanmaldr.
elikili olarak, eer ok kesin olmayan bir benzetme dnlr
se, ingiliz Commonvealth'i ile Roma imparatorluu arasnda benzer
likler bulunabilir. Bu gr ok tartmadan, Roma'da, imparator
luun merkez ekirdeinin byme ve genilemesinde etkili olan
yapy saptamakta, "melting pofu ve Amerikan efsanesini hatrlatmak
isterim.
. Bu geliim, Roma'nn toplumsal yaplarnn mkemmel bir bi
im almasyla sonulanmtr. Azatlama sistemi ve seilmi yeni e
lerin yurttala kabul ile Grek toplumlarnn yetenekleri ve teknolo
jisi Roma tarafndan alnm ve Roma kle sistemi iinde sivrilen daha
aktif ve yetenekli topluluklar Roma'ya kazandrlmtr. Roma'nn,
kk bir ehir devletinden, ok abuk bir biimde, geni ve kalc
bir imparatorluk sistemine dnme baars, snrl olmakla birlikte,
srekli olarak, yeni toplumsal gruplar ve gleri, kat fakat etkin bir
seimle kendine balama politikasyla aklanabilir. Bu geliim Cum
huriyet Dneminin son zamanlarnda ve Principatus Dneminde dev
letin organik deiimiyle balamtr.