Azerbaycan2 PDF

T.C.
BABAKANLIK
DEVLET ARVLER GENEL MDRL
Osmanl Arivi Daire Bakanl
Yayn Nu: 9
OSMANLI DEVLET LE
AZERBAYCAN TRK HANLIKLARI
ARASINDAK MNSEBETLERE DR
ARV BELGELER
Karaba-ua, Nahvan, Bak, Gence,
irvan, eki, Revan, Kuba, Hoy
II
(1575-1918)
Ankara 1993
OSMANLI BELGELERNDE AZERBAYCAN TRK HANLIKLARI
Proje Yneticisi
smet BNARK
Devlet Arivleri Genel Mdr
Proje Sorumlular
Necati GLTEPE
Devlet Arivleri Genel Mdr Yardmcs
Necati AKTA
Osmanl Arivi Daire Bakan
Hazrlayanlar
smet DEMR
Hamza AKIR
Nuray KARTAL
Uurhan DEMRBA
A. Osman INAR
Nuran KOLTUK
H. Osman YILDIRIM
kran DEMRBA
Muhammed SF
Yldrm AANOLU
Mcahit DEMREL
Fuat YAVUZ
Hasan AKDA
Muhittin ELAIK
Nazm YILMAZ
nder BAYIR
Aye EMECEN
Metin Kontrol-Tashih
Hseyin ARSLAN
Mustafa SERN
Murat CEBECOLU
Numan YEKELER
Bilgisayar Dizgi-Sayfa Dzenleme

Zeki METE
Zahit YILDIRIM
Montaj
A. Rza BATI
sa AKSOY
ISBN 975-19-0725-X
SUNU
Azerbaycan, coraf konumu sebebiyle tarih boyunca Osmanl, Rus ve ran

devletlerinin ilgi alan ierisinde yer almtr.
Blgenin Mslman ve Trk unsurlar zerinde Osmanl Devleti ve ran'n
nfuz salamas daha kolay olurken; Rusya da, Hristiyan unsurlar olan Grcler ve
Ermeniler vastasyla blgeye hkim olma mcadelesi vermitir.
Azerbaycan Trklerinin, hanlklar eklinde tekiltlanmalar ve birbirleriyle
mcadele etmeleri sebebiyle, aralarnda bir birlik meydana getiremedikleri ve tek bir
devlet olamadklar grlmektedir.
Azerbaycan'daki bu dank durum Osmanl Devleti, ran ve Rusya'nn blgeye
mdahale etmelerine temel tekil etmi; hanlklar da bu byk devletlerden birinin
himayesi altnda hareket etmeyi kendi politikalarna uygun bulmulardr. Bu sebeple
Azerbaycan'da istikrar salanamamtr.
Ancak hanlklar dnemi, XIX. yzyln ilk yarsnda Rusya'nn Kuzey
Azerbaycan' igali ile sona ermi; bu durum 1917 Rus Bolevik Devrimi'ne kadar
devam etmitir. Rusya'daki karklktan istifade edilerek, 28 Mays 1918'de Kuzey
Azerbaycan'da Mehmed Emin Resulzde nclnde ilk bamsz Azerbaycan
devleti kurulmu; ancak bu devlet fazla uzun mrl olamam ve 17 Nisan 1920'de
Ruslar tarafndan tekrar igal edilmitir.
*
Bu eser, 1992 ylnda yaynlanan "Osmanl Devleti ile Azerbaycan Trk
Hanlklar Arasndaki Mnasebetlere Dair Ariv Belgeleri I" adl eserin devam
olup, 1575-1918 yllar arasndaki 343 yllk dneme ait 79 belgeyi kapsamaktadr.
Eserde yer alan belgelerin muhtevlarn ana balklar hlinde yle sralayabiliriz:
A- Osmanl Ynetimi ve Hanlklar Dnemine Ait Belgeler
Bu blmde, Osmanl Devleti tarafndan blgede yaplan tahrir almalar,

blgeye gnderilen madenciler ve alnacak vergiler; blge ile ilgili olarak Osmanl,
ran ve Rusya devletleri arasnda yaplan savalar ile bar ve snr tesbit
grmeleri; Osmanl Devleti'nin hanlklar ve blge halk ile ilikileri, istimlet
politikas ve hanlklarn yardm talepleri; Osmanl Devleti'nin snr blgelerinde
grevli vali, mutasarrf ve kale muhafzlarnn hanlklar ve blge hakknda eitli
bilgileri ihtiv eden raporlar ile blge hnedanndan olup Osmanl topraklarna
snm/yerlemi kiilere yaplan madd yardmlar hakkndaki belgelere yer
verilmitir.
B- Rus gali Dnemine Ait Belgeler
Bu blmde, Rusya'daki Ermeniler ve Mslmanlarla ilgili eitli konularda
Osmanl Devleti ile Rusya arasnda yaplan grmeler; Rus-Ermeni-Mslman
ilikileri ve Rusya'nn Kafkasya politikas; Ermenilerin Mslmanlara ynelik faaliyet
ve katlimlar; Ermeni-Mslman atmalar; Mslmanlara ynelik Rus mezlimi
ve Mslmanlarn din, dil ve canlarn korumak maksadyla kurduklar cemiyetler ve
bunlarn faaliyetleri ile ilgili belgelere yer verilmitir.
C- Bamsz Azerbaycan Kurulduktan Sonra
Bu blmde ise, Osmanl Devleti ile Azerbaycan ve Grcistan cumhuriyetleri
arasnda imzalanan Bak-Batum Petrol Sevkiyat Antlamas ve Osmanl Devleti ile
Azerbaycan Cumhuriyeti arasnda siyas, iktisad, asker vs. konularda imzalanan
dostluk ve ibirlii antlamasna yer verilmitir.
*
Belgeler bir btn olarak incelendiinde, Osmanl Devleti'nin, kendi hkimiyet
dneminde blgeye dzen getirmeye alt; merkezden gnderilen vezir ve ordunun
blge halk ile takviye edilerek ran saldrlarna kar konulduu; Osmanl
Devleti'nin gerilemeye balamasyla blgedeki hkimiyetinin de zayflad, ancak
buna ramen blgenin Rus ve ran hkimiyetine gememesi iin elden gelen gayretin
gsterildii; gerek blgenin durumu gerekse hanlklar ile srekli ilgilenildii; ayrca
blge hnedanndan olup Anadolu'ya gelmi olan baz hanlarn da himaye edilerek,
onlara eitli yardmlarda bulunulduu grlmektedir.
Yine belgelerden anlaldna gre Rus igali dneminde de Osmanl Devleti

bu blgedeki Mslmanlarla srekli olarak ilgilenmitir. Rusyal Mslman haclar
iin Cidde'de bir Rus Konsolosluu almasna izin verilmesi; Mslmanlarn durumu
ve blgedeki Ermeni-Mslman atmalarnn Petersburg, Tiflis, Batum, Rostof,
Tahran, Tebriz ve Londra'daki Osmanl elilik ve ehbenderlikleri vastasyla
izlenmesi ve zaman zaman Rusya ve ran nezdinde Mslmnlara ynelik saldrlara
kar tedbir alnmas ynnde teebbslerde bulunulmas, bu durumu aka ortaya
koymaktadr.
*
Eserin tedkikinden de anlalaca zere belgelerin arlk noktasn
Ermenilerin Mslmanlara yaptklar mezlim ve katlim tekil etmektedir.
Bu cmleden olarak Bak, Nahvan ve Revan'da Ermenilerin Mslman halka
silh ve bombalarla saldrmalar zerine hibir silh olmayan Mslman ahalinin
kendilerini hanerleri ile mdafaa ettikleri, Ermenilerin, saldrgan ve silhl taraf
kendileri olmalarna ramen, kamuoyunun tevecchn kazanmak iin, Mslmanlar
tarafndan katledilen, evleri ve eyalar yaklp yklan ve slm dinini kabule
zorlanan mazlumlar rolne brnerek her tarafa telgrafnme gnderdikleri (bkz.
belge nr. 60); ua'daki Ermenilerin, Ermeni mahallesinde ikmet eden
Mslmanlara birdenbire saldrarak Mslmanlarn tamamn katlettikten sonra krk
hneli bir Mslman kyn de tamamen yaktklar (bkz. belge nr. 65); Ermenilerin
dokuz slm kyn yakarak birok Mslman katlettikten sonra krk kiiyi de esir
aldklar, bir milyonun zerinde zarar ve ziyana sebebiyet verdikleri, katledilenler
arasnda Osmanl Devleti tebasndan Mslmanlarn da bulunduu (bkz. belge nr.
69) gibi rnekler zikretmek mmkndr.
Yukardaki rnekler, Mslmanlarn ierisinde bulunduklar kt durumu ve
Ermenilerin Mslmanlara kar yrttkleri katlim ve kamuoyunu yanltma
politikalarn gzler nne sermektedir.
Bu Ermeni katlim ve saldrlarna kar Kafkasya'daki Mslmanlar, mal ve
canlarn korumak iin faaliyetlerde bulunmak zere Tiflis, Bak, ua, Nuha,
Demirhan gibi nemli merkezlerde gizli cemiyetler tekil etmilerdir. Bunlardan en
nemlisi 1905'de Aaolu Ahmed ve arkadalarnn kurmu olduu Difa Cemiyeti
adl gizli cemiyettir.
Cemiyet, zellikle Kafkasya'daki deiik mezheplere mensup olduklar halde

slm uruna btn ayrlklar bir tarafa brakarak ayn fikir etrafnda birleen
Mslmanlardan olumaktadr. Balca merkezleri Erivan, ua, Nuha, Bak ve
Tiflis'tir. ounluu Dastan ahalisinden olmak zere yaklak yirmi bin milisi
bulunan cemiyetin grevleri unlardr:
Rusya Hkmeti tarafndan idare olunmakta olan Mslmanlara ait cami,
medrese vs. vakf emlkini iade ettirmek; Mslman kyllerin iledikleri arazi
zerinde hak sahibi olmalarn salamak; Mslmanlarn Osmanl topraklarna g
edebilme ve ziraat ettikleri araziyi satn alabilme serbestisine kavumalarn
salamak; Kafkasya'daki Hristiyan ahaliye salanan siyas, iktisad ve hukuk
haklarn Mslmanlar iin de geerli olmasn salamak; Mslmanlara kar bir
hareket vukuunda birlikte taarruz etmek.
Szkonusu cemiyetin, Mslmanlar ile Ermeniler arasndaki tecavzlerin
Rusya'nn tahriklerinin bir eseri olduu inancn tamas sebebiyle, Rusya
memurlarnn herhangi birinin bu yolda bir hareketi grldnde buna kar
gelinecei de cemiyetin faaliyetleri arasnda yer almaktadr (bkz. belge nr.75).
Kafkas Trklerinin Farsa yerine Trke'yi kullanmalarn salamak,
medreselerde okutulan kitaplar Osmanl Trkesiyle telif ettirmek, mekteplerde
Osmanl eitim programlarnn aynen tatbikini salamak, Kafkas Trkleri hakknda
Arapa, Trke Farsa ve Krte lisanlarna vkf Ermeniler tarafndan Kafkas
Mslmanlarna ynelik yaplacak muzr neriyata kar reddiyeler neretmek,
Bblerin Kafkasya'ya gelmelerine engel olmak, stanbul'dan muallim ve mderris
tedarik etmek, tefsir ve hadis kitaplarnn Trke nerini salamak gibi gayelerle
Bak'de General Zeynel Abidin Takiyof ve arkadalar tarafndan Bak'de kurulan
Ner-i Marif-i Umr- Hayriyye Cemiyyt- slmiyye program (bkz. belge nr.
76) ile, yine bu cemiyetlerin datm olduklar beyannmelerden (bkz. belge nr. 56)
birine de eserde yer verilmitir.
*
1917 Rus ihtilli sonrasnda Kafkasya'da Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistan
gibi bamsz cumhuriyetler kurulmasndan sonra Osmanl Devleti blge devletleri ile
antlamalar yapmaya balamtr.
Osmanl Devleti ile Azerbaycan ve Grcistan cumhuriyetleri arasnda 4

Haziran 1918'de Bak ile Batum arasnda petrol sevkiyat ile ilgili olarak yaplan
antlamada; Bak ile Batum arasnda petroln devaml olarak aktlmas, Bak ile
Batum arasndaki petrol mecrlarnn mevcut vaziyetlerini muhafaza etmeleri, her
lkenin petrol mecrlarnn kendi lke snrlar ierisindeki ksmn korumas ve
petrol seyeln iin konulacak vergiden, her lkenin, topraklar zerinde bulunan
mecrlarn uzunluu nisbetinde pay alaca hususlarna yer verilmitir (bkz. belge nr.
78).
14 Austos 1918 tarihinde Osmanl Devleti ile Azerbaycan Cumhuriyeti
arasnda yaplan ikili antlamada ise daha geni kapsaml bir ereve izilmitir. Bu
antlamada
Osmanl Devleti ile Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistan
Cumhuriyetlerinin snrlar tesbit edildikten sonra iktisad ve siyas konulara ilveten
asker alanda da; Azerbaycan Cumhuriyeti Hkmeti tarafndan talep olunduu
takdirde, Osmanl Devleti Hkmeti'nin Azerbaycan'da dzen ve i gvenlii
salamak iin gerekirse asker yardmda bulunabilecei, Azerbaycan Cumhuriyeti
Hkmeti'nin Osmanl Devleti'nin istemesi durumunda Bak Liman'ndaki tesisler ile
Hazar Denizi'ndeki gemi vesir nakliye aralarn asker maksatlarla kullanmas iin
Osmanl Devleti'nin emri altna vermesi, Osmanl Devleti'nin Azerbaycan
Cumhuriyeti dahilindeki yollardan asker nakliyat iin istifde edebilecei (bkz. belge
nr. 79) hkmlerine yer verilmitir
*
Eser iki ana blmden meydana gelmektedir:
Birinci blmde, belgelerin zet ve transkripsiyonu, belgelerde geen terimlerle
ilgili aklamalar ile ahs ve messese isimlerinden meydana gelen indeks
bulunmaktadr.
kinci blmde ise, belgelerin fotokopileri yer almaktadr.
Eserin hazrlanmasnda emei geen Devlet Arivleri Genel Mdrl
Osmanl Arivi Daire Bakanl personeline teekkr ederim.
Bu eserin, tarih hakikatlerin ilmin nda aydnlanmasnda vasta ve vesile

olmasn, aratrmaclarla, ilgili kurum ve kurululara almalarnda yardmc ve
yararl olmasn dileriz.
smet BNARK
Devlet Arivleri Genel Mdr
KISALTMALAR
M.
Muharrem
S.
Safer
Ra.
Rebu'l-Evvel
R.
Rebu'l-hir
Ca.
Cemziye'l-Evvel
C.
Cemziye'l-hir
B.
Receb
abn
N.
L.
evvl
Za.
Zi'l-kade
Z.
Zi'l-hicce
Bkz.
BOA.
Ramazn
Baknz
Babakanlk Osmanl Arivi

nr.
Numara
s.
Sayfa
NEREDLEN BELGELERN OSMANLI ARVNDE BULUNDUKLARI

FONLARA GRE DAILIMI
I- Defter Fonlar:
1- Nme-i Hmyn Defterleri, nr. 7
2- Mhimme Defterleri, nr. 27, 42, 44, 47, 51, 53, 61, 62, 67, 69, 73
3- Tapu Tahrir Defterleri, nr. 903
II- Belge Fonlar:
1- Cevdet Tasnifi:
Hriciye Ksm, nr. 394, 948, 1958, 2282, 2313, 2549, 2578, 4546,
5594, 7177
2- Hatt- Hmyn Tasnifi:
Nr. 324-J, 333-H, 739, 765, 6672, 6683, 6748-E, 8488, 8989, 11737
3- Yldz tasnifi:
a) Sadret Huss Mrzt, nr. 338/45; 344/65, 108; 405/56; 485/65, 75;
486/17; 487/68; 489/18, 21; 491/80; 492/101, 108; 493/59, 63; 494/36, 134; 495/1, 2;
498/102; 500/21; 502/95, 114; 503/87; 505/29, 48; 509/55; 514/24; 519/47
b) Sadret Resm Mrzt, nr. 115/7
c) Mtenevv Mrzt, nr. 144/132
4- rde Tasnifi:
rde Meclis-i Mahss, nr. 4980
5- Meclis-i Vkel Mazbatas, nr. 43/59
6- Hriciye Hukuk Mvirlii stire Odas, nr. 106/8, 107/7
NDEKLER
II
Sayfa
SUNU...........................................................................................................
PREFACE.........................................................................................................
KISALTMALAR ...........................................................................................................
NEREDLEN BELGELERN OSMANLI ARVNDE
BULUNDUKLARI FONLARA GRE DAILIMI................................................................
NDEKLER........................................................
I. BLM
A- BELGELERN ZET VE TRANSKRPSYONU...........................................3-236
Belge
Sra No:
1
Revan Hkiminin ran Elisi Olarak stanbul'a Gelii ................................ 3
ranllara Kar Gsterdikleri Kahramanlktan Dolay

Mehmed
Giray
Han'n
Kardei
ve
Oullarnn
dllendirilmesi.......................................................................................... 4
irvan'da Bulunan Osman Paa'ya Atl Asker Gnderilmesi ...................... 6
irvan'daki Gm Madeni in Madenci Gnderilmesi.............................6
ran zerine Yaplacak Sefere irvan Halknn da tirak

Etmesi ..........................................................................................................9
ran'a Dostluk Gsteren Eski irvan Hkimi Ebbekir

Mirz'ya Yaplan Uyar..............................................................................11
irvan'a Gnderilen Ferhad Kethud'ya Yardm Edilmesi........................12
irvan'n Tahrri.........................................................................................14
irvan'a Giden Orduya Orducu Gnderilmesi ...........................................14
10
irvan ve Civrna Seferler Dzenleyen Cafer Paa'ya Para

ve Asker Yardm Gnderilmesi ................................................................15
11
Daistan Hkimi emhal'in, Kzlbaa Kar Yaplan

Harektta Ferhad ve Cafer Paa'lara Yardmc Olmas .............................16
12
irvan mersnn Dmana Kar Ortak Hareket Etmesi........................19
13
Gence ve Karaba'dan, Revan ve Nahvan'a Zahre

Getirmeye Gidenlerden Vergi Alnmamas ..............................................20
14
irvan Muhfz Hasan Paa'nn Daistan ve Tabesern

Halkndan Hara Almakla Grevlendirildii.............................................21
15
irvan Muhfz Vezir Hasan Paa'nn Hilat ve Kl ile

Taltfi .........................................................................................................22
16
Revan, ldr, Tiflis ve Gence Beylerbeyilerinin irvan

Muhafznn Yannda Yer Almalar ve Gence'den irvan'a
Silah ve Mhimmat Gnderilmesi.............................................................23
17
irvan Muhfazasndaki Orduya Gence'den Silah ve

Mhimmt Gnderilmesi, Rusya ve Daistan'a Dikkat
Edilmesi .....................................................................................................24
18
Yirmi Drtl Aireti Beyi Mirz Muhammed'in

Cezalandrlmas ........................................................................................25
19
Demirkap Muhfazasnda Grevli Olup Grev Yerlerinde

Bulunmayan Zeamet ve Tmar Sahiplerinin Durumu................................26
20
Gence
ile
Revan
Arasndaki
Kylerin,
Nasl
Vergilendirilecei ......................................................................................27
21
irvan ve Baz ran Topraklarnn Paylam Konusunda

Rusya ile Osmanl Devleti Arasnda Yaplan Anlama.............................28
22
Osmanl Devleti ile Rusya Arasnda irvan Eyaleti Snrnn

Tesbiti........................................................................................................ 35
23
Derbend Snrnn Tesbiti.......................................................................... 36
Gence'nin Tahrr Defteri ........................................................................... 38
4
25
irvan Hanl'nn Yurtluk ve Ocaklk Olarak, Daistan

mersndan Srhay Han'a Verilmesi ...................................................... 44
26
Srhay Han'a Para Hilat ve Kl Gnderilerek ran Seferine

Katlmasnn stendii ............................................................................... 48
27
Eski irvan Han Davud Han'n Yakn smail Bey'in Maa

Zammnn dendii................................................................................... 51
28
Eski irvan Han Davud Han'n Ailesi ile Yanndakilerin

Maa ve Kiralarnn dendii ................................................................... 52
29
Eski irvan Han Davud Han'n Birderzdesi smail Bey'in

Maa Zammnn dendii......................................................................... 53
30
Ananur Yolu, Grc-Rus-ran likileri ve ran'n Durumuna

Dir Malmat ............................................................................................ 55
31
ran, Azerbaycan, Grcistan ve Daistan'n Durumuna Dir

Malmat..................................................................................................... 66
32
Azerbaycan Hanlar ve Lezgilerin Osmanl Devleti Tarafna

ekilmesi................................................................................................... 81
33
Grc ve Ruslarn Birlikte Nahvan'a Yapt Saldrlarn

Pskrtld............................................................................................ 82
34
Daistan ve Azerbaycan Hanlklarnn Grc ve Ruslar ile

Kendi Aralarndaki likileri ..................................................................... 87
35
rakli Han'n, Revan ve Rumiye Hanlar ile Hoy'a Saldrd

ve Bunun Azerbaycan htilline Sebep Olabilecei.................................. 93
36
irvan'da Ortaya kan eyh Mehmed'in Mektubuna Cevap

Verilmesi ................................................................................................... 94
37
Azerbaycan Hanlarnn, ran'da Ortaya kan Aa

Muhammed Han'a Kar Osmanl Devleti'nden Yardm
stekleri...................................................................................................... 95
38
Aa
Muhammed
Han'n
Azerbaycan,
rvan
ve
Grcistan zerine Yryecei ..................................................................97

39
irvan Han Davud Han'n Olu Rza Bey'e Bir Yllk

Maann dendii ....................................................................................99
40
ran ahnn Revan'a Saldraca ddiasna Kar Nasl

Hareket Edilecei ....................................................................................100
41
ran-Osmanl Snrndaki Huzursuzluk Veren

Hareketler ................................................................................................102
42
irvan Hanlarndan Mteveff Davud Han ile ran ehzdesi

Mteveff Sm Mirz'nn Ailelerine Balanan Maalarn
Alnd ....................................................................................................107
43
Eski eki ve irvan Hkimi Selim Han'n Erzurum'dan

Ankara'ya Getirilmesi ve Maa Balanmas............................................110
44
Revan Serdar ve Kardeinin Ruslar Yendikleri ....................................111
45
Baz Dn bdet ve Hkmlerin Yerine Getirilmesi in

Rusya'daki Mslman Halka Halife Tarafndan zin Verilmesi
.................................................................................................................113
46
Rusyal Mslman Haclar in Cidde'de Konsolosluk

Almas ..................................................................................................114
47
Nahvan Ermenilerinin Rusya Harbiye Nzrna Ziyfet

Verdikleri.................................................................................................117
48
Osmanl Devletince Ermenilerle lgili Olarak ran ve

Rusya Devletleri Nezdinde Yaplan Giriimin Sonucu ...........................118
49
Ermenilerin Heftuvan'da Kale n Ettikleri Haberinin Aslsz

Olduu .....................................................................................................120
50
Nahvan ile Erivan Arasnda Ermeni Ekya etesi

Topland................................................................................................122
51
Kazman'da Ermenilere Ait Silahlar Bulunduu ...................................123
52
Rus Hkmeti'nin Baz Ermenileri ade Edeceine Dir Haber

ve Rusya'dan Hicret Edecek Mslmanlarn Kabl .............................125
53
Tiflis, Bak ve Batum'da Meydana Gelen Karklklar..........................127
54
Osmanl- Rus Snrndan Osmanl Tarafna Geecek

Ermenilerin Engellenmesi .......................................................................137
55
Kont Voronof Dakof'un Kafkasya Genel Vlilii'ne

Atanmas ve Kafkasya Genel Vlilii'nin Kumandanla
Dntrlmesi ....................................................................................... 140
56
Kafkasya Mslmanlarnca Kurulan Komite.......................................... 144
57
Erivan ve Nahvan'da Meydana Gelen Ermeni-Mslman

atmasnn ran'daki Tesiri................................................................... 148
58
Erivan, Nahvan, Tiflis ve Batum'da Ermeniler ile

Mslmanlar Arasnda Meydana Gelen Olaylar..................................... 150
59
Tiflis'deki Karklklar ile Gence ve Bak'de Meydana Gelen

Ermeni-Mslman atmalar ............................................................... 156
60
Kafkasya Mslmanlarnn, Genel Vali Voronof ile ErmeniMslman atmas ve Kendilerine Baz Haklar Verilmesi
Hususunda Yaptklar Grme .............................................................. 161
61
Bak ve Sui'de Ermenilerle Mslmanlar Arasnda Meydana

Gelen arpmalar................................................................................... 169
62
Times Gazetesi'nin Bak Olaylar ve Mihran Efendi

Hakknda Yaynlad Haberler............................................................... 171
63
Mver-y Kafkas eyhlislamnn ua'ya Gidii ve Halkn

Durumu.................................................................................................... 173
64
Cevanir ve ua'da Ermenilerle Mslmanlar Arasnda

Meydana Gelen arpmalar ................................................................... 176
65
ua, Bak, Balahan ve Adam'da Ermenilerin Yapt

Mslman Katlim ve Tahrbt ............................................................. 178
66
Bak Olaylarnn, ran'n Ret ehrindeki Etkisi .................................... 183
67
Petrol Skntsnn Rusya'daki Etkileri .................................................... 185
68
Petersburg'daki Buhran ve Kafkasya Genel Valisinin Bak ve

Gence'ye Yapt Ziyret......................................................................... 188
69
Ermenilerin Mslmanlar ldrerek Dokuz Ky Yakt,

Nahvan ve Uluhan'da lenler Arasnda Osmanllarn da
Bulunduu ............................................................................................... 193
70
Rusya'daki Ermeni Katlim ve Rus Hkmeti Nezdinde

Yaplan Giriim ....................................................................................... 196
71
Rus Askerlerinin Mslmanlara Yaptklar Zulm................................. 200
72
Ermenilerle lgili Olarak Bak'deki rad Gazetesi'nde

Yaynlanan Makleler..............................................................................202
73
Ermenilerin Silah almak in Bak'deki Bir Asker

Mhimmat Deposunun Altnda Tnel Atklar......................................206
74
Tiflis, Bak, Ktayis, Erivan ve Gence'deki Olaylar...............................209
75
Kafkasya Mslmanlarnca Kurulan "Dif ttihd- slam

Cemiyeti" .................................................................................................212
76
Rusya Mslmanlarnn Yardm steklerini letmek zere

"Cemiyet-i slmiyye "Adna Tlibzde Yusuf Efendi'nin
stanbul'a Geldii .....................................................................................216
77
Batum,Tiflis, Gence ve Erivan'da Ermenilerin ve ilerin

kard Karklklar .............................................................................221
78
Bak ile Batum Arasnda Petrol Sevkiyt ile lgili Anlama .................223
79
Osmanl Devleti ile Azerbaycan Cumhuriyeti Arasnda

mzalanan Anlama..................................................................................225
B- BELGELERDE GEEN TERMLERE DR AIKLAMALAR ................237

NDEKS .................................................................................................................241
II. BLM
BELGELERN FOTOKOPLER............................................................... 261-483
I. BLM
BELGELERN ZET VE
TRANSKRPSYONU
-1REVAN HKMNN RAN ELS OLARAK STANBUL'A GEL
[ran elisi olarak stanbul'a gelecek olan Revan Hkimi Mehmed b.

Sultan'n Kars Beyi veys'in refkatinde Ldik-Osmanck gzergh tkip
edilerek getirilmesi ve gzergh boyunca ahliden kimsenin eli ile
grtrlmemesi, gren olur ise isminin ve kynn bildirilmesi; erzak
tedriki iin gzergh zerindeki bey ve kadlara emirler gnderildii,
eliye bu konuda herhangi bir sknt ektirilmemesi ve gerekli saygnn
gsterilmesi hususlarnda Erzurum beylerbeyine yazlan hkm.]
19 . 983 (23 Kasm 1575)
Kk Sefer avu'a verildi.

F 19 . sene 983
Erzurum beylerbeyisine hkm ki,
Mektb gnderp Revan Hkimi Mehmed bin Sultan elilik tarkyla yukar
cnibden sdde-i sadetime gelmek zre olduun bildirp ol bbda her ne arz olmu
ise malm oldu. mdi mezkr, Pasin serhaddine dhil oldukda sdde-i sadetime
tekrr ulala dem irsl olunup ne mahalle geldii ilm olunmak ve geldkde
yannca Kars Beyi veys dme izzh ile koulup ve yolda ve izde kimesne ile ihtilt
etdirilmeyp kadmde eliler geld Ldik ve Osmanck yolundan gelmek emr edp
zd zevdlarn tedrik in yol zre olan beylere ve kadlara ahkm- erfe irsl
olunmudur. Buyurdum ki, vusl buldukda asl tehr etmeyp bu cnib serhaddine
dhil oldukda sdde-i sadetime ulala haber irsl edp ve yannca mrn-ileyh
veys dme izzhyu bile ve sen kend tarafndan bir mstakm ve mtedeyyin ktib
bile koup tenbh eyleyesin, yolda ve izde kimesne buludurmayup ve yukar cnibe
meyl edenler ile ihtilt etdirmeyp yle ki hufyeten ve aleniyyeten mezkrlara gelp
mlk olup izhr- muhabbet eder var ise ahvllerine vkf olup karyesi ve ismi ve
hreti ile hufyeten defter edp getrp atebe-i ulyya teslm eyleye ve mrn-ileyh
veys'e dahi tenbh eyleyesin ki, [...........] yolda onat vechile riyet ve himyet edp
zd zevd husslarnda asl [.....] muzyaka ekdirmiye, amm rey v beryya
dahi zulm taadd etdirmeyp mft meccnen kimesneden nesne almayup
aldklarn narh- rz zre ake ile alup hilf- er (......) zulm hayf olmakdan hazer
eyleye, yle ki, emrime muhlif i ola sonra kendden bilinr. Ana gre basret zre
olup ihtimmda dakka fevt etmeyesin.
BOA. Mhimme Defteri, nr. 27, hk. 241
-2RANLILARA KARI GSTERDKLER KAHRAMANLIKTAN DOLAYI

MEHMED GRAY HAN'IN KARDE VE OULLARININ
DLLENDRLMES
[ran hanlarndan Selmas Han'n irvan eyaletini istils srasnda

yaplan savata kahramanlklar grlen Mehmed Giray Han'n irvan
muhfazasnda bulunan kardei ve oullarna, ellier bin ake terakk
verilerek her birine istimlet-nmeler yazld bildirilerek, bunlarn ad
geenlere ulatrlp din ve devlete daha ok hizmet etmeye tevik
edilmelerine dir, Vezir Osman Paa'ya yazlan hkm.]
24 M .989 (28 ubat 1581)
Vezr Osman Paa'ya yazlan hkm-i erfdir.

Dergh- l bevvblarndan Hseyin'e verilmidir.
F 24 M. sene 989
Sdde-i sadetim kapuclarndan Demrkapu'ya irsl olunan fahr'l-akrn

Yusuf zde kadrh ile hl dergh- izzet-dest-ghma mektb gnderp
bi-inyetillhi'l-Meliki'l-Kadr vilyet-i irvan kem-kn kabza-i teshrde olduundan
mad h- gmrhn hanlarndan Selmas Han birka bin melhde-i makhreye
serdr olup vilyet-i irvan'a istl zre olmala askir-i mansrenin anda olan tife-i
Tatar ile ale'l-gafle zerlerine varup mlhdn-i dzah-meknin ekserin hedef-i tr ve
alef-i emr eyleyp cenb- emret-meb Mehmed Giray Han dmet melhinin
irvan muhfazasnda olan karnda ve oullar muhrebe-i mezbrda bile olup
env- dilverlikleri ve merdnelikleri zuhra gelp tife-i dallet-irn serdrlar
olan mezbr Selmas Han mecrhan firr edp cnd- muvahhidn gnimn ve
slimn avdet ve mrcaat eylediklerin bildirmisin ve dahi ol diyr- meymenetsra mteallk vesir umra mteferri her ne arz u ilm eylemi isen mufassalan
malm- erfim olmudur. Mm-ileyh han dmet melhinin karnda ile
oullarna vk olan hidemt- mebrreleri mukbelesinde ellier bin ake terakk
inyet ihsn olunup her birine istimlet-nmeler yazlup sana gnderilmidir.
Buyurdum ki, [......] vusl buldukda mrn-ileyhime irsl olunan istimlet-nmeleri
vech mnsib grdn zre sl eyleyp kem-kn dn devlete mteallk
umrda bezl-i makdr ve say-i n-mahsr eylemelerine tergb eyleyesin ve
inallh tel anda olan gz kullarmn dahi an-karb vfir ve mstevf
mevcibleri irsl ve sl olunduundan mad mceddeden yine nie bin cy-
dery-hur akreb-i ezmnda vilyet-i irvan'a varup dhil olmak mukarrerdir. Hakk
Sbhneh ve Tel ad-y dn devleti dim mahzl ve makhr ve evliy-y mlk
milleti muttasl glib mansr eyleye. middir ki inyet-i Hud-y Mtel ile bu
sl-i ferhunde-flde Kzlba- bed-file al-vefk'l-ml gerei gibi g-ml verilp
vilyet-i irvan ahvli ber-taraf olup eyym- adlet-encm ve hengm- sadetfercmmda rey v bery yerl yerine gelp temekkn edp her vechile sde-hl
olup fer- bl ile devm- devlet ikblim dularna itigl gstereler.
-3-
RVAN'DA BULUNAN OSMAN PAA'YA ATLI ASKER

GNDERLMES
[irvan muhfazasnda bulunan Vezir Osman Paa'nn istedii atl

askerlerin btn ihtiyalaryla beraber temin edilip gnderilmesi ve
neticesinin bildirilmesi hususunda Kefe beyine yazlan hkm.]
19 Ca. 989 (21 Haziran 1581)
Mehmed avu'a verilmidir.

F 19 Ca. 989
Kefe beyine hkm ki,
(.....)-unvndan hl irvan muhfazasnda olan dstr- mkerrem vezrim
Osman Paa tarafndan sdde-i sadetime mirren mektblar gelp ol cniblerde atlu
askere kll ihtiyc olduun ilm edp bundan akdem atlu asker taleb etmein irsl
olunan askir-i nusret-mesir avk u tehr olunmayup muaccelen gnderilmesin emr
edp buyurdum ki, vusl buldukda bu bbda mukayyed olup asl tehr terh ve bir
drl dahi eylemeyp zikr olunan askerin cem-i levzm u mhimmtdan vesyir
umrdan takdm edp muaccelen tedrik ve teslm edp mahall-i mezbra sl
eyleyesin dey ve bu hkm sana ne gnde vsl olup ne vechile tedrik olunup asker
ne zamnda azmet eylediklerin ve tahmnen ne mahalle varduklarn ber-vech-i
isticl yazup bildiresin.
-4RVAN'DAK GM MADEN N MADENC GNDERLMES
[irvan vilyeti'ndeki gm madenlerinde altrlmak zere

istenen madencilerin Rumeli'den getirtilerek gerekli let ve edevt ile
Sinan avu eliinde gnderildii; madencilerin istihdmndan sonra,
ne kadar maden karld , maden ocanda altn,bakr ve demir
madenleri olup olmad husslarnn da ayrntl olarak arzedilmesine
dir irvan muhfazasnda bulunan Osman Paa'ya yazlan hkm ile

madencilerin yol buyunca emniyetlerinin salanmas iin yol zerinde
bulunan beylere yazlan hkm.]
(20 B. 989 )( 20 Austos 1591 )
Dergh- l avularndan Sinan avu'a verilmidir.

Osman Paa'ya hkm ki,
Dergh- Muall'ma mektb gnderp vilyet-i irvan'da gm madenleri
olup madenci lzmdr dey mukaddem arz u ilm eyledn ecilden Rumeli'nden
madenciler ihrc olunup lt esbb ve levzm u mhimmtlar ile Dergh-
Muall'm avularndan Sinan avu zde kadrhya koulup Demrkapu'ya irsl
olunmudur. Buyurdum ki, vusl buldukda zikr olunan madencileri mrn-ileyh
avuum mberetiyle vech mnsib grdn zre madenler hidmetine istihdm
eyleyp bir mikdr zaman inhizm olundukdan sonra ne mikdr maden zuhra
getirlp hsl ve masrifi nedir ve altun ve bakr ve demr madenleri dahi var mdr
ve bi'l-cmle mekk ve mbhem bir nesne komayup mufassalan sdde-i sadetime
arz eyleyp ve nmnelerin bile gnderesin.
*
Mezbra verilmidir.
Adana beyine, Mehmed['e,] hkm ki,
Vilyet-i irvan'da gm madeni olduu mukaddem arz u ilm olunman
Rumeli'nden madenciler ihrc olunup Dergh- Muall'm avularndan kdvet'lemsil ve'l-akrn Sinan avu zde kadrh ile Demrkapu'ya irsl olunmudur.
Buyurdum ki, vusl buldukda sdde-i sadetime olan vfr- sadkat u ihls ve
safvet-i taviyyet ile ihtissn muktezsnca asl tehr terh ve bir drl dahi
etmeyp mrn-ileyh avuuma yarar demler koup mahf ve muhtara olan
yerlerden gerp ane Beyi Mehmed Bey dme izzhya emn slim uladrasn.
Bir sreti ane Beyi Mehmed Bey'e.
Mezbra verilmidir. Mezbr dahi mezkru Kemrgy beyine emn slim

uladrasn.
Bir sreti Kemrgy beyine.
Bu dahi. Elkb, kdvet'l-meri'l-milleti'l-meshiyye umdet kberi'ttyifeti'n-Nasrniyye Kemrgy beyi, hutimet avkbuh bi'l-hayr. Beslinay beyine.
Bir sreti Beslinay beyine.
Bu dahi. Kdvet'l-meri'l-milleti'l-meshyye ilh. Kabartay beyine uladra.
Bir sreti Kabartay beyine.
Bu dahi. Mslmndr, sancak elkb yazla. Tuman beyi Sultanay beyine.
Bir sreti Tuman Beyi Sultanay beyine.
Bu dahi. Kumuk hkimi cenb emret-meb emhal dmet melhi.
Bir sreti, Kumuk Hkimi emhal'e.
Bu dahi. Nme-i hmyn yazld. Shib-i madine (?) gnderildi. Karabutak
beyine.
Bir sreti Karabutak beyine.
Bu dahi. Bir mikdr riyet ve tazm ile yazla. Hall Bey.
Bir sreti Halil Bey'e.
Demrkapu'ya uladra.
[20 B. 989]
BOA. Mhimme Defteri, nr. 42, hk. 382-383
-5RAN ZERNE YAPILACAK SEFERE RVAN HALKININ DA TRAK

ETMES
[irvan ahalisi tarafndan stanbul'a gnderilen elilerin, halkn

padiaha olan itatlerini bildirdikleri; irvan'n Osmanl topra olduu
ve Kzlba'a bir karnn dahi verilemeyecei, ran hnn eli gnderip

hara vermeyi taahhd ederek yapt bar teklifini Osmanl Devleti'nin
gl olduu bu esnda kabul etmesine eran imkn bulunmad, bu
sebeple ran topraklarnn tamamen ele geirilmesine karar verildii ve
vezr-i azamn orduya tekrar komutan tayin edildii; buna gre Krm
Han Mehmed Giray'n Demirkap tarafndan, Rumeli'den gelecek
ordunun Kefe tarafndan, ter tarafnda ortaya kan ah Kalender ile
Buhara, Semerkand ve civrndaki hanlarn bulunduklar yerlerden,
ordunun bir ksmnn da Van ve Irak- Arab tarafndan ran'a girecekleri,
irvan ahalisinin de Demirkap'da bulunan Vezir Osman Paa ile birlikte
bu sefere itirak etmeleri hususunda irvan ahalisine gnderilen
istimlet-nme-i hmyn sreti.]
17 Ca. 990 (9 Haziran 1582)
El-yevm 17 Ca. Sene 990

irvan ahlsine istimlet-nme-i hmynun sretidir.
Melce ve mev-y estn olan Dergh- Muall-y sadet-karnimize vilyet-i
irvan tevbiinden Akta Sanca Beyi emseddin ile Ereli Hac Mehmed nm
eyh-zde[y]i irsl eyleyp sizin keml-i ihlsla tatiniz ve tamm- saf ve ihtissla
hsn-i itatiniz ilm eyleyp dahi her ne denilmi ise al-vechi'l-kmil takrr
eylediklerinde ilm-i erfimiz muht u mil olup drt yldan ber uur- dn-i
mbnde alup bb- tat ve itatde ne mertebe sbit-kadem olduunuz ve havme-i
saltanatmzda mnderic olan cmle-i malm olmudur. mdi bi-inyetillhi'lMeliki'l-Mennn vilyet-i irvan hayta-i hilfetimizde mnderic olan memlik ve
diyr ve havme-i saltanatmzda mnderic olan medn ve emsrdan biri olmudur.
Kzlba- kfr-fa ol vilyetden hergiz bir ibr-i tibr dahi verilmek ihtimli yokdur.
imdiki hlde h- dn-tebh mkdemeyi muslahaya tebdl ile bi'd-defet istif-y
hatt eyleyp mahrem etvr n-hemvr olup veklet ile kend cnibinden
gnderd Kum Hkimi brhim Han cnibinden gelp vsl olup akabince vilyet-i
Buhr Han Abdullah Han dmet melhi il-yevmi'l-hari ve'l-mzn cnibinden
dahi eli gelp mezbr brahim Han getrd nmesin teslm ile hidmet-i risleti ed
edp istid-y merhamet ve istif eylednde evvel islm veyhud teslm-i vilyet
ilzm olundukda kabza-i teshrimize dhil olan memlik ve menzili teslm edp
vilyet-i irvan'dan dahi sl-be-sl Hzne-i mire'mize harc irsline mteahhid

olup lkin yet-i kerme-i L tehin ve ted ile's-selm ve entm'l-alevne mefhm-
erfince bi-inyetillh bu cnibden kll galebe ile kuvvet ve istitatimiz var iken
eran muslahaya ruhsat olmaduu ecilden ulvv-i inyet-i Hakk celle ve alya
tevekkl ve itimd ve smvv-i mucizt- kesret'l-berekt- Hazret-i Server-i
kinta tevessl ve istind olunup ol irzime-i er-zimem ellerinden memlik-i Acem
bi'l-klliyye tahlse huls- niyyet ile tasmm ve azmet olunup dery-misl ecnd-
cihd itiyd ile dstr- ekrem vezr-i azam ger serdr tayn olunup ve Krm Han
Mehmed Giray bizzt evld emcd ve hvn- saf-nihd ile Demrkapu
cnibinden azmet eylemek iret olunup ve sdde-i sadetim yenierilerinden be
bin nefer ve ummen silhdr aalariyle ve Rumeli'nin sa ve sol kol zam ve
erbb- tmr ve Nibolu ve Silistre ve Kstendil beyleri ve Rum ve Kefe
beylerbeyileri ve ummen zam ve erbb- tmrlariyle Kefe canibinden gnderilp
ve ehr-i Zol ve Basra ve Lahsa ve Van ve Badd- dr's-selm cniblerinden dahi
mr-i mrn- zevi'l-ihtirm ve mer-y li'l-ihtim ve ashb- eylet ve air vesir
askir-i nusret-mesir dahi ol cniblerden meln ve fsidnin zerine yryp ve ol
frak- bed-ahter vilyetine muttasl ter cniblerinde zuhr eden h Kalender dahi
sdde-i sadetimize izhr- itat ve ubdiyyet ile ol cnibden ol dahi melhde
zerine azmet eyleyp bi'l-cmle cevnib-i erbaadan bi-inyeti'l-Meliki'l- Hayyi'lKayym zerine hcm eyleyp vilyet-i Buhr han ve karnda zbek Sultan ve
olu Abdlmmin Han ve Yaka Trkmn Han Hcm Han ve Semerkand Hkimi
Abdullah Han'a gelen eli ile herbirine nme-i hmynumuz ile birer kabza emr-i
zafer-tesr irsl olunup anlar dahi ol cnibden havle olunmudur. Gerekdir ki vusl
buldukda siz dahi kemer-i gayret ve hamiyyet-i dn-i mbni dermiyn edp ber
cnibe keml-i huls ve saf ile bb- tat u itatde sbit-kadem ve rsh-dem olup
Demrkapu'da olan dstr- mkerrem Vezrim Osman Paa ile ittifk u ittihd ile dn
yolunda hidmete env- rabet himmet ile Cenb- Fetth- llm'a her subh u m
tevekkl-i tmm ile hsn-i kym gsteresiz. mddir ki ol frak- dllenin sene-i
tiyede bi-inyeti'l-Meliki'l-Mtel ahvl-i nekbet-meli bi'l-klliyye ber-taraf olup
nm ninlarndan eser kalmayup kadmden dr'l-slm olan diyr- Acemde bi'ttamm feth u teshri ve levs-i rafz u ilhddan tethri myesser olmala eyym-
adlet-encmmda ol diyrn cmle rey ve berys sude-hl ve mreffeh'l-hl
ale'd-devm du-i hayra itigl zre olalar, bi-avnillhi'l-Meliki'l-Mtel.
-6RAN'A DOSTLUK GSTEREN ESK RVAN HKM

EBBEKR MRZ'YA YAPILAN UYARI
[Eski irvan Hkimi Ebbekir Mirz'ya; Kzlba tarafna meyledip

dostluk gsterdiine dir haberler alnd bildirilerek, slm'a ve
Osmanl Devleti'ne hizmet edegelmi bir slleye mensup olmasndan
dolay bu haberlere itimat edilmedii, doru yolda gitmeye devam ederek,
Kzlba tarafndan gelebilecek dostluk arlarna kanmamas ve
Osmanl Devleti'ne olan sadkatini tehlikeye drecek bu gibi
sylentilerin kmasna izin vermemesi hususlarnda yazlan hkm.]
(N. 990 ) (Eyll -Ekim 1582)
Bu dahi mezbr kapuclara verilmidir.

Sbk irvan Hkimi Ebbekir Mirz'ya hkm ki,
Bundan akdem nihd- pkinizde olan diynet ve slm mcebince atebe-i
aliyye-i gerdn-kymmza ihls- tmm ve ihtiss- tamm gsterp itat zre iken
hlen Kzlba- evb- dn-hr tarafna meyliniz olup olunuzu ol cnibe gnderp
dostluk ve muhabbet ir etdnz ilm olundu. mdi eben-an-cedd hdim-i
hnedn- dn-i mbn ve er-i gzn olanlar h ki bir vechile tark- dallete slik
olan meln-i kem-yn yoluna girp rh- mstakmden udl inhirf gstere,
huss ki sizin cnibiniz silsile-i haseb neseb be-veled bu zamna dein dn-i
metn-i Resl-i Ekrem sallallh aleyhi ve sellem ile mukayyed iken hl hilf
zuhra gele, bu hussa itimd itikd- hmynumuz olmaman gerekdir ki,
vusl buldukda sitne-i Sadet-iyn'mz tarafna ir olunan ihls u ihtissnz
mcebince cdde-i istikmetde ve dostlukda kem-kn sbit-kadem olup ann gibi ol
frak- dlle tarafndan muhabbet-mir ahbr- fside dahi gelrse anlarn zhir-i
hllerinin nice efl-i mnkireleri olduundan mad rz- cezda dahi ahvlleri ne
vechile olacak zhir mbn, el-yz billhi tel anlar silkine mnselik muktez-y
er u ahde mugyir deil midir. Diynet ve istikmetinizi muhll olur evza ruhsat
gstermiyesiz ki cenb- cellet-mebmz tarafndan inallh tel
memlnzden ziyde eer kendnz ve eer evldnuz env- avtf- aliyye-i
hnemiz ile mer ve muhterem olmanuz mukarrerdir. Ana gre dn devletinize

lyk olan husslar ile amel eyleyesin.
[N. 990]
-7RVAN'A GNDERLEN FERHAD KETHUD'YA

YARDIM EDLMES
[irvan'da bulunan askerlerin ulfeleri ile o blge iin gerekli bz

let ve hazneyi gtrmekle grevlendirilen Ferhad Kethud'ya yol
boyunca yardm etmeleri hususunda erkes Beyi Ayak Bey ile yol
zerindeki dier beylere yazlan hkm.]
(8 N. 991) (25 Eyll 1583)
erkise beylerinden Ayak Bey'e hkm ki,
Hlen irvan'da beylerbeyilik tevch olunmak fermnm olup ol cnibde olan
askir-i nusret-mesirimden kapu halk ve yenieri kullarumun ulfelerin vesir ol
cnibe irsl olunan lt ve esbb ve hazneye serdr tayn olunan iftihr'l-emcid
ve'l-ayn Ferhad Kethud dme mecdh irvan cnibine irsl olunup ve sen ki
dyim atebe-i ulyma sadkat ihls zre olup askire vesyir mhimmt- sefere
hidmet ve muvenet eyledn ecilden hakknda mezd-i inyetim zuhra getrp
mrn-ileyh Ferhad Kethud zde mecdh ile bir sevb hilat- hmynumuz irsl
olunmudur. Buyurdum, [....] vardukda imdiye dein sitne-i Sadet'ime olan
vfr- sadkatin mcebince mrn-ileyhe, gemesi lzm olan sularda ve gayride
muvenet ve muzheret eyleyp olgeldi zre hidmetde bulunasn yle bilesin.
Tatar Ke Beyleri:
Manik (?) olu Mehmed Bey, dier Mehmed Bey Buruk (?) olu, Alem Bey.
Sogos Beyleri:
Kastok Bey, ve Tahfertok (?) Bey, Berdok Beyi Kergn (?) Bey.
ana Beyleri:
Ahmed Bey, Davud Bey, Kemrgy Beyi Kanuk, Beslinay Beyi Mehmed Bey
ve nm- dier Zor (?) Bey,
Kabartay Beyleri:
Molu Bey ve Beti Bey ve Ayak Bey ve Buzuk Bey, Arslan Bey ve gayri
karndalar ile.
Ada Beyi Muhammed Bey.
Bu sretde her birine ale'l-infird ahkm- erfe yazlmdr.
[8 N. 991]
-8RVAN'IN TAHRR
[Mal defterdarlar Sleyman ve Abbas'a gerekli yardmda

bulunarak irvan vilyetinin ayrntl bir ekilde tahrrinin yaplmasn
salamasna dir, irvan Muhfz Cafer Paa'ya yazlan hkm.]
(2 N. .992 ) (7 Eyll 1584)
irvan muhfazasnda olan Cafer Paa'ya hkm ki,

Hl vilyet-i irvan['n] mceddeden tahrri lzm olman bi'l-fiil ol
cevnibde ml defterdr olan kdvet'l-mer ve'l-ekbir Sleyman ve Abbas dme
ulvvhmya tahrri fermn olunmudur. Mrn-ileyhimya muvenet in sen
dahi bir yarar mutemedn-aleyh kimesneleri tayn eyleyp mrn-ileyhimya

koup vech mnsib olduu zre tahrr etdirilmek emr edp buyurdum ki, [....]
vusl buldukda mrn-ileyhim ile sylep dahi zikr olunan vilyetimi vech
mnsib oldu zre her birine semtl semtinde olan aklmn tahrr etdirp eer
kasabt ve kur ve mezridir ve eer syir mahsl verir yerlerdir, her ne ise
tahammllerine gre her mahsl baka yazdrup ve reyy knn zre evlsn
baka ve mcerredin baka ve sursn dahi ana gre iret etdrp (.............) zre
itmma eridresin.
[2 N. 992]
-9RVAN'A GDEN ORDUYA ORDUCU GNDERLMES
[irvan vilyetine giden orduya lzm olan orducunun mevcut

parayla, eer yetmezse yardm yoluyla bir mikdar para bulunarak
gnderilmesi ve tyin olunan orducunun, sanatkrlarn yararlarndan
tedrik edilip, defterinin teslimi hususunda Kefe kadsna yazlan
hkm.]
(S. 993) (ubat 1585)
Kefe kadsna hkm ki,

Hl vilyet-i irvan cnibine fermn olunan askir-i nusret-mesire orducu
ihrc olunmak lzm u mhim olup ve mukaddem alnan ake ile ordu ihrc olunup
hidmetlerin ed etmedin dnp gelmekle ger zikr olunan ake ile ihrc olunmasun
emr edp buyurdum ki, [....] vusl buldukda zikr olunan ake ile vilyet-i mezbreye
mteveccih olan askir-i mansreye lzm olan orducuyu b-kusr ihrc eyleyp
gnderesin. Ol ake kifyet etmez ise mstakil orducu harcn aldrmayup muvenet
tarkyla bir mikdr ake dahi tedrik edp muvenet etdirp bu bbda ihml
msheleden ziyde hazer eyleyesin. Amm tayn olunan orducu ehl-i hrefin
yararlarndan tedrik edp ve her birinin sanatlarna mteallk ihrct ve

havyiclerin ihzr etdirp defterlerinin bir sretin orducusuyla teslm eyleyp bu
bahne ile mbirn ahz celb olunmakdan ziyde hazer eyleyesin.
[S. 993]
- 10 RVAN VE CVRINA SEFERLER DZENLEYEN CAFER PAA'YA

PARA VE ASKER YARDIM GNDERLMES
[irvan ve civrndaki memleketleri zabtetmek iin seferler

dzenleyen Demirkap Muhfz Cafer Paa'nn, ordu iin istemi olduu
para ve harb levzmtnn gnderilmesi hususunda Krm hanna yazlan
nme-i erf.]
(B. 994 ) (Haziran-Temmuz 1586)
Han hazretlerine nme-i erf yazla ki, bundan akdem Demrkapu
muhfazasnda olan dstr- mkerrem Vezrim Cafer Paa edmallh tel
iclleh tarafndan mektb vrid olup vilyet-i irvan' vesyir ol cevnibde olan
memleket ve vilyeti kabza-i tasarrufa getrp hatt bizzt Berda zerine varup
cem-i melhdeyi kldan geirp lkin anda olan askir-i mansremin mevcibleri
in hazne vesyir yt u yar irsli lzm ve mhim olduun arz etdi ecilden, mtekaddemden sitne-i Sadet'ime huls ve taviyyetin muktezsnca hazne ve
yarn sl ve irsli sizin rey-i isbet-karninize tefvz olunup her ne tarkla irsli
mmkn olursa muaccelen ilm oluna dey nme-i hmynum gnderilmidi.
Hl dergh- sadet-unvnmz cnibine irsl olunan demleriniz fermn- erfim
zre huss- mezbra bizzt mukayyed olduunuz ilm eylediler. Eyle olsa
cnibinizden meml olan dahi bu makle izhr- sadkat idi ki zuhra getrmsz.
Mvecceh-i mlhaza etmisiz. Nme-i hmynumuz vusl buldukda asl tehr ve
tevakkufa cevz gsterilmeyp sitne-i Sadet-unvnmz cnibine olan sadkat ve
ihtissnz muktezsnca imdi Demrkapu'ya gnderilecek hazne tedrik olunup
kifyet mikdr yenieri vesyir mhimmt sizin cnibinize irsl olundu. Karye
askeri (?) aleft (?) gndermek ile mi olur, askir-i Tatar- advv-ikr ile kendnz
bizzt gitmek ile mi olur bi'l-cmle huss- mezbr sizin rey-i isbet-karninize
tefvz olunmudur. Bu bbda mvecceh mnsib grdnz tedbr ve tedrik nce
ise tehr olunmayup vakti ve zamn ile irsl olunan hazne ve yt u yar mahall-i
memra ber-vech-i isticl iletp teslm etmen bbnda env- mes-i cemleniz
bezl sarf olunmak bbnda env- ikdm ihtimmnz vcda getrle.
[B. 994]
- 11 DASTAN HKM EMHAL'N, KIZILBAA KARI

YAPILAN HAREKTTA FERHAD VE CAFER
PAA'LARA YARDIMCI OLMASI
[Karaba'n fethi ile grevlendirilen Vezir Ferhad Paa'nn

beraberindeki askerlerin zahre ve dier ihtiyalarnn salanmas ve
Demirkap'daki askerlerin banda bulunan Vezir Cafer Paa ile birlikte
Erdebil ve etrafna baskn yaplp zarar verilerek Kzlban hakkndan
gelinmesi hususlarnda Daistan Hkimi emhal'e yazlan hkm.]
21 R . 995 (31 Mart 1587)
Krmz bir kseye konulup gnderilmidir. Cafer Paa'nn (...) mezkr

demlerinden kapu kethudsna teslm olunmudur. (...........) avu ile bile.
F 21 R. sene [9]95
Daistan Hkimi emhal'e hkm ki,
Bundan akdem vilyet-i irvan Kzlba- evb ellerinde iken inyet-i aliyye-i
Hazret-i Melik-i Mennn ile feth u teshri cenb- hilfet-mebma myesser olup ol
diyrlarda olan ehl-i slm, rafaza-i liymn zulm taaddsinden hals olup bir ka
senedir ki fasl- it nihyet-i iddet zre olup yollardan mrr ve kesret ile olan
sulardan ubr mmkn olmamala ber cnibden dem gnderilmeyp ve ol tarafdan
dahi kimesne gelmemi idi. Hl hengm- bahr- meserret-sr erip ol cnibden
rz-y hmynuma muvfk haberler gelp ve Erzurum'da olan cy dery-hur
serdrm olan dstr- mkerrem Vezrim Ferhad Paa'ya bu sene-i mbrekede

vilyet-i Karaba'n feth teshriyn emr-i cell'l-kadrim sdr olmudur.
Mukaddem dahi ztnda konulan haslet ve nihdnda olan hamiyyet sadkat
mcebince vilyet-i mezbreye gnderilen askir-i mansrenin eer zehyiri ve eer
syir husslarda keml-i muvenet ve vfr- hidmetin zuhra geldii malm-
erfim olmudu. Hl ol taraflara gnderilen kimesneler havme-i tasarrufunuzda olan
yerlere uradukda lzm olan husslar tedrik olunup emn slim mahall-i memra
uladrlmak in edegeldnz muvenet ve hidmet kem-kn zuhra gelmek
(..........) ehemm elzem olman gerekdir ki vusl buldukda nihd- sadkatmutdnzdan cenb- cellet-mebma olan vfr- ihls ve itatiniz mcebince bi'lfiil Demrkapu'da olan askir-i zafer-mesirime serdr olan dstr- mkerrem
vezrim Cafer Paa ile hsn-i ittihd ittifk zre yek-dil yek-cihet olup
inallh tel varan askirim in eer vfir mstevf zahre tedrikinde ve eer
o cnibden sdde-i sadetime ve atebe-i ulymdan veyhud mrn-ileyh serdrm
tarafndan vilyet-i mezbreye gnderilen kimesneler ki taht- tasarrufunuzda olan
yerlere vsl oldukda muaccelen masriflerin grp mahall-i memra emn slim
irsl ve sli bbnda hidemt- mebrre ve mes-i mekrenz zuhra getrle ki
sitne-i Sadet-iynemize vfr- ihls ile dostluk edenlerden env- riyt-
pdihnemiz ile mer ve muhterem olagelmilerdir. Siz dahi memlnzden
ziyde merhim-i aliyye-i husrevne ve mekrim-i celiyye-i hidvnem ile mazhar
olmanuz sz bilesiz. Bi-hamdillhi tel Kzlba- bed-ma gnden gne malb
mnhezim olup imdi sizin dahi hidmetiniz grnecek. Bak tarafndan Erdebil be
konak menzildir. Hemn gaflet etmeyp Erdebil'i ve etrfn gret ve hasret eyleyp
mahal iktiz edp frsat el verdiine gre mm-ileyh vezrim Cafer Paa
marifetiyle adnn eer hakkndan gelinmesidir, eer memleket vilyetleri gret ve
hasret eylemesidir, bir vechile hidmet eyleyesiz ki inallh tel zuhra gelen
hidmetiniz mukbelesinde env- inyet-i aliyye-i husrevneme mazhar olmanz
mukarrerdir. Adya frsat vermeyp gz adrmamaa say eyleyesin.
Bu dahi.
Bir sreti Salyan Hkimi Rstem Bey'e.
Bu dahi.
Bir sreti vech-i merh zre smil Bey'e.
Bu dahi.
Bir sreti Kaytak Hkimi Usumi Bey'e.
Bu dahi.
Bir sreti Tbesern Hkimi Masm Bey'e.
Bu dahi.
Bir sreti Karabudak Bey'e.
Bu dahi.
Bir sreti Urdula (?) Hkimi Ali Bey'e.
Bu dahi.
Bir sreti Halil Bey'e yazlmdr,vech-i merh zre.
- 12 RVAN MERSININ DMANA KARI

ORTAK HAREKET ETMES
[Gence ve Karaba'n fethi ile grevlendirilen Vezir Ferhad

Paa'nn emkr kalesinin yaplmas gerektiini bildirdii; gerek bu
hususta, gerekse dmana kar konmas hususunda Ferhad Paa, irvan
Muhfz Cafer Paa ve blgedeki dier beylerbeyileri ile birlikte hareket
etmelerine dir irvan mers ve irvan defterdarna yazlan hkm.]
22 R. 995 (1 Nisan 1587)
Ak kseye konulup kapu kethudsna teslm olunmudur.

F 22 R. [9]95
Vilyet-i irvan'da olan merdan eki ve Kuba ve Restov ve era Bermeki ve
eli ve Akta ve Kani (?) ve Erudan (?) ve sbk Salyan beyi olup (..........) ve sbk
Mahmudan Beyi ahremli ve irvan defterdrna hkm ki,
Hl ark seferinde askir-i mansreme serdr tayn olunan Vezrim Ferhad
Paa edmallh tel iclleh dan dergh- sadet-dest-ghma mektb vrid olup
ibu sl-i ferhunde-flde Gence ve Karaba vilyetlerinin feth u teshri in emkr

kalas bin olunmak lzmdr dey arz etmein inyet-i Hakk celle ve al ile vilyet-i
mezbrenin feth u teshrine mukayyed olasn dey fermnm olup, vilyet-i irvan
muhfazasnda olan Vezrim Cafer Paa edmallh tel icllehya ve irvan'a
tbi olan beylerbeyilere dahi ahkm- hmynum gnderilp hsn-i ittifk u ittihd
zre dman define mteallk umrda env- yzaklklar vcda getrmee say
ihtimm eyleyesz dey emrim olup ve sizin dahi mrn-ileyhim vezrim ve
beylerbeyilerim ile hsn-i ittifk zre uur- hmynuma ve dn devlet-i
husrevneme mteallk zuhra gelen env- yararlunuz malm- husrevnem olup
yznz a olsun sizden umulan bu makle yararlklar idi ki vcda getresiz (?) ol
bbda env- eltf- aliyye-i husrevneme mstahkk olmusuzdur. Buyurdum ki
vardukda bu bbda her birnz bizzt mukayyed olup mrn-ileyh vezrim ve
beylerbeyilerim ile yek-dil yek-cihet olup vech mnsib grdkleri hidemt-
hmynmda hsn-i ittifk u ittihd zre env- yzaklklar vcda getrmee say
ihtimmda (?) dakka fevt etmeyesiz. Tebriz'de kalan cz asker ne makle kll
hidmetler ve yoldalklar etdkleri mesmumuz olmudur. Her biri memlnden
ziyde riyet olunmulardr. Siz dahi var kuvveti bzya getrp gayret ve hamiyyet
kuan miyn- ihtimmnza (?) muhkem-bend edp env- yzaklklar tahsline
mcidd s olup adnn def ref ve kal u kamna mteallk husslarda bezl-i
makdr eyeleyesiz. nallh zuhra gelen hidmetiniz mukbelesinde env- inyt-
aliyye-i husrevneme mazhar olmanuz mukarrer ve muhakkakdr ve indallh dahi
nice ecirler hsl eylemisizdir. Zinhr hidmetimiz zyi olur dey fikir etmekle tahsl
etdinz sevb heb etmeyp asl hidmet zamn imden sonradr. Dn devlete
mnsib olduu zre cmlenz hsn-i ittihd ittifkla adnn def refine say
ihtimm eyleyesiz dey emr-i erf yazlmdr.
- 13 GENCE VE KARABA'DAN, REVAN VE NAHIVAN'A ZAHRE

GETRMEYE GDENLERDEN VERG ALINMAMASI
[Gence ve Karaba vilayetlerinde grlen ktlk ve pahallk

yznden Revan ve Nahvan'dan zahre getirilmeye baland, ancak
Gke blgesinde davarlarn her gidi-geliinde davar bana birer selm
alnmasnn fukarya zulm olaca anlaldndan, bunun nne
geilmesine dir Revan beylerbeyine ve ad geen eyaletteki kadlara
yazlan hkm.]
(6 M. 999) (4 Kasm 1590 )
Gence beylerbeyisinin kethudsna verilmidir.

Revan beylerbeyine ve eylet-i mezbrda vk olan kadlara hkm ki,
Hzne-i mire'min Gence cnibi Defterdr Ali dme ulvvh sdde-i
sadetime mektb gnderp Gence ve Karaba vilyetine kaht u gal mstevl olup
fukar ve zuaf def-i muzyakalar in Revan ve Nahvan cniblerinden zahre
getrlmek[le] megl olup vilyet-i mezbre ahlsinden cemm-i gafr kendye
varup zahre in Revan cnibine gitmeden bo davar ile (......) varduklarnda davar
bana birer selm ve Gke cnibinden gidenlerden Balkl (?) nm mevzide Gke
beyinin demleri dahi davar bana birer selm ve bir defa dahi Nahvan'a zahreye
giderken Zruzenbil ve Orut sancak beylerinin demleri ger davar bana birer selm
almala fukar tifesi zahre getrmek hussunda zdrb ekp hatt Revan
cnibinden Gence'ye on bin davar- mrmiz ki (?) gnderildikde (........) ve Gke
beylerinin demleri mr zahre yknden birer selm alnmak fukarya zulmdr
dey defetle tenbh olunmu iken bc alnup env- zulm taadd ederler. Bc
alnduu takdrce kuma vesir met yklerinden ikier ake alnurken zahre
yknden birer selm alnmak fukarya zulmdr dey defetle tenbh olunmu iken
men olunmamala vilyet-i mezbreye zahre gelmeyp kaht zredir dey arz u
ilm etmein buyurdum ki vusl buldukda mezkrlara muhkem tenbh tekd
eyleyesiz ki zahre getren kimesne olugelene muhlif nesnesi alnmak ciz deildir.
Knn- kadm zre aldrup knna muhlif kimesneye i etdirmeyesin. Mukayyed
olmayanlar yazup arz eyleyesin dey yazlmdr.
[6 M. 999]
- 14 RVAN MUHFIZI HASAN PAA'NIN DASTAN VE TABESERN

HALKINDAN HARA ALMAKLA GREVLENDRLD
[Daistan ve Tabesern halknn kendilerine zg hkimleri

olmadndan irvan'a tbi olduklar, ancak hara vermeyi kabul
etmedikleri; meselenin uygun bir ekilde halledilmesi grevinin kendisine
verildiine dir irvan Muhfz Vezir Hasan Paa'ya yazlan hkm.]
(23 Ra . 999) ( 19 Ocak 1591 )
Bu dahi.
Mrn-ileyhe hkm ki, [irvan muhfazasnda olan Vezir Hasan Paa'ya]
Mrn-ileyh mektb gnderp Daistan ve Tbesern tifesinin mahss
hkimleri olmayup irvan'a tbi olmala davsn edp lkin harc teklf olundukda
itat etmeyp gnderilen demlerin kimini habs ve kimini katl eyleyp taaddlerin
olduunu bildirmein, imdi ol cnibin cmle umru sana tefvz olunmudur. Vech-i
makl ile amel olunmasn emredp buyurdum ki, vusl buldukda huss- mezbra
sen dahi mnsib grdn zre amel eyleyesin amm bir vechile tedrik eyleyesin
ki, rz- saltanat muhill vaz sudrundan be-gyet hazer zre olasn.
[23 Ra. 999]
- 15 RVAN MUHFIZI VEZR HASAN PAA'NIN

HLAT VE KILI LE TALTF
[irvan eyaletinden toplad hazneyi stanbul'a gnder-mesinden

dolay iki hilat ve bir kl ile taltf edildiine dair irvan'da bulunan
Vezir Hasan Paa'ya yazlan hkm.]
(25 Ra. 999) (21 Ocak 1591 )
irvan'da olan Vezr Hasan Paa'ya hkm ki,

Hliy vilyet-i mezbreden hazne cem edp sitne-i Sadet'ime irsl edp
hidmetde bulunduun ecilden, hakknda mezd-i inyetim zuhra getrlp, hila-
fhiremden iki sevb hilat ile bir kabza murassa emr-i zafer-mesirim irsl
olunmak buyurdum ki, varup vusl buldukda hila- fhiremi giyp kl kuanup
min-bad vilyet-i mezbrenin zabt u hrseti ve rey ve berynn zabt u syneti
bbnda emvl-i mrnin tevfr teksri hussunda env- mes-i cemle zuhra
getresin dey yazld.
[25. Ra. 999]
- 16 REVAN, ILDIR, TFLS VE GENCE BEYLERBEYLERNN RVAN

MUHFIZININ YANINDA YER ALMALARI VE GENCE'DEN RVAN'A
SLAH VE MHMMAT GNDERLMES
[irvan Muhfz Vezir Hasan Paa'ya; Revan ldr,Kars,Tiflis ve

Gence beylerbeylerine, ordu tertib ederek silahl halde kendisinin yannda
yer almalar ve dmana [ran'a] kar uyank olmalarnn emredildii;
bar bozacak davranlardan kanlmas, salkl haber alnmas
maksadyla dman tarafna csuslar gnderilmesi; kendisine barut,
tfenk ve top gndermesi iin Gence beylerbeyine de emir verildii
hususlarnda yazlan hkm.]
5 C . 1000 ( 19 Mart 1592 )
[Yev]m'l-hams f 5 C. sene elf.

irvan muhfazasnda olan Vezr Hasan Paa'ya hkm ki,
Mektb gnderp yukaru cnibe mteallk olan hussu bildirmisin. mdi gaflet
ciz olmaman Revan ve ldr ve Kars ve Tiflis ve Gence beylerbeyilerine ahkm-
erfe gnderilp her biri eyletine tbi olan mer ve askir ile (...........) mretteb ve
mkemmel dman yarayla hzr ve senin tarafna nzr olmak fermn olunmudur.
Buyurdum ki vardukda sen dahi bu bbda keml-i teyakkuz ve intibh zre olup sana
tbi olan askir ile bir vechile hzr ve mheyy olasn ki el-yz billhi tel ann
gibi bir tarafdan Memlik-i Mahrse'ye zarar ihtimli olursa gaflet zre bulunmayup
def-i mazarratlarnda dakka fevt etmeyesn. Amm bir vechile tedrik eyleyesin ki,
mcerred askire tenbh edp dernek zre olmala sulh salha mugyir baz evz
zuhr edp memlekete ihtill vermekden ve yukaru cnibe mevvi-i htr
ihtimlinden ihtiyt eyleyesin. Ol diyrn emvli senin rey-i isbet-karnine tefvz
olunmudur. Dn devlete mteallk umrda hsn-i ihtimmn zuhra getrp bezl-i
makdr eyleyesin ve muttasl yarar csslar gnderp sahh haberler alup dahi ol
cnibe mteallk vkf ve muttali olduun ahbr- sahhay ale't-tevl ilmdan hl
olmayasn. Onat vechile teemml ve tefekkr edp basret zre olasn ve hl Gence
Beylerbeyisi Hzr Paa'ya hkm-i hmynum gnderilp Gence'den malm (?)
barut ve tfenk ve top gnderesin dey tenbh tekd olunmudur. Sen dahi tenbh
edp mektb ve dem gnderp kifyet mikdr taleb edp alup istiml eyleyesin.
- 17 RVAN MUHFAZASINDAK ORDUYA GENCE'DEN SLAH VE

MHMMT GNDERLMES, RUSYA VE DASTAN'A
DKKAT EDLMES
[Gence'ye yetecek miktarda silah ve mhimmt alkoyduktan sonra

arta kalan irvan muhfazasnda olan askerlere gndermesi, Gence'yi ve
Osmanl topraklarn Daistan ve Rusya tarafndan gelebilecek
dmandan korumas ve doru bilgi toplamak amacyla ran taraflarna

csuslar gndermesi hususlarnda Gence Beylerbeyi Hzr Paa'ya
yazlan hkm.]
(M. 1001 ) (Ekim -Kasm 1592)
Hl Gence Beylerbeyisi Hzr Paa'ya hkm ki,
irvan muhfazasnda olan askire top ve tfenk ve barut verilmek lzm
olman buyurdum ki, vardukda Gence kalasnda olan cebehneden birer mikdr
tfenk ve barut ve toplardan dahi kifyet mikdr alkoyup dahi madsn vilyet-i
mezbre muhfazasnda olan vezrim tarafndan gelp taleb eden deme tesellm
[teslm] eyleyesin. Amm Gence kalasn dahi yarasz komayup kifyet mikdr
alkoyasn ve bir vech rm karr etmeyp emr-i erfim varduu gibi hemn varup
Gence'ye erimek arzusunca (?) olasn. Anun gibi Daistan ve Rus- menhs vesir
addan dman zuhr edp Memlik-i Mahrse'me zarar u gezend ihtimli olursa
gaflet zre bulunmayup def-i mazarratlarnda gerei gibi mukayyed olasn. Senin
yararlna itimdm olman ol cnibe sevk olunmusundur. Ana gre mukayyed
olup uur- hmynumda bezl-i makdr eyleyp env- yararln zuhra getresin
ve yukaru cnibe (.............) yarar csslar gnderp vkf ve muttali olduun ahbr-
sahhay ilmdan hl olmayasn.
[M. 1001]
- 18 YRM DRTL ARET BEY MRZ MUHAMMED'N

CEZALANDIRILMASI
[Yirmidrtl Aireti Beyi Mirz Muhammed'in, ran'a kap ta

giydikten sonra, bir mikdar Kzlbala Gence ve Karaba'dan Hapal
Ulusunu srp isyn etmesi sebebiyle, yakalanarak hapsedilmesi
hususunda Gence beylerbeyine yazlan hkm.]
(N . 1003) ( Mays-Haziran 1595)
Gence beylerbeyisine hkm ki,

Hl Gence Defterdr olan Mehmed Dergh- Muall'ma dem gnderp
sbk Yirmidrtl Mr-i Areti olan Mirz Muhammed sene-i sbkada Kzlbaa
kaup ve tc giyp badeh iki yzden ziyde Kzlba ile gelp Gence ve Karaba
ulustndan Hapal ulust[n] srp Kzlba'a grp isyn etmiken, hl ger
Gence'ye gelp tife-i mezbrenin mr-i areti olmala reyy dll edp ihtille
bisdir dey bildirmein, arz olunduu zre ise habs olunup ahvli arz olunmasn
emr edp buyurdum ki, vardukda gresin, arz olunduu gibi ise mezbru habs edp
vuku zre arz eyleyesin.
[N. 1003]
- 19 DEMRKAPI MUHFAZASINDA GREVL OLUP GREV

YERLERNDE BULUNMAYAN ZEAMET VE TIMAR
SAHPLERNN DURUMU
[Revan'n zeamet ve timar sahiplerinden Demirkap muh-fazasna

tyin olunan iki bin neferin, Rz- Kasma kadar grev yerlerine
gelmemeleri halinde dirliklerinin bakalarna verilmesi hususunda irvan
Beylerbeyi Davud'a yazlan hkm.]
(23 Z. 1003) (29 Temmuz 1595)
irvan beylerbeyisine hkm ki,

Sdde-i sadetime mektb gnderp irvan'a tbi Demirkapu ziyde intih-i
serhadd olduundan cevnib-i erbaasn ad ihta edp hfz u hrseti umr-
mhimmeden olmala Revan'n zam ve erbb- tmrndan iki bin nefer dem
seneye dein muhfazaya fermn olunup lkin muhfaza-i mezbra varmamak in

her biri bir tarkla emr-i erf ihrc etmilerdir. Ve hl Rus- menhsun hareketi olup
el-yz billhi tel ad-y bed-nihd ulvv ederse muvenete kimesne
bulunmayup havfden memleket harb olmasna bis bd olup ihtillden hl
deildir dey ilm etmein zam ve erbb- tmr emr-i sbk mcebince irvan'a
memrlardr. Yoklama edp mevcd bulunmayanlarn tmrlarn mstahkk olup ol
cniblerde hidmet edenlere arz olunmak emr edp buyurdum ki [.......] emr-i sbk
zre irvan'a memr olanlar yoklama edp, mevcd bulunmayanlarn tmrlarn ol
cniblerde hidmet edp mstahkk olanlara arz eyleyesin.
*
irvan Beylerbeyisi Dvud'a hkm ki,
Sdde-i sadetime mektb gnderp Revan'n zam ve erbb- tmrndan iki
bin nefer, yla dek Demirkapu muhfazasna tayn olunmak in hkm-i
hmynum verilp lkin mezbrlar mahall-i memra Rz- Kasma dein vsl
olmalar mhimmtdan olman anun gibi Rz- Kasma dein gelmeyenlerin
dirlikleri serhadd mlzimlerinden yarar olanlara tevch olunmak bbnda hkm-i
hmynum recsna arz eyledn ecilden buyurdum ki [.........] vardukda arz
eylediin zre defter ile irvan muhfazasna yazlup Rz- Kasma dein
Demirkapu'ya gelp memr olduklar hidmete gelmeyenlerin dirliklerin mstahkk
olanlara tevch eyleyesin.
[23 Z. 1003]
BOA. Mhimme Defteri, nr. 73, hk. 855, 1006
- 20 GENCE LE REVAN ARASINDAK KYLERN VERGLENDRLME

EKL
[Gence ile Revan arasnda bulunan Karamurad, Karaolu, Kalecik,

Boazkilise, Boyluca ve Urvetl kyllerinin, tccarlarla menfaat ilikisi
iinde olduklarn belirterek, avrz ve nzlden muaf tutulmalarn
istemeleri zerine, szkonusu kylerin ml durumlarna uygun olarak
deftere kaydedilip, kimsenin rencide edilmemesine dir Gence beylerbeyi

ve defterdrna yazlan hkm.]
(24 Z . 1003 ) ( 30 Austos 1595)
Gence Beylerbeyisi ve Defterdrna hkm ki,
Mukaddem Gence beylerbeyisi kazy defterin gnderp Karamurad ve
Karaolu ve Kalecik ve Boazkilise ve Boyluca (?) ve Urvetl (?) nm alt pre
karyeler Gence ile Revan mbeyninde vk olmala tccr tifesine kll nefleri
olup lkin avrz ve nzlden muf olmaynca kimesne karr edemeyp tccr
tifesine ziyde taadd olduun bildirp emr-i erf taleb edp ber-vech-i makt
kayd olunmak in zikr olunan karyelerin tahammllerine gre deftere kayd etdirp
ana gre taleb edp maktdan ziyde nesnelerin aldrmayasn. Mezkrlar dahi bu
bbda gerei gibi mukayyed olup kimesneyi rencde etmeyp hfz zre olmak in
muhkem tenbh tekd edesin. Ehl-i tccr ve burdan gelp gep devm- devletim
edyesine dular edeler dey mukaddem emr-i erf verilp zyi olduun bildirp
tekrr kaydndan verilmek bbnda inyet rec etmein buyurdum ki vardukda [......]
mukaddem vech-i merh zre verilen emr-i erfin hilfna emr-i erf verilmeyp
defteri mcebince amel eyleyp hilfna cevz gstermeyesin.
[24 Z. 1003]
- 21 RVAN VE BAZI RAN TOPRAKLARININ PAYLAIMI KONUSUNDA

RUSYA LE OSMANLI DEVLET ARASINDA YAPILAN ANLAMA
[Mir Mahmud'un Safev iktidarna son vermesi zerine Ruslarn

Hazar denizi kylarndaki baz blgeleri, Osmanl Devleti'nin de
Grcistan' tamamen zabtetmesinden sonra, Fransz elisi Marguis de
Bonnac araclyla, irvan blgesinin paylam ve yeni stats, bir ksm
ran topraklarnn Rusya ve Osmanl Devleti arasnda taksimi ve ran
ah Tahmasb'n bu taksime rza gstermesi veya gstermemesi
durumlarnda ran'a kar nasl hareket edilecei hususlarnda Osmanl
Devleti ile Rusya arasnda yaplan anlamaya it temessk sreti.]
2 L. 1136 (4 Haziran 1724)

Devlet-i Aliyye-i ebed-mddet ile Moskov ar beyninde olan sulh- mebbede
binen ran hudduna mteallk tarafeynin murahhaslarnn mklemeleriyle
karr-dde olan umr in alnup verilen temesskn sretidir*.
Bis-i tahrr-i kitb- muvfakat-nisb budur ki,memlik-i ran'n h olan h
Hseyin zerine hricden Mr veys olu Mr Mahmd nm kimesne zuhr ve gelp
py-i taht- ran olan sfahan' muhsara ve zabt ve h Hseyin'i ve sfahan'da
bulunan evldlarn ahz habs ve Devlet-i Safeviyye muzmahill olmak hasebiyle
Devlet-i Aliyye tarafndan Devlet-i Aliyye'ye semt ve mnsib olan mahallerini ahz
zabt in her tarafdan asker bas irsl ve memlik-i ran'dan olan memleket-i
Grcistan bi-temmih zabt u teshr olunup bu hllde Devlet-i Aliyye'nin sulh-
mebbed ile dostu olup Moskov ar olan hametl hrmetl r- b-vakr dahi
bundan akdem irvan eyletinde vk Derbend ve Bak kalalarn vesir bahr-i
Hazer kenarnda vk baz yerleri ran'n ihtilli takrbi ile zabt ve h Hseyin'in
olu olmak nmiyle Tebriz ve Kazvin semtlerinde zuhr eden Tahmasb ile
beynlerinde birka mevdda mebn ahd eyledikleri urtda irvan eyletinde vak
zikr olunan Derbend ve Bak ar- mrn-ileyhin kem-kn tasarrufunda kalup
Aceme mteallk sevhil-i bahr-i Hazer ile olan yerler ve memlik-i Gln ve
Mzendern ve Esterbd ar- mrn-ileyhin f-m-bad taht- tasarrufunda kalmak
ve bu mukbelede mrn-ileyh Moskov ar dahi Tahmasb'a inet ve muzheret ve
askeri ile memleket-i Aceme musallat olan Mr Mahmd yedinden ahz ve
hkmetinde istikrrn art ve tanss eylediine binen bu hussda Devlet-i Aliyye'yi
dahi Tahmasb tarafna imle ve memlik-i ran'dan mnsib olan memleketleri
Tahmasb'dan ya hsn-i tavassutu ile yhud ale'l-ittifk cebr tark ile Devlet-i Aliyye
tarafna alvermeklie hsn-i tavassutda bulunmasn rd ve bu hussa Devlet-i
Aliyye'de mukm kdvet ayni'l-milleti'l-Meshiyye Yuvan Neoplof [Nepluyef] nm
kapu kethudsn ruhsat- kmile ile murahhas tayn ve iki devletin hsn-i kabl ile
hametl hrmetl Frane pdih tarafndan Devlet-i Aliyye'de mukm Frane elisi
kdvet meri'l-milleti'l-Meshiyye Markiz D Bak [Marguis de Bonnac] hutimet
Bu temesskn ahid-nme eklinde Rus ar'na verilen bir sreti Nme-i Hmyn Defteri, nr. 7,
s. 96-99'da kaytldr.
avkbuh bi'l-hayr dahi tavassuta bi't-taleb intihb ve tahss olunup Devlet-i Aliyye
tarafndan tayn olunan murahhaslar ile bi'd-defet mkleme olunup ran
memleketi hussunda Devlet-i Aliyye ile mrn-ileyh r- b-vakr beyninde
vuk bulup karr-dde olan mevddr ki, zikr olunur.
Evvelki mdde: Tavif-i Lezgiyndan irvan eyletinde vk Lezgi tifesi
millet-i slmdan olmak takrbi ile Devlet-i Aliyye'ye bi't-tav ve'r-rz itat ve iltic
ve Devlet-i Aliyye himyetlerin kabl ve zerlerine Dvud nm han nasb ve tayn
olunup ve amah ehri makarr- hkmet olmak zre tahss ve yedine bert- l-n
it olunmala hanl- mezbr ve ana tbi kabile tarafeynden tayn olunan
huddun beynnda amah ehrinden bahr-i Hazer tarafna sahh kmil'l-ayr
satler ile mey-i mutavasst zre istikmet ile yrnp bahr-i Hazer'de dery
kenrna varduklarnda amah'dan deryya varnca her ka sat gelmi ise tesls
olunup ve derydan balanup slsn olan mahalle nin vaz klnup amah ehri
tarafnda olan sls Devlet-i Aliyye'nin zr-i hkmetinde olup hn- mrnileyhin tasarrufunda ve bahr-i Hazer taraf olan slsn, mrn-ileyh Moskov
arnn tarafnda kala ve ar- mrn-ileyh zabtnda olan Derbend kalasnn dery
kenrndan kara tarafna kezlik mey-i mutavasst ve istikmet ile yrnp yirmi iki
sat tamm olduu mahalle nin vaz olunup amah ile bahr-i Hazer beyninde vaz
olunan nindan Derbend mukbiline vaz olunan nina varnca saa sola
sapmakszn istikmet ile yrnp mnsib olan mahallere ninlar vaz ederek
Derbend karusuna vaz olunan nina varla. irvan eyleti nihyet bulduu mahalde
dery kenrndan kara tarafna mey-i mutavasst ile yirmi iki sat yrnp nin
vaz ve Derbend karusuna vaz olunan nindan irvan nihyetinde vk ibu nina
hatt- mstakm ile varla ve amah ile bahr-i Hazer arasnda vaz olunan nindan
irvan eyleti nihyet bulduu nina gelince tahdd olunan mahallerin kara taraf
Devlet-i Aliyye'nin zr-i hkmetinde ve irvan'da vk bahr-i Hazer taraf ar-
mrn-ileyhin tasarrufunda kala ve yine amah ile bahr-i Hazer arasnda vaz
olunan nindan nehr-i Kr ile nehr-i Aras'n mctemi olup res-i hudd itibr
olunan mahalle varnca hatt- mstakm ile gidilp ve ol hatt- mstakmin kara taraf
Devlet-i Aliyye'de ve bahr-i Hazer cnibi ar- mrn-ileyh tarafnda kala. Nehr-i
Aras'n nehr-i Kr'e mlk olduu mahallin bir taraf Devlet-i Aliyye'de ve bir taraf
mrn-ileyh Moskov ar ve bir taraf Acem memleketi olmak zre ittihz olunup
hudd- selse mecma olmala zikr olunan mahalde Devlet-i Aliyye huddu
dhilinde kide-i serhadd zre emr-i muhfazaya kym in Devlet-i Aliyye
tarafndan kala bin olunmak ciz ola, kezlik Moskov ar dahi kend huddu
dhilinde kala yapmas ciz ola ve her ne vakit bin olunmak murd olunur ise
tarafeyn birbirleriyle haberlep ve ciz grlen kalalar dahi huddlara er sat
mesfede bin oluna ve tarafeynden bu huddlar hakk u adl ile gerei gibi tefrk u
temyz ve alyimler vaz in iki tarafdan bu misill umrda istihdm olunmu
mcerreb'l-etvr ve kr-gzr ve sulh u salha hayr-hh muhaddidler tayn ve nki
bu mevddn mklemesi hametl hrmetl France pdihnn tavassutu ile karn-i
hsn-i hitm olduu gibi huddlarn dahi tarafeyne tefrk u temyzinde tavassut in
tarafeynden yine bir mutemedn-aleyh kimesne taleb oluna ve avn-i Hakk ile zikr
olunan huddlar tarafeynden tefrk u temyz ve zabt u tahrr olundukda muhaddidlerin
hudd-nmeleri nakz u tahrfden mberr makbl muteber tutula ve cedd huddlar
dhilinde olan mahaller ak yerler olmala muhfaza-i bild ve syi-i ibd in
tarafeyn haberlep ve iktiz eden mahallerde huddlar dhilinde huddlara er sat
mesfede tarafeynden kl bins ciz ola.
kinci mdde: irvan memleketinden Devlet-i Aliyye tarafnda olan mahallerin
hkmeti baka bir hanlk itibr olunduu ecilden blda zikr olunduu zre amah
ehri irvan eyletinde Devlet-i Aliyye'nin hkmetinde olan mahallerin hanlarna
makarr- hkmet olup ve amah ehri vaz- kadmi zre kalup mceddeden
istihkm verilmeyp Devlet-i Aliyye tarafndan muhfazasna asker ve baka hkim
tayn olunmya, lkin Devlet-i Aliyye tarafndan tayn olunan han itatden rgerdn olmak misill fesd zhir olup veyhud ol memleket ahlsi beyninde
Devlet-i Aliyye'nin rzsna muhlif ihtill ve ihtilf zuhr ederse veyhud mrnileyh Moskov ar zabtnda olan mahallere tecvz ve taarruz sadedinde olurlar ise
bu makle ihtillin def u ref ve azl tedb ve nizmlaryn Devlet-i Aliyye
tarafndan iktizs kadar asker tayn olunup Kr suyunu mrr etmezden evvel
Moskov zbitlerini habr ve gh eyleyeler, vk olan ihtill ve ihtilf def ve nizm
verildikden sonra askerden ve hkkmdan ferd tevakkuf etmeyp avdet eyleyeler.
nki Grcistan memleketi bi-temmih Devlet-i Aliyye'nin zabtnda olmala her
tarafdan Devlet-i Aliyye cnibinden hkkm ve muhfazaclar ikmet zrelerdir,
ancak ol taraflara hn-i iktizda def-i ihtill in klliyetli asker bas olundukda
Devlet-i Aliyye askeri her ne mahalden olur ise olsun nehr-i Kr' mrr etmezden
mukaddem mrn-ileyh Moskov arnn bahr-i Hazer tarafnda olan zbitlerini
def-i itibh eylemeleriyn mcib-i hareket ne idnden habr ve gh eyleyeler ve
asker-i memre Moskov huddlarna karb mahallere varmak iktiz eder ise Moskov
hudduna sl-i hasret eylememek in res-y askere muhkem tenbh tekd

oluna.
nc mdde: Memlik-i Acemden Devlet-i Aliyye tarafna tahss klnan
memlikin huddu beynndadr ki, Acemde kalan Erdebil ehrinin kenrndan Tebriz
tarafna mey-i mutavasst ile bir sat yrnp tamm olduu mahalle bir nin vaz
oluna ve bu nindan hudd- selse itibr olunan mecmau'n-nehreyne doru hatt-
mstakm ekilp mecmau'n-nehreyne varlup nihyet bula ve bu hattn Ordubd ve
Tebriz tarafnda olan mahalleri ki Ordubd ve Tebriz ve Tebriz gl ve Merend ve
Meraa ve Rmiye ve Hoy ve ors ve Selmas vesir hatt- mezbr dhilinde olan
memleket-i Azerbaycan tevbi ve mlhakt ile ve Gence ve Berda ve Karaba ve
Nahvan ve kala-i Revan ve kilise ve ummen Revan memleketine tbi bi'lcmle kasabt ve bldn Devlet-i Aliyye'nin zabt u tasarrufunda kala ve kezlik
Erdebil ehri kenarndan Tebriz tarafnda bir sat mahalde vk vaz olunan nin-
mezbrdan Hemedn'a doru hatt- mstakm ekilp ve Hemedn'a varnca ekilen
bu hatt- mstakmin urad mahalde vk kasabt ve kur havlsi ve Hemedn
mlhakt ve havlsi ile Devlet-i Aliyye'nin zabt u tasarrufunda kalup ve
Hemedn'dan dahi hl Devlet-i Aliyye'nin kabza-i tasarrufunda olan Kirmanhn'a
varlup hudd nihyet bula ve bu hattn dhilinde olup hl Devlet-i Aliyye'nin zabt u
tasarrufunda olan Erdeln ve Krdistan mahalleri ve bi'l-cmle memlik ve bldn
mlhakt ve havlisi ile Devlet-i Aliyye'nin zabt u tasarrufunda kala. Ve'l-hsl blda
zikr ve erh olunduu vech zre mecmau'n-nehreynden Kirmanhn'a varup nihyet
bulunca Erdebil'e bir sat mesfe merkez-i hudd ittihz olunmak zre vaz olunan
nin- merkmdan mecmau'n-nehreyn ve Kirmanhn taraflarna ekilen iki hatt-
mstakmlerin dhilinde kalan bi'l-cmle memlik ile'l-ebed Devlet-i Aliyye'nin zabt
u tasarruffunda kala ve bahr-i Hazer tarafnda mrn-ileyh Moskov arnn kendye
tahss eyledii mahaller ile mecmau'n-nehreynden Kirmanhn'a varnca ekilen
hattn mbeyninde kalan memleket Acemde kalmak zre Devlet-i Aliyye ile mrnileyh r- b-vakr beyninde hadd-i fsl kala.
Drdnc mdde: Devlet-i Aliyye Acem memleketini istshb in tarafdan
askir-i mevfre bas tayn ve nice mahallerini zabt u teshr eylemi iken Devlet-i
Aliyye'nin mebbed dostu olan hametl Moskov ar, Tahmasb ile beynlerinde
etdikleri muhedeye binen ve Tahmasb' Devlet-i Aliyye'nin pene-i kahrndan
tahls in nc mddede Devlet-i Aliyye'ye tahss olunan memleketleri
Tahmasb'dan shlet ile veyhud ale'l-ittifk cebr ile teslme hsn-i tavassutunu
taahhd ve eer Tahmasb bu muhedeye ind ve muhlefet eder ise Devlet-i

Aliyye'ye tahss olunan memleketlerin Acemden istshb olunmasnda ve kezlik
Acem memleketinden mrn-ileyh Moskov arnn Tahmasb ile olan ahdinde
bahr-i Hazer cnibinde ar- mrn-ileyh tarafna tahss eyledi memleketlerin
ile'l-ebed ar- mrn-ileyh tarafnda kalmasnda ibu mevddn dibcesinde tasrh
olunduu zre Devlet-i Aliyye ile hametl, hrmetl Moskov ar ittifk zre say
hareket eyleyeler ve bu iki devlete tayn ve tahss olunan memleketlerden mad
Acem memleketi, tarafeynin ittifkyla mstahkk- hkmet olann yedinde ibk
olunup bir kimsenin mahkmu olmamak zre tebd ve istikll ile zabt u tasarrufunda
kalup Devlet-i Aliyye ve mrn-ileyh Moskov ar tarafndan takll olunmaya ve
bade-zamn tarafeyne tahss olunan memleketlere Acem tarafndan taarruz olunur
ise kezlik mdfaasnda iki devlet mttefik bulunalar.
Beinci mdde: nc mddede zikr olunduu zre Devlet-i Aliyye'ye tahss
olunan memleketler ar- mrn-ileyhin tavassutuyla shlet ile Devlet-i Aliyye'ye
teslm olunduu hnde ol vakitde Devlet-i Aliyye Tahmasb'a Acem hl'n teslm
ve istikrr hussunda kendye emr-i kll verilmekle Devlet-i Aliyye'den mnsib
olan vechile inet ve nme-i hmyn irsliyle akd-i muslaha olundukdan sonra
mrn-ileyh Moskov ar, Tahmasb ile olan taahhd muktezsnca Tahmasb'a
taht- mevrsesi olan sfahan' ve memlik-i Acemi Mr Mahmd'un yed-i
tasallutundan tahls in akd olunan mevddlar muktezs zre ineti file getrp
icr eyleye ve bu esnda Mr veys olu Mr Mahmd tarafndan Devlet-i Aliyye'ye
bay tuyn zhir olup ber-muktez-y er-i kavm zerine bas-i ecnd olunmak
lzm gelr ise ol vakitde Devlet-i Aliyye dahi eran zerine hareket ve erre-i bay
tuyn bi'l-klliyye itfya dikkat ve tammen memlik-i Acemden tard u ibdna
mbderet ve mrn-ileyh Moskov aryla haberleilp tarafeynin hareketi ile ibu
mevdd muktezsnca sfahan teshr olundukda Devlet-i Aliyye Tahmasb ile
muslaha zre bulunmak takrbi ile py-i tahtnda istikrr hussunda ar- mrnileyh ile muvfakat eyleyeler.
Altnc mdde: Eer Tahmasb hametl Moskov ar vestat ile Devlet-i
Aliyye'ye teslm olunacak memlikin teslminde veyhud Moskov arna tahss
eyledi memliki mrn-ileyh Moskov ar yedinde kalmasna muhlefet gsterir
ise bu iki devlet kendlere tahss eyledikleri hisselerini evvel zabt edp memlik-i
ran'da olan ihtill ber-taraf ve Acemde mstahkk- verset olan hkmetinde
mstazll mstekrr olup cz ve kll hkmetine mdhale olunmayup sir Acem
hlarna olan mumelt ile mumele ve kem-fi'l-evvel sde-hal olmak vechile

tarafeyn ittifk u ittihd zre nizm verp Mr Mahmud'un rdn kabul etmeyeler.
Htime: Devlet-i Aliyye ile hametl hrmetl r- b-vakr beyninde
memlik-i Acemden tarafeyne tahss olunan memleketlerin tebden zabt u rabt ve
Acem hl'nn istikrr ve nizm hussuna mteallk ibu temesskde akd olunan
urt ve kuydun icrs mbeynde nakz- avrz rsndan r muhterem ve mer
tutulan muslaha-i mebbedeyi tezyn ve bir kat dahi istihkm ile dostluun derece-i
alya resde olmasyn ber-vech-i muharrer hl sitne-i Sadet'de mukm
hametl, hrmetl France pdihnn elisi mm-ileyh Markiz De Bonak [Marguis
de Bonnac] hutimet avkbuh bi'l-hayr n hsn-i tavassutu ve ehdeti ve ar-
mrn-ileyhin sitne-i Sadet'de mukm kapu kethds ve murahhas vekli olan
mum-ileyh Yuvan Neoylof ile mkleme ve mzkere ve siyk- merh zre karrdde olan mevddn urt ve kuydu ar- mrn-ileyh tarafndan makbl
muteber tutulup, tasdk-nmesi gelmek zre mm-ileyh ruhsat- kmilesi hasebiyle
taraf- Devlet-i Aliyye'ye mamln-bih temessk vermekle biz dahi veklet-i
mutlakamz hasebiyle imz ve mhrmz ile mmz ve mahtm ibu mevdd
temesskn mm-ileyhe teslm etmiizdir ve vech-i merh zre ar- mrnileyh tarafndan tasdk-nmesi geldikde taraf- Devlet-i Aliyye'den dahi ahid-nme-i
hmyn verilp musft ve mvlt ile'l-ebed mer ve mstahkem tutula.Vallah'lmuvaffiku li's-savb. Tahrren fi'l-yevmi's-sn min evvli'l-mkerrem, sene sitte ve
selsn ve mie ve elf. F dri'l-hilfeti'l-aliyye Konstantiniyyeti'l-mahmiyye, humiyet
ani'l-beliyye.
[2 L. 1136]
Ezafu ibdillhi'l-Meliki'l-Ekrem
el-Vezr'l-azam
brahim
BOA. Nme-i Hmyn Defteri, nr. 7, shf. 78-82
- 22 OSMANLI DEVLET LE RUSYA ARASINDA RVAN EYALET

SINIRININ TESBT
[Osmanl Devleti ile Rusya arasnda yaplan anlama gereince

irvan eyaleti snrlarnn tesbiti ile grevlendirilen Dervi Muhammed
Aa ve Aleksandr Romansof'un belirledikleri snr noktalarn gsteren
temessk sreti.]
13 Ra.1139 (8 Kasm 1726)
Devlet-i Aliyye ile Moskovlu beyninde irvan eyletinin kat olunan huddu
mtemil, Moskovlu tarafna muhaddid Dervi Muhammed Aa'nn verdii
temesskn sretinden kayd olunmudur.
Bis-i tahrr-i kitb- shhat-nisb oldur ki,
Devlet-i Aliyye-i ebed-peyvend ile Moskov ariesi beynlerinde vuk bulan
muhede ve tarafeynden alnup verilen muhede temesskleri mcebince irvan
eyletinde amah ehri ile bahr-i Hazer beyninde ve irvan eyleti nihyet bulduu
nehr-i Aras ile nehr-i Kr mlk olduu mahalle gelince tayn olunan huddun
tahddine Devlet-i Aliyye-i ebed-peyvend tarafndan memr olduumuz vech zre
Moskov Devleti Hudd Vekli Ceneral Mayora Aleksandr Romansof ile ittifk zre
amah ile bahr-i Hazer beyni ahid-nme-i hmyn mcebince tesls olunup amah
tarafnda kalan sat eyrek drt dakka sls Devlet-i Aliyye tarafnda ve
bahr-i Hazer tarafndan olan yedi buuk sat alt dakka slsn Moskov ariesi
tarafnda kalmak zre Mabr nm karye kurbnde merkez nin vaz olundukdan
sonra ahid-nme-i hmyn mcebince Demrkapu'dan kara tarafna klacak yirmi
iki satn ninndan Mabr merkezine gelince iktiz eden huddun tahddi,
huddlarnda kalacaklar taraflarnda telf ile ne zamn kat- hudda suhlet ile
istidd gelr ise geldikde tahdd olunmak zre imdilik tarafeynden hsn-i say
ittifk ile merkezden zikr olunan mecmau'n-nehreyn karusuna bir depe ve andan
Cevd karyesi topranda bir depe ve andan Keslen karyesi topranda bir depe ve
andan Tabalar karyesi topranda bir depe ve andan Karasu tabr olunur nehrin
mecmau'n-nehreyn tarafnda Yarmca Kla nm mahalde bir depe ve andan nehr-i
mezbreynin beri tarafnda Tlibhan Kla topranda bir depe ve andan Karagderi
nm karye topranda bir depe ve andan ah Hseyinolu Kla topranda bir depe
ve andan Karau danda bir depe ve andan Mengen karyesi ile Yekehan karyesi
topra beyninde bir depe ve andan Toluc karyesi ile alk karyesi beyninde bir depe
ve andan Bkle karyesi stnde Talda zerinde bir depe yaplup vaz- alyim ve
hatt- mstakm ile merkez nina gelinmekle ibu temessk tahrr olunup verilmidir.
Tahrren f'l-yevm 13 min Rebu'l-evvel sene 1139
Muhammed Derv
el-
memr bi-tahddi'l-hudd
Mr-alem-i hazret-i ehriyr
BOA. Nme-i Hmyn Defteri, nr. 7, s. 162
- 23 DERBEND SINIRININ TESBT
[Snr tesbit ii iki devletin tyin ettii grevlilere it bir i olduu

iin, Gence ve irvan Seraskeri Mustafa Paa'nn, Osmanl Devleti ile
Rusya arasnda Derbend snrnn tyini amacyla bir ok asker ile o
tarafda kalmasna gerek olmad bildirilerek, bu blgede Rusya
tarafnda kalacak yerlerde snrn tesbitine mni bir durum yoksa , Rus
elisi ile birlikte snr tesbit etmeleri; snr tesbitine mni bir durum
varsa, bunu ortadan kaldrmak Rusya'nn grevi olduu iin, bunlar
ortadan kaldrlncaya kadar orada bekleyip snr tesbit iini bitirmesine
dir, snr tesbiti ile grevlendirilen Mralem Dervi Muhammed'e yazlan
hkm.]
Evhir-i Ra. 1139 (25 Kasm 1726)
Hl mr-alem olup irvan tarafnda kat- hudda memr olan Dervi

Muhammed dme mecdhya hkm ki,
Sen ki mm-ileyhsin, kat- hudd in dstr- mkerrem mr-i mfahham
nizam'l-lem hl Gence ve irvan taraflar Seraskeri Vezrim Mustafa Paa
edmallh tel iclleh tarafndan yanna kifyet mikdr asker tayn ve Moskov
elisi ile maan amah ehrinden bahr-i Hazer tarafnn huddu kat u temyz ve
vaz- almet olundukdan sonra Derbend cnibine tevecch ve ol tarafn huddu

tahddine dahi mberet olunmak zre idi vezr-i mrn-ileyh tarafndan
kymesiyle der-i devlet-medrma ilm olunup ancak hudd ahvli tarafeynin
vkels ile grlecek maslahat olup vezr-i mrn-ileyhin bu huss in masrif-i
kesreyi mstelzim askir-i mteksire ile ol tarafda meksini iktiz etmeyp ve
Moskovlu huddu dhilinde kalacak yerlerin kat- hudda mevnii olduu sretde
dahi mnilerinin defi taraf- Devlet-i Aliyye'me lzm gelen umrdan olmamala
henz tahdd-i hudd hitm-pezr olmam ise dahi vezr-i mrn-ileyh ol tarafda
meks etmeyp senin yanna kifyet mikdr dem tayn ve kends maiyyetinde
olan askir-i mansrem ile kalkup Gence tarafna avdet eylemesiyn vezr-i
mrn-ileyhe emr-i erfimle tenbh-i hmynum olmala sen ki mm-ileyhsin,
ibu emr-i erfim [.......] ile vuslnde tahdd-i hudd henz hitm bulmam ise sen
memr olduun zre ol tarafda meks ile ber-mceb-i ahid-nme-i hmyn Moskov
ariesi muhaddidi ile tahdd-i hudd ve eer Moskov tarafnda kalacak yerlerin kat-
hudda mmnaat ederi olur ise Moskovlu tarafndan mevnii def oluncaya dek ol
tarafda meks ikmet ve her ne zaman mevnileri def ederler ise ol vakitde eli-i
mm-ileyh ile maan tahdde mberet ile tarafeynin hudd ve snurunun tefrk u
temyzi ve ahid-nme-i hmyn mcebince vaz- alyim ile hsni hitmna
ihtimm dikkat ve itmm- maslahata mbderet eylemen bbnda fermn- lnm sdr olmudur, buyurdum ki.
F Evhir-i Ra. sene [1]139
BOA. Cevdet Hriciye, nr. l958
- 24 GENCE'NN TAHRR DEFTER
[Gence sancann muktaalar, mahalleleri, ba, bahe, hark,

cmi, mescid, dkkn, hamam ve kervansaraylar ile knunnmesini
gsterir tapu tahrir defteri sreti.]
1140 (1727-1728)
Y Fetth
LV- GENCE
MUKTAT-I NEFS- GENCE
Muktaa-i
Mzn- Harr-i
tevbiih,
Ber-vech-i iltizm
F sene
Gence
ve
Muktaa-i
Sabunhne-i Gence ve nevh,
Ber-vech-i iltizm
4.020.000 ake
F sene
36.000 ake
Muktaa-i
Gmrk ve Kapan- Dakk ve
Alefhne,
Ber-vech-i iltizm
F sene
1.200.000 ake
Muktaa-i
Boyahne-i nefs-i
nevh,
Ber-vech-i iltizm
F sene
132.000 ake
F sene
60.000 ake
Muktaa-i
emhne-i nefs-i Gence,
Ber-vech-i iltizm
F sene
36.000 ake
Gence
ve
Muktaa-i
Debbhne-i nefs-i Gence,
Ber-vech-i iltizm
F sene
24.000 ake
Muktaa-i
Mrbiyye-i Gence ve nevh,
Muktaa-i
Sayd- mh ve Resm-i ket,
Ber-vech-i iltizm
Ber-vech-i makt
F sene
F sene
30.000 ake
330.000 ake
Muktaa-i
Bzr- esb,
Ber-vech-i iltizm
Muktaa-i
Tahms-i Gence,
Ber-vech-i iltizm
F sene
12.000 ake
MAHALLT-I NEFS- GENCE

Zrde mezkr olan mahallt ahlsi, hn-i fetihde ehirden ihrc olunduklarnda
kimisi terk-i diyr edp ve kimisi dahi civrda olan karyelerde mutavattn olmalaryla
ehl-i sk gndzlerde Gence'ye gelp gecelerde yine karyelerine gitdklerinden
isimleri Gence mahalltna kayd olunmad.
Mahalle-i Harb
Mahalle-i Ozanlar
Mahalle-i Tavukcu
Mahalle-i Hac Slih
Mahalle-i Attrn
Mahalle-i Ak Elmas
Mahalle-i hsun
Mahalle-i Bar
Mahalle-i maml
Mahalle-i Muhtesib
Mahalle-i Sofular
Mahalle-i Seferbd
Mahalle-i Kara Mslu

Mahalle-i Babanlar
MSAKKAFT VE HADYIK VE ENHR-I NEFS- GENCE VE

HAVLH, DER-ZAMN-I ACEM
Cevmi ve mescid-i erfe,

15 aded
Baz harb ve baz mamrdur .
Krubn-saray, der-varo,
21 aded
Baz harb ve baz mamrdur.
Hammm, der-varo ve kala-i Gence,
20 aded
Birka mamrdur ,
Dekkn, der-varo ve kala,
ZET VE TRANSKRPSYON
37
1.200 aded
Ekseri harbdr.
Furun ve tennr der-varo ve kala,
35 aded
Birka mamrdur.
Byt ve meskin, der-varo ve kala,
[ ] aded
Mamru kat azdr.
Ba maa bae, der-ehr ve havlh,
850 kta
ou harbdr.
Bae-i tut, der havl-yi nefs-i Gence,
kta 250 aded
Bi'l-klliyye harb ve tarla olmu.
Ba,
hne [ ], dnm [
Servi,
nar,
Ecr- msmire,
130 aded
404 aded
479 aded
3.554 aded.
Hark- Allah-dd
Hark- Koymaklu
Hark- Arasbar
Hark- Topuba
Hark- tepe
AHVL- KNN-I EYLET- GENCE

Gence'nin Arran tabr olunan arzsi Tiflis'e tbi Kazak sanca huddundan
arka doru nehr-i Kr kenriyle otuz be sat mikdr uzanup badeh cnib-i
cenbdan gelp, nehr-i Kr'e mlhak olan nehr-i Aras kenriyle Berkat ve avlundr
nihyetine varnca cenba doru otuz sat mikdr uzanup hesb- mezkr zre
38
tahmnen altm be sat tl ve cible varnca bazan sekiz sat ve bazan on sat
arz ile mahdd enhr- criye ve ecr- msmiresi firvn bir lke olup, reys
tavyif-i Acm ve ayir ve aleb-i kursnda harr ve eltk ve penbe ve bostan
vesir hubbtn env olur.
Ve cibli kursnn skkn Ermine tifesi olup, mahslleri buday ve arpa ve
kapluca ve erzendir. eltk ve harr ve meyve olmaz ve Acem zamnnda Arran
arzsinden drtte bir r ve tekrr on bede bir behre almak dstr imi. Behre
dedkleri Acem stlhnda her karyeye cereyn eden su harknn bir mliki olmala
shib-i arza drtte bir r verdkden sonra hark mlikine on bede bir behre
verrlerimi. Hl yine ol slb ile alnur.
Ve cibli Ermine kursnn Arrn'a gre mezrii kall ve b-hsl ve nevan
itibrdan skt olmala Acem vaktinde onda bir r ve on bede bir behre
verrlerimi. Bu dahi slb- sbk zre alnur.
Ve Gence'nin harri iki nev olup bir nevi kenr tabr olunur kaln harrdir. Alt
vukiyyeden ibret olan beher hnkr batman sekiz gurudan on iki gurua dek alnup
satlur imi. Ve bir nevi dahi irbf tabr olunur ince harrdir. Beher batman on
sekiz gurudan yirmi sekiz gurua dek alnup satlur imi. Ve Gence lkesinin glibi
kenr ipek olup Acem vaktinde dahi onar guru itibr etmeleriyle mufassalda
mahsl-i harr tahtna beher batmana bin iki yz ake yazu vaz olunmudur. Penbe
tahtna kys- kadm zre batmana yz yirmi ake yazu vaz olunmudur.
Ve eltk eken kylerde ipek vesir hubbt ndir olup ve Berkat cniblerinin
ekser rencberlikleri eltk ve beynlerinde mteref olan klelerine tagar tabr
ederler. Yz elli vukiyyesi bir tagardr. Beher tagarna revc- kadm hesb zre
altar yz ake yazu vaz olunmudur. Hnta nn dahi tagar yz elli vukyye olup
ikier yz ake yazu vaz olunmudur. Sir kaba tereke nin tagarna yzer ake vaz
olunmudur. Ve bostan tarlas nn dnmne altmar ake ve ba dnmne yirmi
drder ake ve resm-i siyb bir guru ve resm-i kovan drder pre ve salur inek
den resm-i revgan drder pre ve deynek yz ake ve bennk krk ake ve ispen
yz yirmi ake ve det-i ganem iki pre ve arsne ve tap-y zemn ve bd- hev,
rf-i beled ve itibr- diyra gre vaktiyle alnur. imdilik bennk dahi alnd
yokdur.
AHVL- RSM-I MZN-I HARR
ZET VE TRANSKRPSYON
39
Mznda gnbegn vezn olunan harr drt batmandan noksn olur ise, her
batmana on ikier pre mterden alnur. Ve eer drt batmandan ziyde olur ise her
batmana on altar pre mterden alnur.Ve bzergnn hard etdi harr, dvn
hamle tabr olunan otuz iki batmana bli olur ise, yk bana bzergndan yirmi
ikier guru alnur. Evvelki hard esnsnda batman bana verdkleri on ikier yhud
on altar pre harc- mzn hevya mnkalib olup hesba mahsb olmaz. Ve eer
dvn yk tlk olunan harr otuz iki batmana erimeyp bir iki batman noksn olur
ise, ol vakitde yk bana veregeldkleri yirmi iki guru hesb zre alnmayup
batman bana otuz ikier pre alnur. Ve byi tarafndan dahi on batman harrde
mzn hademesiyn yetmi be dirhem vezninde bir kl (?) ayn harr alnur. Ve
byiin fruht etdi yirmi batmana bli ise mter olan bzergn byiden
meccnen bir kl (?) harr alur. Ve ktib-i mzn olanlar yk bana yirmi drder pre
cret-i kitbet alur. n Acem dstru byle imi. Dstr- kadm riyet
olunmudur.
AHVL- GMRK VE KAPAN BER-MCEB- DSTR-I ACEM

Revgan-i sde ve asel ve revgan-i em, deve yknden abbs resm-i kapan
ve bir buuk pre huddmiyye ve at yknden bir buuk abbs kapan, bir pre
huddmiyye, merkeb yknden on pre kapan, bir pre huddmiyye; pirincden, deve
yknden on drt pre kapan, bir buuk pre huddmiyye, at yknden sekiz pre
kapan, bir pre huddmiyye, merkeb yknden pre kapan, bir pre huddmiyye ve
tuzdan, deve yknden on drt pre kapan, at yknden pre kapan, bir pre
huddmiyye; ve merkeb yknden bir pre; hnta ve ar ve dakk ve erzen, deve
yknden be pre kapan, iki pre huddmiyye, at yknden buuk pre kapan, bir
buuk pre huddmiyye, merkeb yknden bir buuk pre kapan, bir pre
huddmiyye; ve kuma, deve yknden ondrt pre kapan, iki pre huddmiyye, at
yknden yedi pre kapan; bakr n deve yknden on drt pre kapan, iki pre
huddmiyye, at yknden yedi pre kapan, bir pre huddmiyye, merkeb yknden
pre kapan, bir pre huddmiyye; sefat, deve yknden alt buuk pre kapan, bir
buuk pre huddmiyye, at yknden buuk pre kapan, bir pre huddmiyye,
merkeb yknden iki pre kapan, bir pre huddmiyye; enva- uka ve kalay ve
kurun ve nal-pre ve ivid ve ketan ve orab ve mazu ve kzl boyak ve deri (?) ve
kimi , deve yknden on drt pre kapan, iki pre huddmiyye, at yknden yedi
pre kapan, bir pre huddmiyye, merkeb yknden buuk pre kapan, bir pre
40
huddmiyye; l- Daistn ve babunca-i Dastn , at yknden on drt pre kapan,

iki pre huddmiyye, merkeb yknden yedi pre kapan; karpuz yknden bir karpuz;
kavundan bir kavun subalk ve her ykde iki resm ve bir pre subalk alnur.
BOA. Tapu Tahrr Defteri, nr. 903
- 25 RVAN HANLII'NIN YURTLUK VE OCAKLIK OLARAK, DASTAN

MERSINDAN SRHAY HAN'A VERLMES
[Osmanl hnedanna ve devletine sadkati ile tannan Daistan

mersndan Srhay Han'n; Tebriz tarafnda ortaya kan ahsunlu
gilesinin ortadan kaldrlmas, amah tarafnda karklk karmak
isteyen Acem elisi ve beraberindekilerin kesik balarnn Gence Muhfz
brahim Paa'ya gnderilmesi ve Daistanllardan oluan bir grup ile
Karaba tarafndaki slam snrn istilya hazrlanan Kzlba zerine
gidilmesi gibi grevleri f ederek eski hizmetlerine yeni hizmetler
ekledii ve yre halk ve mersyla iyi ilikiler iinde olduu bildirilerek,
hayatta olduu srece, irvan Hanl'nn yurtluk ve ocaklk olarak
kendisine verildiine ve bu yredeki herkesin bunu bilip emrine itat
etmesi, kendisinin de halk gzeterek eriat ve kanun ile amel edip adletli
davranmasna dir menr.]
23 evval 1143 (1 Mays 1731)
n Cenb- Mfeyyizu'l-birr ve'n-nevl ve Hudvend-i amm'l-lutf ve'l-ifdl,

tekaddese knh ztih an-idrki'z-zunn ve'l-hayl ve tenezzehe kdem sftih anvasmeti'l-huds ve'z-zevl irde-i aliyye-i ezeliyye ve meiyyet-i celiyye-i lemyezeliyyesinden es-Sultn zllullhi f'l-arazn haber-i sadet-eseri msdknca
seltn-i dndr- madelet-disr ve havkn-i l-tebr- nasfet-ir sadd- mevdd-
mefsid fiten ve sedd-i mevrid-i mekk u mihen ve il-y kelime-i uly-y dn-i
mbn ve himyet-him-y erat- htem'n-nebiyyn in intihb imtiyz ve ber-
ZET VE TRANSKRPSYON
41
medd-y fermde vallh yt mlkeh men-ye ile mmtz ser-efrz, huss

kerme-i ve refea bazakm fevka bazn derectin fahv-y rifat-bahs iktizsnca
benim syebn- refet-i hidvnemi kehf'l-emn- cihniyn ve yahtessu bi-rahmetih
men ye vefknca efser-i mel-meser-i hidmet-i cell'l-menkabet-i Haremeyn-i
Muhteremeyn harresehumallh tel mdme'l-ferkadn ser-i mbht- zt-
kuds-simtma tahss ile hem-ser-i sreyy ve mahz- inyet-i b-gyetinden fermn-
cell'l-unvn- kaz-cereynm berreyn ve bahreynde infz icr ve takalld-i seyf-i
gaz ve izz teyd-i erat-i garr ve ise-i ehl-i slm ve izha-i mezlim-i enm
ve izet-i envr- evket-i dn-i metn ve itf-i nevir-i rsm- kfr-i mrikn
mlhdn ile nikve-i eklm-i rub- mesknu kabza-i tasarruf- lem-grime
msellem ve ulvv-i kadr n- evket-ninm sir ehriyrn- nm-ver tcdrn- bbehet-gsterden bl-ter muhterem eyledi. Elhamd lillhi'llez faddalen
al-kesrin min-ibdihi'l-mminn. Zlike fadlullhi ythi men-ye. Vallh z'lfadli'l-azm. Fel cerem, ve le-in ekertm le-ezdennekm fahv-y meziyyet-ihtivs
zre kran li-zlike'n-niam ve hamden li-men menne bih aleyye ve enam himmet-i
vl-nehmet-i mlkneme l-bdd lzm ve zimmet-i fyiz'l-bereket-i
husrevneme vcib mtehattim oldu ki ahsin kem ahsenallh ileyke misl-i
lzim'l-imtisli zre nsn- sehb- birr ihsnm mezri-i ml-i mme-i enma
mil ale'l-huss tenvr-i menr- snnet-i seniyye ve izle-i zalm- rafz u bidat-i
seyyie in f-sebli'llh slik-i meslik-i gazv cihd ve chid f'llhi hakka
cihdih emr-i kermine srat-i inkyd ile mteheyyi-i say ictihd olan havss-
zevi'l-ihtissa mtevrid mtevsl ola. Binen-al-zlik ibu rfi-i tevk- refu'n- hkn ve nkl-i yarl- bel-i mekremet-unvn- cihn-bn cenb- emretmeb eylet-nisb sadet-iktisb melikiyy'l-fil melekiyy'l-hsl el-muhtass bimezdi inyeti'l-Meliki'l-Mtel irvan Han olan Srhay Han dme ulvvh ztnda
yarar ve dndr ve sadkatkr ve diynet sadkat ve huls u istikmet ile mevsf ve
mcerreb'l-etvr olup fi'l-asl kabil-i slmiyye-i Daistan'n asl ve kbersnn
ecell emcedi ve hamiyyet-i tarkat- Ehl-i Snnet ve Cemati iltizm eden
mtedeyyin ve mteverri mersnn akal ve eredi olmakdan n huls- taviyyeti
ve sdk- azmet niyyeti muktezsnca hnedn- kaviyy'l-erkn- Osmniyyeye
kesb-i intim ve manassa-i hnye irtiksna gelince rz-c-y Devlet-i Aliyye'miz
olmakda sbit-kadem ve taraf- muhlifni tenkl ihnetde rsh-dem, huss clis-i
mesned-i hn oldukdan sonra dahi vk olan hidemt- dniyye ve nusret
takviyyet-i Devlet-i Aliyye'mize dir eref-bah- sudr olan evmir ahkma srat-i
itat birle sprde-i uhde-i ihtimm klnan umrun temiyetine mbderet ve
42
mukaddem Tebriz tarafnda sret-nm-y hayyiz-i vuk olan ahsunlu gilesinin

kesr hezmetlerinde sdkne ve muhlisne hidmet dikkati makbl msellem
olduundan gayri bu esnda h- Acm- hzln-fercm tarafndan il ve memelekete
ilk-y mefsid fikr-i fsidiyle amah cnibine mebs olan Acem elisini ve hemrh- kfile-i maiyyeti olan ahzb- nekbet-mebn nebezn- rk- hamiyyet-i
slmiyyeden n env- ukbet ve hakret ile katl ve rus- maktalarn hl
Gence Muhfz dstr- mkerrem mr-i mfahham nizm'l-lem vezrim brahim
Paa edmallh tel iclleh tarafna irsl etmein gerek bu hussda ve gerek hl
Karaba tarafna ve civrnda olan hudd- slmiyyeye taarruz ve istl kasd-
ksidiyle tecemmu u tahazzb eden Kzlba- evbn zerine azmet niyyetiyle
frka-i nciye-i slmiyndan olan cn- zafer-nin- Daistan ile hzr u mde
olmakda vesir umrda imdiye dek dn Devlet-i Aliyye'mize sadkat istikmet ile
inet ve muhlifn-i mlk milletimizi tezll ihnetde zuhra gelen mes-i
marzyyesi gerek vezr-i mrn-ileyh ve gerek eslf vesir ol cnibde mukaddem
ve hl bulunan vkel-y devletimiz ve sdde-i saltanatmz taraflarndan peyderpey
ve dembedem ilm olunmala tarafna olan hsn- itimd- mlknemiz muzaf ve
vsk u itikd- pdihnemiz mekked mlteff olup ahl ve mer-i Daistan
ile dahi hsn-i lfet mueret ve hfz u hrset-i sr- memleket ve bi'l-cmle
mterettib-i emr-i hkmet olan umr ve hussda mcidd s ve cmlenin marz v
muhtr olmala hakknda fitb- lem-tb- refet-i pdihnemiz ziy-efrz ve
ummn- b-kern- tfet-i ehen-hnemiz cnb-pezr-i sha-i brz olup hl
hudd- Devlet-i Aliyye'mize dhil ve snur- Memlik-i Mahrse'mize mtedhil olan
irvan eyleti kem-fi'l-evvel rz-y hmynumuz zre hareket ve Devlet-i
Aliyye'mize dim sadkat istikmet ile hidmet etmek artyla avtf- aliyye-i
mlkne ve karha-i sabha-i husrevnemizden eref-bah- sudr olan hatt-
hmyn- evket-makrnumuz mcebince bi'l-cmle medhil mevridi ve ummen
menfi u fevyidi ile ibu sene selse ve erban ve mie ve elf, ehr-i evvl'lmkerreminin yirmi nc gnnde hn- mrn-ileyhe ber-vech-i yurtluk ve
ocaklk tebden kayd- hayt ile tevch ihsn inyet-i b-imtinn- pdihnemiz
olman bu misl-i b-misl-i ferhunde-fl-i Hudvend ve bu menr- sadet-nr-
mevhibet-itiml-i sadet-mendyi verdm ve buyurdum ki, hn- mrn-ileyh
kem-fi'l-evvel gerek muhfaza ve muhrese-i memleket ve himyet synet ve telf
istimlet-i ahl v raiyyet ve Devlet-i Aliyye'miz muvfklaryla hsn-i lfet
muvfakat ve muhlifne mudt ihnet birle mlk milletimize inet ve'l-hsl
cem-i ahvlde emr fermn- vcib'l-iznmza srat-i itat ve her hlde rz-y
ZET VE TRANSKRPSYON
43
hmyn- meymenet-merhnumuz zre hareket ederek inda'llh ve inde'n-ns

mes-i mekre ve mesir-i mebrre izhrna bezl-i cell-i himmet ve sarf- makdr
gayret etdike vech-i merh zre irvan Hanl'na kffe-i medhil mevridi ve
mme-i menfi u fevyidi ile haytda olduka ber-vech-i yurtluk ve ocaklk ilmallh tel tebden bil-murz vel-mzhim bi'l-istikll mutasarrf olup
yle ki; eryit, hidemt- mebrre-i pdih ve zevbt, harekt- mekre-i ehenhdir. urt kuydu ve mevsk u uhdu ile kem-yenba mer ve b-kusr ve
medd klup hsn-i nizm- kl u bik ve imr u intizm- kur v zy ve
tanzm tevsk- umr- bild ve terfh tensk- emvl-i ibd ve tathr u tanzf-i
mehvif mehlik ve temn tatmn-i turuk u meslik hussunda ve vilyet-i
mezbre ve emr-i hkmet-i mezkreye mterettib olan umrun kllsinde sarf-
nakdne-i makdr ve bezl-i say-i n-mahsr ile env- mes-i razyye-i mesde ve
esnf- mesir-i marzyye-i mahmde vcda getrp ve eylet-i mezkrenin ulem
ve fudal-y diynet-ittisf ve mer ve erf ve sdt- cemlet'l-evsf vesir ayn
ve ahlnin vad u ref ve sar kebri mrn-ileyhi irvan han ve emrini umr
ve husslarnda nfiz cr bilp cz[] ve kll meslih u kazyda cmlesi tarafna
mrcaat edp tazm ikrm ve tevkr tefhm ihtirmnda dakka fevt etmeyp
hkmn sem-i itat ve kabl ile sg ve emr nehyini bil-tereddd icrya ihtimm
eyleyeler.Ve mrn-ileyh dahi mekdir-i ns al-hasebi derectihim riyet eyleyp
aceze ve zuaf cnibine ayn-i efkat inyet ve fukar ahvline nazar- merhamet ile
nzr olmakdan hl olmayup eryit-i hsn-i eyleti al-m-hve'l-vcib riyet ve
hssaten umr- siyset vesyir kazy ve hkmetde dahi imz ihmli kat rev
grmeyp ve cdde-i mstakm-i adletden ser-i m inhirf udle dahi bir vechile
rz gstermeyp ol ki, ksts er-i kavm ve mikys knn- mstedmdir, ale'ddevm annla amele cidd ihtimm ederek mazlmlara mun ve zlimlere mhn
olup izle-i evsh- zulm taadd in sicl-i adl dd mecr-i ahvl-i enma cr
edp keml-i adlet ile mutasarrf ola yle bileler.
Sah.
Buyuruldu.
Bert nvnna mcebince amel oluna dey hatt- hmyn kede
klnmdr.
23 evval 1143
BOA. Cevdet Hriciye, nr. 4546
44
- 26 SRHAY HAN'A PARA HLAT VE KILI GNDERLEREK RAN

SEFERNE KATILMASININ STEND
[Kerkk blgesinde ran ile Osmanl Devleti arasnda harp cereyan

ettii bildirilerek, kendisine gnderilen hilat ve klc mersimle kabul
edip, ilkbaharda gerekleecek ran seferine katlmas, Revan seraskeri ve
Gence muhfz ile haberlemesi ve gelecek emirlere uymas hususlarnda
irvan Han Srhay Han'a yazlan nme-i hmyn.]
Evail-i B. 1146 (17 Aralk 1733)
irvan Han Srhay Han dmet melhye nme-i hmyn msveddesidir.

Avn inyet-i Rabbn ile bundan akdem merzlen ve mahzlen firr eden
Tahmasb Kulu Hn- kbet-hzln bu defa dahi heri bd-bd yollu Kerkk
cniblerine tahrk-i licm eyledikde Serasker Osman Paa mesfru Kerkk'e iki sat
mesfe mahalde bir mikdr gnll askere karuladup hn- hin-i mezbrun
mukvemete iktidr olmad cihetden bir mikdr muhrebeden sonra deti zre yine
firr edince askir-i slm takblerine lgar ve serasker-i mrn-ileyh dahi bu
esnda bi-kazi'llhi tel tfenk dnesiyle ehden vsl- dr'l-karr olduuna
binen mesfr yine ref-i liv-i bay isyn eyledii br-gh- hamiyyet-penh-
husrevnemize inh olunmakla Acm- lim Devlet-i Aliyye'miz tarafndan gerei
gibi p-ml-i kahr u idm olmaynca bir drl hadlerini bilmeyecekleri meczm-
husrevnemiz olduundan mad bir ka defadr taraflarndan sret-i iltimsda
istirc olunan muslahaya dahi msade-i hmynumuz erzn klnd hlde yine
dil-hh- mlknemiz zre glib ne sulh u msleme tedrikt- kaviyye ile res-i
hudda varlmaa muhtc ve hemn murd- hmynumuz zre vcd-pezr
olmad takdrce fasl u hasm- mdde-i niz bi'l-hre meydn- kr-zrda emr-i
te-br tavassutuna mevkf olduuna binen avn inyet-i Rabbn ile bundan
byle kat hazyin ve masrfta baklmayup mhimmt- mstevf ve askir-i evf
ile mretteb sefer-i hmynumuz muhakkak ve musammem olmala el-hlet hzih
imdilik ol cniblerde olan ve bir tarafdan giden tavyif-i askeriyyemizi vk olan
hidemt- aliyyemizde iml ve istihdm in Anadolu Vlisi olan Vezrim
Kprlzde Abdullah Paa serasker-i hamiyyet-gster nasb ve ol taraflara irsl ve
ZET VE TRANSKRPSYON
45
bundan mukaddemce Ordu-y Hmyn'umuz in mceddeden tertb olunan askire

dahi bu hllde Musul cniblerine cleten vsl olmak zre mukdim ve msri
mbirler ile isticl ve tekd-i hl olduundan gayri bi-mennih sbhneh ve tel
muaccelen Musul ve Kerkk havllerinde bulunmak iin Anadolu ve Rumeli
taraflarnda olan vzer-y izm ve mr-i mrn- kirm vesir gzde ve mstevf
askir-i slm tertb techz ve yerlerinden ihrc ve inallh tel hemn bahardan
mukaddem ol cniblerde bulunmak zre mretteb ve mkemmel levzm ve
mhimmt- sefer-i hmyn idd ve tertbi hussu in mekked evmir-i
aliyyemiz sdr ve kol kol mukdim ve mbrim mbirler ile irsl ve bir drl tehr
terhye cevz vermeksizin tehyie-i levzm- seferiyyeye ibtidr olunup avn-i Rabb-i
Kerm ile evvel bahr- zafer-srda mretteb sefer-i hmynumuz muhakkak ve
mukarrer olmala her hlde kuvvet-i khire-i saltanat- seniyyemizi ibrz izhr
aks-y metlib-i hnemiz olman bi avnih tel gerek imdilik ol havlye
serasker tayn olunan mrn-ileyhin ve gerek isticlleri fermnm olan askir-i
hamiyyet-intimnn vusl ve lhklarna dek lutf-i Hakk'a istind ile kaviyy'l-kalb
ve'l-fud olup mdebbirne ve gayrne Badad ve Musul ve Kerkk vesir ol
cniblerin tediye-i umruna ihtimm ve dikkat eylemeleri tavsiyesini mtemil
mekked ve medded evmir-i aliyyemiz ile Badad Vlisi Vezrim Ahmed Paa'ya
vesir ol taraflarda bulunan vzer-y izm ve res ve zbitn- cy- gayrethurumuza tavsiye ve tenbh olunmala bu hllde Revan Seraskeri Vezrim Ali
Paa ve Gence Muhfz Vezrim Ali Paa muhfazalarna memr olduklar hudd
ve snurlarn tanzm-i umruna ihtimm dikkat ve iktiz eden ahvl ve sr sizinle
haberlep ve badeh bi'l-ittifk iktizsna gre hareket eylemeleri in mrnileyhimya baka baka evmir-i erfemiz ile tenbih tekd olunman siz ki hn-
mrn-ileyhsiz, ztnzd[a] olan huls- sadkat ve huss- istikmet diynetden
n hnedn- rsihu'l-erkn- hilfet ve ddmn- kaviyy'l-bnyn- saltanatmza
olan nisbet ve mutvaat ve tahsl-i rz-y hmyn- mlknemize derkr olan
ibtidr ve msraatnz iktizsnca bu vakitlerde siz dahi tedrikt- kaviyye ile hzr
u mheyy ve her tarafa smia-g olup muktez-y vakt hle gre hareket ve
hfz- nevmis-i saltanat- seniyyemize mbderet eylemeniz sizden matlb-
hmynumuz olup ve bu bbda mahz f-y n in hssa hila- fhire-i
hnemizden postn-i semmre duhte size bir sevb hilat-i mris'l-behcet-i sultn
ve yz kse ake nakd-i hkn ve bir kabza emr-i husrevn it ve ihsn-
husrevnemiz olman ibu nme-i hmyn- hamiyyet-nmnumuz sdr ve
[..........] tebl ve sli hidmetiyle tayn ve irsl olunmudur. nallh'l-Mevl
vuslnde hilat-i lmiu's-srr- mlknemizi hutuvt- tazm ile iltism ve iktis
ve samsm- niheng-iltikm bend-i miyn- ehmet-pr ile iktisb- fehmet
46
isthl ve atiyye-i behiyye-i mlknemizi dahi bundan byle memr olduunuz

mahalde maiyyetinizde olan askire sarf in ahz kabz ile izhr- meserrt- zafermel eyledikden sonra siz ki hn- mrn-ileyhsiz, ol havllerin tanzmi
husslarnda hazyin ve mhimmt ile gerei gibi ihtimm ve takayyd olunaca ve
mstanen bi'llhi tel evvel bahr- huceste-srda mretteb sefer-i hmynumuz
muhakkak ve musammem olduu malmunuz oldukda siz dahi tevakkuf rm
etmeyp mkemmel ve mretteb tedrikt- klliyye-i kaviyye ile hzr u mheyy ve
her tarafa smia-g olup ve her vechile mteyakkz u mtenebbih durup iktiz
eyledikce Revan seraskeri ve Gence muhfz ile haberlemekden dahi hl olmayup
muktez-y hle gre hareket ve dn Devlet-i Aliyye'mize lyk ve n evket-i
saltanat- seniyyemize muvfk etvr- razyye ve sr- marziyye izhrna sarf- mhasal- hamiyyet ve hfz- nevms-i hilfet-i uzmmza bezl-i gayret kudret edp
bundan byle bi-hasebi'l-iktiz taraf- hilfet-penh- mlknemizden size ne gne
emr iretimiz vrid olur ise infz- muktez-y hamiyyet-intimsna mbderet ve
msraat eyleyesiz. Ftrat- zekiyyenizde merkz olan huls- diynet sedd ve
cibillet-i mstakmenizde mermz olan seciyye-i sdk u red lzimesince uur- dn
Devlet-i Aliyye'mizde izhr melhz ve matlb olan gayret ve hamiyyet-i dniyyeniz
hakknzda olan hsn-i zan ve itikd- mlknemizin izdiyd ve tarafnza olan
tevecch-i hidvnemizin muzaf ve mzdd olmasna bis olacandan gayri
zuhra gelen hidemt- cemle ve zahmetiniz dahi zyi olmayup niam- eltf
iltift- husrevnemiz ile mukzyy'l-ml olmanz mukarrer ve muhakkak olduunu
malm ednp ana gre bu bbda edd-i mentk- gayret ile her hlde icr-y
lzime-i salbet-i dniyye ve ed-y vcibt- zimmet-i slmiyyeye bezl-i makdr ve
sarf- himmet-i n-mahsr eylemeniz melhz ve mtevakkdr.
Evyil-i Receb sene 1146
BOA. Nme-i Hmyn Defteri, nr. 7, s. 362-363
- 27 ESK RVAN HANI DAVUD HAN'IN YAKINI SMAL BEY'N MAA

ZAMMININ DEND
[Eski irvan Han Davud Han'n yakn smail Bey'in, bin yz yetmi
sekiz senesine ait bir yllk maa zammn Gelibolu Cizyesi malndan
ZET VE TRANSKRPSYON
47
aldna dir verdii temmessk ile, denen meblan ilgili cizye

malndan mahsub edilmesi iin Bamuhsebe'den tezkire verilmesine dir
buyuruldu.]
12 Za. 1178 (3 Mays 1765)
Vech-i tahrr-i [hu]rf oldur ki,

Taraf- Devlet-i Aliyye'den beher-mh
ihsn
buyurulan
yirmi
guru
mhgnemizi ibu bin yz yetmi sekiz senesinin mh- Muharremi ibtidsndan ve

yine sene-i mezbreden mh- Zi'l-hiccenin intihsna varncaya dek mctemi olan
mhgnelerimiz iki yz krk guru eder. Mhn- mezbrn mhgneleri olmak zre
mebla- mezbr iki yz krk guruumuzu hl sene-i merkme mlnda[n] Gelibolu
Cizyedr mer Aa yedinden bi't-tamm ve'l-keml ber-mceb-i emr-i l ahz kabz
eyledik. Ve cizyedr- mm-ileyhin zimmetinde olan iki yz krk guruumuzdan bir
akemiz kalmayup ve hesblarna mahsb olmak zre yedlerine ibu hurf def
olundu. Hurrire f evhir-i sene-i mezkre.
smail Bey
Bende-i
[el-]Hc Dvud Hn- merhm
Hn- Daistn- sbk
Arz- bendeleridir ki,

Sbk irvan Han Dvud Han bendesi smil Bey'in zamme-i medr-
maiyn ehriyye yirmi guru Gelibolu Cizyesi mlndan muayyen olmala yetmi
sekiz senesi Muharremi gurresinden Zi'l-hiccesi gyetine dek iktiz eden on iki aylk
zamme-i medrma makbzu olduunu hv verdii memhr temesskdr.
Mcebince Bamuhsebe'den hesb etdirildikde, iki yz krk guru etmekle mebla-
mezbrun cizye-i mezkre mlndan mahsbiyn rd ve masraf tezkiresi verilmek
bbnda fermn devletl inyetl sultnm hazretlerinindir.
Sah.
Telhsi mcebince tezkiresi verilmek buyuruldu.
12 Za. sene [1]178
48
- 28 ESK RVAN HANI DAVUD HAN'IN ALES LE YANINDAKLERN

MAA VE KRALARININ DEND
[Eski irvan Han el-Hc Davud Han'n Gelibolu'da ikamet eden

ilesi ile berberindeki hizmetlilerin ev kiralaryla yetmi sekiz senesi
maalarnn tamam olan yedi bin drt yz altm drt guruun Gelibolu
Cizyedr mer Aa'dan alndna dir ilgililerin verdii temessk ile
denen meblan ilgili cizye malndan mahsub
Bamuhsebe'den tezkire verilmesine dir buyuruldu.]
edilmesi
iin
12 Za .1178 (3 Mays 1765)
Vech-i tahrr-i hurf oldur ki,

Taraf- Devlet-i Aliyye'den beher-mh ihsn buyurulan alt yz yirmi iki guru
mhgnemizi ibu bin yz yetmi sekiz senesinin mh- Muharremi ibtidsndan ve
yine sene-i mezbreden mh- Zi'l-hiccenin intihsna varncaya dek mctemi olan
mhgnelerimiz yedi bin drt yz altm drt guru eder. Mhn- merkmn
mhgneleri olmak zre mebla- mezb[r] yedi bin drt yz altm drt guru eder.
Mhn- merkmn mhgneleri olmak zre mebla- mezbr yedi bin drt yz
altm drt guruumuzu hl sene-i mezbre mlnda[n] Gelibolu Cizyedr mer
Aa yedinden bi't-tamm ve'l-keml ber-[m]ceb-i emr-i l ahz kabz eyledik ve
cizyedr- mm-ileyhin zimmetinde olan yedi bin drt yz altm drt guruumuzdan
bir ake kalmayup ve hesblarna mahsb olmak zre yedlerine ibu hurf def
olundu. Hurrire f evhir-i sene-i mezkre.
brahim Bey bin

el-Hc Dvud Hn- merhm
Hn- Daistn- sbk
ZET VE TRANSKRPSYON
49

Sbk irvan Han el-Hc Dvud Han'n hl Gelibolu'da meks ikmet zre
olan yl evld etbnn medr- malaryla hne icreleriyn ehriyye alt yz
yirmi iki guru Gelibolu Cizyesi mlndan muayyen olmala yetmi sekiz senesi
Muharremi gurresinden Zi'l-hiccesi gyetine dek iktiz eden on iki aylk medr-
ma ve hne icreleri makbzlar olduunu hv memhr temesskdr. Mcebince
Bamuhsebe'den hesb etdirildikde yedi bin drt yz altm drt guru etmekle
mebla- mezbrun cizye-i mezkre mlndan mahsbiyn rd ve masraf tezkiresi
verilmek bbnda fermn devletl inyetl sultnm hazretlerinindir.
Sah
12 Za. sene [ll]78
- 29 ESK RVAN HANI DAVUD HAN'IN BRADERZDES SMAL BEY'N

MAA ZAMMININ DEND
[Eski irvan Han mteveff el-Hc Davud Han'n birderzdesi

smail Bey'in aylk yirmi guru olmak zere toplam iki yz krk guru
maa zammnn Gelibolu Cizyedar Feyzullah Aa'dan alndna dir
ilgilinin verdii temessk ile denen meblan ilgili cizye malndan
mahsub edilmesi iin Bamuhsebe'den tezkire verilmesine dir
buyuruldu.]
9 M. 1181 (7 Haziran 1767)
Vech-i tahrr-i hurf budur ki,

Taraf- Devlet-i Aliyye'den beher-mh ihsn buyurulan yirmier guru
mhgnemizi ibu bin yz seksen senesinin mh- Muharremi ibtidsndan mh- Zi'lhiccesi gyetine gelince bir sene mctemi olan akelerimizi iki yz krk guru eder.
50
Mhn- mezbrn mhgneleri olmak zre mebla- mezbr iki yz krk

guruumuzu hl sene-i mezbre mlndan Gelibolu Mtesellimi Cizyedr Feyzullah
Aa yedinden bi't-tamm ve'l-keml ber-mceb-i emr-i l ahz kabz eyledik ve
cizyedr- mm-ileyhin zimmetinde olan iki yz krk guruumuzdan bir akemiz
kalmayup ve hesblarna mahsb olmak zre yedlerine ibu hurf ketb ve it olundu.
Bende
Mr smil
Bende-i Dvud
Hn- irvan- Sbk
Sbk irvan Han mteveff el-Hc Dvud Han'n Birderzdesi smil Bey'in
medr- mana zamme olmak zre Gelibolu Cizyesi mlndan ehriyye yirmi guru
tayn olunduu mukayyed olmala yz seksen senesi Muharremi gurresinden Zi'lhiccesi gyetine dek on iki ayda iktiz eden iki yz krk guru medrma ahz
olunduunu ntk memhr temesskdr. Derkenr ve hesb etdirildii zre mebla-
mezbr cizye-i mezkrun sene-i merkme mlna mahsb olunmak in rd ve
masraf tezkiresi verilmek bbnda fermn devletl sadetl sultnm hazretlerinindir.
Sah.
9 M. sene [1]181
- 30 ANANUR YOLU, GRC-RUS-RAN LKLER VE RAN'IN

DURUMUNA DR MALMAT
[ldr Vlisi Sleyman Paa'nn; Tiflis ve Akba hanlklarnn

Ruslara yaknlk gsterdikleri, Ruslarn Ananur yolunun almas iini
tamamladklar ve para para Tiflis'e gelmeye baladklar, bu durumun
casuslar ve rakli Han tarafndan doruland; Ruslarn ran hanlarna
kendilerine tbi olmalar iin yaptklar tehdit, Tebriz-Hoy-Rmiye
hanlar arasndaki sava ve son durum, kendisi ile Tiflis ve Akba
hanlklar arasndaki dostne ilikiler, rakli Han tarafndan hapsedilen
ZET VE TRANSKRPSYON
51
Bozcalu Han Musa Han'n kurtarlarak, haber toplamas iin Kuba Han
Feth Ali Han'n yanna gnderilii, Ruslarn geleceinin duyulmas
zerine ldr'a gelen Lezgilere nasl muamele olunaca, Mirho Sanca
Beyi Mustafa Bey'in zulmnden dolay ortaya kan karklklar ve
Ahsha, Azgor, Hartos ve Ahilkelek kalelerinin tamir ve takviyesi
konularnda gnderdii kimelerinin hulsas ile Tebriz ve Hoy
hanlarnn, din birlii sebebiyle Ruslara kar ortak hareket edilmesi
hususundaki mektuplar ve Kuba Han Feth Ali Han ile Bozcalu Han
Musa Han'n, kendisinin rakli'den kurtarlmas dolaysyla Sleyman
Paa'ya teekkrlerini ve Horasan'da ortaya kan Abbas Mirz
hakkndaki baz malmat bildiren mektuplarnn hulsalar.]
7 Za. 1197 (4 Ekim 1738)
[Vezr-i] Mkerrem izzetl Sleyman Paa hazretleri tarafndan vrid olan

tahrrtn hulsasdr.
F 7 Za. Sene [1] 197
Bundan akdem erkes ve Mezdek dernlarnda olan Rusya tifesinin Ananur
tabr olunan tark ile Tiflis tarafna vrd edecekleri ve Tiflis Han rakli Han'n ve
Akba Han Slman Han'n tife-i mezbreye meyl mtbaatlar harekt etvr
ve tahrrt akvllerinden zhir mstebn olduu arz u beyn olunmu olduu.
bu fkrada yazlan havdis, bu vechile mrn-ileyh tarafndan [............]
evvl-i erfin altsnda yine mrn-ileyh tarafndan vrid olan tahrrtda elhlet hzih Moskovlu'dan Tiflis havlsine gelmi olmayup ve rakli Han'dan
gelenlerin cevblar dahi hn- mersm Moskovlu'ya temylden vchla ndim
olup,mdfaa kaydnda olduun takrr etmeleriyle mrn-ileyh dahi baz vesyy lzime ile hn- mesfru Moskovlu'dan tebrde dikkat zre olmala imdilik ol
havlde bir gile olmadn tahrr eyledii ve Fa Muhfz Vezr Halil Paa Fa'a
duhlnde etrfn tahkk-i havdisine ihtimm eylemesi mukaddem kendye yazlm
olmala ol esnda muhfz- mrn-ileyh tarafndan vrid olan tahrrt dahi ldr
vlisinin muahharan tahrrini meyyid ve Van muhfz tarafndan evvl evstnda
vrid olan tahrrtda dahi Moskovlu'nun Tiflis'e askeri geldii ve tertb-i askere
istihkm ile Ananur'a mrr ve tekml-i mhimmt ile Fa havlsine azmet niyyet-i
52
fsidesinde olduklar Tiflis halk beyninde zikr olunduu tahrr olunmu idi. Bunlarn
cmlesi sdk u kizbe muhtemel olmala f-m-bad tahkk u tashh-i ahvl havdise
ihtimm eylemesi in taraf- kernemden mahss kime tahrriyle tenbh
olunaca.
*
Zikr olunan Ananur tark teng mazk ve sab'l-ubr olduundan bir iki
mhdan ber amele-i vfire tayn ve ber tarafn Tiflis ve Kartil amalesiyle ve
erkes tarafn dahi tife-i mezbreden Tiflis hanna mtbaatlar olanlar tayn ve
tark- mezbru tathr u tevs u tamre itigl zre olmalaryla bu esnda tekml
etdiklerin.
Moskovlu'nun Tiflis tarafna gelecekleri Ananur tabr olunan tark teng mazk
ve sab'l-mrr olduundan yollar tamr tevs etmee imdilik Rusyalu
megldrler dey haber verdiklerini ldr vlisi zikr olunan tahrrtnda ir etmi
olmala ibu fkrada mrn-ileyhin yazdna gre Moskovlu Tiflis hannn
inetiyle tark- mezkru tevs u tekml etmi olduklar mstebn ve bu mdde byle
ise Tiflis hannn Moskovlu'ya mtbaat zhir ayn olduu.
Rusyalu'nun bu eyymda Tiflis tarafna vrd edeceklerin gnderilen csslar
haber verdiklerinden kat- nazar Tiflis Han rakli Han dahi bu vechile ihbr edp,
Devlet-i Aliyye ile Rusyalu beyninde mnakid olan rite-i sulh u musft halelpezr olmadka bu cnibden gelen Rusya askerinin Memlik-i hne'ye kat'
taarruzlar olmayup, ahl-i ran ve Daistan ile grlecek baz mevdd zmnnda
geleceklerdir, Rusyalu'nun bize cevblar bu gnedir, desyis-i dernlarna muttali
olmak kbil deildir dey sipri edp tife-i menhseye aks etmek havfndan
tahrrtnda tasrha cesret edemediin.
Moskovlu'nun askeri el-yevm olduklar mahalde olup, Tiflis ve Akba
huddlarna tecvz ve tahattleri olmadndan baka o havlden med-d edenler
tife-i mezkre Tiflis tarafna gelmek niyetinde olup, ancak blda mezkr tevs-i
tark ile megl olduklarn haber verirler dey mrn-ileyhin zikr olunan
tahrrtnda mastr olmala bu defa yazdna gre, Moskovlu'nun Tiflis'e
geleceklerini rakli Han dahi mukrr olup lkin kffe-i Rusya askerinin Memlik-i
hne'ye zararlar muhtemel olmayup, ran ve Daistan ahlleriyle grlecek
mddeleri olduunu mrn-ileyhe Tiflis han ifde etmi olduunu beyndr.
ZET VE TRANSKRPSYON
53
Moskovlu'nun fi'l-hakka Tiflis tarafna azmetinden garaz ran ve Daistan

taraflarna tecvz fikri olsa Tiflis semt olmayup Gln ve Mzendern sevhili
bahr-i Hazer'de vk ve bahr-i Hazer'de Rusyalu'nun donanmas olduu mukaddem
yi olmak hasebiyle ol taraflardan ran zerine sevk-i asker diyesinde olmas
iktiz eder idi. Ancak ol semte gitmeyp Tiflis tarafna gelecekleri havdisi beher-hl
maksd- zamrlerini ir etmekle ldr vlisi mrn-ileyh Tiflis hannn bu
makle hle-miz ahvline dil-firb olmayup her hlde mtekayyz u mutabassr
bulunmas lzimeden olmala bu huss dahi taraf- kernemden tenbh tavsiye
olunaca.
*
Lkin, tife-i Rusyann beer onar demleri peyderpey Tiflis'e med-d
etmekden mnkat olmayup klliyetl askerleri henz Cebel-i Ananur'dan Tiflis
hudduna tecvz ve tahatt etmediklerin.
Moskovlu'nun beer onar Tiflis'e demleri med-d etmesi, askir-i
menhsesinin dahi tevrdne mukaddime kablinden olmala her br isttl-
ahvllerinden hl olmayup muktez-y hazm ihtiyta riyet eylemesi dahi ldr
vlisi mrn-ileyhe bu defa tahrr olunaca.
*
Bu esnda Rusya tifesinin ran hanlarna birer demleri gidp, tarafmza
tebayyet edermisiz yohsa ne cevbnz var, tebayyet etmeyenlerinizin zerlerine
gelrz dey sipri etdikleri mesm olup, lkin hakkati tashh olunmadndan
mahss csslar irsl olunmala vrdlarnda shhati zre arz olunacan.
ran hanlarn Moskovlu istshb diyesinde olduunu istim ile tahkkiyn
csslar gnderdiini mrn-ileyh ibu fkrada beyn eder. Hnn- rniyye
mmin ve muvahhid olmalar hasebiyle zmre-i mrikne mtbaat muktez-y
diynet hamiyyetlerine mugyir olduu cihetden mrn-ileyh dahi o maklelere
tarafndan nihn mektblar irsliyle emr-i dnde metnet ve takviyetleri vesysn
iktiz-y hle gre Moskovlu'ya ser-rite vermiyecek vechile ir etmesi mnsib
mlhaza olunduu.
54
Mrn-ileyh her tarafa irsl-i cevss ile isticlb- havdise dikkat zre olup
arz olunduu mertebeden ziyde tife-i menhsenin menviyy-i m-fi'z-zamrlerine
imdilik kesb-i ttl mmkn olmadn.
Mrn-ileyhin ibu tahrrt mukaddemki tahrrtna mugyir olduu blda
mastr srhlerden mstebn olmala f-m-bad ol havlnin havdisini mutemed ve
suhan-ins css irsliyle itimda yn olacak vechile tashh u tahkk ve
Deraliyye'ye tahrr etmesi taraf- kerden bu defa kendye ir olunaca.
*
Tiflis Han rakli Han ve Akba Han Slman ile mrn-ileyh kem-fi'ssbk izhr- mumele-i dost ile celb-i kulb ve telflerine ihtimm zre olup,
anlarn dahi demleri ve mektibleri mnkat olmayup, mugyir-i musft miynede
mikdr- zerre bir rza tahalll etmeyp tccr ve krbn reft med etmekde olup
tarafeynden al-tark'l-muvzaa izhr- huls u dost kemlinde idn.
Tiflis ve Akba hanlaryla kem-fi's-sbk mrn-ileyh beyninde musft
derkr olup miynelerinde mikdr- zerre naksa tahalll etmedii bundan akdem
vrid olan tahrrt- mezkresinde beyn olunmu olmala, bu defa dahi mrnileyh tahrrt- sbkasn teyd eder.Ancak mesfrlar her ne kadar sret-i musft
ibrz ederler ise dahi mevdd- sbkada mastr olan ahvle gre kendlerden
emniyet ciz olmad, mrn-ileyhe taraf- kerden tahrr olunaca.
*
Bundan akdem Tebriz ve Hoy hanlarna mrn-ileyh tahrrt ile mutemed
demini srren irsl ve Rusyalu'nun keyfiyyetini istire ve istimzc etmekle bu
esnda demi tevrd edp hmil olduu iki kta Fris mektblar takdm
olunduun.
Rusyalu'nun ran ahlsi zerlerine avze-i hareket azmetlerini ve Tiflis
hannn dahi Moskovlu'ya sret-i temyln ran hanlarna nihnce ifde ile bu
keyfiyetden haberdrmdrlar ve byle bir hlet vukunda ne vechile hareket ederler
istilm istifsr eylemeleri bundan akdem ldr ve Badad vlilerine taraf-
kerden tahrr olunmu olduuna binen Badad vlisi tarafndan keyfiyyt-
merkme Fris lisna tercme olunup ol vechile Ali Murad Han tarafna mahss
ZET VE TRANSKRPSYON
55
tahrrtyla gnderildiini Badad vlisi mukaddemce Deraliyye'ye tahrr etmi olup

ldr vlisi mrn-ileyh dahi Tebriz ve Hoy hanlarna bu zemnde tahrrt ile
mutemed demini irsl edp bu defa avdet etmekle hnn- mm-ileyhimnn
kendye gelen mektblarn Deraliyye'ye irsl etmi olduunu beyndr.
*
Mrn-ileyhin demi merkm, takrrinde Tebriz ve Hoy hanlaryla Rmiye
han beynlerinde vuk bulan marekeden ve Rmiye hannn helkinden sonra ol
havller sde-hl olup mris-i hade-i dern imdilik bir hlet olmadn ve Rusyalu
hussunda anlar dahi sye-i Devlet-i Aliyye'ye ilticdan ve inyet-i aliyyeye mdvr
olmadan gayri tedbrleri olmadn ifde ve beyn eylediin.
Tebriz ve Hoy hanlaryla Rmiye han beynlerinde derkr olan mudt
muhsamaya binen bundan akdem tarafeyn muhrebe edp esn-y muktelede
Rmiye Han mam Kulu Han telef olup, el-hlet hzih sde-hl olduklarn ve
Rusyalu mddesinde hnn- mm-ileyhimnn dahi Devlet-i Aliyye'ye ilticdan
gayri tedbrleri olmadn mrn-ileyhin Tebriz ve Hoy hanlarna gnderp avdet
eden demsi takrr eylediini beyndr.
*
Bundan akdem, Tiflis eyletinde vk Bozcalu sancann han olan Musa Han
nm kimesneyi Tiflis Han rakli Han muhaze ve yliyle habs giriftr etmekle,
merkm Musa Han'n bir olu firr ve nezd-i mrn-ileyhe dahl dp istif
eyledikde mrn-ileyh dahi Tiflis hanndan ric edp merkm Musa Han' ehl
yliyle tahls etmekle bir iki seneden ber ol tarafda meks ikmet edp merkmun
Derbend ve Kuba Han Feth Ali Han ile murefe-i sbkas olmak hasebiyle bu
esnda Rusyalu'nun ve rniynn ahvlini tecesss zmnnda merkm Musa Han,
hn- mm-ileyh tarafna irsl olunmak murd olundukda Tiflis hanna bhe rs
etmemek in merkm Musa Han madr olmakdan n baz celb-i menfaat in
ran hanlarna gitmek zre Tiflis hanndan izin alnup ibs olunmu idn.
Merkm Musa Han mrn-ileyhin dest-gri-i inet himmetiyle Tiflis
hannn kayd- giriftinden hals olup, el-hlet hzih Derbend ve Kuba Han Feth
Ali Han'n yannda olmak hasebiyle hn- merkm vestatyla ol taraflardan celb-i
havdis-i sahha mmkn olacana binen mrn-ileyh merkm Musa Han'a ve
56
maiyyetinde olduu Feth Ali Han'a tarafndan nihn kdlar tahrriyle ol havlnin
havdis-i sahhas celbine ihtimm eylemesi taraf- kerden mrn-ileyhe tahrr
olunaca.
*
Bu eyymda mm-ileyh Feth Ali Han'n mahss demsiyle mrn-ileyhe
mektbu vrid olup mefhmunda merkm Musa Han'n Tiflis hanndan tahls
teekkrn ve ehl ylinin tavsiyesini tastrden sonra htta-i Horasan'da Slle-i
Tahmasb h- Safeviyye'den Abbas Mirz nmnda bir ehzde zuhr ve ol havller
kendye mtbaat edp, hengm- harfde savb- Azerbaycan'a alem-efrz- azmet
olacan tahrr etmekle hn- mm-ileyhin ve merkm Musa Han'n iki kta Fris
mektblar dahi manzr- l olmak in arz u takdm olunduun.
Merkm Musa Han ile Kuba Han Feth Ali Han taraflarndan mrn-ileyhe
izhr- teekkr memnniyyeti hv vrid olan mektblar Dersadet'e irsl etmi
olup, ancak Tahmasb ah neslinden bu esnda htta-i Horasan'da zuhr eden mirzy mm-ileyhin hakkat-i keyfiyyeti ne vechiledir mrn-ileyhin ibu tahrrtnda
mastr olmadndan baka imdiye dek Badad vlisi tarafndan dahi buna dir
kat havdis tahrr olunmayup mirz-y mm-ileyhin f-nefsi'l-emr bu vechile
zuhru vk ise el-yevm shib-i ihtiyr- ran nvnyla iraz'da dv-y teferrd
eden Ali Murad Han dahi mirz-y mm-ileyhe mtbaat veyhud muhlefet
sretlerini izhr etmek iktiz etmekle bu hussu dahi hakkati vechile tashha
mbderet eylemesi ldr vlisi mrn-ileyhe ve Badad vlisine taraf- kerden
tahrr olunaca.
*
Tiflis Han rakli Han'n Moskovlu'ya mtbaat ve gelecek tark tathrinde
anlara olan mmt muveneti Lezgi tifesinin mesmlar ve gelecekleri dahi
meczmlar olup kurb civriyyet ve slm gayreti ve mukaddem ol cniblere
tasallut- ad vukunda kendlere hazne irsliyle klliyetl ihsn olunmu
olduundan ni-i inyet ihsn dim- hllerinde cy-gr olmak hasebiyle niyyet-i
inet ile birbirlerine haber vererek mrn-ileyh tarafna tevrde baladklarndan
kimine birer mikdr ake ve kimine met verilerek irclar kaydna dlp ancak
mfd olmayup cevb- brid ile mdfaa olunsalar yed anlar da r-gerdn olup
vilyete bir hasrt irsl ederler mlhazasyla yevmen-fe-yevmen gelenler nezd-i
ZET VE TRANSKRPSYON
57
mrn-ileyhde tevkf olunarak ve blian-m-bela taynt ve kisve-bah ve

harlklar verilerek el-hlet hzih nezd-i mrn-ileyhde klliyetl Lezgi tifesi
ikmet zre olmala ne vechile emr fermn buyurulur ise mrn-ileyhe tahrr ve
iret buyurulmasn.
Tiflis hannn ve Rusyalu'nun keyfiyetlerini Lezgi tifesi tahkk ile bunlar ehl-i
slmdan olup teden ber Devlet-i Aliyye'nin hidmetinde bulunmalar hasebiyle
kendleri mazhar- inyet olageldiklerine binen bu defa dahi lede'l-iktiz inet
diyesiyle ldr vlisi tarafna peyderpey gelmekde olmalaryla mrn-ileyh dahi
iktizsna gre taynt vesir inmt ile taltf ederek klliyetl Lezgi tifesi
maiyyetinde mctemi olduunu beyndr. Tife-i mezkrenin lede'l-iktiz
hidemtda bulunmalar melhz olmala tevrd edenleri redd etmeyp alkadri'l-imkn tatyb taltflerine ve ez-dil cn hidemt- Devlet-i Aliyye'de sebt
karr ile kym eylemeleri esbbn tanzm ve istihsle ihtimm eylemesi mrnileyhe tavsiye olunaca.
*
Mirho sanca Beyi Mustafa Bey'in sanca fukarsna vk olan zulm
taaddsinden fukarnn teekksine binen mrn-ileyh tarafndan vk olan nush
u pend ve tenbhe infil birle ser-i eky Deli Yusuf'u tahrk edp bundan akdem
vuk bulan ihtill ve fesda illet-i mstakille olup Krdistan tarafna firr ve Timur
Paa hazretlerine intisb edp Erzurum'da ikmet edp zrde beyn olunduu vechile
harekete ibtidr eylediin.
Merkm Mustafa Bey bundan akdem Ahsha'da k- ihtille sebep olmala bu
makle ihtill ve mefsedet vukuna sebep olup firr edenleri kabl ile beyne'l-vzer
nefsniyyet ve brdet hudsn mcib olur esbb hltn def u refine ihtimm
olunmak ehemm-i umr- mlkiyyeden olmala bu huss Erzurum vlisine tahrr
olunaca.
*
fde-i hldir.
Mr-i merkm etb- mahssasndan Surkaze smail nm akyi sanca-
mezbra ser-i eky nasb ve hevsna tbi ehs cemiyetiyle gasb- emvl-i fukar
58
ve katl-i nfs misill env- ekvete tasadd ve iki defa buyuruldu ve ulem
efendiler irsl ve nush u pend olundukda kat mtenebbih olmayup, kbet Satlel
sanca Beyi Mehmed Slih Bey'in leylen hnesini basup emvl eysn gret
etmekle mrn-ileyh kapu halkndan bir mikdr svri tayn eyledikde mezbr
smail firr ve iki nefer aveneleri ahz ve cezlar tertb ve birka hevdrlarnn
hneleri ihrk olunup sir ahlnin habbe-i vhidelerine vaz- yed olunmadn.
*
Bu dahi.
Mdde-i mezkre vech-i muharrer zre olmakla merkm Mustafa Bey,
tarafndan har vechile tahrr olunur ise itibr buyurulmamasn himyet-i fukar
hussu mrn-ileyhin eslfndan ziyde mltezem mutens idin ve mr-i
merkm mrn-ileyh ile Timur Paa beynine ilk-y brdet ve nifkdan hl
olmadn.
*
Bundan akdem mrn-ileyh tarafndan tahrr ve iltims olunduu zre Ahsha
ve Azgor ve Hartos ve Ahilkelek kalalarnn tamrlerine dir ve malm'l-mikdr
barut ve kurun ve ecns- mhimmt- sire Deraliyye'den sefneye vaz u tesbl ve
marangoz ve makarac ve dkmeci ameleleri tesyr olunduuna mtedir ve bu
husslarda iktiz eden tenbht mutazammn end kta evmir-i aliyye ve tahrrt-
smiye vsl olmala muktezlar zre harekete bezl-i makderet edecein ldr vlisi
mrn-ileyh be kta kimesinde tahrr eder.
Bundan akdem Ahsha ve Azgor ve Hartos ve Ahilkelek kalalarna
Deraliyye'den gnderilen mhimmta dir ve kl- merkmenin tamrt mrnileyhe havle olunmu olmala tamrt hussuna mtedir sdr olan evmir-i
aliyyenin vusln beyndr.
*
Hoy Han Ahmed Han'dan ldr vlisi mrn-leyhe gelen Frisiyy'l-ibre
mektbun hulsasdr.
Hoy hanndan mrn-ileyhe gelen Fris mektbun tercmesidir.
ZET VE TRANSKRPSYON
59
Hn- mm-ileyhin istifsr- htrn ve istilm- hlt- hayriyyet-almt

mutazammn mrn-ileyhin gnderdii mektbu vsl ve ahbar- shhat u fiyeti
zuhrundan srr-i gayr-i mahsr hsl olup Rusyalu' nun levzmt ve mhimmt ile
dern- erkes'de cemyyet ve hareketi ve Ananur tarkndan Tiflis'e zuhr niyetinde
olduklarn mrn-ileyh ir etmi olmala bu keyfiyyet bis-i taharrk-i rk-
gayret hamiyyet olduu beynyla def-i ed-i dn-i mbn zimmet-i umm-
Mslimne vcib olup, Rum ve ran'a ihtiss olmad zhir olmala bu bbda bezl-i
mechd olunup hakk- mchede ve ictihd icr oluna. Elbette ol tarafdan dahi
mes-i cemle cilve-ger-i manassa-i zuhr olaca ve bu bbda ne gne fikr-i savb
ve rey-i rezn r-nm olur ise hn- mm-ileyh tarafndan kat tahallf olunmayup
hn- mm-ileyhin kuvvet ve vsunda olan masrf idn ve hmil-i tahrrt
hanzdenin kze-i hfzasna ilk olunan siprit malm oldukda rey-i savbnm-y sm her ne vechile karr bulur ise ittihd- mezheb ve tevfuk- meslek
hasebiyle hn- mm-ileyh dahi ol vechile hareket edecein ve hn- mm-ileyh bir
mutemedini gnderp mrn-ileyh dahi tarafndan bir mutemedini terfk ile der-i
devlet-karra irsl olunmak hussunu mrn-ileyh tahrr etmi olmala hn-
mm-ileyhin cevb ifhen sipri olunmu olduun hn- mm-ileyh zikr olunan
mektbunda tahrr eder.
*
Tebriz Han Necef Kulu Han'dan mrn-ileyhe gelen Fris mektbun
tercmesi hulsasdr.
Tebriz hanndan mrn-ileyhe gelen Fris mektbun tercmesidir.
Rusyalu'nun hareket-i mezkresi beynyla def-i fesdlar kffe-i ehl-i slma
vcib olduunu mir mrn-ileyhin Mehmed Bey vestatyla gnderdii
rakmesinin vuslnden bahisle synet-i emr-i dnde hn- mm-ileyh dahi mcidd
s olup zmre-i Mslimnden hric hareket etmeyecein ve mrn-ileyh
cnibinden ber-muktez-y rey-i rezn ne vechile salh u maslahat grlr ise hn-
mm-ileyh dahi ylece maslahat grecein zikr olunan mektbunda tahrr eder.
*
Kuba Han Feth Ali Han'dan ldr vlisi mrn-ileyhe gelen Frisiyy'llehe mektbun hulsasdr.
60
Kuba hanndan mrn-ileyhe gelen Fris mektbun tercmesidir.

Slif'z-zikr Musa Han hn- mm-ileyhe vrid ve merkm Musa Han ile Tiflis
han beyninde vk olan hlt ve Musa Han'n tahls emrinde mrn-ileyhin zhir
olan ineti hn- merkmun tezkryla yegn yegn mm-ileyh Feth Ali Han'n
malmu olmala mrn-ileyhin merkm Musa Han'n ve evld u ylinin himyet
synetlerinde snih olan inet himmeti bais-i meserret ho-hl olmala hn-
merkmun evld yli haklarnda kem-kn esnf- riyet inetin icrs
mtevakk idin ve bu eyymda h Tahmasb- Safev evldndan intizm- umr-
ran ve tamr-i ahvl-i sitem-ddegn- cihn in mahfz- ilh olan Abbas Mirz,
Horasan'dan zuhr ve serhaddt, tala-i kudmyle pr-nr edp ibtid-y mevsimde
teyd-i Sbhn ile ryt- nusret-yt savb- Azerbaycan'a atf edecein hn- mmileyh zikr olunan kdnda tahrr eder.
*
Slif'z-zikr Musa Han'dan ldr vlisi mrn-ileyhe vrid olan Fris
kdn hulsasdr.
Tiflis Han'nn dest-i giriftinden tahls eyledii Musa Han'dan mrn-ileyhe
gelen Fris mektbun tercmesi olduu manzr- lleri buyuruldukda emr ferman
hazret-i men-leh'l-emrindir.
Hn- merkmun mrn-ileyh tarafndan hareketinden sonra Tebriz'e
vuslnde mesmu olmu ki, ah Tahmasb evldndan bir ehzde Horasan'da zuhr
ve hakkat-i hl hzdeye ol diyrn ulem ve fuzalsnn ilm-i katlerine binen
tasdk ve mahzarlar ve meded-kr-i Sbhn ile memlik-i Azerbaycan ve irvan'a
vrid olaca ve Feth Ali Han vlidesi cnibinden h-zde-i mrn-ileyhe karbeti
olduundan koun ve siph tedrikiyle h-zde-i mrn-ileyhin rikbna
hazrlandn ve Ramazn- erfin evil ve evstnda askir-i kesre ile irvan'dan
hareket ve Dr's-saltana-i Tebriz'e tevecch edecein ve devleteyn-i aliyyeteyn-i
Osmniyye ve rniyye beyninde lem-i dostde hn- merkm say-i ceml ibrz
edecein ve el-yevm Feth Ali Han'n yannda olduu ve her mevdda h-zde-i
mrn-ileyhin hn- merkma nazar- muhabbeti oldukca, istihkm- dostye s
olacan ve Dr's-saltana-i Tebriz'e vrddan sonra h-zde-i mrn-ileyh
cnibinden bir muteberi ldr tarafna revne olacan ve hn- merkm ve evld
yli haklarnda mrn-ileyhin zuhr eden riyet inetini meclis mehfilde
ZET VE TRANSKRPSYON
61
yd tezkr ederek vezr-i mrn-ileyhin er olduunu iln edp bundan byle

dahi evld yli haklarnda inet olunmasn hn- merkm zikr olunan kdnda
tahrr eder.
BOA. Hatt- Hmyn, nr. 333-H
- 31 RAN, AZERBAYCAN, GRCSTAN VE DASTAN'IN DURUMUNA

DR MALMAT
[ldr Vlisi Sleyman Paa'nn; Tiflis ve Akba hanlklar ile

Rusya arasndaki ilikiler, Cebel-i Ananur yolu, Tiflis'e gelen Rus
askerlerinin asl amalarnn ran halk ve Azerbaycan hanlarn kendi
yanlarna ekmek daha sonra da bu blgeleri istila etmek olduu,
Rusya'nn Azerbaycan hanlklarna hediyeler ile gnderdii eliler ve
ran'la yaptklar ticaret ve ittifak andlamas, Azerbaycan hanlar
arasndaki anlamazlk ve kendisi tarafndan bu hanlara birlik olmalar
iin yazlan mektuplar, ldr'a gelen Lezgilerin durumu, ldr
blgesinin btn ilerinin kendisine verilmesi, blgedeki baz kalelerin
tamiri, Tiflis ve Akba hanlklar ile ilikiler ve bu hanlarn Rusya ile
birlikte Karadeniz shillerine saldrma ihtimaline kar blgenin her
ynden takviye ve tahkmi hususlar ile Revan Han Hseyin Ali'nin
lmnden sonra ortaya kan durum hakknda gnderdii kimelerinin
hulsas ile Karaba Han brahim Halil Han ve Hoy Han Ahmed Han'n
Safev hnednna mensup olma iddisnda bulunan Mirz Abbas
hakkndaki mektuplar hulsas ve Sohum Muhfz Kele Ahmed Bey'in
Abazya, erkezistan ve Tiflis ile ilgili baz heberler, Sohum kalesinin
tamir, istihkm ve takviyesi ile Sohum blgesindeki halkn Osmanl
tarafna ekilmesi husslarndaki mektubunun hulsas.]
16 S . 1198 (10 Ocak 1784)
Hl ldr Vlisi Vezr-i mkerrem izzetl Sleyman Paa hazretleri
tarafndan vrid olan tahrrtn hulsasdr.
62
F 16 S. sene [1] 198

Bu esnda Rusya tifesine mtbat eden Tiflis Han rakli Han ile Slman'n
ve Rusyalu'nun itibh kalmayacak vechile etvr u harektlar tashh u tahkk ve tahrr
olunmasn ve mrn-ileyhin mukaddem vrid olan tahrrtnda Moskovlu'dan
Tiflis havlsine gelmi olmayup ve rakli Han Moskovlu'ya temylden ndim olup
ol havlde bir gile olmad mastr iken i bu tahrrtyla badeh bunun hilf
tarafndan vrid olan havdis beynini tevfk mmkn olmadn ntk ve mevdd-
tiyet'l-beyn mtemil ibs buyurulan kime-i smiyenin vuslnden bahisle
keyfiyyet-i hl zrde beyn olunduun.
Mukaddem taraf- mrn-ileyhden vrid olan tahrrtda erkes ve Mezdek
dernlarnda olan Rusyalu'nun Ananur tarkyla Tiflis tarafna vrd edecekleri ve
Tiflis Han rakli Han ve Akba Han Slman Han'n Moskovlu'ya tbi olduklar
ve badeh Evil-i evvl-i erfde yine taraf- mrn-ileyhden gelen tahrrtda
Moskovlu'dan Tiflis havlsine gelmi olmayup ve rakli Han dahi Moskovlu'ya
temylden ndim olup mdfaa kaydnda olduu mnderic mastr olup ancak
mukaddem ve mu[] ahhar taraf- mrn-ileyhden vrid olan tahrrt mezmini
birbirine mnf olmak hasebiyle f-m-bad tahkk u tashh-i ahvl sra ihtimm
eylemesi in taraf- kerden gnderilen tahrrtn vusln beyndr.
*
Akba Han Slman Han fi'l-asl Rusyalu'ya tbi olmak hasebiyle Tiflis Han
rakli Han'n Rusyalu'ya meyl mtbaat eylemesi hussunda ihtimm ve baz
mevid-i adde ile mtbaat eylemek hltn Rusyalu'ya tergb eylediine binen
Rusyalu dahi env- mevid-i kzibe ile kendsn ifl edp meyl mtbaat ve
Tiflis'e gelecek tarklarnn tamr tevsine temr-i bz-y miknet birle yollarn
tamr tekmliyle Rusyalu peyderpey Tiflis'e med-d zre olduklarn mhede
ile Rusyalu'nun hareketlerinden ahl-i Tiflis mtelevvin olduklarnda zhiren hn-
mersma nedmet geldii ve Tiflis ahlsini sret telf zmnnda Rusyalu'yu
mdfaa kaydnda olduu vrd eden csslarn takrrlerinden mrn-ileyhin
malmu olmakdan n keyfiyyeti bundan akdem arz u takdm etmekle mukaddem
ve muahhar irsl eyledii tahrrtn tevfk mmkn olmad bu cihetden idin.
ZET VE TRANSKRPSYON
63
Blda srh ile iret olunduu zre mrn-ileyhin mukaddem ve muahhar

gnderdii tahrrt beyninde derkr olan mnft ne hikmete mebn idini
beyndan ibretdir.
*
Kald ki hn- mersmun fi'l-asl Rusyalu'ya meyl mtbaat yok idiyse de
tbi olup rabt- dern etdikden sonra cmleden ziyde izhr- sadkat ve hidmetlerine
sarf- makderet zre olduu ve Akba Han Slman an-asl hin-i dn devlet ve
ne vechile hlekr idi malm olmala hnn- mersmnn birbirleriyle ittifk u
ittihdlar bir rtbede imi ki birbirlerinden mfrekat ve mugyeretleri hadd-i
imknda olmamala f-m-bad dekk desselerinden bir vechile emniyyet ciz
olmad muht- ilm-i l idin.
Hnn- mersmnn ittifk u ittihdlar derkr ve Moskovlu'ya mtbaatlar
ikr olmala birbirlerinden mfrekatlar gayr-i mmkin olduunu beyn ile f-mbad dekk desselerinden emniyyet ciz olmadn ir eder. Cem zamnda
muhlifn-i dn olanlardan emniyyet ciz olmayup ancak Tiflis han ile Slman'n
beynlerinde mnferet olduunu mukaddem mrn-ileyh bi'd-defet tahrr etmi
olduundan baka bu esnda Tiflis han Moskovlu ile ittifk eylediinde, Slman
Moskovlu'ya mtbaat etmedii isticlb olunan havdis kdlarnda sarhaten
ir olunmakdan n, mersm Slman'n telf istimlesine dikkat birle Devlet-i
Aliyye'ye temyl ve Moskovlu'dan tenfrn mcib olacak mukaddemt temhdine
ihtimm eylemeleri mukaddemce ldr vlisine ve Fa muhfzna ve Erzurum
vlisine vesir civrda olanlara taraf- kerden kimeler ile tenbh olunmu
olmala henz zikr olunan kimelerimizin cevb vrid olmad.
*
mer-i erkiseden Ananur'a iki konak karb Cim nm mahalde skin Ahmed
Bey nm kimesne ile mrn-ileyhin murefe-i sbkas olmak hasebiyle mrnileyhe vrid olan demsi Musa Yzba'nn takrri ve mr-i mm-ileyhin ifhen
sipri eyledii havdis-i sahha ve Rusyalu'nun keyfiyyet-i ahbr bundan akdem derc
tastr olunmu olup bu esnda mahall-i mezbra ibs olunan mrn-ileyhin
mutemed cssu vrd edp Rusyalu'nun rakli Han'n maiyyetine imdilik memr
etdikleri askir-i menhselerinin mukaddimesi bin nefer Rusya askeri edevt-
ceng peykr ile tevs u tathr eyledikleri Cebel-i Ananur'dan gzr ve ibu mh-
64
Tern-i Snnin nc gn rakli Han'n iki nefer oullar ve muteber tevdlar

istikbl ve belde-i Tiflis'e idhl eylediklerin css- mezkr sahhan haber verdiin.
Rusyalu'nun rakli Han maiyyetine imdilik bin nefer asker gnderdiini
beyndr. Bu havdis sir mahalden dahi iidilmi olup ancak Tiflis han keml-i
hlesinden n ahl-i Tiflis'den bir mikdrn Moskovlu kyfetine idhl ile tervc-i
mefsid-i zamrine ibtidr zre olduunu dahi rivyet etmeleriyle sdk u kizbe
muhtemeldir.
*
Css- mezkrun akbinde dern- Tiflis'e ibs olunan dier css tevrd
edp askir-i menhse reslarna mceddeden mzeyyen konaklar tertb tanzm
ve tevkr ile nzl etdrp mersim-i mihmn-nvzyi icrya itigl etdikleri cezm
teyakkun olunduun.
Rusyalu'nun rakli Han maiyyetine gnderdii askire mersim-i mihmnnvz icr olunduunu beyndan ibretdir. Havdis-i mezkre sir mahalden dahi
mesm olmu olduu.
*
Askir-i menhsenin bu esnda Tiflis'e vrd etmekden maksdlar ran ve
Daistan ile grlecek mevdd meslihimiz vardr dedikleri mcerred det-i
habseleri zre hle ve huda ile ehl-i slm ifl olup eyym- it mrr edinceye
dek ahl-i ran ve hnn- Azerbaycan' telf ve kelimt- dil-firb ile kendlerine
tebayyet etdirmek kaydnda olmalaryla ve evvel bahara dek cmle malzemelerin
tehyie ve tanzm edp, Ananur tarkyla Tiflis'e be merhale Kurav nm mahalde
ikmet zre olan ceneral maiyyetinde olan otuz be bin asker ve top ve mhimmt-
cebehne ve levzmt- sire ve heyet-i mecmasyla eyym- bahrda hareket ve
bu cnibe tevecch azmet ve on iki bin askerleri dahi Akba Han Slman'n
maiyyetine vrd edecekleri mevsku'l-kelim ve mutemedn-aleyh csslarn
ihbrlaryla zhir mstebn olduun.
Rusyalu'nun rakli Han maiyyetine gnderdii askirden mad evvel
baharda dahi ol havlye Ananur tarkyla otuz be bin asker irsl ve Slman
maiyyetine dahi on iki bin asker ibs edeceini beyndr. Moskovlu'nun leyl nehr
ZET VE TRANSKRPSYON
65
fikri, Devlet-i Aliyye'yi her tarafdan tahd edecek hlt k olup ancak Ananur
tarknn henz kd mmkn olmadn dahi rivyet etmeleriyle her ne kadar sdk
u kizbe muhtemel ise dahi ldr vlisi mrn-ileyh ol taraflarn shhat-i ahvlini
isticlb ile mugallatadan r ve arzdan ber olarak her hussu Devlet-i Aliyye'ye
shhati zre tahrr eylemek lzime-i sadkati iken bir mddetden ber vrid olan
tahrrt mualleletn-bi'l-arz olmak hletleri mnfehim mahss olmala bu
mdde Trabzon Vlisi Ali Paa kullarndan dahi istilm olunaca.
*
Kuba Han Feth Ali Han'n mukaddem mektbuyla inh eyledii ehzde
Abbas Mirz'nn keyfiyyeti dahi tashh olunmas ir buyurulmu olmala mirz-y
mm-ileyhin hakkat-i hlini istifsr zmnnda Hoy Han Ahmed Han'a ve Karaba
Han brahim Han'a irsl olunan demler ile hnn- merkmnn vrd eden birer
kta cevb-nmeleri arz u takdm olunup Kuba Han Feth Ali Han'a mebs dem
henz zuhr etmemekle vrdunda hn- mm-ileyhin mektbu dahi irsl ve tesyr
olunacan.
Bundan akdem Kuba Han Feth Ali Han'n taraf- mrn-ileyhe vrid olup
mrn-ileyhin dahi Dersadet'e ibs eyledii mektbunda htta-i Horasan'da
Slle-i Tahmasb h- Safeviyye'den Abbas Mirz nmnda bir ehzde zuhr
eyledii mastr olup ancak mirz-y mm-ileyhin hakkat-i keyfiyyeti ne vechiledir
mrn-ileyh tahrrtnda beyn etmediinden baka, Badad vlisi tarafndan dahi
buna dir kat havdis tahrr olunmadna binen mirz-y mm-ileyhin f-nefsi'lemr bu vechile zuhru vk ise el-yevm shib-i ihtiyr- ran nvnyla iraz'da
dav-y istikll eden Ali Murad Han dahi mirz-y mm-ileyhe mtbaat veyhud
muhlefet sretlerini izhr eylemek iktiz etmekle, bu hussun hakkat vechile tashh
olunmas bundan akdem taraf- kerden ldr vlisi mrn-ileyhe ve Badad
vlisine tahrr olunmu idi. ldr vlisi mrn-ileyh, mirz-y mm-ileyhin
hakkat-i hlini istifsr zmnnda Hoy Han Ahmed Han'a ve Karaba Han brahim
Han'a irsl eyledii demleriyle hnn- merkmn taraflarndan vrd eden
mektblarn Deraliyye'ye takdm olunduunu beyndan ibret olmala zikr olunan
mektblar zrde hulsa etdirilmekden n, manzr- l buyuruldukda tafsl-i
keyfiyyet malm olaca ve Badad vlisine yazlan kime-i kernemin cevb
olarak vrd eden tahrrtda dahi Badad vlisi mirz-y merkmun keyfiyyetini
Kuba Han Feth Ali Han tarafndan nakl tarkyla rivyet edp shhatini iltizm
66
etmemekle zikr olunan Hoy ve Karaba hanlarnn mektblar melini meyyid

olduu.
*
Rusya mparatoriesi Kate, ran'da ahlk iddisnda olan ahsn istikrrna
muvenet etmekle, Devlet-i Aliyye ile Rusyalu'nun seferi vukunda ran hnn
dahi hareketini mcib beynlerinde urt tertb olunduu ve bu urtda Grcistan
hkimleri dhil olduu ve Rusyalu, Acem tarkyla ticret ve ittifka dir muslaha
akd etdikleri mesm olmala havdis-i mezkrenin tashhi dahi emr tenbh
buyurulmu olmala mrn-ileyhin mutemed csslar ile etrf eknfdan isticlb-
havdis hussunda kat teksl ve kusru olmadndan bahisle Azerbaycan
havlsinden vrd eden csslarn takrrleri Rusyalu tarafndan Azerbaycan hanlarna
hediye ile vrd eden elilerin havdisini hnn- merkme iraz'da Ali Murad Han'a
tahrr ve siz veklet-i hde c-ninsiz bu hussa sizin emr reyiniz ne vechile olur
dey arz u tastr etmi olduklarn, lkin Rusyalu tarafndan mahss Ali Murad Han'a
eli gitdii ol havlde mesm olmadn ve Azerbaycan hanlarna vrd eden
elilerin keyfiyyeti Hoy hannn mrn-ileyhe vrid olan slif'z-zikr mektbundan
dahi malm- l olacan.
ran'da mesned-i hde bulunan ahsa Moskovlu tarafndan inet ile ran
lkesine tasallut ihtimlt bundan akdem mesm olduundan keyfiyyet Badad ve
ldr vlilerine taraf- kerden tahrr olunmuidi. Zikr olunan kimemizin
cevbdr. Bu mddeye dir Badad vlisinden vrid olan tahrrtda dahi el-yevm
ran'da dav-y istikll eden Ali Murad Han'dan sr- istikmet mefkd olup,
bundan akdem bu husslar ir siyknda tarafndan hn- mm-ileyhe mektb
gnderdikde Moskovlu'nun imdiye dek ran'a tecvz mesm olmamala bundan
byle zuhr eder ise mzkere olunur dey hn- mm-ileyh tarafndan cevb vrid
olduunu Badad vlisi tahrr etmi olduun.
*
Emr ir buyurulduu vechile mrn-ileyh her br Azerbaycan hanlarna
nihn mektblar tahrr ve gayret-i dniyyeye tergb tevkde olup lkin memlik-i
ran'da mstakllen bir hlar olmayup birbirlerinin beynlerinde dahi ittifklar
olmadklarndan dim husmet ve ihtillden hl olmadklar hasebiyle kendlerine
zaaf tr olduundan birbirleriyle muvfakat ve dman- hara mukvemete
ZET VE TRANSKRPSYON
67
iktidrlar olmamala Devlet-i Aliyye'nin ol havllere kuvvet-i khiresini mhede

etdiklerinde muvahhidnden olduklarna binen hidemt- aliyyeye meyl edecekleri
fehm olunduun.
ran hanlarn Moskovlu istshb diyesinde olduunu mrn-ileyh
mukaddem tahrr eyledikde hnn- rniyye mmin ve muvahhid olmalar
hasebiyle zmre-i mrikne mtbaat muktez-y diynet hamiyyetlerine mugyir
olduu cihetden o maklelere nihn mektblar irsliyle emr-i dnde metnet ve
takviyetleri vesysn iktiz-y hle gre Moskovlu'ya ser-rite verilmeyecek vechile
ir eylemesi hussu mrn-ileyhe taraf- kerden tenbh tekd olunmuidi.
Mrn-ileyh dahi ol vechile hareket edp lkin hnn- Azerbaycan yekdieri ile
mttefik olmayup birbirlerine husmet advetleri derkr olmakdan n Devlet-i
Aliyye'nin ol havlye takviyetini mhede etdiklerinde hidemt- aliyyeye kym
gstereceklerini ifde eder. Mukaddem Tiflis han, ldr vlisi vestatyla Devlet-i
Aliyye'ye izhr- rkkyyet-i sriyye eyledikde hnn- Azerbaycan'n eksersine
Devlet-i Aliyye'den baka baka hedy ile nevzi-nmeler tahrr ve celb
istimlelerine say-i bel olunmu iken bazs Devlet-i Aliyye'nin hediyyesini kabl
edp ve bazs sret-i tereddd izhr etmiler idi. Ol vakit hnn- mm-ileyhimin
bu vechile istimleleri mmkn olamam iken el-hlet hzih bu diyelerde olmak
bir nesneyi mfd olmayup mcerred mrn-ileyh bundan akdem iltims eyledii
Seraskerlik nvnn ihrz etmek garazna mebn tertb olunmu mukaddemt
kablindendir.
Lezgi tifesinden mrn-ileyhe vrid olanlar red olunmayup hidemt-
aliyyede sebt ve kym eylemeleri esbbn istihsl mrn-ileyhe iret buyurulmu
olup imdilik tife-i merkmeden blk blk nezd-i mrn-ileyhe vrd edenlere
atyye ve taynt itsnda kusr olunmayup celb olunduklar hlde melf olduklar
bahi ve taynt verilmedii sretde zabtlar kbil olmayup Tiflis ve Akba
taraflarna tasallut edecekleri emr-i zhir olmala tife-i merkmenin ol tarafda
kesret ile tevkfleri inyet-i aliyyeye muhtc idin.
Tiflis hannn ve Rusyalu'nun keyfiyyetlerini Lezgi tifesi tahkk ile bunlar ehl-i
slmdan olup teden ber Devlet-i Aliyye'nin hidmetinde bulunmalar hasebiyle
kendleri mazhar- inyet olageldiklerine binen bu defa dahi lede'l-iktiz inet
diyesiyle ldr vlisi tarafna peyderpey gelmekde olmalaryla mrn-ileyh dahi
iktizsna gre taynt vesir inmt ile taltf ederek klliyetl Lezgi tifesi
68
maiyyetinde mctemi olduunu mrn-ileyh bundan akdem tahrr eyledikde

tife-i mezkrenin lede'l-iktiz hidemtnda bulunmalar melhz olmala tevrd
edenleri red etmeyp al-kadri'l-imkn tatyb taltflerine ve ez-dil cn hidemt-
Devlet-i Aliyye'de sebt karr ile kym eylemeleri esbbn tanzm ve istihsl
eylemesi hussunu mbeyyin bundan akdem taraf- kerden gnderilen tahrrt
muktezs zre hareketde kusr etmediini beyndr.
*
Tife-i merkme askir-i sireye nisbet ile kall'l-mene olduklarndan baka
cmleden ziyde muhrebe-i adda salbet metnetleri mcerreb ve mrnileyhe mnsebet-i sbkalar olduundan gnbegn gelmek zre olup ancak taynt
ve bahileri hussunda mrn-ileyh mtehayyir ve muztarr olup bir ka bin guru
Erzurum Gmr emni tarafndan istidne ile def-i muzyaka edp adem-i
vsatinden n kesret ile celblerine cesret edemediin.
ldr eyleti kesr'n-nem bir mansb olup mddet-i vfireden ber mrnileyh mansb- mezkru tasarruf ile sye-i Devlet-i Aliyye'de iktisb- servet etmekden
n byle vakitde izhr- acz etmek mugyir-i sadkat olmala, tife-i merkmenin
fi-m-bad dahi telf-i kulblaryla emr-i taltflerine itin eylemesi hussu taraf-
kerden tenbh tekd olunaca.
*
Ber-muktez-y vakt hl ol havlnin cmle umru uhde-i mrn-ileyhe
ihle buyurulmas hussu bundan akdem al-tark'l-mvere kapu kethudsna tahrr
olunmu olmala mesl-i mezkra msade buyurulduu sretde havnn-i
Azerbaycan ile miynesinde olan mu[]lefet-i sbkas muktezsnca teyd-i
mebn-i huls ile hidemt-i aliyyeye dern temyl edeceklerinden mad Lezgi
tifesinin kesret zre celb ve istihdmna bd olaca melhz idin mrnileyhin merm tediye-i hidemt- aliyye olup mugallata-i beyhde ile tahsl-i nm ve
celb-i menfaat olmad malm- Hud idin.
bu mdde seraskerlik istidsndan ibret olmala bu hussu bundan
akdemce dahi mrn-ileyh tahrr eyledikde ol havlnin kffe-i umru muhavvel-i
uhde-i ihtimm olmakdan n eylet-i ldr'da vk elviye mutasarrflarn
ZET VE TRANSKRPSYON
69
iktizsna gre istihdm ederek ol havlnin muhfazasna dikkat eylemesi bbnda

mrn-ileyhe ve elviye mutasarrflarna hitben bir kta emr-i cell'-n sdr ve
irsl olunmu olduu.
*
Emr ir buyurulduu zre Ahsha ve Azgor ve Hartos ve Ahilkelek
kalalarnn tamrtna memr bin emni vrd edp kl- mezkrenin tamrtna
iktiz eden levzmn tehyie ve tedrikine ihtimm dikkat olunmakda idin.
fde-i hl olup ancak kl- merkmenin ber-muktez-y vakt hl takviye ve
istihkm lzimeden olmala emr-i tamrlerine dikkat ve nezret eylemesi hussu
etrfyla mrn-ileyhe tenbh tekd olunaca.
*
Kezlik tahrr tenbh buyurulduu zre Fa muhfz hazretleriyle dim
muhbere ve mktebe birle iktiz eden umr ve hussuna muvenetde kusr
olunmadndan baka muhfz- mrn-ileyh dahi muhfaza-i serhadde ihtimm
zre olmala ol havlnin keyfiyyt muhfz- mrn-ileyhin tahrrtnda malm-
l olacan.
Bu dahi ifde-i hl olup f-m-bad dahi Fa muhfz vesir iktiz edenler ile
muhbereden hl olmayarak f-y rsm- mktebe ve muhbereye ve icr-y
urt- teyakkuz tabassura riyet eylemesi hussu ir olunaca.
*
Tiflis Han rakli Han ve Akba Han Slman ile kem-fi's-sbk eeri
rsm- muslaha v mslemeye riyet olunmada olup lkin hnn- mersmnn
dernlarnda keml-i hynet melanet muzmer olduunda kat itibh
kalmadndan baka kuvvet-i Rusya ile ol serhadleri istl ve shil-i bahr-i Siyh'a
s-i kasdlar ke'-emsi f-vasati'n-nehr zhir beddr olup ol havlde olan
serhaddt- hne vchla pern ve askir ve zehyir ve levzmt- sireden hl
olmala takviyet istihkm eltf- celle-i evliy-y nimye muhtc ve yn
olduun.
70
Kffe-i serhaddt-i hnenin istihsl-i esbb- takviyesine hasbe'l-imkn bezl-i

makdr ve say-i mevfr olunmala bi-mennih tel bundan byle dahi avn
inyet-i Cenb- Br ve ymn-i himmet-i ehriyr ile kffe-i umr- takviye-i
serhaddtn istikmlinde kusr olunmayaca.
*
Revan Han Hseyin Ali Han'n veft haberi Kars tarafndan mrn-ileyhe
tahrr olunup mteveff-y mm-ileyhin onbe yanda Gulm Ali nmnda eeri bir
olu olup lkin babasnn cenzesiyle kaladan tara kdkda Revan ahlsinin ittifk
u ittihdlaryla ilerinde cmleden shib-i servet smi (?) Han demekle marf
kimesneyi han nasb ve kalay zabt etdirdiklerini dahi tastr etmeleriyle kala-i
mezbre rakli Han'n matmah- nazar olup sene-i mziyede kala-i mezbreyi teshr
u zabt etmek diyesiyle askir-i vfire ve top ile zerine varup muhsara etmi iken
mteveff Hseyin Ali Han mrn-ileyhe iltic eylediine binen mrn-ileyhin
hn- mersma tahrr eyledii nush u pendi tesr edp Tiflis'e avdet etmi olup ancak
bu hllde hn- mersm Moskovlu'ya tebayyet edp blda tahrr olunduu zre
imdilik bin Rusya askerini edevt- ceng peykr ile Tiflis'e duhl etdirmekle
hn- mersm bu hengmda maiyyetinde olan askir-i menhse ile kala-i mezbru
cebren veyhud har bir hle ve huda ile zabt u teshr etmek ihtimli olur ise Rusya
kuvvetiyle mazallhi tel Azerbaycan' klliyyen teshr edecei melhz olduun.
Revan Han Hseyin Ali Han fevt olduunu beyn olup, ancak huss- mezkr
beher-hl Erzurum ve Van taraflarndan dahi tahrr olunmak iktiz etmekle henz
har tarafdan mesm olmad.
*
Zikr olunan melhzta binen, mrn-ileyh der-akab Byezid ve Mu
mutasarrflar shak Paa ve Maksd Paa'ya mektblar tahrr edp Revan ve Hoy
taraflarna hem-civr ve murefeleri derkr olmak hasebiyle ahlsi ve han olan
kimesne grh- muvahhidnden olmalar takrbiyle kendlerine takviyet istihkm
vermelerini ve kala-i mezbrenin imdilik hfz u hrsetine ihtimm eylemelerini
paa-y mm-ileyhim taraflarna tavsiye ve tastr etmekle f-m-bad dahi ne vechile
haber istim olunur ise tafsl zre tahrr olunacan.
ZET VE TRANSKRPSYON
71
Revan hannn veft takrbiyle Tiflis tarafndan Revan'n teshri diyesine

ibtidr olunur ise defi mlhazasna binen lede'l-iktiz Revan Hanl'na sd
olan ahsa hem-civrlk takrbiyle inet eylemelerini ldr vlisi mrn-ileyh,
Byezid ve Mu mutasarrflarna tenbh edp ancak Byezid ve Mu mutasarrflar
Devlet-i Aliyye hademesinden olmalaryla bu vechile ran hanlarnn umrlarna
mdhale etmeleri Devlet-i Aliyye ile ahl-i ran beyninde derkr olan muhede ve
musfta mugyir olacana binen mdem ki Devlet-i Aliyye hudduna hilf- ahd
art bir tarafdan tecvz vuk bulmaya mm-ileyhim taraflarndan hudd-
rniyye'ye itle-i akdm- tecvz olunmamak lzimeden olmala, bu huss
iktizsna gre etrflca tekd olunaca.
*
Sohum Muhfz Kele Ahmed Bey'in mahss demsiyle tahrrt zuhr edp
Abaza ve erkes ve Grcistan havllerinde tekevvn eden havdisi ve Sohum
kalasnn istihkm ve Abaza tifesinin telfleri husslarna Devlet-i Aliyye'den
msade buyurulmasn tahrr etmekle mm-ileyhin vrd eden mektbu arz u
takdm olunup mektb- mezkrda isimleri mastr olan Mosis Bey ve Mehmed Bey
nm erkise beylerine mrn-ileyh mahss tahrrt ile mutemed css irsl
etmekle karben zuhr eyledikde hmil olduu tahrrt ve takrri arz u takdm
olunacan, mrn-ileyh Zilhiccenin yirmi dokuzuncu trhiyle mverrah be kta
kimesinde tahrr eder.
Sohum Muhfz Kele Ahmed Bey'in mrn-ileyhe vrd edp mrnileyhin dahi Deraliyye'ye gnderdii mektbu zrde hulsa etdirilmekle manzr
malm- l buyurulaca.
*
Karaba Han brahim Halil Han'dan mrn-ileyhe vrid olan mektbun
hulsasdr.
Mrn-ileyhin hn- mm-ileyhe irsl eyledii mektbunun vuslnden
bahisle sene-i sbkda bir ahs- ast-sle seyhat sebebiyle iddi-y intisb- neseb-i
Safeviyye klup, Urumiye'de zhir olmu olup ancak silsile-insn- drne
tefahhuslaryla sbt- neseb vk olmadndan akvli efsneye ve kends dvneye
mahsb olup Urumiye'den firr ve Erdebil'e azmet ihtiyr edp env- belya
72
mbtel ve mefkd'l-haber iken hl kavl-i zaf ile Kuba semtine gzr edp ahl-i
ran'dan yannda kimesne olmayup mcerred kend hliyle mukayyed doland
mesm olunmakda idin vesir ahvl ksdlarn takrrine havle olunmala
mugyeret-i manzr tutulmayup dim hidemt ve mhimmt izhr buyurulmasn
hn- mm-ileyh zikr olunan mektbunda tahrr eder.
Slle-i Tahmasb h- Safeviyye'ye intisb diyesinde olan Mirz Abbas'n
dav-y mezkresi hlye-i shhatden tl olduunu mbeyyin Karaba Han brahim
Han'dan mrn-ileyhe gelen mektbun hulsasdr.
*
Hoy Han Ahmed Han Tarafndan mrn-ileyhe vrid olan Frisiyy'l-ibre
mektbun hulsasdr.
Moskovlu'nun ahvlini mbeyyin Hoy Han Ahmed Han'dan mrn-ileyhe
tevrd eden mektbun hulsasdr.
Mrn-ileyhin ukadar vestatyla hn- mm-ileyhe irsl eyledii
mektbunun vuslnden ve hsl olan hubr behcetden bahs beyn ile Rusya
Yaranali [generali] tarafndan tayn olunan iki nefer elinin birisi Tebriz ve irvan
taraflarna memr olmala vrd edp savb- maksda revne olduun ve dier bir
neferi evvel Karaba'a vrid olup resm-i sefreti eddan sonra hn- mm-ileyhe
vrd ve hediye ve nmesin tebl edp nmesi Rusya hattyla merkm olduundan ol
tarafda krat eder kimesne bulunmamak hasebiyle eli-i mezbrun tercmn
tercme ve takrr etmekle mazmnunda, Biz Rus kral tarafndan nizm- umr-
memlik-i hadd-i cenb ve intizm- bahr-i Siyh ve sefyin-i dery-y Kulzm'e
memr ve munsab yaranali ile ser-efrz olduu beynyla Kht ve Kartil Vlisi
rakli Han, Rusya kralna mltec ve mtevessil olup Rusya kral dahi iltic ve
tevessln kabl ve silk-i hidmet-gzrnna mnselik edp himyetini iltizm
etmekle rakli Han'a ibrz- dostluk eden Rusyalu'ya dostluk gstermi ve hn-
mesfra husmet eden Rusyalu'ya dmanlk etmi olduu mnderic mastr idin
ve hediyesi havnn-i mezbreye al-mertibihim semmr maklesi vesir hediye
idin ve zikr olunan mevddan baka dier bir teklf izhr etmemekle kbil-i red ve
kabl olur bir emr olmadn ve ill bir gayri huss olsa ittihd- mezheb
muktezsnca elbette mrn-ileyhe izhr olunaca bedhiyytdan idin.
ZET VE TRANSKRPSYON
73
*
Mirz-y merkmun keyfiyyetini mbeyyin Hoy Han Ahmed Han'n mektbu
tetimmesidir.
Zuhr- ehzde hussu dahi bu vechile imi ki, bir ahs Kuba'ya vrid olup
Slle-i Safeviyye'den olduunu iddi edp ve henz Feth Ali Han'n yannda olup
bir tarafa hareket ve azmet etmemekle havnn-i ran-zemnin rabet itat veyhud
adem-i rabet itatleri malm olmadn bundan sonra ne vechile hareketi vk
olur ise tahrr ir olunacan ve Ali Murad Han kem-kn sfahan'da olup Tahran'a
azmete memr etdii askeri tevkf etmi olduun Hoy han mm-ileyh zikr olunan
*
Sohum Muhfz Kele Ahmed Bey'den mrn-ileyhe gelen kdn
hulsasdr.
Havdis maklesidir.
Sohum kalas, hudd- slmiyyeden drt konak ierde olup bir taraf bahr-i
Siyh ve cevnib-i selsesi kefereden Abaza ve Megril ve Grc vesir harb millet
ile muht ve kefere-i mezbre Moskovlu ile mttefik ve dima dem gelp gitmek ve
haberlemekden hl olmadklarndan gayri Grcistan melikleri dahi ahin Giray ile
haberlep talebleriyle bir mikdr Moskov askeri Tiflis cnibine nzl eylediini
Kabarta erkesi mersndan Msa Vist Bey, mahss demi ile haber verdiinden
baka nehr-i Kuban banda olan Karaay ve nehr-i mezkrun shilinde olan Altkesik
Abazas bey u ir in Sohum kalasna geldiklerinde kezlik Moskovlu'nun Tiflis'e
nzllerini haber verdiklerin.
*
Bu dahi havdisdir.
Dier bir mikdr Moskov askeri mh- Zi'l-kadenin yirminci gn nehr-i
Kuban'n beri shilinde olan Nogay halkndan Nevruzoullar'nn zerlerine bateten
gelp zabt ve sbynlarn dahi katl ve anda karr eylediklerini mm-ileyh Kele
Ahmed Bey'in Sli Giray Sultan yannda olan demiyle sultn- mm-ileyh ihbr
74
eylediin, Moskovlu'nun nehr-i Kuban'n beri shiline mrru Abaza'y zabt ve

serhaddt- slmiyyeye s-i kasd irdesi olup ve Sohum kalas Krm ile Grcistan
beyninde olmala istihkm lzimeden idin.
*
Sohum kalas serhaddt- sireye kys olmayup yl etfl sbyn kalaya
smayup Moskovlu zuhr eder ise mukvemet ve muhrebeye kuvvet olmadn.
Sohum kalasnn tamrt hussu el-yevm der-dest olmala bi-mennih tel
evvel baharda tekml-i kusr- tamrta iktiz eden levzmn ryeti defterdr
efendiye havle olunaca.
Bundan akdem kalyon- hmyn ile irsl olunan mhimmt ve barut ve kurun
ve yirmi drt aded top kunda vsl olup bk toplarn kunda olmamala bir de
yandklarndan baka gnderilen mhimmt- cebehne ve tophne kalaya kf
olmadn.
Kala-i merkmenin istihsl-i esbb- istihkm lzimeden olmala kadr-i kifye
mhimmt irsli defterdr efendiye havle olunaca.
*
Hn-i muzyakada medr olmak in bundan akdem yirmi bin kl hnta ve
hubbt- sire niyz olunup inyet buyurulan bin kl hnta lede'l-vusl emir
buyurulduu zre ashbna tevz olundukda bir mh kifyet etmemekle niyz
olunduu zre yirmi bin kl hnta inyet buyurulmasn.
Serhaddt- hneye irsl olunan zehyir vakt-i ihtiyc in iddihr olunmak
hasebiyle telefden vikyeti hussunun nizmna dikkat ile bir mikdr zahre tertbi
defterdr efendiye havle olunaca.
ZET VE TRANSKRPSYON
75
Moskov keferesi etrf- kalada olan akvm celb teshr edp Ktates
[Ktayis] kalasna olduu misill ehl ylimiz ile bize dahi gadr olur dey ahl-i
serhadd havfe zhib ve leyl nehr emr-i muhfazada sbit olup Moskov keferesi
berren ve bahren Sohum'un zerine gelr dey haber vermeleriyle ol havl
keferesinin zabt u telflerine mukaddemce inyet buyurulur ise Devlet-i Aliyye'ye
tbi olacaklar meml ve ill Moskovlu mukaddem zuhr eder ise mtbaat
edecekleri b-itibh olduun.
Sohum kalasnn etrfnda skin akvm kimler ise telf istimlelerine dikkat
olunmas Fa muhfzna tekd olunaca.
*
Kala-i mezkrenin takviyet istihkmlarna elzem olan zahre ve asker ve
mhimmt- cebehne ve tophne-i sirenin tanzmiyle dman zuhrundan
mukaddem imdd inyet buyurulmasn mrn-ileyh Devlet-i Aliyye'ye tahrr
eylemesi cmle serhadd-ninnn niyz idin mm-ileyh Kele Ahmed Bey zikr
olunan mektbunda tahrr eder.
Kala-i merkmeye zehyir ve mhimmt irsli defterdr efendiye havle ile
tanzm olunacana binen kala-i merkmenin muhfazas in tahrri fermn
olunan yamaknn isticli hussu dahi yenieri aasna tekd olunaca malm-
l buyuruldukda fermn hazret-i men-leh'l-emrindir.
BOA. Hatt- Hmyn, nr. 324-J
- 32 AZERBAYCAN HANLARI VE LEZGLERN OSMANLI DEVLET

TARAFINA EKLMES
[Erzurum Valisi Battal Paa ve ldr Valisi Sleyman Paa

tarafndan Moskovlu ve Tiflis Han rakli Han'n faaliyetleri ile ilgili
olarak gnderilen tahrratlarn padiaha arz ile rakli Han'n bara
taraftar grnmesine itibar etmeyip, Lezgi askeri ve Azerbaycan hanlarn
76
Osmanl Devleti tarafna ekmek iin gayret sarfetmek gerektiine dir

hatt- hmyn.]
1198 (1783-1784)
evketl kermetl mehbetl kudretl veliyy'n-nimetim efendim pdihm,

Erzurum Vlisi Battal Paa kullar tarafndan bu defa bir takm tahrrt vrid
olup dernunda mnderic olan mevddn bazs evmir-i erfe ve mektib-i ker
ile kendye muhavvel ve sul olan mevdda dir ve bazs dahi kend inh ve
iltimsna mtedir olmala cmlesi mdde-be-mdde hulsa etdirilp iktizlar srh
ile bllarna iret ve marz- pye-i serr-i smn-mertebetleri klnd. Manzr u
malm- hmynlar buyuruldukda emr fermn evketl, kermetl, mehbetl,
kudretl veliyy-i nimetim efendim pdihm hazretlerinindir.
ldr Vlisi Vezr Sleyman Paa kullarndan dahi imdi bir takm tahrrt
zuhr edp mukaddem Tiflis lkesine klliyetl Moskov askeri ve top ve
mhimmt geldii bu taraflarda mesm olduuna binen istilm zmnnda taraf-
kernemden gnderilen tahrrta cevb olarak imdiye dek bir nefer Moskovlu
gelmediini ve Tiflis Hkimi rakli Han sulha tlib olup res-i hudda mkleme in
olunu gndermek zre olduu[nu] tahrr eder. Tahrrt- mezkre hulsa etdirilp
manzr- mlkneleri buyurulmak in marz- atebe-i ulylar klnmala emr
fermn hazret-i men-leh'l-emrindir.
Benim vezrim,
Battal Paa tarafndan ve Sleyman Paa tarafndan bu defa vrid olan
tahrrt ve hulsalar malm- hmynumdur. Tiflis han dedikleri meln
cevbna katan itibr ciz deildir. Lkin zhiren muslaha sylemek
mahzru olmadkda mkleme olunsun.
Lezgi askeri ve Azerbaycan hanlarn taraf- Devlet-i Aliyye'ye cezb'lkulb[a] say gerekdir. Paa-y mm-ileyhlerin taraflarna her mddenin
iktizsnca cevblar verilmek reyinize mfevvazdr.
Kenr- hulsaya verilecek cevblarnz ne ise erh verile.
[1198]
ZET VE TRANSKRPSYON
77
- 33 GRC VE RUSLARIN BRLKTE NAHIVAN'A YAPTII

SALDIRILARIN PSKRTLD
[ua, Gence ve Karaba Han brahim Halil Han'n; rakli Han

tarafndan Nahvan zerine gnderilen Grc, Rus ve rvanllardan
oluan bir orduyu yendikleri, emseddinliler ile Kazak Mslmanlarn
Grcistan'dan kardklar, dier Mslmanlarn da kmalarnn
beklendii, Avar Hkimi Ammi Han'n bir ordu tekil ederek Grcistan
zerine hareket ettii, Azerbaycan ve Daistan hanlarnn birlik olduklar,
muhalif olan Tebriz Han Huddd Han'n hapsedildii, Kuba Han Feth
Ali Han'n Ruslarla ibirlii iinde olduu, rvan ahlisine ne ceza
verilmesi gerektii hususlar ile ilgili olarak gnderdii mektup ve
ukkann suretleri ile btn bu konular hakknda ldr Valisi Sleyman
Paa'nn gnderdii mektuplarn hulsas.]
3 R. 1201 (23 Ocak 1787)
ua ve Gence ve Karaba Han olan brahim Halil Han kullar tarafndan

mutemed ve mtemeni Mirz Muhammed Efendi risletiyle ibu mh- Zi'l-hicce-i
erfenin on nc gnnde cnib-i bendegye vrd eden bir kta mektblarnn
bade'l-elkb ayn sretidir.
Hazret-i lim's-srr ve'l-hafiyyt'a zhir rendir ki, eeri nev-ber-i fevkih
ddr- erflerinden tahazzz telezzz mukayyed r-merzk olmam ve lkin
zt- b-berekt- pr-gzde sftlar midhat ve menkabet birle reh-gzr- smiadan
sary- fud- muhabbet-bnyda dhil olduka merdm-i bsra intizr- idrk-i
eref-vasl- rusl resilleriyle h-rh- muvlt zre evkt sat gerr iken
pdih- lem-penhn halledallh mlkeh htr- dery-muktrlarndan cy-br-
fyzt cereyn edp mil-i h-sr- md rec olup fermn- vcib'l-izn
matla- madeletden ke'-emsi'-rk tli ve brk bulup Kapucba sadetl
78
fetnetl Mehmed Slih Bey sahbetiyle muhlis-i b-riylarna ve havnn-i

Azerbaycan'a ve Daistan'a bu sene-i mbrekede nr-vusl-i efn edp mazmn-
merhamet-makrnu bu nev iledir ki, muhlis-i b-riy ve havnn-i Azerbaycan ve
Daistan bi'l-klliyye pdih- lem-penhn dire-i itatinde c-gir ve memlik-i
Rm cmlesinden mahsb madd mensb ve serhadd sgr paalaryla
mttehid mttefik olup mbeynlerinde tark- rusl resil kat olmayup birbirinin
ahvl akvline muhbir ve muttali ve her gh kefere-i fecere an Grciyye ve
Urusiyye rakli Han hkm ile hurc edp ahl-i slmdan bir semtine ve bir cihetine
erri ve zarr erise difnda ve cihdnda birbirine mun mstan olma vcib
bileler. Binen-al-hz muhlis-i l-reybleri ve havnn-i Azerbaycan ve Daistan
atu'llhe ve atu'r-resle ve li'l-emri minkm mcebince ibu emre mut u
mnkd ve slik-i meslik-i gazavt [ve] tark- dif ve'l-cihd olmular.
Elhamdlillh ve'l-minne ve malm- erfleri ola ki, rakli Hn- mesfr kffr-
Grciyyeden ve Urusiyyeden bir cem-i kesr cnd- merdd rvan semtine irsl edp
ve n ahl-i rvan kffr- Grciyye[ye] tbidir, annl[a] mttefik olup ve mtbaat
edp hulsat'l-kelm sekiz bin nefer Grciyyeden ve Urusiyyeden ve rvandan icm
edp Nahvan beldesi zre hurc edp katl gret-i slma kasd etdikde muhlis-i briylar dif in koun tayn edp ve ceng cidl-i sab ve mukbele-i edd vk
olup ve Hudvend-i l-yezl asker-i slma nusret verp kffrn koun- melnu
malb mnhezim ve hl keferenin bnyd harb mnhedim olmu bu kazyye
bu sene-i mbrekenin evil-i tb-istnnda vk oldu ve bunun akabince Ahmed
Aa-y Kazak bin koun gnderdim lke-yi Kazak' ve emseddinl'y kend
meknndan kaldrup bizim indimize geldi ve inallh tel bakyye-i ahl-i
slm dahi diyr- Grcistan'da tevakkuf etmekleri mmkn deildir, ke-misl-i Kazak
firr u firk etmeklerine md-i sdk ve ric-y vsk var ve bu miynelerde havnn-i
Azerbaycan ve Daistan muhlis-i b-riy ile mttehid mttefikdirler ve muhlefet
eden Tebriz Han Huddd Han idi ann dahi zerine asker-i muzaffer cem edp
Huddd Han giriftr mahbs ve belde-i Tebriz musahhar ve mteferrikun-fh oldu
ve l-ch ref-cy-gh ikbl zafer-hemrh karndam Ammi Han dahi askir-i
vfire cem edp Daistan'n cem serkerdeleri ile azm-i cihd- f-seblillh edp
Grcistan zerine hurc etmi. nallh tel ehr-i Zi'l-kadenin on yedisinde
Grcistan'a vsl ve vrid ve dhil olur.Bu kazyyt- marziyyt cenb-
mstetblarna ibl in mutemedimiz izzetl diynetl l-hazret Mirz
Muhammed Efendi bu mektb- uhuvvet-slba hmil edp, hidmet-i kesr'lbehcetleri savbna mersl etdik. Ricmz budur ki, ahl-i tebea-i Grciyye-i rvan
ZET VE TRANSKRPSYON
79
kffra tbi olmak crm ile vcib't-tenbh ve't-tedbdirler. Anlarn hakknda ne

bin mterettib etseler ki tbi ve metb bi-iznillhi tel fermn- vcib'l-izna
muvfk cez-y amllerin bulalar gerekdir ki, ihbr ve izhr edeler ki, muhlis-i lreybleri ve muhibb-i b-riylar dahi o karrdan amel ede. Vesir ahbr ve sr ol nev
iledir ki l-hazret Mirz Muhammed Efendi inde'l-vrd erh u beyn eder ve heme
muhlis-i b-riy kendsnden cd eylemeyp vk olan hlt ve lyk olan
hidemt iln ilm ve ihbr ir edeler ki, bi-avnillhi tel takdminde tehr u
taksr olmaz. Bk, eyym- izzet sadet-i devlet mstedm bd.
brahim Halil
Han ve Hkim-i ua ve
Gence ve Karaba
*
Hn- mm-ileyhin mektb- mezkru dernunda memhren melff olmak zre
vrd eden bir kta ukkasnn bade'l-elkb ayn sretidir.
yle zhir bhir ola ki, enbih gn Zi'l-kade ehrinin on yedinci gn lhazret Mirz Muhammed Efendi'yi revende kldmz hletde bizim
mutemedlerimizden bir ahs Feth Ali Han yanna gitmi idi. Vrid oldu yle takrr
etdi ki, Feth Ali Han Mirz Sdk adlu bir demini tedrik ile kefere-i fecere-i
Urusiyye pdihnn yanna arzalar yazup iletdi ki, ben rakli Han ile mttehid u
mttefik olup Urusiyye pdihna hdim ve tbi oldum ki m-dme'l-hayt
hidmetinde ve itatinde cn-fen olam gerekdir ki otuz bin asker irsl etsn, ben
Derbend kalasn ol askere teslm edeyim, iinde mstahfz koyup ol askeri kaldrup
rakli Han ile ran zerine hurc edp musahhar klalm, eer ran musahhar olsa Rum
fethi bi-tark- eshel eyser vcda gelr ve dahi ok asker Ammi Han zerine tayn
etsn ki hurcuna ann mni olsun ve an koymasun hareket ede. n bu ahbrnn
shhatine ve vukuna itmnn- htrmz olduuyn biz dahi cenb- mstetbnza
tahrr edp ilm eyledik cenbnz muhtrdr ve dahi demi ki rakli Han'a her nev
hilat gnderse bana da yle hilat gndersn ben yle bilirim ki pdih- lempenh derghna bu ahbr arz olunsa salhdr. Madsn cenbnz yerek bilr. Bk
eyym- izz sadet ve devlet mstedm bd.
80
Hl ldr Vlsi Vezr-i ren-zamr sadetl Sleyman Paa hazretleriyle

emr fermn buyurulduu vech zre mersim-i ahbr ve istihbra riyeten
mukaddemce taraf- kullarndan istihbr reftryla mahss tatarmz kullaryla irsl
eylediimiz huls-nmemize cevb olmak zre taraf- kullarna irsl eyledii
mektblarnn hulsa-i mefhmudur.
Tiflis Han rakli Han ile Karaba Han brahim Han miynelerinde husmet ve
advet derkr olduuna mebn rakli Han'n Kazak tabr olunan lkesinin ehl-i slm
Acm reysn srren telf ve celb edp rey-y merkme brahim Han tarafna
firr ve hneleriyle hicret etmeleriyle, hn- mersm akblerinden olunu bir mikdr
asker ile tayn ve giden reynn bakyyelerin tavk edp, eksersi brahim Han
tarafna vsl olmala Daistan hanlarndan Avar Hkimi Ammi Han brahim Han'n
dost ve akrabs olup ittifk u ittihdlar olduundan, mm-ileyh Ammi Han tife-i
Lezgiyndan askir-i vfire cem u ihtid ve bi'l-ittifk Tiflis Han zerine gelecek
haberi beyne'n-ns mtedvil olduunu ve li-ecli't-tashh ol havlye tayn eyledii
demleri zuhrunda shhatini taraf- bendegye tahrr edeceini ve slif'z-zikr
Karaba Han brahim Han kendi tevbii hanlarndan ahsn Han Sdk Han' bir
mikdr asker ile Tebriz zerine tayn ve zabt u teshr edp asker-i mezbr Revan
zerine gelecek vhimesi Revan han ve ahlsi p tb-endede olduklarn beyn
eder.
*
Bade-hz ldr vlisi vezr-i mrn-ileyh tarafndan ibu mh- Zi'lhiccet'-erfenin on birinci gnnde kend ve tatar aas vestatyla cnib-i
bendegye vrd eden mektblar dernunda mevz bade'l-elkb bir kta memhr
ukkalarnn ayn sretidir.
Esn-y tahrr-i huls-nmede Azerbaycan tarafndan bir mutemed cssumuz
zuhr edp takrri, Tiflis Han rakli Han askeriyle Karaba Han brahim Han zerine
varmak diyesiyle Gence huddunda Ts nm mahalle varup darb- hym ikmet
ve Kuba ve Derbend Hkimi Feth Ali Han belde-i amah'da c-nin olmak
takrbiyle brahim Han zerine bi'l-ittifk varmak zre beynlerinde mukveleleri
olduuna mebn Feth Ali Han' askeriyle meml etmekle mahall-i mezkrda tevakkuf
zre olup, brahim Han dahi Feth Ali Han ile musft olmaa tlib ve miynelerinde
sfer med-d etmekde ve Gence Han Cevd Han dahi bir ka bin asker ile rakli
ZET VE TRANSKRPSYON
81
Han'a mukbil drt sat emkr nm mahalde ikmet edp, Daistan hanlarndan
Avar Hkimi Ammi Han askir-i vfire ile brahim Han'n muvenetine gelecei
haberi eeri beyne'n-ns yi ve hret-yb, lkin henz cy-ghndan hareket ve
azmeti mesm olmayup Feth Ali Han dahi ne tarafa meyl edecei meczm
olmamala encm- krlar ne vechile netce-pezr olaca tashh ve tahkk
olunmadndan keyfiyyet-i mezkr Deraliyye'ye arz olunmayup savb- vlnlarna ir olundu. Bundan sonra shhat ve hakkati mtebeyyin oldukda, hk-i
py- hazret-i evliy-y niamye ve savb- mrlerine arz u tahrr olunur.
F 3 R. [1]201
BOA. Hatt- Hmyn, nr. 739
- 34 DASTAN VE AZERBAYCAN HANLIKLARININ GRC VE RUSLAR

LE KEND ARALARINDAK LKLER
[Karaba Han brahim Halil Han ile Azerbaycan ve Daistan

hanlarnn padiaha olan ballklar, rakli'nin Nahvan zerine
gnderdii ordunun yenilgisi, Grcistan'daki Mslmanlarn gleri,
Azerbaycan ve Daistan hanlarnn birliktelikleri, Avar Hkimi Ammi
Han'n Grcistan zerine tertib ettii ordu, Kuba Han Feth Ali Han'n
Ruslarla yapt ibirlii ve rvan ahlisine ceza tertib edilmesi
konularnda Erzurum ve ldr valileri ile Kars muhafz ve Byezid
mutasarrfna gnderdii mektuplar ve bunlar getiren adamlarnn
takrirlerinin hulsas ile ad geen vli, muhfz ve mutasarrflarn bu
konulara ve hanlarn kendi aralarndaki ilikiler ile Rus ve Grclerle
olan ilikilerine dir gnderdikleri tahrratlarnn hulsalar ve Revan
Han Muhammed Han'n, kendisi ile Karaba Han arasndaki ilikilere
dir mektubunun hulsas.]
9 M. 1202 (22 Ekim 1787)
82
ua ve Gence ve Karaba Han brahim Halil Han'dan bu esnda Mirz

Muhammed Efendi ve Ahmed Aa nm demleri ile Erzurum ve ldr vlilerine ve
Kars muhfzna ve Byezid mutasarrfna tevrd edp mr mm-ileyhim
taraflarndan dahi Dersadet'e takdm olunan hn- mm-ileyhin arzalarnn ve
ana dir mr mm-ileyhimin tahrrtlarnn hulsasdr.
F 9 M. sene 1202
Mr mm-ileyhim isticlb- havdis ahbra ve Azerbaycan ve Daistan'n
tahkk-i ahvllerine itin ve dikkat zre olduklarndan bahisle bu defa mm-ileyh
brahim Halil Han'n vrid olan arzalar manzr- l olmak in Dersadet'e arz u
takdm olunduun mr mm-ileyhim vrid olan tahrrtlarnda tahrr ederler.
*
ua ve Gence ve Karaba Han mm-ileyh brahim Halil Han tarafndan
Serasker-i mrn-ileyhe vrid olan tahrrtn sreti hulsasdr.
Kapucba Mehmed Slih Bey sahbetiyle gerek hn- mm-ileyhe ve gerek
havnn-i Azerbaycan ve Daistan'a, bu sene-i mbrekede gnderilen fermn-
vcib'l-iznda gerek mm-ileyh ve gerek havnn-i Azerbaycan ve Daistana bi'lklliyye pdih- lem-penhn dire-i itatinde c-gir ve memlik-i Rm
cmlesinden mahsb madd mensb ve serhadd sgr paalaryla mttehid
mttefik olup mbeynlerinde tark- rusl resil kat olmayup birbirinin ahvl
akvline muhbir ve muttli ve hergh kefere-i fecere yani Grciyye ve Rusya rakli
Han hkm ile hurc edp, ahl-i slmdan bir semtine ve bir cihetine erri ve zarar
erise difnda ve cihdnda birbirine mun mstan olmak vcibeden idi tasrh
u beyn olunmala binen-l-hz gerek hn- mm-ileyh ve gerek havnn-i
sire-i mm-ileyhim atul'lhe ve atu'r-resle ve li'l-emri minkm nass- erfi
zre ibu emre mut u mnkd ve slik-i meslik-i gaz v cihd olmular olduun.
Mesfr rakli Han kffr- Grciyyeden ve Rusyadan bir cem-i kesr cnd-
merdd rvan semtine irsl edp, ahl-i rvan kffr- Grcye tbi olmak hasebiyle
ana mtbaat edp hulsa-i kelm sekiz bin nefer Grciye ve Rusya ve rvan'dan
ictim birle Nahvan beldesi zerine hurc edp katl gret-i slma kasd etdikde
hn- mm-ileyh, defleri in koun tayn edp ve ceng cidl-i sab ve
mukbele-i edde vk olup bi-hamdih tel askir-i slm mansr ve kffrn
ZET VE TRANSKRPSYON
83
koun- melnu malb mnhezim ve kefere bnyd harb mnhedim olup, bu

kazyye bu sene evil-i tb-istnnda vk olmu olduun.
bu vakann akabince hn- mm-ileyh Ahmed Aa'y gnderp, lke-yi
Kazak ve emseddinl'y kend meknndan kaldrup hn- mm-ileyh indine
gelmi olduu ve inallh tel bakyye-i ehl-i slm dahi diyr- Grcistan'da
tevakkuf etmeleri mmkn olmayup Kazak misill firr etmeleri meml olduun.
Havnn-i Azerbaycan ve Daistan, hn- mm-ileyh ile mttehid mttefik
olup hn- mm-ileyhe muhlefet eden Tebriz Han Hddd Han olmakdan n
ann dahi zerine asker-i muzaffer cem olunup, Hddd Han giriftr mahbs ve
belde-i Tebriz msahhar olmu olduun.
Hnn- Daistan'dan Ammi Han dahi askir-i vfire cem edp, Daistan'n
cem serkerdeleriyle azm-i cihd edp Grcistan zerine hurc etmi olmala,
inallh tel ehr-i Zi'l-kadenin on yedisinde Grcistan'a vsl ve dhil olmu
olduun.
Bu kazyyt- marziyyt mr mm-ileyhime ibl in mutemedi mmileyhim Muhammed Efendi ve Ahmed Aa'y gndermi olduu beynyle ahl-i
tebea-i Grciyye-i rvan kffra tbi olmak crmyle vcib't-tedb olup, anlarn
hakknda ne iktiz eder ise tbi ve metb bi-iznillhi tel fermn- vcib'l-izn'a
muvfk cez-y amllerin bulmak ve hn- mm-ileyh dahi karr zre amel etmek
in mr mm-ileyhimin ihbr ve izhr eylemeleri niyz olduun.
Ahbr sr- sire, olduu zre mm-ileyhim Mirz Muhammed Efendi ve
Ahmed Aa'nn takrrlerinden malm olaca beynyle mr mm-ileyhim hn-
mm-ileyhi kendsnden cd eylemeyp vk olan hlt ve lyk olan hidemt
iln ilm ve ir olundukda bi-avnillhi tel tediyesinde tehr taksr
etmiyecein.
Hn- mm-ileyh ehr-i Zi'l-kadenin onyedinci gn mm-ileyhim Mirz
Muhammed Efendi ve Ahmed Aa'y revende etdii hletde hn- mm-ileyhin
mutemedlerinden Feth Ali Han yanna giden bir ahs avdet etmi olmala istintk
olundukda Feth Ali Han, ben rakli Han ile mttehid mtteffik olup Rusya kralna
hdim ve tbi oldum ki, mdme'l-hayt hidmetinde ve itatinde cn-fen olam,
gerekdir ki otuz bin asker irsl etsn, ben Derbend kalasn ol askere teslm edeyim,
84
iinde mstahfz koyup u askeri kaldrup rakli Han ile ran zerine hurc edp
musahhar klam. Eer ran musahhar olsa Rm fethi bi-tark- eshel vcda gelr ve
dahi ok asker Ammi Han zerine tayn etsn ki, ann hurcuna mni olsun ve an
hareket etmeye koymasun, ve dahi rakli Han'a her nevi hilat gnderr ise bana da
yle hilat gndersn dey Mirza Sdk ulu bir demini Rusya kralna arza ile irsl
etmi olduunu ahs- merkm takrr etmi olduun.
bu ahbrn shhatine ve vukuna hn- mm-ileyhin itmnn- htr
olduuyn mr mm-ileyhime tahrr etmi olup, ibu ahbr pdih- lempenh derghna arz olunmas mnsib idin, hn- mm-ileyh Erzurum ve ldr
vlilerine ve Kars muhfzna ve Byezid mutasarrfna gnderdii arza ve
ukkalarnda tahrr eder.
*
Hn- mm-ileyhin tahrrt ile mr mm-ileyhime gnderdii mmileyhim Muhammed Efendi ve Ahmed Aa'nn takrrleridir.
Han selm ve dular etdi. Tiflis Han rakli Han'n habset hyneti ve dim
Rusyalu'y tahrk ve ir ile say-i bi'l-fesd ve melaneti ve kefere-i mesfrun bir
vech ile kbil-i slh olmad bundan akdem tarafnza tahrr ve sifri olunmuidi.
Bu evnda klliyetl Rusya askerini celb ve memlik-i ran' klliyyen verde-i
kabza-i teshr etmee derkr olmudur. evketl kermetl pdih- lem-penh
efendimiz haddimizden efzn terft- hmyn ve aty-y behiyye-i mlkne ile
ser-efrz ve ihy buyurdular. Biz dahi sitne-i Aliyye'lerine bende-i halka-be-g
olduk. Bizlere eref-sudr olan evmir-i erfede Tiflis han mesfr, Rusya askerini
celb edp Memlik-i Mahrse veyhud Azerbaycan'dan kangsna tevecch ederler
ise bi-avnillhi tel cmleniz bi'l-ittifk gayret-i dniyye ve hamiyyet-i slmiyyede
hem-dest ve yek-cihet olarak mdfaa ve muktele-i adya temr-i bz-y iktidr
ediniz dey fermn eylemiler. Emr fermnlarna itat imtisl zerimize vcibdir.
te kefere-i mesfr sahh olmak zre Moskovlu'yu celb edp Azerbaycan zerine
gelmek zredir. Biz dahi mlen ve bedenen cnmz uur- hmynda bezl etmeye
mheyy olmuuz. Daistan'dan Ammi Han dahi umm Daista[n] askeriyle hidmet-i
dn Devlet-i Aliyye'ye hareket ve azmet zredir. Keyfiyyet-i hl tarafnza arz
olundu. Mantk- emr-i l zre sizler dahi bizim ile ittifk ve muvenet edermisiz,
ZET VE TRANSKRPSYON
85
etmezmisiz, netce-i haberi bildiriniz dey hn- mm-ileyhin sifrilerin takrr

ederler.
Tiflis Han rakli Han ile Karaba Han brahim Han miynelerinde husmet ve
advet derkr olduuna binen, rakli Han'n Kazak tabr olunan lkesinin ehl-i
slm Acm reysn srren telf celb edp rey-y merkme brahim Han
tarafna firr ve hneleriyle hicret etmeleriyle, hn- mesfr akblerinden olunu bir
mikdr asker ile tayn ve giden reynn bakyyelerin tavk edp ancak eksersi
brahim Han tarafna vsl olmu olduun.
Daistan hanlarndan Avar Hkimi Ammi Han, brahim Han'n dost ve akrabs
olup ittifk u ittihdlar olduuna binen mm-ileyh Ammi Han tife-i
Lezgiyndan askir-i vfire cem u ihtid edp, bi'l-ittifk Tiflis Han zerine
gelecek haberi beyne'n-ns mtedvil olmala ldr vlisi mrn-ileyhin li-ecli'ttashh ol havlye tayn eyledii demleri huzrunda shhatini Erzurum seraskeri
tarafna ve Dersadet'e tahrr edecein.
Mm-ileyh brahim Han kend tevbii hanlarndan ahsn Han Sdk Han'
bir mikdr asker ile Tebriz zerine tayn ve zabt u teshr edp asker-i mezbr Revan
zerine gelecek vhimesiyle Revan han ve ahlsi b-cenb ve endede olduklarn.
*
ldr vlisi mrn-ileyhin Azerbaycan tarafndan vrd eden bir mutemed
cssunun takrrine nazaran Tiflis Han mesfr rakli Han askeriyle Karaba Han
mm-ileyh brahim Han zerine varmak diyesiyle Gence huddunda Tvus nam
mahalle varup darb- hym ikmet ve Kuba ve Derbend Hkimi Feth Ali Han belde-i
amah'da c-nin olmak takrbiyle brahim Han zerine bi'l-ittifk varmak zre
beynlerinde mukveleleri olduuna mebn mm-ileyh Feth Ali Han' askeriyle
meml etmekle mahall-i mezkrda tevakkuf zre olup mm-ileyh brahim Han dahi
Feth Ali Han ile musft olmaa taleb ve miynelerinde sfer med-d etmekde
olduun.
Gence Han Cevd Han dahi bir ka bin asker ile rakli Han'a mukbil drt sat
emkr nm mahalde ikmet edp Daistan hanlarndan Avar Hkimi mm-ileyh
Ammi Han askir-i vfire ile brahim Han'n muvenetine gelecei haberi eeri
yi olup lkin cy-ghndan hareket ve azmeti mesm olmayup, Feth Ali Han dahi
86
ne tarafa meyl edecei meczm olmamala encm- krlar ne vechile netce-pezr

olur ise tashh u tahkk olundukdan sonra shhat u hakkati Dersadet'e ve Erzurum
seraskeri tarafna ifde ve ir olunacan, ldr vlisi mrn-ileyh Dersadet'e
ve Erzurum vlisi ve serasker-i mrn-ileyh tarafna gnderdii tahrrtnda tahrr
eder.
*
Revan han ile mm-ileyh brahim Halil Han beynlerinde brdet olmala
beynlerini telf in Byezid Sanca Mutasarrf shak Paa mm-ileyh Revan
hanna tahrrt irsl eyledikde hn- mm-ileyh adem-i kabl ile paa-y mmileyhe gnderdii kd dahi kezlik Dersadet'e takdm olunduun paa-y mmileyh tahrr eder.
Revan Han Muhammed Han'dan paa-y mm-ileyhe gelen kdn
hulsasdr.
Paa-y mm-ileyh Revan han mm-ileyh ile ua ve Karaba Han brahim
Han'n beynleri bulunmak ve muhsamalar ber-taraf klnmak in Revan han
mm-ileyhe gnderdii mektbunun vuslnden bahisle Revan han ile brahim Han
beyninde bundan akdem rbta-i bvvet ve bnvvet derkr ve habl'l-metin
musdakat ve musft merbt olup bundan sonra dahi muhkem-ter olsa gerek idn
ancak Revan han mm-ileyhin Tiflis han ile keyfiyyet-i slku zhir ayn
olmala Tiflis hannn rzsna mugyir olmayacak sz-krlk manzr buyurulup dost
ve muvlt- sbkadan gayri miynede teklf vk olmamasn ve Cafer Kulu Han
Nahvan'da mtevakkf ve Abbas Kulu Han Nahvan'dan kup ol hudda rc
eylememesin ve husst- mezkrenin ifdesi lzimeden olmakdan n ifde etmi
olduun ve paa-y mm-ileyhin demi avdet etmekle tahrr-i nemka-i muvlta
ibtidr edp bundan byle dahi vuk-yfte olan hidemtn tahrr ir olunmasn
Revan han mm-ileyh tahrr eder.
- 35 -
ZET VE TRANSKRPSYON
87
RAKL HAN'IN, REVAN VE RUMYE HANLARI LE HOY'A

SALDIRDII, BUNUN AZERBAYCAN HTLLNE SEBEP
OLABLECE
[Van eyaleti muhfazasnn Ahmed Paa'ya verildiine dir emr-i

lnin tebli edildii; Tiflis Han rakli Han'n, Revan Han Muhammed
Han ile Rumiye Han dier Muhammed Han' tahrik edip iki bin Grc
askerine dmad Savit'i babu tayin ederek Van civarnda bulunan Hoy
Han Hseyin Han zerine hcum ettikleri ve Cafer Kulu Bey'i rehin
alarak baz mahalleri yama ettikleri; bu hadisenin Azerbaycan ihtilline
sebep olabilecei ihtimaline dir Erzurum vlisinden gelen mektubun
takdimi hususundaki Sadret arz zerine uygun bir cevap yazlmasn
emreden hatt- hmyn.]
1203 (1788-1789)
evketl kermetl mehbetl kudretl veliyy-i nimetim efendim pdihm,

Hl Van Muhfz Ahmed Paa kullar tarafndan vrid olan tahrrtda, Van
eyleti muhfazas avtf- aliyye-i mlknelerinden uhde-i mrn-ileyhe ihle ve
tevch olunduunu hv ibs olunan emr-i l lede'l-vusl cmle muvcehesinde
krat ve devm- mr ikbl-i hidvneleri daavtna msberet ile hfz u hrset-i
memleket ve himyet-i fukar-y raiyyete mbderet eyledii ve Tiflis Han rakli
Han bir mddetden ber kendye tebayyet eden Revan Han Muhammed Han ile
Rmiye Han dier Muhammed Han' tahrk ve iki bin nefer Grc askerine dmd
Savit nm kfiri babu edp Van'a kurb civr olan Hoy Han Hseyin Han zerine
hcm ve Hseyin Han dahi habr olup Hoy kalasna mtehassn oldukda kala-i
merkme metn olmala zerine varamayup lkin etrfn tazyk u muhsara ve bi'zzarr mm-ileyh Hseyin Han'n birderi Cafer Kulu Bey'i rehin olarak ahz avdet
ve Rmiye han merkm dahi yine baka Hoy etrfnda baz mahalleri gret eylediin
paa-y mrn-ileyhin Hoy tarafndan gelen demi vesirleri takrr etdiklerinden
baka mm-ileyh Hseyin Han dahi bu keyfiyyeti ve taraf- Devlet-i Aliyye'ye olan
ubdiyyetini bir kta kdyla ir etdiine binen, kd- merkm dahi
Deraliyye'ye ibs olunduu ve bu vechile Revan ve Rmiye hanlarnn Hoy han
zerine azmet ve ol havlyi gretleri bi'l-hre htta-i Azerbaycan'n ihtilline ve bir
88
gne gile zuhruna illet olaca dahi Erzurum vlisi kullarnn bir kta mektbunda
derc beyn olunmu olmala cmlesi hulsa etdirilp marz- atebe-i ulylar
klnmdr. Manzr- hmynlar buyuruldukda fermn evketl kermetl
mehbetl kudretl veliyy-i nimetim efendim pdihm hazretlerinindir.
Sylep mnsib vechile cevbn yazasn.
- 36 RVAN'DA ORTAYA IKAN EYH MEHMED'N MEKTUBUNA

CEVAP VERLMES
[irvan'da ortaya kan eyh Mehmed Efendi'nin gnderdii kitap

ve mektubun padiaha takdimi zerine, Tiflis zerine mi, yoksa Daistan
zerinden Moskov tarafna m sevkin uygun olduunun grlp karara
balanarak, eyhin mektubuna bir an evvel cevap verilmesine dir hatt-
hmyn.]
(1203) (1788-1789)
evketl kermetl mehbetl kudretl veliyy-i nimetim efendim, pdihm,
irvan'da zuhr eden eyh Mehmed'in mektbuna eyh'l-islm efendi ne cevb
verdi seran cevb vermek ve getrd kitb bir kerre taraf- hnelerine
gnderilmek bbnda eref-yfte-i sudr olan hatt- hmynlar mefhmu, karn-i
izn- bendegnem olmudur. Mektb ve kitb- mezkru mukaddemce eyh'l-islm
efendi dlerine gnderp ne vechile cevb iktiz eder ise beyn eylesnler dey
tekd etmiidim. Sudr- hatt- hmynlar mahz- kermet olmala derhl hatt-
hmynlarn dahi efendi-i mrn-ileyhe gnderdim. Bade'l-mtlaa bir ka satr
bir ukka yazup gndermeleriyle tayy-i takrr-i kerneme melffen hk-i py-
mlknelerine takdm olunduu ve kitb- mezkr ve mektbu tercmesi ve tomar
eklinde aa kubur iinde asl mektbu tekrr huzr- hmynlarna irsl klnd
ZET VE TRANSKRPSYON
89
malm- lleri buyruldukda fermn evketl kermetl mehbetl kudretl veliyy-i

nimetim efendim pdihm hazretlerinindir.
Kaymakam Paa,
Bu eyhin mektbuna bir an akdem cevb vermek lzm. Eer Tiflis
zerine sevk olunmak m mnsib, yohsa Daistan zerinden Moskov tarafna
m sevk mnsib, bir gzelce re[y] olunup gelen demine ikrm birle cevbnme tahrr edesin.
- 37 AZERBAYCAN HANLARININ, RAN'DA ORTAYA IKAN AA

MUHAMMED HAN'A KARI OSMANLI DEVLET'NDEN YARDIM
STEKLER
[ran'da ortaya kan Aa Muhammed Han'n durumuna ve
Azerbaycan hanlarndan ua Han brahim Halil Han ile Revan Han
Muhammed Han'n Devlet-i Aliyye'den yardm talebi iin ldr valisine
eliler gnderdiklerine ve Aa Muhammed Han'n harektna gre
gereken tedbirin alnacana dir Erzurum ve ldr valileri ile Bayezid
mutasarrfndan gelen mektuplarn hulsa ettirilip takdm edildii
hususundaki Sadret arz zerine, padiahn takdim edilen evrak
grdn bildiren hatt- hmynu.]
(1204) (1789-1790)
evketl kermetl mehbetl kudretl veliyy-i nimetim efendim pdihm,
Bu defa Erzurum vlisi tarafndan bir takm tahrrt vrd edp ldr vlisinin
dahi bakaca tahrrt ve Revan hannn Erzurum vlisi mrn-ileyhe olarak
Frisiyy'l-ibre kd olmala mrn-ileyhimnn tahrrtlar hulsa ve hn-
mm-ileyhin kd tercme etdirilp manzr- hneleri buyurulmak in takdm-i
hk-i py- mlkneleri klnd. Tahrrt- mezkrenin hulsa-i meli ran'da izhr-
teferrd eden Aa Muhammed Han'n ahvlini ve Azerbaycan hanlarndan ua Han
90
brahim Han ve Revan Han Muhammed Han'n Devlet-i Aliyye'den istimdd

zmnnda Dersadet'e gnderilmek zre mukaddemce ldr vlisi tarafna gelen
demleri bu defa Deraliyye'ye irsl olunduunu ve Aa Muhammed Han'n keyd
mazarratndan huddu muhfaza in levzm- hazm ihtiyta riyet olunmak
lzimeden idini beyndan ibret olup zikr olunan mebslar Dersadet'e vrid
olmala kapu kethuds Sfyan Aa kullarnn hnesine misfir verilmidir.
Mezbrlara ne makle mumele olunmak iktiz eder ise bundan sonra hk-i py-
hnelerine arz olunur. Kald ki cem zamnda ran'da ri ihtill mnkat
olmayup hnn- ran ale'd-devm birbirleriyle mnzaa ve cidl edegelmeleriyle
anlarn mnzaalarna Devlet-i Aliyye'nin mdhalesi iktiz etmeyecei ve Aa
Muhammed Han dedikleri dem dahi karben belsn bulaca her ne kadar ikr ise
dahi mersim-i hazm ihtiyta riyet dahi lzimeden olmala hudd- ran'da olan
muhfzne herhlde muktez-y basret intibh icrya ikdm eylemeleri
mukaddemce tenbh olunmu olup bu defa dahi mersim-i teyakkuz u basrete riyet
eylemeleri tenbh tekd olunaca ve bundan sonra mezbr Aa Muhammed Han'n
tavr u hareketi ne sretleri kesb eder ise ol vakit iktizsna gre amel hareket
klnaca ve ibu Aa Muhammed Han'n baz keyfiyytna dir Byezid Mutasarrf
shak Paa'dan dahi bakaca tahrrt vrd edp hulsa ve huzr- hnelerine arz
olunmala tafsli mtlaalarndan malm- lleri buyurulaca karn-i ilm-i smleri
buyuruldukda fermn evketl kermetl mehbetl kudretl veliyy-i nimetim
efendim pdihm hazretlerinindir.
Manzrum olmudur.
- 38 AA MUHAMMED HAN'IN AZERBAYCAN, RVAN VE GRCSTAN

ZERNE YRYECE
[Kzlba'dan Aa Muhammed Han'n Irak memleketinin ve Fars
beldelerinin bir ksmn ele geirdii, imdiki dncesinin ise
Azerbaycan, rvan ve Grcistan zerine gitmek olduu, bu sebeple Devlet-
ZET VE TRANSKRPSYON
91
i Aliyye'nin Aa Muhammed Han'a kar kendilerine yardm etmesi

hususunda Karaba han tarafndan Sadrazama gnderilen mektup.]
1209 ( 1794-1795)
An vezr-i azam efendimiz edmallh tel imtidde zllihi'l-hl almefrik'l-edn ve'l-el

Azametl hametl celletl fehmetl ecatl sehvetl fersetl kiysetl
nzm- menzm- lem zbt- mezbt- mem menbau'l-adl ve'l insf cmiu'lefk ve'l-eltf adud'd-devleti'l-khire sirc's-saltanati'l-bhire kdvet'l-vzeri'lizm kblet'l-meri'l-fihm rkn-i serr-i sultn saf- mlk-i Sleymn shib-i
mhr-i mihr-s al-hazret-i sadr-r [....] cenb- mstetblarna drer-i daavt-
bil-gyt- sdkne ve gurer-i senevt- bil-nihyt- muhlisne irsl ve ibl
edenden sonra marz- muhlisleri budur ki, Devlet-i Aliyye-i liye zllullhi fi'l-arz
ve melz- klli'l-enm ve melce-i havss u avm olduuyn ben bende-i muhtass
ve ker-i muhlis Atu'llhe ve atu'r-resle ve li'l-emri minkm el-ye, ird ile
habl'l-metn-i inkyda mukayyed olup ol br-gh- lem-penhnn cdde-i
itatinde mdde-i slk-i ubdiyyet yz gsterp yirmi bir sene ve belki ziydedir ki
ahl-i diyr- Rm cerdesinde eref-intizm bulup merhm, mafr rdvn-mekn
Sultn Hamd'nin eyym- haytnda heme benden devlete arza ve andan bana
fermn ve benden ana itat ve ve andan bana inet zuhr ederdi ve andan sonraki
evketl efendimiz serr-i saltanatda talat- tc- cihn-efrzu hurd-i lem-r kimi
ziy-bah- beyne's-sem ve'l-arz oldu. Kide-i sbka zre ne kerre ariz-i ihlstercmelerimiz sitn- melyik-iyna mersl olup masdar- madeletden fermnlar
sudr edp eref-i ziyreti ile keml-i fahr u mbht hsl edp t rz- kymet emr
nehyine muntazr olmamz Hazret-i lim'l-gayb ve'-ehdet'e zhirdir ki
imtislinde zerre mikdr tehallfmz olmaya. Hulsat'l-kelm Devlet-i Aliyye-i
liye'nin hidmet-gzr bendeleriyz. Hssaten ve hl farz- ayn ve ayn- farzdr ki
bu cniblerde vk olan hdiseleri arz edelm. Keyfiyyet-i ahvl bu minvl zredir
ki, Kzlbadan Aa Muhammed Han hurc edp ran mlknde vk olan Irak
memleketin ve Fars beldelerin taht- tasarrufa getrp imdi irdesi budur ki,
Azerbaycan diyrna zim olup rd-hne-i Aras'dan ubr edp evvel benim zerimde
ve sniyen rvan Han Muhammed Han zre ve slisen Grcistan zre al-hze't-tertb
maksd- manzrun kuvve[den] file getre. imden geri emr evketl
efendimizindir. Ricmz budur ki, bize hfz u hrsetleri ve avn inyetleri mer ola
92
ki, inallh tel Devlet-i Aliyye-i liye'nin kuvvet-i ikblleri ile erbb- indnin
ve ashb- sefk fesdnin mddesin mnfecir etmek al-tark's-srat sehl sndr
ve dahi arz- sn budur ki, y ran halk ne crm ve ne gnh etmi ki hen-h-
azam mlik-i rikbi'l-mem sultn'l-berreyn ve bahreyn hfzu'l-Harameyni'erfeyn kaymakm- Resl's-sekaleyn olan evketl efendimiz eltf efkn erzn
klmayup sye-i sadet-pryesin ran toprann zerinden zil edpdr ki
devrnnn her bir gerdiinde h bile bir seffk fessd hurc edp fahr-i kint
efendimizin mmetlerin katl gret edp zyi ve muzmahill etmek de bk eylemez
ve bu arzan hk-i py- tty-s-y mtevakkfn pye-i serr-i hilfet-masre sl
etmek in l-n- necbet siydet-erkn Abdullah elebi mersl olundu. Cem
ahvl ve ahbr ol herfinin zarf- zamrine teslm olunmu ki her gh istinb olunsa
inallhu tel arz eder. Bk eyym- fehmet cellet hamet mstedm bd
(.....)
[1209]
BOA. Hatt- Hmyn, nr. 6748-E
- 39 RVAN HANI DAVUD HAN'IN OLU RIZA BEY'E BR YILLIK

MAAININ DEND
[Gelibolu Cizyesi malndan kendisine balanan maan bir yllk
tutarn aldna dir, sbk irvan Han mteveffa Davud Han'n olu
Rza Bey'in verdii temessk ile denen meblan ad geen cizye
malndan mahsub edilmesi iin Bamuhsebe'den tezkire verilmesine dir
buyuruldu.]
3 N 1216 (7 Ocak 1802 )
Bis-i tahrr-i hurf oldur ki,

Sbk irvan Han mteveff el-Hc Dvud Han'n evldlarna b-bert- lin medne-i Gelibolu Cizyesi mlndan olmak zre avtf- aliyye -i hazret-i cihndrden bu kullarna beher-mh krk yedier guru medr- mamn ibu bin iki yz
ZET VE TRANSKRPSYON
93
on alt senesi Muharremi gurresinden sene-i kmile Zi'l-hiccesi gyetine gelince on iki
aylk be yz altm drt gurua bli olmala mebla- mezbru medne-i
mezbrenin cizyedr olan fahr'l-akrn sadetl [.........] Aa yedinden tammen ve
kmilen ahz kabz olunmala sene-i merkm hesbndan cizyedr- mm-ileyh
yedinde bir ake ve bir habbe mutlebemiz kalmamala tarafmzdan li-ecl-i sened
yedine ibu tahvl it olundu.
Bende
Mehmed Rz
Arz- bendeleridir ki ,
Sbk irvan Han mteveff el-Hc Dvud Han'n olu Mehmed Rz Bey'e
Gelibolu Cizyesi mlndan ehriye krk yedi guru medrma tayn olunmu
olduu mukayyed olmala ibu sene-i mbreke Muharremi gurresinden Zi'l-lhiccesi
gyetine dek on iki ayda iktiz eden be yz altm drt guruun cizyedr tarafndan
ahz kabz eylediini mir mm-ileyhin verdii memhr temesskdr. Derkenr
ve hesb etdirildii zre mebla- mezbrun cizye-i mezkr mlndan mahsbu iktiz
eyledii malm- devletleri buyuruldukda mcebince Bamuhsebe'ye kayd ve rd
ve masraf tezkiresi it olunmak bbnda emr fermn devletl sadetl sultnm
hazretlerinindir.
F 3 Ramazan sene [1]216
- 40 RAN AHININ REVAN'A SALDIRACAI DDASINA KARI

NASIL HAREKET EDLECE
[ran ahnn, Revan Han Muhammed Han zerine harektda
bulunacana dir Byezid Mutasarrf Mahmud Paa'ya tahrrat
gnderdii ifade edilerek ranllarn bu gibi tavrlarna kar nasl
hareket edilmesi gerektiinin bildirilmesi hususunda Mahmud Tayyar
94
Paa'dan gelen kime ile ranllardan gelen Farsa mektuplarn takdim

edildiine dir Sadrazamn arz zerine; padiahn, tahriratlar
grdn belirten hatt- hmynu.]
13 Ra. 1219 (22 Haziran 1804)
Marz- bende-i sadkat-mefrzlardr ki,

Bu esnlar Rusyalu tarafndan ran-zemne tasallut ve Gence ve emsli bir ka
kalalarn tazabbut vukundan h- ran'n mide-i fsidesi galeyn ve klliyetl
leker ile olu Abbas Mirz'y tayn ve Moskovlu zerine revn edp meydn- krzrda Rusyalu ile mukvemete adem-i kudretleri nmyn ise de ahl-i ran'n
mecbl meftr olduklar bed-myeg-i b-r ve kizb-i b-umr lzimesince lf-
acemnelerin terk etmeyerek gy Moskovlu zerine revn olduklarndan garaz-
nihniyyeleri Revan imi sretlerinde bu ana kadar kendlere ser-fr [ve]
mutvaatdan r-gerdn olan Revan Han Muhammed Han zerine hcma karr
vermi sretinde baz harekt- n-hemvreye ibtidr ederek Byezid Mutasarrf
Mahmd Paa kullar tarafna ratb ybis kelimt- b-edebneyi mir iki kta
rakamlar zuhr eylemi olduundan ne gne cevb verilmesi iktiz eder dey paa-y
mm-ileyh kullar bir kta kimesiyle rakamlar cnib-i kerye irsl etmein paay mm-ileyh tarafndan olarak raniyn ile abd-i memlk olduumuz Devlet-i
Aliyye'nin silm [] musft kadm olup el-yevm riyet olunur iken bu gn teklf-i
n-yeste, mersim-i musfta kll mugyir ve ale'l-huss bu gn mevddn feth u
tanzmi uhde-i ciznemde olmayup tarafmdan tahrr olunmas sreti akla
muhlefetde olmas ikr zhir ve bu misill husst ancak der-br- madeletmedra ve ran Seraskerlii makarr olan Erzurum vlilerine tahrr olunmak lzm ve
lbdd olduu briz bhir olman huss- muharrerelerin Bb- l'ye ve Erzurum
vlisine tahrr buyurmalar melinde bir kta tesvd olunup paa-y mm-ileyh
kullarna irslen elileri bu vechile def etdirilmi ise de bast temhd olunduu zre
ahl-i ran'n r ve nmslar olmayup yed bundan sonra dahi n-mlyim harekta
ibtidr ederler, paa-y mm-ileyh kullar baz esbba mebn mtevahh olman
mm-ileyh kullarnn vesir serhadd-i rniyye'de olan kullarnn bu gnlerde telf
ve taltfleri hussuna lutf merhamet ve ran tarafndan f-m-bad bir n-hemvre
harekt vuka gelr ise ne gn mumele olunmak lzm; cevb ile mi yoksa seyf-i
itb ile mi zedleri mstelzim olur, mcerred irde-i aliyye-i kermet-istifdeye
ZET VE TRANSKRPSYON
95
muhtc ve ment olman bu bbda ne vechile emr irde buyurulur ise ir ve

inyet buyurulmak niyz vesle-i arz- ubdiyyetim olmudur. nallh tel
muht- ilm-i lem-r-y veliyy'n-niamneleri buyuruldukda ol bbda ve her hlde
emr fermn ve lutf ihsn devletl inyetl atfetl merhametl refetl veliyy-i
nimet-i b-minnetim kesru'l-lutf ve'l-kerem efendim sultnm hazretlerinindir.
F 13 Ra. sene [1]219
es-Seyyid
Mahmud Tayyar
Tayyar Paa kullarnn kimesidir. Byezid Mutasarrf Mahmud Paa'nn
mrn-ileyhe gelen kimesiyle slif'z-zikr Fris mektblar dahi marz- huzr-
lleri klnd. Mrn-ileyhden ve cnib-i rniyn'dan vrd eden tahrrtn
hulsas hk-i py- hnelerine evvelki gn arz olunup blsna srh ile terkm ve
iret olunduu vechile raniyn ile Devlet-i Aliyye'leri beyninde mnakid olan sulh
u safvet ve urt- ahd muktezs zre tarafeynden yekdierine firr ve iltic eder olur
ise reddi lzimeden ve bu tahrrtn ess Cafer Kulu Han mddesi olup hn-
merkmun res-i hudddan tard ve reddi in mukaddem ve muahhar evmir-i aliyye
irsl olunduu bedhiyytdan ise de hn- merkmu mm-ileyh Mahmud Paa
tasahhubdan fergat etmeyp bu kl kl andan tevelld eyledii zhir olmakla hn-
merkmu al-eyyi-hl zecren ve cebren tard ve def eylemesi in mm-ileyh
Mahmud Paa'ya mekked emr-i l ve tahrrt tesyr ve urt u uhd muktezs zre
raniyndan hudd- hkniyyeye firren geer olur ise kabl olunmamas in
ummen res-i huddda bulunan memrn kullarna evmir-i ekde ve tahrrt
irsliyle iktiz eden vesy ir ve Erzurum Vlisi , Erzurum Valisi; kullar her ne
kadar bu gnlerde mansbna mteveccihen hareket etmek zre ise dahi seran
mtesellimine kd itresiyle vesy-y mezkrenin icrsn tekd ve bi-mennih
tel kendsi dahi mansbna vardkda raniyn ile Devlet-Aliyye beyninde meyyed
olan revbt- silm safvete mugyir olacak hlet vuka getrlmeyerek Devlet-i
Aliyye'yi ol fikirden vreste eylemesi vesys mrn-ileyh kullarna etrfyla telkn
ve tezkr olunduu malm- lleri buyuruldukda emr fermn hazret-i men-leh'lemrindir.
Manzrum olmudur.
96
- 41 RAN-OSMANLI SINIRINDAK HUZURSUZLUK VEREN

HAREKETLER
[ran ehzdesinin Revan Han Muhammed Han ile Hoy Han Cafer
Kulu Han ortadan kaldrmakla grevlendirildii, ran'dan Osmanl
snrlarna girenlere engel olunmas; Murat Paa tarafndan Badat ve
Mu taraflarnda vurulan kervann zararnn ad geenin malndan
denmesi; ran ahnn Gence zerine asker gnderdii ve Acemlerin,
Vehhblerin Hz. Hseyin'in mehedine saldrmasndan dolay Osmanl
snrna hcum ettikleri; ahn Rusyaly imh maksadyla Azerbaycan
topraklarna girdii; erif Paa ve Cafer Kulu Han meselesinin
neticelendirilmesinin iki devlet yararna olduu hususlarnda eski
Erzurum Valisi Tayyar Paa'nn gnderdii tahrrtn hulsas.]
25 Ra. 1219 (4 Temmuz 1804)
Sbk Erzurum Vlisi Vezr-i mkerrem sadetl Tayyar Paa hazretleri

tarafndan vrid olan tahrrtn hulsasdr.
F 25 Ra. sene [1]219
Taraf- Devlet-i Aliyye'den bundan akdem ran cnibine irsl olunan tatarn-
hazret-i Sadret-penhden Abdurrahman ve rif'in bade-hitmi'l-memriyye ol
tarafdan avdetlerinde ran h cnibinden Bb- l'ye ve h- mm-ileyhin vezri
Mirz ef tarafndan savb- mrn-ileyhe olmak zre tatarn- mm-ileyhimya
terfk olunan Mehmed Rz Kulu Han ve Mr Ali nm sefrler mh- Safer'l-hayrn
evstnda Erzurum'a vrid ve vsl olup sefr-i merkm Mr Ali mrn-ileyhe
olarak hmil olduu mektbu takdm etmi ise de mektb- mezkr melinde tasrh
ve mya dir mevdd olmayup sadece arz- muvlt u ihlsdan ibret olduundan
sefr-i merkm mrn-ileyh tarafndan bi'l-istintk kaleme aldrlan takrri bu tarafa
irsl ve kendye cnib-i mrn-ileyhden iktizsna gre cevb-nme itsyla ide
ve isbl klnm ve Bb- l'ye olan sefr-i mm-ileyh Rz Kulu Mehmed Han'n
ZET VE TRANSKRPSYON
97
yanna dahi derhl taraf- mrn-ileyhden mihmndr tayniyle der-br- saltanata

bas tesyr olunmu olduun.
Malm- bbehet-lzm- hneleri olduu zre mehed-i erf-i Hazret-i
mm- Hseyin'e tasallut- Hric vakas Acmn sabr u rmlarn szn ederek
Hric tifesinden ahz- intikm diyesiyle hudd- hkniyyeye tecvzleri
dadaas Badad vlisi kullar tarafndan der-br- saltanat- seniyyelerine tahrr
ve irkm olunmu olduuna binen tife-i Acmn istiknh- ahvlleri lzm
geldiinden baka firr erif Paa Revan Han Muhammed Han'n yanna gidp
ann muvenetiyle ldr taraflarna tasalluta ibtidr ve klliyetl asker ile gelp
yle edeceim byle edeceim dey ercfler neriyle serhaddt- hkniyye
reysnn rhat ve syilerin trumr etmekde olduundan rey-y merkmun
afv- ceryimi hussu mm-ileyh Revan han tarafndan istid olundukda paa-y
merkm gelp zmir tarafnda ikmet eylemek zre ceryim-i sbkasna kalem-i afv u
safh- mlkneleri kede klnd ve bir mddet zmir'de ikmet etdikden sonra f-y
vezretine dahi msade buyurulaca cevb olarak hn- mm-ileyhe yazlm iken
bu sretlere iltift etmeyp paa-y merkmu tasahhubda srr birle icr-y mefsid
diyesine ddnden Acem hnn istiknh- tavr u hareketi hussuna hzr bu
mdde vesle ittihz olunarak tahrrt ile bir dem gnderilmesi ol zamn bi'listicvb hlk lafzn tasdk kmasun in asl hlarna yazlmayarak ol vakit hk-i
py- hmynlarndan bi'l-istzn mutemed'd-devlesi olan Mirz ef Han'a taraf bendegnemden bir kta mektb tahrr ve sz anlar tatarlardan merkm
Abdurrahman ile tesyr olunmu ve hafce Acmn tavr u hareketlerini tecesss
eylemesi tatar- merkm kullarna ifde ve tenbh klnm olduundan tatar- merkm
Tahran'a varup mektbu tebl birle itmm- memriyyet ve avd ricat etmi
olmala getrd tahrrt hulsa etdirilp kendnn kaleme alnan takrriyle maan
takdm-i atebe-i aliyyeleri klnm olduundan mtlaasna rabet buyurulur ise
keyfiyyet muht- ilm-i lleri buyurulur. Kald ki mezbr Cafer Kulu Han mddesi
birka senedir srnp hatt kullar Ordu-y Hmyn'laryla seferde iken
kaymakam paa kullar tarafna ve Ordu-y hne'lerine baka baka tahrrtlar
vrd eylemi olduundan ol zamn hn- mezbrun tard u defi bbnda Erzurum
vlisine ve Byezid ve Kars muhfzlarna evmir-i aliyye ner olunduundan mad
geen sene dahi bu huss in ran'dan yine tahrrt geldikde tekrr katiyy'l-mfd
evmir-i aliyye tesyryla hn- mezbrun al-eyyi-hl hudd- hkniyyeden tard
tekd olunmu iken Byezid mutasarrf melanetden n hn- mezbru istshb
98
birle tard u defi myesser olamam ise dahi bu defa tekrr mekked medded
evmir-i seniyye tasdriyle hn- mezbrun behemehl hudd- hkniyyeden tard u
def olunmas Van ve Kars ve Byezid mutasarrflarna ve Erzurum vlisine tekd
olunaca.
*
Arz- muvlt ihls mil taraf- mrn-ileyhe olan
slif'z-zikr Frisiyy'l-ibre mektb
Kta
1
h- ran'n hzdesi klliyetl askir-i Acm ile Revan eyletini zabt u
teshre memr ve zim olup Revan Han Muhammed Han' ve Cafer Kulu Han'
tedmr idma ihtimm edecek olduundan bu sret nmdr olur ise firr erif
Paa'y ahz girift ile ber-tbk- irde-i Devlet-i Aliyye bu tarafa teslm edecei ve
sret-i mezkreye nazaran Revan han ve Cafer Kulu Han ve Revan eyleti ahlsi
srren ve alenen hudd- Devlet-i Aliyye'ye girzn olmalar lzm gelr ise
imrrlarna mmnaat olunmas ve merkmlar menfr- h olduundan ran
olmayup firren hudd- Osmniyye'ye mrr ederler ise nehb gasb- emvlleri ve
idm izleleri h- mm-ileyhin mahzzyyeti olur mdde idi ve hasbe'l-iktiz
h tarafndan inet-i asker zmnnda arz- matlab olundukda hudd- ran'a kf bu
tarafdan asker tayn klnmak istidlar olduu ve geen sene Badad krbn Murad
Paa tarafndan gret olundukda Topuzlu ve Gbnl ve Tebrizli onbe nefer tccr
bulunup Murad Paa bir mikdr mebli ile merkmlar iskt etmi ise de elli be res
ecns- hayvntlarn ve yz elli gurularn vermediinden zikr olunan ake ile
hayvntn istirddn ve slif'z-zikr krbn gret olundukda zyit- emvlleri
mukbili olmak zre el-n Erzurum'da Glba'nda Maho'nun hannda mtemekkin
Hac Sefer Alinm ran'ye Murad Paa bin be yz guru verp mebla- mezkr
beyne't-tccr taksm olundukda Baba nm rannin hissesi olan iki yz guruu
vermemi olduundan bu meblan Hac Sefer'den alnup shibine teslm olunmasn
ve Hoy ve Tebriz tccrlar stanbul'dan gelrler iken Mu topranda Murad Paa
hilf- knn bunlardan kahren ve cebren gmrk ve bc nmyla yz seksen guru
ahz etmi olduundan mebla- mezbrun dahi paa-y mm-ileyhden istirddn
niyz eylediklerini ve h- ran'n ve hzdenin hareketleri ve Gence zerine asker
gnderdikleri ve Rusyalu'ya dir bir ess mdde var ise de Abdurrahman Aa'nn
ZET VE TRANSKRPSYON
99
takrr ifdesinden malm olaca ve buna dir sefreti mteferritndan dier

istid olmad ve bu vechile takrri sahh olduu husstn mbeyyin mrn-ileyh
tarafndan sefr-i merkm Mr Ali'nin kaleme aldrlup bu tarafa takdm olunan
slif'l-beyn takrr kd
Kta
1
fde-i hl kablinden idi.
Cnib-i ran'a azmet ve avdet eden merkm Tatar Abdurrahman ve mevcd-
maiyyeti olan tatarlarn keyfiyyet-i memriyyetleri hmil olduklar tahrrtdan
mstebn olaca ve tatar- merkm ve rfeks iyb zehblarnda dr- env-
tab ve dyn olduklar erbb- vukfdan tahkk olunduu beynyle merkm ve
rfeksnn bu bbda mazhar- mkft klnmalar muktez-y n- saltanat-
seniyyeden idin mrn-ileyh iki kta kime ve bir kta mektbunda tahrr eder.
*
Tatar- merkm Abdurrahman'n
tercmesidir.
hmil
olduu tahrrtn hulsa ve
Devlet-i Aliyye ile raniyn beyninde derkr olan silm safvet keyfiyytna ve
erif Paa mddesine dir gnderilmi olan tahrrt- hazret-i Sadret-penhnin tatar merkm Abdurrahman ve rif vestatyla vuslnden ve intizm- mehmm-
memleketeyn-i feshateyn hussunda masrfiyeti tahrrt- mezkre mefhminden
mberhen mstefd olan mes ve ihtimm ol cnibden dahi bnyn- kadm'lerkn- vidd ittihda bis-i izdiyd istihkm olduundan bahisle mm-ileyh
erif Paa hussuna taraf- Devlet-i Aliyye'den bu gyetde itin ve mblt olunduu
pde olunduuna binen ol cnibden dahi ihtimm olunmayup ancak bu evnda
Rusyalu'nun tedmriyn hzde-i ran askir-i kesre ile ol hudda memr olup
mtekben mevkib-i h- ran dahi ol azmete mteheyy[i] olmala safaht-
Azerbaycan mahall-i huyl-i ecnd oldukda merkm erif Paa men-y Devlet-i
Aliyye'ye teslm olunarak ser-eme-i mslemet musaff klnacana binen bermuktez-y silm safvet Cafer Kulu Han dahi taraf- Devlet-i Aliyye'den matrd
100
olup ya mukayyeden ol tarafa isr veyhud ser-i pr-ru perde-i seyf-i cez
klnmas muvfk- tarka-i muvfakat grndn ve bu makle tarafeyne hin
ehsn defi devleteyn hayr-hhlarna lzm olduu mutemed'd-devle-i ran Mirz
ef Han cnib-i hazret-i Sadret-penhye olarak bir kta Trkiyy'l-ibre
Bu mdde mutemed'd-devle-i ran Mirz ef Han'n taraf- kerneme olan
mektbu hulsas olup Deraliyye'ye olarak gnderdikleri sefrlerinin dahi birka
gne kadar Dersadet'e vrd edecei tatar- merkmun takrrinden mstebn
olmala sefr-i merkmun hmil olduu evrk dahi manzr oldukdan sonra iktiz
eden ecvibesi tahrrine ibtidr olunaca.
*
Baz yt- beyyint ve elkb u ibrt ile temhd-i mukaddemtdan sonra
mutemed'd-devle-i ran Mirz ef Han cnibine irsl olunan tahrrt- smiyenin
mahalline sli hussuna dir gnderilen mektb- lnin vuslnden bahisle tahrrt-
merkmeyi hmili olan tatar- merkm Abduurrahman ile mahalline ibl u irsl
etmi ve iktiz eden cevb-nme ile tatar- merkm muvedet eylemi olduunu ve
bundan byle ir buyurulan hidemtda eryit-i hsn-i ihtimm icr edeceini
Tebriz Han Ahmed Han bir kta Frisiyy'l-ibre arzasnda tahrr eder.
fde-i hl kablinden idi malm- lleri buyuruldukda herhlde emr
fermn hazret-i veliyy'l-emr ve'l-ihsnndr.
raniyn'n bunda hi kabahati yok ve szleri doru. O herifi nin
teshub eyliyorlar. edd fermn gitsn. Elbette def eylesnler.
- 42 RVAN HANLARINDAN MTEVEFF DAVUD HAN LE RAN

EHZDES MTEVEFF SM MRZ'NIN ALELERNE BALANAN
MAALARIN ALINDII
ZET VE TRANSKRPSYON
101
[irvan hanlarndan mteveff el-Hac Davud Han ile ran

ehzdelerinden mteveff Sm Mirz'nn ailelerine Gelibolu Cizyesi
malndan balanan maalarn alndna dir ilgililerin verdikleri
temesskler ile denen parann adgeen cizye malndan mahsub edilmesi
iin Bamuhsebe'den tezkire verilmesine dir buyuruldu.]
28 Z. 1223 (14 ubat 1809)
Bis-i tahrr-i hurf oldur ki,

Sbk irvan Han mteveff el-Hc Dvud Han'n evldlarna b-bert- erfi l-n avtf- aliyye-i hazret-i cihn-drden bu kullarna inyet ihsn buyurulan
beher-mh yirmi yedier buuk guru olmak zre medr- mamn ibu bin iki yz
yirmi senesi mh- Muharrem'l-harmn gurresinden sene-i kmile Zi'l-hiccesi
gyetine gelince bir senede mtemi olan yz otuz gurua bli olmala mebla-
mezbru Gelibolu Cizyedr olan fahr'l-akrn sadetl Feyzullah Aa yedinden
tammen ve kmilen ahz kabz olunmala sene-i merkme hesbndan cizyedr-
mm-ileyh yedinden bir ake ve bir habbe bakymz kalmamala tarafmzdan ibu
sened ibrz olundu. Vakt-i hcetde sened ibraz oluna.
F gurre-i M. Sene 1223
Bende
Hafize Hanm
Tabi-i el-Hc
Dvud Han
Vech-i tahrr-i hurf oldur ki,

Medne-i Gelibolu'da medfn ran ehzdelerinden Sm Mirz'nn evld [] yl
ve etblarna ber-vech-i ocaklk Gelibolu Cizyesi cibyeti mlndan tahss buyurulan
mhiyye yz seksen guru on pre b-bert- erf-i l-n avtf- aliyye-i
cihn-drden inyet ihsn buyurulan mhgnelerimizi ibu bin iki yz yirmi
senesine mahsben Muharrem'l-harmn gurresinden Zi'l-hiccenin gyetine gelince
bir senede mctemi olan drt bin beyz doksan dokuz guru mhgnelerimizi
102
Gelibolu Cizyedr sadetl [......] Aa yedinden tammen ve kmilen ahz, sene-i

merkmeye mahsben mebli-i mezbru ahz kabz eyledik.Aa-y mm-ileyh
zimmetinde bir ake ve bir habbe alacamz olmad ecilden yedine ibu memhr
sened it olundu.Bi-mennih tel hn-i iktizda ibrz oluna, ve's-selm.
Bende
Bende
Yakub
Kethd-y
ehzde-i ran
Mehmed Edib
bn-i
Ferec Mirz
ehzde-i ran

Taraf- Devlet-i Aliyye'den b-fermn- l-n ihsn- hmyn buyurulan on
dokuz buuk guru mhgnelerimizi ibu bin iki yz yirmi senesi Muharrem'lharmn gurresinden Zi'l-hicce gyetine gelince bir senede mctemi olan iki yz otuz
drt guru olmak zre hl Gelibolu kefere cizyedr sadetl[...] yedinden ahz
kabz eylediimiz ecilden yedlerine ibu temessk it olundu. Hurrire f't-trhi'lmezbr.
Bende
Mr Mustafa
Birderzde-i el-Hc
Dvud Han- merhum

Taraf- Devlet-i Aliyye'den b-fermn- l ihsn- hmyn buyurulan alt yz
yetmi be guru rub mhgnelerimizi ibu bin iki yz yirmi senesi mh-
Muharrem'l-harmn gurresinden Zi'l-hiccet'-erfe gyetine gelince bir senede
mctemi olan sekiz bin yz dokuz guru olmak zre hl Gelibolu kefere cizyedr
ZET VE TRANSKRPSYON
103
sadetl [.....] yedinden ahz kabz ve cizyedr- mm-ileyhin zimmetinde sekiz bin
yz dokuz gurudan bir akem kalmayup yedlerine ibu temessk it olundu. Hurrire
fi't-trhi'l-mezkr.
Bende
Mr Mustafa
Birderzde-i el-Hc
Dvud Hn- merhm
Gelibolu'da meks ikmet eden el-Hc Dvud Han ve ran ehzdesi Sm
Mirz'nn yl evld ve etbnn senev muayyen olan on bin iki yz altm
dokuz guru medr- malar Gelibolu Cizyesi mlndan ber-vech-i ocaklk
verlegeldii mukayyed olmala ibu yirmi senesi Muharremi gurresinden Zi'lhiccesi gyetine dein mstahkk olduklar malarnn cizye-i merkme mlndan
ahz olunduunu mir mm-ileyhimin verdikleri memhr temesskleridir.Malm-
devletleri buyuruldukda sbk ve hesb etdirildii zre mebla- mezbrun cizye-i
merkme mlndan mahsbiyn Bamuhsebe'ye kayd ve tezkiresi it olunmak
bbnda emr fermn devletl sadetl sultnm hazretlerinindir.
28 Z. sene [122]3
BOA. Cevdet Hriciye nr. 2282
- 43 ESK EK VE RVAN HKM SELM HAN'IN ERZURUM'DAN

ANKARA'YA GETRLMES VE MAA BALANMASI
[Osmanl Devleti'ne iltica eden eski eki ve irvan Hkimi Selim

Han'n, ikmet ettii Erzurum'dan Ankara'ya getirilerek kendisine maa
balanmas hususunda Erzurum Vlisi Vezir Mehmed Emin Raf Paa ile
Ankara nibine gnderilen hkm.]
Evhir-i R. 1237 ( 24 Ocak 1822)
104
Hl Madin-i Hmyn'um Emni ve Erzurum Vlisi ve bi'l-istikll ark

Cnibi Seraskeri Sadr- esbak Vezrim Mehmed Emin Raf Paa icllehya ve
Ankara nibine hkm ki,
Sbk eki ve irvan Hkimi olan Selim Han dmet melhi bundan akdem
Erzurum'a vrd ile sye-i Devlet-i Aliyye'me iltic etmi olduuna binen hn-
mm-ileyhe ma tayniyle bir mddetden ber Erzurum'da tevkf ve ikme
olunmu ve hasbe'l-mnsebe ol civrdan ma tertb klnm ise de el-hlet hzih
hn- mm-ileyh Ankara'ya gelp anda ikmet etmek ve muahharan bi'l-cb ref
olunmak (....) mukbil yine semt civrda mnsib mldan havle olunmak zre
kendsne yine ma tertb klnmas hussuna bu defa irde-i seniyye-i mlknem
taalluk edp ol bbda hatt- hmyn- inyet-makrnum eref-p- sahfe-i sudr
olmala sen ki serasker-i hamiyyet-gster-i mrn-ileyhsin vusl-i emr-i erfimde
keyfiyeti hn- mm-ileyhe ifde ederek tarafndan yanna demler terfkyle
Ankara'ya izm irsli hussuna mbderet eylemen fermnm olman mahssan
ibu emr-i cell'l-kadrim sdr ve [......] ile tesyr olunmudur. mdi hn- mmileyhin yanna tarafndan demler terfkyle Ankara'ya izm olunmas matlb-
pdihnem olduu ve ma hussu der-dest-i tanzm idi malmun oldukda bervech-i merh amel harekete msraat eyleyesin. Ve sen ki nib-i mm-ileyhsin,
vuslnde hn- mm-ileyhi ol tarafda bir mnsib mahalle ikme birle levzm-
mihmn-nvz ve riyetin icrsna dikkat ve keyfiyeti Dersadet'ime ilma
mbderet eylemen bbnda.
F Evhir-i R. sene [12]37
- 44 REVAN SERDARI VE KARDENN RUSLARI YENDKLER
[Revan serdar ve kardei Hasan Han'n Abadan kalesini

kuattklar ve iinde olan Ruslar, Karakilise'ye snmalarna ramen
oraya da hcum edip kldan geirdikleri; blgedeki Terekemelerin
evlerinin kaldrlp Revan taraflarna gnderildildii Gmr kazasnn
baz kylerinin Gmr'den Acem tarafna gtrld, baz kylerinin de
Magazberd Beyi erif Aa'ya teslim edildii ve han ehzdelerin Tiflis'e
ZET VE TRANSKRPSYON
105
hcum etme dncesinde olduklar hususlarnda Ahsha Muhfz smail

Hakk'nn kimesi.]
25 R. 1241 (7 Aralk 1825)
Devletl merhametl veliyy-i nimet-i b-minnetim efendim sultnm hazretleri,

Revan serdr ve karnda Hasan Han Abadan kalasn muhsara ve tazyk ve
iinde olan kffr- Moskovlu mukvemet edemediklerinden kalay brakup
Karakilise'ye tahassunlarnda yine zerlerine hcm edp tamm galebelerinden
tahassun eden Moskovlu'yu kldan gerp yedi yz Terekeme evlerin kaldrup
Revan tarafna gndermiler ve Gmr kazsnn dahi drt pre karyesini serdr-
mm-ileyh Acem tarafna ve drt pre karyenin enliini dahi Kars havlsinde
Magazberd Beyi erif Aa'ya teslme kends gidp Magazberd'e ikd etdirmi ve ol
taraflarda Gmr'den mad bir yerde enlik kalmadn nakl ve takrr etmidir ve
bundan mad han ehzdeler verdan klliyetl asker ile Tiflis zerine vrd ve
muhrebe kaydnda olduklarn dier arzalarmz tatara teslmden sonra pazar ertesi
sat dokuz sularnda ldr tarafndan gnderilmi olan css Terekeme Hseyin
haber verp her ne kadar ibu zikr olunan havdist malm- veliyy'n-niamleri
olmas karb-i mlhaza ise de li-ecli'l-ihtr terkm ve takdme ictir olunmudur. Bimennih tel led-esadi'l-vusl malm- devletleri buyuruldukda bk emr
F 25 R. sene [12]41
es-Seyyid
smail Hakk
- 45 -
106
BZI DN BDET VE HKMLERN YERNE GETRLMES N

RUSYA'DAK MSLMAN HALKA HALFE TARAFINDAN ZN
VERLMES
[Cuma ve bayram namazlar ile baz dn hkmlerin yerine
getirilmesi iin Rusya Mslmanlarna halife tarafndan genel bir
izinnme verilmesi konusunun, eyhlislmlk makmndan izne gerek
olmadnn bildirilmesi dolaysyla ve Petersburg Sefret-i
Seniyyesi'nden Rus Hkmeti'nin bu konudaki tavr hakknda bir yaz
gelmesi sebebiyle cevapsz braklmasnn uygun olacana dir Meclis-i
Vkel mazbatas.]
4 L. 1306 ( 3 Haziran 1889)
Hulsa-i Meli
Rusya memlikinde bulunan ahl-i slmiyyenin ikme-i salt- cuma ve deyn
ve ahkm- dniyye etmeleri in taraf- eref-i hilfet-i uzmdan izn-i mm sudriyle
tastr-i evmirde beis yoise de bu sretin Rusya Hkmeti'nce ne yolda telakk
olunaca hakknda sebk eden ira cevben Petersburg Sefret-i Seniyyesi'nden
vrid olan tahrrt tercmesinin leffiyle mukaddem resen ve muahharan tekden
Hriciye Nezreti'nden mebs tezkire zerine Meclis-i Tedkkt- eriyye'den it
klnan mzekkirenin gnderildiine dir f 13 N. sene [1]306 trhli tezkire-i
Mehat-penh krat olundu.
Karr
Mezkr mzekkire meline ve slif'l-beyn tahrrt tercmesi mnderictna
nazaran memlik-i ecnebiyyede bulunan Mslimnin bil-izin ikme-i salt- cuma
ve deyn edebilecekleri mukaddem makm- Mehat-penhden tebl klnd
anlalmasna ve Msy Kirs'in sefret-i seniyyeye vk olan ifdesine gre, bu iin
mesktn-anh bralmas muvfk- hl maslahat grnmesiyle ibu evrkn hfz
tezekkr klnd.
4 evvl sene [1]306
BOA. Meclis-i Vkel Mazbatas, nr. 43/59
- 46 -
ZET VE TRANSKRPSYON
107
RUSYALI MSLMAN HACILAR N CDDE'DE

KONSOLOSLUK AILMASI
[Rusya tebeasndan olup hacca giden Mslmanlarn saylarnn

okluu ve Cidde'den gemeleri sebebiyle, Rusya Devleti'nin Cidde'de bir
konsolosluk ama isteine olumlu cevap verilmesine dir irde-i seniyye.]
20 Ra. 1308 (2 Kasm 1890)
Bb- l
Dire-i Hriciyye
Mektb Kalemi
Aded
1061
Huzr- mel-mevfr- hazret-i Sadret-penhye,
Marz- ker-i kemneleridir,
f-y hacc- erf in her sene gitmekde olan Rusyalu Mslmnlarn kesreti
ve bunlarn Cidde'den mrr etmekde olduklar cihetle Rusya Devleti cnibinden
Cidde'de bir konsolosluk ihds olunaca cnib-i sefretden ifde klnm ve tebea-i
merkmeden olan hucccn oradan mrr etmekde olduklar vesir devletler
tarafndan mahall-i mezkrda konsoloslar bulundurulmakda idi hasebiyle bu bbda
cevb- redd itsna medr olur esbb ve delilin mefkdiyyetine nazaran icr-y
cb ment- irde-i aliyye-i hazret-i Sadret-penhleri bulunmu olmala emr
fermn hazret-i veliyy'l-emrindir.
F 6 Rebu'l-evvel sene 1308
ve
Hriciye Nzr
F 8 Tern-i Evvel sene 1306
Bende
Sad
Bb- l
Meclis-i Mahss
108
Hriciye Nezreti'nin miyne-i ciznemizde krat ve mtlaa olunan

tezkiresinde f-y hacc- erf in her sene gitmekde olan Rusya tebeasndan
bulunan Mslmnlarn kesreti ve bunlarn Cidde'den mrr etmekde olduklar
cihetle Rusya Devleti cnibinden Cidde'de bir konsolosluk ihds olunaca cnib-i
sefretden ifde olunduundan bahisle icr-y cb der-miyn olunup vk tezkire-i
mezkrede dahi muharrer olduu zre tebea-i merkmeden olan hucccn oradan
mrr etmekde ve dier baz devletler tarafndan mahall-i mezkrda konsoloslar
bulundurulmakda olmasna ve devlet-i mrn-ileyh cnibinden tayn olunacak
konsolosun slmdan olaca dahi ifdt- vkadan anlalmasna mebn bu bbda
sefrete cevb- muvfakat its bi't-tensb tezkire-i mezkre leffen arz u takdm
klnd ise de ol bbda ve ktbe-i ahvlde emr fermn hazret-i veliyy'l-emr
efendimizindir.
F 19 Rebu'l-evvel sene [1]308
F 21 Tern-i Evvel sene [1]306
Sadr- azam
eyh'l-islm
r-y Devlet Resi
Mehmed Kmil
b. Slih
mer Ltfi b.
Mehmed Rauf
Ahmed rif
Serasker
Bahriye Nzr
Dhiliye Nzr
Ali Sib
Hasan Hsn
Hriciye Nzr
Meclis-i Vkel'ya memr
Adliye Nzr
Sad Paa
Hn-i temhrde bulunamad.
Es-seyyid
Hseyin Rza
Mliye Nzr
Evkf- Hmyn Nzr
Ticret ve Nfia Nzr
Zihni
Marif Nzr
Sadret Mster
Mnif Paa
Hn-i temhrde bulunamad.
______
Bb- l
Dire-i Sadret
ZET VE TRANSKRPSYON
109
med-i Dvn- Hmyn

Devletl efendim hazretleri,
f-y hacc- erf in her sene gitmekde olan Rusya tebeasndan bulunan
Mslmnlarn kesreti ve bunlarn Cidde'den mrr etmekde olduklar cihetle Rusya
Devleti cnibinden Cidde'de bir konsolosluk ihds olunaca cnib-i sefretden ifde
olunduu beyniyle icr-y cbna dir Hriciye Nezret-i Cellesi'nin tezkiresi
zerine cereyn eden mzkereyi hv Meclis-i Mahss- Vkel'dan tanzm olunan
mazbata melffiyle arz u takdm klnm olmala ol bbda her ne vechile emr
fermn- hmyn- hazret-i pdih eref-snh u sudr buyurulur ise mantk- lsi
infz edilecei beyniyle tezkire-i senver terkm klnd efendim.
Sadr- azam
Kmil
Marz- ker-i kemneleridir ki,

Resde-i dest-i tazm olup melfflariyle manzr- l buyurulan ibu
tezkire-i smiye-i Sadret-penhleri zerine mcebince irde-i seniyye-i cenb-
pdih eref-mteallk buyurulmu olmala ol bbda emr fermn hazret-i
veliyy'l-emrindir.
Ser-ktib-i
Hazret-i ehriyr
Bende
Sreyy
BOA. rde Meclis-i Mahss, nr. 4980
- 47 -
110
NAHIVAN ERMENLERNN RUSYA HARBYE NZIRINA ZYFET

VERDKLER
[Rostof ehrine gelen Rusya Harbiye nzrna, burada bulunan

Nahvan Ermenileri tarafndan bir ziyfet verildii hussunda Rostof
ehbenderlii'nden alnan tahrrat tercmesinin takdim edildiine dir
Sadret tezkiresi.]
8 Ca. 1313 ( 27 Ekim 1895)
Bb- l
Nezret-i Umr- Hriciyye
Tercme Odas
Aded
Hriciye Nezreti'ne f 10 Tern-i Evvel sene [12] 95 trhiyle Rostof
ehbenderlii'nden vrid olan 40 numaralu tahrrtn tercmesidir.
Rusya Harbiye nzr dn Rostof'a muvsalatla muvakkaten burada bulunan
askire bir resm-i geid icr etdirmi ve "Nahvan" Ermenileri tarafndan erefine
it olunan ziyfetde hzr bulundukdan sonra bugn avdet eylemidir. Emr fermn
Bb- l
Dire-i Hriciyye
Mektb Kalemi
Aded
3489
Huzr- sm-i hazret-i Sadret-penhye,
Rusya Harbiye nzrnn Rostof'a muvsalatla muvakkaten orada bulunan askere
bir resm-i geid icr etdirmi ve "Nahvan" Ermenileri tarafndan kend erefine it
olunan ziyfetde hzr bulundukdan sonra avdet eylemi olduunu mir Rostof
ehbenderlii'nden vrid olan 10 Tern-i Evvel sene [12]95 trhli ve krk numaral
ZET VE TRANSKRPSYON
111
tahrrtn tercmesi leffen takdm klnmala emr fermn hazret-i veliyy'lemrindir.

F 5 Cemziye'l-evvel sene [1]313
ve
Hriciye Nzr
Bende
(mza)
Bb- l
Dire-i Sadret
med-i Dvn- Hmyn
969
Rusya Harbiye nzrnn Rostof'a muvsalatla muvakkaten orada bulunan askere
bir resm-i geid icr etdirdiine ve ifdt- sireye dir Rostof ehbenderlii'nden
alnan tahrrt tercmesi manzr- l buyurulmak in Hriciye Nezret-i Cellesi'nin
tezkiresiyle arz u takdm klnd efendim.
F 8 Cemziye'l-evvel sene 1313
Sadr- azam
Kmil
BOA. Yldz Sadret Huss Marzt, nr. 338/45
- 48 OSMANLI DEVLET'NCE ERMENLERLE LGL OLARAK RAN VE

RUSYA DEVLETLER NEZDNDE YAPILAN GRMN SONUCU
[ran Ermenilerine datlmak zere Selmas ehrindeki bir

Ermeninin evinde saklanan drt yz adet tfein ran Hkmeti
tarafndan ele geirilerek Tebriz'e gnderildii ve Rusya'da da
Ermenilere kar gsterilen iddetin gnden gne artt hususlarnn
112
Erzurum Vilyeti'nden telgrafla bildirildiine ve bu durumun Hriciye

Nezreti'nce her iki devlet nezdinde yaplan giriimlerin
olduuna dir Sadret tezkiresi.]
bir sonucu
7 . 1313 (23 Ocak 1896)
Bb- l
Dire-i Sadret-i Uzm
Mektb Kalemi
Aded
Erzurum Vilyeti'nden vrid olan ifre telgraf-nme hallidir.
ran Ermenilerine datlmak zre memlik-i rniyyede vk Selmas ehrinde
bir ok vakitden ber Ermeni hnesinde ihf edilen drt yz aded nev-cd tfeng ran
Hkmeti tarafndan tutulup Tebriz'e gnderildii ve Rusya'da Ermeniler hakkndaki
eser-i iddetin gnden gne tezyd etmekde idi Byezid Mutasarrfl'nn ir
zerine bery- malmt marzdur.
F 9 Knn- Sn sene [1]311
Vli
Rauf
Bb- l
Dire-i Sadret
med-i Dvn- Hmyn
1897
ran Ermenilerine datlmak zre memlik-i rniyyede vk Selmas ehrinde
Ermeni hnesinde ihf edilen drt yz aded nev-cd tfengin ran Hkmeti
tarafndan tutulup Tebriz'e gnderildii ve Rusya'da Ermeniler hakknda ire
olunmakda olan iddetin gnden gne tezyd etmekde olduu Byezid
Mutasarrfl'ndan bildirildiine dir Erzurum Vilyeti'nden gelen telgraf-nme
manzr- l buyrulmak in arz u takdm klnm ve teebbst- vka ran ve
Rusya Ermenileri hakknda vuk bulan rivyt zerine mesbk olan irta mebn
ZET VE TRANSKRPSYON
113
Hriciye Nezret-i Cellesi'nce Rusya ve ran devletleri nezdinde icr olunan teblgt
netcesi bulunmu olmala hk-i py- hmyn- hilfet-penhye arz mtemenndr
efendim.
F 7 abn sene [1]313
Sadr- azam
Rifat
BOA. Yldz Sadret Hussi Marzt, nr. 344/65
- 49 ERMENLERN HEFTUVAN'DA KALE N ETTKLER

HABERNN ASILSIZ OLDUU
[Ermenilerin Heftuvan'da toplandklar ve kilise eklinde bir kale

in ettikleri eklindeki haberlerin aslsz olduunun ran Sadret
makamndan bildirildii hususunda Tahran Sefret-i Seniyyesi'nden
alnan telgrafn takdim edildiine ve bu konuda Seraskerlik'e bilgi
verildiine dir Sadret tezkiresi.]
12 . 1313 (28 Ocak 1896)
Bb- l
Dire-i Hriciyye
Mektb Kalemi
Aded
Tahran Sefret-i Seniyyesi'nden vrid olan 16 Knn- Sni sene [12] 96 trhli
ve numaral telgraf-nmenin hallidir.
Otuz be numaral telgraf-nmeye zeyldir.
114
Azerbaycan'dan alnan cevba gre Heftuvan'da Ermenilerin tecemmuu ve

kilise eklinde kala bin etdikleri vesire hakkndaki ahbrn katiyyen b-ess
olduu Sadret-i rniyye'den b-takrr bildirilmidir.
Bb- l
Dire-i Hriciyye
Mektb Kalemi
Aded
4734
14 Receb sene [1]313 trhl tezkire-i kerye zeyldir: Azerbaycan'dan alnan
cevba nazaran Heftuvan'da Ermenilerin tecemmuu ve kilise eklinde kala bin
etdikleri vesire hakkndaki ahbrn katiyyen b-ess olduu Sadret-i rniyye'den
b-takrr bildirildiini mil Tahran Sefret-i Seniyyesi'nden vrid olan 16 Knn-
Sn sene [12]96 trhl ve numaralu telgraf-nmenin halli leffen takdm klnm
olmala emr fermn hazret-i veliyy'l-emrindir.
F 5 abn sene 1313
ve
F 8 Knn- Sn [1]311
Hriciye Nzr
Bende
Tevfik
Bb- l
Dire-i Sadret
med-i Dvn- Hmyn
1945
Azerbaycan'dan alnan cevba gre Heftuvan'da Ermenilerin tecemmuu ve
kilise eklinde kala bin etdikleri hakkndaki ahbrn katiyyen b-ess olduu
Sadret-i rniyye'den bildirildiine dir Tahran Sefret-i Seniyyesi'nden gelen
telgraf-nme manzr- l buyurulmak in Hriciye Nezret-i Cellesi'nin tezkiresiyle
ZET VE TRANSKRPSYON
115
maan arz u takdm klnm ve taraf- vl-y Serasker'ye malmt verilmidir

efendim.
F 12 abn sene [1]313
Sadr- azam
Rifat
- 50 NAHIVAN LE ERVAN ARASINDA ERMEN EKIYA ETES

TOPLANDII
[Drt yz kiilik bir Ermeni ekya etesinin topland mahallin,

Nahvan ile Van arasnda deil, Nahvan ile Revan arasnda olduunun
tesbit edildii ve her iki ehrin de Rusya topraklarnda bulunmasndan
dolay, alnan haberin aslsz olabileceine dir Van'dan gnderilen
telgrafnme.]
23 S. 1314 (3 Austos 1896)
Yldz Saray- Hmynu

Bakitbet Diresi
Van'dan ifre telgraf-nme.

C. 20 Temmuz sene [1]312. Drt yz neferden mrekkeb Ermeni eky
etesinin tecemmu etdikleri mevki Nahvan ile Van arasnda olmayup Nahvan ile
Revan aralar olduu tahkk edilmi ve u memleketlerin her ikisi dahi Rusya
lkesinde bulunmasna nazaran bu haberin pek de makrn- shhat olamamas lzm
gelecei zannnda bulunulmu idi marzdur.
116
F 22 Temmuz sene [1]312

Yvern-
Hazret-i ehriyrden
Ferk
Sadeddin
BOA. Yldz Mtenevv Marzt, nr. 144/132
- 51 KAIZMAN'DA ERMENLERE AT SLAHLAR BULUNDUU
[Kazman'daki mahall hkmete, Osmanl snr hatt yaknnda,

Ermenilere ait ok sayda son sistem tfek ve bunlara ait fiek
bulunduuna dir Kars Baehbenderlii'nden alnan telgrafn takdim
edildii hususunda Sadret tezkiresi.]
18 Z. 1317 ( 21 Nisan 1900 )
Bb- l
Dire-i Hriciyye
Tercme Odas
Aded
Hriciye
Nezreti'ne
16
Nisan
sene
[1] 900
trhiyle
Kars
Baehbenderlii'nden vrid olan 27 numaralu telgraf-nmenin tercmesidir.

Kazman Hkmet-i mahalliyyesi hatt- hudd kurbnde Ermenilere id yirmi
bin aded fienk ile yeni sistemde seksen iki aded tfenk bulmudur. Bu ie mteallk
tahrrt derdest-i takdmdir.
Bb- l
Dire-i Hriciyye
ZET VE TRANSKRPSYON
117
Mektb Kalemi
Aded
303
Kazman Hkmet-i mahalliyyesinin hatt- hudd kurbnde Ermenilere id
yirmi bin aded fienk ile yeni sistemde seksen iki aded tfenk bulduunu ve bu
bbdaki tahrrtn derdest-i irsl olduunu mil Kars Baehbenderlii'nden ahz
olunan 16 Nisan sene [1]900 trhli ve yirmi yedi numaralu telgraf-nmenin tercmesi
leffen arz u tesyr klnm olmala emr fermn hazret-i veliyy'l-emrindir.
F 17 Zi'l-hicce sene 1317
ve
Hriciye Nzr
F 4 Nisan sene [1]316
Bende
Tevfik
Bb- l
Dire-i Sadret
med-i Dvn- Hmyn
1634
Kazman Hkmet-i mahalliyyesinin hatt- hudd kurbnde Ermenilere id
yirmi bin aded fienk ile yeni sistemde seksen iki aded tfenk bulunduunu hv Kars
ehbenderlii'nin telgraf-nmesi, Hriciye Nezret-i Cellesi'nin tezkiresi arz u
takdm klnd efendim.
F 18 Zi'l-hicce sene [1]317
Sadr- azam
Rifat
- 52 -
118
RUS HKMET'NN BAZI ERMENLER DE EDECENE

DR HABER VE RUSYA'DAN HCRET EDECEK MSLMANLARIN
KABL
[Rus Hkmeti'nin, askerlik grevini yapmayan Ermenileri ide

edeceine dir alnan haber zerine, Rus elisinin byle bir ey
olmayaca konusunda teminat verdii, ancak baz kiilerin Mslman
kisvesi altnda Osmanl lkesine gelmeleri ve devletin de Bosna ve
Bulgaristan muhacirlerinin isknlar ile uramas sebebiyle, Rusya'dan
gelecek hibir muhacirin kabul edilmemesi iin bir karar alnarak
padiaha arz edilmesi hususundaki irde-i seniyye zerine; Rusya'dan
gelecek Mslman muhacirlerin, iki devlet arasnda belirlenen bir usul
erevesinde kabul edilmelerinin Osmanl Hkmeti'nce daha nce kabul
edilmi olduu, fakat daha sonra baz Mslman muhacirlerin bu usule
uymadklar, ancak Mslman muhacirlerin kabul iin iki devlet
arasnda daha salam bir usl belirlenerek meselenin halledilebilecei,
bu sebeple konunun Rus elisi ile mzkere edilmek zere Hriciye
Nezreti'ne havlesinin uygun olacana dir Meclis-i Mahss
mazbatasnn takdim edildii hususunda Sadret tezkiresi.]
21 N. 1319 ( 1 Ocak 1902 )
Bb- l
Meclis-i Mahss
2563
Rusya'da bulunan Ermenilerden hidmet-i askeriyyeyi f etmeyenlerin
Memlik-i hne'ye idelerine dir bir teebbs olduu istihbr olunup halbuki bu
Ermenilerin idelerinden klliyyen sarf- nazar edildii hakknda ol bbdaki
teebbst zerine Rusya imparatoru hazretleri nmna olarak Rusya sefri tarafndan
mukaddem atebe-i seniyye-i mlkneye ve Bb- l'ye arz- temnt edildiinden
imdi bunun hilfna bir mumele vuka gelmeyecei ve bu temntn Bb- l'ce
sened ittihz edilmi olaca derkr olup ve slm nm- msteryla bir takm
kesnn Memlik-i hne'ye vrdu malm bulunup geende tebl klnd zre
devlete Bulgaristan ve Bosna'dan gelmekde olan muhcirnin isknyla itigl
ZET VE TRANSKRPSYON
119
edildii cihetle her ne snf ve mezhebden olur ise olsun Rusya'dan gelecek
muhcirnin kabl edilmemesi mutlaku'l-vcb bulunduundan bu bbda msmaha
devlet ve memleket in mkilt ve mazarrat d olacandan buna dir ittihz
edilecek karrn ale'l-usl b-mazbata arz eref-snh u sudr buyurulan irde-i
seniyye-i hazret-i hilfet-penh iktiz-y lsinden bulunduunu mbelli tezkire-i
hussiyye miyne-i bendegnemizde krat ve mtlaa olundu. Rusya'da bulunan
Ermenilerin Memlik-i hne'ye ide olunmamalar ber-vech-i marz Rusya
Devleti tarafndan taahhd olunmu olduu cihetle hilfna mumele icrs kat
ciz olmad gibi adem-i vrdlar hussuna dahi memrn-i huddiyye-i
Osmniyye cnibinden mtemdiyen dikkat ve itin edilmekde bulunduu derkr
olup u kadar ki Rusya ahl-i Mslimesinden Memlik-i hne'ye hicret arzsunda
bulunanlarn evvel emirde hviyetleriyle mikdr- nfslarn hv Rusya Hkmeti
tarafndan verilecek malmt zerine bunlarn kabl-i isknlar Hkmet-i
Seniyye'ce tensb olunduu ve gidecekleri mahaller kararladrldkdan sonra
pasaportlarnn vize edilmesi lzm geldii hlde Rusya ahl-i slmiyyesinden bir
takmnn biraz vakitden ber bu usle riyet etmeksizin fevc fevc Memlik-i
hne'ye duhle yol bulmalar hem kendlerinin sefletlerini hem de masrif-i
zideyi mcib olmakda olduu cihetle ciz olmadna ve zht- vkaya gre
Rusya'dan gelecek muhcirlerin ber-vech-i marz bir kide-i muntazama tahtnda
kabl-i muhceretleri hakknda Rusya Devleti'yle bir sret-i tesviye yaplmas
mmkintdan grnd Rusya sefrinin ifdesinden anlaldna mebn bu bbda
sefr-i mrn-ileyh ile mzkere-i keyfiyyetle netce-i hslann bildirilmesi
hussunun Hriciye Nezreti'ne havlesi tezekkr klnm ise de ol bbda ve ktbe-i
ahvlde emr fermn hazret-i veliyy'l-emr efendimizindir.
F 19 Knn- Evvel sene [1]317
Sadr- azam
eyh'l-islm
Adliye Nzr
Mehmed Sad
Mehmed Cemleddin
Abdurrahman
Serasker
Bahriye Nzr
r-y Devlet Resi
Rza
Hseyin Hsn
Mehmed Sad
Hriciye Nzr
Dhiliye Nzr
Tophne-i mire Mri
120
Ahmed Tevfik
Mehmed Memduh
Mustafa Zeki
Mliye Nzr
Evkf- Hmyn Nzr
Marif Nzr
Mehmed Read
Abdullah Galib Paa
Ahmed Zhd
Ticret ve Nfia Nzr

Mustafa Zihni
Sadret Mstear
Mehmed Tevfik
Atfetl efendim hazretleri,

Rusya'dan gelecek muhcirlerin
kide-i
muntazama
tahtnda
kabl-i
muhceretleri hakknda bir karr- kat ittihzna dir eref-sdr irde-i seniyye-i
hazret-i hilfet-penhyi mbelli tezkire-i hussiyye-i atfleri zerine cereyn eden
mzkertn netcesini mutazammn kaleme alnan mazbata arz u takdm klnm
olmala ol bbda her ne vechile irde-i seniyye-i hazret-i pdih eref-mteallk
buyurulur ise mantk- mnfi infz olunaca beyniyle tezkire-i senver terkm
klnd efendim.
F 19 Knn- Evvel sene [1]317
Sadr- azam
Sad
BOA. Yldz Sadret Resm Marzt, nr. 115/7
- 53 TFLS, BAK VE BATUM'DA MEYDANA GELEN KARIIKLIKLAR
[Tiflis'de iiler tarafndan meydana getirilen ihtill amal grev,

gsteri ve saldr hareketlerinden sonra ortaya kan durum ile Bak'de
Mslman bir tutuklunun Ermeni askerlerce ldrlmesinden sonra
Mslmanlar ile Ermeniler arasnda balayan ve Batum'a da srayan
atmalarn ayrntlarna dir Petersburg Sefret-i Seniyyesi ile Batum
ve Tiflis Baehbenderlikleri'nden gelen tahrrat tercmelerinin takdim
edildii hususunda Sadret tezkiresi.]
ZET VE TRANSKRPSYON
121
12 M. 1323 (19 Mart 1905)
Bb- l
Tercme Odas
Aded
Hriciye Nezreti'ne 6 ubat sene [1] 905 trhiyle Tiflis Baehbenderlii'nden
vrid olan 13 numaralu tahrrtn tercmesidir.
Tiflis'de bulunan Mver-y Kafkas Demiryolu int dest-ghlar amelesinin
ehr-i hlin on sekizinci gn tatl-i egl eyledikleri gibi btn dest-ghlarla
civrlar amelenin tecvzt- muhtemelelerini men in askir tarafndan derhl
igl edilmilerdir. Memrn-i mahalliyye cnibinden ittihz olunan kffe-i tedbr-i
ihtiytiyyeye ramen ehr-i crnin ondokuzuncu gn alafranga sat bir rddelerinde
Paralof Fabrikas kurbnde Demiryolu dresi memrninden olup meydn- harbe
azmet etmekde bulunan Mhendis Msy Ohansof'u ameleden biri bir eki frlatup
sa kolundan tehlikeli sretde cerh etmi ve crih hemen taht- tevkfe alnmdr.
Tatl-i egl tramvay arabaclaryla kondktrleri ve matbaa amelesiyle baz
tccr mstahdemni arasnda intir etmidir. Knn- Snnin yirminci gn
tramvaylarn med-d mnkat olmu ve Resm Kavkaz Gazetesi'nden mad
gazeteler artk ner edilmemekde bulunmu ve birok kundurac vesire dkknlar
amelenin fkdnndan dolay sedd edilmidir. Tiflis vlisi sokaklarda ve umm
meydnlarda talk etdirdii yaftalar ile mevdd- tiyeyi iln etdirmidir. "Tatl-i
egl etmi olan amele Knn- Snnin on dokuzuncu gn dire-i hkmete
gelerek taleblerini dermiyn etmeleri kendlerine tenbh edildii hlde sg
etmediklerinden, taleblerine hibir netce verilmiyecekdir. Her nevi ictim ameleye
memndur."
Burada herkes byk bir ende iindedir. Her an amele tarafndan msellahan
bir isyn vukuna intizr edilmekdedir. Bu tatl-i eglin bir mhiyyet-i
iktisdiyyeden ziyde siys bir mhiyeti hiz olduu vreste-i itibhdr.
"Bozariyani" Ttn Fabrikas amelesi ile "Kula Tayrof" ve "Ali Hanof, " sabun
imlthneleri amelesi dahi tatl-i egl etmilerdir. Tiflis'de Knn- Snnin
yirminci gn amele tramvay kondktrlerini darb ve onlar terk-i egle ve yolcular
122
tramvaylardan inmee icbr etmiler ve tramvay arabalarn krmaa balamlardr.

Mtecsirler kamaa muvaffak olmu, nefertdan biri bandan ve elinden
yaralanm ve nmyicilerin alts taht- tevkfe alnmdr. Tramvaylar askir
tarafndan muhfaza ve sevk edilmekdedir. Knn- Snnin yirmi birinci gn
ahlnin sokaklarda durmamalarn ve ictimtdan ictinb eylemelerini mir yeni bir
takm iln-nmeler ner olunmudur. ehr-i mezkrun yirmi ikinci pazar gn leye
doru takrben be yz kadar amele, imparator tiyatro binsnn nnde tecemmu
ederek baz evrk datmlar ve ilerinde bulunan Ktayisli bir Grc kz krmz
bir bayrak ref eylemidir. Hemn bunu mtekb baz ev havlularnda ikme
edilmi olan Kazaklar ile zbta memrlar mahall-i vakaya yetierek nmyicilere
yakndan urmaa balamlardr. Bunun zerine bir mcdele vuka gelerek
Kazaklar bayra ref eden Grc kzyla an mtekb bayra alanlar kllar ile
paralamlardr. Bu vaka netcesinde onu mtecviz teleft vuk bulmu
mecrhnin adedi ki, bunlar miynnda nisvn ve etfl de mevcd idi, gayr-i malm
bulunmudur. Bu kabl bir takm hdist- feca Miel ve dier baz mahallerde dahi
tekevvn etmidir. Emr fermn hazret-i men-leh'l-emrindir.
Bb- l
Tercme Odas
Aded
Hriciye
Nezreti'ne
11
ubat
sene
[1] 905
trhiyle
Tiflis
Baehbenderlii'nden vrid olan 18 numaralu tahrrtn tercmesidir.

Tiflis'deki amele tarafndan tatl-i megliyyet edildiine dir olan 24/4 ubat
sene [1]905 trhli ve on numaralu tahrrt- cizneme zeyldir. Knn- Snnin
yirmi altnc gn vuka gelen itit esnsnda mecrh den ehs miynnda
bulunan bir Grc kz ald cerhalarn tesrtyla ehr-i hlin on ikinci gn veft
etmi ve cenzesi birok amele ve mektib talebesi tarafndan takb olunmudur.
Maktlenin mteaddid iklller ile tezyn edilen tabutu geni ve al renkli bir kurdelaya
sarlm idi. Bu cenze kfilesi evvel hkmet kona pghndan ve badeh ehrin
ZET VE TRANSKRPSYON
123
balca sokaklarndan mrr ederek hric-i ehirdeki kabristana gitmi olup nnde
belediye avular bulunmakda ve arkasndan on iki kazak neferi yrmekde idi.
Kfile-i mezkrenin serbestce gitmesine msade etmeleri ve yolda hzr bulunan
ehs tarafndan evvelce istiml-i silh edilmedikce mukbele-i bi'l-misil icr
eylememeleri Kafkasya guvernr vekli tarafndan mrr'z-zikr kazaklara emr
olunmu olup, amele-i merkmenin yevm-i mezkrda istiml etmek zre dernlar
dinamit meml yz seksen aded humbaray hmil olduklar itikdiyle memrn
tarafndan bi'l-cmle tedbr-i lzimeye tevessl edilmi idi. Cenzenin kabristana
nakl sline dein bir gne hdise zuhr etmemi ise de kabristanda amele
tarafndan endaht olunan birok revolverlerden kan kurunlardan biri mezkr
kazaklardan birinin kulana isbet etmesi zerine kazaklar da istiml-i silh etmi
ve ameleden biri maktl ve dier birka mecrh olmudur. ehr-i hlin birinci gn
sanyi-i muhtelifeye mensb (2812) mikdrndaki ameleden (2028) neferi ve
Kafkasya Demiryollar anbarlarnda mstahdem (393) ameleden (285) neferi i ve
gleriyle megl olmaa balamlardr. Kundurac ve ekerciler misill tatl-i
megliyyet etmi olan kassb esnf dahi dkknlarn kd etmilerdir. Tiflis
gazeteleri yeniden intira balamlardr. Tramvay arabalar dahi askir tarafndan
muhfazaya lzm grlmeksizin med-d etmekde, el-hsl imdilik iler mihver-i
tabsinde cereyn eder gibi grnmekdedir. Emr fermn hazret-i men-leh'lemrindir.
Bb- l
Tercme Odas
Aded
124
Hriciye
Nezreti'ne
23
ubat
sene
[1] 905
trhiyle
Tiflis

ehr-i hlin on dokuzuncu gnnden ber Bak'de ahl-i slmiyye ile
Ermeniler arasnda hnrzne mcdelt vuka gelmi ve Rus Telgraf Acentesi
tarafndan kede edilip "Kavkaz" nm cerde-i resmiyye ile ner olunan ve Franszca
tercmesiyle maan ve leffen takdm klnan telgraf-nmeden dahi mstebn
buyurulaca zre muktelt- vka el-n devm eylemekde bulunmudur. sttlt-
cizneme nazaran itit- mezkrenin sebebi, tevkf-hneden mahkemeye
getirilmekde olan bir slmn esn-y rhda firra teebbs eyledii iddisyla iki
Ermeni asker tarafndan katl edilmesi olup, halbuki slmlar bu firr mddesini inkr
ile mevkf- merkmun dav-y vkada hakl kacan gren mtek tarafndan
ifl edilen merkm Ermeniler cnibinden itlf edildiini iddi ediyorlar. Gnderilen
kuv-y imddiyye ile berber mevcd askir ile kazaklar mikdrnn adem-i kifyeti
cihetiyle mcdeltn nn almaa muvaffak olamamlardr. ki tarafdan bil-fsla
tfenk atlmakda ve telef olmak tehlikesi gze aldrlmadka sokaa kmak gayr-i
kbil bulunmakda ve her tarafda heyecn hkm-ferm bulunmakdadr. Birok
sokaklarn maktllerin ecsdyla ml olduu rivyet olunuyor. Devir-i hkmet ile
mektib ve maazalar sedd olunmu ve dkknlarla maazalarn kepenkleri krlarak
ilerindeki emvl nehb gret edilmi ve bir takm eirr bu ahvlden bi'l-istifde
emkini yama etmekde bulunmudur. htill komitesi resi olduu zannedilen
"Lalaof" nmnda mtemevvil bir Ermeni ile "Hamparsom Melikof" ve "anarof"
nm kimesneler katl edilmi ve ikmetghlar Mslmnlar tarafndan yama
olunmudur. Maktlnin adedi bin ve mecrhnin mikdr ise iki bin kadar tahmn
olunup bunlarn eksersi Ermenidir. Dn, Kafkasya vli vekli tarafndan vuk bulan
davet zerine Kafkasya Cemat-i slmiyyesi resi bulunan zt ile Ermeni
katogikosunun bir memru ve Kafkasya Vilyeti Umr- Siysiyye direktr
muktelt- hzraya nihyet vermek in manen iml- nfz etmek zre Bak'ye
azmet etmilerdir. Lkin mes-i masrfeye ramen vrid olan haberler heyecnverdir. Dn buradan Bak'ye iki kta top ile mhimmt gnderilmidir. Emr
"Kavkaz" nm cerde-i resmiyyenin 10 ubat sene [1] 905 trhli nshasnda
mnderic telgraf-nmenin tercmesidir.
Bak, 9 ubat sene [...]
ZET VE TRANSKRPSYON
125
slmlar ile Ermeniler yekdierine kar mtemdiyen tfenk atmakdadrlar.

ehirde mumelt- ticriyye tatl edilmi ve mektib ve borsa ve dest-ghlar sedd
olunmudur. Gazetelerle ajans telgraf-nmeleri artk ner olunmuyor.
Bb- l
Tercme Odas
Aded
Hriciye
Nezreti'ne
23
ubat
sene
[1]905
trhiyle
Batum
Baehbenderlii'nden vrid olan 207 numaral tahrrtn tercmesidir.

Muharrert- sbka-i kemterneme zeylen ahvl-i memleketin vehmeti
yevmen-fe-yevmen tezyd etdiini zt- l-i safnelerine arz eylerim. Bir hl-i
fetret iinde bulunduumuz gibi kffe-i ahlnin hayt da ortal tedh eden ihtill
komitelerinin elinde bulunuyor. Gece gemiyor ki tebea-i Mslimemizden iki ya
dkknlar yama eden ekynn k eyledikleri sirkat ve gasb gibi efle hedef
olmasun. Tebea-i Mslime-i rniyye ile Ermeniler arasnda vuk bulan bir
mcdele netcesinde yedi yz kiinin telef ve bin kiinin de mecrh olduu
Bak'den vrid olan haberlerden mstebn olmudur. Bu vaka hemn burada aksendz- tesr olmu ve Mslmnlara karu Ermeniler tarafndan bir hareket tertb
edildii istihbr olunmudur. Zten Batum kurbnde kin "Livana"da Mslmnlar
ile Ermeniler arasnda bir niz vuka gelerek birok kii telef ve mecrh olmudur.
"Acar" ahl-i slmiyyesinden birok kimseler dhil-i memleketde vk kylerden
buraya geldiklerinden ve merkmlar ftrat- ceng-cyneye mlik olduklarndan
itit- feca vukundan havf eylemekdeyim. Tebea-i Mslimenin mmkn
olduu kadar istihsl-i emniyyetleri in guvernr nezdinde teebbst- lzimede
bulundum. Geri amelenin tehddt zerine vapur kumpanyalar idrehnelerini
kapamaa mecbr olmular ve posta vapurlarnn seferleri muattal olmudur. Bu
sabah teneke ihrc eden bir ngiliz vapuru zerinde Grcler tarafndan itit
vuka getrlm ve kazaklar kllarn istiml eylediklerinden birka kiinin
mecrh olduu rivyet edilmekde bulunmudur. Amele her nevi mumelta
muhlefet eylediinden devir-i resmiyyeden olan Rsmt dresi dahi tatl-i
126
mumelt etmidir. ehr-i crnin sekizinci gn sabah Baehbenderhne kapusu

nnde iki el tabanca atlmdr. Guvernr bunu istihbr edince bir mikdr kazak
askir-i muhfza vermesini teklf eylemi ise de tebeamz tedh etmemek in ibu
teklfe muvfakat etmedim.
Bb- l
Tercme Odas
Aded
Hriciye Nezreti'ne 27 ubat sene [1] 905 trhiyle Petersburg Sefret-i
Seniyyesi'nden vrid olan 129 numaral tahrrtn tercmesidir.
Batum ile Bak'de vuka gelen itita dir vrd eden ehr-i hl-i rmnin
on biri, on ikisi ve on trhli telgraf-nmelerin Franszca tercmeleri leffen
takdm klnd. Emr fermn hazret-i men-leh'l-emrindir.
Melff telgraf-nmelerin tercmesidir.
11 ubat, Batum.
Gemilerdeki hamlelerin emr-i tahliyesi tatl edilmi ve birok vapurlar
hamleleriyle avdet eylemidir. Havyic-i zarriyyeden madd olan erzk ve zehir
tkenmee balyor. Mumelt- ticriyye mnkat olmudur. Geceleyin msellah
eteler ehrin merkezindeki maazalar bile nehb gret etmekdedir.
11 ubat, Bak.
Bak ititnn sret-i cereyn ber-vech-i t nakl hikye olunur. yle ki,
zannolunduuna gre Ermeni askir tarafndan mahbsnden bir Mslmnn katl
itlf olunmas ve esbb- ahsiyyeden dolay mtemevviln- slmiyyeden birinin bir
Ermeni tarafndan al-melei'n-ns ar sretde cerh edilmesi zerine Mslmnlarla
Ermeniler beyninde mevcd kin ve husmet itidd etmidir. ubatn yedinci gn
otuz be kii katl veya cerh olunup bunlar miynnda Mslmnlarla Ermenilerden
gayri milliyetlere mensb bir takm ehs vardr. ubatn sekizinci gn Mslmnlar
ile Ermeniler beynindeki mnsebtda mehd olan gerginlik son dereceyi bulmu ve
sokaklarda ktl vuka gelmidir. Btn gn silh atlarak yz kii maktl ve mecrh
ZET VE TRANSKRPSYON
127
olmudur. O gn akama kadar guvernr halk teskn in ehri dolamakdadr.

arda dkknlara hcm edilerek dernlarndaki emvl ey yama edilmesi
zerine kuvve-i msellaha istimline mecbriyet hsl olmu ve birok kii katl
itlf edilmidir. Drt tabur ile be kazak "sotilna" sndan mrekkeb olan askir-i
mevcde kifyet etmediinden buna be tabur piyde, bir mfreze topu ve iki
"sotilna" kazak askeri ilve olunmudur. Guvernr iki muhsm kavme mensb
mteneffiznn muvenetine mrcaat eyledi. ubatn dokuzuncu gn sabahleyih
yine birok itit- mdhie zuhr ederek aniyya id birok emkin tahrb ve
ihrk edilmidir. Guvernr refkatinde Ortodoks, Ermeni, Mslmn heyet-i
rhniyyesiyle zevt- mteneffize bulunduu hlde ehrin btn mahallelerini
dolaarak muhfaza-i skn etmelerini halka tavsiye etmi ve Ermeni rehbni ile
ulem-y slmiyye halka karu yekdierleriyle munaka eylemi ve ahl "hurr"
sadlariyle bararak muslaha arzusunda bulunduunu alenen bildirmidir. Bu
arzunun samm olduu anlalmdr. Bade'z-zuhr sat iki rddelerinde iti zil
olarak gece sknetle gemi ve ubatn onuncu sabh hibir iti zuhr
etmemidir. Mslmnlar dkknlarn adklar hlde Ermenilerin dkknlar
mesdd kaldndan ezhndaki heyecnn zil olmad anlalm ve bade'z-zuhr
itit yeniden bir mhiyyet-i mdhie kesb etmidir. "Balahan"' da iti btn
gn devm etdiinden guvernr oraya Ermeni ve slm heyet-i rhniyyesiyle
mteneffizndan baz zevt izm eyledi. "Balahan" zbtas bir ey yapmakdan
ciz kalarak istif eyledi. ehirde memrlardan bazlar icr-y becyilerini taleb
eylediklerinden bunlara kuv-y imddiyye gnderildi.
12 ubat, Bak.
ehirde skn ve syi hkm-fermdr. Guvernr ahlye hitben bir beynnme ner ederek heyecn-miz yita itimd edilmemesini tavsiye eylemidir.
Ahlnin akam sat sekizden sonra ikmetghlarndan kmalar muvakkaten nen
edilmi ve aksi takdrde kendlerinden be yz ruble cez-y nakd alnaca veya
mh mddetle habse ilk olunacaklar bildirilmidir.
12 ubat, Batum.
Buradaki Ermenilerle Mslmnlar bu iki millet arasnda Bak'deki itita
mmsil ahvl-i elme k etmek arzusunda bulunan bed-hhn taraflarndan ia
olunan havdis-i kzibeden n dr- heyecn olmulardr. Mslmnlar cmi-i
erfde ed-y salt etdikleri esnda cmi-i erfin ber-hev edilecei mezhebdlar
tarafndan bateten ihbr edilmidir. 'nin Memlik-i hne'ye azmetleri Ermeniler
128
tarafndan k edilen mumelt- cebr iddete bi'l-iltizm haml olunursa da bunun

katyyen asl u ess yokdur. Ermeniler kendilerinin asl byle bir fikr niyetleri
bulunmadn bildirmek zre Devlet-i Aliyye ehbenderiyle ran kr-perdzna
demler gndermilerdir. Bunlarn ifdtna nazaran bu eylerin kffesi mazanne-i s
olan bir takm ehsn eser-i mefsedet ve tesvltdr. ran kr-perdz bu kadar ar
isndtdan teberr in sarf- nakdne-i ihtimm gayret eden Ermeni heyetinin u
zht- ciddiyyesinden pek memnn olmudur. titn "Acare-i Uly"' ya dahi
siryet etdii rivyet olunur.
13 ubat, Bak.
Petrol Mstahsilleri Kongresi, aznn vrd etmemesine mebn kd
olunmamdr. Kafkasya eyh'l-islm Tiflis'den gelerek birok vaz u nashatda
bulunmu ve Ermeni bakilisesini ziyret eylemi ve dier tarafdan Ermeni piskoposu
dahi cmi-i erfi ziyret etmidir. Guvernrn riysetinde bir ine cemiyeti tekl
edildi. Gazete bugn intir etmidir. "Novel d Bak" Gazetesi'nin tahmnine
nazaran esn-y ititda maktl olan ehsn mikdr on be Rus, Msev ve Grc
ve bir tanesi Alman olmak zre be yze bli olmudur.
Bb- l
Dire-i Hriciyye
Mektb Kalemi
Aded
35
Batum ile Bak ve Tiflis'de vuka gelen itita dir malmt ve tafslt ve
ol bbdaki telgraf-nmelerin Franszca tercmeleri gnderildiini ve ahren Batum
Baehbenderhnesi kapusu nnde iki el tabanca atlmasna mebn guvernr
tarafndan bir mikdr kazak askir-i muhfzas verilmek istenilmi ise de tebeay
tedh etmemek in ibu teklfe muvfakat olunmadn mutazammn Petersburg
Sefret-i Seniyyesi'yle Tiflis ve Batum Baehbenderlikleri'nden ahz olunan 7 ve 11
ve 23 ve 27 ubat sene [1]905 trhli yz yirmi dokuz ve iki yz yedi ve on ve on
sekiz ve yirmi bir numaralu be kta tahrrtla melfftnn tercmeleri leffen takdm
klnmala emr fermn hazret-i veliyy'l-emrindir.
ZET VE TRANSKRPSYON
129
F 9 Muharrem sene 1323

ve
F 3 Mart sene 1321
Hriciye Nzr
Bende
Tevfik
Bb- l
Dire-i Sadret
med-i Dvn- Hmyn
87
Batum ile Bak ve Tiflis'de vuka gelen itita dir malmt ve tafslt
hv Petersburg Sefret-i Seniyyesi'yle Tiflis ve Batum Baehbenderlik-leri'nden
mebs be kta tahrrt ile melfflarnn tercmesi Hriciye Nezret-i Cellesi'nin
tezkiresiyle berber arz u takdm klnd efendim.
F 12 Muharrem sene [1]323
F 6 Mart sene [1]321
Sadr- azam
Ferid
- 54 OSMANLI- RUS SINIRINDAN OSMANLI TARAFINA GEECEK

ERMENLERN ENGELLENMES
[Rusya'nn Batum, Revan ve Kars blgelerinde, hkmetin koyduu

ykmllk ve yapt basklardan dolay, baharda Osmanl lkesine
geme hazrl iinde olduklar haber alnan Ermenilerin snr
geilerinin engellenmesi iin Osmanl tarafnda gerekli tedbirler alnm
olmakla beraber, bunlarn bulunduklar yerlerden snra kadar
gelmelerinin de engellenmesi iin Rusya Hkmeti nezdinde giriimlerde
130
bulunulmakta olduu ve Rusya Hriciye nzrnn da bu konuda Osmanl

Devleti'ne teminat verdii hussunda Petersburg Sefret-i Seniyyesi'nden
alnan tahrrt tercmesinin takdim edildiine dir Sadret tezkiresi.]
15 M. 1323 (22 Mart 1905)
Bb- l
Dire-i Hriciyye
Tercme Odas
Aded
Hriciye Nezreti'ne 20 ubat sene [1] 905 trhiyle Petersburg Sefret-i
Seniyyesi'nden vrid olan 114 numaralu tahrrtn tercmesidir.
nmzdeki
mevsim-i
bahrda
Memlik-i
hneye
gemek
in
hazrlanmakda olduklar merv olan Ermenilere dir 21 Knn- Sn sene [1]905

trhl ve on iki numaralu tahrrt- aliyye-i safneleri melffiyle berber resde-i
dest-i tazm oldu. Evvelce dahi arz eylemi olduum vechile beyne'd-devleteyn
mnakid itilfa istinden merkm Ermenilerin tasavvurt- vkalarnn men-i
icrs in tedbr-i messire ittihz zmnnda Hriciye Nezreti nezdinde
teebbst- mkerrere icrsyla bu ii takbden hl kalmamakdaym. Kont Lamsdorf
ile ahren vuk bulan bir mlktmda ol bbdaki tezkire-i smiye-i cenb- Sadretpenhye imtislen teebbst- sbka-i ciznemi tekrr etdim. Mrn-ileyh
evvelce vuk bulan teebbst- ciznem zerine memriyyet-i idesine zten
evmir-i lzime it klnm olduunu bendenize tekrr temn eyledi.Emr fermn
Bb- l
Dire-i Hriciyye
Mektb Kalemi
Aded
67
ZET VE TRANSKRPSYON
131

Rusya'nn Batum, Revan ve Kars cihetlerinde hkmet-i mahalliyyece vuk
bulan teklft ve tazykta binen, bahar mevsiminde Memlik-i hne'ye gemek
hazrlnda bulunduklar Bitlis Vilyeti'nden bildirilen Ermenilerin men-i avdetleri
zmnnda hudd- hkniyyece takayydt fs hakknda cb edenlere vesy icr
edilmi ise de bunlarn hudda kadar azmetlerine meydan verilmemek lzm
geleceinden ve bu da Rusya Hkmeti nezdinde tesebbst icrsyla tedbr-i
mnia-i kaviyye ittihz esbbnn istihsli ve her hlde bunlarn Memlik-i
hne'ye kabul edilmeyecekler[in]in katiyyen bilinmesi ile olacandan, Petersburg
Sefret-i Seniyyesi'ne ana gre tekd-i teblgt ile netcesinin arz- atebe-i uly
klnmas eref-sdr olan irde-i seniyye-i hazret-i hilfet-penh iktiz-y lsinden
bulunduunu mbelli resde-i dest-i tazm olan 10 Za. sene [1]322 trhl ve bin
yedi yz iki numaralu tezkire-i smiye-i fahmneleri mtlaa-gzr- ciz olarak
ber-mantk- emr fermn- hmyn- cenb- tc-dr icr olunan vesyya
cevben beyne'd-devleteyn mnakid itilfa istinden merkm Ermenilerin
tasavvurt- vkalarnn men-i icrs in tedbr-i messsire ittihz zmnnda
Rusya Hriciye Nezreti nezdinde tekrr-i teebbst ile bu ii takbden hl
kalmad gibi ahren bi'l-mlkt bu bbda nezdinde tekd-i teebbst eyledii
Hriciye nzrnn bu hussda teebbst- sbka zerine memrn-i idesine
evmir-i lzime it klnm olduunu tekrr temn eylediini mil Petersburg sefri
devletl paa hazretlerinden ahz olunan 20 ubat sene [1]905 trhli ve yz on drt
numaralu tahrrtn tercmesi leffen takdm klnmala emr fermn hazret-i
veliyy'l-emrindir.
ve
F 7 Mart sene 1321
Hriciye Nzr
Bende
Tevfik
Bb- l
Dire-i Sadret
med-i Dvn- Hmyn
102
132
Rusya'nn Batum ve Revan ve Kars cihetlerinde hkmet-i mahalliyyece vuk

bulan teklft ve tazykta binen baharda Memlik- i hne'ye gemek hazrlnda
bulunduklar Bitlis Vilyeti'nden bildirilen Ermenilerin men-i avdetleri zmnnda
hudd- hkniyyece takayydt icrs mukarrer ise de bunlarn hudda kadar
azmetlerine meydan verilmemesi in Rusya Hkmeti nezdinde tesebbst icrsyla
tedbr-i mnia-i kaviyye ittihz ve netcesinin arz hakknda eref-sdr olan emr
fermn- hmyn- cenb- hilfet-penh hkm-i mnfine tevfkan icr klnan
teblgta cevben beyne'd-devleteyn mnakid itilfa bi'l-istind merkm Ermenilerin
tasavvurt- vkalarnn men-i icrs in tedbr-i messsire ittihz zmnnda
Rusya Hriciye Nezreti nezdinde tekrr-i teebbst ile takb-i keyfiyyetden hl
kalnmad gibi ahren mlkt olunan Hriciye nzrnn teebbst- sbka zerine
memrn-i idesine evmir-i lzime it klndn tekrr temn eylediine dir
Petersburg sefri paa hazretlerinden gelen tahrrt tercmesinin gnderildiini
mutazammn Hriciye Nezret-i Cellesi'nden vrid olan tezkire leffen arz u takdm
klnd efendim.
Sadr- azam
Ferd
- 55 KONT VORONOF DAKOF'UN KAFKASYA GENEL VLL'NE

ATANMASI VE KAFKASYA GENEL VLL'NN KUMANDANLIA
DNTRLMES
[Rusya'da yaplacak dhil slahatn faydalarndan Kafkasya

blgesindeki halkn da yararlanmas iin, meydana gelen karklklarn
ortadan kaldrlmas gerektii belirtilerek, Kont Voronof Dakof'un
Kafkasya Genel Vlilii'ne atandna, Kafkasya Genel Vlilii'nin
kumandanla dntrldne ve Bak ve Kafkasya'da meydana gelen
olaylarn aratrlmas iin zel bir komisyon kurulacana dir
gazetelerde yaynlanan haberlerle ilgili olarak Petersburg Sefret-i
Seniyyesi'nden gnderilen tahrrt tercmelerinin takdm edildiine dir
Sadret tezkiresi.]
ZET VE TRANSKRPSYON
133
4 S. 1323 (10 Nisan 1905]
Bb- l
Tercme Odas
Aded
Hriciye Nezreti'ne 15 Mart sene [1] 905 trhiyle Petersburg Sefret-i
Bugnk trhl ve yz yetmi dokuz numaral telgraf-nme-i ciznemde arz
olunan emir-nme-i imparatoryi hv gazete bendi, telgraf-nme-i mezkra zeylen ve
leffen takdm klnd. Emr fermn hazret-i men-leh'l emrindir.
Melff emir-nme-i imparatornin tercmesidir.
Yver-i imparator r-y Devlet azsndan General Kont Voronof Dakof'a
Kafkasya ktasnn Rusya'ya ilhkndan ber gerek ecddmn ve gerek benim gye-i
maksdumuz orada sulh syii takrr ve idme ve memleketin vatanmzn aksm-
siresiyle olan irtibt ve ittihd essna mstenid olarak intizm ve sadet-i hlin
terakksine hidmet etmek hussuna matf bulunmudur. Kafkasya ktasnca iktisb
edilp ummiyetle ahlsinin refhiyyet ve sadetinin tezyd ve Rusya'nn eref ve
sadeti urunda Kafkasyallardan bir ounun mes-i vefre ve fevkalde sarf ile
sbit olan lema-i muvaffakiyyt u gnlerde ecns- muhtelifeye mensb efrd
arasnda tehadds eden ihtilft ve memrn-i hkmete karu gsterilen itatsizlik
ve intizm- hayt ihll eden bir takm itit ile maa't-teessf intif etmege yz
tutmudur. tit- mezkrenin ancak bir ehemmiyyet-i muvakkateyi hiz olduu
zannnda bulunduumdan evmir ve talmtma tevfkan el-hlet hzih
memleketimizde icrsna teebbs edilen slht- dhiliyyenin bah edecei niam ve
fevidden Kafkasya ktasnn hisse-mend olabilmesi in kta-i mezkrede huzr
ve syiin bil-tehr takrr ve idesini lzimeden add eder ve bu maksada mebn
sizi Kafkasya Vli-i Ummilii'ne tayn eylerim. Kafkasya'da vaktiyle sebk eden
hidemtnz esnsnda ahvl-i mahalliyyece kesb eylemi olduunuz vukf ile umr-
idredeki tecrib-i vesanz ve vatann husl-i sadeti emrindeki hidemt- bergzdeniz hasebiyle uhdenize tefvz olunan memriyyeti Kafkasya sunf-
muhtelife-i ahlsi miyannda hsn-i niyet ashbndan olanlarn inzimm-
134
muvenet-i dostnesiyle b-keml-i muvaffakiyyet f edeceiniz meczmumdur.

Hakkndaki tevecchm ber-devmdr.
F 26 ubat sene 1905
mza
Nikola
Bb- l
Dire-i Hriciyye
Tercme Odas
Aded
Hriciye Nezreti'ne F 18 Mart sene [1] 905 trhiyle Petersburg Sefret-i

Seniyyesi'nden vrid olan 190 numaral tahrrtn tercmesidir.
ehr-i hlin on be trhli ve yz seksen numaralu tahrrt- cizneme zeyldir.
Resm Gazete'nin bu sabahki nshasyla ner olunan f 26 ubat sene [1]905
trhli bir emir-nme-i imparatorde Kafkasya Vlilii memriyyetinin laviyle
kumandanl memriyyetinin hukk ve selhiyyet-i sbka-i vsiasyla ideten
tess edildii beyn olunmudur. Bak ile Kafkasya'nn mahall-i siresinde ahren
ser-zede-i zuhr olan mcdelt- hnrznenin esbbn tedkk ve taharr etmek zre
ayndan mrekkeb bir komisyon- mahss tekl klnaca Novosti Gazetesi'nin
cmle-i beyntndan bulunduunu da zt- l-i nezret-penhlerine arz u ir
ederim. Emr fermn hazret-i men-leh'l-emrindir.
Bb- l
Dire-i Hriciyye
Mektb Kalemi
Aded
272
ZET VE TRANSKRPSYON
135
Huzr- sm-i hazret-i Sadret-penhye

Marz- ker-i kemineleridir,
8 Muharrem sene [1]323 trhli tezkire-i keriye zeyldir: Sbk Saray ve
Meclis-i mparator azsndan "Kont Voronstof Dakof" (Voronof Dakof)'un
Kafkasya Vlilii'ne taynini mbeyyin emir-nme-i imparatoryi hv gazete
bendinin irsl klndn ve Resm Gazete ile ahren ner olunan bir emir-nme-i
imparatorde Kafkasya Vlilii memriyyetinin laviyle kumandanl
memriyyetinin hukk ve salhyyet-i sbka-i vsiasyla ideten tess edildii
beyn olunmu idn ve Bak ile Kafkasya'nn mahall-i siresinde ahren serzede-i zuhr olan ititn esbbn tedkk ve taharr etmek zre ayndan mrekkeb
bir komisyon- mahss tekl klnaca Novosti Gazetesi'nin cmle-i beyntndan
bulunduunu mutazammn Petersburg Sefret-i Seniyyesi'nden bu kerre ahz olunan
15 ve 18 Mart sene [1]905 trhli ve yz seksen ve yz doksan numaral iki kta
tahrrt ile melffunun tercmeleri dahi leffen arz ve tesyr edilmekle emr fermn
hazret-i veliyy'l emrindir.
ve
F 24 Mart sene 1321
Hriciye Nzr
Bende
Tevfik
Bb- l
Dire-i Sadret
med-i Dvn- Hmyn
231
Kafkasya Vlilii hakkndaki evmir-i imparatorye ve Bak ile Kafkasya'nn
mahll-i siresinde ahren ser-zede-i zuhr olan itit esbbn tedkk etmek zre
tekl olunacak komisyona dir Petersburg Sefret-i Seniyyesi'nden gelen iki kta
tahrrt ile melffunun tercmeleri Hriciye Nezret-i Cellesi'nin tezkiresiyle berber
arz u takdm klnd efendim.
F 4 Safer sene [1]323
Sadr- azam
136
Ferid
BOA. Yldz Sadret Huss Mruzt, nr. 486/17
- 56 KAFKASYA MSLMANLARINCA KURULAN KOMTE
[Kafkasya Mslmanlarnn mezhep ve dillerini korumak amacyla

bir komite kurduklar, komite yelerinin zellikle Bak, Elizabetpol
[Gence] ve ua ehirlerinde bulunup fikirlerini yaymak iin her tarafa
temsilciler gnderdikleri ; komitenin Mslman kamuoyunu Rus
Hkmeti'nin zulmne kar harekete geirmek iin beyannmeler
yaynlad,
komitenin programnda, ittihd- slm fikrinin
yaygnlatrlmas ve dilin Osmanl edebiyatna uygun olarak slh
konularnn da yeraldna dir Tiflis Baeh-benderlii'nden gelen
tahrrat tercmesinin takdim edildii hususunda Sadret tezkiresi.]
16 Ra .1323 (21 Mays 1905)
Kafkazllark hilatimiz kanlu kefendir. Yoh fikrimiz ill gam ve ebn-y

vatandr.
Ey ehl-i vilyet bunca derd mihnetdir. Millet gidir elden ne aceb vakti suhandr.
Gayret eyleyn kalamz (?) hk-i bedendir.
Ol gnden olup kahbe Rus (.......) b-cn eyleyp cmlesini kalm kuru (....)
imdi de bu milletleri yok eylemee.
vatandr.
Malmz zabt eyledi zlmle yekser. vre koyup ehl-i vilyeti bu bed-ahter.
Bu zulm gerek redd eyleyek(....) birder.
(...............) eylemedi pes. Bir sel ile saldat yolunu koydu ve t ki (......)
ZET VE TRANSKRPSYON
137
Ne vakte kimi beylece vre kalah biz. mdi de gerek derdimize are klah biz.
Lzm olur ri bu cihn ire salah biz.
Kafkazllaruk hilatimiz kanlu kefendir. Yoh fikrimiz ill gam ve ebn-y
vatandr.
Birlemek odur millet-i Kafkaz'a gerekdir. Bu zulmlere hir ve endze
gerekdir. Rusya'da (.......) tze gerekdir.
Babam lben rmeni, Grc ve Mslmn tksnler bu yolda ne kadar ola kan.
Belki vireler millet b-rhlara cn
Bayraklarmz (?) mareke-i cenge salsun. Tedbr gerek leker-i kffra
kalsun. Balu kolumuz, belki bu nevm (?) ile alsun.
vatandr.
Ebn-y vatan izzetidir, cn verrk biz. z cnmz millete kurban verrk
biz. Balar keserk millete bin cn verrk biz.
Her asrda gayret eyleyp millet-i slm. Her mareke-i cengde almdr nk
nm. Bizde iderk Ruslarn gndzn m
mdi gene ol millet-i slm uyanupdur. Yahi yapann (?) crmne (?) errini
kanupdur. Millet (.......) ara dayanupdur.
vatandr.
Gemileri yda salaruk, kl alaruk biz. Gayretle vatandan olar kovalark biz.
Bu kasd ile ri bu cihna salaruk biz.
Bu kahbe Rus geldi, bizi apd, talad. Ondan beri herbir iimiz ah [] nevd.
Gayret ederk bize meded-kr Hudd.
Her lkede varsa (...........). Hhi edirik cmlesi minlerce yaasn. Her birisi
gerek matlab- maksduna atsun.
vatandr.
138
ttifk ve "Gayret" Meclisi tarafndandr.

Bb- l
Dire-i Hriciyye
Tercme Odas
Aded
Hriciye Nezreti'ne 4 Mays sene [1] 905 trhiyle Tiflis Baehbenderlii'nden vrid olan ifreli tahrrtn tercmesidir.
Kafkasya ahl-i slmiyyesi mezheb ve lisnlarnn muhfazas maksadyla
ahren bir komite tertb etmilerdir. Bu komite azs Kafkasya'nn balca
ehirlerinde ve ale'l-huss Bak, Elizabetpol ve ua'da bulunuyorlar. Isttlt-
cizneme nazaran komitenin res-i idresinde bulunan az ahl-i Mslimenin en
mmtz bir snfn tekl etmekde ve fikr maksadlarn ner tamm in her
tarafa memrlar izm etmekdedir. Leffen takdm-i huzr- l- safneleri klnan
Trke beyn-nme anlarn aml maksdnn programn hvdir. Mezkr komite
efkr- ummiyye-i slmiyyeyi Rusya Hkmeti'nin zulm taaddsine kar tahrk
yolunda ara sra beyn-nmeler ner tevz etmekdedir.Komite azsndan birinin
ifdesine gre bunlarn programna ittihd- slm fikrinin tammi ve lisnlarnn
edebiyyt- Osmniyyeye tevfkan slh mddeleri dahi dhil imi.
Emr fermn hazret-i men-leh'l-emrindir.
Bb- l
Dire-i Hriciyye
Mektb Kalemi
Aded
790
Kafkasya ahl-i slmiyyesinin mezheb ve lisnlarnn muhfazas maksadyla
ahren bir komite tertb etmi olduklarn ve ibu komite azsnn Kafkasya'nn
ZET VE TRANSKRPSYON
139
balca ehirlerinde bulunduunu ve mm-ileyhimin ahl-i Mslimenin en mmtz

bir snfn tekl etmekde ve fikr maksadlarn ner tamm in her tarafa
memrlar izm eylemekde bulunduklarn ve ol bbdaki beyn-nmenin
gnderildiini ve komite azsndan birinin ifdesine gre bunlarn programna
ittihd- slm fikrinin tammi ve lisnlarnn edebiyyt- Osmniyyeye tevfkan
slh mddeleri dahi dhil olduunu mil Tiflis Baehbenderlii'nden alnan 4
Mays sene [1]905 trhli tahrrtn tercmesi melffuyla berber leffen takdm
ve
F 5 Mays sene 1321
Hriciye Nzr
Bende
Tevfik
Bb- l
Dire-i Sadret
Amed-i Divn- Hmyn
546
Kafkasya ahl-i slmiyyesinin mezheb ve lisnlarnn muhfazas maksadyla
tekl eyledikleri komite azsnn Kafkasya'nn balca ehirlerinde bulunmakda ve
fikr maksadlarn ner tamm in her tarafa memrlar gndermekde olduklarn
ve komitenin ml maksd programn hv beyn-nmenin gnderildiini ve
ifdt- sireyi mutazammn Tiflis Baehbenderlii'nden gelen tahrrt tercmesi
Hriciye Nezret-i Celilesi'nin tezkiresiyle berber arz u takdm klnd efendim.
F 8 Mays sene [1]321
Sadr- azam
Ferid
140
- 57 ERVAN VE NAHIVAN'DA MEYDANA GELEN ERMEN-MSLMAN

ATIMASININ RAN'DAK TESR
[Erivan ve Nahvan'da, Mslmanlar ile Ermeniler arasnda

meydana gelen karklklar neticesinde Mslmanlarn ldrldkleri ve
zor durumda olduklar haberlerinin Tebriz'de duyulmas zerine balayan
gsterilerde bir ka Ermeninin yaraland, alnan tedbirlerle olaylarn
imdilik nlendii, fakat Kafkasya'daki Ermeni-Mslman atmasnn
yaratt olumsuz etki sebebiyle bundan sonra Ermenilere kar saldr
hareketleri
meydana
gelebilecei
hususunda
Tebriz
Baehbenderlii'nden alnan tahrratn takdim edildiine dir Sadret
tezkiresi.]
4 Ca. 1323 ( 7 Temmuz 1905)
Bb- l
Dire-i Hriciyye
Mektb Kalemi
Aded
F 2 Haziran sene [1] 321 trhiyle Tebriz Baehbenderlii'nden mevrd
tahrrtn sretidir.
Erivan ve Nahvan'da slm ve Ermeniler beyninde zuhr etmi olan iti ve
ihtilf netcesinde ahl-i slmiyyenin dr olduu tecvz ve hatt bunlardan
ksm- azamnn ahren katl edilmi olduu rivyt Tebriz'de y bulur bulmaz
tede berde Ermeniler aleyhinde nmyi icrsna balayan ahlden bazlar dn
akam bir ka kiiyi darb ve cerh eylediklerinden aru ve pazarda karklk
vukuyla hemn dkkn ve hanlar sedd bend edilmi ve Ermeniler hne ve
mevlarna ekilmilerdir. Hkmet-i mahalliyye tarafndan ittihz edilen tedbr
zerine netcesi pek vahm olabilecek bir vakann imdilik n alnabilmi ise de
efkr- ummiyyenin pek mteheyyic olmas ve bir mddetden ber Kafkasya'da
slm ve Ermeniler arasnda vuk bulmakda olan muktelenin buraca s-i tesr
ZET VE TRANSKRPSYON
141
hsl etmekde bulunmas mnsebetiyle Ermeniler aleyhinde pek iddetli bir hareket-i
tecvziyye vuku gyet muhtemel bulunduu bery- malmt arz olunur. Ol
bbda.
Aslna mutbkdr.
(mza)
Bb- l
Dire-i Hriciyye
Mektb Kalemi
Aded
1279
ihtilf netcesi olarak ahl-i slmiyyenin dr- taarruz ve bir ksmnn katl edilmi
olduu rivytnn Tebriz'de yunu mtekib Ermeniler aleyhinde nmyi
icrsna balayan ahlden bazlar bir ka kiiyi darb ve cerh eylediklerinden aru
ve bazarda karklk zuhr ederek dkkn ve hanlar sedd edilerek Ermeniler hne ve
mevlarna ekildiklerini ve hkmet-i mahalliyyece ittihz olunan tedbr netcesi
olarak vahm bir vakann imdilik n alnabilmi ise de efkr- ummiyyenin pek
mteheyyic olmas ve bir mddetden ber Kafkasya'da slm ve Ermeniler arasnda
vuk bulmakda olan muktelenin s-i tesr hsl etmekde bulunmas mnsebetiyle
Ermeniler aleyhinde pek iddetli bir hareket-i tecvziyye vuku muhtemel
bulunduunu mutazammn Tebriz Baehbenderlii'nden vrid olan tahrrtn sreti
leffen takdm klnmala emr fermn hazret-i veliyy'l-emrindir.
ve
F 22 Haziran sene [1]321
Hriciye Nzr
Bende
Tevfik
Bb- l
142
Dire-i Sadret
Amed-i Dvn- Hmyn
889

ihtilf netcesi olarak ahl-i slmiyyenin dr- taarruz ve bir ksmnn katl edilmi
olduu rivytnn Tebriz'de yunu mtekib Ermeniler aleyhinde nmyiler
icrsna balayan ahlden bazlar bir ka kiiyi darb ve cerh eylediklerinden aru
ve bazarda karklk zuhr etmi ve dkkn ve hanlar sedd edilmi ise de hkmet-i
mahalliyyece ittihz olunan tedbr zerine vahm bir vaka zuhruna meydan
verilmediini ve fakat efkr- ummiyye pek mteheyyic olup bir mddetden beri
slm ve Ermeniler arasnda vuk bulmakda olan muktelenin hsl eyledii s-i
tesr mnsebetiyle Ermeniler aleyhinde pek iddetli bir hareket-i tecvziyye vuku
muhtemel bulunduunu mutazammn Tebriz Baehbenderlii'nden vrid olan
tahrrtn sreti Hriciye Nezret-i Cellesi'nin ol bbdaki tezkiresiyle berber arz u
takdm klnd efendim.
F 4 Cemziye'l-evvel sene [1]323
Sadr- azam
Ferid
- 58 ERVAN, NAHIVAN, TFLS VE BATUM'DA ERMENLER LE

MSLMANLAR ARASINDA MEYDANA GELEN OLAYLAR
[Erivan, Nahvan ve kylerinde Ermenilerle Mslmanlar arasnda

meydana gelen silahl atma, ldrme, yaralama, yangn hrszlk ve
Batum Baehbenderlii'ne Grc htill Komitesi'nce yaplan taarruz
olaylarnn ayrntlar ile Tiflis ve Batum'da Ermeniler, Mslmanlar ve
ZET VE TRANSKRPSYON
143
Grcler arasnda yaanan gerginlie ve btn bunlara kar

yneticilerce alnan tedbir ve taknlan tavrlar hakknda Tiflis ve Batum
Baehbenderlikleri'nden gnderilen tahrratlarn takdim edildiine ve bu
olaylara kar Rus Hkmeti'nce etkili tedbirlerin alnmas iin gerekli
giriimlerde bulunulmasnn Petersburg Sefret-i Seniyyesi'ne
bildirildiine dir Sadret tezkiresi.]
4 Ca. 1323 (7 temmuz 1905)
Bb- li
Dire-i Hriciyye
Tercme Odas
Aded
Hriciye
Nezreti'ne
Haziran
sene
[1] 905
trhiyle
Tiflis

Bak vuktndan ber Erivan ile Nahvan ehirlerinde Mslmnlarla
Ermeniler beynindeki mnsebet pek ziyde gerginleerek nihyet mcdelt-
hnrzneyi intc etmidir. Cerid-i mahalliyyenin neriytna nazaran Maysn on
drdnc ve on beinci gnleri askerin vrdu zerine ehirde bir dereceye kadar
ide-i skn edilmi ise de hemcivr kylerde hark ve sirkat gibi fezyih devm
etmekde olduu gibi kaht u gal dahi hissolunmakda ve ummiyetle hl mevki pek
mevve bulunmakdadr. "Tombul" karyesinde gndz bir hark k olunarak krk
kii muhterikan veft etmi ve sekenesi tarafndan terk edilen "Yarmca" karyesinde
k edilen sirkatlerin meni zmnnda nhiye mdr oraya gitmidir. Gece Kamarlu
karyesinden heyecn-ver haberler alnmas zerine Erivan kazs kaymakm karye-i
mezkreye azmetle ahlyi teskne muvaffak olmudur. Maysn on altnc gn
Nahvan'a gelen i Res-i Ulems eyh Efendi, Erivan Ermeni ser-piskoposu ile
birlikde o taraflar dolamdr. Huddu tecvz ve Mslmn ahlye iltihk eden
ran Krdleri imendfer hatt ile ahtaht Gmr'n tehdd ederek Marur nhiyesi
mlhaktndan bir karyenin mevsini gasb ve sirkat ve posta tark zerinde
karyenin papasn katl itlf eylemilerdir. Mtecsirler polis komiseri ile muhfzlar
ve bir mfreze-i askeriyye tarafndan ref ve tenkl edilmidir. Muahharan "Sardarak"
karyesi civrnda dahi ran Krdlerinin zuhru haber alnmas zerine Kamarlu'dan
144
avdet etmekde olan Erivan kaymakm oraya azmet etmidir. Yz altm nefer
Krdn Culfa Gmr'nden gedii ve karben Karagalok cihetinden, dier yz
Krdn vrd edecei haberi intir etdiinden bunlarn her sene bu mevsimde i
bulmak zre huddu mrr ile memlekete gelen Krdlerden olup olmadklarn
tahkke Erivan kaymakm memr edilmidir. Erivan ehri bi'n-nisbe hl-i sknda
iken Maysn yirmi nc gn sabahleyin sat on rddelerinde vrd eden bir
telgraf-nmede ehrin muhtelif mahalltnda tfenk sadlar iidilmesi zerine btn
ahlnin ayak zerinde bulunduu bildirilmekle btn dkkn ve maazalar
kapanmdr. Sat on iki rddelerinde slmlar ile Ermeniler beyninde bir msdeme
vuka gelerek bunda mecrhn ve maktlnin adedi otuzu tecvz etmi ve bu esnda
vrd eden kuvve-i msellaha ahlyi teskne muvaffak olmudur.Maysn yirmi
drdnde tfenk endahtna devm edilmi ve sabahleyin sat on birde slmlar
sokakda bulunan Ermeniler zerine ate etmeleriyle herkes silha sarlm ve
Ermenilerden bir kii maktl ve bir kii mecrh olmu olduu hlde slmlardan
mecrh ve maktl olanlarn adedi krk tecvz etmidir. Erivan'dan alnup mahalli
gazetelerine derc olunan bir telgraf-nmeye nazaran Maysn yirmi drdnc gn
aham yni yirmi beinci gecesi sabaha kadar tfenk endahtna devm edilerek
maktln ve mecrhnin adedi neye bli olduu haber alnamam ise de her hlde
dnki maktln ve mecrhnin mikdrna fik bulunmu ve ocuklar bile istisn
edilmeyerek mrrn ve birnin zerlerine pencerelerle damlardan silh atlmakda ve
ahl nereye gitdiklerini bilmeyerek firr etmekde ve hulsa-i kelm Erivan ehrinde
tarfi gayr-i kbil bir dehet hkm-ferm olmakda bulunmudur. Tiflis
Mslmnlaryla Ermenileri beyninde bir mddetden beri bir husmet eseri mhede
olunduundan Tiflis vli vekili Ermeni piskoposunu ziyret ederek gy slmlarn
Ermenilere hcm ve tecvze hazrlanmakda olduklarna dir Tiflis'de beyne'n-ns
y bulan haberleri tekzb in davet edilen ulem tarafndan gnderilecek
vekllerle mzkert- lzimede bulunmak zre Ermeniler nmna da vekller
gndermesini ric etmidir. Bu vekller ibu aslsz haberleri tekzb in "Meydan"
mahallinde dolamaa ve bu sretle ahlce mevcd havf ve endeyi izleye ve
emniyyet-i ummiyyeyi ideye karr vermilerdir. Emr fermn hazret-i men-leh'lemrindir.
Bb- l
ZET VE TRANSKRPSYON
145
Dire-i Hriciyye
Tercme Odas
Aded
Hriciye
Nezreti'ne
17
Haziran
sene
[1] 905
trhiyle
Batum

Batum'da ahvl-i hzra tahamml-fers bir dereceye resde olmudur. Ahl-i
slmiyye mutebernndan Kurdzde mer Efendi en ilek bir kahvehnede kendi
hlinde oturmakda iken cerh edilmidir. Bundan birka gn evvel Grc,
Baehbenderhne'ye girp yerliden olan hidmetkrn yed ihtill komitesinin
emrine ittiban hidmetlerini terk etmeyecek olurlar ise kpekler gibi telef
edilecekleri beynyla tehdd etmilerdir. Baehbenderhne'den ekilp gitmelerini
ihtr etdiimde merkmn ilerine mdhale edersem hakk- ciznemde muzrr
olacan syleyerek bendenizi dahi tehdde kalkdklarndan derhl merkmlar
tevkf etdirmekle berber hukk- dvelin taht- synetinde bulunan bir meskenin bu
vechile dr- taarruz olmasndan dolay Cemil Bey'i vli nezdinde protesto etmeye
memr eyledim. Derhl tahkkt icr klnm ise de mcrimler ihtill komitesinin en
mteneffiz zsndan bulunduklarndan dr- havf hirs olan vli anlar ibretenli's-sirn tedb edecek yerde bery- itizr merkmlar nezd-i cizneme
gndermidir. bu tafsltdan zt- l-i nezret-penhlerince anlalaca vechile
memrn ile eirr hem-ayrdr. Evvelsi gn bade'z-zuhr sat rddelerinde
msellah bir takm ehs ellerinde revolver olduu hlde spanya Fahr
Viskonsolosluu'yla Mesajeri Maritim[e] Kumpanyas Acentaln f eden Msy
"Espadaro"'nun yazhnesine girerek kasasnn mevcdunu kendilerine teslme icbr
eylemilerdir. Dn sabahleyin sat dokuz rddelerinde kaputlar altna saklanm ksa
tfenkleri hmil bir takm eirr mehir-i aniydan dakk tciri "Simonof"'un
ticrethnesine birdenbire girmi ve ilerinden biri havaya bir el tfenk atm ve
tfenk sadsnn rs etmi olduu havf halecndan bi'l-istifde dierleri Msy
"Simonof"'un zerine hcmla tfenklerinin namlularn gsne dayamlar ve
kasasn amasn ihtr etmilerdir. Bre bi'z-zarre kasay am ve hayddlar
mebli-i klliyyeyi mstashaben firr etmilerdir. "Simonof"'un ticrethnesi
hkmet konana pek yakn olduu hlde hi bir kazak yerinden kmldanmamdr.
Evvelki gn ahl-i slmiyye bir miting akd ederek Mslmnlardan birine tecvzde
bulunanlarn hemen itlf edilmesi kararladrlmdr. Bu karrn netcesi vahmdir.
Zir mcerred imdiye kadar slmlarn mukbele-i bi'l-misilden ihtirz etmelerinden
146
dolay bir ktl-i umm vuka gelmemi ve fakat artk slmlarn sabr tkenmi
olduundan bu ehrin tsi pek muzlimdir. Vli i demi olmayup yirmi kadar ak
salb olunmadka yhud muhlifler yani slmlar, Ermeniler ve Grcler
yekdierlerini katl etmedike ate-i fesd intif-pezr olmayup devm edecekdir.
Mezhebdlarmzdan ou cretle ehbenderhne havlisinde bekilik etmekde olup
bunlarn her ihtimle karu silh tamalar in kendlerine vliden bir ruhsat-nme
istihslini muvfk- maslahat addeyledim. Emr fermn hazret-i men-leh'lemrindir.
Bb- l
Dire-i Hriciyye
Mektb Kalemi
Aded
1282
Bak vuktndan beri Erivan ile Nahvan ehirlerinde Mslmnlarla
Ermeniler beynindeki mnsebet pek ziyde gerginleerek nihyet ne yolda
mcdelt- hnrzneyi intc eylemi olduu beynyle tafslt mil Tiflis ve
Batum'da ahvlin tahamml-fers bir dereceye varup ahl-i slmiyye
mutebernndan Kurdzde mer Efendi'nin en ilek bir kahvehnede kendi hlinde
oturmakda iken cerh edilmi ve Grcnn Baehbenderhne'ye girp yerliden
olan hidmetkrn yed ihtill komitesinin emrine ittiban hidmetlerini terk
etmeyecek olurlarsa telef edecekleri beynyle tehdd etmi olduklarndan ve
Baehbenderhne'den ekilip gitmeleri ihtr olundukda ilerine mdhale ederse
hakknda muzrr olacan syleyerek kendsini dahi tehdde kalkmalaryla derhl
merkmlar tevkf etdirmekle berber hukk- dvelin taht- synetinde bulunan bir
meskenin bu vechile dr- taarruz olmasndan dolay Baehbenderhne kanlarn
vli nezdinde protestoya memr etmesi zerine derhl tahkkt icr klnm ise de
mcrimler ihtill komitesinin en mteneffiz azsndan bulunduklarndan dr- havf
hirs olan vlinin anlar ibreten-li's-sirn tedb edecek yerde bery- itizr
nezdine gndermi olduundan bahisle baz ifdt ve vukt- taarruzkrne-i
ZET VE TRANSKRPSYON
147
sire hakknda malmt mutazammn Batum baehbenderinden ahz olunan 7 ve

17 Haziran sene [1]905 trhl ve altm sekiz ve elli iki numaral iki kta tahrrtn
tercmeleri leffen takdm klnm ve Batum baehbenderinin tahrrtnn bir kta
sretinin irsliyle ve ehbenderhne ve tebea-i hnenin bu misill tecvzta kar
muhfazas esbbnn istikmli zmnnda tedbr-i ciddiyye ittihz in teebbst-
messire icrs Petersburg Sefret-i Seniyyesi'ne tavsiye ve ir olunmu olmala
emr fermn hazret-i veliyy'l-emrindir.
F 23 Haziran sene 1321
Hriciye Nzr
Bende
Tevfik
Bb- l
Dire-i Sadret
med-i Dvn- Hmyn
892
Bak vuktndan beri Erivan ile Nahvan ehirlerinde Mslmnlarla
Ermeniler beynindeki mnsebet pek ziyde gerginleerek nihyet ne yolda
mcdelt- hnrzneyi intc eylemi olduu beynyla tafslt mil Tiflis ve
Batum'da ahvlin tahamml-fers bir dereceye varup ahl-i slmiyye
mutebernndan Kurtzde mer Efendi'nin en ilek bir kahvehnede kendi hlinde
oturmakda iken cerh edilmi ve Grcnn Baehbenderhne'ye girp yerliden
olan hidmetkrn yed ihtill komitesinin emrine ittiban hidmetlerini terk
etmeyecek olurlar ise telef edecekleri beynyla tehdd etmi olduklarndan ve
Baehbenderhne'den ekilp gitmeleri ihtr olundukda ilerine mdhale eder ise
hakknda muzrr olacan syleyerek kendsini dahi tehdde kalkmalaryla derhl
merkmlar tevkf etdirmekle berber hukk- dvelin taht- synetinde bulunan bir
meskenin bu vechile dr- taarruz olmasndan dolay Baehbenderhne kanlarn
vli nezdinde protestoya memr etmesi zerine derhl tahkkt icr klnm ise de
mcrimler ihtill komitesinin en mteneffiz zsndan bulunduklar cihetle dr-
havf hirs olan vlinin anlar ibreten-li's-sirn tedb edecek yerde bery- itizr
nezdine gndermi olduundan bahisle baz ifdt ve vukt- sire-i
taarruzkrne hakknda malmt mutazammn Batum baehbenderinden vrid
148
olan iki kta tahrrt tercmelerinin gnderildiine ve ehbenderhne ve tebea-i

hnenin bu misill tecvzta kar muhfazas esbbnn istikmli zmnnda
tedbr-i ciddiyye ittihz in teebbst- messire icrs lzmunun Petersburg
Sefret-i Seniyyesi'ne tavsiye ve ir edildiine dir Hriciye Nezret-i Cellesi'nin
tezkiresi melfflaryla berber arz u takdm klnd efendim.
F 4 Cemziye'l-evvl sene [1]323
Sadr- azam
Ferd
- 59 TFLS'DEK KARIIKLIKLAR LE GENCE VE BAK'DE MEYDANA

GELEN ERMEN-MSLMAN ATIMALARI
[Tiflis'de bulunan Mensili taburundaki askerlerden yirmisinin

tutukland ve zerlerinde yaplan aramada, ihtillci fikirler tayan
bildiriler bulunduu, dier askerlerin isyan etmemesi iin de tabur klas
etrafndaki tepelere toplar yerletirildii; Tiflis'de cinyet ve hrszlk
olaylarnn artk gndz vakti ilenmeye balad, sulularn ise
yakalanamadklar; Ktayis'de de bu sular ileyen eteler ortaya kt;
Gence'nin eitli blgeleri ile Bak'deki Baylof Hapishne-si'nde,
Ermenilerle Mslmanlar arasnda kanl olaylar meydana geldii;
Nahvan'da da bir Ermeninin evinde drt adet humbara patlad
hususlarnda Tiflis Baehbenderlii'nden alnan tahrrat tercmelerinin
takdim edildiine dir Sadret tezkiresi.]
11 C. 1324 (2 Austos 1906)
Bb- l
ZET VE TRANSKRPSYON
149
Tercme Odas
Aded
Hriciye Nezreti'ne 19 Temmuz sene [1] 906 trhiyle Tiflis Baehbenderlii

Vekleti'nden vrid olan 86 numaralu tarrtn tercmesidir.
Tiflis ititna dir 25 Haziran sene [1]906 trhli ve seksen numaral
tahrrt- cizneme zeyldir. Tiflis'de bulunan "Mensili" taburu efrdndan maznn
bulunan yirmi kii taht- tevkfe alnm ve nefert- merkme zerinde askiri
serkelik ve ihtille davet ve tevk eden bir takm iln-nmelerle sir evrk-
muzrra bulunmudur. Bu gibi ahvlde btn tabur efrdnn birden ihtille kym
etmesi melhz bulunduundan memrn-i askeriyye "Mensili" taburunun bulunduu
klaya hkim olan btn evhika top yerledirmilerdir. Her gn gndz bir takm
sirkat ve cinyt irtikb olunmakda ve cnlerden hemn hi biri der-dest
olunmamakdadr. Ayn on yedinci gn Onuncu Polis Diresi'ne mensb bir avu
be kurun darbyla maktl olduu hlde imendfer mevkfinin bahesinde
bulunmudur. Burada ahvl-i ummiyye gitdike kesb-i vehmet etmekdedir. Emr
Bb- l
Dire-i Hariciyye
Tercme Odas
Aded
Hriciye
Nezreti'ne
19/2
Temmuz
sene
[1] 906
trhiyle
Tiflis

Kafkasya'da vuka gelen itita dir f 25 Haziran sene [1]906 trhl ve
seksen drt numaralu tahrrt- cizneme zeyldir. Hazirann on beinde "Viladi
Kavkaz" topcu askiri isyn etmekle piyde askiri tarafndan kuadlm ve
ellerinden silhlar alndkdan sonra "Kars"a gnderilmidir. "Elizabetpol" ile
mahll-i muhtelifesinde ve ale'l-huss, "ana", "Hankendi", "Burcu", "Gevra",
"Vered", "Cvaklu"'da Mslmnlar ile Ermeniler arasnda klle-yevm hnrzne bir
takm msdemt vuk gelmekdedir. "Gariyos" otuz kiiden mrekkeb bir eky
150
etesi memleketi ihfe etmekde ve kazaklara bile taarruz eylemekdedir.

"Elizabetpol" mevkfinde polis komiseri bir takm eky tarafndan katl edilmi ve
eky-y merkme henz zhire ihrc edilmemidir. "Ktayis"'de ahlyi ihfe
etmekde olan bir eky etesi al-melei'n-ns sirkat ve katl gibi bir takm cinyta
tasadd eylemekdedir.Ekyy tevkf in zbta tarafndan sarf edilen bi'l-cmle
mes akm kalmdr. "Ktayis" vlisinin hnesinin kapusunda nevbet beklemekde
olan bir nefer, mechl'l-ahvl bir ak tarafndan sret-i vahmede cerh edilmidir.
Mver-y Kafkasya'nn her tarafnda huzr ve emniyet mnselibdir. Emr fermn
Bb- l
Dire-i Hriciyye
Tercme Odas
Aded
Hriciye
Nezreti'ne
27/10
Temmuz
sene
[1] 906
trhiyle
Tiflis
Baehbenderlii Vekleti'nden vrid olan 91 numaralu tahrrtn tercmesidir.

Kafkasya'da ve ale'l-huss "Elizabetpol" eyletinde Mslmnlar ile Ermeniler
arasnda mcdelt el-n devm etmekdedir. Bu vukt- mlimenin ne vakit rehn-i
hitm olacan imdiden kesdirmek maa't-teessf mkildir. Burjon stasyonu'nda
tevkf edilmi olan bir ahsn zerinde drt bin aded tfenk fiengi bulunmudur.
Bak'de "Baylof" Habishnesi'ndeki mahbsn arasnda zuhr eden mnzaa
netcesinde yirmi be Mslmn ile bir Ermeni az ok ar sretde mecrh ve
Hazirann yirmi nde Bak polis mdri muvini bir ahs- mechl tarafndan
atlan revolver kurunuyla maktl olmudur. Hazirann yirmi nde Nahvan'da
"Bonyakof" nmnda bir Ermeninin hnesinde drt humbara patlam ise de hi kimse
mecrh veya maktl olmamdr. Mezkr hne der-akab askir ile abluka edilmi ise
de orada icr edilen taharriytn netcesi malm deildir. Emr fermn hazret-i menleh'l-emrindir.
ZET VE TRANSKRPSYON
151
Bb- l
Dire-i Hriciyye
Mektb Kalemi
Aded
1419
6 C. sene [1]324 trhli tezkire-i kerye zeyldir. Tiflis'de bulunan "Mensili"
taburu efrdndan maznnen taht- tevkfe alnan yirmi nefer zerinde askeri serkelik
ve ihtille davet ve tevk eden bir takm iln-nmelerle sir evrk- muzrra
bulunmu olduunu ve bu gibi ahvlde btn tabur efrdnn birden ihtille kym
melhz olmasna mebn mezkr taburun bulunduu klaya hkim btn evhika top
yerledirilmi idn ve klle-yevm irtikb olunan cinyt fillerinden hibirinin
der-dest olunamamakda olduunu ve Kafkasya'da ve ale'l-huss Elizabetpol
eyletinde Mslmnlar ile Ermeniler arasndaki mcdelt el-n devm ettiini ve
Bak'de Baylof Habishnesi'ndeki mahbsn arasnda zuhr eden mnzaa
netcesinde yirmi be Mslmn ve bir Ermeninin ar sretde mecrh ve Bak polis
mdri muvininin bir ahs- mechl tarafndan atlan revolver kurunuyla maktl ve
isyn eden Viladi Kavkaz topcu askirinin ellerinden silhlar alnarak Kars'a
gnderildiini ve ol bbda baz malmt mil Tiflis Baehbenderlii
Vekleti'nden alnan 19 ve 27 Temmuz sene [1]906 trhl ve seksen alt ve seksen
yedi ve doksan bir numaralu kta tahrrtn tercmeleri leffen takdm klnmala
emr fermn hazret-i veliyy'l emrindir.
F 9 Cemziye'l-hr sene 1324
ve
F 18 Temmuz sene 1322
Hriciye Nzr
Bende
Tevfik
Bb- l
Dire-i Sadret
med-i Dvn- Hmyn
152
1246
Tiflis'de bulunan Mensili taburu efrdnn harekt- serkenesine mebn
hkmetce ne yolda tedbr ittihz edildiine ve klle-yevm irtikb olunan cinyt
fillerinin der-dest olunamamakda ve Kafkasya'da ale'l-huss Elizabetpol eyletinde
Mslmnlarla Ermeniler arasndaki mcdeltn el-n devm etmekde bulunduuna
ve Bak Habishnesi'ndeki mahbsn beyninde zuhr eden mnzaa netcesinde
yirmi be Mslmn ve bir Ermeninin ar sretde mecrh ve Bak polis mdr
muvininin maktl olduuna ve isyn eden Viladi Kavkaz topcu askerinin silhlar
alnarak Kars'a gnderildiine ve ol bbda baz malmta dir Tiflis
Baehbenderlii Vekleti'nden alnan kta tahrrt tercmeleri Hriciye Nezret-i
Celilesi'nin tezkiresiyle arz u takdm klnd efendim.
F 11 Cemziye'l-hr sene [1]324
Sadr- azam
Ferid
- 60 KAFKASYA MSLMANLARININ, GENEL VAL VORONOF LE

ERMEN-MSLMAN ATIMASI VE KENDLERNE BAZI HAKLAR
VERLMES HUSUSUNDA YAPTIKLARI GRME
[Elizabetpol [Gence], Bak, Tiflis/Boralu, Daistan ve Batum

vilayetlerinden Mslman halk temsil etmek zre gelen bir heyetin,
Kafkasya Genel Valisi Kont Voronof Dakof ile bir grme yaptklar,
bu grmede valiye; karklklar karanlarn Mslmanlar olmad,
Ermeni heyetinin bunun aksine olarak kendisine bildirdii haberlerin
uydurma ve Mslmanlar hkmet, kamuoyu ve basnn gznden
drmeye ynelik olduu, bunu protesto ettikleri; Mslman halka
eitim hizmetlerinden yararlanma, anadilde yayn, Kafkasya idr
memuriyetlerinde ve belediye hizmetlerinde istihdam, retmenlik ve
avukatlk mesleklerine girebilme, toprak reformunun hzlandrlmas ve
topra olmayan Mslman kyllere ara ait topraklarn datlmas,
ZET VE TRANSKRPSYON
153
yaylak, klak, orman ve avlanma hakk verilmesi, tasarruf hakknn

tannmas, kanna aykr olarak ele geirilmi baz vakf arzilerinin
idesi,
vergilerin
hafifletilmesi,
ky
milisliinin
kaldrlmas,
Mslmanlarn da temsil edildii meclis ve heyetler kurulmas, ziraat

bankalarndan yararlanabilme, zdegnlk hukukunun tannmas gibi baz
haklarn verilmesi konularnda bir dileke verdikleri; valinin de, bu
istekleri inceleyerek yerine getireceini ve olaylar karanlarn
Mslmanlar olmadklarn bildiini syledii; Ermeni, Mslman ve
Grc heyetlerinin eitli ziyafetlerde biraraya geldikleri, ancak
Ermenilerin bu ziyafetlerde bile Mslmanlara, saldrgan ve hakret edici
tarzda szler sylediklerine dir Tiflis Baehbenderlii'nden gelen
tahrrat tercmesi.]
16 C. 1323 ( 18 Austos 1905 )
Bb- l
Tercme Odas
Aded
Hriciye Nezreti'ne 7 Temmuz sene [1]905 trhiyle Tiflis Baehbenderlii'nden vrid olan 81 numaralu tahrrtn tercmesidir.
Kafkasya ahl-i slmiyyesi vekllerinden mrekkeb bir heyet tarafndan
Kafkasya Vli-i Ummsi Kont Voronof Dakof'a it olunan bir kta istidnmenin tercmesi ve cerde-i resmiyye ile ner olunan hulsa-i mushabeleri leffen
takdm klnd. Mtlaasndan malm- l-i safneleri buyurulaca zre vli-i
umm istid-nmelerinde mnderic metlibi cidden nazar- dikkate alarak
memleketde huzr ve syi ide olunur olunmaz mevki-i icrya vaz esbbna
tevessl edeceini vad eylemidir. Vli-i umm ile cereyn eden mlktlar
esnsnda Heyet-i Mebse-i slmiyye Nahvan ve Bak'de tekevvn eden hdist-
messifenin msebbib ve muharrikleri ahl-i slmiyye olduuna dir Ermeniler
tarafndan vuk bulan mftereyt sret-i katiyyede redd cerh etmilerdir.
Isttlt- kemternemden dahi anlaldna gre Ermeniler Rusya Hkmeti
154
aleyhine kym etmek zre kendilerine iltihk etmek istememelerinden n ahl-i

slmiyyeye kin balam olduklarndan Bak, Nahvan ve Revan'da Mslmnlara
esliha ve humbaralar ile tecvz etmiler ve ite bundan sonra ahl-i slmiyye baka
silha mlik olmadklarndan hanerleri ile mdfaa-i nefse teebbs eylemilerdir.
Btn bu yapdklar eylerle berber Ermeniler ummun tevecchn kazanmak in
kendilerini ahl-i slmiyye tarafndan dr- zulm taadd olmu gibi gstermekde
ve ahl-i slmiyyenin Ermenileri katl itlf ve hnelerini nehb gret ve anlar
kabl-i slm'a icbr eylediklerine dir her tarafa telgraf-nmeler gndermekdedirler.
Halbuki Bademli karyesinde icr klnan tahkkt dn-i slm' kabl etmi olan
Ermenilerin kendi hsn-i rzlaryla ihtid eylediklerini Vli Ali Hanof'un huzrunda
beyn etdiklerini mevki-i sbta sl etmidir. Bu ihtid keyfiyyeti Ermeni ihtill
komitesinin eser-i telkni add olunabilir. Mezkr komite, Ermenilerin ahl-i
slmiyye tarafndan dr- taadd olduklarn Hristiyanlarn nazarnda isbt ve
Ermenileri ahl-i slmiyyenin tecvztna karu himye etmediinden dolay Rusya
Hkmeti'ni takbh etmek in bu hatt- hareketi ittihz eylemidir. Revan vli-i
ummsi tarafndan imz ve cerde-i resmiyye ile ner edilen tiy'z-zikr telgraf-nme
Ermenilerin ahlyi tahrk ve memleketde itit vukunu tevk maksadyla
kasden bir takm rivyt- kzibe ner ia eylediklerini mevki-i sbta sl
eylemekdedir:
Nahvan, 13 Haziran sene [1]905
"Nahvan ve aror kazlarnda serze[de]-i sha-i zuhr olan hdist hakknda
"Tifliski Listok" Gazetesi'nde mnderic maklt hakkatini o kadar tayr
etmekdedirler ki ahlyi ititda devma tahrk ve tevk maksadyla yazldklarna
hkm olunabilir."
Vli
Ali Hanof
Ahren vli-i umm ile grmek zre Tiflis'de bulunmu olan Kafkasya
bild- muhtelifesi slm ve Grc veklleri arasnda ziyfetler kede olunmu ve
mnsebetle ahl-i slmiyye ile Grcler tarafndan yekdierlerine karu dostne
idre-i akdh edilmidir. Birka gn sonra Ermeniler Mslmn veklleri bir ziyfete
davet etmi ve esn-y ziyfetde Ermenilerden biri u sretle idre-i kelm
eylemidir: "Ahl-i slmiyye ile Ermeniler arasnda tehadds eden bi'l-cmle
ihtilft hep Ermenilerin medeniyet, marif, ticret ve sanyide pek ziyde terakk
ZET VE TRANSKRPSYON
155
etmi bulunmalarndan mnbaisdir. Ermeniler zengin ve emlk shibi olmulardr.

Halbuki ahl-i slmiyye Ermeni komularnn refh sadet iinde bulunduklarn
nazar- hased ile grerek anlara taarruza ve emlklerini gasb u grete balamlardr.
Eer ahl-i slmiyye dahi Ermeniler ile ayn seviyye-i medeniyyede bulunmu olsa
idiler iki cemat ihtilflarn matbt vstasyla tedkk ve mnkaa edebilirler idi.
Lkin ahl-i slmiyye derece-i matlbede tahsl grmedii gibi bir gazeteleri de
olmadndan ihtilftmz silh ile fasla mecbr oluyoruz." Bu nutk-
mtecvizneden mstebn olduuna gre Ermeniler ahl-i slmiyyeye yzlerine
karu tahkr etmek maksadyla ziyfete davet etmilerdir. Emr fermn hazret-i
men-leh'l-emrindir.
Kafkasya vli-i ummsi nezdinde Heyet-i Mebse-i slmiyye
Elizabetpol, Bak ve Tiflis muzftndan Boralu ve Daistan ve Batum
vilyt vekllerinden dokuz kiiden mrekkeb bir heyet-i mebse Hazirann onuncu
Pencenbih gn bade'z-zuhr sat iki rddelerinde Kafkasya vli-i ummsi Kont
Voronof Dakof'un nezdine gitmidir. Heyet-i mezkre tarafndan it klnan
istid-nme mesil-i tiyenin tesviyesi talebini hvdir:
(1) Mevdd- tiye hakknda mevcd istisnt ve mkiltn izlesi:
Evvelen: Mektibe kabl in icr edilmekde olan msbaka imtihnlar
eritinin teshliyle etfl-i slmiyyenin mektib-i mezkreye kabl.
Sniyen: Tedrst lisn- mder-zd zre icr edilmek artyla tedrst
meselesine itirke davet edilmi olan cemat-i slmiyye veklleri tarafndan
tanzm edilen program mcebince her nevi mektib tessi ve 1880 trhli lyiha
mcebince masrifi devlete id olmak zre ins mekteblerinin de srat-i mmkine ile
kd.
Slisen: Tiflis medrisi kurbnde mevcd mektibin tensk ve mevcd iki
mektebin mezciyle bir mekteb-i l hline ifr.
Rbian: Her nevi mektib ve messest- hayriyye kd.
Hmisen: Gerek tercme ve gerek telf tarkyla lisn- mder-zd zre gazete
ve kitblarn erit-i tab u nerinin tahffi.
156
Sdisen: Ahl-i slmiyyenin Kafkasya uabt- idresindeki mem-riyetlerin

kffesine kabl.
Sbian: Ahl-i slmiyyenin dav vekleti ve muallimlik mesleklerine
slkne msade edilmesi.
Sminen: Ahl-i slmiyyenin bil-kayd art Kafkasya hidemt-
belediyyesine kabl.
(2) Arznin hkmetin inzimm- muvenetiyle kyller tarafndan tesr-i
itirs esbbnn istikmli ve henz baz mahallerde mer olduu zre merkmlarn
esr gibi arzye tbiiyyeti uslnn ref u ilgs, arzye mlik olmayan veyhud
cz arzsi bulunan ahl ve zrr- Mslimeye ar hazretlerine id arznin tevzi,
Kafkasya'ya muhceretin meni ve ahl-i slmiyyeye yaylak ve klak ve ormanlar
ile hakk- sayd vesirenin its, efrd ve nevhye id kffe-i arznin hkmete id
ve binen-aleyh ar bir takm verglere tbi bulunduuna dir Daistan'da mer
olan 12 Haziran sene [1]900 trhli knnun ref u ilgs, Batum ve Kars
vilyetlerinde mtemekkin ahl-i slmiyyenin hukk- tasarrufiyyelerinin tanzm ve
tensk ve Batum'daki Azziye Cmi-i erfi'yle Yukar Acara'daki "Kula" karyesinde
kin cmi-i erfe id olup muhlif-i knn olarak zabt edilmi olan akrt-
mevkfenin idesi (Bu bbda mufassal bir lyiha it klnacakdr.)
(3) Teklf-i mevcdenin tahffi ve teklf-i mevzann efrdn derece-i
servetleriyle mtensiben tarh ve istfs her nevi teklf ve rsmun esn-y tarh ve
cibyetinde ve efrdn ihtiyct in hn-i sarfnda it-y rey hakkn hiz olarak
ahl-i slmiyye vekllerinin bulunmas.
(4) Kavid-i intihbiyyeye gre kyllerin umma ve kurya id vezif ve
hidemtnn tanzm ve tensk.
(5) Kafkasya ktasnda "Zitov" Meclisi ile jri heyetinin tess ve ihds ve
ahl-i slmiyyenin aded-i nfsa gre bunlara itirki.
(6) Ky milislerinin ve binen-aleyh bunlara mahss teklfin ref u ilgs.
(7) Ahl-i slmiyye[ye] baytarlar tarafndan ihds olunan mkilt- zide ve
hayme-nin obanlar hakkndaki nizmt- mevcdeden mtevellid mkilt-
fevkaldeden mafv tutularak mumelt- baytariyyenin tanzm ve slh.
ZET VE TRANSKRPSYON
157
(8) Zdegn ve avma mahss zirat bankalarndan ahl-i slmiyyeye hakk-

istifde temni.
(9) Han, bey gibi erf- slmiyyenin hukk- asletlerinin tasdk meselesinin
tesr-i tesviyesi ve zdegnlk usln Rusya'nn vilyt- dhiliyyesinde ve tl
mddetden ber Tiflis ve Ktayis vilyetlerinde mevcd olduu zre tensk etmek
hussundaki haklarnn tasdk ve zdegnlk usl sret-i katiyyede tayn
olununcaya kadar zdegnn "Gori" ve "Mingreli" asl-zdegnnn Ktayis eyletinde
ictim etdikleri misill muvakkaten ictimlarna msade edilmesi.
Badeh, bu metlib-i muhtelifenin kffesi birer birer tedkk olunduundan
vli-i umm yedinci mdde hakknda gerek zkr gerek insa mahss mektibin ve
bilhssa imm ve mft yetidirmee mahss mekteb-i lnin kd meselesine atf-
nazar- ehemmiyyet edeceini ve gazeteler ile kitblarn teft ve muyenesi
hakknda serbest-i matbt tahdd eden tedbrin ref u ilgs mnsib olup
olmayacan sansr usln tedkke memr ayndan Msy "Kobekot"'dan istifsr
edeceini ve ahl-i slmiyyenin hidemt- idreye kablleri hussuna gelince bu
bbda
hibir
memniyyet
mevcd
olmadn
ve
hidemt-
belediyyede
istihdmlarna da hibir mnia olmadn ve fakat bu bbda bir knn- mahss cr

olduundan knn- mezkrun tebdl ve tadli zmnnda r-y Devlet'e mrcaat
edeceini cevben beyn eyledi. kinci mddede mnderic metlib-i muhtelife
memleketde huzr ve syi takarrr eder etmez mevki-i mzkereye vaz
olunacakdr. nc, drdnc, beinci mddelerin muhtev olduu mesil kavnn-i
mevza ile hall tesviye edilmi ise de vli-i umm ahl-i slmiyyenin menfiini
nazar- itibra alacakdr. Kylere mahss milis askerinin ilgs hakkndaki talebe
askir-i mezkrenin yeniden tensk ve tanzm olaca cevb verilmidir. Yedinci
mdde hakknda mufassal bir lyha vermeleri heyet-i mebse azsndan ric
edilmidir. Sekizinci mddeye gelince, vli-i umm ahl-i slmiyyenin zirat
bankalarndan istifdeleri taht- vcbda olduu fikrindedir. Ahl-i slmiyyenin
baz sunf in zdegnlk hukkunun tannmas meselesinin mddet-i kalle
zarfnda tedkk olunacakdr. Kont, Kerim Giray Han['] asl-zdegn- slmn bir
sret-i muvakkatede tayni hakknda mufassal bir muhtra tanzme memr etmidir.
stid-nmenin ikinci ksm husst- tiyeyi muhtev idi. Ermeni heyet-i mebsesi
Kafkasya hdistn zt- aslnelerine bildirdiinden herkesden evvel bizce bd-i
158
teessf olan hdist- mezkreden bahs etmekden kendimizi alamadk. Mcerred

ahl-i slmiyyenin hkmet ve ahl ve matbtn enzrndan drlmesi
maksadyla tasn edilen malmt- kzibeye karu protesto ederiz. Bak vakyi-i
messifesinin t bidyetinden ber, ahl-i slmiyye bil-sebeb ve bir sret-i
muttaridede vakyi-i mezkrenin msebbibi olmak zre ithm edilmi idi. Gerek
Bak, Nahvan ve Revan ehirlerinde ve gerek kylerde yalnz ahl-i slmiyyenin
katl-i nfs ve gasb- emvle cret etdiklerine ve gy ittihd- slm nmna bir
muhrebe-i mezhebiyyeye girierek Ermenileri dn-i slm' kable icbr eylediklerine
dir gazetelerde klle-yevm garazkrne bir takm ahbr- telgrafiyye mnderic
bulunmakdadr. Eer devern eden yita nazaran ahl-i slmiyye Bak vakyi-i
messifesinde memrn-i mahalliyyenin leti olmular ise ahl-i merkme
memrnin planlarna bir sret-i falnede itirk etmilerdir. Vakyi-i messife-i
mezkrenin kffesinde ahl-i slmiyyenin tarafeyn in mcib-i eyn r olan bir
takm efl harektn msebbibleri olmadklarna dir birok vukt zikr ve hikye
edebiliriz. Ahl-i slmiyye gencal tfenk ve mevdd- mtele humbaralar
vstasyla vuk bulan tecvzta karu mdfaa-i nefse mecbr olmulardr. Zten
vukt ile dahi msbet olduu zre ahl-i slmiyyenin eksersi birok zamandan
ber silhsz idi. Bir de esliha tedriki in bir takm vesite mlik olmak lzm
gelirken ahl-i slmiyye bu vesitden mahrmdur. Kafkasya'da mtemekkin
akvma karu bir tefevvuk ihrz etmek maksadna hidmet edenler Mslmnlar
deildir. Hdist- messife msebbibleri ile ezhn- ahlyi tahd edecek havdis-i
mheyyiceyi ia edenler ve bir sret-i gayr-i meruada teekkl ederek btn
memleketi dehet iinde brakan komiteler aleyhinde tedbr-i edde ittihz lzm
gelr. te ol vakit ezhn- ahlnin teskni dire-i imkna dhil olmu ve Kafkasya
ahlsinin refh ve sadeti in arzu edilen zamn idrk edilmi olur. Heyet-i
mebhse tarafndan bast beyn olunan ibu mtlata cevben "Kont Voronof
Dakof" imdiye kadar serzede-i sha-i zuhr olmu ve el-hlet hzih devm
etmekde bulunmu olan hdistn kendsnce malm ve itita sdk u
istikmetleriyle temeyyz etmi olan ahl-i slmiyye tarafndan balanmadna
vkf bulunduunu ve fakat Revan eyletinin baz kylerinde ahl-i slmiyyenin
baz vekyi-i messife k etmi olduunu ve efkr- mnevvere ashbndan olan
Mslmnlarn ahl arasnda huzr ve syii ide ve takrre sarf- m-hasal- gayret
etmesi lzm geldiini beyn ve Bak ahl-i slmiyyesinin hareketlerinden ve u son
ZET VE TRANSKRPSYON
159
zamnlarda ide-i syi emrindeki meslerinden Bak vlisi tarafndan bir lisn-
sityi ile bahsedildiini iiderek pek ziyde memnn olmu olduunu ilveten ityn
eylemidir.
Bb- l
Dire-i Hriciyye
Mektb Kalemi
Aded
1716

Kafkasya ahl-i slmiyyesi vekllerinden mrekkeb bir heyet tarafndan
Kafkasya Vli-i Ummsi Kont Voronof Dakof'a it olunan istid-nme
tercmesiyle bunlarn cerde-i resmiyye ile ner olunan hulsa-i mushabelerinin
gnderildiini ve mm-ileyh vlinin ahl-i slmiyyenin istid-nmelerinde
mnderic metlibi cidden nazar- dikkate alarak memleketde huzr ve syi ide
olunur olunmaz mevki-i icrya vaz esbbna tevessl edeceini vad eylemi ve
vli-i mm-ileyh ile cereyn eden mlktlar esnda Heyet-i Mebse-i
slmiyye'nin Nahvan ve Bak'de tekevvn eden hdist- messifenin msebbib
ve muharrikleri ahl-i slmiyye olduuna dir Ermeniler tarafndan vuk bulan
mftereyt sret-i katiyyede redd cerh etmi olduklarn ve Ermenilerin ahl-i
slmiyye haklarnda vuk bulan teebbst ve mftereyt- hinneleri hakkndaki
isttlt mil Tiflis Baehbenderlii'nden alnan 7 Temmuz sene [1]905 trhli ve
seksen bir numaral tahrrt ile melfftnn tercmeleri leffen takdm klnmala emr
fermn hazret-i veliyy'l-emrindir.

ve
F 1 Austos sene 1321
Hriciye Nzr
Bende
160
Tevfik
Bb- l
Dire-i Sadret
med-i Dvn- Hmyn
1229
Kafkasya ahl-i slmiyye vekllerinden mrekkeb bir heyet tarafndan
Kafkasya Vli-i Ummsi Kont Dorihof Vankof [Voronof Dakof]'a it olunan
istid-nme tercmesiyle bunlarn cerde-i resmiyye ile ner olunan hulsa-i
mushabelerinin gnderildiini ve mm-ileyh vlinin ahl-i slmiyyenin istidnmelerinde mnderic metlibi cidden nazar- dikkate alarak memleketde huzr ve
syi ide olunur olunmaz mevki-i icrya vaz esbbna tevessl edeceini vad
eylemi ve vli-i mm-ileyh ile cereyn eden mlktlar esnda Heyet-i Mebse-i
slmiyye'nin Nahvan ve Bak'de tekevvn eden hdist- messifenin msebbib
ve muharrikleri ahl-i slmiyye olduuna dir Ermeniler tarafndan vuk bulan
mftereyt sret-i katiyyede redd cerh etmi olduklarn ve Ermenilerin ahl-i
slmiyye haklarnda vuk bulan teebbst ve mftereyt- hinneleri hakkndaki
isttlt mil Tiflis Baehbenderlii'nden mevrd tahrrt ile melffu tercmeleri
Hriciye Nezret-i Cellesi'nin ol bbdaki tezkiresiyle berber arz u takdm klnd
efendim.
F 16 Cemziye'l-hr sene [1]323
F 4 Austos sene [1]321
Sadr- azam
Ferid
- 61 -
ZET VE TRANSKRPSYON
161
BAK VE SU'DE ERMENLERLE MSLMANLAR ARASINDA

MEYDANA GELEN ARPIMALAR
[Ermenilerle Mslmanlar arasnda Bak'de arpmalar olduu

gibi Sui'de de arpmalar meydana geldii, askerlerin olaylara
mdahale ettii ve birok l ve yaral olduu hususlarnda Batum
Baehbenderlii'nden gelen telgraf tercmesinin takdim edildiine dir
Sadret tezkiresi.]
9 B.1323 (9 Eyll 1905)
Bb- l
Dire-i Hriciyye
Tercme Odas
Aded
Hriciye
Nezreti'ne
Eyll
sene
[1] 905
trhiyle
Batum
Baehbenderlii'nden vrid olan telgraf-nmenin tercmesidir.

Ermenilerle Mslmnlar beyninde ehr-i hl-i rmnin yirmi ikisinde Bak'de
ktle balanlm olduu gibi "Sui"'de dahi ktl vuka gelmi ve askir ie
mdhale ederek bir hayli kesn maktl ve mecrh olmudur.
Bb- l
Dire-i Hriciyye
Mektb Kalemi
Aded
2008
Ermenilerle Mslmnlar beyninde Rm Austosun yirmi ikisinde ktle
balanlm olduu gibi Sui'de dahi ktl vuka gelmi ve askir ie mdhale
ederek bir hayli kesnn maktl ve mecrh olmu idn mil Batum
162
Baehbenderlii'nden ahz olunan 8 Eyll sene [1]905 trhli telgraf-nmenin

tercmesi leffen takdm klnmala emr fermn hazret-i veliyy'l-emrindir.
F 9 Receb sene [1]323
ve
Hriciye Nzr
Bende
Tevfik
Bb- l
Dire-i Sadret
med-i Divn- Hmyn
1418
Ermenilerle Mslmnlar beyninde Bak ve Sui'de ktl vuka gelerek

askirin ie mdhale eylediine ve hayli kesnn maktl ve mecrh olduuna dir
Batum Baehbenderlii'nden gelen telgraf-nme tercmesi Hriciye Nezret-i
Cellesi'nin tezkiresiyle maan arz u takdm klnd efendim.
Sadr- azam
Ferid
- 62 TMES GAZETES'NN BAK OLAYLARI VE MHRAN EFEND

HAKKINDA YAYINLADII HABERLER
[Times Gazetesi'nin Bak olaylar ile ilgili olarak yaynlad bir

yaznn sonuna dmanca bir blm ekledii, baka bir nshasnda da
Mihran Efendi aleyhinde Paris muhabirinden ald bir telgraf
ZET VE TRANSKRPSYON
yaynlad
hususunda
Londra
Bykelilii'nden
163
alnan
telgraf
tercmesinin takdim edildiine dir Sadret tezkiresi.]

20 B. 1323 ( 20 Eyll 1905)
Bb- l
Dire-i Hriciyye
Tercme Odas
Aded
Hriciye Nezreti'ne f 9 Eyll sene [1] 905 trhiyle Londra Sefret-i
Seniyyesi'nden vrid olan 338 numaralu telgraf-nmenin tercmesidir.
"Tayms" [Times] Gazetesi Bak vuktna dir bugnk nshasna derc etdii
bir bend-i mahssun nihyetine hasmne bir fkra ilve etmi ve ehr-i hlin sekizi
trhiyle Mihran Efendi hakknda Paris'deki muhbirinden ald bed-hhne bir
telgraf-nmeyi dahi ner eylemidir.
Bb- l
Dire-i Hriciyye
Mektb Kalemi
Aded
2021
"Tayms" [Times] Gazetesi'nin Bak vuktna dir efrenci Eylln dokuzu
trhli nshasna derc etdii bir bend-i mahssun nihyetine hasmne bir fkra ilve
etmi ve ehr-i mezbrun sekizi trhiyle Mihran Efendi hakknda Paris'deki
muhbirinden ald bed-hhne bir telgraf-nmeyi dahi ner eylemi olduunu mil
Londra Sefret-i Seniyyesi'nden ahz olunan 9 Eyll sene[1]905 trhli ve 338
numaralu telgraf-nmenin tercmesi leffen takdm klnm ve "Tayms" [Times]
Gazetesi'nin Memlik-i hne'ye idhli klliyyen memn bulunmu olmala Bak
164
vuktna dir Batum ve Tiflis Baehbenderlikleri'nden alnan telgraf-nmelerin

tercmeleri 8 ve 9 Receb sene [1]323 trhli tezkire-i keriyle arz u tesyr edilmekle
emr fermn hazret-i veliyy'l-emrindir.
ve
Hriciye Nzr
Bende
Tevfik
Bb- l
Dire-i Sadret
med-i Dvn- Hmyn
1430
"Tayms" [Times] Gazetesi'nin Bak vuktna dir efrenci Eylln dokuzu

trhli nshasna derc etdii bir bend-i mahssun nihyetine hasmne bir fkra ilve
etmi ve ehr-i mazbrun sekizi trhiyle Mihran Efendi hakknda Paris'deki
muhbirinden ald bed-hhne bir telgraf-nmeyi dahi ner eylemi olduunu mil
Londra Sefret-i Seniyyesi'nden mebs telgraf-nmenin tercmesi Hriciye Nezret-i
Cellesi'nin ol bbdaki tezkiresiyle maan arz u takdm klnm ve mezkr gazetenin
Memlik-i hne'ye idhli zten memn olmakla berber memniyyet-i vka bu
kerre de teyd edilmidir efendim.
Sadr- azam
Ferid
- 63 MVER-YI KAFKAS EYHLSLMININ UA'YA GD

VE HALKIN DURUMU
ZET VE TRANSKRPSYON
165
[Kafkasya genel valisinin ricas zerine Mver-y Kafkas

eyhlislmnn ua'ya gitmek zere yola kt; Revan'da Ermenilerin
kard karklktan zarar gren kyllere Tiflis asker deposundan
adr gnderildii; Gori ve Duti'de durumun ciddi olduu, kendi halinde
olan Mslman ahlinin her an ekya tarafndan taciz edilip
ldrld; gvenlik grevlilerinin, karklklar esnasnda meydana
gelen zarar tesbit ile grevli komisyonlar koruduklar iin ekya takibi
yapamadklar, bu komisyonlarn ahli zerinde olumlu tesir brakt ve
halkn ekya ile mcadeleye hazr olduu hususlarnda Petersburg
Sefaret-i Seniyyesi'nden gelen tahrrat tercmesinin takdim edildiine
dir Sadret tezkiresi.]
24 Receb 1323 (24 Eyll 1905)
Bb- l
Tercme Odas
Aded
Hriciye Nezreti'ne 5 Eyll sene[1] 905 trhiyle Petersburg Sefret-i
Kafkasya'nn mahll-i muhtelifesinde Ermeniler tarafndan k edilen itita
dir Tiflis'den geen Austos- Rmnin yirmi biri trhiyle mevrd iki kta telgrafnmenin metinleri leffen takdm klnd. Emr fermn hazret-i men-leh'l-emrindir.
Melffun tercmesidir.
Kafkasya vli-i ummsi tarafndan b-telgraf vuk bulan ric zerine Mvery Kafkas eyh'l-islm "ua"'ya mteveccihen buradan mfrekat etmidir. Revan
vli veklinin talebi zerine Ermeni ititndan dr- hasr olan kur-y muhtelife
ahlsine li-ecli't-tevd Tiflis asker deposundan adrlar gnderilmidir.
Dier melffun tercmesidir.
stihsl olunan malmt- resmiyyeye nazaran "Gori" ve "Duti" kazlarnda
hl ve mevki gitdike kesb-i vehmet etmekdedir. Kend hllerinde yaayan ahl,
166
msellah eky eteleri tarafndan hemn klle-yevm dr- taarruz ve itlf

edilmekde ve bu eteleri tekl eden ekynn adedi bazan altm nefere bli ve
icr-y takbt hussu mkilt mcib olmakdadr. Zr askir-i mevcde kyller
tarafndan k olunan itit esnsnda vuka gelen zarar ve ziyn tahmn ve
bundan dolay ashb- emlke verilmesi lzm gelen tazmnt mikdrn tayn ile
megl olan komisyonu muhfaza eylemekdedir. Komisyon- mezkr tarafndan ibrz
olunan faliyet, ahl zerinde ziydesiyle icr-y tesr etmekde ve ahl memrn-i
mahalliyyeye itate ve erbb- fesd ile mcdeleye mde olduklarn beyn
eylemekdedir. Mezkr komisyon emlk vergsnden dolay ashb- emlk ile
kyller beyninde hkm-ferm ihtilfdan dolay mkilta tesdf etmekdedir.
Bb- l
Dire-i Hriciyye
Mektb Kalemi
Aded
2154
dir Tiflis'den mevrd iki kta telgraf-nmenin metinleri gnderildiini mir
Petersburg Sefret-i Seniyyesi'nden vrid olan 5 Eyll sene [1]905 trhli ve alt yz
numaral tahrrt ile melffunun tercmeleri leffen takdm klnmala emr fermn
hazret-i veliyy'l-emrindir.
ve
F 8 Eyll sene [1]321
Hriciye Nzr
Bende
Tevfik
Bb- l
Dire-i Sadret
med-i Dvn- Hmyun
1547
ZET VE TRANSKRPSYON
167

dir Tiflis'den vrid olan iki kta telgraf-nmenin gnderildiini mir Petersburg
Sefret-i Seniyyesi'nden vrid olan tahrrt ile melffunun tercmeleri Hriciye
Nezret-i Cellesi'nin tezkiresiyle berber arz u takdm klnd efendim.
ve
Sadr- azam
Ferid
- 64 CEVANR VE UA'DA ERMENLERLE MSLMANLAR

ARASINDA MEYDANA GELEN ARPIMALAR
[Elizabetpol [Gence] eyaletinin Cevanir kazasnda Mslmanlarla Ermeniler arasnda meydana gelen arpmalarda 9 kiinin
ld; ua'da da Mslmanlarla Ermeniler arasndaki ilikilerin
giderek gerginlemesi zerine, karklk kmamas iin etkili tedbirler
alnd hussunda Tiflis Baehbenderlii'nden gelen tahrrat
tercmesinin takdim edildiine dir Sadret tezkiresi.]
24 B. 1323 (24 Eyll 1905)
Bb- l
Dire-i Hriciyye
Tercme Odas
Aded
Hriciye
Nezreti'ne
25
Austos
sene
[1] 905 trhiyle Tiflis

"Kafkasya" nm cerde-i resmiyyenin kavlince Elizabetpol [Gence] eyletinde
kin "Cevnir" kazsnda Mslmnlar ile Ermeniler beyninde iki gnden ber[i] bir
168
tfenk atei devm etmekdedir. Bu esnda dokuz kii telef olmu ve eylet-i mezkre
vlisi, refkatinde iki yz kazak olduu halde mahall-i vakaya azmet etmidir.
"ua"'da ahl-i slmiyye ile Ermeniler beynindeki mnsebta ziydesiyle gerginlik
rz olduu Austosun onuncu gn istihbr edilmi olduundan hkmet-i
mahalliyye tarafndan men-i itit in tedbr-i messire ittihz klnmdr. Emr
Bb- l
Dire-i Hriciyye
Mektb Kalemi
Aded
2162
"Kafkasya" nm cerde-i resmiyyenin kavlince Elizabetpol [Gence] eyletinde
kin "Cevanir" kazsnda Mslmnlar ile Ermeniler beyninde vuk bulan
msdemtda dokuz kii telef olup eylet-i mezkre vlisinin refkatinde iki yz
kazak olduu hlde mahall-i vakaya gitmi olduunu ve "ua"'da ahl-i slmiyye
ile Ermeniler beynindeki mnsebta ziydesiyle gerginlik rz olduundan men-i
itit in tedbr-i messire ittihz klnm idn mutazammn Tiflis
Baehbenderlii'nden ahz olunan 25 Austos sene [1]905 trhli ve yz on iki
numaral tahrrtn tercmesi leffen takdm klnmala emr fermn hazret-i
veliyy'l-emrindir.
ve
Hriciye Nzr
Bende
Tevfk
ZET VE TRANSKRPSYON
169
Bb- l
Dire-i Sadret
med-i Dvn- Hmyn
1552
Kafkas nm cerde-i resmiyyenin kavlince Elizabetpol [Gence] eyletinde kin

Cevanir kazsnda Mslmnlar ile Ermeniler beyninde vuk bulan msdemtda
dokuz kii telef olup eylet-i mezkre vlisinin, refkatinde iki yz kazak olduu
hlde mahall-i vakaya gitmi olduunu ve ua'da ahl-i slmiyye ile Ermeniler
beynindeki mnsebta ziydesiyle gerginlik rz olduundan men-i itit in
tedbr-i messire ittihz klnm idn mutazammn Tiflis Baehbenderlii'nden
alnan tahrrtn tercmesi Hriciye Nezret-i Cellesi'nin tezkiresiyle berber arz u
takdm klnd efendim.
F 24 Receb sene[1]323
Sadr- azam
Ferd
- 65 UA, BAK, BALAHANI VE ADAM'DA ERMENLERN YAPTII

MSLMAN KATLMI VE TAHRBT
[ua ve Bak'de Ermenilerin Mslmanlara saldrarak katlimda

bulunduklar, kylerdeki atmalarn hala srd, olay yerine gelen
Guvernr Baranovski'nin Ermeniler tarafndan yaraland; greve giden
Ermeni tramvay kondktrlerinin, kendi yerlerine istihdam edilen
askerlere ate atklar, Bak'nn her tarafnn alevler iinde olduu,
yz akn petrol kuyusu ve havuzunun yanmaya devam etmekte olduu,
gazete haberlerine gre Balahan'da askerlerin top kullandklar, Adam
170
ve ua arasndaki krk kilometrelik telgraf hattnn tahrb edildiinin

sanld hususlarnda Tiflis Baehbenderlii'nden gelen tahrratlarn
tercmelerinin takdim edildiine dir Sadret tezkiresi.]
12 aban 1323 (12 Ekim 1905)
Bb- l
Tercme Odas
Aded
Hriciye Nezreti'ne 6 Eyll sene [1] 905 trhiyle Tiflis Baehbenderlii'nden vrid olan 117 numaralu tahrrtn tercmesidir.
ehr-i hlin ikisi trhli ve 116 numaral tahrrt- cizneme zeyldir. Ceridde
mnderic malmta gre, Austosun on ikinci gn "ua"'da Ermeniler, Ermeni
mahallesinde skin Mslmnlara birdenbire hcmla cmlesini katl etdikden sonra
krk hneli bir Mslmn karyesini kmilen ihrk eylemilerdir. Ol vakit ahlyi
teskn etmek zre ua hanlar neslinden birinin taht- riysetinde bulunan yz slm,
Ermeni mahallesine azmet etmiler ise de, Ermeniler zerlerine hcmla ilerinden
bir ounu cerh ve dierlerini esr etmilerdir. Ermeniler mahall-i vakaya gelen
Guvernr "Baranovski"'yi dahi cerh etmilerdir. Mslmnlar mecrh olan guvernr
ehre nakl etmi ve bu hlden mnfail olan ahl Ermenilere mukbeleye
balamdr. Civr kurda olup adedleri Ermenilerin iki misli rddesinde bulunan
ehirde mukm slmlar bu srada avdet etdiklerinden o ana kadar ie karmayan
Ermeni heyet-i rhniyyesi Mslmnlara mrcatla mcdelta netce verilmesini
ric etmeleriyle Mslmnlar derhl atei kesmilerse de Ermeniler bu skndan
bi'l-istifde hcmlarna devm eylediklerinden, Mslmnlar taarruza ibtidrla
Ermenileri pskrtmlerdir. Hark ehrin her tarafn ihta etmi olmala vli-i
umm Mezheb-i i eyhine bir telgraf-nme irsl ederek ua'ya gitmesi ve
memrn-i mahalliyyenin inzimm- muvenetleriyle ahlyi bardrmas lzmunu
ir etmidir. Bak'den Austosun yirmi biri trhiyle vrid olan bir telgraf-nmeye
nazaran tramvay kondktrlerinin terk-i egl eylemeleri zerine ahamleyin sat
altdan beri itit balamdr. Ermeni olan bu kondktrler yerlerine kim olan
askerlere silh istiml etmiler ve badeh emkine ve gelen geen Mslmnlarla
ZET VE TRANSKRPSYON
171
Ruslara silh atmlardr. Biraz mddet sonra bu tfenk atei ehrin her tarafna
siryet etmi ve hnelerin damlaryla pencerelerinden askerler zerine ate
edildiinden anlar da mukbeleye mecbr olmudur. tit sabha doru hitm
bulmudur. Sekiz Mslmn, bir Rus, Ermeni maktl ve bir polis komiseri, bir
belediye avuu, iki Rus, yedi Mslmn, on bir Ermeni mecrh olduu anlalmdr.
Gndz sknet-yb olan tfenk atei aham tekrr iddetle balamdr. Bu
mcdeltda en ziyde mutazarrr olan Mslmnlardr. "Elizabetpol" ile "Nuha"'da
dahi itit vuku melhzdur. Emr fermn hazret-i men-leh'l-emrindir.
Bb- l
Dire-i Hriciyye
Tercme Odas
Aded
Hriciye Nezreti'ne 7 Eyll sene [1] 905 trhiyle Tiflis Baehbenderlii'nden vrid olan 118 numaral tahrrtn tercmesidir.
Dnki trhl ve 117 numaralu tahrrt- cizneme zeyldir.
rt- telgrafiyyeye nazaran Austosun yirmisinden beri "ua" ehrinde
nisbetle hl-i skt hkm-ferm ise [de] civr karyelerde msdemt devm
etmekdedir. Maktln ve mecrhnin adedi iki yz tahmn olunduu gibi ol mikdr da
hne muhterik olmudur. Kafkasya Resm Gazetesi, Guvernr "Baranovski"'nin
mecrh olduu hakkndaki havdisi tekzb ediyor. Nefs-i Bak'de Austosun yirmi
ikisine kadar maktlnin adedi iki yz yetmi Mslmn ve yz otuz milel-i muhtelife
efrdndan ibretdir. Dn msdemta nihyet verilmi ise de aham zeri tfenk
atei daha iddetle balamdr. Hark her tarafda icr-y tahrbt etmekde olup
hnelerden baka yz mtecviz petrol kuyusu ile bir ok petrol havuzlar ve
fabrikalar tume-i lehb olmudur. Mikdr- hasrt gayr-i kbil-i tahmndir. Cerid-i
mahalliyyenin beyntna nazaran "Balahan"'da asker tarafndan top istiml
olunmudur. Emr fermn hazret-i men-leh'l-emrindir.
Bb- l
172
Dire-i Hriciyye
Tedcme Odas
Aded
Hriciye Nezreti'ne 20/2 Eyll sene [1] 905 trhiyle Tiflis Baehbenderlii'nden vrid olan 116 numaralu tahrrtn tercmesidir.
18/31 Austos sene [1]905 trhli ve yz on drt numaralu tahrrt- cizneme
zeyldir.
i eyhi ua'dan "Ermeniler Mslmnlar katlim ediyorlar, tedbr-i
muktezyeye tevessl ediniz." melinde bir telgraf-nme ahz eylemidir. Dier
tarafdan ran'n Tiflis Ser-kr-perdzna ua Kr-perdzndan vrid olan malmta
nazaran ua'da iki gnden ber devm etmekde olan bir mcdele-i msellahada bir
takm ran tebeas dahi maktl dmdr. Bu haber zerine ser-kr-perdz- mmileyh Ermenilerin Bak ve ua'da yerlilerle vk olan mcdelt esnsnda tebea-i
rniyyeyi dahi katl etmekde olduklarn istihbr eylediini ve bu hl ran'daki
Ermenilerin can ve mllar zerinde aks-i tesrtn gsterebileceini Amiyazin
katogikosuna b-telgraf ir ve bu nokta hakknda Ermenilerin nazar- dikkatini celb
etmesini ric eylemidir. "Adam" ile "ua" arasndaki krk kilometrelik telgraf
hattnn tahrb edildii zann olunuyor. Emr fermn hazret-i men-leh'l-emrindir.
Bb- l
Dire-i Hriciyye
Mektb Kalemi
Aded
2333
3 abn sene [1]323 trhli tezkire-i kerye zeyldir.ua'da Ermeniler
tarafndan Mslmnlara hcm olunmas zerine zuhr eden mcdelt- hnrzneye ve teleft ve mecrhnin mekdrine dir tafslt ve muahharan ehr-i
mezkrda skn hsl olmu ise de civr karyelerde msdemt devm etmekde olup
nefs-i Bak'de Austosun yirmi ikisine kadar iki yz yetmi Mslmnn ve yz otuz
gayr-i mslimin maktl olduunu ve harkn her tarafda icr-y tahrbt etmekde olup
hnelerden baka yz mtecviz petrol kuyusu ve bir ok petrol havuzlar
muhterik olduunu ve ol bbda baz isttlt hv vrd eden 2 ve 6 ve 7 Eyll sene
ZET VE TRANSKRPSYON
173
[1]905 trhli ve yz on alt ve yz on yedi ve yz on sekiz numaralu kta

tahrrtn tercmeleri dahi leffen takdm klnmala emr fermn hazret-i veliyy'lemrindir.
F 10 abn sene 1323
ve
F 26 Eyll sene 1321
Hriciye Nzr
Bende
Tevfik
Bb- l
Dire-i Sadret
med-i Dvn- Hmyn
1684
ua'da Ermeniler tarafndan Mslmnlara hcm olunmas zerine zuhr
eden mcdelt- hnrzneye ve teleft ve mecrhnin mekdrine dir tafslt ve
muahharan ehr-i mezkrda skn hsl olmu ise de civr karyelerde msdemt
devm etmekde olup nefs-i Bak'de Austosun yirmi ikisine kadar iki yz yetmi
Mslmnn ve yz otuz gayr-i mslimin maktl olduunu ve harkn her tarafda icry tahrbt etmekde olup hnelerden baka yz mtecviz petrol kuyusu ve bir
ok petrol havuzlar muhterik olduunu ve ol bbda baz ifdt hv Tiflis
Baehbenderlii'nden alnan kta tahrrtn tercmeleri Hriciye Nezret-i
Cellesi'nin tezkiresiyle arz u takdm klnmdr efendim.
ve
Sadr- azam
Ferid
- 66 BAK OLAYLARININ, RAN'IN RET EHRNDEK ETKS
[Bak'deki karklklarn duyulmasndan sonra Ret ehrinde

ikmet eden ranllar ile Ermeniler arasnda heyecan almetleri
grld ve ahn dnnden sonra meydana gelmesi beklenen
174
olaylara kar Osmanl tebeasnn korunmas iin ran Hriciye

Nezreti'ne gereken tebligatn yapld hususunda Tahran Sefret-i
Seniyyesi'nden alnan tahrratn takdim edildiine dir Sadret tezkiresi.]
27 . 1323 (27 Ekim 1905)
Bb- l
Dire-i Hriciyye
Mektb Kalemi
Aded
F 27 Eyll [sene 1]321 trhli Tahran Sefret-i Seniyyesi'nden mevrd
tahrrtn sretidir.
Bak itit- ahresinin Ret ehrinde mukm ranler ile Ermeniler beyninde
yi olmas zerine merkmn beyninde heyecn mcib baz alim zuhr etdii ve
h hazretlerinin avdetinden sonra da baz vukt zuhru melhz bulunduu ehr-i
mezkr fahr ehbender vekli tarafndan b-rapor beyn ve ehr-i mezkrda mukm
tebea-i Osmniyyenin muhfazas zmnnda talmt- lzimeye muntazr olduu
ir etmi olduunun ve bu bbda Vezret-i Umr- Hrice'ye teblgt- muktezye
icr edildiinin li-ecli'l-malmt arz u beynna mbderet eylerim, ol bbda.
Aslna mutbkdr.
(mza)
Bb- l
Dire-i Hriciyye
Mektb Kalemi
Aded
2512
ZET VE TRANSKRPSYON
175

Bak itit- ahresinin y zerine Ret ehrinde mukm ranler ile
Ermeniler beyninde baz alim-i heyecn zuhr etdii ve h hazretlerinin
avdetinden sonra da baz vukt zuhru melhz bulunduu beynyla tebea-i
Osmniyyenin muhfazas mahall-i mezkr fahr ehbender vekli tarafndan
bildirilmesine binen bu bbda Vezret-i Hrice'ye teblgt- muktezye icr
olunduunu mutazammn Tahran Sefret-i Seniyyesi'nden vrid olan tahrrtn sreti
F 26 abn sene 1323
ve
Hriciye Nzr
Bende
Tevfik
Bb- l
Dire-i Sadret
med-i Dvn- Hmyn
1800
Bak itit- ahresinin y zerine Ret ehrinde mukm ranler ile

Ermeniler beyninde baz alim-i heyecn zuhr etdii ve h hazretlerinin
avdetinden sonra da baz vukt zuhru melhz olduu beynyla tebea-i
Osmniyyenin muhfazas mahall-i mezkr fahr ehbender vekli tarafndan
bildirilmesine binen bu bbda Vezret-i Hriciyye'ye teblgt- muktezye icr
olunduunu mutazammn Tahran Sefret-i Seniyyesi'nden vrid olan tahrrtn sreti
Hriciye Nezret-i Cellesi'nin ol bbdaki tezkiresiyle maan arz u takdm klnd
efendim.
Sadr- azam
Ferid
176
- 67 PETROL SIKINTISININ RUSYA'DAK ETKLER
[Aydnlatmada kullanlan petrol ve neftin fiyatnn iki misli artt,

hatt bu fiyata dahi bulmann mmkn olmad, Rusya'da genel bir
buhrandan korkulduu, yardm yaplmazsa petrol irketlerinin
kapanaca hususlar ile Bak olaylarnn yeniden yaanmamas iin
Gence ve Bak'de asker idreye geilmesi gerektii hussunda Tiflis
Baehbenderlii'nden gelen tahrrat tercmesinin takdm edildiine dir
Sadret tezkiresi.]
1 N. 1323 (30 Ekim 1905)
Bb- l
Tercme Odas
Aded
Hriciye
Nezreti'ne
22
Eyll
sene
[1]905
trhiyle
Tiflis
ehr-i hlin on ikisi trhli ve yz on dokuz numaral tahrrt- cizneme

zeyldir. Bak Petrol Cemiyyeti Resi Msy "Plipe"nin tahmnt hilfna olarak
tenvrtda mstamel petroln fiyt bir gal-y fevkalde kesb etmi ve imdiye kadar
bir ruble yirmi kapik tutan petrol pudunun piyasas el-hlet hzih iki ruble krk
kapike kadar frlamdr. Petrolden istihsl ve teshn in istiml olunan nefte
gelince, bunun fiyt da pek yksek bir dereceye varm ve hatt bu fiyt- fhie ile
de tedriki gayr-i mmkin bir hle gelmidir. Neftin fkdn Rusya'nn hemn her
tarafnda ticret ve sanyie byk bir rahne amdr. Fi'l-hakka Kafkasya ve
Mver-y Kafkasya demiryol huttuna id imlthnelerle lokomotiflerde ve bahr-i
Hazer ve "Volga" nehrinde icr-y seyr sefer eden seyr-i sefinde mahrkt yerine
neft mstamel olduu gibi Moskova nijeni (?) vesir merkiz-i snyyede mevcd
fabrikalarn ksm- azamnda makinalar tahrk in neft istiml olunmakdadr. Bu
esbba mebn an-karb hemn bi'l-cmle Rusya ticret ve sanat lemince bir buhrn-
ZET VE TRANSKRPSYON
177
umm zuhrundan korkulmakdadr. Efkr- ummiyyeye nazaran eer hkmet-i

mahalliyye petrol ihrc eden irketlere be yz milyon ruble rddesinde bir inede
bulunmazsa k olunan harkler tesriyle dr- harb olan ocak ve binlarn
tamri mmkn olamayarak petrol irketlerinin ksm- azam bsbtn mahv
olacakdr. Bir de Bak'de zuhr eden ahvl-i esef itimlin badem men-i tekerrr
in ehr-i mezkr ile "Elizabetpol" eyletinin idre-i askeriyye altna alnmas
lzimedendir. Emr fermn hazret-i men-leh'l-emrindir.
Bb- l
Dire-i Hriciyye
Mektb Kalemi
Aded
2519
3 ve 10 ve 17 abn sene [1]323 trhli tezkir-i cizye zeyldir. Bak Petrol
Cemiyyeti resinin tahmnt hilfna olarak tenvrtda mstamel petrol ile bundan
istihsl ve teshn in istiml olunan neftin fiyt iki misli derecesine ykselmi ve
hatt bu fhi fiyt ile de neft tedriki gayr-i mmkin bir hle gelmi idini ve bu
hlin Rusya'nn hemn her tarafnda ticret ve sanyie byk bir rahne ad cihetle
an-karb bi'l-cmle Rusya ticret ve sanyi lemince bir buhrn- umm zuhrundan
korkulmakda olduunu ve gerek bunun ve gerek Bak'de zuhr eden ahvl-i esefitimlin men-i vuk ve tekerrr in hkmetce ne gibi vesite tevessl edilmesi
lzm geleceini hv Tiflis Baehbenderlii'nden bu kerre ahz olunan 22 Eyll sene
[1]905 trhli ve 126 numaral tahrrtn tercmesi leffen takdm klnmala emr
fermn hazret-i veliyy'l emrindir.
F 26 bn sene 1323
ve
Hriciye Nzr
Bende
Tevfik
178
Bb- l
Dire-i Sadret
Amed-i Dvn- Hmyn
1812
Bak Petrol Cemiyyeti resinin tahmnt hilfna olarak tenvrtda mstamel
petrol ile bundan istihsl ve teshn in istiml olunan neftin fiyt iki misli
derecesine ykselmi ve hatt bu fhi fiyt ile de neft tedriki gayr-i mmkin bir hle
gelmi idini ve bu hl Rusya'nn hemn her tarafnda ticret ve sanyi'e byk bir
rahne ad cihetle an-karb bi'l-cmle Rusya ticret ve sanyi lemince bir buhrn-
umm zuhrundan korkulmakda olduunu ve gerek bunun ve gerek Bak'de zuhr
eden ahvl-i esef-itimlin men-i vuk ve tekerrr in hkmetce ne gibi vesite
tevessl edilmesi lzm geleceini hv Tiflis Baehbenderlii'nden mebs tahrrtn
tercmesi Hriciye Nezret-i Cellesi'nin ol bbdaki tezkiresiyle berber arz u takdm
klnmdr efendim.
F 16 Tern-i Evvel sene |1]321
Sadr- azam
Ferd
- 68 PETERSBURG'DAK BUHRAN VE KAFKASYA GENEL VALSNN

BAK VE GENCE'YE YAPTII ZYRET
[Kafkasya genel valisine Bak'y ziyreti esnasnda, Bak

Hastahanesi'nin bahesinde toplanan drt bin kadar Ermeninin gelip
geen Mslmanlar ile piyde askerlere ve kazaklara ate atklar,
askerlerin de buna mukabil hastahaneyi topa tuttuklar hususunda bilgi
verildii; valinin de Mslman ve Ermeni din adamlarndan meydana
gelen heyetler ile yneticilerin ileri gelenlerini huzuruna kabul ederek,
asayiin salanmas iin baz vaad ve nasihatlarda bulunduu, daha
sonra Gence'ye giderek cmi ve kiliseyi ziyaret edip Tiflis'e geri dnd
hususunda Tiflis Baehbenderlii'nden alnan tahrrat tercmesi ile
Petersburg'daki genel grev sebebiyle fabrika ve okullarn kapand,
ZET VE TRANSKRPSYON
179
demiryolu iilerinin grev yaptklar ve karklk kmasn engellemek

iin vali tarafndan sert tedbirler alnd hususunda Petersburg Sefaret-i
Seniyyesi'nden alnan telgrafn takdim edildiine dir Sadret tezkiresi.]
1 N. 1323 (30 Ekim 1905)
Bb- l
Tercme Odas
Aded
Hriciye Nezreti'ne 26 Eyll sene [1]905 trhiyle Tiflis Baehbenderlii'nden vrid olan 128 numaral tahrrtn tercmesidir.
Kafkasya vli-i ummsi, "Kslovodski" sayfiyyesinden Tiflis'e avdet etdikden
sonra harkdan hasr-zede olan mahallt ile fabrika ve imlthneleri teft etmek
zre Bak'ye azmet etmi ve "Sabuncu" 'ya muvsalatnda ahl-i slmiyye mrnileyhi istikbl ile tuz ve etmek it eyleyerek f-y rsime-i ho-med eylemilerdir.
Mrn-ileyh hastahneye azmetinde hastahne mdr-i ceddi hastahnenin topa
tutulduunu ve bizzt bu hli mhede eylediini ve hastahneyi memmen add ve
tehlikeden ber zan eyleyerek hastahnenin havlsna bir ok Ermeni tecemmu
etdiini ve bunlardan bazlarnn msellah olmas kbil-i inkr deilse de hi bir
Ermeninin hmil olduu silh istiml etmediini ifde eylemidir. Miralay Obielie
hastahne mdrinin szn keserek ifdtnn hilf- hakkat olduunu beyn
eylemidir. Mm-ileyh miralay, hastahnenin bahesine drt bin kadar msellah
Ermeni tecemmu ederek yalnz gelp-geen Mslmnlara deil kazaklara ve piyde
nefertna bile silh atdklarndan asker guvernrnn emri zerine evvel atei
kesmelerini Ermenilere ihtr ettiinden ve bu ihtrn fide ve netcesi
grlmediinden top endahtna mecbr olduunu ve Ermenilerin zerinde yz alt
tfenk, iki yz elli revolver, drt yz gencali ve esliha-i sire zuhr etdii ve firra
muvaffak olan Ermenilerin dahi iki bin kadar tfengi berber gtrdkleri kendisince
muhakkak bulunduunu ifde etmidir. Ferds gn yan ehr-i hlin dokuzunda
vli-i ummnin daveti zerine ulem-y slmiyye ve Ermeni heyet-i ruhbniyyesi
ve ekbir-i memrn-i idre, huzruna gelmilerdir. Mrn-ileyh, ulem ve
ruhbnn teskn-i ezhn in sarf- m-hasal- gayret edeceklerini ve bu vechile
beyne'l-ahl huzr ve syi takarrr edeceini ve cnler edden dr- mczt
180
olacaklarn beyn etmidir. Vli-i mrn-ileyh ayn onunda Gence'ye gitmi ve

cmi-i erf ile kiliseyi ziyret , on birinde "Tiflis"'e avdet eylemidir. Emr fermn
Bb- l
Dire-i Hriciyye
Tercme Odas
Aded
Hriciye Nezreti'ne 27 Tern-i Evvel sene [1]905 trhiyle Petersburg
Sefret-i Seniyyesi'nden vrid olan 770 numaral telgraf-nmenin tercmesidir.
Amelenin ummen terk-i egl etmeleri zerine "Finlandiya" hattndan mad
mebdeleri Petersburg olan bi'l-cmle demiryolu huttu tatl-i seyr sefer
etmilerdir. Postahneler hi bir gne evrk- muhbereyi kabl etmiyor. Bundan
mad alnan telgraf-nmelere gre Rusya'nn mahll-i muhtelifesinde fabrikalar,
dr's-snalar ve mektib kapanm ve katarlarn med d tatl edilmidir.
Petersburg vli-i ummsi itit zuhru hlinde fienklerine acmakszn erbb-
mefsedete kar istiml-i cebr iddet etmek zre emir alm olan asker ve polisin
harektna mdhale etmemeleri lzmunu ahl-i mutaya iln-nmeler ile
bildirmidir. Esr kesb-i gal etmi olduundan ahl bu hlden zarr-dde
olmakdadr.
Bb- l
Dire-i Hriciyye
Mektb Kalemi
Aded
2510
Harkdan hasr-zede olan mahallt ile fabrika ve imlthneleri teft etmek
zre Bak'ye muvsalat eden Kafkasya vli-i ummsinin ulem-y slmiyye ve
ZET VE TRANSKRPSYON
181
Ermeni heyet-i ruhbniyyesi ve ekbir-i memrn-i idreyi huzruna celb ile ulem
ve ruhbnn teskn-i ezhn in sarf- m-hasal- gayret edeceklerini ve bu vechile
beyne'l-ahl huzr ve syi takarrr edeceini ve cnlerin edden dr- mczt
olacaklarn der-miyn etmi olduunu ve badeh Gence'ye azmet ve cmi-i erf
ile kiliseyi ziyretden sonra Tiflis'e avdet eylediini ve Bak hastahnesi'nin
bahesinde tecemmu eden drt bin kadar Ermeninin gelp geen Mslmnlara ve
kazaklara ve piyde askerine silah atmalarndan ve edilen ihtrt sg
etmemelerinden dolay zerlerine top atldna dir Miralay Obielie'nin vli-i
mm-ileyhe vuk bulan ifdtn mil Tiflis Baehbenderlii'nden ahz olunan 26
Eyll sene [1]905 trhli ve yz yirmi sekiz numaral tahrrtn tercmesi manzr-
sm-i Sadret-penhleri buyurulmak zre leffen takdm klnmala emr fermn
hazret-i veliyy'l-emrindir.
F 26 abn sene 1323
ve
Hriciye Nzr
Bende
Tevfik
Bb- l
Dire-i Hriciyye
Mektb Kalemi
Aded
2550

Amelenin ummen terk-i egl etmeleri zerine Finlandiya hattndan mad
mebdeleri Petersburg olan bi'l-cmle demiryolu huttunun tatl-i seyr sefer
etdiklerini ve postahnelerin hi bir gne evrk- muhbereyi kabl etmemekde
bulunmu ve bundan mad alnan telgraf-nmelere gre Rusya'nn mahll-i
muhtelifesindeki fabrika ve dr's-snalarla mektibin kapanm ve katarlarn med
d tatl edilmi olduunu ve Petersburg vli-i ummsinin itit zuhru
hlinde erbb- mefsedete karu istml-i cebr iddet etmek zre emir alm olan
asker ve polisin harektna mdhale etmemeleri lzmunu ahl-i mutaya iln
182
eylediini ve esr kesb-i gal eylediinden ahl bu hlden zarar-dde olmakda

bulunduunu mil Petersburg Sefret-i Seniyyesi'nden vrid olan 27 Tern-i Evvel
sene [1]905 trhl ve 770 numaralu telgraf-nmenin tercmesi leffen takdm
F 29 abn sene 1323
ve
Hriciye Nzr
Bende
Tevfik
Bb- l
Dire-i Sadret
med-i Dvn- Hmyun
1813
Amelenin ummen terk-i egl etmeleri zerine Finlandiya hattndan mad

mebdeleri Petersburg olan bi'l-cmle demiryolu huttunun tatl-i seyr sefer
etdiklerini ve postahnelerin hibir gne evrk- muhbereyi kabl etmemekde
bulunmu ve bundan mad Rusya'nn mahll-i muhtelifesindeki fabrika ve dr'ssnalarla mektibin kapanm ve katarlarn med d tatl edilmi olduunu ve
Petersburg vli-i ummsinin itit zuhru hlinde erbb- mefsedete karu
istiml-i cebr iddet etmek zre emir alm olan asker ve polisin harektna
mdhale etmemeleri lzmunu ahl-i mutaya iln eyledeini ve esr kesb-i gal
eylediinden ahl bu hlden zarar-dde olmakda bulunduunu mil Petersburg
Sefret-i Seniyyesi'nden ve harkdan hasr-zede olan mahallt ile fabrika ve
imlthneleri li-ecli't-teft Bak'ye gelen Kafkasya vli-i ummsinin ulem-y
slmiyye ve Ermeni heyet-i ruhbniyyesini ve ekbir-i memrn-i idreyi huzruna
celb ile teskn-i ezhn in sarf- m-hasal- gayret edeceklerini ve cnlerin edden
ZET VE TRANSKRPSYON
183
dr- mczt olacaklarn der-miyn ve badeh Gence'ye azmet ve cmi-i erf

ile kiliseyi ziyretden sonra Tiflis'e azmet etmi olduuna ve Bak hastahnesinin
bahesinde tecemmu eden drt bin kadar Ermeninin gelp geen Mslmnlara ve
kazaklarla piyde askerlerine silh atmalarnn ve ihtrt- vakay sk
etmemelerinden dolay zerlerine top endaht edildiini mir Miralay Obielie'nin
vli-i mm-ileyhe vuk bulan ifdtna dir Tiflis Baehbenderlii'nden mebs
telgraf-nme ve tahrrtn tercmeleri Hriciye Nezret-i Cellesi'nin ol bbdaki
tezkireleriyle maan arz u takdm klnmdr efendim.
F 1 Ramazn sene [1]323
Sadr- azam
Ferid
- 69 ERMENLERN MSLMANLARI LDREREK DOKUZ KY

YAKTII, NAHIVAN VE ULUHANI'NDA LENLER ARASINDA
OSMANLILARIN DA BULUNDUU
[Ermenilerin dokuz Mslman kyn yaktklar, birok Mslman

ldrdkleri ve byk madd zarara sebebiyet verdikleri ve lenler
arasnda Osmanl tebeasndan baz kiilerin de bulunduuna dir Tiflis
Baehbenderlii'nden Londra Sefaret-i Seniyyesi araclyla alnan
telgraf zerine, cidd tedbirler almas ynnde Rusya Devleti'nin
dikkatinin ekilmesi hususunun Petersburg Sefret-i Seniyyesi'ne
bildirildii; daha nce Nahvan'dan gelip Tiflis Baehbenderlii'ne
snan Osmanl tebeasndan on kiinin, "Uluhan'nda Ermenilerin yirmi
dokuz Osmanl tebeasn ldrd"ne dir verdikleri haber zerine de
Petersburg Sefret-i Seniyyesi'nden, Rusya Devleti nezdinde giriimde
bulunmasnn istenmi olduu hussunda Sadret tezkiresi.]
24 Za. 1323 (20 Ocak 1906)
Bb- l
184
Dire-i Hriciyye
Tercme Odas
Aded
Hriciye Nezreti'ne 18 Knn- Sn sene [1]906 trhiyle Londra Sefret-i
Seniyyesi'nden vrid olan telgraf-nmenin tercmesidir.
Tiflis Baehbenderi tarafndan irsl olunan dokuz [yz] doksan yedi numaralu
ak telgraf-nme ber-vech-i zr arz u tezbr olunur.
"Alnan telgraf-nmeye nazaran Ermeniler dokuz slm karyesini ihrk ve
birok Mslmnlar katl itlf ve krk kiiyi esr etmiler ve bir milyon rddesinde
zarar ve ziyna sebebiyet vermilerdir. Maktln miynnda tebea-i Osmaniyye'den
olanlar vardr."
Bb- l
Dire-i Hriciyye
Mektb Kalemi
Aded
3378

Resde-i dest-i tazm olan 23 Zi'l-kade sene [1]323 trhl tezkire-i smiye-i
Sadret-penhlerine cevbdr. Nahvan'dan vrd eden tebea-i Osmaniyye'den on
kiinin ehbenderhneye iltic etmi olduklarna ve Uluhan'da tebea-i Devlet-i
Aliyye'den yirmi dokuz kiinin katl olunduuna vesireye dir Tiflis ehbenderinin
ir- marzu zerine eref-sudr buyurulan emr fermn- hmyn- hazret-i
hilfet-penh mcib-i lsince teebbst- vkann tecdd ve takbi zmnnda dn
akam Petersburg Sefret-i Seniyyesi'ne b-telgraf vesy-y lzime f olunduu gibi
Ermenilerin dokuz slm karyesini ihrk ve birok Mslmnlar katl itlf eylemi
ve krk kii esr etmi ve bir milyon rddesinde zarar u ziyna sebebiyet vermi
olduklarn mir mezkr baehbenderliin telgraf-nmesini muhtev Londra
Sefret-i Seniyyesi'nden vrid olan tercmesi melff telgraf-nme zerine dahi bu gibi
ahvl-i messifenin temdsinden bahisle Kont Lamsdorf'un sret-i ciddiyyede
ZET VE TRANSKRPSYON
185
nazar- dikkati celb olunarak ahvl-i mebhseye bir an evvel nihyet verilmesi
zmnnda tedbr-i messire ittihz esbbnn istikmli b-telgraf sefret-i mrnileyhya tavsiye ve izbr olunmu olmala emr fermn hazret-i veliyy'l-emrindir.
F 24 Zi'l-kade sene [1]323
ve
Hriciye Nzr
Bende
Tevfik
Bb- l
Dire-i Sadret
med-i Dvn- Hmyn
2422
Nahvan'dan vrd eden tebea-i Osmaniyye'den on kiinin ehbenderhneye

iltic etmi olduklarna ve Uluhan'da tebea-i Devlet-i Aliyye'den yirmi dokuz kiinin
katl olunduuna vesireye dir Tiflis ehbenderinin ir- marzu zerine erefsudr buyurulan emr fermn- hmyn- hazret-i hilfet-penh mcib-i lsince
sebk eden ira cevben Hriciye Nezret-i Cellesi'nden vrid olup melffuyla arz u
takdm klnan tezkirede teebbst- vkann tecdd ve takbi zmnnda dn akam
Petersburg Sefret-i Seniyyesi'ne b-telgraf vesy-y lzime f olunduu gibi
Ermenilerin dokuz slm karyesini ihrk ve birok Mslmnlar katl itlf eylemi
ve krk kii esr etmi ve bir milyon rddesinde zarar u ziyna sebeb vermi
olduklarn mir mezkr baehbenderliin telgraf-nmesini muhtev Londra
Sefret-i Seniyyesi'nden vrid olan tercmesi melff telgraf-nme zerine dahi bu gibi
ahvl-i messifenin temdsinden bahisle Kont Lamsdorf'un sret-i ciddiyyede
nazar- dikkati celb olunarak ahvl-i mebhseye bir an evvel nihyet verilmesi
zmnnda tedbr-i messire ittihz esbbnn istikmli b-telgraf sefret-i mrnileyhya tavsiye ve izbr olunduu gsterilmidir efendim.
F 24 Zi'l-kade sene [1]323
186
ve
Sadr- azam
Ferid
- 70 RUSYA'DAK ERMEN KATLMI VE RUS HKMET NEZDNDE

YAPILAN GRM
[Ermenilerin
Gumlu,
Stl
ve
Arkdam
kylerindeki
Mslmanlara yaptklar saldrlarn nlenmesi iin Rus Hkmeti

nezdinde yaplan giriim neticesinde hkmetin, buna kar gerekli
tedbirlerin alndn bildirdiine dir Petersburg Sefret-i Seniyyesi'nden
gelen tahrratn tercmesi ile, ua'da Ermeniler tarafndan yaklan on
dokuz kyn isimlerine, Tiflis/Boralu kazsndaki Mslmanlarn
savunmasz durumuna kar Ermenilerin her eit silaha sahip olarak
kylerinde yaptklar asker tahkmtn ayrntlarna ve Kafkasya'daki
karklk daha da iddetleneceinden Ermenilerin Osmanl Devleti'ne de
tecvz edebilecekleri gznne alnarak snrda gerekli tedbirlerin
alnmasna dir Tiflis Baehbenderlii'nden gelen tahrrat suretinin
5 M. 1324 (29 ubat 1906)
Bb- l
Dire-i Hriciyye
Tercme Odas
Aded
ZET VE TRANSKRPSYON
187
Hriciye Nezreti'ne 31 Knn- Sn sene [1]906 trhiyle Petersburg Sefreti Seniyyesi'nden vrid olan 50 numaralu tahrrtn tercmesidir.
"Gumlu", "Sdl", "Arkdam" nm karyelerde mtemekkin tebea-i
Osmniyye ile ahl-i Mslimeye karu Ermeniler tarafndan vuk bulan tecvzta
dir resde-i dest-i tazm olan 25 Knn-i Sn sene [1]906 trhl ve yirmi bir
numaralu telgraf-nme-i nezret-penhlerinde mnderic ahvl ve vukt hakknda
Rusya Hkmeti'nin cidden nazar- dikkatini celb eylediim gibi bu ahvl-i elmeye
bir nihyet verilmesini sret-i musrrnede taleb eyledim.
Bu kerre Hriciye Nezreti'nden aldm sreti melff takrr-i cevbde tebea-i
Osmniyye'nin muhfaza-i cn ve mllar in cb eden kffe-i tedbrin memrn-i
idesi cnibinden vakt zamnnda ittihz klnd cevben ir klnmakdadr.
Emr fermn hazret-i men-leh'l-emrindir.
Bb- l
Dire-i Hriciyye
Mektb Kalemi
Aded
F 31 Knn- Sn sene [1]321 trhiyle Tiflis Baehbenderlii'nden mevrd
tahrrtn sretidir
Gence sancana tbi ua kazs dhilinde Ermeniler tarafndan ihrk-bi'n-nr
edildii 23 Knn- Sn sene 1906 trh ve 1029 numaralu telgraf-nme-i kerde
arz olunan on dokuz slm karyelerinin esmsi bu kerre ber-vech-i zr tahrr olunur.
1. Hankendi, tabr-i harla "Etb", 2. Malkendi, 3. Kaar, 4. Abdal, 5. Gln,
6. Ppervend, 7. Sekili, 8. Koratlar (?), 9. Glbl, 10. Karadal, 11. Dovanallar (?),
12. Veyselli, 13. Hnezek (?), 14. Gib Ali Kendi, 15. Halfeli, 16. Grg Cihn, 17.
Can Hasan, 18. Hocallar, 19. Hasan bd.
Tiflis sancana tbi Boralu kazs ahlsi tarafndan mebsen
ehbenderhneye gelen zt kaz-i mezkr dhilinde bulunan ve her trl esbb-
mdfaa ve muhfazadan mahrm olan ahl-i slmiyye'nin hayt ve mllar serp
188
msellah olan Ermenilerin muhcemt ve taarruztna marz kalmasndan

ehbenderhnenin tavassut ve himyesini taleb eylemekdedirler. Mm-ileyhimnn
it eyledikleri malmta nazaran Ermeniler hemn ummen el-yevm Rus
askerlerince mstamel be fienkli tfenklerle msellah idklerini ve karyelerin etrf
eknfna tabya ve hendekler in ve hafriyle megl idklerini beyn eylemilerdir.
Ermeniler karyeleri etrfna ve baz mhim noktalara tabya in ve hendek
hafri, yalnz kaz-i mezkr dhilinde bulunan Ermeni karyelerine mnhasr olmayup
Revan ve Gence ve mahll-i sirede dahi bunu tatbk ve tabya dernlarna ufak
ktada toplar vazyla tahkmtda bulunduklar her tarafdan gelen slmlardan istihbr
edilmekdedir. Ermeniler vaktiyle ve el-yevm demir iki buuk ruble ile asker
depolarndan mbyaa eyledikleri metrk (...) tfenklerini bre Mslmnlar
mdfaa-i nefs sikasyla anm ve hayvntn fruht ile mezkr tfenklerden
itirya tlib ve bunlarn beherine iki yz ruble ve beher fienge yarm ruble ki alt
guru verdikleri hlde tedrikinde el-yevm mkilt- azmeye tesdf
eylemekdedirler. Kafkasya'da el-hlet hzih hkm-ferm olan ri ihtill
nmzdeki bahara doru daha ziyde iddet ve vehmet kesb edeceinden,
Ermenilerin Memlik-i Mahrse-i hne'ye tecvztlarnn meni in hudd-
hkn cihetlerinde takayydt- lzime icrsnn cb edenlere emr fermn
buyurulmas ment- rey-i l-i cenb- efhamleri bulunmu olmala,ol bbda.
Aslna mutbkdr.
(imza)
Bb- l
Dire-i Hriciyye
Mektb Kalemi
Aded
3737
ZET VE TRANSKRPSYON
189
Ermenilerin baz Mslmn karyelerini ihrk ve ahlsini itlf etmi ve Rus

askerine id toplarla yeni tfenkleri istiml eylemekde bulunmu olduklarn ve
Akdam karyesinde Ermenilerin ahl-i slmiyyeye toplarla hcm etdikleri hlde
vrd eden askirin Mslmnlarn ellerinden silhlarn aldklarn mil Tiflis
Baehbenderlii'nden alnan telgraf-nmenin tercmesi 29 Zi'l-kade sene [1]323
trhli tezkire-i ciz ile takdm ve ibu irdan bahisle ahl-i slmiyyenin cn ve
mllarnn muhfazas esbbnn istihsli zmnnda Rusya Hriciye Nezreti nezdinde
tecdd-i teebbst olunmas Petersburg Sefret-i Seniyyesi'ne tavsiye edildii arz ve
terkm edilmiidi.Teebbst- vkaya cevben nezret-i mezkreden alnan takrrde
tebea-i Osmniyyenin muhfaza-i cn ve mllar in cb eden kffe-i tedbrin
memrn-i idesi cnibinden vakt zamnnda ittihz klnd izbr edildiini
mutazammn sefret-i mrn-ileyhdan cevben ve Ermeniler tarafndan ihrk
edilen on dokuz slm karyesinin esmsini ve Boralu ahlsi tarafna mebsen
ehbenderhneye gelen kiinin her trl esbb- mdfaadan mahrm olan
slmlarn himye edilmesini taleb eylediklerini ve Ermenilerin karyeleri etrfna ve
baz mhim noktalara tabyalar in ve hendekler hafr ve dernuna ufak ktada toplar
vaz eyledikleri istihbr edilmekde olduunu ve Kafkasya'da hkm-ferm olan ri
ihtillin nmzdeki bahara doru daha ziyde iddet ve vehmet kesb
edeceinden, Ermenilerin Memlik-i Mahrse-i hne'ye tecvz edememeleri in
hudd- hknce takayydt- lzime icrsnn cb edenlere tebli lzmunu
mutazammn mezkr baehbenderlikden zeylen vrid olan 31 Knn- Sn sene
[1]906 ve 31 Knn- Sn sene [1]321 trhli ve elli ve yirmi iki numaral iki kta
tahrrtn tercme ve sreti dahi leffen arz ve tesyr klnmala emr fermn hazret-i
veliyy'l-emrindir.
ve
F 14 ubat sene 1321
Hriciye Nzr
Bende
Tevfik
Bb- l
Dire-i Sadret
med-i Dvn- Hmyn
190
32
Rusya'daki Ermenilerin baz Mslmn karyelerini ihrk ve ahlsini itlf
etdiklerine ve Rus askirine id eslihay istiml eylemekde olduklarna ve Akdam
karyesinde Ermenilerin ahl-i slmiyyeye toplarla hcm etdikleri hlde vrd eden
askirin,
Mslmnlarn
ellerinden
silahlarn
aldklarna
dir
Tiflis
Baahbenderlii'nden vk olan ir zerine ahl-i slmiyyenin cn ve mllarnn

muhfazas esbbnn istihsli zmnnda Rusya Hriciye Nezreti nezdinde tecdd-i
teebbst olunmas hakknda mesbk olan vesyya cevben teebbst- vka
zerine tebea-i Osmniyye'nin muhfaza-i cn ve mllar in cb eden tedbrin
ittihz klnd cevb alndn mutazammn Petersburg Sefret-i Seniyyesi'nden ve
Ermeniler tarafndan ihrk edilen on dokuz slm karyesinin esmsini ve her trl
esbb- mdfaadan mahrm olan Baralu'daki slmlarn himyesi taleb edildiini
ve Kafkasya'da hkm-ferm olan ri ihtillin kesb-i iddet ve vehmet edeceini
ve Ermenilerin Memlik-i Mahrse-i hne'ye tecvz edememeleri in hudd-
hkniyyece takayydt- lzime icrs lzmunu mil Tiflis Baehbenderlii'nden
alnan iki kta tahrrtn tercmeleri Hriciye Nezret-i Cellesi'nin tezkiresiyle
berber arz u takdm klnd efendim.
F 16 ubat sene [1]321
Sadr- azam
Ferid
- 71 RUS ASKERLERNN MSLMANLARA YAPTIKLARI ZULM
[Kafkasya'daki Cevanir isimli Mslman kynden baz ahslarn

kazak askerleri tarafndan at nallar altnda katledildiklerine dir
haberler nereden Bak'deki rd Gazetesi'nin ilgili nshasnn
ZET VE TRANSKRPSYON
191
gnderildii hususunda Tiflis Baehbenderlii'nden alnan tahrrat

suretinin takdim edildiine dir Sadret tezkiresi.]
17 Ra. 1324 (11 Mays 1906)
Bb- l
Dire-i Hriciyye
Mektb Kalemi
Aded
14 Nisan sene [1]322 trhiyle Tiflis Baehbenderlii'nden vrid olan
tahrrtn sretidir.
Bak'de tab u ner olunan "rd" Gazetesi 28 Safer sene[1]324 trh ve 86
numaralu nshasnda evvel Sibiryal Hccet'l-hakm nm zt imzsyla ve ittihd-
slm ser-levhas tahtnda ner eyledii mektb ve sniyen Kafkasya'da Cevanir nm
slm karyesi ahlsinden bazlarn kazak askerleri svr olduklar at nallar altnda
katl itlf eylediklerine dir karye-i mezkreden ahz edp ner eyledii iki kta
mektb yn- ehemmiyyet idne binen slif'l-arz gazete nshas manzr- l-i
cenb- efhamleri buyurulmak zre bu kerre leffen takdmine cret eylerim. Ol
bbda.
Aslna mutbkdr.
(mz)
Bb- l
Dire-i Hriciyye
Mektb Kalemi
Aded
543
Bak'de tab olunan "rd" Gazetesi'nin yn- nazar iki kta mektbu hv
nshasnn gnderildiini mutazammn Tiflis Baehbenderlii'nden alnan tahrrtn
192
sreti nsha-i mezkre ile maan ve leffen takdm klnmala emr fermn hazret-i
men-leh'l-emrindir.
F 15 Rebu'l-evel sene 1324
ve
Hriciye Nzr
F 26 Nisan sene 1322
Bende
Tevfik
Bb- l
Dire-i Sadret
med-i Dvn- Hmyun
628
Bak'de tab olunan Trke bir gazetenin yn- nazar iki kta mektbu hv
nshasnn gnderildiini mutazammn Tiflis Baehbenderlii'nden alnan tahrrt
sretinin nsha-i mezkre ile berber gnderildiini hv Hriciye Nezret-i
Cellesi'nin tezkiresi melffuyla berber arz u takdm klnd efendim.
Sadr- azam
Ferid
- 72 ERMENLERLE LGL OLARAK BAK'DEK RAD GAZETES'NDE

YAYINLANAN MAKLELER
[Ermenilerin
kurduklar
Tanaksutyun
htill
Komitesi'nin
Mslmanlar hedef ald, hkmetin ya bu rgt datmas veya

Mslmanlara da silahlanma izni vermesi konusu ile bir grup Ermeninin
Yal kla denilen Mslman klana saldrda bulunduklar konusunda
Bak'deki rad Gazetesi'nde yaynlanan iki makaleye ait kuprlerin Tiflis
ZET VE TRANSKRPSYON
193
Baehbenderlii'nce gnderildiine ve Mslman halkn saldrlardan

korunmas iin Rus Hkmeti nezdinde giriimde bulunulmas hususunun
Petersburg Sefret-i Seniyyesi'ne bildirildiine dir Sadret tezkiresi.]
19 Ra .1324 (13 Mays 1906)
Tiflis Baehbenderlii'nin 30 Safer sene [1]324 ve 11 Nisan [1]322 trhli ve
48-1123 numaral tahrrtna melff gazete maktalarnn sretidir.
Gzlerimizi aup basretle bahmalyz.
Komumuz Ermeni tifesinin Danaksu[t]yun adnlu muntazam kounlu
olduu imdi her bir ekk bheden hldir.
Malmdur ki, koun oldukda onun bir kasd da var; koun z-zne amele
gelmiyor. Kounu sahlamak kll harclar, nizm-nmeler ve kounu idre etmek in
deste deste i bilen, kide bilen demler lzmdr. ikrdr ki, Ermeni tifesi
bunlarn cmlesini tertb etmek in kll pullar, harlar, fedkrlklar edirler.
Ve bu cihetden bu tife, vkda hayret ve tahsne lykdr; azca bir tife bu
kadar byk ilere r etmesi, milliyet ve tifeliknda bu kadar sebt ve devm
gstermesini bu tifenin efrdnda ne kadar fedkrlklar, hamiyyet, gayret, taassup
taleb eder. Yakn demek olur ki, cmle Ermeni tifesinde bir ahs- vhid yohdur.
Hh avret, hh kii, hh civn, hh koca ki z milletinin kaydna kalmasun ve onun
yolunda her bir cevr, fedkrlklar ve hamiyyetler etmesn. Birisi kalem ile birisi
dank ile birisi pul ile birisi can yine herkes z kadar n ve liykatna gre millet
yolunda bezl-i himmet edirler.
Odur ki byle bir cemat zge bir tifeye raiyyet olup da z znden koun
kayrup sahlayabilr. Malmdur ki, bu koundan her bir ehirde frkalar var; her bir
frkann znn resi olup bir ahs- malma itat edir; Bu koun frkalar milletden
donluk alur ve bu donluku millet efrd her ayda kalb ve gnl dlklaryla verir.
Hulsa, Danaksutyun kounu bir muntazam dzlm koundur. Ve bu kadar
bacark (?) hamiyyet, Ermeni tifesinden yn- tarf ve tahsndir.
Lkin bununla berber bu kounun bir kasd da gerek olsun; bu kasd her ne ise
biz Mslmnlarn banda atlup ve atlamakdadr ve gelecek ale'd-devm Ermeni
tifesinin kounu olmak biz Mslmnlar in byk bir tehlike ve beldr.
194
nki bir evde iki husmet edenlerin birisi msellah olup gayrisi bo oldukda
ikrdr ki bu hrmcs hemvre helketde olacak. Gerek biz Mslmnlar bu
brede derin derin fikirler edp zerimize re arayak. Elbette en evvel gerek devlet
bu hlinin fikrine dp, msellah olmal ise her iki taraf msellah ediridi, ve olmal
deilse, msellah taraf boaldd. Lkin grnr ki, devlet ya bu ie itin edemir
veya inki ederse de imkn yohdur ki msellah tarafn uhdesinden gelsn. Byle
oldukda biz gerek z remizi devletten katiyyen taleb edek ki, ya Danaksu[t]yun'u
eslihadan hl edp bi'l-[]hre, perkende etsn veya inki biz Mslmnlara da izin
versin ki biz de s[il]ahlaak Ancak Mslmnlarn silhlamak Danaksu[t]yun'u
rhat edp aralka sulh szi verir eer devlet dorudan doruya istiyorsa ki Ermeni
ile Mslmn [a]rasnda sulh olsun Kafkaz kanlardan hals olsun ya gerek
Danaksu[t]yun'u fesh etsn veya inki Mslmnlara icze versn ki onlar da
silah[la]sunlar.
RAD
*
Heng Heng Degnek (?)
Gence, 31 Mart
Dnen sat 5 rddelerinde bir deste Ermeni "Danaksu[t]yun" Frkas "Yal
Kla" adlanan Mslmn klann ste tklp hayli vakit atmadan sonra 50'ye
kadar karamal kavup apardlar. Mallarn bii kaydup kamak istemi ise kaanlar
glleleyp kalann aparmlar. Grnr ki konularmz barmak istemiyorlar. Bir
tarafdan "skitlik lzmdr" deyp bu beri tarafdan fitne ve fesd derini aldrmaka
alyorlar. Bunun netcesi olarak zlerinden tr gelecekde sadet kazanmak
istiyorlar. Yohsa Mslmnlar zlerine tbi etmek mi istiyorlar. Byle ise gayr-i
mmkindir. Sizin hlenizi duydk, gsterdiiniz dz yolu koyup, er[i] yol ile
gideceiz. Ya inki gcnz m gstermek istiyorsunuz. Byle olsa sizin gcnz
leme malmdur. Ancak mal (?) oturmanz maslahatdr. Mslmnlarda olan
mdd ve ftr ecati nazara alnz. Bre masm balalarn hline rahm ediniz.
hrmc defa vk olan sulhu bozmaynz!
Bb- l
ZET VE TRANSKRPSYON
195
Dire-i Hriciyye
Mektb Kalemi
Aded
577
Kafkasya ehirlerinin kffesinde kesretle mevcd ve mkemmelen msellah
bulunan Tanaksu[t]yun nm Ermeni ihtill komitesi efrdnn slmlar zerine
hcmda devm etdiklerine dir Bak'de kan Trkiyy'l-ibre "rk"[rd]
Gazetesi'nde mnderic olup Tiflis Baehbenderlii'nden b-tahrrt irsl olunan iki
makle leffen takdm klnm ve bu bbda Rusya Hkmeti nezdinde icr-y
teebbst ile ahl-i Mslimenin fesede-i merkmenin tecvztndan muhfaza
edilmesi esbbnn istihsli Petersburg Sefret-i Seniyyesi'ne tavsiye ve izbr olunmu
olmala emr fermn hazret-i veliyy'l-emrindir.
ve
F 29 Nisan sene 1322
Hriciye Nzr
Bende
Tevfik
Bb- l
Dire-i Sadret
med-i Dvn- Hmyun
651
Kafkasya'da Tanaksu[t]yun Ermeni htill Komitesi tarafndan slmlar zerine
hcmda devm edilmekde olduuna dir Bak'de mnteir rk[rd] Gazetesi'nde
mnderic ve Tiflis Baehbenderlii'nden mrsel iki maklenin gnderildiine ve
ahl-i slmiyyenin tecvztdan muhfazas emrinde Petersburg Sefret-i
Seniyyesi'ne vesy icr edildiine dir Hriciye Nezret-i Cellesi'nden gelen tezkire
arz u takdm klnd efendim.
196
Sadr- azam
Ferid
- 73 ERMENLERN SLAH ALMAK N BAK'DEK BR ASKER

MHMMAT DEPOSUNUN ALTINDA TNEL ATIKLARI
[Bak'deki Salyan Alay'nn silah ve mhimmat deposu altnda

Ermenilerin silah almak maksadyla kullandklar tesbit edilen tnel
hakknda Kafkasya Resm Gazetesi'nde yaynlanan haberle ilgili olarak
Tiflis Baehbenderlii'nden gnderilen tahrrat tercmesinin takdim
edildiine dir Sadret tezkiresi.]
18 R. 1324 (11 Haziran 1906)
Bb- l
Tercme Odas
Aded
Hriciye Nezreti'ne F 24 Nisan sene [1]906 trhiyle Tiflis

Kafkasya Cerde-i Resmiyyesi nefs-i Bak'de bulunan "Salyan" Alay'nn esliha
ve mhimmt deposu altnda hafr edilmi olan bir tnelin tesdfen kef edildiini
beyn etdikden sonra bu bbda tiy'z-zikr tafslt ner ediyor. Mlzm- Sn
"Goloyef", alayn depolarn devr ve teft ederken techzt sanduklar zerindeki
mhrlerin ikest edildiini mhede ve depolarda birinin icr-y taharriyt
eylediini his eylemi olduundan hemn arz u amk icr olunan teft ve muyene
netcesinde deme tahtalarnn yerinden karlm olduu ve bir ka tahtann da
tahte'l-arz bir dehlizin medhalini kapad anlalmas zerine dehlize kii
ZET VE TRANSKRPSYON
197
indirilmidir. Merkmn, dehliz mahrecinin "Zavazalna" Soka'nda "Davidyanc" 'n

hnesi mahzenine mnteh olduunu grmlerdir. Mezkr hne alay depolarndan
yz "sajen" yani yz arun uzakdr. Mezkr mahzene kadar ayrulm olan
merkmn bir sokak kapusuna kadar gelmilerdir. Kapu kapal olduundan, derhl
zbta tarafndan ikest edilmi ve enzr- temkrne yle bir sahne almdr:
Mahzende kk bir oda, bir masa, iskemleler, rakkasl bir sat, Nisann altsn ire
eder bir takvm, kapunun yanndaki kede tnele dhil olmak iin yaplm medhalin
fevkinde Hazret-i s'nn tasvri ve Rusya imparatoru ile imparatorie hazertnn
resimleri muallak idi. Bir el arabas, manivelalar, bir destere ve daha bir ok lt
edevt ve depodan alnm iki beylik revolver kef olunmudur. Tnel fenne mutbk
sretde hafr edildii gibi elektrik anlar, demir kancalar vstasyla toprak ihrc in
lt- mihanikiyye ve kablolar mevcd idi. cebhesi tahta ile kaplu ve c-be-c
havay tebdl ve tasfiye in son sistem vantilatrler ve bir ok lt edevt ile ml
idi. Tnelin mntehs olan mahzene tahta blmeler ile oda taksm edilerek
bunlardan ikisi tnelden ihrc edilmi toprakla ml idi. Mezkr hnenin st katnda
tnele bir ok teller ve elektrik anlaryla merbt bir oda daha kef edildi ki,
pencerelerinin sokaa ve alay depolarna nzr olmasndan bir mahall-i tarassud
olduu anlalmdr, bu odada bir ok lt edevt ve hkmet aleyhine bir ok
evrk- muzrra vard. Bu hnenin bi'l-cmle mstecirleri odalarnda icr-y taharriyt
olunmu ise de ehemmiyetli bir ey zuhr etmemidir. Mezkr hnenin mstecirleri
esmsini mbeyyin defterden Erivan ahlsinden Ermeni bir aydan beri mezkr
oda ile mahzende ikmet etdikleri ve kendilerinin d amele olduklarn beyn
eyledikleri anlalmdr. Memrn-i zbta bu Ermeniyi derdest edememi ise de
hne shibiyle mstecirlerden drt Ermeniyi tevkf eylemidir. Ahvl-i merhadan
Ermenilerin Mslamnlara taarruz in silh tedriki zmnnda her drl vesite
mrcaatda devm etdikleri tezhr ediyor. Emr fermn hazret-i men-leh'lemrindir.
Bb- l
Dire-i Hriciyye
Mektb Kalemi
Aded
876
198

Nefs-i Bak'de bulunan "Salyan" Alay'nn esliha ve mhimmt deposu altnda
hafr edilp zhire ihrc edilmi olan bir tnel hakknda Kafkasya Cerde-i
Resmiyyesi'nde mnderic tafslt hk Tiflis Baehbenderlii'nden ahz olunan 24
Nisan sene [1]906 trhl ve krk dokuz numaralu tahrrtn tercmesi leffen takdm
klnmala, emr fermn hazret-i veliyy'l-emrindir.
F 17 Rebu'l-hr sene 1324
ve
F 28 Mays sene 1322
Hriciye Nzr
Bende
Tevfik
Bb- l
Dire-i Sadret
med-i Dvn- Hmyn
870
Nefs-i Bak'de bulunan Salyan Alay'nn esliha ve mhimmt deposu altnda
hafr edilp zhire ihrc edilmi olan bir tnel hakknda Kafkasya Cerde-i
Resmiyyesi'nde mnderic tafslt hv Tiflis Baehbenderlii'nden alnan tahrrt
tercmesinin gnderildiine dir Hriciye Nezret-i Cellesi'nin tezkiresi melffuyla
berber arz u takdm klnd efendim.
F 18 Rebu'l-hr sene [1]324
F 29 Mays sene [1]322
Sadr- azam
Ferid
BOA. Yldz Sadret Huss Mrzt, nr. 503/87
- 74 TFLS, BAK, KTAYS, ERVAN VE GENCE'DEK OLAYLAR
[Tiflis'de asayiin ortadan kalkt; yama, saldr, cinayet ve

soygun olaylar insanlarn gz nnde yaplmasna ramen gvenlik
ZET VE TRANSKRPSYON
199
glerinin buna engel olamad; Bak ve Ktayis'deki baz iyer-lerinde

grev yapld, Erivan ve Elizabetpol [Gence] eyaletlerinin baz
blgelerinde Ermeni-Mslman atmalarnn yeniden balad
hususlarnda Tiflis Baehbenderlii'nden alnan tahrrat tercmelerinin
8 C. 1324 (31 Temmuz 1906)
Bb- l
Dire-i Hriciyye
Tercme Odas
Aded
Hriciye Nezreti'ne 12/25 Haziran sene[1]906 trhiyle Tiflis Baehbenderlii Vekleti'nden vrid olan 83 numaralu tahrrtn tercmesidir.
Burada al-melei'n-ns nehb grt ve taarruzt cinyt k olunmakda ve
ibu efl klle-yevm misli n-mesbk bir cretle tekerrr etmekdedir. Erbb-
fezyihin eksersi "Gori" ve "mereti" ahlsinden olup memrn-i hkmet bunlar
topdan memleketlerine ide etmekde iseler de beyne'l-ahl ilk-y havf dehet
eyleyen bu efl-i ekvet-krneye nihyet vermee muvaffak olamyorlar. Ehs-
merkme, cretlerini o dereceye vardrmlar ki, Baehbenderhnenin kin olduu
"Miel" Soka'na mvz olan "Elizabet" Soka'nda le vakti tramvay arabasn
durdurup dernunda bulunan yolcularn cmlesini soymulardr. Tramvay arabalar
bu sretle defa durdurulduu hlde mtecsirlerden hi birisi elde edilememidir.
Bu fezyih u cinyta gnden ber ilemeyen tramvaylarla ekmeki
hamrkrlarnn tatl-i eglleri inzmm etmi ve fakat hamrkrlarn mutalesi iki
gnden ziyde devm etmemidir. Btn ahl cn ve mlndan asl emn olmad
cihetle heyecn iinde bulunuyor. Emr fermn hazret-i men-leh'l-emrindir.
Bb- l
Dire-i Hriciyye
Tercme Odas
Aded
200
Hriciye Nezreti'ne 12/25 Haziran sene[1]906 trhiyle Tiflis Baehbenderlii Vekleti'nden vrid olan 84 numaralu tahrrtn tercmesidir.
Birka gnden ber "Bak", "Erivan" ve "Elizabetpol" ehirlerinde bir takm
vukt- vahme cereyn etmekdedir:
"Bak" 'de "Tagayef" plik Fabrikas'nda ileyen bin kadar amele tatl-i egl
etmi ve petrol imlthnelerinden bazlar ilemedii gibi bir ka da ancak askirin
nezret ve muhfazas altnda ilemekde bulunmudur. Ktayis muzftndan
"iyatura" nm mahalde kin manganez madenlerinde ileyen yirmi bin amele dahi
tatl-i egl eylemilerdir. Bir mhiyyet-i iktisdiyyeyi hiz add olunabilecek olan bu
mutaltdan daha vahm ve daha ziyde yn- teessf bir ey varsa o da "Erivan"
ve "Elizabetpol" eyletlerinin baz taraflarnda slmlar ile Ermeniler beyninde
mcdelt ve mukteltn tekrr ba gstermi olmasdr. Emr fermn hazret-i menleh'l-emrindir.
Bb- l
Dire-i Hriciyye
Mektb Kalemi
Aded
1386

Tiflis'de al-melei'n-ns icr edilmekde olan nehb gret ve taarruzt ve
Bak ve Erivan ve Elizabetpol ehirlerinde bir takm vukt- vahme cereyn
etmekde olduunu ve Erivan ile Elizabetpol eyletlerinin baz taraflarnda slmlar
ile Ermeniler beyninde mcdelt ve mukteltn tekrr ba gsterdiini ve ol bbda
baz tafslt hv Tiflis Baehbenderlii Vekleti'nden ahz olunan 25 Haziran sene
[1]906 trhli ve seksen ve seksen drt numaral iki kta tahrrtn tercmeleri
ZET VE TRANSKRPSYON
201

ve
F 15 Temmuz sene 1322
Hriciye Nzr
Bende
Tevfik
Bb- l
Dire-i Sadret
med-i Dvn- Hmyn
1216
Tiflis'de icr edilmekde olan nehb grt ve taarruzt ve Bak ve Erivan ve

Elizabetpol ehirlerinde bir takm vukt- vahme cereyn etmekde olduunu ve
Erivan ve Elizabetpol eyletlerinin baz mahallerinde slmlar ile Ermeniler beyninde
mcdelt ve mukteltn ba gsterdiini ve ifdt- sireyi hv Tiflis
Baehbenderlii Vekleti'nden alnan iki kta tahrrtn tercmeleri, Hriciye
Nezret-i Cellesi'nin tezkiresiyle berber arz u takdm klnd efendim.
F 8 Cemziye'l-hr sene[1]324
Sadr- azam
Ferid
- 75 KAFKASYA MSLMANLARINCA KURULAN "DF TTHD-I

SLAM CEMYET"
[Kafkas Mslmanlarnn Ermeni saldrlarna kar rgt-lenmeye

baladklar, bu rgtlerden en nemlisinin, balca merkezleri Erivan,
Nuha, ua, Bak ve Tiflis'de bulunan Dif isimli ttihd- slm
202
Cemiyeti olduu; bu cemiyet yelerinin mezhep ayrm yapmadan

kardelik akdi yaptklar, yelerinin madd yardmlar ile ayakta duran
cemiyetin silahl yirmi bin milisinin bulunduu, grevlerinin ise slm
kurumlara ait emlkin idesi, iledii arzinin yalnz gelirinden
yararlanan Mslman kyllere tasarruf hakk verilerek isteyenlerin bu
arzileri satp Osmanl Devleti'ne g edebilmeleri, Kafkasya
Hristiyanlarna tannan meden, iktisd ve siys haklarn Mslmanlara
da tannmas hususlarn gerekletirmek ve Mslmanlarn haklarn
ihll edecek olanlara kar taarruz ve savunmaya dayal bir birlik
meydana getirmek olduu; cemiyetin, Ermeni-Mslman atmasnn Rus
Hkmeti'nin tahriki sonucu ortaya kt kanaatinde olduu ve bu
sebeple bu gibi tahriki Rus memurlarnn cezalandrlmasna karar
verdii, son olarak yaynlad bir beyannmeden de bunu
gerekletirdiklerinin
anlald
hususlarnda
Tiflis
Baehbenderlii'nden alnan tahrrat tercmelerinin takdim edildiine dir
Sadret tezkiresi.]
18 M .1325 (2 Mart 1907)
Nahvan pazarn yakdran ve Cehrikendi'ni (?) datdrup harbe koyan (...)

Nahvan (.......) millet-i kahramann iki dne gllesine hedef olup bu gnlerde Dif
Frkas kat etdii cezsna atd.
Hemnn bir millete tarafdr olup br millete zulm ve sitem eden
Goloapof Engil ve bunlarn zulmkr kumpanyas gibi hkmet memrlar ki
insf vicdn, adleti ve msvt bi'l-merre terk edp avm- milletin kann sorurlar,
beyle bed-meslek hkimler de bir bir frka tarafndan z cezlarna atacaklar.
"Dif" Frkas
Bb- l
Tercme Odas
ZET VE TRANSKRPSYON
203
Aded
Hriciye Nezreti'ne 3 ubat sene [1]907 trihiyle Tiflis Baehbenderlii'nden

vrid olan 13 numaral tahrrtn tercmesidir.
Kafkasya'daki Grclerle Ermeniler misill Mslmnlar dahi Kafkasya
ahlsince hsl olan efkr- ceddenin sevk ve cereynna kaplmaa balamlar ve
ibtidlar bgne durduklar efkr- mezkreye yava yava itirke balamalar
zerine Kafkasya'nn Tiflis, Bak, ua, Nuha, Demirhan, ura gibi baluca merkiz-i
mhimmesinde Mslmnlarn, Ermenilerin taarruztna kar ml ve cnlarn
muhfaza maksadyla sret-i hafiyyede bir takm cemiyyetler tekl etdikleri
grlm ve bu cemiyyt muahharan akdan aa siys bir ekil ve sret kesb
etmidir. Cemiyyt- mezkre miynnda en ziyde hiz-i ehemmiyyet olan "Dif"
nmyla yeni teekkl eden ve binen-aleyh sret-i mahssada zikre yn bulunan
cemiyyetdir. uras clib-i nazardr ki, bu cemiyyet mnhasran Kafkasya
Mslmnlarndan mrekkeben teesss etmi ve bunlar gerek Snn ve gerek i
Bb vey mezhib-i sireye slik bulunsun yekdieriyle bil-tefrk akd-i muht
etmekde ve birbirlerini slm nm- ummsiyle yd eylemekdedirler. Mebhsn-anh
Cemiyyet-i ttihdiyye-i slmiyye'nin baluca merkizi Erivan, ua, Nuha, Bak ve
Tiflis beldeleri olup, dier merkiz-i slmiyyenin kffesiyle mnsebt vardr ve
sret-i teekkl udur: Azdan her biri her sene kendi derece-i servetiyle mtensib
bir mebla itsn mteahhid bulunmakda ve bu sretle hsl olan mebli
cemiyyetin muhrib veya milis ksmlarna mensb azsn tekl eden mensbnine
tevz olunacak esliha ve mhimmtn itirsna ve ehr yirmi be ile krk ruble
arasnda tahallf eden bu milisler matnn tediyesine sarf olunmakdadr. Rivyet
olunduuna gre bu milislerin mikdr, eksersi Daistan ahl-i asliyyesinden olmak
zre mkemmelen msellah yirmi bin kii kadar tahmn olunmakda ve bu ise
cemiyyetin pek zengin olduunu ve pek ok mensbni bulunduunu ire
etmekdedir. Cemiyyetin vezifi unlardr:
Evvelen: Rusya Hkmeti tarafndan zabt u idre olunan ve cevmi-i erfe ile
medrise vesir messest- mezhebiyye-i slmiyyeye id bulunan emlk-i
vakfiyyeyi tavan veya cebren ide etdirmek.
204
Sniyen: Mnhasran hkmetin ml olan arzde msteciren zirat etdikleri

cihetle bu arznin yalnz hsltndan istifde eden Mslmn kylleri in Rusya
Hkmeti'nden arz-i mezkre zerinde hak tasarrufu.
Slisen: Bunlarn Memlik-i hne'ye hicret etmek serbestsine ve zer
etdikleri arzyi fruht eylemek hakkna niliyyetini.
Rbian: Hristiyan bulunan Kafkasya ahl-i siresi in olduu gibi
Mslmnlara dahi ayn hukk- medeniyye, iktisdiyye ve siysiyyenin bah
edilmesini istihsl etmek.
Hmisen: Mslmnlarn hukkunu ihll edecek olanlara kar taarruz ve
tedf bir ittihd akd eylemek.
Kafkasya
Mslmnlar
ile
Ermeniler
arasndaki
tecvztn
Rusya
Hkmeti'nin eser-i tahrki olduuna Mslmnlarca kanat hsl olduu cihetle

Rusya memrlarndan Mslmnlarla Ermeniler beyninde nifk ve ikk idmeye
ve bir kavmi dier kavim aleyhine tahrke tasadd edecek olanlarn tedbine karr
verilmidir. Leffen takdm etdiimiz Azerbaycan ve Rus lisnlaryla muharrer bir
beyn-nme cemiyyet-i mebhsenin tehddtn k etdiini ve elan k[a] mde
bulunduunu sret-i muhakkaka ve bhirede ire ve isbt etmekdedir. Emr fermn
Bb- l
Dire-i Hriciyye
Mektb Kalemi
Aded
3248

Kafkasya'nn merkiz-i mhimmesinde Mslmnlarn, Ermenilerin
taarruztna kar ml ve cnlarn muhfaza maksadyla sret-i hafiyyede tekl
ZET VE TRANSKRPSYON
205
etdikleri cemiyyt miynnda en ziyde hiz-i ehemmiyyet olan Dif nmndaki

cemiyyetin vezifi hakknda baz ifdt ve malmt hv Tiflis
Baehbenderlii'nden vrid olan 3 ubat sene [1]907 trhli ve on numaral
tahrrtn tercmesi melff beyn-nme ile berber leffen takdm klnmala emr
ve
Hriciye Nzr
F 15 ubat sene 1322
Bende
Tevfik
Bb- l
Dire-i Sadret
med-i Dvn- Hmyn
95
Kafkasya'nn merkiz-i mhimmesinde Mslmnlarn, Ermenilerin

taarruztna kar sret-i hafiyyede tekl etdikleri cemiyyt miynnda en ziyde
hiz-i ehemmiyyet olan Dif nmndaki cemiyyetin vezifi hakknda baz ifdt
ve malmt hv Tiflis Baehbenderlii'nin tahrrt tercme ve melfflar Hriciye
Nezret-i Cellesi'nin ol bbdaki tezkiresiyle arz u takdm klnd efendim.
F l8 ubat sene [1]322
Sadr- azam
Ferid
- 76 -
206
RUSYA MSLMANLARININ YARDIM STEKLERN LETMEK

ZERE "CEMYET- SLMYYE "ADINA TLBZDE YUSUF
EFEND'NN STANBUL'A GELD
[Rusya'da Trke Kurn- Kerm tefsri bulunmad iin Kurn'n

hkmlerini renmede glkle karlaan Mslmanlara bu alanda
hizmet vermek gyesiyle Bak'deki "Ner-i Marif-i Umr- Hayriyye
Cemiyyet-i slmiyye" Reisi General Zeynelbidin Takiyof tarafndan
neredilen Trke Kef'l-Hakyk adl tefsiri takdim etmek ve Cemiyyet-i
slmiyye adna baz isteklerde bulunmak maksadyla Ulm- Arabiyye
Mderrisi ve Mekteb-i dd Muallimi Tlibzde Ahund Yusuf Efendi'nin
stanbul'a geldiine dir Sadret tezkiresi.]
6 B. 1325 (15 Austos 1907 )
Makm- Sadret-i uzmya

Marz- kerleridir,
Kullar Kafkasya ahlsinden eben-an-cedd ulem-zde olup ulm-
Arabiyyeden mcz ve Ruslarn mektib-i liyesinden meznum. El-yevm hkmet-i
mrn-ileyhnn Bak'deki mekteb-i lde lisn ve ders-i akid muallimlii ile
Medrese-i slm nm messese-i hayriyye mderrisliini ve merkez-i idresi Bak'de
bulunan Cemiyyet-i Hayriyye-i slmiyye'nin umr- icrsn deruhde etmekle
mftehirim. Bunlardan mad bi'l-umm Rusya Mslmnlarnn zkr insa
mahss olan mekteblerini kse-i hamiyyetinden tess ve ihy etmek hidmet-i
mftehiresinde bulunan hayrhhn- saltanat- seniyyeden Ceneral Takiyof
hazretlerinin gerek memlik-i ecnebiyyede ve gerekse Rusya'da baz sebk-mazn
Mslmnlar tarafndan hilf- rz-y pdih ner olunan hezeyn-nmelerin
neriyyt- garazkrne ve maklt- rezlnelerini hasbe'd-diyne ve hasbe'l-hakka
haksz brakmak ve efkr- mme-i muvahhidni manen ve dnen makm- hilfet-i
uzmya kaviyyen merbt etmek gibi cihet-i cmia-i slmiyyeye mrevvic olmak
zre bugnlerde mevki-i intira vaz etdirmi olduu yevm (Tze Hayt) nm Trk
gazetesinin muharrirlii dahi min-gayri-haddin uhde-i cizneme tevd olunmudur.
Bak'de Cemiyyet-i Hayriyye-i slmiyye'mizin messisi ve mrevvici bulunan
Ceneral Takiyof'un hatt- hareketi mevdd- tiyenin takbine matfdur. yle ki;
ZET VE TRANSKRPSYON
207
Evvelen: imdiye kadar bir hat-y mahz eseri olarak Kafkasya Trkleri
muharrertnda kullanlmakda olan Fris lisnnn yerine lisn- mder-zdmz olan
Trkenin irc ve ihys. Sniyen: Bi'l-umm mekteb kitblarmzn Osmanl
Trke vesinde telf edilmesi. Slisen: Mekteblerimizin programnn marif-i
Osmniyye programna aynen tatbki. Rbian: Merkez-i idresi Bulgaristan'n Varna
ehri ile ran-zemnin Urumi ehrinde bulunan Ermeni-Amerikan ve ErmeniProtestan komite-i muzrrasnn Kafkasya ve Azerbaycan Trklerini makm- hilfet-i
uzmya merbtyetden dr ve ittihd- slm niyyet-i mukaddesesinden mehcr
etdirmek in lisn- Arab ve Trk ve Fris ve Krdye vkf olan Ermeni erbb-
srndan peyderpey Kafkasya'ya idhl olunan resil-i muzrray ibtl etdirecek
reddiyelerin mukbeleten ner etdirilmesi. Hmisen: ran Bbler ile memlik-i
ecnebiyyeye ve Msr'a firr edp oralarda karr tutamayanlardan Kafkasya'ya yol
bulanlara meydn verilmemesi. Sdisen: Mekteb mdrleri ile muallim ve
muallimelerin Hkmet-i Seniyye'nin tensbi zre Dersadet'den tedrik etdirilmesi.
Sbian: Ktb-i dniyyeden tefsr ve ehds-i nebeviyyenin ve ktb-i ahlkiyye ve
mfdenin tamm intir cemiyyet-i hayriyyemizin resi bulunan Ceneral
Takiyof'un telf ve tab etdirmi olduu mdevvent- dniyyeden cild (Kef'lHakik) nm Trk tefsr-i cellden mahz nm- nm-i hazret-i emr'l-mminne
mahss olmak zre tab etdirilenleri Cemiyyet-i Hayriyye nmna bi'l-vekle
mtekarrib'l-hull cls- hmyn- mesadet-makrn mlbesesiyle atebe-i felekmertebe-i hazret-i hilfet-penhye arz u takdm eylemek zre mahssan Dersadet'e
izm olunmakla mftehirim. Teebbst- dndrne-i ubeydnemiz ale'l-usl resmen
Hriciye Nezret-i Cellesi'nden makm- Sadret-i uzm vstasyla atebe-i ulyya
arz olunmak in Cemiyyet-i Hayriyye'miz tarafndan hareketimden evvel Tiflis
Baehbenderlii'ne ayrca bildirilmidir. Binen-al-zlik Cemiyyet-i Hayriyye-i
slmiyye'nin yed-i cizneme vermi olduklar tasdk-nme ile atebe-i hneye
takdm olunmak zre it olunan istid leffen ve takdime-i mrnelerimiz dahi aynen
ve ilveten arz u takdm olunur. Ol bbda ve ktbe-i ahvlde emr irde hazret-i
men-leh'l-emrindir.
Bak'de Cemiyyet-i Hayriyye-i slmiyye

Erknndan, Tze Hayat nm Trk gazetesinin
Muharriri, ehr-i mezkrdaki Riyalni Gimnazya
Mekteb-i lsi Muallimi
Tlibzde Ahund
208
Yusuf
Atebe-i felek-mertebe-i cenb- zllullhi azamye

Vel-nimet-i cihn efendimiz hazretleri!
Bu na kadar Rusya Devleti'nin taht- hkmetinde bulunan biz otuz milyon
Trk Mslmnlarnn beyninde Trk lisnnda Kurn- erf'in tefsri
bulunmadndan ekseriyetle onun mezmn-i liyesinden istifde-yb olamyorduk.
Li-hz bu hr vakitlerde sye-i hilfet-vye-i cenb- zllullhi azamlerinde Bak
ulemsndan vilyet kds kullar vstasyla Kelmullh- erf'i Trk lisnnda tefsr
etdirp tab u nerine muvaffak oldum.
Ahd-i mel-vefd-i cenb- pdihlerinde hsl olan ibu muvaffakyyet-i
kemternenin krnesi yolunda huzr- cell-i ehriyrlerine mahz arz- farza-i
ubdiyyete vesle olmak zre mezkr tefsr-i erfden huzr- bhir'n-nr- hilfetpenhlerine bir takm takdm etdim. Eltf- liye ve merhim-i mteliye-i hazret-i
hilfet-penhlerinden kabln istirhm ederim. Ol bbda ve ktbe-i ahvlde emr
fermn vel-nimet-i cihn halfe-i bi'l-hakk ve pdih- her-dem-muvaffak
efendimiz hazretlerinindir.
Ner-i Marif-i Umr- Hayriyye Cemiyyt- slmiyye Resi
Ceneral Hac Zeynelbidin Takiyof
Kullar
Mhr
25 ehr-i Cumde'l-evvel 1325
Bak
ehr-i Bak
Mslman Cemiyyet-i
Hayriyye dresi
nnallhe yemr bil-adli ve'l-ihsni ve ti
zi'l-kurb ve'l-yetm ve'l-meskn.
ZET VE TRANSKRPSYON
209
Ner-i Marif ve Umr- Hayriyye

Cemiyyt- slmiyyesi
_______________________
VEKLET-NME
Bu hir vakitlerde Rusya'da skin otuz milyon Mslmn cemati arasnda

terakk ve tel meyyl grnmekdedir. Ancak bizlerin muntazam mekteblerimiz ve
ktb- i ilmiyye ve fenniyye ve tedrsiyyelerimiz lzmu derecesinde mevcd
bulunmadndan hilfet-i celle-i uzmnn sye-i marif-vyesinde yaayan
Mslmnlar ile bir kat daha alka ve rbta kesb etmek maksadyla Cemiyyet-i
slmiyye Azlarndan, Ulm- Arabiyye Mderrisi ve Mekteb-i dd Muallimi
Ahund Yusuf Tlibzde Efendi tet-i efkr ve vestat-i lzimede bulunmak
maksadyla merkez-i hilfet-i uzm olan Dersadet'e irsl olundu.
Dersadet memrn-i idesi taraflarndan kendisine muvenet-i lzimede
bulunmasn biz Rusya Mslmnlar istirhm ederiz.
Ner-i Marif ve Umr- Hayriyye
Cemiyyet-i slmiyye Resi
Ceneral Hac Zeynelbidin Takiyof
Mhr
Bak
Mslman Cemiyyet-i
Hayriyye dresi
nnallhe yemr bil-adli ve'l-ihsni ve ti
zi'l-kurb ve'l-yetm ve'l-meskn.
Bb- l
Dire-i Sadret
25 Cumde'l-evvel
ehr-i Bak
210
med-i Dvn- Hmyn

1309
Bak'de Cemiyyet-i Hayriyye-i slmiyye messisi ve mrevvici bulunan
Ceneral Takiyof'un telf ve tab etdirmi olduu Kef'l-Hakyk nm Trkce tefsri-i
erfin bir nshasn zt- hilfet-simt- cenb- pdihye ref u il etmek ve
Cemiyyet-i Hayriyye-i slmiyye nmna baz metlib-i dniyye ve ilmiyyede
bulunmak zre mahssan Dersadet'e izm olunduundan bahisle metlib-i
mezkrenin mhiyytn ve ol bbda atebe-i felek-mertebe-i hazret-i hilfet-penhye
li-ecli't-takdm mm-ileyh Takiyof cnibinden tevd olunan arza ile Cemiyyet-i
slmiyye tarafndan verilen tasdk-nmenin gnderildiini mutazammn Bak'de
Ulm- Arabiyye Mderrisi ve Mekteb-i dd Muallimi Tlibzde Ahund Yusuf
Efendi tarafndan verilen arzuhl melfflaryla maan arz u takdm ve tefsr-i mezkr
ref u il klnd efendim.
Sadr- azam
Ferid
- 77 BATUM,TFLS,GENCE VE ERVAN'DA ERMENLERN VE LERN

IKARDII KARIIKLIKLAR
[Batum'da polis mdr zerine humbara atan rencinin

ldrld, Rus kulbnn mahzeninde humbara bulunduu; Gence ve
Erivan'da Ermeni evlerinde yaplan aramada silah ele geirildii;
Erivan'da i mezhebinden bir takm kiilerin cmiye ate ederek on kiiyi
ldrd; Tiflis'te bir evde yaplan aramada silah ve mhimmat ile
"Yeni Erbb- htill Cemiyeti" mhr bulunduu hususlarnda Tiflis
Baehbenderlii'nden alnan tahrrat tercme-sinin takdim edildiine
dir Sadret tezkiresi.]
15 S . 1326 (19 Mart 1908)
ZET VE TRANSKRPSYON
211
Bb- l
Tercme Odas
Aded
Hriciye Nezreti'ne 5 ubat sene [1]908 trhiyle Tiflis Baehbenderlii'nden vrid olan 193 numaralu tahrrtn tercmesidir
Kafkasya ititna dir olan muhrrert- adde-i cizneme zeyldir.
Batum'da bir gen talebe tarafndan polis mdri zerine bir humbara atlm ise
de kendisine isbet etmemi ve yalnz mrrn ve birnden bir ka kii telef
olmudur.Cni-i merkm mdr-i mm-ileyhin maiyyetinde bulunan gardiyan
tarafndan mahall-i vakada katl itlf edilmidir.ehr-i hlin nde ehr-i
mezkrdaki Rus kulbnn mahzeninde bir humbara kef edilmidir.Yirmi sekiz kilo
skletinde bulunan bu humbara bi't-tesdf bozulmu olduundan itil etmemidir.
Bu let-i tahrbiyyenin Ermeni erbb- ihtilli tarafndan vaz edilmi olduu zan
olunuyor."Gence" ve "Erivan" ehirlerinde her tarafda ve balca Ermenilerin
hnelerinde esliha ve mhimmt kef olunuyor. "Erivan" ehrinde iiyy'l-mezheb
bir takm kesn cmi-i erfi kuatarak cemat zerine ate etmiler ve on kiiyi katl
itlf eylemilerdir. Bu miynda hakknda teden ber advet beslemekde olduklar
bir seyyid de bulunuyordu. aklerden on derdest tevkf olunmudur. Tiflis'de
zbta tarafndan icr edilen taharriyt netcesinde bir hayli esliha meydna karlm
ve Tiflis'in en kalabalk yeri olan "Ulayar" Mahallesi'nde bir hnede humbara
imliyle megl biri Ermeni ve dieri Grc olmak zre iki kii derhl zbta
tarafndan derdest tevkf edilmidir.Taharriyt- vka netcesinde on bir aded
humbara sekiz revolver, yz fienk ve humbara imline mahss bir hayli edevt ile
"Yeni Erbb- htill Cemiyyeti" ibresini hv bir mhr zhire ihrc edilmidir.
Mlklerini terk etmeleri in ehir dhilinde imzsz ve tehdd-miz mektblar tevz
edilmi olduundan ahl heyecn ve dim bir muhtara iinde bulunuyor.Btn
Kafkasya'da ke'l-evvel emn syi mefkddur. Emr fermn hazret-i men-leh'lemrindir.
Bb- l
212
Dire-i Hriciyye
Mektb Kalemi
Aded
28

28 Zi'l-hicce sene [1]325 trhli tezkire-i cizye zeyldir. Kafkasya'da emn
syi ke'l-evvel mefkd olup ahren Batum ve Tiflis ile mahll-i sirede ne yolda
cinyt- itikrne k edildiini mutazammn Tiflis Baehbenderlii'nden vrid
olan 5 ubat sene [1]908 trhli ve 193 numaralu tarhrtn tercmesi leffen takdm
klnmala Emr fermn hazret-i veliyy'l-emrindir.
ve
Hriciye Nzr
Bende
Tevfik
Bb- l
Dire-i Sadret
med-i Dvn- Hmyn
318
Kafkasya'da emn syiin ke'l-evvel mefkd olup ahren Batum ve Tiflis ile
mahll-i
sirede
ne
yolda
itit
edildiini
mutazammn
Tiflis
Baehbenderlii tahrrtnn tercmesi Hriciye Nezret-i Cellesi'nin tezkiresiyle arz

u takdm klnd efendim.
Sadr- azam
Ferid
ZET VE TRANSKRPSYON
213
- 78 BAK LE BATUM ARASINDAK PETROL SEVKYTI

HAKKINDA ANLAMA
[Bak ile Batum arasnda petrol sevkiytnn devamlln

salamak iin
petrol mecrlarnn mevcut durumlarnn korunmas
hussunda Osmanl Devleti ile Azerbaycan ve Grcistan Cumhu-riyetleri

arasnda imzalanan itilfnme.]
24 . 1336 (4 Haziran 1918)
Bb- l
Nezret-i Hriciyye
Tercme Mdriyyeti
Numara
Bak ile Batum Arasnda Mevcd Petrol eriti Hakknda tilf-nme
Bak ile Batum arasnda petroln sret-i dimede temn-i seyeln maksadyla
bu hussda ale'l-usl mezniyyet ve salhiyyeti hiz olan zrde vzu'l-imz Devleti Aliyye-i Osmniyye ile Azerbaycan ve Grcistan Cumhriyetleri murahhaslar
husst- tiyeyi kararladrmlardr.
Bak ile Batum arasndaki petrol mecrlar vazyyet-i hzralarn muhfaza
edeceklerdir. Mtekdn petroln sret-i dimede temn-i seyeln in kendi
214
topraklar zerinde bulunan mecrlarn sret-i mkemmelede muhfazasn

mtekbilen taahhd ederler.
Petroln seyeln in mnsib bir verg vaz edilecek ve bu verg kd olan
taraflar hkmetleri beyninde, topraklar zerinde bulunan mecrlarn tl nisbetinde
taksm olunacakdr.
bu mevdd ve ahkma id teferrut, azs mrr'z-zikr hkmetler
cnibinden tayn olunacak bir komisyon tarafndan kararladrlacakdr.
F 4 Haziran sene 1918 trhinde Batum'da tanzm edilmidir.
N.Ramivili
M.Hainski
Halil
G.Gvazava
M. E. Resulzde
Vehb
J. Odielidse
G.Retkiladse
BOA. Hriciye Hukuk Mvirlii stire Odas, nr. 106/8-1,2
- 79 OSMANLI DEVLET LE AZERBAYCAN CUMHURYET ARASINDA

MZALANAN ANLAMA
[Osmanl Devleti ile Azerbaycan Cumhuriyeti arasnda siyas

hukk, iktisd, ticar, asker v.b. konularda dostne ilikilerde bulunmak
maksad ile imzalanan anlama ile szkonusu anlamann tasdiknmeleri
henz tet edilmediinden, Azerbaycan Hkmeti'nin resmen
tannamyaca; buna ramen halknn meneine baklarak Ruslara gre
bunlara daha scak mumele edilmesi gerektiine dir Bb- l Hukuk
Mavirlii'nin tahrrt.]
7 Za .1336 ( 14 Austos 1918 )
ZET VE TRANSKRPSYON
215
Bismillhirrahmnirrahm
Saltanat- Seniyye-i Osmniyye ile Azerbaycan Hkmet-i Cumhriyyesi
Beyninde Mnakid Muhdenet Muhede-nmesi
Bir tarafdan Hkmet-i Osmniyye dier tarafdan ahren iln- istikll eden
Azerbaycan Hkmet-i Cumhriyyesi siys, hukk, iktisd ve fikr shalarda
memleketleri arasnda mnsebt- dostne ve hem-civr tessi hussunda ittifk
etdiklerinden, murahhaslar olmak zre;
Saltanat- Seniyye-i Osmniyye;
Adliye Nzr ve r-y Devlet Resi devletl Halil Beyefendi hazretleriyle;
Kafkasya Cebhesi Osmanl Ordular Kumandan Ferk devletl Vehb Paa
hazretlerini;
ve Azerbaycan Hkmet-i Cumhriyyesi;
Hriciye Nzr Mehmed Hasan Bey Hacinski hazretleriyle;
Meclis-i Mill Resi Reslzde Mehmed Emin Beyefendi hazretlerini tayn
etmiler ve mrn-ileyhim ale'l-usl tanzm olunan ruhsat-nmelerini tedkk ve
tet etdikden sonra mevdd- tiyeyi kararladrmlardr.
Birinci Mdde
Hkmet-i Seniyye ile Azerbaycan Hkmet-i Cumhriyyesi arasnda dim
mslemet ve mstekarr muhdenet hkm-ferm olacakdr.
kinci Mdde
tdeki hatt- hudd, Memlik-i Osmniyye ile Azerbaycan, Grcistan,
Ermenistan Cumhriyetlerinin memlikini tefrk eyler:
Hudd Karadeniz'de oluk nehri munsabbndan balayarak avnabud dana
kadar [12]93-[18]78 harbinden evvelki huddu takb eder.
avnabud dandan sonra hatt- bllar takben Halhama dana, oradan
Mepiskaro dana gelir. Buradan cenba dnerek Yirsagad dandan ve Ayastoman'n
iki kilometre cenbundan geer. Buradan iml-i arkye geerek Karhol dana ve
216
oradan be kilometre iml-i arkye, badeh cenb- arkye dnerek Gorkal

zerinden Atshor'un iki kilometre cenbundan Kura nehrini geer ve hatt- bllar
zerinden Kayaba, Ortatav dalarnn zirvelerine gelir. Buradan sonra yine hatt-
bllar zerinden Karakaya da zerinden Molita kilisesi cenbunda Tapishorska
glne mlk olur. Molita manastrnn hemn cenbundan mukbil shilde gln
iml ucunun birbuuk kilometre cenb- arksinde kin bir noktaya vsl olunan
hattn cenbunda kalan gln ksm arz-i Osmniyye'de kalmak zre mezkr gl
bi'l-mrr Tavkoneli dana gelir. Buradan cenba inerek avnabud da-Karakuzu
da-Samsa dann zirvesine gelir. Buradan arka dnerek ve hatt- bllar takb
ederek Devekran silsilesi zerinden Arkar dana gelir. Hudd boyundan sonra
hatt- bllar takben Bakran, Nrrahman dalarnn hatt- bllarn takb eder.
Nrrahman dandan sonra cenb istikmetini takbe devm ederek ve dim hatt-
bllardan geerek Akpolan mevkiinin be kilometre garbnda Aleksandropol-Tiflis
imendferini kat eder. Buradan yine hatt- bllar takb ederek Hanvli mevkiine
gelir. Hanvli mevkiinden sonra bir hatt- mstakm istikmetinde olarak Alagz
dann en mrtefi noktasna ve yine bir hatt- mstakm takb ederek Amiyazin'in
yedi kilometre garbnda Amiyazin-Serdrbd cddesine mlk olur ve
Amiyazin'in yedi kilometre etrfndan dolaarak ve Aleksandropol-Culfa imendfer
hattnn takrben alt kilometre imlinden bu imendfer hattna mvz olarak gider.
Ve Yakaran mevkiinin on alt kilometre cenb- garbsinden Yakaran mevkiinden
imendfer hattna gelen cddeyi kat eder. Hudd bundan sonra cenb- arkye
dnerek Aa Karabalar kynn bir kilometre garbndan agablu, Karaha, Aa
anak mevkilerinden geerek Elpinay'a mlk olur. Ve bu ay takb ile Arpa
mevkiine gelir. Arpa'dan sonra hudd ark istikmetinde Arpaay'n takb ederek
Kayal mevkiine ve Kayd ayn takben Aktaban dann zirvesine gelir. Bundan
sonra hudd Karaturna, Ararr, Karanlk dalarnn hatt- bllarn takben Relyan
ay vdsine gelir. Ve bu ay mecrsn takb ederek Aza mevkiinin cenbunda
Aliin mevkiinde eski Rus-ran hudduna mlk olur.
nc Mdde
Azerbaycan Hkmet-i Cumhriyyesi ile Ermeni Hkmet-i Cumhriy-yesi
beyninde huddlarn tayni in akd olunan protokol Hkmet-i Seniyye'ye tebl
olunacakdr ve bu protokol ibu muhedenin bir cz-i l-yenfekkini tekl edecekdir.
Drdnc Mdde
ZET VE TRANSKRPSYON
217
Azerbaycan Hkmet-i Cumhriyyesi tarafndan taleb vukunda Hkmet-i

Osmniyye intizm ve syi-i dhilnin temn ve idesi in lede'l-cb silh
kuvvetiyle muvenetde bulunacakdr.
Beinci Mdde
Azerbaycan Hkmet-i Cumhriyyesi kendi huddu dhilinde hibir etenin
tekl ve teslhne meydn vermemei ve oraya iltic edecek btn etelerin de
silhlarn alma ve anlar datma taahhd eyler.
Altnc Mdde
Tarafeyn-i kdeyn tenzltl tarifeler vaz ve tatbki sretiyle demiryollar
nakliyt hussunda yekdierine teshlt- mmkine ibrz etmei taahhd ederler.
Hussiyle demiryollarn insna ve iletilmesine ve tamrt- mtemdiyesine
veyhud dier umr- nfiann kffesine muktez levzmn nakli hussunda
tenzltl mahss tarifeler tatbk olunacakdr. Tarafeyn-i kdeyne id demiryollarda
edevt- mteharrikenin mbdelesi bu bbda beyne'd-dvel mer kavide tevfkan
icr olunacakdr. Tarafeyn-i kdeyn ahkm- nifenin teferrutn kararladrmak
zre hemn mzkerta girieceklerdir.
Yedinci Mdde
Devlet-i Aliyye-i Osmniyye ile Azerbaycan Hkmet-i Cumhriyyesi arasnda
bir gn muhede, mukvele, sret-i tesviye, itilf-nme vesire mevcd
bulunmamasna binen tarafeyn-i kdeyn bir ehbenderlik mukvele-nmesiyle bir
ticret muhede-nmesi ve mnsebt- hukkiyye ve iktisdiyyelerinin tanzmi in
lzm addedecekleri senedt- sireyi akd etmek hussunda ittifk etmilerdir.
ehbenderlik mukvele-nmesi ibu muhede-nme tasdk-nmelerinin tetsi
trhinden itibren iki sene zarfnda akd olunacakdr. bu devre-i muvakkata
zarfnda tarafeyn-i kdeynin baehbenderleri, ehbenderleri ve ehbender veklleri
imtiyz- vazfelerince hukk- ummiyye-i dvel ve mumele-i mtekbile
esslarna tevfkan en ziyde nil-i msade millet mumelesinden mstefd
olacaklardr. Kezlik hukk- ummiyye-i dvel essna msteniden bir ticret
muhede-nmesinin akdi in vk olacak mzkert bir tarafdan Devlet-i Aliyye ve
dier tarafdan kendisiyle hl-i harbde bulunan dier devletler beyninde muslahann
akdini mtekib balayacakdr. O zamna ve herhlde 1335 senesi Knn-
Evvelinin otuz birinci gnne kadar ibu muhedeye merbt (bir) iretli melff her
iki taraf cnibinden tatbk olunacakdr. Mezkr melffun 30 Hazran sene [1]335
218
trhinden itibren mefshiyyeti iln olunabilecek ve bunun netyici alt ay sonra

cereyn edecekdir. Berren mevridt ibu muhede-nme tasdk-nmeleri tet
olunur olunmaz balayacakdr.
Sekizinci Mdde
Tarafeyn-i kdeynden birine mensb ahl ve nevhden huddun dier
tarafnda kin emvl-i gayr-i menkle zerinde hakk- temellk ve intif
bulunanlarn, bunlardan intif etmee, anlar iletmee veyhud iltizma vermee,
anlar idre veyhud bizzt veklleri marifetiyle bey etmee haklar olacakdr. Hi
kimse menfaat-i mme olmadkca ve evvelce tazmnt verilmedikce, mezkr emvl-i
gayr-i menkle zerindeki hakk- temellknden mahrm edilmeyecekdir. Ahl ve
mrr'z-zikr nevh veklleri mukm bulunduklar mahaller deviri tarafndan mut
ve taraf- dier deviri cnibinden musaddak yol tezkireleri ibrz etmek artyla
huddun br tarafna gemelerine asl mmnaat edilmeyecekdir.
Hudddn mrr ve hudda civr yerlerdeki ahz it husstnda teshlt ve
msadt- mahssa ibrz olunacakdr.
Ahkm- nifenin teferrut ibu muhede-nmeye merbt (iki) iretli melff
ile tanzm olunmudur.
Dokuzuncu Mdde
Azerbaycan Hkmet-i Cumhriyyesi'nin beyne'l-milel posta ve telgraf
ittihdlar mukveltna dhil olmasna intizren, Devlet-i Aliyye-i Osmniyye ile
Azerbaycan Hkmet-i Cumhriyyesi arasnda posta ve telgraf mnsebt ibu
muhede tasdk-nmelerinin teatsinden itibren beyne'l-milel ittihdn posta ve
telgrafa mteallk mukvelt, itilft ve nizmt mukarrertna tevfkan tess
edilecekdir.
Onuncu Mdde
Brestlitovsk'da Devlet-i Aliyye-i Osmniyye ve mttefikleri ile Rusya arasnda
akd olunan muhedt- mtereke ve munzamma ahkmndan ibu muhedenmeye muhlif olmayanlar kdeyn beyninde muteber olacakdr.
Onbirinci Mdde
bu muhede-nme tasdk olunacak ve tasdk-nmeleri bir ay veyhud
mddet-i kasra-i mmkine zarfnda Dersadet'de tet olunacakdr.
Tasdkan-li'l-makl murahhaslar ibu muhede-nmeyi imz ve mhrleriyle
tahtm etmilerdir.
4 Haziran 1334
ZET VE TRANSKRPSYON
219
Mehmed Hasan Hainski
Hall
Mehmed Emin Resul
Mehmed Vehib
Melff
1
Muslaha-i ummiyyenin inikdna ve her hlde 31 Knn- Evvel 1335
trhine kadar tarafeyn-i kdeynden her biri dier taraf tebeasna ticret ve seyr-i
sefin husstnda en ziyde nil-i msade millet mumelesini tatbk etmei
taahd eyler.
Birinci Mdde
Tarafeyn-i kdeyn, hi bir sretle ticret-i mtekbileyi idhlt veyhud transit
memniyyetleriyle ihll etmemei ve serbest transite msade eylemei taahhd
ederler. Yalnz tarafeynden birinin memlikinde devlet inhisr altnda bulunan veya
bulunacak olan kezlik haklarnda gerek shhat ve gerek zbta-i shhiyye-i
hayvniyye veya syi-i umm mlhaztyla yhud dier esbb- mhimme-i
siysiyye ve iktisdiyyeden n bi'l-hssa harbi takb eden devre-i muvakkata
zarfnda fevkalde tedbr-i mnia ittihzn cb eden ey mstesndr.
kinci Mdde
En ziyde nil-i msade millet usl devm etdii mddetce tarafeyn-i
kdeynden hibiri, hudd- memlikinin herhangi bir ksmnda huddunun aksm-
siresinde istf etdii idhlt ve ihrct resmlerinden daha ar rsm istf etmek
hakkn hiz olmayacakdr.
nc Mdde
Tarafeynden hibiri dier tarafn baka bir devlet ile mevcd bulunan veya bi'lhre vcda getirilecek olan gmrk ittifkndan mnbais msadtdan ve kk
hudd ticretine dir bahetmi olduu veya edecei msadelerden istifde
iddisnda bulunmayacakdr.
Drdnc Mdde
220
Tarafeynden birinin memlikinde transit edilecek her nevi ey, taransit

resminden muf olacakdr. Gerek bil-tevakkuf imrr edilsn ve gerek esn-y
imrrda ihrc, depoya vaz ve yeniden tahml edilsn, ey-y mezkrenin nezretine
mteallk kavnn-i mahalliyye ahkm bi't-tab haklarnda tatbk olunacakdr.
Beinci Mdde
Tarafeyn-i kdeyn, derhl mtekbilen mnsebt- ticriyyeye girimei ve
ahkm- tiyeye tevfkan ey mbdelesini tanzm etmei taahhd ederler.
Altnc Mdde
1335 senesi Knn- Evvelinin otuz birinci gnne kadar en mhim olan
mahslt- ziryye ve snyyenin fazlas, ihtiyct- mevcdeyi tatmn in
yedinciden dokuzuncu mddeye kadar olan mddeler ahkm diresinde mtekbilen
mbdele edilecektir.
Yedinci Mdde
Mdde-i nifede mbdelesi mevz- bahs olan mahsltn mekdr ve env
her iki tarafca bir komisyon marifetiyle tayn edilecek ve bu komisyon tarafeyn-i
kdeynden msv mikdrda tayn olunmu azdan teekkl eyleyp muhdenet
muhedesinin imzsn mtekb f-y vazfeye ibtidr edecekdir.
Sekizinci Mdde
Mdde-i nifede beyn olunan eynn mbdelesi esnsndaki fiytlar bir
itilf- mtekbil ess zerine ve bir komisyon marifetiyle tayn olunacak ve ibu
komisyon her iki tarafdan msv mikdrda intihb olunmu azdan terekkb
edecekdir.
Dokuzuncu Mdde
Yedinci mddede zikr edilen komisyon tarafndan tayn olunan eynn
mbdelesi devletin teklt- mahssa-i merkeziyyesi veyhud devlet murkabesine
tbi teklt tarafndan icr edilecekdir.
4 Haziran 1334
Halil
Mehmed Emin Resl
Mehmed Vehb
ZET VE TRANSKRPSYON
221
Melff
2
Hudda Yakn Yerlerdeki Ticrete Mahss Msadt.
Tarafeyn-i kdeyn hatt- huddun iki tarafnda on be kilometre imtidd eden
bir sha dhilinde ticret-i yevmiyyenin cb etdii teshlt bahetmek zre mevdd-
tiyeyi karrladrmlardr:
Evvelen: tiy'z-zikr mevdd ve ey ve hayvnt, bir memleketden dierine
esn-y imrrnda idhlt ve ihrct resmlerinden veya dier herhangi bir vergi veya
resmden muf olacakdr. imendferle vk olan nakliyt bundan mstesndr.
1- Her defasnda be yz guru [80 Ruble] kymeti mtecviz etmemek zre
her nevi hubbt ve otlar,
2- Yolcu, arabac ve amelenin amar, esvb ve yol eys ile kendi
istimllerine mahss lt edevt,
3- nsan ve ey nakline mahss arabalar, yol arabalar, sepet ve nakliyta
mahss dier vesit, binek ve yol hayvanlar,
4- Ev ey ve levzm tarafeyn-i kdeynden birinin tebeasnn dier taraf
memleketinde yerlemek zre geldikleri vakit idhl etdikleri ev eys ile lt
edevt, nianlanm veya tarafeynden birinin tebeasndan dier taraf memlikinde
akd-i izdivc eden veya yeni mteehhil kadnlarn cihz takmlar da bu mufiyyet-i
rsmiyyeden istifde edecekdir.
5- Hudda civr kazlar ahlsinin hem-civr memlekete nakl etmek zre
mahslt- ziryyelerini mesel hubbt ve dier mahslt- ziryye ve
hayvniyyeyi mskirt ve dier myit ve hudd ticretine mahss dier eyy
koyduklar ve ayn yoldan bo olarak ger getirdikleri uval ve kaplar,
6- Otlamak zre merlara sevk olunan hayvnt ile ann mahslt, ma-hz
hayvntn muyene masraf alt ay mddet hitmnda istf olunabilecekdir.
Sniyen: Gmrk rsmuna tbi olan eynn nif'z-zikr mddelerde zikr
olunan mufiyyet-i rsmiyyeden istifde etmeleri in berberlerinde bunlarn hemcivr mntkadan geldiklerini mbeyyin memrn-i mahalliyye cnibinden mut ve
mahrec gmrnden musaddak ehdet-nmeler bulunmas lzmdr.
222
bu ehdet-nmeler dier kdin memleketinde tamga resmine veya dier

resme tbi olmyacaklardr.
Slisen: Hem-civr mntka ahlsi nevh memrni tarafndan ale'l-usl
verilmi ve memrn-i rsmiyye-i mteallikas tarafndan vize edilmi pasavanlar
hmil olduklar hlde dier taraf arzsinde serbestce seyhat edebileceklerdir. bu
pasavanlar onbe gn in muteber olacakdr.
4 Haziran 1334
Mehmed Emin Resl
Halil
Mehmed Vehb
Bismillhirrahmnirrahm
Hkmet-i Seniyye ile Azerbaycan Hkmet-i Cumhriyyesi harbden
mtevellid ve dorudan doruya kendilerine mteallk baz mesil-i askeriyyeyi
halletmek arzsunda bulunduklarndan muvakkat bir muhede-i munzamma akdine
karr vermilerdir ve bu bbda murahhaslar olmak zre:
Saltanat- Seniyye-i Osmniyye
Adliye Nzr ve r-y Devlet Resi devletl Halil Beyefendi hazretlerini;
ve Kafkas Cebhesi Osmanl Ordular Kumandan Ferik devletl Vehb Paa
hazretlerini;
Azerbaycan Hkmet-i Cumhriyyesi;
Hriciye Nzr Mehmed Hasan Bey Hacinski hazretleriyle;
Meclis-i Mill Resi Resulzde Mehmed Emin Beyefendi hazretlerini tayn
etmiler ve murahhasn- mrn-ileyhim ale'l-usl tanzm olunan mezniyyet-i
kmile veskalarn tedkk etdikden ve uslne muvfk buldukdan sonra mevdd-
tiyeyi karrladrmlardr.
Birinci Mdde
ZET VE TRANSKRPSYON
223
Azerbaycan Hkmet-i Cumhriyyesi Devlet-i Aliyye veya mttefikleriyle

muhrib bulunan hkmetlerin veyhud anlarla akd-i ittifk etmi olan devletlerin
zbitn ve memrn-i mlkiyyesini memleketinden tebd etmei ve harb-i ummnin
devm mddetince yeniden bu gibileri ordu ve hkmet hidmetlerine almama
taahhd eder.
kinci Madde
1- Azerbaycan Hkmet-i Cumhriyyesi bi'l-cmle hutt- haddiyyesi zerinde
Osmanl Ordusu'nun her drl nakliyyt- askeriyye ktat, ikml-i efrd, ey ve
malzeme-i harbiyye, erzk ve cebehne ve ilh. yapmasna muvfakat eder.
2- Osmanl Ordusu tarafndan tayn olunacak bir komisyon Azerbaycan
Hkmet-i Cumhriyyesi'nin bir komisyonuyla mtereken Azerbaycan huttunun
azam kbiliyyetine nazaran birinci fkrada zikredilen nakliyyt- askeriyyenin esst
ve teferrutn ihzr ve takdr edecekdir. Bu nakliyyt- askeriyye Osmanl
Komisyonu resinin Osmanl Ordusu Kumandanl'ndan alaca emir zerine
verecei talmt mcebince Azerbaycan imendfer dresi'nin memru ve
malzemesi vstsyla icr olunacakdr.
3- ki taraf imendfer komisyonlarnn mtereken tayn edecekleri mhim
istasyonlarda nakl olunan Osmanl ktatnn ie ve istirhatlerinin temni ve
nakliyyt hakknda verilmi olan seyr sefer cedveli ve talmtn Osmanl Ordusu
mensbnine temn ve tatbki vazfesiyle muvazzaf bir Osmanl zbiti ve maiyyetine
lzmu kadar memr ve efrd tayn olunacakdr. Bu zbit istasyon memrunun
vazfe ve ilerine mdhale etmeyecekdir. Naklolunan Osmanl ktatnn iesi in
mm-ileyh zbitin mmkn olan yerlerde icr edecei mbyat Azerbaycan
Hkmeti teshl ve mm-ileyh zbite muvenet edecekdir.
4- ki ve numaralu fkralarda zikr olunan komisyonlar ibu muhedenin
trh-i imzsndan nihyet bir hafta sonra imdilik Gence'de f-y vazfeye
balayacaklardr.
Azerbaycan Hkmeti imendferler dresi bu zamna kadar imendfer
komisyonlarna lzm olan malmt bi'l-hssa huttdan azam istifdeyi temn
edebilmek in hutt zerinde bulunan bi'l-cmle malzeme-i mteharrike mikdryla
huttun ahvli ve malzeme-i sbitesi hakknda lzm gelen malmt cem u ihzr
etmi bulunacakdr.
224
5- Azerbaycan Hkmet-i Cumhriyyesi gerek bizzt hatt ve gerek malzeme-i

sbite ve mteharrikesini dim hsn-i hlde bulundurma ve bunlar gerek
mteadd ve gerek rz her drl tahrbta kar muhfaza ve avrz srat-i
mmkine ile izle ve telf etmei taahhd eder.
6- Azerbaycan Hkmet-i Cumhriyyesi kendisinin dahi marzsi hilfnda
olarak herhangi bir s-i kasdn zyit ve tahrbta sebebiyet vermemesi in
Osmanl nakliyt icr edilecek olan huttun cb eden noktalarn askeri ile taht-
temne alacakdr.Bu muhfaza, huttun herhangi bir ksmnda herhangi bir sebeple
Azerbaycan Hkmeti in mmkn olamad takdrde ibu muhfaza-i askeriyye
hkmet-i mrn-ileyh ile bi'l-itilf Osmanl Ordusu tarafndan deruhde
olunacakdr.
7-
Osmanl
Ordusu
nakliyyt-
askeriyyesinin
msadesi
nisbetinde
Azerbaycan Hkmeti hatlar zerinde hkmet-i mrn-ileyhnn her drl

nakliytna halel getirmemee alacakdr.
nc Mdde
Azerbaycan Hkmet-i Cumhriyyesi Devlet-i Aliyye-i Osmniyye'ce taleb
vukunda Bak Liman'ndaki messest ile bahr-i Hazer'de bulunup kendisine id
olan sefin ve dier vesit-i nakliyyeyi maksd- askeriyye uurunda istiml
edilmek zre Osmanl Hkmeti'nin emri altna vaz etmei taahhd eyler.
Drdnc Mdde
Hkmet-i Osmniyye ikinci ve nc mddeler mcebince hiz olduu
hakdan mttefiki bulunan hkmetler ordularn da istifde etdirebilir.
Beinci Mdde
Hkmet-i Osmniyye Azerbaycan Hkmet-i Cumhriyyesi dhilinde bulunan
yollardan nakliyyt- askeriyye in istifde edebilecekdir.
Altnc Mdde
bu muhede-nme tasdk ve tasdk-nmeleri bir ay veya mddet-i kasre-i
mmkine zarfnda Dersadet'e tet olunacakdr.Tasdkan-li'l-makl murahhaslar
ibu muhede-nmeyi imz ve mhrleriyle tahtm etmilerdir.
bu muhede-nme iki nsha olarak Batum'da tanzm olunmudur.
ZET VE TRANSKRPSYON
225
F 4 Haziran sene 1334

Halil
Mehmed Emin Resl
Mehmed Vehb
Bb- l Hukk Mvirlii
Numara
39011
Tarih
F 4 Kann- Sn sene [1]336
Nev-i
Msvedde
Hulsa
Azerbaycan Hkmet-i Cumhriyyesi ile akd olunan muhede ve mukvelenmelerin hkmet-i mezkre tarafndan tasdk edildiinin ir olunmasna nazaran
ora ahlsine tbiiyyetce yaplacak mumelenin istifsrna dir Tbiiyyet
Mdriyyeti mzekkiresi.
F 14 Austos sene [1]334 59692
Azerbaycan Hkmet-i Cumhriyyesi ile akd olunan muslaha-nmenin
hkmet-i mezkre r-y Millsi tarafndan tasdk edilmi olduu her ne kadar
r-y Mrn-ileyh Resi Mehmed Emin Resl imzl karr-nme sretinden
mstebn olmakda ise de muhede-i mezkrenin tasdk-nmeleri henz tet
edilmemi olduundan Hkmet-i Seniyye'ce Azerbaycan Hkmeti henz resmen
tannm denilemeyecei cihetle ora ahlsinin tbiiyyeti hussunda hl-i sbkndan
farkl bir mumele yaplamyaca derkrdr. Ancak hkmet-i mezkrenin sulh-
ummde vazyyeti sret-i katyyede taayyn edinceye kadar ahlsinin menei
nazar-i itibra alnarak bunlara karu Rus tebeasndan daha msadekrne
mumelede bulunulmas muvfk olacann Tbiiyyet Mdriyyeti'ne tebl
buyurulmas ment- msade-i safneleridir.
BOA. Hriciye, Hukuk Mvirlii stire Odas, nr. 107/7
226
II. BLM
BELGELERN FOTOKOPLER
NDEKS
227
BELGELERDE GEEN TERMLERE

DR AIKLAMALAR
Arza
Kk rtbelerde bulunanlarn bir st veya byk rtbede bulunan makamlara
yazdklar yaz.
Berat
Osmanl devlet tekiltnda baz vazfe, hizmet ve memuriyetlere tayin edilenlere
vazfelerini yapmak yetkisini tevd etmek zere, padiah turas ile verilen mezniyet
ve atama emirleri.
Buyuruldu
Sadrzam, Vezir, Beylerbeyi, Kaptanpaa gibi yksek dereceli devlet grevlilerinin
yazl emri. Sadret'ten bir emri teblien yazlan buyuruldular, resen yahut tezkire
zerine veya mazbatalara tezylen dvni hat ile yazlrd.
Dvn- Hmyn
Osmanl Devleti'nde bugnk kabineye mudil olan tekilattr. Birinci ve ikinci
derecedeki siys, idr, asker, er', ml iler ile her eit ikyet ve dva burada
grlr, karara balanrd. Dvn- Hmyn'dan kan karar ve emirler, defterlere
kaydedilerek berat ve ferman eklinde yaymlanmtr.
Ferman
Bir iin yaplp yaplmamasn padiah adna emreden yazdr. Konusunu; mhim
hususlar, imtiyazlar ve fevkalde bir memuriyetin tevchi tekil eder. Dvn hat ile
yazlr ve turalanr. Tanzimat'tan sonra kullanlmas muayyen meselelere inhisar
etmi ve yerini "rde" uslne brakmtr.
228
Hatt- Hmyn
Padiahlarn kendi el yazlar ile bir maslahat zmnnda sdar ettikleri yazlar.
Genellikle sadrzamlarn telhis ve takrrleri zerine yazlrken Sultan II. Mahmud
zamannda bu ekil terkedilerek arz tezkirelerine Mabeyn Baktibi vastas ile
padiah adna cevab yazmak, yani "rde" tarz usl ittihaz olunmutur.
Hkm
Dvn- Hmyn'dan ferman eklinde yaymlanan karar ve emirlerin dier addr.
Fermanlar, ilgili makama gnderilmeden nce dvn ve mliye defterlerine "...hkm
ki" ifadesi ile kaydolunmutur.
rde
Padiahn emri. Ferman, Berat, Hatt- Hmyn gibi yaz trleri irde izhrn
Osmanl diplomatiinde (belge ilmi) deiik yazma ekli olarak grlmektedir.
stimlet-nme
Bilhassa Osmanl Devleti'ne tabi yar egemen han ve hkimler ile onlarn tebeas
olan halk devletin yanna ekmek ve bir hizmeti yapmaya yneltmek amacyla, gnl
okayc ve tevikkr ifdelerle yazlm olan mektuplara denir.
Kalgay
Krm Hnnn veliahd.
Mbeyn
Saray'da, Harem Diresi'yle d direler arasnda bulunan ksm. II. Mahmud'un son
zamanlarndan itibaren sarayn dars ile her trl muhbert ve mnsebtn temin
ve idare eden dire.
Mecls-i Mahss
Nzrlar ve baz komisyon- l reislerinin sadrzam bakanlnda toplanarak zel
ve mhim meseleleri grp karara balayan ve bu karar bir zabtla Sadret'e
bildiren meclisdir.
Mecls-i Vl
Islahat hareketlerinin cab ettirdii yeni nizmnmeleri hazrlamak, memurlarn
muhakemesiyle megul olmak ve lzm grlen devlet ilerinde rey vermek zere
1253 (1837) senesinde tekl olunan meclisin addr.
NDEKS
229
Nme-i Hmyn
Osmanl Padiahlar tarafndan yabanc devlet ve hkmet bakanlar ile Osmanl
Devleti'ne bal Mekke erfi, Erdel Kral, Eflk ve Bodan Voyvodalar'na, Krm,
Dastan vs. blge hanlarna gnderilen mektuplara denilir. Ayn muhtevada gelen
yazlara ise "Nme" ad verilmektedir.
Nezret
Son dnem Osmanl idr tekilatnda bugnk "Bakanlk" karl olarak
kullanlmtr. Nezretlerin banda bulunan idarecilere "Nzr" denilmitir.
Nureddin
Krm Hnnn II. veliahd.
Sadret
Bugnk "Babakanlk"n karl olup nezretler ve mstakil idarelerle padiah
arasndaki mruzt ve evmirin arz veya tebliini salayan ve nzrlarn yetkili
olmadklar konularda mracaat ettikleri makam.
emhl
Dastan blgesinin ba hkimine verilen nvan.
Tahrr
Yazmak, kaydetmek anlamna gelen bu kelime, Osmanl Devleti'nde yeni
zaptedilmi bir blgenin arazisini tescil ve topran mlkiyet ve tasarruf sistemini ve
vergi nisbetlerini tayin ve tesbit maksadyla yaplan kayt ilemine denir.
Tahrrt
Taradaki veya lke dndaki vilyet, sefret vs.ye bal direlerden gelen yazlar
iin kullanlan bir tabirdir. Tezkireden ayrdedici bir zellii mhrl olmasdr.
Taht- Algan
Krm'da, savalarda ok nemli baarlar kazanm kiilere verilen rtbe,
mareallik.
230
Telhis
Sadrzam, defterdar ve dier baz makamlardan padiah'a iznini, grn veya
emrini almak iin takdm edilen yazdr.
Terakk
Timar ve zeamet sahiplerinin mutasarrf olduklar topraklar ile yapt hizmetin
karln para olarak alan dier snflarn cretlerinde gsterdikleri baarlara karlk
olmak zere yaplan arta denir.
Tezkire
Genel anlamda ayn ehir ve kasabada bulunan resm direler arasnda yaplan
yazmalara verilen isimdir. Mhrsz olup kaleme alan makamn imzasn tar.
Sadret'in mlk ilere dir sunduu tezkirelere "Arz Tezkiresi" denilmektedir.
Usumi
Kaytak beylerine verilen nvan.
NDEKS
231
NDEKS
Acm, 48, 86, 103, 104
Abdlmmin Han, Buhara Han Abdullah

Han'n olu, 10
Abadan kalas, 112

Acar ahl-i slmiyyesi, 133
Abaza, 76, 79
Acare-i Uly, 135
Abazya, 66
Acem, 29, 32, 33, 41, 102, 111, 112
Abbas Kulu Han, 92
diyar, 11
Abbas Mirz, Tahmasb Sllesi'nden, h-
Safeviyye'den, 55, 61, 65, 66, 70, 77,
elisi, 44, 45
100
memleketi, 33
Abbas, irvan mal defterdar, 14
h, hlar, 34, 104
Abdal, ua'da bir ky, 197
ahl, 34
Abdullah elebi, 98
tark, 71
Abdullah Han, Semerkand hkimi, Buhara
Han, 10
Abdurrahman Aa, Eski Erzurum Valisi Tayyar
Paa'nn tatarlarndan, 103, 104, 105, 106,
Akba, 57, 73
han, 59
hanl, 55, 66
107
Amiyazin katogikosu, 181
232
Amiyazin-Serdrbd cddesi, 226, 227
Ahmed Bey, mer-i erkiseden, 68
Arkar da, 226
Ahmed Han, Hoy Han, 63, 66, 70, 71, 77, 78
det-i ganem, 42
Ahmed Han, Tebriz Han, 107
Aa
Muhammed
Han,
ran h,
Kaar
Ahmed Paa, Badad Vlisi, 49
hnednndan, 95, 96, 97, 98

Ahmed Paa, Van Muhfz, 93
Adam, 179, 181, 198, 199
Akpolan mevki, 226
Ahl-i Daistan, 46
Aktaban da, 227
diyr- Rm, 98
Akta Sanca, irvan'a tbi, 9
ran, 69, 77, 100, 101
Alagz da, 226
rvan, 88
Aleksandropol-Culfa imendfer hatt, 227
slmiyye veklleri, 165
Aleksandropol-Tiflis imendferi, 226
slmiyye, 84, 88, 113, 131, 148,
149, 150, 153, 154, 162, 163, 164, 165, 166,
167, 168, 169, 177, 178, 188, 197, 198, 199,
Alem Bey, Tatar Ke beylerinden, 13

Ali Bey, Urdula (?) Hkimi, 18
200, 205
"Ali Hanof" Sabun imlathanesi, Tiflis'te, 129
Mslime, 196, 205
Ali Hanof, Tiflis Valisi, 162
tebea-i Grciyye, 84, 89
Ali
Ahsha, 62
kalesi, 55, 63, 74
Ahilkelek kalesi, 55, 63, 74
Ahmed Aa, ua ve Gence ve Karaba Han
brahim Halil Han'n adam, 88, 89, 90
Ahmed Bey, ana beylerinden, 13
Murad
Han,
"shib-i
ihtiyr-
ran"
nvnyla iraz'da ahlk iddia eden kii, 59,

61, 70, 71, 78
Ali Paa, Gence Muhfz, Revan Seraskeri, 49
Ali Paa, Trabzon Vlisi, 70
Ali, Gence Defterdr, 21
NDEKS
233
Aliin mevkii, 227
Arslan Bey, Kabartay beylerinden, 13
Alman, 135
Arsne, 42
Altkesik Abazas, 79
Askir-i Acm, 105
Altun madeni, irvan'da, 7

Ammi Han, Daistan hanlarndan Avar Hkimi,
slm, 48, 49, 84, 89

Asel, 43
83, 84, 85, 86, 87, 89, 90, 91, 92

sitne-i Aliyye, 90
Anadolu, 49
Sadet, 13, 16, 18, 23, 34
Vlisi, 49
Aa anak Mevkii, 227
Ananur, 56, 68
Aa Karabalar ky, 227
yolu, Rusya ile Tiflis arasnda, 55,
56, 57, 64, 66, 67, 69, 70,
Ankara, 110, 111
nibi, 110, 111
Ararr Da, 227
Aras, 98
Atebe-i uly, 17
Atlu asker, 6
Atshor, 226
Avrz ve nzl, 28
Ayak Bey, erkes, Kabartay beylerinden, 12,
13
Arkdam kyleri, Gence'nin slam kylerinden,

196
rif, Sadret Tatar, 103, 106
Arpa, 41
Ayastoman, 226
Aza mevkii, 227
Azerbaycan, 61, 65, 72, 76, 83, 86, 88, 90, 91,
97, 98, 102, 106, 121
Arpaay, 227
Cumhuriyeti, 225
Arpa mevki, 227
hanlar, 66, 71, 72, 74, 82, 84, 87
Arrn arzsi, 41
234
havlsi, 71
Bakr, 43
huttu, 234
Hkmet-i
madeni, 7
Cumhriyyesi,
223,
Bak, 18, 29, 127, 131, 132, 133, 134, 135,
224, 225, 226, 227, 228, 229, 233, 234, 235,
136, 140, 142, 143, 144, 146, 157, 161, 162,
236
163, 166, 168, 169, 170, 171, 178, 179, 180,

181, 182, 183, 185, 186, 187, 188, 190, 192,
Hkmeti imendferler dresi,
234
202, 209, 210, 211, 212, 213, 218, 220, 223,

224
ihtilli, 93
Lisan, 214
Azgor kalesi, 55, 63, 74
Azziye Cmi-i erfi, Batum'da, 165
Bb- l, 101, 103, 125, 126
Hukuk Mavirlii, 225
Babunca-i Dastn, 43
Bc, 21
ahl-i slmiyyesi, 167

Hapishnesi, 160
Hastahnesi, 188, 190, 192
kalas, 29
Liman, 235
olaylar, 171, 185
Petrol Cemiyyeti resi, 186, 187
polis mdr muvini, 159, 160
Bd- hev, 42
Bademli karyesi, 162
Badad, 10, 49, 102
krbn, 105
Vlisi, 49, 59, 61, 70, 71, 103
Bahr-i Hazer, 29, 30, 32, 33, 35, 37, 57, 235
vlisi, 167
vukt, 151, 154, 155, 166, 167,
172, 173183, 184,
Balahan, 134, 179, 181
Balkl mevzii, 21
Baranovski, Kafkasya'daki Rus Guvernr, 178,
179, 180
Bahr-i Siyh, 78, 79
NDEKS
235
Baralu'daki slmlar, 200
Bennk, 42
Barut, 23, 24, 25, 80
Berda, 16, 32
Basra, 10
Berkt, 41, 42
Bakran Da, 226
Beslinay beyi, 8, 13
Bamuhsebe, 51, 52, 53, 54, 99, 100, 108
Beti Bey, Kabartay beylerinden, 13
Batman, 42
Bitlis Vilyeti, 138, 139
Battal Paa, Erzurum Valisi, 81, 82
Boazkilise, Gence ile Revan arasnda bir ky,

28
Batum, 128, 132, 133, 135, 136, 137, 138, 139,

151, 153, 154, 155, 161, 163, 165, 221, 222,
Bonyakof, Nahvan'da bir ermeni, 159
223, 224, 235

Boralu, 163
Baehbenderhnesi, 136
kazs ahlsi, 197, 199
baehbenderi, 155
Borsa, Bak'de, 132
Baehbenderlii, 128, 132, 133,
136, 151, 153, 154, 169, 170, 171
ve Tiflis Baehbenderlikleri, 128,
172
Bostan, 41
Boyluca, Gence ile Revan arasnda bir ky, 28
Byezid, 76
defterdr, 87
mutasarrf, 76, 88, 90, 104
Mutasarrfl, 119
Baylof Hapishnesi, Bak'de, 157, 159
Behre, 41
Bosna muhacirleri, 125, 126
"Bozariyani" Ttn Fabrikas, Tiflis'te, 129

Brestlitovsk, Rusya'da bir ehir, 229
Buday, 41
Buhara, 9
Han, 10
Bulgaristan, 217
236

muhacirleri, 125, 126
Cevanir, Kafkasya'da Mslman Ky, 176,

177, 178, 200, 201
Burcu, Kafkasya'da bir yer, 158

Cvaklu, Kafkasya'da mslman ky, 158
Burjon stasyonu, Kafkasya'da, 159
Cidde, 114, 115, 116
Buzuk Bey, Kabartay beylerinden, 13
Cim, Ananur'a iki konak yakn bir yer, 68
Bkle karyesi, 36
Culfa Gmr, 152
Cafer Kulu Han, Hseyin Han'n biraderi ve
Hoy Han, 92, 93, 94, 102, 104, 105, 106
Cafer Paa, Demirkap ve irvan Muh-fz,14,
alk karyesi, irvan hududunda bir ky, 36

ane Beyi, 8, 13
15, 17, 19
ar, 29, 30, 33, 34, 164
Cmi-i erf, Bak'de, 135
eltk, 41, 42
Cmi-i erf, Yukar Acara'daki "Kula" karerkes, 55, 56, 64, 67, 76
yesinde, 165
erkezistan, 66
Cmi, Gence'de, 188
ldr, 23, 55, 66, 74, 103, 112
Can Hasan, ua'da bir ky, 197
beylerbeyi, 23
Cehrikendi, 212
eyleti, 73
Cemiyyet-i Hayriyye-i slmiyye, Bak'de,

216, 217, 218, 219, 220
valisi-valileri, 55, 56, 57, 58, 59,

61, 62, 63, 64, 65, 66, 67, 68, 70, 71, 72, 73,
Cemiyyet-i ttihdiyye-i slmiyye, 213
76, 85, 86, 87, 88, 90, 91, 92, 95, 96

Cemat-i slmiyye veklleri, 164
ivid, 43
Cemil
Bey,
Batum Baehbenderlii
murlarndan, 153
Cevd Han Gence Han, 86, 92
Cevd karyesi, 36
meoluk nehri, Karadeniz'de, 226

olundr, 41
orab, 43
NDEKS
ors, Gney Azerbaycan'da bir yer, 32
Daistan, 22, 24, 25, 46, 57, 69, 84, 88, 89, 95,
237
Demirkap,5, 7, 9, 10, 16 17, 26, 27, 36

Muhfz, 15
161, 163, 165

Demiryollar, ns ve iletilmesi, 227
ahlisi, 57, 214
iileri, 188
Hkimi, 17
Deraliyye, 58, 59, 63, 71, 77, 87, 94, 96, 107
hanlar, 83, 84, 86, 87
Derbend, irvan'da bir yer, 29, 30, 37
Daistanllar, 44
kalas, 29, 30, 85, 90
Daista[n] askeri, 91
snr, 36
Dakk, 43
Dergh- l avular, 7
Dr'l-slm, 11
Dergh- Muall, 7, 26
Dr's-sn, Tiflis'te, 190
dergh- sadet, 16
Davar, 21
Dersadet, 61, 70, 88, 91, 92, 96, 107, 111,
Davidyanc, Bak'de bir Ermeni, 207
Davud Bey, ana beylerinden, 13
217, 218, 219, 220, 229, 235

Dervi Muhammed, Mralem, Osmanl-Rus snr
tayinine memur, 35, 36, 37
Dvud Han, Eski irvan Han, 30, 51, 52, 53,

54, 99, 107, 108, 110
Dest-ghlar, Bak'de, 132
Davud, irvan Beylerbeyi, 26, 27
Devekran silsilesi, 226
Defterdr efendi, 79, 80
Devlet-i Aliyye, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 37,
45, 46, 48, 50, 52, 54, 57, 59, 60, 62, 68, 70,
Deli Yusuf, Ekya reisi, Mirho sancanda, 62

demir madeni, 7
71, 72, 73, 76, 80, 81, 82, 91, 94, 95, 96, 97,
98, 101, 102, 103, 105, 106, 109, 111, 224,
228, 229, 233, 235
Demirhan, Kafkasya'da bir ehir, 213

Devlet-i Safeviyye, 29
238
Deynek, 42
Erivan, 148, 149, 150, 151, 152, 154, 155, 207,

209, 210, 211, 212, 213, 221
Dif, ttihd- slm Cemiyeti, Kafkas-ya'da

Mslmanlar tarafndan kurulan cemiyet,
Ermeni ser-piskoposu, 151
212, 213, 215

kaymakm, 151, 152
Dinamit, 130
Ermeni, 145
Dovanallar, ua'da Mslman ky, 197
askerler, 127, 131, 134
Duti, Kafkasya'da kaza 173, 174
bakilisesi, Bak'de, 135
Ebbekir Mirz, Eski irvan Hkimi, 11
erbb- sr, 217
edebiyyt- Osmniyye, 146, 147
erbb- ihtilli, 221
ehds-i nebeviyye, 217
eky etesi, 122
Ehl-i slm Acm reys, 91
heyet-i mebsesi, 166
Ehl-i slm, 17, 64, 69, 73, 86, 89
heyet-i rhniyyesi, 179
Ehl-i Snnet ve cemat, 45
heyet-i ruhbniyyesi, 189, 190,
ehl-i href, 15
Elizabetpol [Gence], 144, 146, 158, 159, 160,
192
heyeti, 135, 161
161, 163, 176, 177, 178, 180, 186, 209, 210,

211
Elpinay, 227
Enva- uka, 43
Erbb- tmr, 10, 26
Erdebil, 17, 18, 32, 77
Erdeln, 32
Hkmet-i Cumhriyyesi, 227

itit, 174
ihtill komitesi, 162
karyeleri, Gence'de, 197
katogikosu, 132
mahallesi, ua'da, 179
NDEKS
239
piskoposu, 135, 152
vlisi-Vlileri, 62, 68, 87, 88, 90,

92, 93, 96, 101, 102, 104
rehbni, 134
Esliha, 162, 206, 208, 221
saldrlar, Kafkasya'da, 212
Espadaro, Batum'da spanya Fahr Konso-losu
tifesi, 203
ve Mesajeri Maritim Kumpanyas Acetas,

153
tramvay kondktrleri, 178

-Amerikan ve Ermeni-Protestan
komite-i muzrras, 217
-Mslman
Esterbd, 29
Ekiy eteleri, 158, 174
atmas,
Erivan,
Erf- slmiyye, 165
Gence vesair yerlerde, 209, 212

Etb, (Hankendi) ua'da Mslman ky, 197
Ermeniler, 41, 118, 119, 120, 121, 122, 123,
124, 125, 126, 128, 131, 132, 133, 134, 135,
Etfl-i slmiyye, 164
137, 138, 139, 148, 149, 150, 151, 152, 154,

155, 157, 158, 159, 160, 161, 162, 163, 167,
168, 169, 170, 171, 173, 174, 175, 176, 177,
Evgan-i em, 43
Fris lisn, 217
178, 179, 180, 181, 182, 183, 184, 188, 189,

190, 192, 193, 194, 195, 196, 197, 198, 199,
Fars, 97, 98
200, 202, 204, 206, 207, 210, 211, 213, 214,

215, 221, 222
Ermenistan Cumhriyeti, 226
Erzen, 41, 43
Fa Muhfz, 56, 68, 74, 75, 80

Ferhad Kethud, 13
Ferhad Paa, Gence ve Karaba'n fethiyle
grevli, 16, 17, 19
Erzurum, 17, 62, 76, 103, 110, 111, 119

Feth Ali Han, Derbend ve Kuba Han 55, 60,
beylerbeyi, 3
61, 64, 65, 70, 71, 78, 83, 85, 86, 87, 90, 91,
92
Gmr emni, 73
Feyzullah Aa, Gelibolu Mtesellimi Cizyeseraskeri, 91, 92
dr, 53, 54, 108
240
Finlandiya hatt, Petersburg'da demiryolu, 189,
Glan, 57
191, 192
Goloapof Engil, 212
Fienk, 123, 124, 198, 222
Goloyef, Bak Salyan Alay'nda Mlzm-
Frane elisi, 29
Sn, 206
Frane pdih, 29, 31
Gori, 165, 173, 174, 209
Franszca, 131
Gorkal, 226
Gib Ali Kendi, ua'da Mslman ky, 197
Gke, 20, 21
Gariyos, Kafkasya'da ekya etesi, 158

Gayr-i mslim, 182
beyi, 21
Gulm Ali, Revan Han Hseyin Ali Han'n
olu, 75
Gelibolu Cizyedr, 51, 52, 53, 108

Gumlu, Kafkasya'da mslman ky, 196
Cizyesi, 51, 53, 54, 99, 107, 110
Glbl, 197
kefere cizyedr, 109
Gln, ua'da mslman ky, 197
Gencali, bir silah cinsi, 189
Gmr kazas, 111, 112
Gence beylerbeyi, 21, 23, 25, 28
Gmrk, 43
Gence Defterdr, 21, 26, 28
Gmrk rsmu, 232
Gence huddu, 86
Gm madenleri, irvan'da, 6, 7
Gence, 19, 20, 24, 25, 32, 37, 38, 39, 42, 100,
102, 105, 157, 185, 188, 189, 190, 192, 197,
198, 221
Grcistan, 28, 29, 31, 76, 79, 83, 84, 87, 89, 97,
98
kalas, 25, 40
Cumhriyeti, 223, 224, 226
Muhfz, 46, 48, 49, 50
hkimleri, 71
Gevra, Kafkasya'da bir yer, 158
melikleri, 79
NDEKS
241
Grcistan'daki Mslmanlar, 87
Hnn- rniyye, 58, 96
Grciyye, 84, 88
Hanerler, 162
Grc askeri, 93, 94
Hnezek, ua'da Mslman ky, 197
Grc htill Komitesi, 151
Hankendi, 158, 197
Grc Grc kz, 129, 130
Hanvli mevki, 226
Grc-Grcler, 79, 82, 87, 133, 135, 145, 151,
Hapal Ulusu, Gence ve Karaba halkndan, 25
154, 156, 161, 163, 222

Harc, 10, 22
Grg Cihn, ua'da mslman ky, 197
Hara verme, 9
Hac Mehmed, Ereli, 9
Harc- mzn, 42
Hac Sefer Ali, ranl, Erzurum Glba'da
ikamet eder, 105
Hcm Han, Yaka Trkmn han, 10
Hakk- sayd, 164
Halhama da, 226
Halfeli, ua'da mslman ky, 197
Harr, 41
Hric tifesi, 103
Hric vakas, 103
Hriciye nzr, 139
Hriciye Nezret-i Cellesi, 113, 115, 116, 118,
117, 119, 120, 123, 124, 125, 126, 128, 129,
Hall Bey, Karayutak Beyi, 8
131, 132, 133, 137, 140, 142, 143, 146, 147,

150, 151, 153, 156, 157, 158, 160, 162, 169,
Halife, 113
Halil Bey, 18
170, 171, 172,173, 174, 176, 178, 179, 180,

181, 182, 185, 187, 188, 189, 192, 193, 195,
196, 197, 200, 202, 206, 208, 209, 210, 211,
Halil Beyefendi, Adliye Nazr ve r-y
213, 216, 218, 221, 223
Devlet Reisi, 225, 233

Hartos kalesi, 55, 63, 74
Halil Paa, Fa Muhfz, 56
Hasan bd, ua'da mslman ky, 197
Hnn- Azerbaycan, 69, 72
242
Hasan Han, Revan serdarnn kardei, 111, 112
tccrlar, 105
Hasan Paa, irvan Muhfz, 22, 23
Hristiyanlar, 162
Hastahane, Bak'de, 188
Huccc, 114, 115
Havnn-i Azerbaycan, 83, 84, 88, 89
Huddd Han, Tebriz Han, 83, 84, 89
Daistan, 88, 89
Huddmiyye, 43
ran, 78
Hudd- hkn, 103, 198, 200
Hazar denizi, 28 186
ran, 96, 105
Heftuvan, 120, 121
slmiyye, 46, 79
Hemedn, 32
Osmniyye, 105, 126
Heyet-i Mebse-i slmiyye, 162, 168, 169
Humbara, 130, 157, 159, 162, 221, 222
Hnta, 43, 80
Hkmet-i Osmniyye, 225, 227, 235
Htta-i Azerbaycan, 94
Hzne-i mire, 10, 21
Seniyye, 126, 227, 233, 236

Hseyin Ali Han, Mteveffa Revan Han, 66,
75, 76
Hzr Paa, Gence Beylerbeyi, 24, 25

Hseyin Han, Hoy Han, 93, 94
Hilat, 23, 48
Hz. Hseyin'in mehedi, 102, 103
Hocallar, 197
Irak, 97, 98
Horasan, 55, 60, 61, 65, 70
Irak- Arab, 9
Hoy, 32, 76, 94
f-y hacc- erf, 114, 115, 116
han, 55, 59, 60, 66, 70, 71, 77, 78,
94
brahim Halil Han, ua, Gence ve Karaba

Han, 66, 70, 71, 77, 82, 83, 85, 86, 87, 88,
kalas, 94
91, 92, 95, 96
NDEKS
243
brahim Paa, Gence Muhfz, 44, 46
seferi, 48
brhim Han, Kum Hkimi, 10
Seraskerlii, 101
mam Kulu Han, Rmiye Han, 60
h, 9, 28, 100, 102 103
mereti, 209
ehzdesi, 102
ngiliz vapuru, 133
tebeas, 181
pek, 42
topraklar, 9
rakli Han, Kht ve Kartil Vlisi, Tiflis Han,
rn Bbler, 217
55, 56, 57, 58, 60, 61, 67, 69, 70, 75, 78, 81,
82, 84, 85, 86, 87, 88, 90, 91, 92, 93
ran, 9, 29, 30, 48, 55, 57, 64, 69, 71, 72, 85,
90, 95, 96, 98, 101, 102, 103, 104, 181
ahlisi, 57
devleti, 120
ran,-ranler, 100, 105, 183, 184

raniyn, 101, 102, 106, 107
rd Gazetesi, Bak'de yaynlanm, 200, 201,
202, 205
rvan, 84, 88, 89, 97
ahlisi, 83, 87
Ermenileri, 118, 119, 120, 181

halk, 66, 98
hanlar, 58, 59, 60, 72, 76
sfahan, 29, 33, 78

shak Paa, Byezid Sanca Mutasarrf, 76,
92, 96
Hriciye Nezreti, 183

slm heyet-i rhniyyesi, 134
huddu, 29
slm ve Grc veklleri, 163
Hkmeti, 118, 119
slm-slmlar, 131, 132, 148, 149, 150, 152,
kr-perdz, 135
Krdleri, 151, 152
Sadret makam, 120
154, 167, 179, 198, 199, 205, 210, 211

smil Bey, 18
244
smil Bey, Mteveff Eski irvan Han Davud
guvernr vekli, 130
Han'n birderzdesi, 51, 53, 54

hdist, 166
smi Han, Revan Han, 75
hidemt- belediyyesi, 164
stanbul, 9, 22, 105, 216
Hristiyanlar, 212
ttihd- slm, 144, 146, 147, 167, 217
ktas, 141
zmir, 104
Mslmanlar, 144, 213, 214
Kabil-i slmiyye-i Daistan, 45
nm cerde-i resmiyye, 176, 177,
Kabartay beyi, 8
178
Kaar, ua'da mslman ky, 197
Resm Gazetesi, 180, 206, 208
Kafkas Mslmanlar, 212
ehirleri, 205
Kafkasya, 140, 141, 142, 143, 145, 146, 147,
eyh'l-islm, 135
148, 149, 158, 159, 160, 161, 164, 167, 174,

175, 186, 196, 198, 199, 200, 205, 215, 217,
222, 223
ahl-i slmiyye veklleri, 169
ahl-i slmiyyesi, 146, 147, 162,
Trkleri, 217
vli vekli, 131
Vli-i Ummilii, 141
vli-i ummsi, 163, 174, 190, 192
168
Vlilii, 142, 143
ahl-i siresi, 214
ve Azerbaycan Trkleri, 217
ahlsi, 167, 213, 216
Cemat-i slmiyyesi resi, 131

Demiryollar anbarlar, 130
Genel Vlilii, 140
genel valisi, 173, 188
Vilyeti
Umr-
Siysiyye
direktr, 132
da vuka gelen itit, 158
daki Ermeniler,213
NDEKS
245
daki Grcler, 213
Karaay, 79
ya muhceret, 164
Karadal, 197
Olaylar, 221
Karadeniz shilleri, 66
Kafkasyallar, 141, 144, 145
Karagalok, 152
Kazman, 123
Karagderi karyesi, 36
Hkmet-i mahalliyyesi, 123, 124
Karau da, 36
Hkmeti, 124
Karaha Mevkii, 227
Kht Vlisi, 78
Karakaya da, 226
Kalay madeni, 43
Karakilise, 111, 112
Kalecik, Gence ile Revan arasnda bir ky, 28
Karakuzu da, 226
Kalyon- hmyn, 80
Karamurad, Gence ile Revan arasnda bir ky,

28
Kamarlu karyesi, Erivan'da bir ky, 151

Karanlk Da, 227
Kanuk, ana beylerinden, Kemrgy beyi, 13
Karaolu, Gence ile Revan arasnda bir ky, 28
Knun- Eylet-i Gence , 41
Karasu nehri, 36
Kapan, 43
Karaturna Da, 227
Kapluca, 41
Karhol da, 226
Karaba, 16, 17, 19, 20, 25, 32, 44, 46, 78
Karpuz yk, 43
Han, 66, 70, 77, 87, 97
Kars, 23, 75, 112, 137, 138, 139, 158, 160, 165
uluslar, 26
Baehbenderlii, 123, 124
Karabulak Bey, 18
Beyi (veys), 3
Karabutak beyi, 8
246
beylerbeyi, 23
beyi, 6
muhfz, 87, 88, 90, 104
beylerbeyi, 10
ehbenderlii, 124
kads, 15
Kartil, 56
Kele Ahmed Bey, Sohum Muhfz, 66, 76, 77,

78, 79, 81
Valisi, 78
Kemrgy beyi, 8
Kassb esnf, Tiflis'te, 130

Kergn
Kastok Bey, Sogos beylerinden, 13
Kate, Rusya mparatoriesi, 71
Kavkaz, 132
Kavun, 43
Bey,
Berdok
Beyi,
Sogos
beylerinden, 13
Kerim Giray Han, 166
Kerkk, 48, 49
Keslen karyesi, 36
Kayaba Dalar, 226

Kayal mevkii, 227
Kayd ay, 227
Kaytak Hkimi, 18
Kazak, 84, 86, 91, 129, 131, 133, 134, 154,
158, 188, 177, 178, 189, 190, 192
askeri, 133, 136, 200, 201
Mslmanlar, 83
sanca, 41
Kazvin, 29
Kefe, 9
(?)
Kef'l-Hakik,
Zeynelbidin
Takiyof'un
yazd Trke tefsir kitab, 217, 220

Ketan, 43
Krm, 79
Han, 9, 10
Krmz bir bayrak, 129
"Kslovodski"
sayfiyyesi,
Kafkasya
Genel
Valisinin ikmetgh, 188

Klak, 164
Kzl yuyak (?), 43
Kzlba, 5, 9, 10, 11, 17, 18, 25, 26, 44, 46
NDEKS
247
Kilise, 188
Kurn, 216
Kirmanhn, 32
Kura nehri, 226
Kimi (?), 43
Kurav, Tiflis yaknnda bir yer, 69
Konstantiniyyeti'l-mahmiyye, 35
Kurdzde mer Efendi, Batum Mslman

ahali-sinin ileri gelenlerinden, 153, 154, 155
Kont Lamsdorf, Rusya Hriciye Nzr, 138,

194, 195
Kont Voronof Dakof, General, Kafkasya
Kurun madeni, 43, 80

Kk Sefer avu, 3
Genel Valisi, 140, 141, 142, 161, 162, 164,

167, 168, 169
Koratlar, ua'da mslaman ky, 197
Kprlzde Abdullah Paa, Anadolu Vlisi, 49
Kstendil, 10
Kuba, 19, 77, 78
Han, 55, 83
ve Derbend Hkimi, 86
Kuban, 79
Kffr- Grciyye, 88
Kffr- Moskov, 112
Kl-i harr, (?) 42
Kl-i ayn (?), 42
Kr suyu, 31
Krdistan, 32, 62
Ktates [Ktayis] kalas, 80
Ktayis, 129, 157, 158, 165, 209, 210
vlisi, 158
"Kula Tayrof", Sabun imlathanesi, Tiflis'te,

129
Kum Hkimi, 10
Kuma, 21, 43
Kumuk Hkimi emhal, 8
Kundurac, Tiflis'te, 128, 130
Ktb-i ahlkiyye, 217

Ldik, Samsun Vilayeti kazalarndan, 3
Lahsa, 10
"Lalaof", Bak ermeni htilal Komitesi Reisi,
131
248
Lezgi askeri, 82
maml, 40
Lezgi tifesi, 61, 62, 73, 74
Kara Mslu, 40
Lezgiler, 55, 66
Muhtesib (?), 40
Lisn-Frisi, 217
Ozanlar, 39
Arab, 217
Seferbd, 40
Trk, 217
Sofular, 40
Krd, 217
hsun, 40
Livana, Batum yaknnda bir yer, 132
Tavukcu, 40
Londra Bykelilii, 171
Yar, 40
Londra Sefret-i Seniyyesi, 172, 173, 193, 194,
Yayanlu (?), 40
195
Mahmud Tayyar Paa, Byezid Mutasarrf,
Marif-i Osmniyye program, 217
100, 101, 102
Mabr karyesi, 36
Maksd Paa, Mu Mutasarrf, 76
Madenci, 6, 7
Malkendi, ua'da bir mslman ky, 197
Masm Bey, Tbesern Hkimi, 18
Manganez madenleri, Ktayis'in iyatura adl

mahallinde, 210
Magazberd, Kars civarnda bir yer, 112

Marguis de Bonnac, Fransz elisi, 28, 30, 30
Mahallt- Nefs-i Gence, 39
Marur nhiyesi, 152
Mahalle-i Ak Elmas, 39
Matbaa amelesi, Tiflis'te, 28
Attrn, 39
Mver-y Kafkas Demiryolu, 128, 186
Hac Slih, 40
Mver-y Kafkas eyhlislm, 173, 174
Harb, 39
NDEKS
Mayora Aleksandr Romansof, General, Moskov
Devleti Hudd Vekli, 35
249
Mehmed Emin Reslzde, Azerbaycan r-y

Devlet ve Mill Meclisi Reisi, 224, 226, 233,
236
Mzendern, 29
Mehmed Giray Han, Krm Hn, 4, 5, 9, 10
sevhili, 57
Mehmed Hasan Bey Hainski, Azerbaycan
Mazu, 43
Cumhuriyeti Hkmeti Hriciye Nazr, 224,
Meclis-i Mahss, 125

Mahss- Vkel, 116
225, 233
Mehmed Rz Bey, irvan Han Davud Han'n
olu, 99
Tedkkt- eriyye, 113

Mehmed Rz Kulu Han, ran Elisi, 103
Medrese-i slm, 216
Mehmed Slih Bey, Kapucba, 83, 88
Megril, 79
Mehmed Slih Bey, Satlel sanca Beyi, 62
Mehmed Bey (dier ad Zor Bey) , Buruk (?)
olu, Tatar Ke beylerinden, 13
Mehmed Bey, 64
Mehmed Bey, Beslinay Beyi, 13
Mehmed Bey, ane Beyi, 8
Mehmed Bey, erkes Beyi, 77
Mehmed Bey, Manik (?) olu, Tatar Ke
beylerinden, 13
Mehmed bin Sultan, Revan Hkimi, 3
Mehmed avu, 6
Mehmed Emin Raf Paa, Madin-i Hmyun
Emini, ark cnibi Seraskeri ve Erzurum
Valisi, 110, 111
Mehmed, (Adana) Beyi, 7

Mehmed, Gence Defterdr, 26
Mektib, Bak'de, 132, 189
Mektib-i l, Bak'de, 216
Memlik-i Acem, 10, 32, 33, 34
Gln, 29
ran, 34, 90, 119
Mahrse, 24, 25, 90, 198, 199, 200
Osmniyye, 226
Rm, 83, 88
250
hne, 57, 125, 126, 135, 138,

139, 172, 173, 214
Mirz Muhammed, Yirmi drtl Aireti Beyi,

25
Memleket-i Azerbaycan, 32
Mirz Sdk, Feth Ali Han'n adam, 85, 90
Mengen karyesi, 36
Mirz ef Han, ran mutemed'd-devlesi

(sadrazam), 103, 104, 106, 107
"Mensili" taburu, Tiflis'te, 156, 157, 159, 160

Miel, Tiflis'te bir yer, 129
Mepiskaro da, 226
Molita kilisesi, Kafkasya'da, 226
Meraa, 32
Molu Bey, Kabartay beylerinden, 13
Merend, 32
Mosis Bey, erkes Beyi, 77
Mehat-penh, 113
Moskov, Moskovlu, 35, 37, 56, 57, 58, 59, 61,
Meyve, 41
Mezdek, 55, 67
Mezheb-i i eyhi, 179
Msr, 217
Mr Ali, ran Elisi, 103, 105
Mr Mahmud, Mr veys olu, 28, 29, 33, 34
Mihran Efendi, 171, 172, 173
Millet-i slm, 145
Mingreli, 165
Mirz Muhammed Efendi, ua ve Gence ve
Karaba Han olan brahim Halil Han'n
67, 68, 69, 70, 71, 72, 75, 79, 80, 81, 91,
100
askeri, 79
ar, 29, 30, 31, 32, 33, 34
ariesi, 35, 36, 37
elisi, 37
huddu, 37, 32
keferesi, 80
taraf, 95
zbitleri, 31
Msy Kirs, Rusyal 113
adam, 83, 84, 85, 88, 89, 90

Msy "Kobekot", 166
NDEKS
Muhammed Bey, Ada Beyi, 13
251
Msa Vist Bey, Kabarta erkesi mersndan,

79
Muhammed
Derv,
Mr
alem-i
hazret-i
ehriyr, 36
Muhammed Han, Revan Han, 87, 92, 93, 95,
Msev, 135
Mustafa Bey, Mirho Sanca Beyi, 55, 62, 63
96, 98, 100, 102, 103, 105

Mustafa Paa, Gence ve irvan Seraskeri, 36,
Muhammed Han, Rumiye Han, 93
37
Muktaa-i Bzr- esb, 39
Musul, 49
Muktaa-i Boyahne-i nefs-i Gence ve nevh,
Mu mutasarrf, 76
39
Mu, 76, 102, 105
Muktaa-i Debbhne-i nefs-i Gence, 39
Mhimmt, 24, 80, 206, 208, 132, 221
Muktaa-i Gmrk ve Kapan- Dakk ve
Alefhne, 38
Mslman-Mslmanlar, 115, 116 125, 127, ,

128, 131, 132, 134, 135, 148, 145, 150, 151,
Muktaa-i Mzn- Harr-i Gence ve tevbiih,

38
154, 155, 157, 158, 159, 160, 161, 162, 167,

169, 170, 171, 176, 177, 178, 179, 180, 181,
182, 188, 189, 190, 192, 193, 195, 196, 198,
Muktaa-i Mirbiyye-i Gence ve nevh, 39

Muktaa-i Sabunhne-i Gence ve nevh, 39
Muktaa-i Sayd- mh ve resm-i ket, 39
Muktaa-i emhne-i nefs-i Gence, 39
Muktaa-i Tahms-i Gence, 39
Murat Paa, 102, 105
Musa Han, Bozcalu Sanca Han, 55, 60, 61,
65
Musa Yzba, 68
199, 202, 203, 204, 212, 213, 214, 215, 216,

217, 219
ahli, 151, 161, 173, 176, 202, 207
din adamlar, 188
Heyet-i Rhaniyyesi, 134
kamuoyu, 144
kyller, 161, 214
ky, 193, 198
muhacirler, 125
252
veklleri, 163
Ohonsof,Mver-y Kafkas Demiryolu

daresinde Mhendis, 128
Nal-pre, 43
Onuncu Polis Diresi, 157
Nahvan, 20, 21, 32, 82, 84, 87, 89, 92, 122,
148, 149, 150, 151, 154, 155, 157, 162, 163,
Ordu-y Hmyn, 49, 104
166, 168, 169, 193, 194, 195, 212

Ordubd, 32
Ermenileri, 117
Orducu esnaf, 14, 15
pazar, 212
Ormanlar, Kafkasya'da, 164
Nakliyyt- askeriyye, 234
Ortatav dalar, 226
Necef Kulu Han, Tebriz Han, 64
Ortodoks heyet-i rhniyyesi, 134
Neft, Bak'de, 185, 186, 187
Orut sanca, 21
Nehr-i Aras, 30, 35, 41
Osman Paa, Serasker, 48
Nehr-i Kuban, 79
Osman Paa, irvan muhafz, 4, 6, 7, 9, 10
Nehr-i Kr, 30, 32, 35, 41
Osmanck, orum'un kazalarndan, 3
Nevruzoullar, Nogay halkndan, 79
Osmanl Devleti, 9, 35, 36, 48, 81, 110, 137,
Nibolu, 10
196, 212, 223, 225
Nogay halk, 79
Edebiyat, 144
"Novel d Bak" Gazetesi, 135
Hkmeti, 125, 235
Novosti Gazetesi, 142, 143
Komisyonu resi, 234
Nuha, 180, 212, 213
nakliyt, 235
Nrrahman dalar, 226
Ordusu Kumandanl, 234
Obielie, Miralay, 189, 190, 192
Ordusu, 234, 235
NDEKS
253
snr, 102, 123
imlthneleri, Bak'de, 210
tebeas, 183
kuyusu, Bak'de, 180, 182
Trke vesi, 217
Mstahsilleri Kongresi, 135
lkesi, 125, 137
sevkiyt, 223
mer Aa, Gelibolu Cizyedr, 51, 52
irketleri, 185, 186
rf-i beled, 42
Pirinc, 43
zbek Sultan, Buhara hannn kardei, 10
Piyde askeri, 134, 188, 189, 190, 192
Ppervend, ua'da mslman ky, 197
Plipe, Bak Petrol Cemiyeti Reisi, 185
Paralof Fabrikas, Tiflis'te, 128
Posta vapurlar, 133
Pasin serhaddi, 3
Posta ve telgraf, 229
Penbe, 41, 42
Postahne, 189, 191, 192
Petersburg, 189, 191, 192
Rafaza-i liym, 17
Sefret-i Seniyyesi, 113, 128, 133,
Relyan ay, 227
136, 137, 138, 140, 142, 143, 151, 155, 156,

174, 175, 176, 188, 189, 191, 192, 193, 194,
195, 196, 198, 200, 202, 205, 206
sefri, 140
vli-i ummsi, 190, 191, 192
daki genel grev, 188
Petrol, 185, 186, 187
havuzlar ve fabrikalar, Bak'de,
180, 182
Resm-i siyb, 42
Resm-i kapan, 43
Resm-i kovan, 42
Resm-i revgan, 42
Resm Gazete, 142, 143
Resm Kavkaz Gazetesi, 128
Ret, ran'da bir ehir, 183, 184
254
Revan, 20, 21, 23, 26, 27, 32, 76, 100, 105,
Rumeli, 6, 9, 49
111, 112, 122, 137, 138, 139, 162, 166, 167,

173, 198
Rmiye, Gney Azerbaycan'da bir ehir, 32

han, 55, 59, 60, 94
ahlsi, 75, 105

beylerbeyi, 20, 23
Rus-Ruslar, 25, 26, 28. 55, 82, 83, 87, 135, 144,
145, 180, 225
Hkimi, 3
askiri, 57, 66, 69, 75, 90, 197,
Han, 66, 76, 86, 91, 92, 94, 96,
198, 199
104
elisi, 37, 125
seraskeri, 48, 49, 50
kulb, 221
vli vekli, 174
Lisan, 214
vli-i ummsi, 162
tebeas, 236
kalas, 32
Telgraf Acentesi, 131
Revgan-i sde, 43
ran huddu, 227
Revolver, 130, 159, 189, 222
Ruslarn mektib-i liyesi, 216
Rza Bey, Mteveff irvan Han Davud Han'n
olu, 99
Rusya, 24, 35, 36, 66, 75, 88, 119, 122, 123,
125, 126, 127, 137, 138, 139, 140, 141, 145,
Rz Kulu Mehmed Han, ran efiri, 103
165, 185, 186, 187, 189, 191, 192, 199, 216,

217, 219, 229
Rostof, 117, 118

ahl-i slmiyyesi, 113, 114, 126,
ehbenderlii, 117, 118
217
Rum, 64, 85, 90

beyleri, 10
Rm, 90
Devleti, 114, 115, 116, 126, 193,

218
Ermenileri, 120
NDEKS
255
Harbiye nzr, 117, 118
Sabuncu, Bak'de bir yer, 188
Hriciye nzr, 137
Sadret-i rniyye, 121, 122
Hriciye Nezreti, 139, 198, 200
Sadret-penh, 138, 146,159, 168, 170
Hkmeti, 113, 125, 126, 137,
Sdk Han, ahsn Han, 86, 91
138, 139, 144, 146, 151, 162, 196, 202, 205,

212, 214
mparatoriesi, 71
imparatoru, 125
kral, 78, 90
memliki, 113
Mslmanlar, 113, 217
sefri, 125, 126
tifesi, 55, 58, 67
Sadrazam, 97, 100

Safev hnedn, 66
Safeviyye, 70
Sli Giray Sultan, 79
Salyan beyi, 19
Salyan Hkimi, 18
Slyn Alay, Bak'de, 206, 208
Sm Mirz, ran ehzdelerinden, Gelibo-lu'da
medfun, 107, 108, 110
tebeas, 114, 115, 116

Samsa da, 226
ticret ve sanat lemi, 186, 187
Sardarak, Nahvan'da bir ky, 152
Yaranali [generali], 78
Satlel sanca Beyi, 62
Devleti, 120
Savit, Grc Ordularnn Babuu, Tiflis Han
Rusyalu, 57, 59, 60, 62, 64, 67, 68, 69, 70, 71,
rakli Han'n damad, 93, 94
73, 78, 90, 100, 102, 105, 106

Sefat, 43
Rstem Bey, Salyan Hkimi, 18
Sekili, 197
Rsm- Mzn- Harr, 42
Selim Han, eki ve irvan Hkimi, 110, 111
Rsmt dresi, 133
256
Selmas Han,4, 5
Surkaze smail, Ekya reisi, Mirho sancanda,

62
Selmas, Gney Azerbaycan'da bir yer, 118, 119

Sdde-i sadet, 17, 26
Semerkand, 9
Sfyan Aa, kapu kethds, 96
Hkimi, 10
Sleyman Paa, ldr Vlisi, 55, 66, 67, 82, 1,
Seraskerlik, 120, 122
Serhadd-i rniyye, 101
Serhaddt- hkniyye reys, 103
Sevhil-i bahr-i Hazer, 29
Snr tesbit ii, 36
Silah, 24
Silistre, 10
Simonof, Un Tccar, Batum'da, 153, 154
Sinan avu, Dergh- l avularndan, 7
Sogos Beyleri, 13
Sohum kalas, 66, 9, 80
Sohum Muhfz, 66, 77, 78
Sdl, 196
Sui, Grcistan'da bir ehir, 169, 170, 171
Sultn Hamd, 98
Sultanay beyi, 8
85
Sleyman, irvan mal defterdar, 14
Slman Han, Grc Akba Han, 55, 58, 67,
68, 70, 75
Snn, 213
Srhay Han, irvan Han, 45, 48
ar, 43
agablu Mevkii, 227
ah Hseyinolu Kla, 36
h Hseyin, Tahmasb'n babas, 29
h Kalender, 9, 10
h- Acm, 45
h- ran, 100, 105, 106
ran'n hzdesi, 105
Safeviyye, 61
ahin Giray, Krm Han, 79
ahremli, Sbk Mahmudan Beyi, 19
NDEKS
257
ahsn Han, 86
eyh Efendi, ii Ulem Reisi, 151
ahsunlu, 44
eyh Mehmed, irvan'da ortaya kan birisi, 95
gilesi, 45
eyh'l-islm, 95
ahtaht Gmr, 151
eyhlislmlk, 113
hzde-i ran, 106
i Bb, 213
l- Daistn, 43
i eyhi, 181
amah, 30, 31, 35, 37, 44, 45, 86, 91
i mezhebi, 221
ana, 158
imendfer hatt, 151
ark seferi, 19
iraz, 61, 70, 71
avnabud da, 226
irvan, 4, 5, 6, 7, 9, 12, 14, 15, 17, 19, 22, 26,

27, 29, 30, 31, 35, 46, 65, 95
ehr-i Zol, 10
ahalisi, 9
ekerciler, Tiflis'te, 130
Beylerbeyi, 26
eki, 19
defterdr, 19
emhal, Daistan Hkimi, 8, 17
Hkimi, 11
emkr, 92
Han, 45, 47, 48, 51, 52, 53, 54
kalesi, 19
Hanl, 44, 46
emseddin, Akta Sanca Beyi, 9
Muhfz, 14, 23
emseddinliler, 83, 89
mers, 19
erif Aa, Magazberd Beyi, 112
snr, 35
erif Paa, ran'a firar eden Osmanl paa,
102, 103, 105, 106
ura, 213
258
r-y Devlet, 166
Tahran Sefret-i Seniyyesi, 120, 121, 122, 183,

184
ua, 144, 146, 173, 174, 176, 177, 178, 179,

180, 181, 182, 196, 197, 212, 213
hanlar, 179
Tlibhan Kla, 36
Tlibzde Ahund Yusuf Efendi, Mekteb-i dd
Muallimi ve Ulm- Arabiyye Mderrisi ve
Kr-perdz, 181
ter, 9, 10
Tife-i Acm, 103
Lezgiyn, 86, 91
Rusya, 57
Tatar, 5
Tabanca, 133
Tbesern, 22
Hkimi, 18
Tbiiyyet Mdriyyeti, 236
Cemiyet-i slmiyye Azas, 216, 219, 220

Tamga resmi, 232
Tapishyska gl, 226
tap-y zemn, 42
taransit resmi, 230
Talda, 36
Tanaksu[t]yun (Danaksutyun) Ermeni htill
Komitesi, 202, 203, 204, 205
Tatar Ke Beyleri, 13
Tavkoneli da, 226
Tvus nam mahal, Gence huddunda, 91
Tagar, 42
"Tagayef" plik Fabrikas, Bak'de, 210
Tahferton (?) Bey, Sogos beylerin-den, 13
Tahmasb Kulu Hn, ran h, 28, 29, 33, 34,
48, 61, 65
Sllesi, 61
Tahran, 78, 104
"Tayms" [Times] Gazetesi, 171, 172, 173

Tayyar Paa, Eski Erzurum Valisi, 101, 103
Tze Hayt, Bak'de neredilen bir Trk
Gazetesi, 217
Tebea-i Devlet-i Aliyye, 194
rniyye, 181
Mslime, 132, 133
NDEKS
259
198, 200, 201, 202, 205, 206, 208, 209, 210,
Mslime-i rniyye, 132
212, 213, 215, 221, 222, 223
Osmniyye, 135, 183, 184, 195,
beylerbeyi, 23
196, 197, 199, 200

Ermenileri, 152
Tebriz, 29, 32, 44, 45, 65, 84, 86, 89, 91, 119,
148, 149, 150
han, 56, 57, 58, 59, 60, 62, 65, 72,

73, 82, 86, 90, 91, 92
Baehbenderlii, 148, 149, 150

hanl, 55, 66
gl, 32
huddu, 57
han, 20, 55, 59, 60, 64, 83
itit, 157
tccarlar, 105
Mslmnlar, 152
Terekeme evleri, 112
Ser-kr-perdz, 181
Terekeme Hseyin, casus, 112
ehbenderi, 194, 195
Terekemeler, 111
vli vekili, 152
Tiflis, 23, 41, 55, 56, 57, 60, 64, 66, 67, 69, 73,
75, 76, 79, 95, 112, 127, 128, 129, 130, 135,
vlisi, 128
136, 151, 152, 154, 155, 156, 163, 164, 165,

173, 174, 175, 188, 189, 190, 192, 197, 209,
210, 211, 212, 213, 221, 222, 223
Baehbenderi, 193
Baehbenderlii Vekleti, 158,
"Tifliski Listok" Gazetesi, 163

Timur Paa, 62, 63
Toluc karyesi, 36
Tombul karyesi, 151
160, 209, 210, 211

Top, 23, 24, 25, 69, 132, 157, 179, 181, 189,
Baehbenderlii, 128, 129, 131,
199
136, 144, 146, 147, 151, 157, 158, 161, 162,

168, 169, 172, 176, 177, 178, 179, 180, 181,
Top kunda, 80
182, 185, 187, 188, 190, 192, 193, 196, 197,

Trabzon Vlisi, 70
260
Tramvay, Tiflis'te, 128, 129
kilise, 32
Tramvay arabas, Tiflis'te, 129, 130, 209
lke-yi Kazak, 84, 89
Tramvay kondktrleri, Tiflis'te, 128, 129, 179
lke-yi emseddinl, 84
Tuman Beyi, 8
mer-i Daistan, 46
Tuz, 43
veys, Kars Beyi, 3

Tfek atei, 176, 180
Van, 9, 10, 76, 93, 94, 122
Tfenk, 23, 24, 25, 118, 119, 123, 124, 131,
muhfz, 56
132, 152, 153, 189, 197, 198

Varna, Bulgaristan'da bir ehir, 217
fiengi, 159
Ved, 43
Trk lisn, 218
Vehhbler, 102
Trk lisnnda Kurn- erf, 218
Vehb
Trke, 217
Paa,
Kafkasya
Osmanl
Komutan, 224, 225, 233
Ulayar, Tiflis'te bir mahalle, 222
Vered, 158
ulem-y slmiyye, 134, 190, 192
Veyselli, 197
Uluhan, 193, 194, 195
Vezret-i Hrice, 184
Urumi, ran'da bir ehir, 217
Vezret-i Umr- Hrice, 183
Urumiye, 77
Viladi Kavkaz topcu askiri, 158, 160
Urusiyye, 84
Volga, 186
pdih, 85
vukiyye, 42
Urvetl, Gence ile Revan arasnda bir ky, 28
Yaka Trkmn Han, 10
Usumi Bey, Kaytak Hkimi, 18
Yal kla, 202, 204
Ordular
NDEKS
Yarmca karyesi, 151
Kla, 36
261
Zbta memrlar, 129

Zbta-i shhiyye-i hayvniyye, 230
Yakaran mevki, 227
Zdegnlk usl, 165
Yaylak, 164
Zahre, 16, 17, 21, 80
Yekehan karyesi, 36
Zruzenbil sanca, 21
Yeni Erbb- htill Cemiyyeti, Ermeni htilal
Zavazalna Soka, 207
Cemiyeti, 221, 222

Zehyir, 17, 80
Yenieri aas, 81
Zeynelbidin Takiyof, General, Ner-i Ma-rifYirmidrtl Aireti, 25
i Umr- Hayriyye Cemiyet-i sl-miyye

Reisi, 216, 217, 220
Yirsagad da, 226

"Zitov"Meclisi, Kafkasya'da, 165
Yusuf, Sdde-i sadet kapuclarndan, 5
Zam, 10, 26
Yuvan Neoylof [Nepluyef], Rus delegesi, 29, 34

Azerbaycan2 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Azerbaycan2 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

OSMANLI BELGELERNDE AZERBAYCAN TRK HANLIKLARI

Bilgisayar Dizgi-Sayfa Dzenleme

Azerbaycan, coraf konumu sebebiyle tarih boyunca Osmanl, Rus ve ran

OSMANLI BELGELERNDE AZERBAYCAN TRK HANLIKLARI

Bu blmde, Osmanl Devleti tarafndan blgede yaplan tahrir almalar,

Yine belgelerden anlaldna gre Rus igali dneminde de Osmanl Devleti

OSMANLI BELGELERNDE AZERBAYCAN TRK HANLIKLARI

Cemiyet, zellikle Kafkasya'daki deiik mezheplere mensup olduklar halde

Osmanl Devleti ile Azerbaycan ve Grcistan cumhuriyetleri arasnda 4

OSMANLI BELGELERNDE AZERBAYCAN TRK HANLIKLARI

Bu eserin, tarih hakikatlerin ilmin nda aydnlanmasnda vasta ve vesile

Babakanlk Osmanl Arivi

OSMANLI BELGELERNDE AZERBAYCAN TRK HANLIKLARI

NEREDLEN BELGELERN OSMANLI ARVNDE BULUNDUKLARI

Revan Hkiminin ran Elisi Olarak stanbul'a Gelii ................................ 3

ranllara Kar Gsterdikleri Kahramanlktan Dolay

irvan'da Bulunan Osman Paa'ya Atl Asker Gnderilmesi ...................... 6

OSMANLI BELGELERNDE AZERBAYCAN TRK HANLIKLARI

irvan'daki Gm Madeni in Madenci Gnderilmesi.............................6

ran zerine Yaplacak Sefere irvan Halknn da tirak

ran'a Dostluk Gsteren Eski irvan Hkimi Ebbekir

irvan'a Gnderilen Ferhad Kethud'ya Yardm Edilmesi........................12

irvan'a Giden Orduya Orducu Gnderilmesi ...........................................14

irvan ve Civrna Seferler Dzenleyen Cafer Paa'ya Para

Daistan Hkimi emhal'in, Kzlbaa Kar Yaplan

irvan mersnn Dmana Kar Ortak Hareket Etmesi........................19

Gence ve Karaba'dan, Revan ve Nahvan'a Zahre

irvan Muhfz Hasan Paa'nn Daistan ve Tabesern

irvan Muhfz Vezir Hasan Paa'nn Hilat ve Kl ile

Revan, ldr, Tiflis ve Gence Beylerbeyilerinin irvan

irvan Muhfazasndaki Orduya Gence'den Silah ve

Yirmi Drtl Aireti Beyi Mirz Muhammed'in

Demirkap Muhfazasnda Grevli Olup Grev Yerlerinde

irvan ve Baz ran Topraklarnn Paylam Konusunda

Osmanl Devleti ile Rusya Arasnda irvan Eyaleti Snrnn

Derbend Snrnn Tesbiti.......................................................................... 36

Gence'nin Tahrr Defteri ........................................................................... 38

irvan Hanl'nn Yurtluk ve Ocaklk Olarak, Daistan

Srhay Han'a Para Hilat ve Kl Gnderilerek ran Seferine

Eski irvan Han Davud Han'n Yakn smail Bey'in Maa

Eski irvan Han Davud Han'n Ailesi ile Yanndakilerin

Eski irvan Han Davud Han'n Birderzdesi smail Bey'in

Ananur Yolu, Grc-Rus-ran likileri ve ran'n Durumuna

ran, Azerbaycan, Grcistan ve Daistan'n Durumuna Dir

Azerbaycan Hanlar ve Lezgilerin Osmanl Devleti Tarafna

Grc ve Ruslarn Birlikte Nahvan'a Yapt Saldrlarn

Daistan ve Azerbaycan Hanlklarnn Grc ve Ruslar ile

rakli Han'n, Revan ve Rumiye Hanlar ile Hoy'a Saldrd

irvan'da Ortaya kan eyh Mehmed'in Mektubuna Cevap

Azerbaycan Hanlarnn, ran'da Ortaya kan Aa

OSMANLI BELGELERNDE AZERBAYCAN TRK HANLIKLARI

Grcistan zerine Yryecei ..................................................................97

irvan Han Davud Han'n Olu Rza Bey'e Bir Yllk

ran ahnn Revan'a Saldraca ddiasna Kar Nasl

ran-Osmanl Snrndaki Huzursuzluk Veren

irvan Hanlarndan Mteveff Davud Han ile ran ehzdesi

Eski eki ve irvan Hkimi Selim Han'n Erzurum'dan

Revan Serdar ve Kardeinin Ruslar Yendikleri ....................................111

Baz Dn bdet ve Hkmlerin Yerine Getirilmesi in

Rusyal Mslman Haclar in Cidde'de Konsolosluk

Nahvan Ermenilerinin Rusya Harbiye Nzrna Ziyfet

Osmanl Devletince Ermenilerle lgili Olarak ran ve