Nguyn Phc Nguyn: v cha ca nhng

k cng m ci u th k XVII
GS. TS Nguyn Quang Ngc*

Nguyn Phc Nguyn l con th 6 ca cha Nguyn Hong, sinh nm Qu

Hi (1663), sau khi Nguyn Hong vo trn th Thun Ho c 5 nm. L
ngi i din cho xu th pht trin ca t nc, Nguyn Hong quyt ch vo Nam
dng nghip vi hng lot nhng d nh ln lao. ng ton tm, ton chm lo pht
trin kinh t, tng cng tim lc v mi mt, chun b nhng buc i xa hn cho
cc th h con chu. L Qu n, ngi ng trn lp trng ca h Trnh cng
khng th khng ca ngi: oan qun cng c uy lc, xt k nghim minh, khng ai
dm la di chnh s khoan ha, vic g cng thng lm n cho dn, php tc
cng bng, nghim gi qun s c k lut, cm chp k hung bo. Qun dn hai x
u mn yu knh phc; thay i phong tc xu, ai ai cng cm n v mn c. Ch
khng c hai gi, trong dn gian khng c trm cp, m khng phi ng cng;
thuyn ngoi quc n bun bn, vic giao dch phn minh, ai cng c gng, ton
ci nhn dn an c lc nghip. Hng nm np thu m gip vic qun, vic nc,
triu nh cng c nh 1. Trong s cc con trai ca Nguyn Hong, ngi con u
l H, con th hai l Hn, con th ba l Thnh, con th t l Din u mt sm;
ngi con th nm l Hi th phi gi li trn t Bc lm con tin, ch cn mt mnh
Nguyn Phc Nguyn l ngi c kh nng v iu kin k nghip cha. Tui nh
Nguyn Phc Nguyn t ra l bc thng minh, ti tr hn ngi. Ln ln ng cng
bc l ti nng kit xut ngy thng cng cc tng bn lun vic binh, tnh ton
c nhiu vic ng. Thi T bit c th trao ph nghip ln, vn ti 2. Nguyn
Phc Nguyn khng ph lng tin ca cha, thc hin y v trn vn tt c
nhng g m ngi cha - cha Nguyn Hong trng i v y thc.

1. Xy dng mt vng triu c lp, thot ly hn

s l thuc vi triu nh vua L cha Trnh
y l mc tiu s mt ca Nguyn Hong khi quyt nh vo Nam dng
nghip. Tuy nhin do iu kin v hon cnh lc , ng phi ht sc kn o
trnh mi s hoi nghi ca cha Trnh. Trn danh ngha v c trong thc t, Nguyn

*
Vin Vit Nam hc v Khoa hc Pht trin.
1
L Qu n: Ton tp (Ph Bin tp lc), T.1, Bn dch Nxb KHXH, H Ni, 1977, tr 50.
2
Quc s qun triu Nguyn: i Nam thc lc, T.1, Bn dch Nxb Gio dc, H Ni, 2002, tr
38.

137
Hong vn phi gi quan h l thuc vi chnh quyn L - Trnh, vn lm tng tin
phong ca Nam Triu i nh dp cc d ng ca nh Mc Sn Nam, Hi Dng,
Sn Ty, Thi Nguyn Cui nm 1600, sau khi quyt nh tr v hn Thun
Ho, y mnh xy dng chnh quyn c lp v khng ngh n vic quay tr v
yt kin vua L na, Nguyn Hong vn phi gi quan h ho hiu vi chnh quyn
L - Trnh, hng nm vn phi np thu m v xin kt ngha thng gia vi Trnh
Tng. S nghip xy dng mt vng triu c lp ca Nguyn Hong tuy c c
s bc u nhng vn cn ht sc mong manh. y chnh l iu ng trn tr nht
v cng l s u thc cao nht cho Nguyn Phc Nguyn trc lc qua i. Sch i
Nam thc lc Tin bin chp: Cha yu mt, triu hong t th su v thn thn
n trc n trc ging, bo thn thn rng: Ta vi cc ng cng nhau cam kh
lu, mun dng ln nghip ln. Nay ta gnh nng li cho con ta, cc ng nn
cng lng gip , cho thnh cng nghip. Ri cha cm tay hong t th su dn
bo rng: Lm con phi hiu, lm ti phi trung; anh em trc ht phi thn yu
nhau. My m gi c li dn th ta khng n hn g. Li ni: t Thun
Qung pha Bc c ni Ngang [Honh Sn] v sng Gianh [Linh Giang] him tr,
pha nam ni Hi Vn v ni Bia [Thch Bi Sn] vng bn. Ni sn vng st,
bin c c mui, tht l t dng v ca ngi anh hng. Nu bit dy dn luyn
binh chng chi vi h Trnh th xy dng c nghip mun i. V bng th lc
khng ch c, th c gi vng t ai ch c hi, ch ng b qua li dn ca
ta 1.
Thc hin Di chc ca ngi cha, Nguyn Phc Nguyn tng bc ly khai
hn vi triu nh L - Trnh, khng chu np thu, khng v chu triu nh v nh
bi cuc tn cng quy m ln ca Trnh Trng vo nm 1627, m u cho cuc
chin tranh Trnh - Nguyn ko di 45 nm (t nm 1627 n nm 1672) vi 7 chin
dch quy m ln (trong c 6 cuc qun Trnh ch ng tn cng vo a phn ca
cha Nguyn). V hnh thc th y l cuc ni chin c lit, ko di v khng phn
thng bi, nhng nu xt theo mc ch ca cuc chin tranh th tht bi li thuc v
chnh quyn L - Trnh. Lu nay c nhiu cch nh gi khc nhau v cuc ni chin
Trnh - Nguyn. ng nhin cuc chin tranh tiu hu sc ngi, sc ca, trit
ph ng rung xm lng v dn n chia ct t ai thng nht ca quc gia i
Vit th ai cng nhn thy r. Chng ta khng thanh minh, khng bao bin cho cc
cuc chin tranh, nht l cc cuc ni chin huynh tng tn, nhng chng ta
cng khng nh ng cc bn tham chin. Hy vng ri y cuc ni chin Trnh -
Nguyn s c nghin cu y v k lng hn, chng ta s c nhng nh gi
khch quan v chnh xc v n, nhng trong iu kin ca t liu ngy nay, di ci
nhn ton din v xu th ang ln ca vng triu cha Nguyn, chng ti tin rng
nhn nh sau y ca GS.TSKH V Minh Giang l c sc thuyt phc: C th ni
vic Nguyn Phc Nguyn tm mi cch tch Thun Qung ra khi s kim sot ca
1
Quc s qun triu Nguyn: i Nam thc lc, T.1, Bn dch dn, tr 37.

138
chnh quyn L - Trnh khng phi ch l hnh ng ct c phong kin n thun v
li ch ca dng h Nguyn. N cn phn nh mt c nguyn mun thc thi nhng
chnh sch cai tr khc vi ng li chnh tr ca ng Ngoi lc ang theo xu
hng hoi c rp khun thi L s, km hm s pht trin ca x hi. V mt khch
quan vic lm ca Phc Nguyn c li cho xu th pht trin ca lch s dn tc 1.
Nm 1613 c ln ngi cha th ngay nm sau, nm 1614, Nguyn Phc
Nguyn quyt nh bi b ty, Tha ty, Hin ty theo thit ch qun s ca h
thng chnh quyn nh L. Ti Chnh dinh, ng t ra ty X sai (coi vic vn n t
tng, do tri v K lc gi), Tng thn li (coi vic trng thu tin thc, pht
lng cho qun cc o, do Cai b gi) v Lnh s (coi vic t t, l tit v chi cp
lng cho qun i Chnh dinh, do Nha u gi). Bn cnh cn cc ty Ni Lnh s
kim coi cc th thu, T Lnh s v Hu Lnh s chia nhau thu tin sai d hai x
v np Ni ph. Ti cc dinh ngoi, tu theo tng ni, c ni Nguyn Phc
Nguyn ch t mt ty Lnh s, nhng cng c ni t hai ty X sai v Tng thn
li, c ni kim t hai ty X sai v Lnh s trng coi vic t tng ca qun dn,
s sch inh in v trng thu thu rung.
u nm sau, nm 1615, cc quy ch mi v chc trch v quyn hn ca cc
ph, huyn c ban hnh. Theo quy ch ny th Tri ph, Tri huyn gi vic t tng;
cc thuc vin: li, Thng li chuyn vic tra khm, Hun o, L sinh chuyn
vic t t... Nm 1620, Nguyn Phc Nguyn ly l do cha Trnh v c gy chin
quyt nh chm dt hon ton vic np cng thu cho chnh quyn L - Trnh.
Nm 1630, cha Nguyn Phc Nguyn lm theo k ca o Duy T tr li sc
ca cha Trnh Trng2. y khng ch l s khng nh dt khot chnh quyn cha
Nguyn pha Nam l chnh quyn c lp, ct t hn mi quan h l thuc vi
chnh quyn L - Trnh pha Bc, m cn nh du qu trnh chuyn i cn bn t
mt chnh quyn a phng, mang nng tnh cht qun s ca nh L - Trnh sang
mt chnh quyn dn s ca cha Nguyn. c bit trong quan h i ngoi cha
Nguyn Phc Nguyn l v cha Nguyn u tin t xng l An Nam Quc Vng,
quan h vi cc nc trong t th ca mt quc gia c lp c ch quyn. GS
Kawamoto Kuniye cho rng iu ny biu l nhn thc quc t ca cha
Nguyn trc thi i mi 3.

1
V Minh Giang: o Duy T chn Nguyn Phc Nguyn ph gip, trong o Duy T
(1572-1634) Thn th v s nghip, Thanh Ha, 1993, tr 153.
2
Quc s qun triu Nguyn: i Nam thc lc, T.1, Bn dch dn, tr 45- 46.
3
GS Kawamoto Kunye: Nhn thc quc t ca cha Nguyn Qung Nam trong th c Hi
An, Nxb KHXH, H, 1991, tr 178. Trong bi vit ny tc gi cn c theo sch Ngoi phin
thng th xc nh i cha Nguyn Hong cn ghi hiu mi ln khc nhau, khng thng nht,
nhng t i cha Nguyn Phc Nguyn tr i u t xng l An Nam Quc Vng pht
trin h thng ngoi giao vi cc nc, trong c Nht Bn.

139
 Ci cch hnh chnh ca Nguyn Phc Nguyn l ci cch c ngha then
cht, t c s cho nhng bc tin xa hn v vng chc hn ca triu nh cha
Nguyn ni ring v t nc ni chung.

2. M rng quan h giao thng vi nc ngoi,

thc y kinh t hng ho trong nc, xy
dng Hi An thnh thng cng quc t phn
thnh
Nm 1602, cha Nguyn Hong c mt quyt nh ht sc sng sut l giao
cho Nguyn Phc Nguyn lm trn th dinh Qung Nam, mt vng t tt, dn
ng, sn vt giu c v gi v tr yt hu ca min Thun Qung 1. Bi cnh
chnh tr - kinh t th gii v khu vc giai on cui th k XVI u th k XVII
to thm nhiu iu kin thun li c th khai thc v nh thc ngun lc trong
nc. Cha Nguyn Phc Nguyn trong thc t phi c coi l ngi Vit Nam u
tin thc s thnh cng trong chin lc m rng quan h giao thng vi nc
ngoi v thc y kinh t hng ha v th trong nc pht trin ln mt trnh
mi.
Trong s cc nc phng ng, Nguyn Phc Nguyn c bit quan tm
n Nht Bn. ng khng ch ch ng xc tin quan h giao thng vi t cch
chnh thc ca v ng u nh nc An Nam (An Nam Quc Vng), to mi iu
kin thun li cho thng nhn n sinh sng, bun bn Hi An, m cn cho con
gi yu qu ca mnh sang lm du mt gia nh thng nhn Nht Bn Nagasaki
tht cht hn na quan h vi gii i thng Nht. Ngi con r ca Nguyn
Phc Nguyn l Araki Sotaro vn thuc dng di samurai Kumamoto i thuyn
mang c hiu ca cng ty ng n H Lan VOC n cp cng Hi An vo nm
1619. Theo sch Ngoi phin thng th (quyn 13, tr 87-88) th cng ng vo nm
cha Nguyn Phc Nguyn quyt nh g con gi ca mnh cho nh li bun
Nht Bn ti ba ny. t lu sau c theo ngi chng Nht Bn v nh c
Nagasaki. C cng cha h Nguyn c cuc sng tht s hnh phc, c cng
chng, li nhiu du n tt p trn t Nht Bn2.
T nm 1593 Mc ph Toyotomi bt u thi hnh chnh sch Chu n thuyn
(Shuinsen) cp giy php cho thuyn bun m rng quan h thng thng vi cc
nc ng Nam . Nguyn Phc Nguyn cho m rng thng cng Hi An tr
thnh thng cng chnh khng ch ca ng Trong m trn ton khu vc tng

1
Quc s qun triu Nguyn: i Nam thc lc, T.1, Bn dch dn, tr 35- 36.
2
Tham kho Nguyn Quang Ngc: V quan h giao thng Nht Vit u th k XVII qua
cng Nagasaki trong K yu Nghin cu Vn ho quc t ca i hc n Chiu Ho s 9, nm
2003, tr 111-115. Ti Nagasaki n nay vn cn du tch khu nh , di tch m v chng Araki,
bia , gng ng (l ca hi mn ca cng cha), phong tc cng gi v nht l l hi rc
cng cha hng nm vn c t chc vo ma thu ti khu Motoshikkui.

140
ng vi Vit Nam v ng Nam hin nay, n nhiu nht s thuyn bun Nht
Bn c cp giy php chnh thc. Theo nghin cu ca GS Iwao Seiichi th t nm
1604 cho n nm 1634 (tng ng vi thi k Nguyn Phc Nguyn c giao l
Trn th dinh Qung Nam (1602) v ln ngi Cha (1613-1635)), Mc ph cp
331 giy php n 19 cng thuc khu vc ng Nam (bnh qun 1 cng l 17,42
giy php) v 130 giy php n 6 cng thuc khu vc tng ng vi Vit Nam
hin nay (bnh qun 1 cng l 14,33 giy php). Ring cng Hi An c 86 thuyn
c cp giy php (chim 25,98% s giy php cp cho ton b khu vc ng Nam
, gp gn 5 ln t s bnh qun chung cho khu vc v chim 66,15% s giy php
cp cho ton b khu vc Vit Nam, gp 6 ln t s bnh qun chung cho Vit Nam) 1.
Bn cnh thuyn bun Nht Bn, thuyn bun Trung Quc, ng Nam v
nht l thuyn bun phng Ty cng cp bn Hi An ngy mt nhiu hn v
thng xuyn hn. Christoforo Borri nhn xt: Cha ng Trong [Cha Nguyn
Phc Nguyn] khng ng ca trc mt quc gia no, ngi cho t do v m ca
cho tt c ngi ngoi quc, ngi H Lan cng ti nh nhng ngi khc, cng vi
tu ch rt nhiu hng ho ca h 2. Trong bi cnh giao lu bun bn quc t tp
np v si ng nh vy, Hi An nhng thp k u th k XVII t khi tr
thnh mt th, cng th quc t tiu biu khu vc chu 3.
Gio s dng Tn ngi l Christoforo Borri, sng ti th trn Nc Mn
(nay thuc huyn Tuy Phc, tnh Bnh nh) nhng nm 1618-1622 m t v
Hi An nh sau: Hi cng p nht, ni tt c ngi ngoi quc u ti v cng l
ni c hi ch danh ting chnh l hi cng thuc tnh Qung Nam Cha ng
Trong xa kia cho ngi Nht ngi Hoa chn mt a im v ni thun tin lp
mt thnh ph cho tin vic bun bn nh chng ti ni. Thnh ph ny gi l
Faifo (Hi An), mt thnh ph ln n ngi ta c th ni c l c hai thnh
ph, mt ph ngi Hoa v mt ph ngi Nht. Mi ph c mt khu vc ring, c
quan cai tr ring, v sng theo tp tc ring. Ngi Hoa c lut l v phong tc ca
ngi Hoa v ngi Nht cng vy 4. y l s pht trin tri vt, mt hin tng
kinh t - x hi ht sc c o cha tng xut hin trc , cng khng thy lp
li bt c th no trn t Vit Nam nhiu th k tip sau.

1
Giy php Mc ph chnh thc cp cho thuyn bun ra nc ngoi bun bn c gi l
Shuinijo. Tham kho thm V Minh Giang: Ngi Nht, ph Nht v di tch Nht Bn Hi
An trong th c Hi An, Sd tr 206-207.
2
Christoforo Borri, X ng Trong nm 1621, Bn dch Nxb thnh ph H Ch Minh, 1998, tr
92.
3
Ngy 4 thng 12 nm 1999 UNESCO ghi th c Hi An vo danh sch Di sn vn ho
Th gii v Hi An l biu hin vt th ni bt ca s kt hp cc nn vn ho qua cc thi k
trong mt thng cng quc t (tiu ch 2) v Hi An l in hnh tiu biu v mt cng th
chu truyn thng c bo tn mt cch hon ho (tiu ch 5). Tt c nhng c im ni
bt ny ca cng th Hi An u c khng nh mt cch tuyt i trong thi k tr v ca
cha Nguyn Phc Nguyn.
4
Christoforo Borri, X ng Trong nm 1621, Bn dch dn, tr 91-92.

141
 3. Vt qua Thch Bi Sn gy dng nhng c s
u tin trn t Nam B, ngi khi dng hnh
hi lnh th ca nc Vit Nam hin i
Nm 1611, nhn v qun Chmpa nh ra pha bc o C Mng (Bnh nh),
cha Nguyn Hong sai ch s l Vn Phong em qun nh chim vng t t o
C Mng cho n ni Thch Bi ca Chmpa v t lm ph Ph Yn, giao cho Vn
Phong lm lu th. Vn Phong lu nm Ph Yn, kt thn vi ngi Chm dng
qun Chm chng li cha Nguyn, b Nguyn Phc Nguyn c ph tng Nguyn
Phc Vinh em qun nh dp, lp ra dinh Trn Bin. Lng Vn Chnh l ngi c
cng u trong vic chiu tp lu dn khai khn t hoang lp ra nhiu thn p ca
ngi Vit, nhanh chng bin ton b khu t mi c tch hp vo t ng Trong
thnh a bn cn bn ca cha Nguyn.
Khng dng li khu vc Ph Yn, ngay t u th k XVII bt u c
nhng nhm c dn ngi Vit Thun - Qung i thng vo khu vc M Xoi (B
Ra) v ng Nai (Bin Ho) tin hnh khai khn t hoang, lp ra nhng lng ngi
Vit u tin trn vng t Nam B.
Nm 1620, Cha Nguyn Phc Nguyn chp thun li cu hn ca Quc
vng Chn Lp, cho mt ngi con gi ca mnh l Cng cha Ngc Vn kt hn
vi Chey Chettha II. S vic ny cng c Christoforo Borri xc nhn1. Theo
truyn thng gia nh v qu hng, cng cha Ngc Vn l ngi tn sng Pht
gio nn c nhiu thun li ho nhp c ngay vo mi trng vn ha - tn ngng
ca Hong gia v x hi Chn Lp. B c Quc vng Chey Chettha II c bit
cao v sc p v c tnh khoan ho phong lm Hong hu (Hong hu Ang
Cuv) vi tc hiu Somdach Prea Peaccac Vodey Prea Voreac Khsattrey. Trong bi
cnh Chn Lp ang ng trc nguy c b tiu dit bi qun Xim pha Ty, trc
s ln mnh v ch trng ho hiu ca chnh quyn ng Trong, cng cha -
Hong hu Ngc Vn tr thnh s gi i din cho c hai vng triu ng Trong,
Chn Lp trong cc chnh sch i ngoi, i ni v khng ch phng s cho ring
mt vng triu no. Nh c s gip hiu qu ca ng Trong m Chey Chettha
II nhiu ln lin tc nh bi cc cuc tn cng xm lc ca qun Xim, bo v
vng chc nn c lp dn tc, ton vn lnh th, nng cao v th ca Chn Lp
trong khu vc. Chey Chettha II ch ngi trong khong 11 nm (1618-1628), nhng
to dng c mt giai on n nh v pht trin huy hong trong iu kin v
cng gian nan, khn kh.

1
Christoforo Borri, Cochin - China, London, 1633, Da Capo press. Theatrem Orbis Ltd
Amsterdam, New York, 1970, Chap.VII, p. H.4. Tc gi cn cho bit r Quc vng Chn
Lp, ngui kt hn vi con gi Cha Nguyn (Phc Nguyn) xin Cha vin tr kh ti v
qun i chng Xim. Thc t cha Nguyn Phc Nguyn chun b v kh v m binh
gip vua Cmpuchia, cung cp cho vua ny thuyn chin v qun binh cm c vi vua
Xim.

142
 Nhiu nhm c dn Vit vng Thun - Qung t hai thp k u th k
XVII t pht tm vo sinh sng lm n lu vc sng ng Nai, n nay c thm
s bo tr ca b Hong hu ca vng triu Chey Chettha II nn di c ngy mt
ng thm v tin su hn n nhng vng t cha c khai thc ng bng
sng Cu Long. Thm ch c nhm dn c cn tin ra chim lnh cc hi o v
cng c nhm i st n kinh Udong. y chnh l c s khch quan v thun
li cho Cha Nguyn tng bc hp php ho s kim sot ca mnh mt cch ho
bnh i vi vng t c ngi Vit t chc khai khn.
Nm 1623, Cha Nguyn Phc Nguyn ch ng t ra v thng lng
thnh cng vi Chey Chettha II, lp hai thng im (n thu thu) l Kas Krobei
trn b sng Si Gn (xa gi l sng Bn Ngh) v Brai Kor trn b rch Bn Ngh
hay knh Tu H (xa gi l rch Si Gn - khu Ch Ln t nm 1859), thuc a
phn thnh ph H Ch Minh ngy nay, tin hnh thu thu. Bin nin s Chn Lp
chp v s kin ny xc nhn vai tr c bit quan trng ca b Ngc Vn trong
qu trnh thng lng. Georges Maspro trong sch quc Khmer kho cu k
bin nin s Khmer cng cho bit r thm: Nh Vua mi ln ngi Chey Chettha II
lin xy mt cung in Oudong (U ng). Ni y ng long trng c hnh l ci
mt cng cha con Vua An Nam. B ny rt p. Chng bao lu, b c nh hng
mnh n nh Vua. Nh b m mt s on An Nam xin c Chey Chettha cho
php lp thng im trong min Nam Cao Min, chnh ni ngy nay l Si Gn1.
Cuc hn nhn Chey Chettha II - Ngc Vn vn l cuc hn nhn chnh tr
tr thnh trn vn do p ng c y li ch ca c hai hong gia, hai vng
triu v rng ra l c hai t nc. Khng ch c cc nh vit s Vit Nam m cc
nh vit s Cmpuchia v cc chuyn gia s hc khc trn th gii khi cp n s
kin ny u ca ngi s nghip, cng c cng nh nhng ng gp cho t nc,
cho ho bnh v pht trin khu vc ca c Quc vng Chey Chettha II va Hong hu
Ang Cuv.
Ring i vi cha Nguyn Phc Nguyn th y phi c xem l bc i
cn thit, cn bn v ht sc ti kho cm mt ci mc ch quyn u tin ca
chnh quyn ng Trong trn vng t Nam B.
Nm 1757, vi vic Quc vng Chn Lp l Nc Tn dng t Tm Phong
Long cho cha Nguyn Phc Khot, cha Nguyn v c bn hon thnh cng
cuc khai chim ton b vng t Nam B, c t lin v cc hi o thuc Bin
ng v Bin Ty, xc lp v n nh phm vi lnh th tng ng vi lnh th
Vit Nam hin nay.

1
G. Maspro, Lempire Khmer, Phnom Penh, 1904, p. 61.

143
 4. T chc i Hong Sa - hnh thc c o, duy
nht khai chim, xc lp v thc thi ch quyn
trn cc vng qun o gia Bin ng
Cun sch c ghi chp kh y v c th v cc i Hong Sa, Bc Hi l
Ph bin tp lc ca nh bc hc L Qu n vit vo nm 1776, trn c s su
tm, tp hp t liu, ghi chp nhng iu tai nghe, mt thy trong 6 thng ng lm
Hip trn hai x Thun Ho, Qung Nam. Sch chp: Ph Qung Ngi ngoi ca
bin x An Vnh huyn Bnh Sn c ni gi l C Lao R,...; pha ngoi na li c
o i Trng Sa, trc kia c nhiu hi vt v nhng ho vt ca tu, lp i
Hong Sa ly, i 3 ngy 3 m th mi n, l ch gn x Bc Hi.... Trc h
Nguyn t i Hong Sa 70 sut, ly ngi x An Vnh sung vo, ct phin mi
nm c thng 2 nhn giy sai i, mang lng n 6 thng, i bng 5 chic thuyn
cu nh, ra bin 3 ngy 3 m th n o y. y tha h bt chim bt c m n.
Ly c ho vt ca tu, nh l gm, nga, hoa bc, tin bc, hn bc, ng,
khi thic, khi ch, sng, ng voi, sp ong, s, chin, cng l kim lm v
i mi, v hi ba, hi sm, ht c vn rt nhiu. n k thng 8 th v, vo ca Eo,
n thnh Ph Xun np, cn v nh hng xong, mi cho em bn ring cc th
c vn, hi ba, hi sm, ri lnh bng tr v...
H Nguyn li t i Bc Hi, khng nh bao nhiu sut, hoc ngi thn
T Chnh Bnh Thun, hoc ngi x Cnh Dng, ai tnh nguyn i th cp giy
sai i, min cho tin su cng cc tin tun , cho i thuyn cu nh ra cc x Bc
Hi, c lao Cn Ln v cc o H Tin tm lm vt ca tu v cc th i mi,
hi ba, bo ng, hi sm, cng sai cai i Hong Sa kim qun. Chng qua l ly
cc th hi vt, cn vng bc ca qu t khi ly c1.
Nh vy, thng qua mt h thng cc t liu gc, khch quan, xc thc, L
Qu n gii thiu tng i y v tr, c im t nhin ca Hong Sa,
Trng Sa, cng nh c cu t chc, chc nng v hot ng ca hai i Hong Sa,
Bc Hi.
B sch c hon thnh ch sau Ph bin tp lc mt thi gian ngn l i
Vit s k tc bin2. i Vit s k tc bin (1676-1789) l b chnh s do Quc s
vin thi L Trnh t chc bin son, ni tip vo quyn XIX sch i Vit s k
ton th, trong on ghi chp v Hong Sa, Trng Sa trn cn bn khng khc
ghi chp ca L Qu n. i Nam thc lc Tin bin l phn u b chnh s ca
triu Nguyn c khi son nm 1821, hon thnh v khc in nm 1844, nhn ni
n s kin thng 7 nm 1754, dn i Hong Sa Qung Ngi i thuyn ra o
Hong Sa, gp gi dt vo hi phn Qunh Chu nc Thanh. Tng c Thanh hu

1
L Qu n: Ton tp (Ph Bin tp lc), T.1, Bn dch Nxb KHXH, H Ni, 1977, tr 116.
2
i Vit s k tc bin (1676-1789), Bn dch Nxb KHXH, H Ni, 1991, tr 243-244.

144
cp cho ri cho a v. Cha [Nguyn Phc Khot] sai vit th [cm n] 1 m t
Vn L Trng Sa v cc i Hong Sa, Bc Hi c t chc t thi quc s (tc
l t thi cc cha Nguyn u tin) khng c g khc vi Ph Bin tp lc v i
Vit s k tc bin.
Ton tp An Nam l ca B Cng o ngi x Bch Triu, huyn Thanh
Chng tnh Ngh An son nm Chnh Ho th 7 (1686), phn bn ph Thng
Hoa v ph Qung Ngi pha ngoi bin c v Bi Ct Vng v ghi ch r: Mi
nm n thng cui ng [cha Nguyn] a 18 chic thuyn n [Bi Ct Vng]
nht vng bc2. Khong mt thp k sau, v Ha thng Trung Quc ni ting tr
tr cha Trng Th, tnh Qung ng l Thch i Sn sang ng Trong trn
ng tr v Trung Quc m t kh chi tit v bi ct Vn L Trng Sa v cho
bit: Cc Quc vng [tc cc cha Nguyn] thi trc hng nm sai thuyn nh
c i dc theo cc bi ct, lm vng bc kh c ca cc thuyn h hng dt vo3.
Nm 1701, ngha l ch 15 nm sau bn B v 4-5 nm sau Hi ngoi k s
ca Thch i Sn, cc gio s ngi Php trn tu Amphitrite khng nh: Paracel
l mt qun o thuc v vng quc An Nam4.
Nh th, cc t liu ng i ca c Vit Nam, Trung Quc v phng Ty
u chp rt c th, r rng v thng nht v s hin din ca i Hong Sa vo thi
k u (bui quc s) ca cc cha Nguyn trong th k XVII. Vn t ra l
vo thi im c th no v v cha Nguyn no l ngi u tin t chc ra i
Hong Sa?
Ti nh th h V, phng An Vnh (thn Ty x L Vnh, huyn L Sn,
tnh Qung Ngi) cn gi c t n ngy 15 thng Ging nm Cnh Hng th
36 (1775) do H Liu l Cai hp phng C Lao R x An Vnh ng tn xin chn
chnh li i Hong Sa. n cho bit: Nguyn x chng ti xa c hai i Hong
Sa v Qu Hng. Vo nm Tn Mi (1631), c chin l V H n xin tu
c lp hai i na l i i Mo Hi Ba v i Qu Hng Hm vi s inh 30
ngi....
i chiu t liu ny vi ngun t liu phng Ty ng i, chng ti c
thm nhng thng tin xc nh thi im ra i ca i Hong Sa.
Nm 1633, phi b thng gia H Lan do Paulus Traudenius dn u n
vnh Nng v n 1636, ngi H Lan c php m mt thng im
Faifoo (Hi An), di quyn iu hnh ca Abraham Duijcker. Ngy 6 thng 3, hai
tu H Lan l Warmont v Grol i t Nht Bn n Nng, c chnh quyn
ng Trong tip n. Hi An cha Nguyn Phc Lan cng tip Duijcker. Trong
1
Quc s qun triu Nguyn: i Nam thc lc, TI, Bn dch dn, tr 164.
2
Phn ch bng ch Nm Ton tp An Nam l trong Thin h bn lu ti Vin Nghin cu
Hn Nm, k hiu A.2628.
3
Thch i Sn: Hi ngoi k s, Vin i hc Hu tr.125.
4
Jean.Yves Clayes: Journal de Voyage aux Paracels (Indochine No 45, 1941, tr.7).

145
cuc tip kin ny "Duijcker chuyn n Cha mt iu khiu ni. l vic
chic tu mang tn Grootenbroeck b m ngoi khi bi ct Paracels, on
thu th c cc ngi Vit x ng Trong cu gip, nhng ng thi cng ly
i tng s mn tin l 25.580 raux, vy nn trng im Duijcker c nhim v xin
c bi hon mn tin . ng ta c tr li rng nhng vic c xy ra t
thi cha trc (tc cha Nguyn Phc Nguyn), khng nn cp n na, ngc
li, ngi H Lan t nay s c hon ton t do mang hng ho n bun bn,
c min thu, v li, sau ny nu c tu H Lan m b m ngoi khi th s
khng c chuyn tch thu hng ho c cu h na"1.
T liu chung quanh v m tu Grootenbroeck Hong Sa nm 1634 xc
nhn vai tr ca nhng on ngi Vit x ng Trong qun o Hong Sa lm
cng tc cu h, ri a cc nn nhn v vng Qung Nam. H thng xuyn i
thuyn ra Hong Sa kim sot vng bin v o. Chng ta c c s tin rng lc
lng ngi Vit x ng Trong cu tu Grootenbreock ti Hong Sa nm 1634
chnh l nhng ngi ca i Hong Sa o L Sn (c thnh lp trc nm Tn
Mi (1631) qua phn nh ca t n xin chn chnh li i Hong Sa lu ti nh th
h V phng An Vnh).
Cha Nguyn Hong vo nam dng nghip gia lc nhu cu chim lnh cc
qun o gia Bin ng t ra gay gt v bc thit. c tha hng nhng c s
v kinh nghim ca ngi Chm v vng quc Chmpa trc y, Nguyn Hong
sm chm lo xy dng cc i thuyn, m ca bun bn vi nc ngoi pht
huy sc mnh trong nc v chun b nhng buc i u tin cho vic chim lnh cc
qun o gia Bin ng, nhng cha thy c t liu no kh d cho hay vo thi k
Nguyn Hong (1558-1613) c i Hong Sa. Cng vic thc thi ch quyn khu
vc hai qun o Hong Sa v Trng Sa theo chng ti, ch tht s bt u khi cha
Nguyn Phc Nguyn ln nm quyn. Cc s kin c lin quan n hot ng ca
i Hong Sa xy ra vo cc nm 1634, 1631 hay trc 1631 mt t nm, th cng
u nm trong thi k cha Nguyn Phc Nguyn (1613-1635). C c s
khng nh i Hong Sa xut hin ln u tin vo thi thi k cha Nguyn Phc
Nguyn hay cha Nguyn Phc Nguyn chnh l ngi sng to ra mt hnh thc
khai chim, xc lp v thc thi ch quyn trn cc vng qun o gia Bin ng
ht sc c o l i Hong Sa. Ch quyn ca Vit Nam Hong Sa v Trng Sa
l mt trong nhng trang p nht, bi hng nht ca lch s hng nghn nm dng
nc v gi nc ca dn tc Vit Nam ta, m cha Nguyn Phc Nguyn l v cha
m u, khai sng.
Nguyn Phc Nguyn ngay t nh ni ting l ngi thng minh, dng
lc. Nm 22 tui l tng ch huy mt i thu qun nh thng 5 chic tu ca

1
Ch.B.Maybon: Les marchands europens en Cochinchine et au Tonkin (1660-1775), (Revue
Indochinoise 1916).

146
ngoi bang n cp ph vng Ca Vit, c khen l bc anh kit. Nm 40 tui
c giao lm Trn th Qung Nam, ng m rng giao lu bun bn vi cc nc
phng ng v phng Ty (c bit l Nht Bn), xy dng Hi An thnh cng th
quc t phn thnh - m ngy nay c cng nhn l Di sn Vn ho Th gii.
Nm 51 tui, tr thnh ngi ng u chnh quyn cha Nguyn, ng ci cch
nn hnh chnh, pht trin t nc v mi mt, m mang lnh th xung tn khu
vc min ng v mt phn min Ty Nam B - khi dng hnh hi lnh th T
quc Vit Nam hin nay. ng l ngi u tin t ra i Hong Sa c trch cng
vic khai thc v bo v Bin ng t tuyn ngoi - mt hnh thc c o ca qu
trnh khai chim, xc lp v thc thi ch quyn trn cc vng qun o gia Bin
ng. Di quan im s hc mi, cng ngy chng ta cng nhn ra r hn, y
v chn xc hn bc chn dung ton ho ca ng - mt v cha Nguyn kit xut
nht trong lch s dn tc, mt ngi Anh hng ng v tr hng u ca nhng
Anh hng M ci Vit Nam.

147