Professional Documents
Culture Documents
Przekad:
Zbigniew Kociuk
Opracowanie redakcyjne:
Cyprian Wilanowski
Redakcja techniczna:
Tadeusz Zawadzki
Korekta:
Ewa Biernacka
SKRYPTORIUM
Opracowanie graficzne okadki:
Joanna Zonkiewicz
VII.2.7. Terminy zwizane z teori poznania . . . . . . 279 Tablice kultw, sekt i ruchw religijnych
VII.3. wiat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281 H. Wayne House
VII.3.1. Najwaniejsze zagadnienia . . . . . . . . . . . . . . . 281 Z udziaem zespou badawczego w skadzie:
VII.3.2. Teorie natury wiata materialnego . . . . . . . . 281 Rich Abanes, Dan Chacham
VII.3.3. Terminy zwizane z teoriami wiata
i Richard Featherstoen
materialnego/fizycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . 283
VII.3.4. Teorie pochodzenia i natury ycia . . . . . . . 283 Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 378
VII.3.5. Teorie umysu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284 Podzikowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 380
VII.3.6. Terminy zwizane z teoriami umysu . . . . 284 VIII.1. Alamo Christian Ministries . . . . . . . . . . . . . . 382
VII.3.7. Teorie ostatecznej rzeczywistoci . . . . . . . . . 285 VIII.1.1. Fakty i historia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 382
VII.3.8. Terminy zwizane z teoriami VIII.1.2. Teologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 384
rzeczywistoci ostatecznej . . . . . . . . . . . . . . . 287 VIII.2. Stowarzyszenie na Rzecz Bada
VII.4. Wartoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288 i Owiecenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 396
VII.4.1. Podstawowe pytania aksjologii . . . . . . . . . . . 288 VIII.2.1. Fakty i historia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 396
VII.4.2. Teorie wartoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288 VIII.2.2. Teologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 398
VII.4.3. Etyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289 VIII.3. Chrystadelfianie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 404
VII.4.4. Usprawiedliwienie moralnoci . . . . . . . . . . . . 293 VIII.3.1. Fakty i historia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 404
VII.4.5. Metaetyczne lub analityczne teorie VIII.3.2. Teologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 406
etyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293 VIII.4. Ruch Tosamoci Chrzecijaskiej . . . . . . . . 412
VII.4.6. Etyczny relatywizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295 VIII.4.1. Fakty i historia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 412
VII.4.7. Wolno i odpowiedzialno . . . . . . . . . . . . . 296 VIII.4.2. Teologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 414
VII.4.8. Teorie sztuki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 298 VIII.4.3. Interesujce i charakterystyczne
VII.4.9. Filozofia religii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299 wierzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 420
VII.4.10. Filozofia edukacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303 VIII.5. Koci Jezusa Chrystusa witych
VII.4.11. Terminy zwizane z zagadnieniem w Dniach Ostatnich (Koci mormonw) . . 424
wartoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307 VIII.5.1. Fakty i historia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 424
VII.5. Filozofowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308 VIII.5.2. Teologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 426
VII.6. Chronologia z odnonikami . . . . . . . . . . . . . . 320 VIII.5.3. Interesujce i charakterystyczne
VII.7. Tablice chronologiczne i tematyczne . . . 322 wierzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 438
VII.7.1. Subiektywne teorie poznania . . . . . . . . . . . . . 322 VIII.6. Koci Uniwersalny i Triumfujcy . . . . . . . 442
VII.7.2. Obiektywne teorie poznania . . . . . . . . . . . . . 324 VIII.6.1. Fakty i historia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 442
VII.7.3. Naturalistyczne teorie umysu . . . . . . . . . . . . 326 VIII.6.2. Teologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 444
VII.7.4. Platoski dualizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 328 VIII.6.3. Interesujce i charakterystyczne
VII.7.5. Religijny dualizm (augustynizm) . . . . . . . . . 330 wierzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 450
VII.7.6. Kartezjaski dualizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332 VIII.7. Kurs Cudw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 450
VII.7.7. Kantyzm (kantowski dualizm) . . . . . . . . . . . 334 VIII.7.1. Fakty i historia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 450
VII.7.8. Monizm: stoicyzm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 336 VIII.7.2. Teologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 452
VII.7.9. Monizm: mistycyzm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 338 VIII.7.3. Interesujce i charakterystyczne
VII.7.10. Monizm: idealizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 340 wierzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 460
VII.7.11. Monizm: arystotelizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342 VIII.8. Eckankar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 462
VII.7.12. Pluralizm: materialistyczny atomizm . . . . . 344 VIII.8.1. Fakty i historia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 462
VII.7.13. Pluralizm: fenomenalizm i sceptycyzm . . . 346 VIII.8.2. Teologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 464
VII.7.14. Pluralizm: wspczesny realizm . . . . . . . . . . 348 VIII.8.3. Interesujce i charakterystyczne
VII.7.15. Funkcjonalistyczne teorie umysu . . . . . . . . 350 wierzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 472
VII.7.16. Spirytualistyczne teorie umysu . . . . . . . . . . 352 VIII.9. Dzieci Boga/Rodzina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 474
VII.7.17. Hedonizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 354 VIII.9.1. Fakty i historia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 474
VII.7.18. Naturalizm: etyka wadzy . . . . . . . . . . . . . . 356 VIII.9.2. Teologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 476
VII.7.19. Naturalizm: sceptycyzm etyczny, VIII.9.3. Interesujce i charakterystyczne
subiektywizm i relatywizm . . . . . . . . . . . . . . 358 wierzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 486
VII.7.20. Etyczny racjonalizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 360 VIII.10. Wolnomularstwo/Masoneria . . . . . . . . . . . . 492
VII.7.21. Etyczny intuicjonizm: obiektywizm . . . . . . 362 VIII.10.1. Fakty i historia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 492
VII.7.22. Religijne systemy etyczne . . . . . . . . . . . . . . 364 VIII.10.2. Teologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 494
VII.7.23. Filozofia analityczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 366 VIII.10.3. Interesujce i charakterystyczne
VII.7.24. Egzystencjalizm i fenomenologia . . . . . . . . 369 wierzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 500
VII.8. Indeks osb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 372 VIII.11. wiadkowie Jehowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 502
VII.9. Indeks tematyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 374 VIII.11.1. Fakty i historia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 502
Spis treci IX
IX.5.2. Archeologia Starego Testamentu . . . . . . . . . . . 740 IX.5.18. Trzy wspczesne stanowiska dotyczce
IX.5.3. Manuskrypty Nowego Testamentu . . . . . . . . . 743 ciaa zmartwychwstaego Chrystusa . . . . . . . 763
IX.5.4. Porwnanie Nowego Testamentu IX.5.19. Stopie zgodnoci poszczeglnych teorii
z innymi przykadami pimiennictwa zmartwychwstania z faktami . . . . . . . . . . . . . 764
staroytnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 744 IX.5.20. Porwnanie poj zmartwychwstania,
IX.5.5. Archeologia Nowego Testamentu . . . . . . . . . . 744 wskrzeszenia i reinkarnacji . . . . . . . . . . . . . . 765
IX.5.6. Potwierdzenie wiarygodnoci Biblii IX.5.21. Problem cudw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 766
przez archeologw i historykw . . . . . . . . . . 746 IX.6. Apologetyka naukowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 768
IX.5.7. Potwierdzenie historii w ujciu biblijnym IX.6.1. Gwne pogldy na temat pochodzenia
przez historykw ydowskich ycia i wszechwiata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 768
i pogaskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 747 IX.6.2. Dwa modele pochodzenia ycia:
IX.5.8. Jezus w pismach Pawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . 750 stworzenie i ewolucja . . . . . . . . . . . . . . . . . . 772
IX.5.9. Faszywe pogldy na dwie natury IX.6.3. Religijne teorie pochodzenia ycia . . . . . . . . . 774
Chrystusa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 751 IX.6.4. Dowody naukowe na temat wieku
IX.5.10. Historyczne herezje chrystologiczne . . . . . . . 752 wszechwiata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 776
IX.5.11. Proroctwa mesjaskie wypenione IX.6.5. Porwnanie nauki o pocztkach
w Chrystusie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 754 (origin science) i nauki o dziaaniu
IX.5.12. Wprowadzenie do Jesus Seminar . . . . . . . . . 755 (operation science) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 778
IX.5.13. Ocena Jesus Seminar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 756 IX.6.6. Zwizek midzy koncepcj stworzenia
IX.5.14. Jesus Seminar a Biblia . . . . . . . . . . . . . . . . . 757 ex nihilo a teologi ewangelikaln . . . . . . . 778
IX.5.15. Spojrzenie krytykw na Jezusa historii IX.6.7. Teoria inteligentnego projektu . . . . . . . . . . . . 779
i Chrystusa wiary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 758 IX.6.8. Rnice midzy przyczyn inteligentn
IX.5.16. Teorie zmartwychwstania Chrystusa . . . . . . 759 i nieinteligentn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 782
IX.5.17. Pierwsi Ojcowie Kocioa o naturze ciaa
zmartwychwstaego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 761
Tablice taksonomiczne
z dziedziny teologii
i bada biblijnych
M. James Sawyer
2 Tablice taksonomiczne
Przedmowa
Podczas wielu lat prowadzenia seminaryjnych kursw pocztkowych z teologii stale stykaem si ze stu-
dentami oniemielonymi i skonsternowanymi natur, struktur oraz sownictwem tej dyscypliny. Studenci
wielokrotnie pytali, czy istniej jakie tablice, ktre pomogyby im w zrozumieniu nowego przedmiotu.
Wraz z upywem czasu idea tablic penicych rol prostej mapy drogowej, pozwalajcej przebrn przez
labirynt skomplikowanych zagadnie, wydawaa mi si coraz bardziej odpowiednia dla wizualnej kultury,
w ktrej yjemy.
Obecny tom powsta podczas realizacji wikszego przedsiwzicia dla wydawnictwa Zondervan. Pracujc
nad baz danych dla tamtej ksiki, Ed van der Maas, wwczas starszy redaktor ds. akwizycji, zauway, e
tablice te rwnie dobrze mogyby zosta wydane oddzielnie. Chocia miaem wtpliwoci, czy tego rodzaju
praca znajdzie odbiorcw, pamitajc o probach zgaszanych od wielu lat przez studentw, pokazaem
kilka z nich przyjacioom, ktrzy ukoczyli seminarium. Wszyscy powiedzieli, e auj, i nie mieli do
dyspozycji takiego narzdzia, gdy rozpoczynali nauk teologii i dyscyplin biblijnych.
Uyem kilku tablic podczas zaj z teologii, aby zbada zainteresowanie studentw. Ich reakcja zasko-
czya mnie i uradowaa. Odkryem, e studenci chc mie wizualn map obszaru teologii, aby mc z niej
korzysta podczas nauki. Taksonomiczny ukad materiau pomg im w uchwyceniu ukadu tej nauki oraz
jej wszechstronnoci i zoonoci.
Celem zebranych w tym tomie tablic jest przedstawienie oglnej struktury, a nie treci. Wskazuj za-
gadnienia i stawiam pytania, nie dostarczam jednak na nie odpowiedzi. W sowniczku umieszczonym na
kocu ksiki, zawierajcym jedynie terminy wystpujce w tablicach, podaj pocztkujcym teologom
przytoczonym naukowym argonem krtkie, zwize definicje. Oczywicie nie s one w adnej mierze
wyczerpujce.
Kada prba naszkicowania mapy bada teologicznych musi uwzgldnia fakt, e tablice s form
uproszczon, ktra niejednokrotnie wymusza podziay i rozrnienia tam, gdzie mamy do czynienia ze
wspzalenoci i zachodzeniem na siebie rnych obszarw. Co wicej, zdaj sobie spraw, e nie istnieje
jeden suszny sposb uporzdkowania materiau i pyta wchodzcego w zakres teologii, e nie istnieje
nawet jeden zestaw waciwych pyta i zagadnie, ktre naley poruszy. Pobiene przejrzenie kilku
ewangelicznych wykadw teologii systematycznej (np. Chalresa Hodgea, Williama G. T. Shedda, Miliar-
da Erckosona i Waynea Grudema) dostarczy wystarczajcego potwierdzenia tej tezy. Na koniec, podczas
kadego wykadu nie sposb unikn elementu subiektywnego blisza analiza tomu z pewnoci ujawni
dziedziny, ktre budz moje szczeglne zainteresowanie oraz te, w ktrych jestem ekspertem.
Praca tego rodzaju nie moe te adn miar roci sobie prawa do oryginalnoci. Chocia kwestie w niej
postawione s powszechnie znane w teologii, winien jestem podzikowanie autorom, ktrych pytania
okazay si dla mnie szczeglnie pomocne i ktrych koncepcje wida wyranie w budowie rnych tablic.
Wrd nich naley wymieni Oscara Cullmanna, The Christology of the New Testament, wyd. popr.
(Louisville: Westminster John Knox, 1980); Miliarda J. Ericssona, Christian Theology (Grand Rapids,
Baker Book House, 1996); Georgea Eldona Ladda, Theology of the New Testament, wyd. popr. pod red.
Tablice taksonomiczne 3
Donalda A. Hagnera (Grand Rapids, Eerdmans, 1997); Alistera McGratha, The Genesis of Doctrine (Grand
Rapids, Wm. B. Eerdmans, 1997) i Intellectuals Dont Need God and Other Modern Myths (Grand
Rapids, Zondervan, 1993); Toma Odena, Systematic Theology: The Living God (1992), The Word of Life
(1992), Life in the Spirit (San Francisco, Harper Collins, 1994); Granta Osbornea, The Hermeneutical
Spiral (Downers Grove, IL, InterVarsity Press, 1992) i Verna Poythressa, Symphonic Theology (Grand
Rapids, Zondervan, 1987).
Na koniec dodajmy jeszcze jedno sowo wyjanienia na temat struktury zebranych tutaj tablic. Hasa
umieszczone na tym samym poziomie strukturalnym posiadaj podobn wano. Elementy wymienione
jako pierwsze nie musz by waniejsze od innych umieszczonych na tym samym poziomie. Spodziewam
si wielu pyta dotyczcych umieszczenia ksig deuterokanonicznych midzy ksigami Starego Testamentu
a Nowego Testamentu w tablicy z dziedziny bada biblijnych. Chocia osobicie nie uwaam utworw
apokryficznych za ksigi natchnione, czyni tak wikszo wierzcych. Co wicej, literacki charakter tych
utworw przyblia je do pism ze Starego Testamentu i Nowego Testamentu. Z tego powodu, dla celw
organizacyjnych, midzy ksigami kanonicznymi ze Starego i Nowego Testamentu umieciem apokryfy.
Szczere podzikowania i wyrazy uznania kieruj do kolegw, ktrzy pomogli mi swoj fachow wiedz.
Dzikuj dr. Merlanowi Hargisowi, ktry dostarczy kategorii pojciowych i ukadu dla tablic z dziedziny
archeologii i geografii biblijnej; skadam podzikowania dr. Robertowi OConnellowi za jego wstpne rady
dotyczce struktury tablic do Starego Testamentu; dzikuj dr. Royowi Low za bezcenn pomoc w przygoto-
waniu tablic do Starego Testamentu; wyraam wdziczno dr. Danielowi B. Wallaceowi za ogromn pomoc
w pracy nad tablicami z Nowego Testamentu oraz za liczne rady, ktre umoliwiy ich udoskonalenie.
4 Tablice taksonomiczne
Do czytelnika
Tablice te nie speniaj oczekiwa wszystkich czytelnikw. Niektrzy uwaaj je za bardzo pomocne, inni
przypisuj im niewielk warto. Wszystko zaley od sposobu, w jaki nasz umys przetwarza informacje.
Tablice zebrane w tym tomie nie s ostatnim sowem w dziedzinie biblijnej taksonomii. W wielu przy-
padkach mona wskaza inne sposoby uporzdkowania materiau.
Jeli nauczysz si ich treci na pami, nie speni one postawionego przed nimi celu. Jeli przyjmiesz
twrcz postaw i nie zgodzisz si z treci niektrych, zrealizuj cel, dla ktrego zostay sporzdzone
pomog ci w uprawianiu teologii, a nie jedynie w uczeniu si jej na pami.
Sowniczek umieszczony na kocu tomu umoliwia szybkie sprawdzenie treci pojci i ich powtrzenie.
Definicje, ktre w nim umieciem, w pewnym stopniu odzwierciedlaj moje zainteresowania i priorytety.
Nie zawieraj one wiedzy raz na zawsze przekazanej witym, lecz stanowi pomoc w cigym, osobistym
procesie poznawania teologii.
Liczby podane w ramkach tablic informuj o tym, w jakiej tablicy/tablicach znajduj si informacje na
dany temat. Liczba oznacza numer tablicy, a nie numery strony.
Ze wzgldw praktycznych posuguj si sowem czowiek zamiast takimi inkluzyjnymi terminami, jak
ludzko. Naley je rozumie w takim samym znaczeniu jak niemieckie Mensch lub greckie anthropos,
tj. jako dotyczce ludzi w ogle.
Mam nadziej, e zebrane tutaj tablice pomog ci w studiowaniu najwyszej i najbardziej fascynujcej
dziedziny wiedzy: Boga i Jego objawienia.
Teologia
V. Tablica 1:
i badania biblijne
Badania
Teologia
biblijne 96-128 2-95
To historyczno-
Stary Testament Nowy Testament Teologia naturalna Teologia objawiona
-kulturowe
Teologia biblijna
Archeologia
Tablice taksonomiczne
Historia teologii/
3-7
Historia Kocioa
Geografia
Teologia systematyczna/
dogmatyczna 8-94
Apokryfy
Apologetyka 95
5
6 Tablice taksonomiczne
V. Tablica 2:
Dowody na istnienie
Teologia biblijna Krlestwo Boe
Boga
Teologia Nowego
Testamentu
Teologia Ewangelii
Synoptycznych
Teologia Janowa
8-94
Teologia Jakuba
Historia teologii/
V. Tablica 3:
Historia Kocioa
Wczesne rednio-
Okres apostolski Reformacja niemiecka Europa
wiecze
rodkowe rednio-
Apologeci
wiecze
Reformacja szkocka Ameryka
Schyek rednio-
Teologowie Reformacja holenderska
wiecza
Katolicka kontrreformacja
7
8
Epoka Nowego
Klemens Rzymski Gwne zagadnienia Gwne postacie Sobory powszechne Gwne postacie
Testamentu
Pelagiusz Grzegorz I
Ebionityzm: judaizm Orygenes
Pasterz Hermasa a Ewangelia Spr wok pelagia-
nizmu Augustyn
Marcjonizm: kanon
Gwna kwestia:
Pisma witego
Drugi List Klemensa grzech i zbawienie
Montanizm: rola Ducha
Sobr Efeski (430)
witego i proroctwa
List Barnaby Gwna kwestia: chrysto-
Adopcjanizm: zwizek logia/nestorianizm
Jezusa z Bogiem
Didache Sobr Chalcedoski (451)
Sabelianizm: Trjca
Gwna kwestia: chrysto-
i natura Wcielenia
logia/eutychianizm
Okres redniowieczny
(6001517)
V. Tablica 5:
Ruchy reformatorskie
Realizm
Wielka schizma (1054)
Konceptualizm Mistycy
Wycliffe