Actas I Congreso Memoria Historica Naron 2003 22

A represin
franquista
en Galicia
Actas dos traballos presentados ao

Congreso da Memoria
Narn,
4 a 7 de decembro de 2003
www.memoriahistoricademocratica.org
A represin franquista en Galicia
Actas dos traballos presentados ao Congreso da Memoria
Narn, 4 a 7 de decembro de 2003
COMIT CIENTFICO
Enrique Barrera Beitia
Eliseo Fernndez Fernndez
Xos Manuel Surez
Manuela Santalla Lpez
Reservados todos os dereitos desta edicin para

Asociacin Cultural Memoria Histrica Democrtica
http:memoriahistoriademocratica.org
1 edicin: maio 2005
Deseo e maquetacin: Edicins Embora

Ilustracin da portada: Alberto Toval
Depsito Legal:
A represin en Culleredo:
unha aproximacin inicial
Carlos Pereira Martnez
Panormica de Culleredo na II Repblica
Os partidos polticos e o asociacionismo

Foi Culleredo un concello fortemente politizado na II
Repblica. Inicialmente, toma o poder o comit local da Organi-
zacin Republicana Gallega Autnoma (ORGA), que copa, en
maio de 1931, logo dun perodo de Xestoras, a totalidade da
Corporacin Municipal, anda que, co tempo, logo do seu paso
polo Partido Republicano Gallego, membros desta Corporacin
militarn no Partido Republicano Radical, outros no Partido
Nacional Republicano e outros sern republicanos indepen-
dentes. Funcionarn tamn un Radio Comunista Comarcal
(Vilaboa-Rutis), con grande influencia no municipio, tres agrupa-
cins parroquiais de Izquierda Republicana (Burgo, Celas e
Sueiro), unha da Unin Regional de Derechas (CEDA) (Burgo),
outra das Juventudes de Accin Popular (JAP) (Burgo), unha da
Juventud Socialista (Burgo), unha do Partido Radical-
Socialista (de mbito municipal) e das do Partido Agrario
Espaol (Culleredo e Orro).
Respecto das asociacins culturais, actuarn o Ateneo de
Rutis, a mis importante, o Club Obrero (da Corveira, Rutis,
vinculado ao PCE), o Centro Cultural do Burgo, a Sociedad
Recreativa e Instructiva Liceo de Ssamo, a Sociedad Recreativa
e Instructiva de Culleredo, o Ateneo Libertario Campo Libre
(Almeiras) e o Centro Cultural y recreo de la Juventud Catlica
de Vilaboa (Rutis).
Existirn sindicatos agrarios da CNT en Culleredo, Almeiras,
Castro e Laxe (Rutis), Ssamo, Celas de Peiro, Orro e Sueiro e un
sindicato de Campesinos y Oficios Varios do Burgo e os seus
arredores tamn anarcosindicalista.
Da Unin Mutualista Campesina funcionarn seccins en
Culleredo, Ssamo e Almeiras; unha agrupacin local da Alianza
de Labradores (Celas), vencellada ao PRR-S), e da UXT das
sociedades de traballadores da terra en Celas, da UXT.
463
CARLOS PEREIRA MARTNEZ
Con persoas de filiacin diversa teramos La Mutua Cam-

pesina (Sueiro), La Unin Agricultora (Celas), La Nueva
(Castelo) e La Unin (Castelo).
Vencelladas aos conservadores sern as Unins Agrarias de
Celas, Orro, Veiga, Sueiro, Ledoo e Culleredo, e outra Unin
Ganadera de Almeiras.
Na fbrica CROS existir unha Hermandad para obreros de
la Sociedad Annima CROS. Fbrica de La Corua, amarela, e un
Sindicato Unin de Industrias Qumicas (Burgo), do que non
sabemos a filiacin.
De seguros mutuos de gando sern La Protectora (Rutis),
El Progreso (Rutis), La Protectora (Celas) e La Benfica
(Culleredo), Unin Ganadera (Almeiras). Funcionar igual-
mente a Asociacin de Mutualidad Transportista (Rutis).
E queda o pintoresco Comit Regional Gallego para la
defensa de la Repblica Espaola, radicado na Corua pero co
seu presidente e algunha directivas domiciliados en Orro (Pereira
Martnez, 1996, 1997a, 1998c, 2001a, 2001b).
O transcorrer da Repblica
Anda que hai pequenos roces por asuntos relixiosos (incauta-
cins de cemiterios, procesins...) enimizade manifesta entre os
cenetistas e o alcalde cullerdense Electo Carballo personaxe moi
interesante, ou episodios de puntual violencia especialmente
durante as folgas xerais (1932, 1933, 1934) coa colocacin dalgns
petardos na va do ferrocarril, ou na igrexa do Burgo) os tempos
republicanos van transcorrendo con relativa calma en Culleredo.
A situacin volverase mis conflictiva en 1936; as, nas elec-
cins de febreiro de 1936 se producirn algns tiroteos (interven-
tores da Fronte Popular, e igual os dos partidos de dereitas,
andaban armados), problemas nalgunhas mesas electorais e
mesmo, nun encontro coa Garda Civil, morrern das persoas).
Nos meses seguintes queimarase a igrexa de Almeiras, e
haber conflictos con algns prrocos (Almeiras, Sueiro, Orro,
Culleredo, Burgo), incutanse as rectorais de Vilaboa e Orro.
Debemos salientar que algns destes cregos, como o de Almeiras
ou o do Burgo, eran ideoloxicamente de extrema dereita.
Os sucesos de xullo de 1936
Respecto aos acontecemento de xullo de 1936, a prensa

informa que durante os primeiros das, a Fronte Popular tivo
controlado Culleredo. Puxronse varias bombas: unha delas na
horta da casa de Emiliano Moscoso, con poucos danos, e outra
464
A REPRESIN EN CULLEREDO: UNHA APROXIMACIN INICIAL
noutra casa, esnaquizando varias habitacins, anda que non

houbo, en ningn caso, feridos. Tamn se colocaron bombas nas
igrexas do Burgo, Culleredo e Sueiro, sufrindo esta ltima desper-
fectos, e asaltronse varias casas, sufrindo ameazas o crego.
Producronse bastantes tiroteos, sobre todo nocturnos. Varias
persoas de varias parroquias sufriron agresins, anda que sen
danos. A Garda Civil detivo a varias persoas. Sabemos tamn que o
dirixente socialista Ramn Maseda Reinante (que pasaba a
tempada estival na sa casa da Corveira), o comunista cullerdense
Eladio Freire Garca, Jos Muos Fernndez e outras persoas
fixeron algunhas viaxes, de ida e volta, dende a rectoral de Vilaboa
(convertida en Casa do Pobo) Corua.
Un informante dxome que se comentaba que na estacin do
Burgo haba un vagn con armas, e que logo oron unha enorme
explosin.
Os militantes de esquerdas andaron requisa de armas, indo
casa de Represa, na Laxe, que era militar, e tamn Barcala. Os
falanxistas, das despois, comezaron a facer o mesmo.
Os mineiros de Noia pasaron por Culleredo e logo, debido aos
problemas que tiveron en Eirs, volvronse. Moita xente da Corua
agochbase nos montes da parroquia de Vilaboa.
En Sigrs, un coche do Castromil, que os da Fronte Popular
levaban para recoller mineiros de Noia e Lousame, non foi como
di a versin oficial incendiado para impedir o paso, senn que o
conductor, que era novato, subiu toda a costa de Sigrs en 1 veloci-
dade, e, ao chegar onde est na actualidade a estacin de servicio,
ardeu o motor e o tiveron que abandonar, anda que, loxicamente, o
atravesaran, e marcharon polos montes. Isto ocorreu o da 22.
Unha seccin de Carabineiros, que an a Carral porque se pensaba
que a haber un atentado contra a trada de augas, atoprono, e,
como era de noite, regresaron. Ao da seguinte retiraron o autobs
e continuaron a Carral.
Pasados estes primeiros das, e unha vez controlada a situa-
cin polos militares sublevados na cidade da Corua, o secretario
do Concello de Culleredo, Ernesto Lareo Jimnez, fxose cargo do
mesmo, en colaboracin con algns amigos militares de alto grao, e
algns funcionarios, porque a Garda Civil andaba por Carral e
Ordes, anda que de acordo con eles. Propuxo a Jorge Bermdez de
Castro irmn da antiga dirixente da CEDA Amparo Bermdez de
Castro, como Subdelegado Civil de Culleredo. Lareo, nun informe
de depuracin que se lle fixo a todos os funcionarios (que quedaron
libres de culpas) afirmar na sa declaracin que el non estivera
afiliado a ningn partido, anda que era amigo do marqus de
Figueroa, xefe do Partido Maurista na Provincia e deputado, de
465
Jos del Moral Sanjurjo (deputado das dereitas, asasinado en

Madrid) e doutros dirixentes das dereitas, entre eles Jos Calvo
Sotelo, que o apoiara para obter a secretara do Concello de
Culleredo en 1925 (ARG, Goberno Civil da Corua, L-2855).
O da 28 de xullo Bermdez de Castro tomou posesin como
Delegado militar dos servicios municipais en Culleredo, por orde
do comandante do posto da Garda Civil de Sigrs, cabo Francisco
Garca Snchez, o cal destituu Comisin Xestora da Fronte
Popular que via funcionando. O da 30, Bermdez de Castro
nomeado subdelegado de Orde Pblico. Segundo os nosos infor-
mantes, non era mala persoa e non se caracterizou por ter afn de
vinganza.
Constitudas as Milicias axia, en escrito do 8 de setembro de
1936 sabemos que o capitn de Milicias da Corua pide armas para
as milicias do Burgo. Pouco a pouco iranse creando todas as estruc-
turas do novo Estado fascista.
Curiosa unha acta municipal de 8-10-1936. Nela, o alcalde
informa que o secretario non puido recoller as sinaturas de todos os
concelleiros da Fronte Popular que asistiron sesin do 11 de xullo,
a derradeira, porque habiendo estallado la revolucin el 18 del
mismo mes, unos concejales han desaparecido rpidamente y otros
fallecido segn averiguaciones practicadas, sin que haya sido
posible conseguir que compareciesen a estampar su firma.
Sorprende este interese polo formalismo legal.
Respecto dos prrocos as opinins son variadas. Do prroco
de Vilaboa, Acua, a xente non fala mal, e axudou a algns presos,
facendo xestins en favor deles. De feito, nos libros da parroquia,
nos que menciona o asunto da incautacin da rectoral, a penas fai
comentarios. O de Almeiras, Xon Santos Axeitos, polo contrario,
acusado de axudar aos paseadores. Era un home intolerante, como
demostra o que deixou escrito sobre a Repblica nun dos Libros de
Fbrica, despois da queima da igrexa. Xa tivera problemas na
poca da Fronte Popular. O crego de Sueiro, anda que de dereitas,
axudou a algns fuxidos.
As liortas internas
Os problemas dentro das persoas do novo Rxime comezan
axia. O conflicto xurdido a raz da peticin do traslado da Casa do
Concello dende Rutis a Culleredo far que afloren outra volta os
antecedentes de moitas persoas instaladas no novo rxime. O
asunto empeza o 15 de outubro de 1936, cando 53 vecios de
Culleredo envan un escrito ao gobernador civil, pedindo que a
Casa do Concello volva a Tarro, onde estivera deste tiempo inme-
morial, dicindo que fora levada a Rutis na Repblica, para bene-
466
ficio do alcalde e secretario. Argumentan que non se cumpriran

certos preceptos legais, e que o traslado fora feito con sixilo polo
entn alcalde e dous concelleiros, non sabndoo ningun mis.
Din, por ltimo, que queda moi afastada para moitas parroquias, e
que estas suman mis habitantes que O Burgo e Vilaboa. Asinan o
escrito os cregos de Culleredo, Ssamo e Orro, Sueiro, Castelo,
Celas e Almeiras, os subdelegados de Culleredo e Ssamo, o secre-
tario do Xulgado e algunha xente mis, maioritariamente da parro-
quia de Culleredo. O 21 de outubro o gobernador envalle o escrito
ao alcalde, para que informe. O 23 de outubro o alcalde, Bermdez
de Castro, enva a documentacin oficial do Concello referida ao
traslado da Casa Consistorial, manifestando tamn que la peticin
tiene un carcter puramente caciquil, notndose en las firmas
algunas de autenticidad dudosa y otras de menores de edad. Di
tamn que la parroquia de Culleredo se ha distinguido por sus
comits revolucionarios y sus manifestaciones o desfiles pblicos
de stos. E concle dicindo que a tramitacin fora legal, e que, en
todo caso, o que teran que pedir era un referendo.
O 24 de outubro, noutro informe, Bermdez de Castro volve
insistir na legalidade do acordo. Di que en Culleredo, Ledoo, etc.
celebraban coa compracencia dalgns dos asinantes reunins
semanais dos seus flamantes comits revolucionarios, y era pinto-
resco ver los desfiles de las diez de la noche en adelante los
acordes de la Internacional carretera arriba por la Villa de Rutis de
los concurrentes las reuniones de su feudo en Culleredo y
Ledoo, Celas, etc., su regreso de las mismas. Manifesta que en
Rutis, os primeiros das do alzamento, o secretario, Lareo, e logo el
e outros, contenimos el movimiento sin desertar un momento de
nuestro puesto a pesar de carecer de fuerzas, controlando su
desarrollo y hacindolo fracasar en todas las parroquias, la mayora
de los firmantes caciqueaban en un tira y afloja exigiendo el cumpli-
miento de sus compromisos a los elementos del Frente Popular, que
era el reintegro de la Casa Ayuntamiento a su guarida de Tarro en
Culleredo a cambio del calor y los votos facilitados en las ltimas
elecciones para Diputados Cortes para Presidente de la Repblica
y para el Estatuto.
O alcalde, en novembro de 1936, pide a substitucin de Antonio
Snchez Garca, secretario xudicial e concelleiro, porque se dedica
en estos ltimos tiempos a actividades polticas de tipo caciquil,
incompatibles con el actual Rgimen; propn que o substita
como subdelegado civil de Culleredo Manuel Iglesias Otero,
labrego, solvente, afecto ao Movemento. O 22 de novembro de 1936
Antonio Snchez Garca, na sa defensa, manda un escrito ao
gobernador civil dicindo que sempre foi de dereitas, e que en
467
Culleredo parece que personas influyentes en el municipio cuyos

destinos vienen rigiendo, que hasta la fecha del movimiento
salvador de la Patria, pertenecieron, segn rumor pblico, a
partidos del Frente Popular (como Iglesias Otero). Pola sa parte,
un informe do crego de Culleredo, Celestino Rey Garca, de 22 de
novembro de 1936, di que Iglesias Otero fora o presidente da socie-
dade da CNT, e estivera detido con toda a directiva. O 30 de
novembro de 1936 Bermdez de Castro (que alega que fora enga-
nado polos seus asesores) pide a destitucin de Iglesias Otero
porque non funcionara ben nun tema e porque tambin se ha
comprobado que dicho concejal sustent ideas comunistas;
propn para ocupar o posto a Jos Vilar Garca. A Garda Civil, nun
informe de 7 de decembro de 1936, di que co nome de Jos Vilar
Garca hai das persoas, unha afecta ao Movemento e outra extre-
mista. Considera que mellor poer no posto a Jos Pazos Touceda,
ou a Snchez (destitudo tempo atrs, pero como consecuencia de
que os informes do alcalde non se axustaban realidade). Noutro
informe da mesma data sobre a destitucin de Iglesias Otero, o
capitn da Garda Civil comunica ao gobernador civil que Iglesias
fora proposto por Bermdez de Castro, e que el creuno; sen
embargo, das investigacins practicadas concle que Manuel
Iglesias Otero, persona de inmejorable conducta y antecedentes
hasta el advenimiento de la Repblica [fora concelleiro na Dictadura
primorriverista], posteriormente, al fundar la Sociedad de Labra-
dores de Culleredo, ingres sta en la CNT, por presin de los
directivos de esta Agrupacin sindical y que en los sucesos de
diciembre de 1933, dicho seor fu encarcelado por pertenecer a la
directiva de la expresada sociedad y que a partir de este momento,
el sr. Iglesias ha seguido figurando en los partidos polticos del
extinguido Frente Popular; pero sin que su actuacin haya sido
destacada en contra de personas y propiedades.
Tamn o crego do Burgo, Manuel Covas Carballal do que os
informantes salientan o seu forte carcter tivera problemas
puntuais con algns republicanos, pero ao final parece que houbo
unha certa comprensin. E, a pesar de ser firme defensor do novo
Rxime, tivo tamn problemas coa Falanxe, debido a que era
carlista tradicionalista de vello. As, o 10-8-1937 denunciado polo
delegado local falanxista, Rafael Osende, que di na denuncia que
dende algn tempo atrs viene ofendiendo pblicamente a
nuestra Organizacin con palabras de mofa y agresivas, en grado
inexplicable, en contraposicin con el trato respetuoso que con l
observan todos nuestros camaradas, que, a mi recomendacin, no
han querido ver en l mas que al sacerdote, a pesar de su carcter
violento y mundano, y que jams correspondi a nuestro saludo
468
levantando su mano, ha hecho objeto de una agresin a dos cama-

radas de las Seccin Femenina de esta Delegacin.
O caso foi que, o da 10 de agosto de 1937, unhas falanxistas
estaban facendo no adro da igrexa a cuestacin pro Auxilio Social,
colocndolles insignias xente que saa da misa. Cobas sau da
igrexa e, de forma descomposta e groseira, botounas do adro,
diciendo que aquello no era una recaudacin cristiana y que el
lugar era sagrado, rompindoles las insignias en la cara si volvan a
utilizar aquel sitio para postular. Ante el estupor de todos le mani-
fest un camarada si no tema que su actitud fuese considerada
como falta de patriotismo, contestando l que al que tal dijese le
pegara un tiro.
Contina dicindo Osende que o escrpulo que agora sinte
Cobas no lo ha sentido las numerosas veces que, en todas las
situaciones polticas, consinti en dicho lugar, con motivo de las
fiestas parroquiales, bailes y otros festejos de carcter no religioso
por cierto...
Pdelle ao xefe comarcal da Falanxe que poa isto en coece-
mento da autoridade gobernativa, para que lle impoan unha
sancin que, con su ejemplaridad, traiga el sosiego y la respetuosa
cordialidad con que todos nuestros camaradas desean relacionarse
con sus prrocos, evitandose as los futuros momentos dificiles que
preveo, de continuar este sacerdote con su ememiga contra
Falange.
A represin
Os mortos
Rexistro Civil de Culleredo

415-8-1936: Ramn Ponte Rivas: 21 anos, solteiro, xornaleiro,
da Corua. Apareceu no Monte do Foxo en Castro (Rutis).
Hemorraxia interna. Enterro en Rutis (Pereira Martnez, 1998a;
Lamela, 2002: 155; Pereira Martnez e Romero Masi, 2003).
Fora delegado, no II Congreso Extraordinario da CNT de
Zaragoza, de Empleados y Obreros Municipales e Emplea-
dos de Comercio, ambos da Corua. Vicesecretario de
Germinal. Fala en mitin da Federacin Ibrica de Juven-
tudes, en nome da JIL da Corua, e en mitin pola abolicin da
pena de morte, derogacin da lei de vagos e maleantes e da lei
de Asociacins, fomento das organizacins libertarias, etc.
4 16-8-1936: Francisco Gmez Blanco: 23 anos, da Corua,
mestre de 1 ensinanza, solteiro, apareceu na estrada Corua-
Santiago, km. 8, Hm. 9, na curva de Canabal, hemorraxia
469
mennxea, enterro en Almeiras. Quizais sexa esta persoa a que

viu, anda agonizando, un dos nosos informantes, con tiros no
ventre. Outro informante nos comentou, pola sa parte, que
tia tres disparos na cabeza, e que unha das persoas que foi ver
o cadver foi a esposa do gobernador civil, Juana Capdevielle,
que estaba agochada nunha vivenda prxima. Tamn nos
comentou que, ao parecer, lle puxeran enriba unha tarxeta co
texto Recuerdo de la primavera, ou algo semellante (Pereira
Martnez, 1998a; Lamela, 2002: 154).
419-9-1936: Antonio Vidal Roel: 56 anos, casado, labrego, natu-
ral de Vos (Abegondo) e residente en Lubre (Bergondo). Estaba
casado con Elisa Pan Salorio. Apareceu na estrada de Alvedro
ao Burgo. A causa da morte foi hemorraxia mennxea, e ente-
rrouse en Almeiras (Pereira Martnez, 1998a; Lamela, 2002: 155).
423-9-1936: Manuel Abelenda Catoira: 26 anos, da Corua,
solteiro. Era militante das Juventudes Socialistas Unificadas.
Apareceu na estrada Corua-Santiago (na costa de Canabal),
hemorraxia interna. O enterro foi no cemiterio de Rutis
(Pereira Martnez, 1998a; Lamela Garca, 2002: 155).
423-9-1936: Juan Otero Lpez: 27 anos, da Corua, practi-
cante. Practicante da Beneficencia Municipal na Corua, teste-
muas nos comentaron que era quen faca as autopsias en
Vilaboa. Apareceu na costa de Canabal, hemorraxia mennxea.
Enterro en Rutis. Estaba casado con Elena Ambos Iglesias.
Afiliado a Izquierda Republicana (Pereira Martnez, 1998a;
Lamela Garca, 2002:155).
423-9-1936: Fernando Pombo Segade: 20 anos, hemorraxia
mennxea, apareceu no mesmo lugar que os dous anteriores,
enterrado no cemiterio de Rutis. Vecio da Corua, solteiro
(Lamela, 2002: 155).
425-6-1937: Mara Garca Daz: 50 anos, costureira, da Corua.
Apareceu no camio pblico de Peiro de Abaixo, hemorraxia
mennxea. Enterro en Veiga (Pereira Martnez, 1998a; Lamela,
2002: 155).
431-10-1939: Restos humanos (un esquelete). A morte tivera
lugar 8 ou 10 meses antes. Apareceu no monte de Castelo, na
parroquia de Veiga. Enterro en Ledoo.
TOTAL: 7-8 mortes.
Outras mortes violentas que aparecen no Rexistro Civil de

Culleredo
4 4-1-1937: Jos Castrujo Varela: 69 anos, peritonite sptica,
faleceu no monte da Via, parroquia de Ssamo. Vecio de
470
Ssamo, labrego, casado con Carmen Mndez Mario e con 7

fillos (Lamela, 2002: 155)
4 21-2-1937: Jos Picallo Garca: 37 anos, inscricin por orde
xudicial, vecio de Rutis, xornaleiro, casado con Socorro Daz
Lpez, con 4 fillos (Lamela, 2002: 155). Unha testemua de
Vilaboa drame o seu apelido, Picallo, como un dos asasinados
(Pereira Martnez, 1998a).
45-6-1937: Manuel Delgado Novo: 21 anos, shok traumtico.
Faleceu na estacin de Ferrocarril do Burgo, enterrado no
Burgo. Vecio da Corua, solteiro, xornaleiro (Lamela, 2002:
155).
4 7-9-1937: Benito Domnguez Pan: 42 anos, hemorraxia
interna. Interveu o xuz instructor. Vecio de Peiro de Arriba-
Celas, labrego, casado con Manuela Carneiro Pardias, 3 fillos
(Lamela, 2002: 155)
4 6-12-1937: Antonio Snchez Snchez: 60 anos, 6-12-1937,
asfixia por inmersin, faleceu no ro Mero, vecio de Almeiras,
casado con Rosa Mosquera Sar, labrego (Lamela, 2002: 155).
414-12-1937: Jos Snchez Doldn: 38 anos, asfixia por inmer-
sin na ra do Burgo, vecio de Almeiras, xornaleiro, casado
con Mercedes Surez Martnez (Lamela, 2002: 155).
TOTAL: 6 mortes.
Rexistro Civil da Corua

4 Fernando Martnez Baldomir: Disparo de arma de fogo.
Vecio de Vilaboa (Lamela, 1998: 183 e 2002: 137; Pereira
Martnez, 1998a). Non se sabe a data exacta da morte, pero
parece que foi entre o 11 e o 14 de setembro de 1936.
4 25-1-1937: Manuel Ramiro Lorenzo: 20 anos. Pasado polas
armas. Vecio de Vilaboa, da familia coecida popularmente
como os Perniles, prfugo en 25 de febreiro de 1937 (Pereira
Martnez, 1998a; Lamela, 1998: 183 e 2002: 139; AMC, Libros de
Actas da Corporacin Municipal). Fora procesado no Tribunal
Militar Territorial IV, A Corua, causa 333/36, con Manuel
Morano Pose, Pastor Dopazo Varela, Federico Rodrguez Ponte
e Jess Varela Manteiga (Dato facilitado por Eliseo Fernndez).
427-2-1937: Jos Novo Paz: 57 anos. Peritonite de orixe trau-
mtica. Vecio de Veiga (Culleredo) e socio de Germinal
(Pereira Martnez, 1998a; Lamela, 1998: 184 e 2002: 140).
415-3-1937: Antonio Ramallo Gmez: 46 anos. Pasado polas
armas. Vecio de Castro (Rutis). Tia unha tenda e era o
propietario do antigo local da escola de Castro-Laxe (Pereira
Martnez, 1998a; Lamela, 1998a: 184 e 2002: 140).
471
429-4-1937: Manuel Bestilleiro Galn: 29 anos. Pasado polas

armas. Vecio de Culleredo, casado. (Lamela, 2002: 140).
48-5-1937: Jos Gmez Snchez: 41 anos. Inhibicin nervosa
consecutiva e queimaduras internas. Vecio do Portdego.
Casado con Mara Naveira, con 2 fillos. Interveu o Xuz
Instructor (Lamela, 2002: 140)
4 9-10-1937: Manuel Bergantios Pose: Fusilado. 21 anos.
Solteiro e natural de Rutis. Era da CNT. Prfugo en 25 de
febreiro de 1937, fora capturado en marzo de 1937 na fuxida do
monte de San Pedro, na Corua (Pereira Martnez, 1998a;
Lamela, 1998: 180 e 2002: 143; AMC, Libros de Actas da
Corporacin Municipal; El Ideal Gallego, 9-3-1937).
4 9-10-1937: Manuel Baldomir Vzquez: 27 anos. Fusilado.
Solteiro e natural de Rutis-Vilaboa, vecio do Portdego, zapa-
teiro de profesin. Fora capturado na fuxida do monte de San
Pedro (A Corua), en marzo de 1937 (Pereira Martnez, 1998;
Lamela, 1998: 186 e 2002: 143; El Ideal Gallego, 9-3-1937).
49-10-1937: Jos Rodrguez Serantes: Fora detido na fuxidado
monte de San Pedro (A Corua) en marzo de 1937. No xornal
aparece como solteiro, 29 anos, limpiabotas, natural de Avils e
vecio do Burgo. Sen embargo, cando fusilado, aparece
como natural da Corua, casado e de 32 anos (Lamela, 2002:
65, 143, 174; El Ideal Gallego, 9-3-1937).
TOTAL: 9 mortes.
Rexistro Civil de Carral:

43-9-1936: Juan Daz Loureda: 28 anos. Paseado. Disparos de
arma de fogo. Faleceu na parroquia de Veira sobre as 2 da
madrugada e foi enterrado no cemiterio desa parroquia.
Vecio de Rutis-Culleredo, de profesin xornaleiro (Lamela,
2002: 153).
4Jos Manuel Moledo Rodrguez: Naceu en Vilaboa en 1905,
fillo de Jos e Peregrina. Era auxiliar dunha Farmacia locali-
zada en San Andrs, 177 baixo, e domiciliado en Curro, 24-5.
Socio do Casino Republicano, estaba casado coa mestra de
Corcubin Josefina Trapote Paz. Foi o representante de
Socorro Rojo Internacional nun acto celebrado o 14 de abril
de 1934. Os informes policiais o cualifican de comunista.
Tentaron detelo uns falanxistas na farmacia na que traballaba,
pero desapareceu e nunca mis se soubo del. Pensouse que
conseguira fuxir a Lugo. A sa esposa vestiu loito despois de
coecer por referencias que aparecera morto en Herves (Veira-
Carral). Un informe policial de anos despois vn dicir o
472
mesmo. Pode ser, logo, un dos descoecidos aparecidos en

Herves (Lamela, 1998: 109, 110, 112 e 2002: 24, 43, 46, 78, 183)
TOTAL: 2 mortes.
Outros rexistros:
4Luis Carro Aradas: Axustizado. Vecio de Almeiras, da CNT.
denunciado ao gobernador civil por un vecio da parroquia,
Manuel Lantes Pan, en escrito datado o 27-7-1937, acusndoo
de ter que ver coa queima da igrexa de Almeiras, de impedir o
seu desescombro, de ser autor de grandes fechoras, de que
fora dun centro comunista e de que levara ao crego de
Almeiras ante o alcalde de Culleredo para que o detivese. Non
se sabe onde o mataron (Pereira Martnez, 1998a; Lamela, 2002:
182, 202-204). Lantes formou parte da primeira Corporacin
Municipal franquista de Culleredo, sendo subdelegado civil
de Almeiras (AMC, Libros de Actas, 3-9-1936).
4 Jos Manuel Iglesias Bartom: Axustizado. Vecio de
Almeiras, da CNT. denunciado ao gobernador civil por un
vecio da parroquia, Manuel Lantes Pan, en escrito datado o
27-7-1937, acusndoo de ter que ver coa queima da igrexa de
Almeiras, de impedir o seu desescombro, de ser autor de
grandes fechoras, de que fora dun centro comunista e de
levar ao crego de Almeiras ante o alcalde de Culleredo para
que o detivese. Non se sabe onde o mataron (Pereira Martnez,
1998a; Lamela, 2002: 182, 183, 202-204).
4 Jos Muos Fernndez: Vecio de Vilaboa (Culleredo).
Propietario dunha pequena empresa de autobuses, viva frente
ao Saln Fina Sport. Preso varias veces, ao final o pasearon,
aparecendo morto en Guitiriz, desfeito. Din os vecios que o
denunciou Manuel Garca Debn, un falanxista que tamn tia
autobuses, coas cocheiras onde hoxe est a igrexa nova de
Vilaboa, denunciado constantemente en Solidaridad Obrera
como transportista de esquirois (Pereira Martnez, 1998a;
Lamela, 2002: 184).
TOTAL: 3 mortes.
Outros asasinados segundo diversas testemuas:

4 Bartolo: Viva fronte igrexa de Vilaboa. Paseado (Pereira
Martnez, 1998a).
4Santiago e Enrique: Eran irmns, vecios do Burgo, tos de
Jos Pereira. Eran os da taberna O Castao. Os levaron e os
pasearon na Costa da Sal (Pereira Martnez, 1998a). Esta
473
taberna aparece mencionada, como lugar de contactos, no

denominado Informe Brandariz, no que un toupo contri-
buir a desarticular parte da rede de fuxidas que dirixa Jaime
Baella, en 1937 (Grando, 2001: 110, 115). Segundo os nosos
informantes, o pai de Santiago e Enrique tamn estivo preso.
4 Doldn: Vecio do Burgo. A el, e ao seu fillo, os pasearon
4Prego: Vecio do Burgo, paseado (Pereira Martnez, 1998a).
4Baldomero: Vecio de Almeiras, paseado (Pereira Martnez,
1998a).
4 Emilio Prego: Vecio de Sueiro. Estando agochado, foi
ferido. Cando se entregou, foi paseado (Pereira Martnez,
1998a).
4Carril: Era natural do concello de Culleredo. Foi fusilado con
Ramn Figueroa Vilach (Pereira Martnez, 1998a).
4 Meirama: Alcume dun vecio de Vilaboa. Paseado
4Barral: Un membro desta familia foi paseado.
4Zapateiro do Burgo: Era do PCE. Rumorase que o denun-
ciou o crego de Almeiras, Santos Ageitos, un verdadeiro fan-
tico que, segundo as testemuas orais, denunciou a mis
persoas para que as pasearan.
4Manuel Sabio: Segundo testemuas orais, foi paseado porque
lle alugara ao PSOE un piso nunha casa que tia no Burgo. Foi
denunciado, ao parecer, por un irmn falanxista (Pereira
Martnez, 1998a).
4Ramn Fernandez N. (Naya): 20 anos, acusado de tenza de
armas, paseado (Pereira Martnez, 1998a).
4 Ramn Figueroa Vilach: Fora mestre en Ssamo, e era
natural do concello de Carral. Depurado (LVG, 28-2-1937),
sera fusilado a comezos dos 40 (Pereira Martnez, 1998a;
1998b).
TOTAL: 14 mortes. Total parcial: 42 mortes
Soldados cullerdenses do exrcito franquista mortos durante a

Guerra Civil
(Os seus nomes figuran na Cruz dos Cados de Ssamo, inau-
gurada en 1941): Manuel Iglesias Ramos; Jess Pan Mosquera;
Pedro Nez Castieiras; Manuel Lorenzo Galn; ngel Bujn
Ramos; Manuel Garca Nez; Jos Abella Santos; Claudio Rey
Pose; Pedro Grela Castro; (roto) Manteiga lvarez; (roto) Garca
Vzquez; (roto) toa Pereiro; (roto) [Igles]ias Garca; (roto) Rey
Lousa; (roto) Castro Ponte; (roto) Rodrguez Veira; (roto) Rey
474
Nez; Ignacio Rodrguez Garca; Ricardo Gonzlez Barbeito;

Manuel Castro Gonzlez; Andrs Martnez Iglesias; Francisco
Trigo Reboredo; Jos Souto Pose; Emilio Couceiro Garca; Eduardo
Patio Pedreira; Manuel Sande Garca; Antonio Boedo Rodrguez;
Horacio Patio Patio; Reinaldo Barral Lozano; Rosendo Catrufo
Bermdez; Enrique Mantin Barral; Ramn Vilar Martnez;
Ramn Insua Martnez; Manuel Nez Arenas; Antonio Garca
Taibo; Jos Lpez Gmez; Manuel Sande Vias; Jos Lpez Carro;
Jos Pedreira Garca; Rosendo Garca Cajide; Manuel Garca Rey;
Manuel Gago Hermidas; Manuel Garca Vzquez; Francisco Jaspe
Loureda; Julio Ramallo Carbn; Jos Mara Pulin; Enrique Bregua
Trigo; Antonio Veira Naya; Manuel Garca Trillo; Manuel Canosa
Rioboo; Jos Gmez Garca; Antonio Ramallo Bregua; Benito
Seoane Otero; Sergio Vzquez Garca; Manuel Castelo Pedreira;
Silvestre Garca Candamio; Ramn Naya Seoane; Francisco
Mguez Larrosa; Ernesto Santiso Rodrguez; Florencio Sende
Garca; Francisco Patio Mndez; Csar Edreira Garca; Ricardo
Caamao Mallo; Manuel Bermdez Domnguez; Jos Martnez
Garca; Jess Garca Daz; Fabin Ramos Barbeito.
TOTAL PARCIAL: 69 mortos.

TOTAL MORTES CULLEREDO: 111 mortes.
Fusilados ou paseados con relacin con Culleredo:

4 Juana Capdevielle: Esposa do governador civil, Francisco
Prez Carballo. Apareceu morta en Rbade (Fernndez
Santander, 2000: 94; Lamela, 2002: 35, 50, 106, 282). Testemuas
da poca nos contaron que estivo agochada na casa que o depu-
tado de Izquierda Republicana, Victoriano Veiga, tia en
Vilaboa. Visitouna al o cnsul de Francia na Corua, pero
lavouse as mans. Manduselle un oficio para que abandonase
Vilaboa, e al a foron buscar os gardas civs para levala
Corua.
Algns dos fusilados na Corua tian relacin con Vilaboa,
como o alcalde, Alfredo Surez Ferrn (a familia tia unha finca na
Corveira, a de Ferrin, e no Burgo antes), e Ramn Maseda
Reinante, presidente da Agrupacin Socialista da Corua, que
pasaba os verns na sa casa da Corveira (Rutis), na que resida no
momento da sublevacin militar (Pereira Martnez, 2002a).
Fuxidos, agochados, perseguidos, presos, exilados

4Pastor Dopazo Varela: Tribunal Militar Territorial IV, A Corua,
causa 333/36. Procesado con Manuel Morano Pose, Federico
Rodrguez Ponte, Manuel Ramiro Lorenzo e Jess Varela
475
Manteiga, ainda que non sei se eran tamn de Culleredo. En

maio de 1938 un grupio de presos do Penal de San Cristbal
(Pamplona) amotinronse para tentaren fuxir cara Francia en
maio de 1938, e aproveitando a ocasin, case 700 presos saron
do penal en direccin fronteira francesa; no camio foron
asasinados 185, mentres que 565 foron capturados vivos e s
dous ou tres chegaron realmente a Francia. Entre os que
fuxiron e despois foron capturados vivos, estaba Pastor,
natural de Culleredo, xornaleiro de 24 anos, condenado na
Corua a 30 anos o 11-01-37 por rebelin militar (Dato facili-
tado por Eliseo Fernndez).
4 Manuel Morano Pose: Tribunal Militar Territorial IV, A
Corua, causa 333/36. Procesado con Federico Rodrguez
Ponte, Pastor Dopazo Varela, Manuel Ramiro Lorenzo e Jess
Varela Manteiga (Dato facilitado por Eliseo Fernndez).
4Federico Rodrguez Ponte: Tribunal Militar Territorial IV, A
Corua, causa 333/36. Procesado con Manuel Morano Pose,
Pastor Dopazo Varela, Manuel Ramiro Lorenzo e Jess Varela
Manteiga (Dato facilitado por Eliseo Fernndez).
4 Jess Varela Manteiga: Tribunal Militar Territorial IV, A
Corua, causa 333/36. Procesado con Pastor Dopazo Varela,
Manuel Morano Pose, Federico Rodrguez Ponte e Manuel
Ramiro Lorenzo (Dato facilitado por Eliseo Fernndez).
4Antonio Estraviz Faria: Foi declarado prfugo o 25-2-1937;
non se presentara cando foi movilizado para o Exrcito (AMC,
Libros de Actas da Corporacin Municipal).
4Arturo Garca Rodrguez: Foi declarado prfugo o 25-2-1937;
4Manuel Gonzlez Varela: Foi declarado prfugo o 25-2-1937;
4Manuel Pedreira Rumbo: Foi declarado prfugo o 25-2-1937;
4Jos Rodrguez: Foi declarado prfugo o 25-2-1937; non se
presentara cando foi movilizado para o Exrcito (AMC, Libros
de Actas da Corporacin Municipal).
4Julio Snchez Boedo: Foi declarado prfugo o 25-2-1937; non
se presentara cando foi movilizado para o Exrcito (AMC,
4Jos Tourin Mateo: Foi declarado prfugo o 25-2-1937; non
se presentara cando foi movilizado para o Exrcito (AMC,
476
4 Manuel Vzquez Gonzlez: Foi declarado prfugo o 25-2-

1937; non se presentara cando foi movilizado para o Exrcito
(AMC, Libros de Actas da Corporacin Municipal).
4Ramn Garca Folgar: O alcalde de Culleredo intersase, o
18-2-1938, pola busca e captura deste desertor, para poelo a
disposicin da autoridade militar (ARG, GC, L-4914).
4Josefa Gonzlez Mosteiro: De Cordeda (Rutis), foi encarce-
rada e rapada ao cero porque o seu irmn Xos, destinado a un
pelotn de fusilamento en Ferrol, fuxiu a Francia; eran orixina-
rios da Xira (Sigrs).
4 Jos Castro Seijo: De Almeiras. Da CNT. denunciado ao
gobernador civil por un vecio da parroquia, Manuel Lantes
Pan, en escrito datado o 27-7-1937, acusndoo de que fora dun
centro comunista e de que anotaba nunha libreta aos que
non os acompaaban para impedir traballar no desescombro
da igrexa de Almeiras, recn queimada. No momento da
denuncia estaba fuxido (Lamela, 2002: 203).
4Jos Mara Galn Becerra: De Almeiras. Da CNT, fora presi-
dente do Ateneo Libertario Campo Libre desa parroquia
(Pereira Martnez, 1996). denunciado ao gobernador civil
por un vecio da parroquia, Manuel Lantes Pan, en escrito
datado o 27-7-1937, acusndoo de ter que ver coa queima da
igrexa de Almeiras, de impedir o seu desescombro, de levar ao
crego de Almeiras ante o alcalde de Culleredo, para que o deti-
vese, de que fora dun centro comunista e lembrando que
aparecera na prensa reclamado pola sustraccin de armas no
Pazo de Xustiza. No momento da denuncia estaba fuxido
(Lamela, 2002: 202-203).
4 Nicols Uzal Campos: Vecio do Casal (Ssamo). Fora
concelleiro na 1 Corporacin Municipal, pola ORGA, perten-
cendo posteriormente ao Partido Republicano Radical.
Canteiro de profesin, estaba afiliado CNT coruesa. Estivo
agochado os primeiros das. Capturado, levrono para matar
nun camin, pero en Sigrs o capitn da Garda Civil, que era
da familia dos Toubes, avisou ao crego Toubes (tristemente
clebre pola sa implicacin na represin) e este mandou que
o ceibaran; eran os dous de Cuntis. O falanxista Emiliano
Marts colleulle unha pistola que tia agochada. Este falan-
xista requisoulle unha vaca, pero logo Luis Botana, o xefe das
Milicias de Falanxe de Sueiro fixo que lla devolveran (Uzal foi
falar con el). Na casa de Uzal, estando el fuxido, estivo tamn
agochado o crego de Sueiro nos primeiros das, por medo a
represalias dos republicanos (Pereira Martnez, 1996, 1997,
1998c).
477
4Fernando Barbeito O Piollo: De Ssamo-Sueiro, foi perse-

guido polos milicianos (Pereira Martnez, 1997a).
4Manuel Faria Campelo: De Vinseira Pequena (Celas), fora
concelleiro na poca da Fronte Popular, directivo a finais dos
anos 20 da sociedade Pro Cultura de Celas e directivo da
Alianza de Labradores de Culleredo, vencellada ao Partido
Radical Socialista. Dronlle unha malleira enorme, da que
nunca se recuperou ben. Multado en varias ocasins Pereira
Martnez, 1996).
4Enrique Iglesias Rodrguez: Mestre de Celas, fora directivo da
Alianza de Labradores (Pereira Martnez, 1996). Foi depu-
rado. Traballou despachando vio, xunto coa sa muller, na
taberna do pai de Gonzlez Dopeso (os fillos deste eran da
Falanxe). O protexeron porque era de Ourense, como o pai de
Gonzlez Dopeso, e os fillos.
4 Eustaquio: Vecio de Sueiro ou Ssamo (non podemos
precisar). Era de Izquierda Republicana. Querano matar,
polo que andou agochado.
4 Antonio Andrade: Era vecio de Goiente (Sueiro). Estivo
preso no castelo de San Antn (Pereira Martnez, 1997a).
4 Perfecto Iglesias: Era de Sueiro. Estivo fuxido. Foi ferido
nunha emboscada realizada por milicianos de Vilaboa e
Culleredo. Quixrono levar a pasear en varias ocasins.
Salvouno un maxistrado da Corua, Marcial del Ro, ao cal a
sa muller lle lavaba a roupa. Estivo preso en San Antn, pero
despois o liberaron sen causa contra el (Pereira Martnez,
1997a).
4Manuel Candamio Fernndez: Vecio da Laxe (Rutis). Fora
c o n c e l l e i ro p o l a O R G A e l o g o m i l i t o u n o P a r t i d o
Republicano Radical. Directivo de varias asociacins de
Rutis. Estivo encarcerado en das ocasins (Pereira Martnez,
1996).
4Jess Candamio Garca: Fillo do anterior, e vecio do mesmo
lugar. Estivo encarcerado en das ocasins.
4 Andrs Candamio Garca: Irmn do anterior e fillo de
Manuel. Movilizado, conseguiu pasarse ao bando republicano
durante a guerra, polo cal foi detido o seu pai e o seu irmn.
Cando regresou da guerra, estivo preso en San Antn. Fora
directivo do sindicato agrario da CNT de Castro-Laxe (Rutis).
4 Victoriano Veiga Gonzlez: Deputado de Izquierda
Republicana en 1936, pola provincia da Corua, agochou na
sa casa de Vilaboa muller do gobernador civil, Juana
Capdevielle. Fronlle incautados os bens que tia na parro-
quia.
478
4Ramiro Prez Mndez: De Almeiras. Da CNT. denunciado

ao gobernador civil por un vecio da parroquia, Manuel
Lantes Pan, en escrito datado o 27-7-1937, acusndoo de ter
que ver coa queima da igrexa de Almeiras, de capitanear un
grupo que peda as listas dos vecios que an colaborar na
reconstruccin da igrexa de Almeiras, de impedir o seu deses-
combro, e de ser presidente dun centro comunista; xa esti-
vera detido anteriormente por sus antecedentes perniciosos
(Lamela, 2002: 203).
4Emilio Santos Sar: De Almeiras. Da CNT. denunciado ao
gobernador civil por un vecio da parroquia, Manuel Lantes
Pan, en escrito datado o 27-7-1937, acusndoo ter que ver coa
queima da igrexa de Almeiras, de acompaar ao qur capita-
neaba un grupo que peda as listas dos vecios que an cola-
borar na reconstruccin da igrexa de Almeiras, de impedir o
seu desescombro, de ser o secretario dun centro comunista.
Di que traballa na Fbrica de Tabacos (Lamela, 2002: 203).
4Alfredo Iglesias Ramos: De Almeiras. Da CNT. Denunciado
ao gobernador civil por un vecio, Manuel Lantes Pan, o 28-7-
1936. Di que estaba fronte do local-taberna casa de juego
onde se reunan os do centro comunista de Almeiras para
sus fines satnicos (Lamela, 2002: 203).
4Antonio Mourio Meis: Natural de Vilaboa, estivera detido
antes de 1936. Vecio nestes momentos de Almeiras, da CNT.
Denunciado ao gobernador civil por un vecio, Manuel Lantes
Pan, o 28-7-1936, que o acusa de ser acompaante dos que
capitaneaban todo o acontecido logo da queima da igrexa de
Almeiras. Comenta que neste momento soldado e que xa
estivera detido anteriormente por sus antecedentes perni-
ciosos (Lamela, 2002: 203).
4Antonio Blanco Varela: De Almeiras, da C.N.T. Denunciado
1936, en relacin con todo o acontecido logo da queima da
igrexa de Almeiras. Acsao de pistolero e de ter ido sa
casa, ameazndoo cunha pistola, para requisar armas. Di que
parece que est, neste momento, na fronte de guerra (Lamela,
2002: 203).
4Francisco Blanco Varela: De Almeiras, da C.N.T. Denunciado
1936, en relacin cos sucesos da queima da igrexa de Almeiras,
e de que vixiaba a casa do prroco. Di que neste momento est
no Tercio (Lamela, 2002: 203).
4Pedro Vzquez: De Almeiras. Era presidente da sociedade
agraria da C.N.T. Denunciado ao gobernador civil por un
479
vecio, Manuel Lantes Pan, o 28-7-1936, dicindo que acompa-

ara aos gardas de asalto cando foron finca do xeneral
Carrero en busca de armas. Di que follalateiro e que est na
Corua traballando (Lamela, 2002: 203).
4Ricardo Doldn Canedo: De Almeiras, da C.N.T. Denunciado
1936, acusndoo de acompaar aos do grupo comunista en
todo o relacionado cos acontecementos posteriores queima
da igrexa de Almeiras. Di que nestes momentos est de
soldado (Lamela, 2002: 203).
4Paco O Lancheiro: De Vilaboa (Rutis), areeiro de profesin,
estivo perseguido.
4Seor Galn: De Rutis, tamn estivo agochado.
4 Fernndez: vecio de Ssamo, anda que a familia era de
Orro. Viera da Arxentina. Persoa de esquerdas, quixrono
matar, sendo planeado o seu asasinato nunha xuntanza de
falanxistas.
4Clara Veira Ramallal: Non a quixeron como mestra da escola
de Celas (que estaba vacante) porque a sa conducta cristiana
y religiosa non es tan difana como era de desear pues alguna
vez dej de cumplir con prena y muchas con la santificacin
de las fiestas, [e tamn] porque, segn me informan personas
graves y fidedignas, tanto ella como algunos miembros de su
familia fueron votar favor del Frente Popular (AMC,
Instruccin Pblica: Informe de Manuel Andin, crego de
Celas, de novembro de 1936. A Garda Civil de Sigrs, noutro
informe, dica o mesmo).
4 Benito: Da Corveira (Rutis). Tia na horta da sa casa
agochada, dentro dun bid, unha emisora e armas dos fuxidos
no 36. Debido a un chivatazo, foi detido e preso.
4 Ricardo Vzquez Fuentes: Natural de Almeiras, viva en
Sueiro. Foi denunciado pola Falanxe porque dican que lle
prendera lume ao Castromil que apareceu en Sigrs nos
primeiros das do Alzamento, e porque dican que tentara
asaltar a Casa do Concello. Estivo agochado. Agochara nun
castao toda a documentacin da sociedade da UXT de Sueiro.
4Julio de Ra: Tamn de Culleredo, foi acusado do asunto do
Castromil.
4 Enrique Veira Castro (Catrufo): De Ssamo, era do PCE.
Condenado a morte, conmutuselle por cadea perpetua.
Castelo: De Rutis, foi tamn perseguido e pasouno mal.
4Chechulas: De Vilaboa (Rutis), do PCE, fuxido.
4Jos Mara Louzn Martnez: Alcalde de Culleredo na poca
da Fronte Popular, era presidente de Izquierda Republicana
480
do Burgo. Marchara uns anos despois para a Arxentina (Pereira

Martnez, 1996).
4Jos Naya Regueira: Naceu en Vilaboa en 1907, fillo de Jos e
Francisca, albanel e mosasta, solteiro, e domiciliado en
Socorro, 41-1. Era vocal do Sindicato de Albailes La Aurora
Social, da CNT, e militante do PCE. Un informe policial di
que puido morrer en 1937, pero ao parecer conseguiu exiliarse,
nese ano, a Arxentina (Lamela, 1998: 109, 112 e 2002: 24, 44, 46,
79, 184).
4 Jesus Naya Regueira: Segundo os nosos informantes, fora
ferido ao comezo do Movemento nun monte, en Castro
(Vilaboa). Era da familia das Bichas, os Mejutos, todos
comunistas de Rutis), irmn de Jos e Manuel. Conseguiu
fuxir, con outros, nunha lancha gasolineira dende Fonteculler
(Rutis). En alta mar quedaron sen combustible, e cando xa case
tian disposto suicidrense recolleunos un remolcador francs,
que os levou a Francia. Pasara posteriormente Pennsula, na
clandestinidade, estando no maquis, sendo detido e encarce-
rado en Burgos, onde morreu.
4 Manuel Naya Regueira: Foi un dos fundadores do Club
Obrero da Corveira (irmn de Jess e Jos, da familia das
Bichas, os Mejutos, todos comunistas de Rutis) (Pereira
Martnez, 1996). outro dos que, con mis compaeiros,
conseguiu fuxir unha lancha gasolineira dende Fonteculler
(Rutis).
4 Aureliano Mejuto Iglesias: Coecido por Mejuto, domici-
liado en Fonte Culler (Rutis-Culleredo). Nun informe de 2-10-
1937 dise: No dieron resultado satisfactorio todas las averi-
guaciones practicadas para su detencin, hacindosele un
registo en su domicilio que tampoco ha dado resultado;
desapareci de su domicilio en los primeros das de Agosto. El
17-8-1937, fue reclamado por el Comandante Sr. Mauriz por
intentar fugarse a la zona roja. Es persona de ideas muy extre-
mistas. No tiene antecedentes en esta Comisara. Escapou a
Francia, con outros compaeiros, no bou Tiburn, en 1937
(Lamela, 62, 74).
4 Jos Parada Blanco: Natural de Vilaboa (Culleredo). En
agosto de 1939 atopbase no campo de refuxiados de Argels
sur Mer en Francia (Annimo, 1939: 6; AAVV, 2001: biografa
n 1389).
4 Eladio Freire Garca: Naceu na parroquia de Rutis o 19 de
xaneiro de 1902, residindo na Corveira. Coecido como
Andarn ou Lirio. Foi un destacado membro do Partido
Comunista de Espaa. En 1932 fundou, con outros vecios, o
481
Club Obrero, na Corveira, de inspiracin comunista, para

dar clases aos traballadores e labregos, organizar actos cultu-
rais, etc., s cales asistiron moitos vecios de Vilaboa. Asiduo
orador en mitins do P.C.E., algns deles en Vilaboa (xa en 1932)
en 1933 foi candidato por este partido nas eleccins xerais,
obtendo a candidatura comunista, en Culleredo, unha media
de 830 votos, os mis altos de toda a provincia despois da
cidade da Corua. Participou tamn no movemento asociativo
labrego da parroquia, tendo algunhas polmicas cos dirixentes
da C.N.T.; de feito, acabaron, como xa sinalamos, por controlar
a Sociedade Agraria de Castro e Laxe, finalmente expulsada da
Confederacin. Foi tamn vicepresidente do Sindicato de
Albailes y Ayudantes La Aurora Social da CNT coruesa. A
finais de decembro de 1935 vmolo participando nos debates
que a Federacin Local Obreira da Corua celebrou encol das
Alianzas Obreiras. En 1936 participa activamente na campaa
electoral da Fronte Popular, intervindo en varios mitins.
Forma parte da Corporacin Municipal de Culleredo da
Fronte Popular como 1 tenente de alcalde. Neste ano tamn se
legaliza o Radio Comunista Comarcal de Vilaboa, do que foi
nomeado presidente. Durante os das da sublevacin militar,
participou na defensa da cidade coruesa, e tamn estivo en
Vilaboa con Ramn Maseda, e outros, organizando abastece-
mentos aos que combatan nas ras da cidade. Consolidado o
triunfo fascista, estivo primeiramente agochado, conseguindo
fuxir con outros compaeiros de Culleredo e arredores,
segundo nos teen testemuado, nunha barcaza gasolineira,
dende Fonte Culler. En alta mar quedaron sen combustible, e
estaban a piques de morrer cando foron salvados por un barco
francs. Conseguiu pasar ao bando republicano. As, encontr-
molo como secretario de organizacin suplente de
Solidariedade Galega Antifeixista, en Barcelona. Tamn
aparece unha entrevista con el na publicacin Nueva
Galicia, figurando como obreiro da Industria de Guerra, e
publica un artigo, Galicia en Amrica (Pereira Martnez,
2001a). En agosto de 1939 estaba en Argels sur Mer
(Annimo, 1939: 6; AAVV: 2001: biografa n 741). Parece que
logo marchou a Mxico.
4Jess Freire Garca: De Vilaboa, irmn de Eladio. En agosto
de 1939 estaba en Argels sur Mer (Annimo, 1939: AAVV,
2001: biografa n 742).
4Amparo Lpez Jean: Naceu en Vilaboa (Culleredo) o 30 de
outubro de 1885. Trasladada dona Adela, a sa nai, como
mestra a A Corua rao antes en Vilaboa, Amparo acom-
482
paa. E ser unha das primeiras mulleres en cursar o bacha-

relato na Corua. Ademais de acabar os estudios de maxisterio
na Escola Normal da Corua, estudiou tamn canto e piano co
msico corus Jos Baldomir, actuando en festivais benficos.
Fixo estudios de pintura co profesor, e excelente pintor e
gravador, Mximo Ramos, tendo como condiscpulo, entre
outros, a Abelenda. Muller de ideas avanzadas, casara co
xornalista e poltico republicano Csar Alvajar Diguez. Tivo a
parella cinco fillos: Amparo, Ana Mara, Francisco Javier,
Mara Teresa e Agustn, que morreu axia. Politicamente
pertenceu ao Partido Galeguista, no que ingresara o 6 de maio
de 1935, colaborando economicamente nas campaas. Foi a
primeira muller na Corua en militar nesa organizacin pol-
tica, formando parte do seu Comit Local en 1936. Pero o
labor mis importante desenvolveuno na Agrupacin
Republicana Femenina da Corua, fundada o 13 de abril de
1933, da que foi primeiro secretaria e, a partir de finais deste
ano, ata 1936, presidenta. Acompaou ao seu esposo, Csar, a
Soria, cando este ocupou o cargo de gobernador civil a prin-
cipios de 1936, despois do triunfo da Fronte Popular. Durante
a Guerra Civil, logo de vivir en Madrid e en Valencia, foi secre-
taria xeral, en Barcelona, do Grupo de Mulleres Galeguistas, e
vocal do Comit Executivo do Partido Galeguista, que
presida Ramn Surez Picallo, colaborando nos comits de
axuda aos soldados galegos na fronte de batalla, e ocupn-
dose de grupos de nenos, mesmo logo de iniciar o seu exilio
en Francia, separada do seu marido e da sa filla Mara
Teresa, que quedou illada en Barcelona. A parella consigue
reagruparse en Calvados (Francia), traballando nunha
fbrica de toallas. Al conseguen reagruparse coas sas fillas
Mara Teresa e Ana Mara; a outra filla, Amparo, casada co
escritor Arturo Cuadrado, marchara exiliada a Arxentina, e o
fillo, Francisco Javier, estivo agochado na Corua. Coa
ocupacin nazi, a familia trasladados a Vichy e posterior-
mente a Montauban. Dende al partir a sa filla Ana Mara
para tentar sacar de Espaa ao seu irmn; Amparo, moi
avellentada por tanto sufrimento, falecer en Montauban o
12 de novembro de 1942, sendo soterrada, nun primeiro
momento, moi preto da tumba de Manuel Azaa. Mais tarde,
por iniciativa da sa filla Amparo, e polas xestins de
Francisco Javier, o seu fillo, os seus restos trasladronse a
Pars, para repousar xunto cos de Csar Alvajar, no cemiterio
parisino de Bagueu (Pereira Martnez, 1997b, 1998b, 2002a,
2002b, 2003).
483
4Muos: vecio de Rutis, un falanxista, Ruz, pedalle cartos

para que o deixaran tranquilo; como non llos quixo dar, tivo
que fuxir.
4 Francisco Moscoso: Acompaaba a Muos. Pegronlle un
tiro.
4 Fillo de Mejuto, do Burgo: Canteiro de profesin, aparece
mencionado polo topo que redacta o Informe Brandariz,
dicindo que se encontrara con el, e outros, en Carral (Grando,
2001: 112).
4Irmn de Santiago da Bellona: Socio do Ateneo de Rutis,
era brigada do Exrcito. Foi degradado e estivo moitos anos
preso en campos de concentracin, e logo o mandaron a
Alemania.
4Pai de Santiago da Bellona e do anterior: tenente armeiro
de Artillera, foi buscado para ser paseado na Costa do Sal,
pero salvouse e logo estivo na fronte de Asturias.
4 Cuado do falanxista Matilla: era de Castro (Vilaboa). Foi
denunciado por Matilla, que prendeu lume palleira na que
estaba agochado cando o vian buscar, para que o collesen.
4 Gerardo Puente Malalobos: De Celas. Xuz municipal de
Culleredo durante boa parte da II Repblica, e presidente do
comit local da ORGA de Culleredo (el quen proclama a II
Republica) (Pereira Martnez, 1998c). De familia acomodada
(eran chamados os cubanos porque fixeran fortuna na illa),
incautronlle numerosos bens, pero parece que conseguiron
recuperalos. Dise que era masn.
4Manuel Puente Matalobos: De Celas, irmn do anterior. Fora
concelleiro da ORGA nos comezos da II Repblica (Pereira
Martnez, 1998c). Tamn lle incautaron bens, que logo recu-
perou. Parece que era masn. Gerardo e Manuel eran tos do
que foi o recoecido pintor galego Rogelio Puente.
4 Dosinda Veda Bujn: Mestra de Orro, fora da directiva
fundadora do Comit Gallego para la Defensa de la Repblica
Espaola (Pereira Martnez, 1996). Tivo problemas coa corpo-
racin municipal republicana. Foi cesada por dous meses (logo
non contina en Orro), anda que ela, en escrito datado o 26-
12-1936, aparte de comunicarlle a sancin que lle fora imposta,
que pensa cumprir, ofrcese a todo, porque en ningn
momento dej ni dejo de ser sinceramente afecta al Movimiento
Salvador de la Patria, iniciado y dirigido por nuestro glorioso
Ejrcito, ni a la Religin Catlica, que me honro en profesar y
me gusta ensear a los nios.
4Ramiro Tato Aboy: Mestre de Ledoo. Depurado (LVG, 19-3-
1937; Garrido Moreira, 2002: 220-225).
484
4 Leopoldo Castro Quintns: mestre de Almeiras, depurado

definitivamente en outubro de 1937 (Garrido Moreira, 2002:
220-225; AMC, Instruccin Pblica; LVG, 11-2-1937).
4 Francisco Forns Serra: Mestre do Burgo. Membro da loxa
Renacimiento Masnico n 18 da Corua, con nome simblico
Vladimiro, sera detido e multado (Lamela, 2002: 213, 225).
Pertencera anteriormente loxa Lucus n 5 de Lugo (Santos,
1999: 64).
4Manuel Patio Pedreira: Na sesin do 28 de xaneiro de 1937
os concelleiros Manuel Otn e Benito Barbeito piden que sexa
cesado como recadador municipal por haber estado afiliado a
partidos extremistas del Frente Popular como era pblico y
notorio, y contrario por lo tanto por su conducta anterior al
Glorioso Movimiento Nacional, e porque tamn pensaban
que funcionaba mal. A proposta aprobada e acrdase que o
recadador deber presentar as contas. O asunto acabar nos
tribunais, e, en sesin de 9-3-1939, infrmase que o Concello
gaara o contencioso contra el.
4Jess Mejuto Vzquez: Nacido na Corua en 1888, mestre de
profesin, en 1921 instlase de mestre en Celas, procedente de
Carral e, un ano despois, en Ssamo, onde permanecer ata
1931. Pero xa viva no Portdego (Rutis) cando estaba en Carral.
Participou no Congreso Pedagxico de 1936, foi directivo en
varias ocasins da Sociedad Pro-Cultura de Celas e enfron-
touse ao alcalde primorriverista Augusto Seijas, negndose a
participar na Unin Patritica. A comezos de 1931 abando-
nando Ssamo, dirixindo pouco despois, en 1932, o xornal El
Noroeste, rgano do Partido Radical-Socialista. En 1933 mestre
da escola do Asilo municipal da Corua. Membro da
Agrupacin a la Tercera Repblica, destaca nestes anos na pol-
tica provincial, sendo candidato independente a deputado nas
eleccins de 1933, formando parte despois do Partido
Republicano Radical Demcrata, un dos fusionados en Unin
Republicana, da que chegara a ser un dos mximos dirixentes
galegos. Nestas datas, 1935, colabora coa revista santiaguesa
S.E.R. Foi tamn directivo da Liga de los Derechos del Hombre.
Membro da masonera, adoptando o nome simblico de
Voluntad, secretario da loxa coruesa Pensamiento y Accin
n 11. En 1936 desfxose de todos os documentos que podan
comprometer aos compaeiros. Foi depurado do seu posto de
mestre. Conceduselle pasaporte en setembro de 1936, sando
para Cuba, pero durante a Guerra encontrmolo en Madrid,
Valencia e Barcelona, cruzando a fronteira francesa en febreiro
de 1939. Mis tarde regresar, tras moitas peripecias, a Galicia,
485
permanecendo entobado, na Corua, mis de sete anos,

morrendo pouco despois (Pereira Martnez, 1996, 1997a, 1997b,
2002a e 2002b).
4Electo Carballo Matos: Naceu o 5-8-1892 no Portdego (Rutis).
Rexentar unha coecida reloxera na Corua, chegando a
viaxar a Amrica. Presidente da sociedade cultural La Verdad
de Rutis, en 1910. Destacado orador, membro da ORGA, mis
tarde declararase republicano independente. Elixido conce-
lleiro en maio de 1931, en febreiro de 1932 alcalde de
Culleredo, permanecendo no cargo ata marzo de 1936, cando
entra a Corporacin da Fronte Popular. A sa xestin fronte
do Concello de Culleredo foi fructfera, arranxndose camios,
construndose fontes, pozos e lavadoiros, amplindose o
alumeado pblico a varias parroquias, consegundose varias
escolas novas e buscndose mellores locais e dotacins para as
existentes, recuperouse a feira de Peiro, incautouse, para uso
civil, o cemiterio de Rutis, etc. Participou nas primeiras tenta-
tivas de crear unha mancomunidade de concellos, coa Corua
e Oleiros, para industrializar a zona da ra do Burgo. Asistiu
tamn s xuntanzas de concellos galegos pro-Estatuto, anda
que con polmicas intervencins. Durante o seu mandato, o 10
de agosto de 1934 o presidente da Repblica Espaola, Niceto
Alcal-Zamora, foi recibido na Casa Consitorial. Logo do seu
cese como alcalde, dedicouse a sa vida privada. Coa subleva-
cin militar, queimou moita documentacin e libros que
gardaba na casa. Faleceu no Portdego o 18-7-1949.
Os multados
Como veremos nesta primeira aproximacin, outro medio
fundamental de proporcionar recursos econmicos ao Rxime
fascista ademais das suscricins, das que xa falamos sern as
multas: desafectos ao Movemento, non colaborar dunha maneira
acorde posicin social, infraccins de circulacin, por embria-
garse, por blasfemar, por escndalo, por facer bailes sen permiso,
por usar aguilln na vara, por traballar os festivos, por vender pan,
por pechar a deshora, por non colaborar co Plato nico, por
infraccins a Abastos, por non recoller as mltiples insignias
(Auxilio de Invierno, Subsidio de las familias de los comba-
tientes), por non entregar ouro e prata.
Sera moi prolixo facer unha enumeracin de todos os
multados dos que temos referencias. Incluremos tan s aos sancio-
nados por desafectos ao Movemento Nacional. (Os datos estn
tomados de El Ideal Gallego ou ben de La Voz de Galicia, ags onde se
especifica outra fonte).
486
4 14-4-1937: Antonio Fragoso Veira (Sueiro), 2000 pts por

desafecto ao Movemento; Jos Barbeito Ponte (Sueiro), 2000
pts por desafecto ao Movemento; Manuel Presedo Varela
(Sueiro), 500 pts por desafecto ao Movemento (vid. tamn
Pereira Martnez, 1997). Barbeito fora subdelegado civil de
Sueiro na primeira Corporacin franquista anda que, poucos
meses despois, ser cesado (AMC, Libros de Actas, 3-9-1936 e
12-11-1936).
422-4-1937: Jos Garca Ramallo (Rutis), 2000 pts por desafecto
ao Movemento (fora concelleiro de Culleredo coa Fronte
Popular e presidente da sociedade de socorros mutuos La
Esperanza de Rutis); Manuel Candamio Fernndez (Rutis),
1000 pts por desafecto ao Movemento.
4 8-5-1937: Manuel Sabio Gonzlez Chorn, 2500 pts por
desafecto ao Movemento; Manuela Gonzlez, nai do anterior,
2500 pts por desafecta ao Movemento; Manuel Sabio
Gonzlez, 1000 pts por desafecto ao Movemento.
43-6-1937: Daniel Rumbo Pedreira, 500 pts por desafecto ao
Movemento; Jess Parcero Rabual, 250 pts por desafecto ao
Movemento; Ricardo Patio Cacheiro, 150 pts por desafecto ao
Movemento; Horacio Snchez Varela, 150 pts por desafecto ao
Movemento; Celso Fiao Taboada, 150 pts por desafecto ao
Movemento; Dolores Pravio La Pasionaria, 1000 pts por
desafecta ao Movemento; Fernando Santiso Eiroa (parente de
ngel Senra, primeiro alcalde da Corua na II Repblica), 500
pts por desafecto ao Movemento.
4 3-7-1937: Enrique Santos Ferreiro, de Rutis, 50 pts por
desafecto ao Movemento; Florindo Vzquez Chorn, de
Rutis, 100 pts por desafecto ao Movemento; Elvira Lafuente,
de Rutis, 20 pts por desafecta ao Movemento; Maximino Trillo
Castelo, de Rutis, 500 pts por desafecto ao Movemento;
Manuel Lafuente Gmez, de Rutis, 50 pts por desafecto ao
Movemento; Ramn Mosquera Raposo, de Rutis, 100 pts por
desafecto ao Movemento; Eugenio Caridad, de Rutis (fora
presidente do Ateneo de Rutis), 50 pts por desafecto ao
Movemento; Manuel Lafuente, de Rutis, 50 pts por desafecto
ao Movemento; Manuela Lafuente, de Rutis, 50 pts por
desafecta ao Movemento; Horacio Rodrguez Lpez, de Rutis,
25 pts por desafecto ao Movemento; Jacinto Vzquez
Martnez, de Rutis, 25 pts por desafecto ao Movemento;
Antonio Rumbo Cereizo, de Rutis, 500 pts por desafecto ao
Movemento; Juan Barreiro Maana, de Rutis, 25 pts por
desafecto ao Movemento; Manuel Rumbo Regueira, de Rutis,
300 pts por desafecto ao Movemento (fora presidente, en 1923,
487
de La Esperanza, sociedade de socorros mutuos de Rutis);

Antonio Rumbo Veira, de Rutis, 100 pts por desafecto ao
Movemento; Bartolom Garca Bregua, de Rutis, 500 pts por
desafecto ao Movemento; Vicente Ramallo Naya, de Rutis,
250 pts por desafecto ao Movemento; Andrs Braas Barbeito,
de Rutis, 100 pts por desafecto ao Movemento; Ricardo
Muos Gestal, de Rutis, 25 pts por desafecto ao Movemento;
Manuel Blanco Galn, de Rutis, 25 pts por desafecto ao
Movemento; Andrs Candamio Garca, de Rutis, 25 pts por
desafecto ao Movemento; Juan Garca Fernndez, de Rutis,
100 pts por desafecto ao Movemento; Jess Rey Carbn, de
Rutis, 25 pts por desafecto ao Movemento; Manuel Braas
Barbeito, de Rutis, 25 pts por desafecto ao Movemento;
Joaqun Garca Naya, de Rutis, 75 pts por desafecto ao Move-
mento.
4 12-8-1937: Isolino Patio Calvio, de Ssamo, 500 pts por
desafecto ao Movemento; Manuel Faria Campelo, de Celas,
1000 pts por desafecto ao Movemento (vid. tamn Pereira
Martnez, 1997a).
No ano 1943 encontramos unha referencia aos batallones de

trabajadores. As, o 25-3-1943, Manuel Fernndez Garca
(Culleredo) multado pola Fiscala de Taxas con 3000 pts e 3 meses
en batalln de trabajadores por venda de sulfato de cobre a
prezos abusivos.
Outros
42-3-1938: Oficio do alcalde de Culleredo ao negociado de
incautacin, sobre inmobles propiedade de Victorino Veiga,
sito en Rutis (era o deputado de IR) (ARG, GC, L-4914).
43-10-1938: O alcalde contesta escrito de 13 de setembro refe-
rente ao cumprimento do disposto sobre descanso dominical e
das festivos, denunciando como infractores a Juan Maceiras,
Andrs Gmez e outros (ARG, GC, L-4914).
4 5-1-1939: O xefe local de milicias de Culleredo avisa a
Orden Pblico que varios obreiros do ramo da construccin
pensan abandonar o traballo o da 6 para protestar pola supre-
sin da semana de 44 horas. Remtese o informe a Comisara.
431-3-1939: A Garda Civil de Sigrs informa sobre Manuela
Ferro Collazo, de Fonteculler (ARG, GC, L-4914).420-1-1940: O
xefe local de FET remite a O.P. un oficio contestando sobre
traballo nunha obra.
4 23-2-1940: O crego de Almeiras denuncia a varios vecios
por traballar o xoves e venres santo.
488
Algunhas persoas seguiron controladas durante moitos aos.

O Concello tia un Libro de Informes de Conducta no cal figuraban
todos os vecios cunha cualificacin. No do ano 1946, por exemplo,
figura Manuel Candamio Fernndez, 66, labrador, de Rutis (conce-
lleiro na Repblica e preso en sas ocasins) con esta calificacin:
Aunque de ideas tendencia izquierdista, observa buena conducta.
O control das sociedades
As incautacins
Sociedad Agrcola de Rutis (Culleredo): Probablemente da
CNT. Incautronlle a conta corrente, que tia 185,75 pta. (Ministerio
de Xustiza. Comisin Calificadora Administrativa de Bens
Incautados. Data: 11-11-1939: dato facilitado por Dionisio Pereira).
Sociedad Arenera (Burgo): Probablemente da CNT. Conta
Corrente (70,85 pta) Mesma fonte e data.
A clausura dos locais

A mediados de agosto informara a prensa que se decretara a
clausura de centros obreiros, Ateneos, etc., de inspiracin socialista,
comunista, sindicalista, anarquista. Incautarase o material e quei-
maranse os libros perniciosos e pornogrficos. Isto debeulle pasar
ao Ateneo de Rutis, porque, logo dalgn contacto co presidente,
que era Ernesto Santiso Rodrguez (un clebre dirixente libertario
corus que logo de pasara Falanxe) Jorge Bermdez de Castro
remite o 5 de setembro, ao gobernador civil, toda a documentacin
do Ateneo (Pereira Martnez, 2001a).
Informes sobre directivos de asociacins

La Nueva, de Castelo:
430-1-1940: Informe da Garda Civil de Sigrs sobre directivos
da sociedade de gando La Nueva de Castelo. Di que
Inocencio Martnez, Manuel Garca, Santiago Trigo Reboredo,
Manuel lvarez Linares, Miguel Reboredo Pose e Jos
Domnguez foran de esquerdas, pero tian boa conducta.
4 24-1-1941: Outro informe da Garda Civil de Sigrs sobre
directivos desta asociacin La Nueva de Castelo. Todos son
afectos ao Movemento e ningn militara anteriormente (que se
soubese), mesmo dous dos que antes aparecan como de
esquerdas! (ARG, GC, G-2456).
La Unin, de Castelo:
4 23-2-1940: Informe da Garda Civil sobre directivos de La
Unin, de Castelo. Todos afectos ao Movemento e boa
489
conducta; Ramn Lpez Fero calificado de esquerdas, non

interviu no movemento e con boa conducta (ARG, GC, G-
2427).
El Progreso, de Vilaboa:
43-2-1940: Informe da Garda Civil sobre directivos da socie-
dade de gando vacn El Progreso de Vilaboa.
4Arcadio Carro Gestal: Presidente da sociedade. Fu dete-
nido en los primeros das de iniciarse el Glorioso Movimiento
nacional por ser de ideas izquierdistas y crersele complicado
en actuaciones contrarias al mismo, no habindosele podido
comprobar cosa que le perjudicara, fu puesto en libertad a los
pocos das, y actu en partidos de izquierda como simple
socio, asegurndose fu por tener que trabajar en esta capital,
siendo de buena conducta y orden. Veremos mis adiante o
papel que xogou na reconstruccin do PCE en Culleredo no
franquismo.
4 Jos Iglesias Fraga: de esquerdas, anda que nada se sabe
que pudiera perjudicarlo.
4Jess Surez: Tesoureiro da sociedade. Mala conducta, perte-
necin a izquierdas, afecto al nefasto Frente Popular CNT.
4Jos Cotelo: de esquerdas, boa conducta.
Mndase cesar a Surez. As o fai a Directiva (ARG, GC, G-2427).
La Unin, de Sueiro:
423-2-1940: Informe da Garda Civil sobre directivos da socie-
dade de socorros de gando vacn de Sueiro La Unin.
Rogelio Cacheiro Gianzo fora de esquerdas, tia boa conducta
e non se metera en nada no Movemento.
42-1-1941: Informe do Concello sobre directivos de La Unin
de Sueiro. O alcalde de barrio de Sueiro, Manuel Gmez
Rama, asistira xuntanza como delegado da alcalda, manifes-
tando no seu informe que fora elexido secretario ngel
Manteiga, antiguo propagandista de izquierdas y ex-secre-
tario de la Agraria de dicha parroquia de Sueiro.
4 25-3-1942: Informe da Garda Civil sobre directivos de La
Unin de Sueiro.
4Jess Martnez Martnez: de esquerdas, sen actuacin, boa
conducta.
4Rogelio Cacheiro Gianzo: de esquerdas, sen actuacin, boa
conducta.
4 Manuel Reboredo: de esquerdas, sen actuacin, boa
conducta.
490
4 Pedro Garca Candamio: de esquerdas, sen actuacin, boa

conducta.
4 Benito Pan Calvete: de esquerdas, sen actuacin, boa
conducta.
4 Jos Manteiga Garca: de esquerdas, sen actuacin, boa
conducta.
4 Jos Gmez Ventureira: de esquerdas, sen actuacin, boa
conducta.
4Juan Pan Porto: de esquerdas, sen actuacin, boa conducta.
4ngel Martnez Manteiga: de esquerdas, sen actuacin, boa
conducta.
Curiosamente, algns deles eran cualificados como persoas de

dereitas dous anos antes (ARG, GC, G-2758).Pereira Martnez,
1997a: 82-83).
Sociedad de seguros mutuos de ganado vacuno del Burgo y

Temple:
412-3-1941: Informe sobre directivos da sociedade de seguros
mutuos de gando vacn do Burgo e Temple: Rogelio
Fernndez Longueira e Celso Fiao Taboada foran de
esquerdas, pero tian boa conducta, e Antonio Picado Ansede
se dice perteneca a una sociedad izquierdista en Teijeiro, de
donde es natural, en la actualidad pertenece a Falange (AGR,
GC, G-2427).
La Unin Ganadera, de Celas:

4 1943: Informe da Falanxe sobre directivos. Emilio Seijas
An, de 25 anos, cualificado como simpatizante de
esquerdas, sen militar (ARG, G-2758)
Tempos de clandestinidade
A reorganizacin do PCE
Mencionamos anteriormente a existencia dun importante
ncleo comunista en Vilaboa, con ramificacins noutras parroquias
cullerdenses. O seu dirixente mis destacado era Eladio Freire, de
que fixemos antes unha resea biogrfica. Do resto dese grupo,
Arcadio Carro Gestal, vecio da Corveira (Rutis), foi detido nos
primeiros das da sublevacin, pero posto en liberdade. Posterior-
mente, por medo a ser paseado, estivo agochado dous ou tres anos.
Primeiro durma na ra do Burgo, debaixo dunha lancha, e logo
pernoctaba nun cabazo da casa do primeiro alcalde franquista de
Culleredo, Jorge Bermdez de Castro. Nesta poca, sufrir o ataque
491
a tiros duns paseadores un deles era dos Pions de Vilaboa,

falanxistas, salvndose gracias altura da muralla da finca.
O mesmo aconteceulle a Jess Surez Vquez, tamn vecio
da Corveira (Rutis), que estivo agochado con Arcadio Carro e ao
que tamn dispararon. Fora cofundador do Club Obrero da
Corveira (Rutis) e concelleiro de Culleredo coa Fronte Popular.
En el ao 1943 existe un grupo comunista estable na
Corua (ese mesmo ano caeran outros) do que formaban parte
Julio San Isidro, Gervasio Garca, Leonor Marta Mallo, e outros
homes e mulleres. Consiguen afiliar a varias traballadoras da
fbrica de Senra. Logran facerse cunha multicopista e unha
mquina de escribir, que, para desvincular o aparato de propa-
ganda do resto da organizacin, esconden cerca de Vilaboa,
nunha finca dun irmn de Leonor (lvarez, 1990: 70; Santidrin,
2002: 274-275).
Antes da cada de abril de 1947 haba clulas en Vilaboa, San
Pedro, e na fbrica de Armas.
Nesta fbrica, en 1946, crease un grupo do PCE no que militaba
Jos Otero Gonzlez. Con motivo dunhas protestas sobre as vivendas
dos traballadores da empresa, Lisardo Nez Lamas puxo en
contacto a Jos Otero cun asesor laboral, que resultou ser Alejandro
Gama Casalderrey. A partir deste momento organzase unha clula
encargada de sacar armas defectuosas da fbrica, escamotear muni-
cin e proporcionar informacin sobre armamento. En xaneiro de
1947 a polica deu coa clula. Entre finais de 1946 e principios de 1947
caern 56 persoas (Santidrin, 2002: 292; Pereira Martnez, 1998d).
O 30 de xullo de 1947 celbrase un xuzo no saln de actros da
Agrupacin de Sanidad Militar, contra 56 persoas. Destes, eran
vecios de Culleredo, que saibamos, Ramn Seoane Surez
(albanel de profesin, tia 30 anos), Daro Carams Bermdez,
Antonio Naya Regueira, Francisco Andrs Pol Loriga (nacido ca.
1913) Jos Pol Loriga (irmn do anterior), Arcadio Carro Gestal
(todos estes de Vilaboa (Rutis) e Lisardo Nez Lamas, de
Almeiras. Son acusados da organizacin de clulas, de repartir
peridicos clandestinos como Mundo Obrero, El Guerrillero
ou Galicia; de labores de captacin e cotizacin para o PCE e
outras organizacins, de estar en relacin coas partidas de guerri-
lleiros. Infiltrranse na Fbrica de Armas. Os principais acusados
eran Ramn Seoane Surez (secretario sindical), Alejandro Gama
Casalderrey e Rogelio Gonzlez Surez, que formaban o Comit
Provincial do PCE (os dous ltimos eran de Pontevedra). Para estos
tres o fiscal pediu a pena de morte. Rebaixou a peticin de penas,
que fixera anteriormente, para Arcadio Carro, Antonio Naya e Jos
Pol Loriga. O descubrimento destas actividades fixrase pola
492
polica xa a finais de 1946 (Heine, 1982: 185; La Voz de Galicia, 31-7-

1947; Santidrin, 2002: 292).
En notas que nos facilitou Luis Lamela, Francisco Andrs Pol
Loriga sera encausado de novo na 874/49, o 9 de marzo de 1949.
Tan pronto quedou libre, exiliouse a Arxentina.
A esposa de Arcadio Carro sera tamn encarcerada, e rapar-
anlle o pelo ao cero.
Respecto de Ramn Seoane Surez, nun artigo publicado hai
un ano (Alonso Montero, 2002), infrmasenos que, entre as
pertenzas que lle colleron ao ser detido, haba un poema, titulado
Msica de la Tepata cuxa letra, apoiada na msica da clebre
cancin de Jorge Negrete Jalisco, dica, nalgunhas estrofas:
Ay, qu orgullo que tengo de ser guerrillero,

de ser camarada de los guerrilleros,
que estn en el monte y entregan su vida
para liberarnos de la tirana.
Salud, guerrilleros [...]!
Estes nomes coinciden practicamente cos que nos transmitiron

diversos informantes, familiares dalgns dos procesados; s
faltara un irmn de Daro Carams. E unha irm deles, Armona
Carams, marchara aos EEUU, onde sera sindicalista en Nova
Iorque. Al comezara a poer en marcha unha cadea para axudar a
marchar de Culleredo a outras persoas: ela pagoulle a pasaxe a
unha, e esta, logo de chegar a Amrica, tia que facilitarlle os cartos
a outra para tamn poder sar, e as sucesivamente. Un dos que
formou parte desta cadea foi Manuel Abeleira, un simpatizante da
CNT de Vilaboa que fora presidente do equipo de ftbol Celta de
Rutis, e que se instalara en Venezuela. Morrera traxicamente en
1973, coa sa esposa, no clebre accidente de aviacin en Montrove
(Oleiros) cando regresaba definitivamente do pas sudamericano:
s faltaban un par de minutos para que o avin aterrase no aero-
porto cullerdense de Alvedro.
Lisardo Nez Lamas estara preso en Burgos. Recibira,
segundo nos testemuaron familiares del, moitas palizas, e tivo
que deixar a Fbrica de Armas. Exiliarase a Arxentina.
A finais dos anos 40 haber comunistas no Burgo ou en
Alvedro (Santidrin, 2002: 306).
A reorganizacin da CNT
Destacadsimo papel na reorganizacin da CNT non s na
comarca coruesa senn en toda Galicia xogar Fernando Lpez
Mantin. Nacido no Portdego en 1909, ser detido a raz da
493
fuxida do monte de San Pedro (A Corua) en marzo de 1937; era

carpinteiro e estaba solteiro (El Ideal Gallego, 9-3-1937). Foi conde-
nado a 30 anos de prisin (Garca Durn, 2001: 94-96, 114, 119-128).
Cando en febreiro de 1942 vn Corua Manuel Fernndez para
visitar a cenetistas, soubo que se estaba reorganizando o Comit da
Federacin Local da Corua arredor de Fernando Lpez Mantin,
que acababa de sar da cadea xunto con Mario Fernndez
Granell, Francisco Carballo Prez, Manuel Vzquez Sampaio e
outros. Cando regresou Corua, logo de sar en liberdade, Garca
Durn contacta con Fernando, que o convoca para o Comit
Rexional. Este Comit se reorganiza na primeira semana de xuo
de 1943, celebrndose pouco despois un Pleno Rexional. Estes
ncleos cenetistas axudaban a presos e fuxidos (Heine, 1982: 95;
Pereira Gonzlez, 1998: 237-245). Co desmantelamento parcial da
CNT coruesa, en 1945, Fernando Lpez Mantin, membro do
Comit Rexional, que mesmo se ocupa de misins con relacin co
Comit Nacional, e a casa do cal vixa a polica, ten que fuxir, o
mesmo que fai Garca Durn, porque deran os seus nomes policia
dicindo que eran os responsables da organizacin da CNT. Hai
unha requisitoria publicada no BOP da provincia da Corua do 24-
11-1945 no que o buscan a el e a Juan Garca Durn (Heine, 1982:
143). Fernando Lpez Mantin exiliarase a Australia; Garca
Durn permanecera agochado varios meses nunha casa labrega na
parroquia cullerdense de Celas de Peiro; logo de posteriores vicisi-
tudes, acabar tamn en Australia onde, a comezos dos 50, se
rencontra con Lpez Mantin. (Garca Durn, 2001: 12).
Algns apuntamentos sobre Culleredo e a Guerrilla

1945: Manuel Ramiro Souto: Naceu en Ombre (Almeiras) en
1925. Era albanel de profesin. En 1945 pertenca ao grupo voante
A da IV Agrupacin do Exrcito Guerrilleiro, que actuaba nas
Marias. Tian unha base en San Pedro de Ns, indo cara igrexa
(Heine, 1982: 127; Serrano, 2002: 159).
Luis Lamela facilitounos unha notas que nos informan que, o 2
de xuo de 1952, cando descansaban nunha casa coecida como
de Lino, no lugar de Igrexa-Visantoa, merc a unha confidencia
recibida a Garda Civil de Ordes, ao mando do brigada-comandante
Gerardo Lobeira Gonzlez, con forzas do destacamento de Vizoo,
cercou, de madrugada, a Manuel, ao que alcumaban Souto, que
estaba acompaado doutros dous guerrilleiros, Jos Galn Nez,
alcumado Dereito e Miguel, e Juan Couto Sanjurjo. Os tres
guerrilleiros estaban refuxiados nunhas cortes situadas na parte
posterior da vivenda. Rodeada a casa, e tapadas todas as posibles
sadas, foron conminados a rendrense, sen recibiren resposta.
494
Entn, a Garda Civil lanzoulles unha bomba de man, momento no

cal os guerrilleiros abriron fogo, sendo respondido polos gardas.
De novo os guerrilleiros tentan unha fuxida, de novo reptese o
tiroteo, de novo se lles pide que se entreguen, pero ningun
resposta. Pouco despois presntanse dous familiares de Juan
Couto, aos que a Garda Civil mandara vir, para parlamentar.
Despois dun breve dilogo, entrgase Couto. Pouco despois,
comprbase que Ramiro Souto e Jos Galn xacan mortos a conse-
cuencia das feridas de metralla e balas. Ramiro Souto portaba unha
pistola Star calibre 9 mm n 93765, con catro balas no cargador,
outra pistola Francery Patent, calibre 7, 65 mm e sete balas no
cargador, unha bolsa con oito cartuchos desta pistola e 33 da de 9
mm, varias fotografas de dirixentes marxistas e obxectos de aseo
persoal.
Este grupo levaba actuando pola zona dende comezos de
1946.
1947, xaneiro: Nunha ciada da Garda Civil en Vilaboa
(Culleredo), un guerrilleiro resulta morto e outro ferido (Miz,
1988: 265). Non encontramos na prensa ningunha referencia a este
episodio.
1948: Un dos que axudaban aos guerrilleiros nas zonas rurais
era o prroco de Santiago de Castelo. Estaba en contacto con
Ramn Ponte, irmn do xa desaparecido nese momento Manuel
Ponte Pedreira. Foi detido (El Ideal Gallego, 5-11-1948; Heine, 1982:
142).
1948: Rosendo Sar: De Almeiras, incorprase nesta ano
guerrilla, ao destacamento Manuel Bello. Crase que o matara a
Garda Civil en 1951 (Miz, 1998: 183), logo de que un vecio de
Mande de Bascoi informase do lugar onde se agochaba, enfermo;
Foucellas comenta nas sas declaracins que, estando ceando na
casa dun vecio de Mande de Bascoi, Antonio Snchez, Rosendo
Sar encontrbase enfermo, e o fillo do citado Antonio, Manuel,
cunha manta que lle facilitaron, levou a Rosendo a un monte para
agochalo, e ao cal lle levaran comida nos dous das que pensaba
estar al. Denunciado Garda Civil, parece que Rosendo foi
avisado; cando Foucellas e o mencionado Manuel foron ao
monte para ver de encontralo, non apareceu (Lamela, 1993: 148-
149). Unha testemua que o coeceu, familiar de guerrilleiros,
pensa que debeu entregarse, e anda o visitou en Almeiras
(Culleredo) a principios dos anos 80.
A finais de 1948, como vimos, aparece formando parte do
grupo capitaneado por Riqueche, e citado por Foucellas
como un dos guerrilleiros que acompaan ao anterior, e a el
mesmo, a Paderne, a casa de Antonio Daz Novo, para esixirlle a
495
entrega de 60.000 pts. Ante a afirmacin de Daz de que non

dispua do dieiro, Riqueche ordena que aforquen ao mencio-
nado Daz e a Manuel Vidal Maceiras, que se vira obrigado a acom-
paar aos guerrilleiros ata a casa de Daz. Foucellas manifestar
en 1952 que os salvou, por consideralos inocentes, disparando
contra as cordas (Lamela, 1993: 120-121). Tamn menciona
Foucellas que soubera por Riqueche, Rosendo e outros guerri-
lleiros que lle fora imposta unha multa de 100.000 pts ao vecio de
Betanzos Manuel Vicara que parece que vendeu un monte de
pinos para pagar a multa, e, nunha entrevista que mantivo persoal-
mente con Riqueche, Rosendo e outros, pagou 30.000 pts. Tamn
declara Foucellas que lle comentara Riqueche que a un tal
Manuel Nez Corts, Jernimo de Souto, lle impuxeran unha
multa de 50.000 pts, e que o citado Manuel Nez entrou a
Riqueche, Rosendo e outros guerrilleiros entre catro e cinco mil
pesetas, facndose logo varias entregas (Lamela, 1993: 149).
Obviamente, se Rosendo Sar formaba parte do grupo de
Riqueche participara no resto das sas accins.
18-10-1948: Cae en Tarro (Culleredo) o guerrilleiro Manuel
Pose Naya, natural e vecio de Toroo (Culleredo). Foi nunha
ciada da Garda Civil; vian de recoller unha multa (Heine, 1982:
239). Ao parecer, o da 13 de outubro, nunha accin, conseguiron
6000 pts, pero, como queran mis, quedaron para outro da para
recoller o resto. Informada a Garda Civil, preparou unha ciada. O
da 18 un guerrilleiro foi recoller o que faltaba (50000 pts). Houbo
un tiroteo e morreu Manuel. Ocupuselle unha pistola calibre 7,65
(El Ideal Gallego, 20-10-1948).
3-3-1950: Cae en Ledoo (Culleredo) Andrs Varela Rumbo
(Heine, 1982: 247).
De testemuas orais, tomamos os seguintes datos:

4En Vilaboa, os falanxistas Rogelio Braas e outro alcumado
Carilla, que era msico, colleron a un guerrilleiro.
4Manteiga, alcumado O Faballn, da Laxe (Rutis). Dise que
estivo na guerrilla. Os guerrilleiros agochbanse nunha casa
no Portdego (Rutis) xa desaparecida; unha vivenda grande
que estaba ao lado de onde radicou o bar do equipo de ftbol
hai uns anos. Con el tamn estaba outro guerrilleiro da parro-
quia, de nome Aurelio Blanco. Tamn outro dos irmns Naya
(probablemente Antonio) andaba agochado, colaborando coa
guerrilla. Estivo preso. Estaba moi relacionado cun coman-
dante do exrcito que fuxira do castillo (de San Antn?) e
que preparaba propaganda na imprenta de Artillera; este
militar fuxira, xunto co Faballn, e con Aurelio, pola baha.
496
Outros informantes din que tamn tian agochadas armas no

faiado da rectoral de Rutis.
4En Celas de Peiro mataron a un guerilleiro e o enterraron no
monte cun cartel que dica por traidor.
4Manuel Riobo, vecio de Almeiras, foi acusado de axudar
guerrilla, e fuxiu, residindo na Arxentina. Anos mis tarde
regresara.
4 Haba xente de Celas que dican que eran do Foucellas,
roubando ou pedindo dieiro, que haba que deixar nun lugar
estipulado. Roubronlle a Gumersindo, de Orro e a Lamelas,
de Celas, entre outros.
4Un home de San Pedro de Ns, casado en Alvedro (Cullere-
do), foi guerrilleiro e o mataron.
Fontes bibliogrgicas
ARQUIVO DO REINO DE GALICIA (A CORUA)

Fondo Goberno Civil da Corua: L-4914, L- 4964, L-5099, L-
5124, G-2156, G-2496, G-2557, G-2872, G-3641.
ARQUIVO MUNICIPAL DE CULLEREDO.
Libros de Actas das sesins da Corporacin Municipal (1931-1939)
Instruccin Pblica.
REXISTRO CIVIL DE CULLEREDO.

Libros de Defuncins.
BIBLIOTECA DE ESTUDIOS LOCAIS DA CORUA.

La Voz de Galicia (1931-1936)
BIBLIOTECA MIGUEL GONZLEZ GARCS DE CULLEREDO.

La Voz de Galicia (1936-1949)
El Ideal Gallego (1936-1949)
Entrevistas persoais con testemuas da poca e familiares de

represaliados.
Bibliografa
AAVV (1997). Nueva Galicia, ed. facs., Edicins do Castro, Sada.

AAVV (2001): O Exilio Galego, Consello da Cultura Galega,
edicin en Cd-rom.
ALONSO MONTERO, XESS (2002): Jorge Negrete coa guerrilla
galega, La Voz de Galicia, 2-10-2002.
LVAREZ, SANTIAGO (1990): Memorias, III, Ed. do Castro, Sada.
497
ANNIMO (1939): Lista de Refugiados: La Corua, Galicia,

XVII: 635 (12-8-1939).
FERNNDEZ SANTANDER, CARLOS (2000): Alzamiento y Guerra
Civil en Galicia (1936-1939), 2 vols., Edicins do Castro, Sada.
GARCA DURN, JUAN (2001): Pola liberdade. A loita antifranquista
de Lus Costa, A Nosa Terra, Vigo.
GARRIDO MOREIRA, EMILIO (2002): Vctor Fraiz. Vida e asasinato
dun mestre exemplar, Fundacin Luis Tilve, A Corua.
GRANDO SEOANE, EMILIO (2001): Vixiancia e represin na Galicia
da Guerra Civil. O Informe Brandariz (A Corua, 1937), Edicins do
Castro, Sada.
HEINE, HARMUT (1982): A guerrilla antifranquista en Galicia, 2
ed., Xerais, Vigo.
LAMELA GARCA, LUIS (1993): Foucellas. El riguroso relato de una
lucha antifranquista (1936-1952), 4 ed., Edicins do Castro, Sada.
LAMELA GARCA, LUIS (1998): Estampas de injusticia. La guerra
civil del 36 en A Corua y los documentos originados en la represin,
Edicins do Castro, Sada.
LAMELA GARCA, LUIS (2002): A Corua, 1936. Memoria convulsa
de una represin, Edicins do Castro, Sada.
MIZ VZQUEZ, BERNARDO (1988): Galicia na Segunda Repblica e
baixo o franquismo, Edicins Xerais, Vigo.
PEREIRA GONZLEZ, DIONISIO (1998): Sindicalistas e rebeldes, A
Nosa Terra, Vigo.
P EREIRA M ARTNEZ , C ARLOS (1996): O asociacionismo en
Culleredo na II Repblica, Anuario Brigantino, 19, Betanzos.
PEREIRA MARTNEZ, CARLOS (1997a): Historia das parroquias de
Ssamo e Sueiro, A Corua.
PEREIRA MARTNEZ, CARLOS (1997b): A oposicin ao Estatuto
de Autonoma na Corua da II Repblica: a Agrupacin A la
Tercera Repblica, Anuario Brigantino, 20.
PEREIRA MARTNEZ, CARLOS (1998a): O que fixeron en Galicia.
1936, A Nosa Terra, Vigo.
PEREIRA MARTNEZ, CARLOS (1998b): Mulleres e Repblica.
Aproximacin ao asociacionismo progresista femenino na Corua
da II Repblica, Anuario Brigantino, 21.
PEREIRA MARTNEZ, CARLOS (1998c): A proclamacin da II
Repblica en Culleredo, Esculca, 5, pp: 92-97.
PEREIRA MARTNEZ, CARLOS (1998d): Fbrica de Armas de A
Corua. Seis dcadas de historia, Empresa Nacional Santa Brbara-
Concello da Corua, A Corua.
PEREIRA MARTNEZ, CARLOS (2001a): A Cultura en Culleredo na II
Repblica: o Ateneo de la Villa de Rutis, Ateneo Libertario Ricardo
Mella, Santiago.
498
PEREIRA MARTNEZ, CARLOS (2001b): Manuel Lastres Abente, un

alcalde republicano de Culleredo, Revista das festas de Vilaboa, Vilaboa.
PEREIRA MARTNEZ, CARLOS (2002a): Miradoiro da Ra. Artigos en
El Metropolitano e El Entorno Metropolitano, ed. autor. A Corua.
PEREIRA MARTNEZ, CARLOS (2002b): Csar Alvajar Diguez e o
republicanismo galego en Europa, Anuario Brigantino, 25.
PEREIRA MARTNEZ, CARLOS (2003): Amparo Lpez Jean, unha
ilustre cullerdense, Esculca, 10.
P EREIRA M ARTNEZ , C ARLOS E A NA R OMERO M ASI (2003):
Germinal. Centro de Estudios Sociais. Cultura Obreira na Corua (1902-
1936), Briga Edicins, Betanzos.
SANTIDRIN ARIAS, VCTOR MANUEL (2002): Historia do PCE en
Galicia (1920-1968), Edicins do Castro, Sada.
SANTOS ALFONSO, ALFONSO (1999): La sublevacin militar de 1936
en Lugo, Edicins do Castro, Sada.
SERRANO, SECUNDINO: Maquis. Historia de la guerrilla antifran-
quista, Ediciones Temas de Hoy, Barcelona, 2002: 159).
499

Actas I Congreso Memoria Historica Naron 2003 22

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Actas I Congreso Memoria Historica Naron 2003 22

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

A represin

Actas dos traballos presentados ao

Reservados todos os dereitos desta edicin para

1 edicin: maio 2005

Deseo e maquetacin: Edicins Embora

Carlos Pereira Martnez

Panormica de Culleredo na II Repblica

Os partidos polticos e o asociacionismo

Con persoas de filiacin diversa teramos La Mutua Cam-

Os sucesos de xullo de 1936

Respecto aos acontecemento de xullo de 1936, a prensa

noutra casa, esnaquizando varias habitacins, anda que non

Jos del Moral Sanjurjo (deputado das dereitas, asasinado en

ficio do alcalde e secretario. Argumentan que non se cumpriran

Culleredo parece que personas influyentes en el municipio cuyos

levantando su mano, ha hecho objeto de una agresin a dos cama-

Rexistro Civil de Culleredo

mennxea, enterro en Almeiras. Quizais sexa esta persoa a que

TOTAL: 7-8 mortes.

Outras mortes violentas que aparecen no Rexistro Civil de

Ssamo, labrego, casado con Carmen Mndez Mario e con 7

Rexistro Civil da Corua

429-4-1937: Manuel Bestilleiro Galn: 29 anos. Pasado polas

Rexistro Civil de Carral:

mesmo. Pode ser, logo, un dos descoecidos aparecidos en

Outros asasinados segundo diversas testemuas:

taberna aparece mencionada, como lugar de contactos, no

TOTAL: 14 mortes. Total parcial: 42 mortes

Soldados cullerdenses do exrcito franquista mortos durante a

Nez; Ignacio Rodrguez Garca; Ricardo Gonzlez Barbeito;

TOTAL PARCIAL: 69 mortos.

Fusilados ou paseados con relacin con Culleredo:

Fuxidos, agochados, perseguidos, presos, exilados

Manteiga, ainda que non sei se eran tamn de Culleredo. En

4 Manuel Vzquez Gonzlez: Foi declarado prfugo o 25-2-

4Fernando Barbeito O Piollo: De Ssamo-Sueiro, foi perse-

4Ramiro Prez Mndez: De Almeiras. Da CNT. denunciado

vecio, Manuel Lantes Pan, o 28-7-1936, dicindo que acompa-

do Burgo. Marchara uns anos despois para a Arxentina (Pereira

Club Obrero, na Corveira, de inspiracin comunista, para

paa. E ser unha das primeiras mulleres en cursar o bacha-

4Muos: vecio de Rutis, un falanxista, Ruz, pedalle cartos

4 Leopoldo Castro Quintns: mestre de Almeiras, depurado

permanecendo entobado, na Corua, mis de sete anos,

4 14-4-1937: Antonio Fragoso Veira (Sueiro), 2000 pts por

de La Esperanza, sociedade de socorros mutuos de Rutis);

No ano 1943 encontramos unha referencia aos batallones de

Algunhas persoas seguiron controladas durante moitos aos.

O control das sociedades

A clausura dos locais

Informes sobre directivos de asociacins

conducta; Ramn Lpez Fero calificado de esquerdas, non

Mndase cesar a Surez. As o fai a Directiva (ARG, GC, G-2427).

4 Pedro Garca Candamio: de esquerdas, sen actuacin, boa

Curiosamente, algns deles eran cualificados como persoas de

Sociedad de seguros mutuos de ganado vacuno del Burgo y

La Unin Ganadera, de Celas:

a tiros duns paseadores un deles era dos Pions de Vilaboa,

polica xa a finais de 1946 (Heine, 1982: 185; La Voz de Galicia, 31-7-

Ay, qu orgullo que tengo de ser guerrillero,

Estes nomes coinciden practicamente cos que nos transmitiron

fuxida do monte de San Pedro (A Corua) en marzo de 1937; era

Algns apuntamentos sobre Culleredo e a Guerrilla