Professional Documents
Culture Documents
Vit Nam S Lc ca Trn Trng Kim, vit xong nm 1919, in ln u nm 1920, di thi
Php thuc, tt nhin c s kim duyt ca chnh quyn thuc a. Hc gi h Trn, uyn
thm ch Nho v ch Php, tuy c c nhng b s ca nh Nguyn, nhng ng vn t
nim tin gn nh trn vn vo ti liu Php. Khi nhn nh v nhng l do ca cuc xm
lng, Trn Trng Kim ly li kin ca cc s gia thuc a, cho rng v triu nh Hu
khng chu canh tn t nc, p dng chnh sch b quan to cng, cm o, dit o, nn
ngi Php mi nh Vit Nam, cu gio dn, gio s v bo v t do bun bn.
Phan Khoang o su hn, tic rng ng cng vn nghing theo li trnh by s kin v cch
nh gi ca cc s gia thuc a.
Nguyn Th Anh trong Vit Nam di thi Php h (La Thing, Si Gn, 1970), dng
phng php nghin cu khoa hc hn, a ra nhng khm ph mi, tuy nhin trong
cun sch ny, ng vn ch da vo ti liu Php. n cun Monarchie et fait colonial au Vit
nam (1875-1925) Le crpuscule dun ordre traditionnel [Nn qun ch v vn thuc a
Vit Nam (1875-1925) Ngy tn ca trt t truyn thng] (LHarmattan, Paris 1992), ng
c mt thi qun bnh hn.
Nguyn Khc Ng trong cun Vit Nam ngy xa, qua cc k ha Ty Phng, (Nhm
nghin cu s a, Montral, Canada, 1988) c cng su tm nhiu hnh nh, k ha, v
li cc trn chin, cc v x t gio s, ngi c hm nay, c th hnh dung c khng
kh ca nhng hin trng tha trc. Nhng in li nhng sn phm ny m khng gii
thch r rng, l gin tip gp phn vo vic tuyn truyn cho quan im thuc a.
Cun sch sau cng m chng ti mun cp y, l Lch s ni chin Vit Nam ca T
Ch i Trng, c gii thng Vn Hc Ton Quc, b mn s 1973 Si Gn (An Tim
in li Cali, 1991). ng l mt ngi vit s thuc lp tr hn, c c c ti liu Php-Vit,
sch ca ng c gii thng vn hc, khin cun Lch s ni chin Vit Nam c mt uy tin
no , c nhiu ngi trch dn, a ln Wikipida ting Vit. Tic rng, ng cng vn
li rp theo lp lun ca s quan thuc a xc nh cng lao ca B a Lc v nhng s
quan Php, trong vic gip Gia Long dng li c .
S quan thuc a
hon tt nhng nhim v ny, cc gio s i khi , khng phi b cong ngi bt, m h
ch vit mt na s tht: v d, m t vic x t gio s mt cch cc k d man, nhng
khng ni n nguyn nhn ti sao h b x t; khng ni n lut hnh Vit Nam; giu k
nhng hot ng chnh tr ca nhng gio s gip phe ni lon (L Vn Khi, T Vn
Phng), chng li triu nh.
Cc ng Vannier v Chaigneau, hai ngi Php li, duy nht sng st trong my ngi tn
ty n y t nm 1789, khi phc li ngai vng cho cha ng [Gia Long]. thng cng
cho h, vua Gia Long thng ln hng i thn v cho tham d hi ng [ni cc]; s hin
din ca h lm Minh Mng kh chu, kim cch loi tr. (Louvet, La Cochinchine
Religieuse, t.32, tt c nhng ch in m l do chng ti).
S xc nh: Nhng ngi Php n y t nm 1789, khi phc li ngai vng cho Gia
Long l mt huyn thoi, c cc s gia thuc a dy cng xy dng.
- Bin minh cho cuc xm lng bng cch thi phng s tn st o Thin cha di triu
Minh Mng, Thiu Tr, T c; nu cao thin chc cu o ca on qun vin chinh.
Vua Minh Mnh cng c t cng, t ch, nhng khng hiu tnh th thin h, li khng
dung np o Gia T, nn ci mm xung t sinh ra t . Vua Thiu Tr tip tc chnh sch
y, ngi Php c c m gy hn, v ting sng u tin n Nng nm 1847, bo hiu
nhng ngy mai y giam him. (Phan Khoang, Li ni u, Vit Nam php thuc s, Sng
Mi, 1961, t.VI).
Phan Khoang vit tip: Ngi [vua T c] khng hiu r thi th, c tng ch c nc Tu,
nc Vit Nam mi l vn hin () ch cc nc khc l d man () phn ng cc quan i
thn lc by gi nh cc ng Nguyn ng Giai, Trng ng Qu, V Trng Bnh, Nguyn
Tri Phng u l hng ngi bo th () ngi nc ta cn cho ngi u chu cng nh
r t- khuyt i ng, r Kim i Tng m thi, nghi l tuy v v b h ti gii, nhng
cng l ging ngi d man, khng ng cho ta bt chc. V vy, vua T c i vi o
Thin Cha v vi ngi Ty dng c theo chnh sch ca vua Minh Mng, vua Thiu Tr
() cho nn khi vua quan sai ng, lm no th c nc b bi vong. (Phan Khoang, Vit
Nam Php thuc s, t.105-106).
Nguyn Th Anh, sau khi m t bin c Php nh Nng ngy 15/4/1847 theo lun c
ca s gia Php, nhn nh:
(Sd, t.XVIII).
Theo Gosselin, nu vua Gia long cn sng th khng c chin tranh, c l nh vua
dng nc cho Php v iu kin, nh gic m ca v gim mc yu nc [Php] B a
Lc:
Cui cng, v nhiu l do, s ni sau, Louis XVI khng gip, khin Nguyn nh thot mi n
nn vi Php m c l trong bc ng cng, ng khng ch ng c. L th ng
vit ngy 31/1/1790, cm n Php hong mt cch hoan h v khng gip, chng t s
kin ny.
Bi li ca nhng hong nc Nam sau Gia Long, m chng ti s trnh by nhng kha
cnh khc nhau, t nc h nm trn ng dn n nc Tu, nh mnh bt buc
phi ri vo vo tay mt cng quc u chu. Khng kiu ngo, chng ta mn php cho
rng ri vo tay ta l mt c n ca s mnh. Th hi nu ri vo tay nc Anh th s ra
sao? Khng ai l g chnh sch ca Anh i vi th dn c, s trn p nhng nc cng ho
Nam Phi bng nhng hnh vi b i, s xc xc hn ho hnh h nhng dn tc m h
chinh phc bng v lc (Sd, t.XIX-XX).
Nhng li trn y ca Gosselin tiu biu cho quan nim s hc thc dn: bin minh cho
thin chc gio ho ca ngi u v o Thin Cha, k li cng n ca ngi Php i
vi Vit Nam. Nh Php m Nguyn nh mi xy dng li c c . Ln ngi, ng bit
n B a Lc, trng dng cc s quan Php gip ng ly li ngai vng nh Chaigneau,
Vannier phong lm quan ln trong triu. Nhng sau khi Gia Long mt, Minh Mng v n
bc nghi, ui h v, b quan to cng, tn st o Thin Cha. Thiu Tr, T c rp
theo ng li d man hu tin ny. V vy m Php phi can thip cu gio s, gio
dn, khai ho cho dn Vit.
Nhng nhng l do vng nh bn thch ny li hon ton b trit tiu, khi chnh Gosselin
a ra l do ti hu: Gio s ch l ci c.
Nhng nhn xt c khen ngi ca Paul Doumer, cng l thm khm phc chnh nc
Php thng mt dn tc nh th, v ng cn i xa hn na:
Vn mt ging b trn, k nhng cng lao (cha bao gi c thc) ca nc Php i vi vua
Gia Long, vi nc Vit.
Hai nh nghin cu ni ting ca Php, tin phong trong vic tm hiu lch s Vit Nam, l
Maybon v Cadire.
S gia Maybon, vi hai cun Histoire moderne du pays dAnnam (1592-1820) [Lch s hin
i nc Nam (1592-1820)], (Plon-Nuorrit, Paris, 1920) v La relation Bissachre (K s
Bissachre, do ng su tm, vit li gii thiu v ch thch (nxb Champion, Paris, 1920). Hai
tc phm ch yu ca ng v giai on lch s ny. Chng ti s trnh by trong nhng phn
sau. Histoire moderne du pays dAnnam (1592-1820), c li trn trang u Tng Albert
Sarraut, dn biu vng LAude, cu Ton quyn ng Dng, B trng b thuc a, phn
nh t nhiu lp trng ca tc gi.
Th h s gia mi
Cline Marang vi cun Communisme vietnamien (1919-1991) [Cng sn Vit Nam (1919-
1991)] Sciences Po, Les presses, 2012, m ra mt li nghin cu mi v H Ch Minh v
ng cng sn khc hn cc s gia thin t i trc nh Hmery, Brocheux, Fourniau.
Ngi c Vit Nam vn ch i nhng tc phm lch s ng n, vit bng ting Vit,
theo tinh thn mi, bi nhng g Trn Trng Kim vit d ng n, cng c gn 100
nm ri.
S nhn nh Nguyn theo quan nim ca cc gio s v qun i vin chinh ca cc s gia
lp trc, t Trng Vnh K n Trn Trng Kim, Phan Khoang trong mt th k nay,
nh hng su xa n u c mi ngi: chng ta xu h v s yu ui v thin cn
ca triu i cui cng.
S c tnh bi nh nh Nguyn theo nhu cu chnh tr ca ng cng sn t 1945, a n
hu qu: gii tr khng tha thit vi lch s, c mc cm v dn tc, khng thm hc nhng
bi lch s gi to trong chng trnh gio khoa.
Nh cng lao ca h m nhng ngi nghin cu khng bit ch Hn, c nhng t liu
ng n v pha Vit i chiu vi phi Php. V cng v l m chng ta khng th
li bing mi, c cho ngi Php vit h, nghin cu h, phi t cm bt vit s nc
mnh.
i Nam Thc Lc do vua Minh Mng cho son, nhng vua khng duyt, sch bt u in khi
vua qua i, di triu T c, vy di triu Minh Mng c th ni l cc s thn c
s t do vit s. S vit theo li bin nin, ghi cc truyn xy ra hng ngy, ghi c nhng li
vua ni vi cc quan trong triu. Tng ti (tc ch bin) l cc quan u triu c uy tn, lim
khit, nh Trng ng Qu, Phan Thanh Gin sng c ba triu Minh Mng, Thiu Tr,
T c, cho nn mi vic cng kh c th chp sai. Nh th m ta bit c nhng g xy
ra trong ni b triu chnh, nhng bn lun gia vua v cc i thn v chnh sch i ph
vi ngoi xm. Nh nhng ghi chp ny, m ta bit vua Minh Mng ni g v vic cm o,
vua Thiu Tr c phn ng th no i vi vic hai chin thuyn Php gy hn ca
Nng ngy 15/4/1847; bit c nhng bn bc ca vua T c vi Trng ng Qu,
Nguyn Tri Phng, Nguyn Vn Tng, v chin lc i u vi Php trong sut thi
i T c tr v.
i Nam Thc Lc phn nh chnh sch cai tr, cch iu hnh nh nc, s tht bi v
thnh cng mi chng ng, t cch ca cc vua, cc quan.
Cng nh vo nhng b s ny m ta bit vua Gia Long lm nhng vic g, lnh Php gip g
cho Nguyn nh? Ai xy thnh? Ai p lu? Ai ng thuyn? Ai c sng? Chng ta c chng
c bc b hon ton lun iu ca cc s gia thc dn, khng nhng h cp nc,
m cn cp c qu kh, c lch s ca ta na.
Cng vic mnh mng, m ngi bit ting Php trong nc ngy cng gim, nu khng
bt u lc ny, th ai lm h, mai sau?
S xuyn tc lch s ln ti tm mc ton cu, nh Internet. Khi bm vo nhng mc t
Puymanel, B a Lc, Chaigneau trn Wikipdia, ta thy h tr thnh cc ng t ca
ngnh binh b v cai tr Vit Nam, h ngi trn u vua Gia Long.
Bit r hn v cuc chin chng Php trong th k XIX, m ngi Php phi b ra 30
nm mi hon tt cuc chinh phc.
Vit li lch s theo tinh thn mi l mt nhu cu, mt kinh nghim, mt cn thit cho dn
tc, nht l cho gii tr, trc cuc u tranh vi Trung quc, dnh li ch quyn Hong
Sa v Trng Sa.
Trong bi cnh , b sch Nguyn Vn Tng (1824-1886) v cuc chin chng h Php
ca nh Nguyn ca Nguyn Quc Tr xut hin ng lc, gp phn vo nhng bc u xy
dng li mt nn s hc ng nghi.
Chng 2: Gii thiu b s Nguyn Vn Tng ca Nguyn Quc Tr
Nguyn Quc Tr, sinh nm 1929, xut thn i hc Quc gia Hnh chnh v i hc Lut
khoa Si Gn. L vin trng cui cng ca Hc vin Quc gia Hnh chnh. L chu i th
ba ca quan ph chnh i thn Nguyn Vn Tng. Vi mc ch tm hiu nhng g ng
c lm gy ting xu trong lch s, Nguyn Quc Tr khng nhng truy tm hnh
trnh ch thc ca Nguyn Vn Tng m cn iu tra li nhng s kin lch s xy ra
di triu Nguyn, nh nhng thnh kin sai lm v cc vua Gia Long, Minh Mnh, T
c. ng t co nhng gi tr trong cch hnh x ca cc nh chnh tr, qun s, gio s
Php; s bp mo lch s ca nhng ngi bt thuc a v gio hi tha sai; s c tnh bi
nh triu Nguyn ni chung, Nguyn Vn Tng v Tn Tht Thuyt ni ring; ct trnh
by mt b mt lch s c li cho ch thc dn.
Ngoi ra, sch vit vi ch bch ho nhng vn a ra, cho nn phn din li lch s
ch thc i khi b chm i. C l sau khi y lui nhng thng tin sai lm, thit tng tc
gi nn tm tt li mi vn , mi s kin, lm ni tri b mt lch s sau khi c
tm ti, phn tch, minh chng mt cch khoa hc. trong nc, Trn Xun An, hu du i
th nm ca Nguyn Vn Tng c vit b truyn k ta Ph chnh i thn Nguyn Vn
Tng (nxb Vn Ngh tpHCM, 2004) theo li lch s tiu thuyt, da trn nhng s kin c
tht ghi trong i Nam Thc Lc, tic rng b sch ny khng my gi tr.
*
B sch Nguyn Vn Tng dy 1138 trang kh ln (2127) chia lm hai tp, vit v s
nghip Nguyn Vn Tng, v ph chnh i thn bn ba lo vic nc nhng b cc s gia
Php Vit chn vi nh mt ngi tham , h lm thm ch bn nc v k ha c
Gip Thn 1884, nhn s bo h ca Php. Tc gi trnh by sch lc chng Php ca
Nguyn Vn Tng: ha th, th mu chin, m theo ng, c vua T c chp
nhn; ng thi m rng thm nhiu vn khc, gii m nhng sai lm v cc vua Gia
Long, Minh Mng, Thiu Tr, T c; tm hiu nhng khc mc trong mi quan h chnh tr,
ngoi giao v qun s ca triu Nguyn vi Php.
Tp I, gm nhng chng:
Sau khi bnh nh ba tnh chim c, bt chp hip c Nhm Tut, nm 1867, Php
chim nt ba tnh min Ty Nam K.
Nm sau, 1868, Nguyn Vn Tng dng kin ngh u tin ln vua T c, ng : thng
th phi nh ri mi th, th ri mi ha; nhng tnh th nguy ngp, ta phi ha trc
th, th ri mi mu chin (Bn tu ngy 8/3/1868, Nguyn Vn Tng I, t.25).
3- Chng ba: Nguyn Vn Tng v vua quan nh Nguyn tham lam: Tip tc gii m
nhng vu co ca s gia v chnh quyn thuc a i vi Nguyn Vn Tng qua vic s
dng thng tin sai lm v vn kin gi mo. ng thi a ra nhng chng t xc nh t
cch v hnh ng ca cc vua Thiu Tr, T c, b bi nh l bo cha.
Tp II, tip tc chng minh nhng lun im xuyn tc Nguyn Vn Tng v cc vua triu
Nguyn qua cc chng bn v nm.
4- Chng bn: Vua quan nh Nguyn v Nguyn Vn Tng tn nhn? Tc gi phn bc s
quy kt Nguyn Vn Tng nhng ti: dit o, i vi cng gio git Vn Thn, git cng
thn Trn Tin Thnh, git ba vua: Dc c, Hip Ha, Kin Phc.
5- Chng nm: Ai gian tr: Ngi Php hay vua quan triu Nguyn? Nu ra nhng th php
bi nh trong sch v, ca dao, v, vit lch xuyn tc, khng kim chng. c bit trong
chng ny, tc gi c nhng khm ph quan trng:
Ring chng nm ny l mt cun sch nghin cu v hai s kin lch s chnh trong
cuc chin Bc H, gy ra ci cht ca hai v i thn Nguyn Tri Phng v Hong Diu, m
cho ti nay, v thiu s gii thch minh bch, chng ta vn khng hiu ti sao Nguyn Tri
Phng v Hong Diu li c th thua trn mt cch d dng nh th, trc hai k giang h
nh Francis Garnier v Henri Rivire.
c bit v vic i tng Nguyn Tri Phng mt thnh H Ni, nh trn ni,
Nguyn Quc Tr chng minh rng v Francis Garnier tn cng bt ng, khng h c ti hu
th nh li n i, Nguyn Tri Phng c lnh vua khng ng th, iu nh.
*
Th php bi nh cc vua triu Nguyn trc ch vua Minh Mng, l bin php chung ca cc
v tha sai v cc s gia thuc i. Ti sao vua Minh Mng li b gii tha sai v s gia thuc
a cay c kt n? Bi ng l v vua ti ba trong vic ni tr, cng rn trong vic ngoi giao,
ch trng ngn nga ngoi xm bng mt ng li chnh tr v qun s vng chc, cht
ch v ton din. bi nh Minh Mng, sau khi m t vic x linh mc Gagelin (b tht c),
vi nhng chi tit cc k d man (theo li k ca cc gio s), Gosselin cn thm tht:
Tuy nhin Minh Mng dn thn vo loi ti c. Ngi ta xc nh, nhng ti cha th
kim chng s xc thc ca vic ny, rng ng ta lon lun vi ch du, v hong t Cnh; khi
b ny c mang trng thy, ng ta kt n t hnh ngi n b bt hnh cng vi hai con ca
b, l chu rut ng ta, cho h c hng tam ban triu in l c n trong ci cht: ba
thc la hng tht c hay treo c, mt l thuc c v mt thanh gm ct c
(Gosselin, LEmpire dAnnam, trang 116)
Nguyn Quc Tr minh gii bng nhng iu ghi r trong i Nam Thc Lc v Lit Truyn:
v hong t Cnh l Tng Th Quyn lon lun vi con trai M ng (hong tn n). L
Vn Duyt bit chuyn tu ln. y l mt trong nhng ti nng nht v hnh s. Vua Minh
Mnh sai L Vn Duyt dm cht Tng Th Quyn v cm M ng khng c vo chu.
Ngi em l M Thy (hong tn Knh) cht v bnh dch t. Sau khi phm thm mt ti
na, M ng b bim lm thng dn; mt nm 1849, di thi T c. Con trai M
ng l L Chung trng nom vic th cng hong t Cnh. (Nguyn Quc Tr, tp I, t.432).
Ngoi vic phn bc nhng s bi nh c nhn, Nguyn Quc Tr cn khai qut nhng nghi
vn tm vc quc gia, nh:
2- Vai tr ca cc gio s Marchand (M Song hay C Du) v Tabert trong cuc khi lon L
Vn Khi.
3- S tht v s ph lp Hu.
Nhng cu hi m cho ti nay, cha my ai t ra, hoc ch vit li nhng g ngi trc
a, i khi l vi li phn xt ca Trn Trng Kim c gi tr nh mt s tht lch s m
chnh v hc gi cng li da vo nhng ngun tin cha phi l ng tin cy.
Trong ch Protectorat (Boh) ng c ngoi giao ln ni tr. C nghi l Vit Nam hon
ton chu s bo h hay h ca ngi Php. Nguyn Vn Tng, lc l ph chnh i
thn, m trch vic k ha c ny, d lun cho rng ng theo Php m k mt hip
c bn nc.
- Vua Hip Ha -i vi Php, nh dit hai ng Tng v Thuyt- b buc phi ung thuc
c cht ngy 29/11/1883.
Nguyn Quc Tr trnh by s gian ln ca chnh quyn Php bng cch i chiu vn bn.
Ha c Gip Thn, k ngy 6/6/1884, gia Patentre v Nguyn Vn Tng, Phm Thn
Dut, Tn Tht Phan, m Nguyn Quc Tr chp li c bn chnh vit tay, nh sau:
Article I
LAnnam reconnait et accepte le protectorat de la France.
iu I
Ha c Harmand vit iu I thnh mt cu hon chnh vi nghi: Vit Nam cng nhn s
bo h ca Php v mt ngoi giao.
Nhn xt: Khon th 1 ny hon ton khng c nghi nh iu I trong bn ting Php.
Sau bin c Mang C, 4-5/7/1885, kinh thnh tht th, vua Hm Nghi xut bn khng chin
trong ba nm, n khi vua b bt nm 1888, th Vit Nam mi hon ton mt quyn t ch,
nhn s bo h ca Php, theo bn Php vn ca ho c Patentre.
Th ny vit sau khi vua Hm Nghi ln ngi (ngy 2/8/1884) c 3 thng ri. Ti liu
quan trng, cha nhiu thng tin v tnh hnh chnh tr v qun s sau khi vua T c mt.
Silvestre coi hai ph chnh Nguyn Vn Tng v Tn Tht Thuyt l ch danh th phm
chnh sch chng Php.
Sivestre khm ph chin lc chng Php ca triu nh Hu qua hai ngun tin ng quy:
tin tc tnh bo v th gim mc Puginier gi tng t lnh qun i vin chinh ngy
6/11/1884, theo , th cuc ni dy do Nguyn Vn Tng b mt ch o: Tn Tht
Thuyt s a vua Hm Nghi ra Cam L. Hong K Vim, c Ng, Lu Vnh Phc c
giao trng trch nh chim cc vng Hng Ho, Thanh Ho, Ninh Bnh, Sn Ty, Tuyn
Quang.
Silvestre ngh vi Lemaire gii php: Nu hai ph chnh a vua Hm Nghi ri Hu th
Php lp tc a Chnh Mng (sau l vua ng Khnh) ln ngay, tuyn b trut ph Hm
Nghi, lp chnh ph mi vi 6 tn tui: on Vn Bnh, Nguyn Thut, Cao Hu Sung, L
Tn Thng, ng c ch, Nguyn Hu , l nhng ngi tng gi chc tun ph
hoc thng th nhng b triu nh ging chc hoc cch chc v c ti.
Na nm sau, xy ra bin c Mang C ngy 4-5/7/1885, kinh thnh tht th, vua Hm Nghi
ra Cam L cm u lc lng khng chin trong ba nm mi b bt, tt c xy ra gn
ng nh d bo ca Silvestre.
Nguyn Vn Tng, Phm Thn Dut, thuc C Mt Vin v Tn Tht nh (cha Tn Tht
Thuyt) b bt, i y Tahiti.
Phm Thn Dut cht trn tu. Nguyn Vn Tng v Tn Tht nh, mt Tahiti nm sau
(1886).
Phong tro Cn vng tip tc chng Php n khi Phan nh Phng mt (1895) mi tan
r.
(Phn 1)
Trc khi tm hiu cng trng ca nhng ngi Php gip vua Gia Long dng nghip,
chng ta cn nhn li bi cnh chung ca cuc chin gia Nguyn nh v Ty Sn, trong 25
nm, t 1777 n 1802, khi Gia Long thng nht t nc.
Chng ny tm lc bi cnh chin tranh qua lng knh ca i Nam Thc Lc v i Nam
Lit Truyn. Tuy gi Ty Sn l ngy, l gic, nhng s gia triu Nguyn ghi chp rt k v
giai on ny.
Nhng chng k tip, chng ti s gii thiu ti liu ca nhng ngi Ty Phng sng
cng thi, xem h vit nh th no; i chiu vi nhng iu do cc nh nghin cu, cc
s gia thuc a vit, xem s khc bit ra sao.
Trng Phc Loan chuyn quyn, bt Nguyn Phc Lun giam vo ngc, tha v th cht.
Phc Lun c gi l Hng t.
Nguyn nh mi 3 tui (tn hy l Chng, Non v nh, sinh ngy 8/2/1762). Chng l tn
lc nh, ln dng tn nh.
Trng Phc Loan lp con th 16 ca V Vng l Nguyn Phc Thun, sinh nm Gip
Tut (1754), ln ngi lc 11 tui, tc Du Tng Hiu nh Hong cn gi l nh Vng.
Thng 3/1773 (thng 2 Qu T), Ty Sn khi nghip. Chim Qui Nhn, Qung Nam, Qung
Ngi v Bnh Thun.
Thng 4-5/1774 (thng 4 Gip Ng), Tng Phc Hip, tng nh Nguyn, chim li c
Bnh Thun, Din Khnh, Bnh Khang.
Bc, cha Trnh Sm (1767-1782) thy trong Nam c bin, bn quyt nh nh.
Thng 6-7/1774 (thng 5 L.) qun Trnh do Hong Ng Phc lm thng tng cng Bi
Th t, Hong Phng C v Hong nh Th tin vo Nam.
Thng 11/1774 (thng 10 L.) qun Trnh vt sng Gianh.
Thng 12/1774 (thng 11 L.) Trnh Sm em thy qun vo Ngh An, ng H Trung
[Theo i Nam Nht thng ch, ph H Trung thuc tnh Thanh Ho, tp 2, t. 226]
Cui thng 1/1775 (thng 12 Gip Ng) Hong Ng Phc chim c Ph Xun [Hu].
Thng 2/1775 (thng 1/t Mi) nh Vng chy vo Qung Nam, lp chu l Nguyn
Phc Dng lm Th t (ng cung) sai li trn th Qung Nam, ri cng chu l
Nguyn Phc nh (13 tui) con th ba ca Hng t v cung quyn chy vo Gia nh.
nh, d nh tui, c d bn vic qun, vi chc Chng s, coi qun T dc. (Thc Lc,
I, t. 204). Tng Phc Hip lm Tit ch.
Nguyn Nhc cng cc tng Tp nh v L Ti, ngi Tu, giao tranh vi qun Trnh ca
Hong nh Th v Hong Phng C Cm Sa. Thua trn, Tp nh trn v Qung ng. L
Ti chy v Bn Tn [bin gii Qung Nam].
Thng 8/1775 (thng 7 L.), Nguyn Hu tn cng Ph Yn. Hip thua, lui gi Hn Khi.
Thng 11/1775) (thng 10 L.), Hong Ng Phc, ng Chu [a gii Qung Ngi],
qun b bnh dch, cht mt na, xin Trnh Sm rt v Thun Ho, ri mt dc ng.
Chu Vn Tip, ngi Ph Yn, em 1000 qun v theo Tng Phc Hip. L Ti b Ty Sn
theo cha Nguyn.
Thng 3-4/1776 (thng 2/ Bnh Thn), Nguyn Nhc sai Nguyn L vo chim Gia nh.
Tng Phc Hu a nh Vng chy v Trn Bin [Bin Ho], m qun cn vng.
Thng 4-5/1776, (thng 3 L.) Nguyn Nhc p thnh Tr Bn [Quy Nhn], ln ngi vua l
Ty Sn Vng. Cho L lm thiu ph, Hu lm ph chnh (Thc Lc ghi thng 3, Lit
truyn ghi thng 2 L.).
Qun ng Sn tin nh Gia nh, Nguyn L thua chy, kp ch kho thc 200 thuyn, v
Quy Nhn.
Thng 7-8/1776 (thng 6 L.), Tng Phc Hip cht. L Ti lm phn, gi ni Chu Thi.
Thanh Nhn nh khng c. nh Vng phi chy trn.
Thng 11-12/1776 (thng 10 L.), ng cung trn Nguyn Nhc v Gia nh, em qun dp
L Ti. Nhn thy c hiu, L Ti quy hng.
Thng 2/1777 (thng 1/inh Du) Nguyn Nhc xin Trnh Sm lm trn th Qung Nam
yn mt Bc. Sau khi Hong Ng Phc cht, Trnh Sm cng khng mun tip tc chin
tranh, thun cho.
Thng 4-5/1777 (thng 3 inh Du), Nguyn Nhc sai Nguyn Hu vo nh Gia nh.
L Ti thua chy n Tam Ph [Ba Ging, thuc nh Tng] b qun ng Sn git cht.
Tn Chnh Vng lui v Tranh Giang [Gia nh].
nh Vng sai Thanh Nhn i Bnh Thun gi Chu Vn Tip, Trn Vn Thc v cu.
Tn Chnh Vng sai Tng Phc Hu gi M Lung [Vnh Long], Thim Lc gi Hng i
[Vnh Long]. Tng Phc Ho thng lnh qun i.
Thng 8/1777 (thng 7 L.), Trn Vn Thc ko qun Ph Yn v gip, thua trn, cht
Bnh Thun.
Thng 10/1777 (thng 9 L.), Nguyn Hu sai Chng c Thnh nh Long Xuyn.
Ngy 18/10/1777 (ngy Canh Thn 18/9/inh Du), nh Vng b git cng vi Tn Tht
ng (con th hai Hng t, anh rut Nguyn nh) v cc tng: Trng Phc Thn, Lu
th Lng (khng r h), Nguyn Danh Khong.
Nguyn Hu em qun v Quy Nhn, cc tng Chu, Hn, Oai, Ho, Chn (khng r h)
chia gi cc dinh Gia nh.
Thng 3/1778 (thng 2 L.), Tng c Chu (Ty Sn) nh Trn Bin [Bin Ho] v Phin
Trn [Gia nh].
Thng 6/1778 (thng 5 L.), L Vn Qun v Thanh Nhn dp xong qun Ty Sn Gia
nh, L Vn Qun tin nh Bnh Thun.
Thng 6/1778, ti Quy Nhn, Nguyn Nhc ln ngi hong , hiu Thi c, phong
Nguyn L lm Tit ch, Nguyn Hu lm Long Nhng tng qun.
Thng 7-8/1779 (thng 6 L.), nh sai Thanh Nhn, H Vn Ln, Dng Cng Trng
nh Chn Lp, git Nc Vinh (k thon ot), lp Nc n ln ngi, H Vn Ln li bo
h Chn Lp.
Thng 12/1779-1/1780 (thng 11 L.) nh chia li t Gia nh. Lp hnh chnh v quan
thu.
Thng chc cho cc tng: Thanh Nhn, Tng Phc Khung, Tng Phc Lng,
Nguyn nh Thuyn, Trn i Th.
Ngy 6/4/1780 (ngy Tn T 2/3/Canh T) sinh hong t Cnh, con ca nguyn phi Tng
th, con gi Tng Phc Khung, nh ci nm Mu Tut (1778), lc 16 tui.
Thng 5/1780 (thng 4 L.) Thanh Nhn v Dng Cng Trng, tm cch mc cc
thuyn chin li vi nhau, nh chim c Tr Vinh.
Thng 7/1780 (thng 6 L.) Nguyn Vng sai 2 cai c Sm, Tnh sang Xim thng hiu.
Cng lc y, mt thuyn bun Xim i qua H Tin b lu th Thng cp v git; ri mt
ngi Chn Lp tu ba vi vua Xim l Gia nh gi mt th sai Tn Tht Xun, Mc
Thin T lm ni ng chim Vng Cc. Vua Xim ni gin, giam Sm, Tnh v bt gia nh
Mc Thin T hi ti. Mc T Duyn (con Mc Thin T) b nh cht. Mc Thin T t t.
Tn Tht Xun, Sm v Tnh cng quyn thuc ca Mc Thin T, 53 ngi u b hi.
Thng 8/1780 (thng 7 L.) Nguyn Vng li sai ng thm thuyn chin. Thanh Nhn
sng to thuyn trng (bnh li di), rt li hi.
Thng 4/1781 (thng 3/Tn Su) Thanh Nhn chuyn quyn b git. Qun ng Sn
ni dy.
Thng 5-6/1781 (thng 5 L.) Vng duyt binh: khong 3 vn qun, 80 thuyn i bin, 3
thuyn chin ln, 2 tu Ty, nh nh Ty Sn, nhng xy ra cuc bin ng Sn, phi rt
qun v.
Thng 6-7/1781 (thng 5 nhun), thuc h ca Thanh Nhn lm phn. Phi dp mi.
Nguyn Hu nh Gia nh ln th nh
Thng 4-5/1782 (thng 3/Nhm Dn) Nguyn Nhc v Nguyn Hu em 100 chin thuyn
nh vo ca Cn Gi.
Nguyn Vng sai Tng Phc Thim thng lnh qun i, by thy trn chng c Ng
By [cn gi l Tht k giang, ni by dng hp li chng cht nhau, Bin Ho, cch huyn
Phc An 37 dm v phi ty bc]. Qun Nguyn thua to.
Nguyn nh c binh giao tranh Ng Ba [Ng ba Nh B, Bin Ho, cch huyn Long
Thnh 32 dm v pha ty Nam], nh thua, chy i Ba Ging [nh Tng]. Tng Phc
Thim, v lc trc xui vua git Thanh Nhn b qun ng Sn th, git cht.
Thng 6-7/1782 (thng 5 L.) Nguyn Nhc v Nguyn Hu tr v Qui Nhn, hng
tng ng Sn l Nhn Trp li gi Gia nh.
Thng 9-10/1782 (thng 8 L.), Chu Vn Tip chim li Gia nh, n Nguyn nh v.
Nguyn Hu nh Gia nh ln th ba
Thng 5/1783 (thng 4 L.), Nguyn nh li tp hp cc o qun, Nguyn Kim Phm tin
phong, ng ng Tuyn [Gia nh].
Nguyn Hu tin nh ng Tuyn. Qun Nguyn thua to. Cc tng: ng b bt; Minh,
Qu, Thuyn, Hu, u t trn.
Nguyn nh chy i Lt Giang [Gia nh] nc sng chy mnh. nh bi gii, thot cht,
binh s cht ui nhiu. nh i M Tho, ly thuyn ch cung quyn ra Ph Quc, sai Tn
Tht Cc v Trn nh ra Cn Gi thm th tnh hnh. nh khng theo lnh, b Cc git.
ng ca nh l Trn Hng v Lm Hc (ngi Tu) chim gi H Tin. Nguyn Kim Phm
v H Tin thu qun.
Thi trng cng cha Ngc o (con th by V Vng, c Nguyn nh) cng n coi vic
qun nhu, u b bn Hng git. Nguyn nh hay tin, em binh thuyn n nh, Hng, Hc
b chy. Tng Xim Vinh Li Ma em 200 qun v chc chin thuyn n theo.
Nghe tin B a Lc Chn Bn (Chantabun, Xim), nh sai ngi n mi. Trao hong t
Cnh, 3 tui, cng vi quc n cho B a Lc sang Php cu vin, mu hu v hong hu
li Ph Quc. (Thc Lc I, t. 218). Tuy nhin trong th vit t Pondichry ngy
20/3/1785 cho Hi truyn gio, B a Lc khng ni n vic ny (Launay, Histoire de la
Mission de Cochinchine, III, t. 84-92).
Thng 2-3/1784 (thng 1 nhun) H Vn Ln, Tn Tht Hi, L Vn Qun, thua trn, chy
sang Xim.
Thng 3-4/1784 (thng 2 L.) Nguyn nh chy sang Xim, c hn 30 quan i theo v vi
chc lnh.
Chu Vn Tip sau khi thua trn sang Xim cu vin trc, c vua Xim chp thun.
nh ngy c binh.
Thng 7-8/1784 (thng 6 L.) Nguyn nh em qun v Gia nh. Vua Xim sai hai ngi
chu l Chiu Tng v Chiu Sng em hai vn thu binh v 300 chin thuyn v gip.
Thng 8-9/1784 (thng 7 L.) qun Nguyn v Xim tin nh Kin Giang, chim c Ba
Xc, Tr n, Mn Tht, Sa c.
Thng 11-12/1784 (thng 10 L.) Chu Vn Tip nh trn trn sng Mn Tht [Vnh
Long], chng vi Chng tin Bo ca Ty Sn, b gm m trng, t trn.
Thng 1-2 /1785 (thng 12 Gip Thn) Nguyn Hu vo Gia nh, phc qun Rch Gm
(nh Tng) v sng Xoi Mt (nh Tng), d qun Xim n, ph tan 2 vn Xim. L
Vn Qun thua chy.
Trong khi y, B a Lc, vn cn quanh qun li trong vng, cha i. Sau khi Nguyn Hu
ph tan qun Xim, Nguyn nh khn cp gic Phm Vn Nhn, Nguyn Vn Lim v B a
Lc em hong t Cnh (4 tui) sang Ty. B a Lc n Pondichry (n ) cui thng
2/1785 (th B a Lc vit ngy 20/3/1785 cho Hi truyn gio, Launay III, t. 84-92).
Nguyn nh tm tr Xim La
Theo Nguyn nh sang Xim c 30 qun thn, 200 qun v 5 chin thuyn: Phng Phi,
Bng Phi, Hng Tr, Chnh Nghi, Thuyn (Thc Lc I, t. 223). iu ny chng t Nguyn
nh ng c thuyn i hiu bc ng, [tu chin bc ng theo kiu Ty Phng
nh Phng Phi v Bng Phi] t nm 1785. Tu Phng Phi nm 1790 s giao cho Trn
Vn Hc v Nguyn Vn Chn (Vannier) cai qun (Lit truyn II, t. 282).
Trong s qun thn i theo: Tn Tht Hi, Trng Phc Dnh, Nguyn Vn nh, Trng
Phc Lut, Tng Phc Ngn, Nguyn Vn Thnh, Vn Hu, T Vn oi, Nguyn Vn
Mn, L Vn Duyt, Nguyn c Xuyn, Nguyn Vn Khim nhiu ngi s lp cng ln
sau ny.
Nguyn nh xin tr Long K (Xim gi l ng Khoai), ngoi thnh Vng Cc, sai ngi i
n quc mu v cung quyn sang.
Thng 6-7/1785 (thng 5 L.), L Vn Qun em 600 qun n Vng Cc, nhiu qun thn
c tip tc sang theo. Nguyn nh sai lm n in nui qun, sai ra hi o ng thuyn
chin, sai ngi ngm v Gia nh m lnh.
Thng 1/1786 (thng 12 t T) Dng Cng Trng sau khi thua trn Dc Ng b bt, trn
thot, hp cng L Thng v Nguyn Tn do Nguyn nh sai v do thm, cng chim li
Long Xuyn. Thi bo Ty Sn l Phm Vn Tham em qun t Si Gn ra nh.
L Thng v Nguyn Tn t trn. Dng Cng Trng b bt ln th hai, khng chu hng,
b Phm Vn Tham git.
Thng 3/1786 (thng 2 Bnh Ng) Din in nh Xim. Vua Xim hi k hoch. Nguyn
nh thn chinh tr chin, sai L Vn Qun, Nguyn Vn Thnh i trc, dng ng phun la
nh. ch qun thua to, rt v. Vua Xim ngh gip nh thu phc Gia nh. Nguyn
Vn Thnh gt i. nh khen phi.
Thng 4/1786 (thng 3 L.) nh sai Hong Tin Cnh, Nguyn Vn Nhn, V Di Nguy,
Nguyn Vn nh, Trng Phc Lut, em qun ra ni Giang Khm ng mt chc chin
thuyn.
Bc, ngy 19/10/1782 (13/9/Nhm Dn) Trnh Sm mt (Hong L Nht Thng Ch, Ng
Th Ch, bn dch Ng Tt T, nxb Phong tro vn ho Si Gn, 1969, t. 27). Lp con th l
Trnh Cn, 5 tui, con ng Th Hu ln ngi, c Hong T L (tc Huy qun cng Hong
nh Bo) lm ph chnh.
Ngy 28/11/1782 (24/10 Nhm Dn) (Hong L, t. 37), qun Tam ph (lnh Thanh-Ngh
tc kiu binh) o chnh, theo m mu ca Trnh Khi (tc Trnh Tng), con trng Trnh
Sm. Tam ph git T L, b Trnh Cn, lp Trnh Khi.
Thng 12/1782 (thng 11 L.) Nguyn Hu Chnh Ngh An, l thuc tng ca T L,
vt bin vo Qung Nam theo Nguyn Nhc, c Nhc tin dng, phong chc c.
Ngy 25/5/1786 (28/4 Bnh Ng) (Hong L, t. 77), Nguyn Nhc sai Nguyn Hu thng
lnh thu b tin nh Ph Xun: Nguyn Hu Chnh, t qun c; V Vn Nhm (con r
Nguyn Nhc), hu qun c; Nguyn L, thu qun. Qun Trnh thua to.
Ngy 31/5/1786 (4/5/Bnh Ng) chim c Ph Xun, Hu cn lng l, Chnh xui tin
qun ra Bc (Hong L, t. 81).
Ngy 21/7/1786 (26/6 Bnh Ng) Nguyn Hu vo Thng Long. (Lit truyn, II, t. 538).
Trnh Khi b chy ln Sn Ty th b bt, ct c t vn, ngy 22/7/1786 (27/6 /Bnh Ng)
(Hong L, t. 82).
Ngy 3/8/1786 (10/7/Bnh Ng) Nguyn Hu a snh l: Hai trm lng vng, hai nghn
lng bc, hai chc tm on.
Ngy 10/8/1786 (17/7/Bnh Ng) vua L Hin Tng mt (Hong L, t. 105). L Duy K ln
ngi, hiu l Chiu Thng.
Nguyn Nhc hay tin Hu dit xong Trnh, s em cy cng kiu ngo, khng kim sot c;
tc tc ngy m ra Thng Long. li 10 ngy.
Chnh s, chy theo n Ngh An. Hu cho li gi Ngh An cng vi Nguyn Vn Du.
Anh em Ty Sn bt ho
Nguyn nh tr v Gia nh
ng Vn Trn Trn T gi Gia nh, em qun v n Tin Chu (Ph Yn) th b qun
Nguyn Hu bt c. Nguyn Hu vy Quy Nhn, Nguyn Nhc phi ln thnh ku khc,
Nguyn Hu thng tnh rt qun v.
Thng 2-3/1787 (thng 1 inh Mi), B o Nha sn sng gip nh qun i v 56 thuyn
chin u thnh Goa (n ). Vua Xim khng bng lng, nh phi t chi.
Thng 3-4 (thng 2 L.), Tng Phc m, Nguyn , Tng Phc Ngc, Nguyn Vn
Thim n yt kin. Tng Phc m bo tin anh em Ty Sn bt ho, Gia nh n yu,
nh c v trnh by sch lc tn cng.
Nguyn Vn Trng, Chng c Ty Sn, em 300 qun tinh nhu v 15 chin thuyn v
theo, nh trao chc Khm Sai Chng C, qun o Tin phong Thu dinh Trung qun.
Thng 10-11/1787 (thng 9 L.) Nguyn nh n ca Cn Gi. Nhiu o qun theo gip.
Phm Vn Tham tin nh M Tho, Nguyn ng Vn (hng tng Ty Sn) b bt, b git.
Qun Nguyn thng nhiu trn, nhng Phm Vn Tham vn kin tr chng gi.
Nguyn Hu ra Bc ln th nh
Bc, Trnh L [con cha Trnh Doanh (1740-1767)], em rut Trnh Sm, trc mu
cp ngi anh; nay thy Nguyn Hu v Ph Xun, bn ni ln tranh quyn vi Trnh Bng
[con cha Trnh Giang (1730-1740), Bng l ch ca L]. Vua L Chiu Thng bt c d
phi phong cho Trnh Bng lm n Vng, dng li ph cha nh c.
Dp xong h Trnh, Chnh mu vic gi t sng Gianh tr ra, nh thi cha Trnh tha
trc. Nguyn Hu gi v, khng v, Hu sai V Vn Nhm ra dit Nguyn Hu Chnh. L
Chiu Thng b kinh , theo Nguyn Hu Chnh ln ng Mc Sn (Yn Th). Nguyn
Hu Chnh thua trn, b bt v Thng Long hnh ti.
Git Chnh ri, Nhm tm vua Chiu Thng khng c, bn tn L Duy Cn lm Gim quc.
Thng 4-5/1788 (thng 3 Mu Thn) li nghe tin V Vn Nhm chuyn quyn Bc,
Nguyn Hu tc tc ra Thng Long, bt git i. Chiu Thng chy sang Tu.
Thng 5/1788 (thng 4 L.) V Tnh em qun v gip. Tnh ngi Bnh Dng. Anh l V
Nhn, thuc tng ca V Thanh Nhn. Khi Nhn b git, Nhn hp qun ng Sn chng
li, b bt v b git. V Tnh t ng G Cng hn vn ngi, phc kch nh Ty Sn.
Nguyn nh phong V Tnh lm Khm Sai Tng nhung Chng c dinh Tin phong, em
cng cha th hai ca Hng t l Ngc Du (ch/em Nguyn nh) g cho.
Cc din qun s ca Nguyn nh, t khi c Nguyn Vn Trng (Ty Sn) v V Tnh v
gip, thay i hon ton.
Ngy 7/9/1788 (8/8 Mu Thn), qun Nguyn chim li thnh Gia nh. Phm Vn Tham
dn hng ro chng c t ch iu Khin n ch Khung Dung. V Tnh em qun i vng
phi nam ng Tp Trn [ ngoi thnh Si Gn] nh thng vo Bn Ngh, chn no sau.
Qun Phm Vn Tham tan v. Phm Vn Tham lui gi Hm Lung [Vnh Long] ri Ba Xc
[Ba Thc, An Giang?].
Nguyn nh sai ngi n d hng. Tham khng chu hng, p thnh t hai bn b
sng Ba Xc, by chin thuyn chng gi.
Sai Trnh Tn Ti v Chu Vn Quan i H Chu (Singapor) mua sng n, lu hong v dim
tiu. Sai Nguyn Thi Nguyn ph trch b Li; Phan Thin Trc Nguyn Bo Tr, b H;
Tng Phc m, b Binh; Ng Hu Hu, b Hnh.
Phan Nh ng, Trn i Lut, L Quang nh, Trnh Hoi c, Ng Tng Chu, v Hong
Minh Khnh, lm Hn Lm Vin ch co (bo trnh, lut, tc). L Xun Minh, L Phc Mo,
H Phc Un, V Cng Chn, H Vn nh v Hong Vn lp Hn Lm Vin.
Khai khn t hoang. Sa sang lut php. Thnh lp mt triu nh vng chc. Thng
11/1788 (thng 10 L.) ra lnh cm nh bc. T chc li qun i. Bt u t ph binh.
Lp s inh. Ly mt na trng inh lm ph binh, kt thnh i, thp (10), ng (5).
Thng 11/1788 V Di Nguy c thng chc qun Ni thu thu Trung thuyn.
Bc, L Chiu Thng chy sang Tu cu cu. Vua Cn Long sai l Tn S Ngh, tng c
Lng Qung chia qun lm bn o tin nh Thng Long, Ng Vn S lui v Tam ip,
cp bo Nguyn Hu.
Ngy 22/12/1788 (25/11/Mu Thn) Nguyn Hu ln ngi hong Ph Xun, nin hiu
Quang Trung.
Thng 2/1789 (thng 1 K Du), Quang Trung i ph qun Thanh: Sm Nghi ng cht.
Tn S Ngh chy v Tu. L Chiu Thng chy theo.
Quang Trung xy dng kinh Ngh An, t tn l Phng Hong Trung , p thnh
lu, t kho tng, dng trng binh coi gi.
Nh trn ni, theo Thc Lc, thng 8/1783 (thng 7 Qu Mo), nghe tin B a Lc
Chn Bn (Chantabun, Xim), Nguyn nh sai ngi n mi, trao hong t Cnh, 3 tui,
cng vi quc n cho B a Lc sang Php cu vin. Nhng B a Lc cn li trong vng
ny sut nm 1774. n khi Nguyn Hu i ph qun Xim thng 1-2/1785, Nguyn nh
thua to, by ti ch cn li 10 ngi, lc mi khn cp gic Phm Vn Nhn, Nguyn Vn
Lim v B a Lc em hong t Cnh (5 tui) sang Ty.
Ngy 18/5/1788, B a Lc v hong t Cnh t Php v ti Pondichry. Vic thi hnh hip
c cu vin gp kh khn v Conway, ton quyn Php Pondichry, chng. Sau cng
chnh vua Louis XVI, theo bo co ca Conway, i , lnh cho Conway khng gip Nguyn
nh.
Thng 7/1789, B a Lc tr v tay khng vi hong t Cnh, 9 tui. Vua sai Tn Tht Hi
em binh thuyn ra ca Cn Gi n.
Trong sut thi gian ny, Nguyn Vng vit nhiu th gi Hi tha sai Macao hi tin con,
nhng hu nh ng khng nhn c tin tc g c.
Php, ngy 14/7/1798, qun cch mng ph ngc Bastille. Phe bo hong trong c Hi
tha sai phi chy sang Anh.
Chng 3: Tm tt giai on lch s 1777-1802
(Phn II)
Vng sai L Vn Qun, Tn Tht Hi, V Tnh, Nguyn Vn Trng hp nhau nh Phm
Vn Tham H Chu [An Giang]. Phm Vn Tham rt v Ba Xc [Ba Thc, An Giang?]. Th
cng, phi ra hng.
Thng 4/1789 (thng 3 L.) xy hai thnh C Dc [Dc Ng] v Vm C [Tho Cu] l hai
ni xung yu, c hng ca Si Gn, sai Nguyn Vn Thnh trn gi.
Vng rt ch trng n V Thn Sch (Cng binh v Pho binh): sai Tn Tht Huyn cai
qun cc i ban trc tin v Thn sch dinh Trung qun; Tn Tht Chng ban trc hu,
Phm Vn Nhn ban trc t, T Vn oi ban trc hu.
Thng 7/1789 (thng 5 nhun) Vng bn nh nh Ty Sn. Nhng nghe tin Nguyn Hu
Thun Ho ng nhiu chin hm, ang nh nh vo Nam, li thi.
Bt u t chc quan in tun (trng coi nng nghip), dng 12 ngi trong Hn Lm
Vin ch co (Trnh Hoi c, L Quang nh, vv) trng coi vic m mang canh nng, khai
ph t hoang cho bn dinh: Phin Trn (Gia nh), Trn Bin (Bin Ho), Vnh Trn (Vnh
Long), Trn nh (nh Tng), khuyn khch dn trng trt, ngi no khng thch ngh
nng th vo ph binh. Lp trng v b, chn nhng ngi c kh nng chin u trong
qun ng, cho luyn tp tr thnh qun tinh nhu.
Thng 8-9/1789 (thng 7 L.) hng tng Phm Vn Tham b kt ti lin lc vi Nguyn
Hu khi phc li min Nam, b git.
Thng 9-10/1789 (thng 8 L.) sai ng hn 40 chin thuyn ln, hn 100 thuyn i bin.
Ci t ni cc: Lp thm b L, Nguyn Thi Nguyn coi, Nguyn Bo Tr, b Li, Nguyn ,
b H.
Thng 11-12/1789 (thng 10 L.) i duyt binh tng s cc dinh ng Tp Trn (ngoi
Si Gn).
Sai dinh Trn Bin mua ng ct, mi nm 10 vn cn, c sn, i cho ngi Ty
Dng ly binh kh.
Ci t binh thuyn.
Ngy 22/4/1790 (ngy K su, 9/3 Canh Tut), p thnh t Gia nh, Tn Tht Hi trch
nhim cng vi Trn Vn Hc (Lit truyn II, t. 77-282).
Thng 5-6/1790 (thng 4 L.) L Vn Qun ch tr bn vic xut qun, Nguyn Vn Thnh
can khng c. Nguyn Vng sai L Vn Qun lm t lnh, V Tnh v Nguyn Vn
Thnh, tin phong, tin nh Bnh Thun. Chim c.
L Vn Qun tin nh Din Khnh, thua to, lui v gi thnh Hng Phc. Vua v Gia nh.
Thng 6/1790, mt s lnh Php theo gip Nguyn Vng, c nhn chc cai i. Hai nm
sau nhiu ngi b i. Ch Chaigneau v Vannier li n u i Minh Mng.
Thng 1/1791 (thng 12/ Canh Tut) sa p thnh t Gia nh. Sai Trn V Khch i
Giang Lu Ba (Jakarta, th Indonesia) tm mua binh kh.
Lp xng thu s, t b sng Tn Bnh n b sng Bnh Tr, trn ba dm, thuyn i bin,
thuyn chin (hnh thc nh thuyn bun, khng mui m nh) thuyn (sn en nn gi l
thuyn), thuyn son (sn gi l chu thuyn), thuyn l (u ui thuyn u chm v
gi l
l thuyn), u u .
Thng 3/1791 (thng 2 L.) nhn dp ngi B o Nha tn l Chu Di N Nhi n bun bn,
Nguyn nh gi th cho quc vng B mua binh kh (1 vn cy sng chim, 2.000 c sng
gang, mi c nng 100 cn, 2.000 vin n).
Ngy 25/5/1791 (23/4 Tn Hi) Minh Mng ra i, con phi th hai Trn Th, con gi tham
tri b L Trn Hng t. Sau ny, ng c Siu, Nguyn Vn Trng s l thy dy.
Thng 11/1791 (thng 10 L.) lp n Hin Trung, th cc cng thn, theo vua t Vng Cc.
Nm Tn Hi 1791 (khng r thng) Nguyn nh b mt sai ngi cu ng c Siu, cu
thn cha Nguyn, khng ra gip Ty Sn. Siu ln vo Gia nh, hin k nh Ty Sn, tr
thnh qun s, lun lun bn mnh Nguyn nh. Tt c nhng chin dch sau ny, phn
ln do ng c Siu lm c vn.
Thng 2/1792 (thng 1 Nhm T) ng nm hiu thuyn Hong Long, Xch Nhn, Thanh
Tc, Bch Yn v Huyn Hc.
Nguyn nh s dng chin thut gi ma: Hng nm, khi gi nm thi, thu qun thun
chiu gi ra nh, ht gi quay v.
Sai p thnh M Tho, gc thnh p nh dng hoa mai, chu vi 499 trng.
Thng 4-5/1792 (thng 3 L.) vua Xim vit th mun lin kt nh Quang Trung. Bi
v Quang Trung em qun nh Vn Tng, qun Xim thua to.
Trong lc tnh hnh si bng, nhng ngi lnh Php theo gip t 1790 chun b rt lui.
Thng 6-7/1792 (thng 5 L.), Nguyn Hu lin kt vi 40 thuyn T Ngi (gic bin, ngi
Tu) tn cng min Bnh Khang, Bnh Thun.
Thng 7-8/1792 (thng 6 L.) cai i livi (Olivier de Puymanel) c thng chc V U
ban trc tuyn phong hu v Thn sch.
Trn Th Ni 1792
Bit Th Ni khng phng b, Nguyn nh, xut qun t ca Cn Gi, gp gi nam thi
mnh.
Cc tng thng lnh: Qun Tin phong dinh Nguyn Vn Thnh, Trc t Phm Vn Nhn;
gim qun Trung qun Nguyn Vn Trng h gi, tin thng ti Th Ni.
Nguyn Vn Trng v Nguyn Vn Thnh i thuyn Long [Long Phi] v thuyn Phng
[Phng Phi], nh thng vo. c Thnh b chy. Qun Nguyn chim c 5 thuyn
ln, 30 thuyn i bin, 40 thuyn sai, ba chic thuyn ca T Ngi.
Trn ny ch c 10 ngy, chin thng ln u tin ca Nguyn nh, t khi v Gia nh, khin
Quang Trung ni gin. Hch Quang Trung (s ng trong chng sau) ch trch s thua trn
ny.
Ngy 27/8/1792, Quang Trung truyn hch cho quan, qun, dn hai vng Qung Ngi v
Quy Nhn: s san bng Gia nh.
Quang Ton, 10 tui, ln ngi, hiu Cnh Thnh. Cu rut l thi s Bi c Tuyn lm ph
chnh.
Sau khi Nguyn Hu mt, Nguyn nh li c tin triu nh Quang Ton v Nguyn Nhc
nghi k nhau, bn quyt nh nh Quy Nhn.
Thng 2-3/1793 (thng 1 Qu Su) Nguyn nh sai ng thm cc thuyn i hiu (tu
chin): Long ng, Long thng, Long hng, Long Phi, Bng phi, Phng phi, Hng phi, Loan
phi, ng phi. (Chc l sa li cc tu Phng Phi v Bng Phi, v c t nm 1785).
Thng 3-4/1793 (thng 2 L.) sai Phm Vn Nhn lm ph tng T qun kim Tri Tu v.
B binh do Tn Tht Hi thng lnh, Nguyn Hunh c v Nguyn Vn Thnh trc thuc,
tin nh Phan R.
Cai c trn Thun Thnh l Nguyn Vn Chn (Vannier) v Nguyn Vn Ho; Chng c
o Ba Ph l C v iu khin Cng, em qun Man (ngi Thng) theo ng b tin
nh Phan Rang.
Thng 6-7 (thng 5 L.) Nguyn nh n Phan Rang, sai Nguyn K Nhun nh bo [bo l
thnh t, rt vng] Mai Nng, qun Ty Sn b chy.
Thng 7-8 (thng 6 L.) V Tnh thng trn cu Tn Hi, tin nh cnh ng Bnh Thnh.
Nguyn Nhc sai con l Nguyn Bo em qun tinh nhu v voi c ra tip chin.
Bn sai Nguyn c Xuyn ti trc thnh khuyn d, qun lnh nghe theo khng bn na,
nh Trn Cng Hin lm ni ng, gy lon trong thnh, mi h c.
Thng 9/1793 (thng 8 L.), Nguyn Nhc cu cu Ph Xun, triu nh Cnh Thnh (quyn
hnh trong tay Bi c Tuyn v Quang Ton cn b) c i binh do Thi u Nguyn Vn
Hng (hay Phm Cng Hng), h gi Nguyn Vn Hun, i t l L Trung, i t m Ng
Vn S, em 17.000 b binh, 80 tht voi, cng c H v chng c Thim em hn 30
chin thuyn, n cu vin.
Thng 10/1793 (thng 9 L.), Thc Lc ghi: Ng gi v Din Khnh. Thy thnh t Hoa
Bng a th tt, nh hay gi u tin, bn sai cc qun v pht 3000 dn Bnh Thun, 1000
dn Thun Thnh khi p trn mt thng th thnh xong, gi l Din Khnh (tc tnh l
Khnh Ho ngy nay. Thnh cao 1 trng, chu vi hn 510 trng, m su ca, ng v nam
u mt ca, ty v bc u hai ca, trn ca c lu, bn gc c cn t). (Thc Lc I, t.
299).
[Tn Tht] Hi cng o binh hp li bao vy [Quy Nhn], gic c qun cu vin ngoi
n, bn gii vy v p Din Khnh.(Lit Truyn II, t. 78).
Din Khnh s l ni xy ra nhng t xung phong khc lit khi Trn Quang Diu vy nh
thnh. V tr quan trng v s vng bn ca thnh Din Khnh, s c pha Php nhn
cng l thnh ny do Olivier de Puymanel xy (s ni n sau).
Trong thnh Quy Nhn, cc tng Nguyn Vn Hng, Nguyn Vn Hun, sau khi Nguyn
nh rt, bc bch Nguyn Nhc. Vua Thi c ut c m cht.
Triu nh Cnh Thnh phong Nguyn Bo, con Nguyn Nhc, lm Hiu cng, n lc mt
huyn, Nguyn Bo ut hn. L Trung v Nguyn Vn Hun li gi thnh Quy Nhn.
Thng 11/1793 (thng 10 L.) Nguyn nh tr v Gia nh. Nguyn Vn Thnh gi Din
Khnh. i V Thn Sch thnh Qun Thn Sch, tc l m ln hn.
Thng 12/1793, sai cai i Qung Ni V, i trng Pa Ch (u ngi Ty) sang thnh
C [Goa, n ] v x M La Kha [Malacca] tm mua binh kh.
L ngi thch xy dng, Nguyn nh t hc, bn cnh li c nhng chuyn vin kin trc
nh Tn Tht Hi, Trn Vn Hc, V Vit Bo nhng ngi ng tu gii nh Thanh
Nhn, V Di Nguy nht l t nm 1793 (khng r thng), Nguyn nh c thm mt
chuyn gia mi, s tr thnh b trng b Cng chnh sau ny: Trn Vn Thi, cai b kim
b Cng ca Ty Sn v quy thun, ng l ngi gii vic ng thuyn. Ma thu Bnh Thn
(1796), ng cng V Di Nguy, kim qun c doanh ng thu phm ch bo cch thc ng
cc thuyn u do tay Thi c. Trn Vn Thi gi b Cng, n nm Gia Long th 8, i
thnh Cng b Thng th, thng qun thu qun n khi mt. (Lit truyn II, t. 474).
Thng 12/1793, Nguyn nh triu Nguyn Vn Thnh v Gia nh. Theo l cc cha
Nguyn, Vng bt con phi tp vic cai tr v gi thnh, nn sai ng Cung Cnh (13 tui)
trn Din Khnh, v tr a u chng vi Ty Sn. Vng sai cc thy dy B a Lc, Trnh
Hoi c, Ng Tng Chu v cc tng: Phm Vn Nhn, Tng Phc m, Mc Vn T,
Nguyn c Thnh h tng ng cung. n thng 2/1794, Chng dinh hu qun Nguyn
Hunh c cng xin li Din Khnh gip ng cung. Nguyn nh sai qun ng thm
thuyn chin v c thm binh kh, ly cai i Nguyn Vn Khim lm ph V u v tc trc
qun Thn Sch, sai n Din Khnh ph ng Cung. Nh vy, hong t Cnh Din Khnh
vi trn b tng t lnh qun i v cc quan i thn l thy dy hc. Nhng lun iu sau
ny cho rng B a Lc ch huy v gi thnh Din Khnh ch l o tng.
Thnh Din Khnh s l ni xy ra chin trn khc lit gia hai bn.
Thng 4/1794 (thng 3 L.) triu nh Cnh Thnh (tc thi s Bi c Tuyn v Cnh
Thnh cn nh) sai thi u Nguyn Vn Hng v tng qun Trn Quang Diu em qun thy
b vo Quy Nhn.
Thng 5/1794 (thng 4 L.) Trn Quang Diu em thy binh vo ca bin Nha Trang, b
binh ca Nguyn Vn Hng cng tin n Bnh Khang, hp qun ba mt vy thnh Din
Khnh. Vy my ngy lin, sng trong thnh bn ra nh ma, qun Ty Sn b thng rt
nhiu nhng thnh kin c khng th tin vo c.
Nguyn nh thn chinh c thu binh gii vy: Tn Tht Hi tin phong, V Tnh tp hu, V
Di Nguy, h gi. Trn c Khoan, Nguyn Vn M v Nguyn K K coi lng.
Nghe tin i binh Nguyn nh n, Trn Quang Diu rt v Quy Nhn, Nguyn Vn Hng lui
v Ph Yn.
Thng 6/1794 (thng 5 L.), qun Nguyn chim li c mt s thnh v t mt: Tiu
C, Mai Nng (Phan Rang), Ph Yn.
Thng 7/1794 (thng 6 L.) Vng li sai V U Phan Vn Triu, livi (Olivier de
Puymanel), Trn Vn Tn, L Vn Duyt, Cao Vn L cng b thuc, n gip ng Cung.
Thng 10-11/1794 (thng 10 L.) Trn Quang Diu v L Trung li em qun thy b nh
Ph Yn. Nguyn Long v V Vn Lng lui v gi Bnh Khang. V Tnh nhn trn gi c hai
mt. Thng 11-12/1794 (thng 11 L.) Vng ban thng cho V Tnh v qun s.
Gim qun Trung dinh Tng Phc m mt, ng c cng ln gip ng Cung gi thnh
Din Khnh nm 1793.
Vng bt u t chc Gim thnh s (cai qun vic phng gi kinh thnh).
Trn Quang Diu trc ch nh Din Khnh. L Trung nh Du Lai chn ng tip vin ca
qun Nguyn t Bnh Thun.
Thng 1-2/1795 (thng 12 Gip Dn), Trn Quang Diu ct t ng ly nc vo thnh
Din Khnh. V Tnh nh c. Trn Quang Diu sai qun ln st tro ln thnh, b sng
bn cht rt nhiu, sai p lu cao vy bn mt thnh. V Tnh c gi. Diu nh rt gp.
Trong thnh thiu mui, tng s n ung rt kh. Nguyn nh gi th dn Tnh kin quyt
gi, i mnh chun b xong ghe thuyn s tin qun tip vin.
Thng 3-4/1795 (thng 2 L.) sai V u ban trc tuyn phong hu qun Thn sch l livi
(Olivier de Puymanel) sang Hng Mao (n ) mua binh kh.
ng cung trn gi Gia nh, c T qun Phm Vn Nhn, Gim thnh s T Vn oi, L
b Nguyn , Tham mu Nguyn Thi Nguyn, H b Phan Thin Phc, Hnh b Nguyn
Vn Ngh, tr gip.
Nguyn Vn Trng thng lnh thu binh Tin, Hu, Trung qun. Tn Tht Hi thng lnh
b binh tin nh Phan Thit. Trng Phc Lut iu khin thy binh cc v tin nh kho
Phan Rang, cp go.
Thng 4-5/1795 (thng 3 L.) Vng tha ti v phc chc cho Nguyn Hunh c v
Nguyn Vn Thnh: sai c i theo Tn Tht Hi, Thnh ng gi.
Nguyn Vng ra ca bin Cn Gi, Tn Tht Chng, Trng Phc Lut i tin phong, ti
Cam Ranh, qun Ty Sn b chy.
Vng n ca C Hun. Trn Quang Diu, L Vn Li, Nguyn Vn Gip, Nguyn Vn Thn,
Trn Vit Kt vn vy thnh Din Khnh.
Cn i qun thng tin n Ch Chu (Ph Yn), xem xt tnh hnh, chia qun chn ng
v ca Ty Sn, ri Vng ko v qua vng Hn Khi.
L Trung bt u thiu lng thc, mun lui gi Phan Rang, bo tin cho Trn Quang Diu,
Nguyn nh bt c, lin sai Nguyn Vn c v Nguyn Cng Thi ngm qua sng Phan
Rang t n ngn chn, Nguyn Vn c tin nh kho lng Mai Nng, Ty sn em
qun v voi n, qun Nguyn phi lui v Ba Ngi.
Nguyn do: Quang Ton cn nh, quyn hnh trong tay thi s Bi c Tuyn, Tuyn sai
Ng Vn S ra trn Bc Thnh, thay V Vn Dng. V Vn Dng t Bc Thnh v, gp Trn
Vn K (qun s ca Quang Trung ngy trc, b Tuyn y ra trm M Xuyn), k ti
Tuyn chuyn quyn. Dng v Ph Xun, mu cng Nguyn Vn Hng v Nguyn Vn
Hun, git Bi c Tuyn, triu con l c Thun Quy Nhn v Ng Vn S Bc v, git
c. Trn Vn K tr li lm ph chnh.
Thng 8-9/1795 (thng 7 L.) Trn Quang Diu vn gi Kh Sn, n lu vng khng th
ph c. Nh lnh tun Ty Sn l Nguyn Danh Nho u hng, dn ng tt cho qun
Nguyn, ang m b ln nh p, phng la t vo, ph lin 12 n t ca Ty Sn.
Nguyn nh tin nh Ch Chu (Ph Yn). Trn Quang Diu rt v Quy Nhn.
Thng 9-10/1795 (thng 8 L.) Nguyn nh sa li thnh Din Khnh, lm thm kho tng.
Tn Tht Hi li trn gi.
Phong cho V Tnh lm Khm sai chng hu qun dinh Bnh Ty i Tng qun.
Thng 2-3/1801 (thng 1/Tn Du), Vng sai Nguyn Vn Thnh tit ch cc o b binh.
ng c Siu dng chin thut nh ho cng, nay dng c cho chin thut lm
xong.
V Di Nguy b bn cht.
Trong trn ny c ba ngi Php tham d l cai i Nguyn Vn Chn (Vannier) qun tu
thuyn hiu Phng Phi; Nguyn Vn Thng (Chaigneau) qun thuyn Long Phi, v L Vn
ng (de Forcanz), qun tu Bng Phi, i theo Trung qun do Tng Phc Lng iu
khin. (Thc Lc, t. 407). H s cn tip tc cc chin dch Qung Nam v Ph Xun. Cng
trng h nh th no? Chng ta s tm hiu sau.
Sau khi thua trn Th Ni, V Vn Dng thu thp tn qun hp li vi Trn Quang Diu, sai
T khu nh gi Thch Tn [bin gii Bnh nh-Qung Ngi], c Nguyn Vn Ng gi
m Thu [Nc Ngt, Bnh nh], c V Vn S gi Tn Quan [Qung Ngi].
Thng trn Th Ni, nhng Nguyn Vng vn khng gii vy c Quy Nhn.
Thng 3-4/1801 (thng 2 L.) Vng sai Nguyn Vn Trng em thu binh ra nh
Qung Ngi, Qung Nam cng vi cc v qun Thn Sch ca Phan Vn c, v Phn Dc
Trung qun Tng Phc Lng, v Thun V Vng Vn Hc v cc cha tu hiu Phng
Phi, Long Phi, Bng Phi l bn Nguyn Vn Chn (Vannier), Nguyn Vn Thng (Chaigneau)
v L Vn Lng (De Forcanz) u thuc quyn (Thc Lc, t. 432).
Thng 4-5/1801 (thng 3 L.), Nguyn Vn Trng tin n ca bin C Ly [Qung Ngi]
nh ph kho Tr Khc, c Tun b chy.
Nguyn Vng sai Phm Vn Nhn qun ba chic thuyn i hiu tin vo Nng, kim
qun c tng s cc thuyn hiu Long Phi, Phng Phi, Bng Phi cng sch ng.
Cho tham qun tng dinh L Nguyn, qu Qung Nam theo Nguyn Vn Trng iu
khin, dn Trng chn ni him yu t ba bo theo hnh tam gic, sau bo c Trng
Giang (sng ln ni ca i Chim vi Tam K) thu b tip ng c nhau (Thc Lc, t.
434).
Hong t th hai l Hy mt, nguyn gi chc cai i, i theo qun, tui 20. Sai a v Gia
nh chn ct.
Trong hai thng mt trn, Nguyn Vng cht hai con trai.
Nguyn Vng xut qun t thng 5-6/1800 (thng 4 L.), trong gn mt nm, vn cha
gii vy c Bnh nh.
Thnh Bnh nh gn ht lng, Trn Quang Diu v V Vn Dng bao vy cng cht.
Ngy 5/6/1801 (ngy Canh Ng 24/4 Tn Du), Vng thn chinh c thu qun ra ca
Th Ni.
Ngy 7/6/1801 (ngy Nhm Thn 26/4 Tn Du) thuyn vua ti C Lao Chm. Gi Nguyn
Vn Trng ti Nng ch lnh.
Ngy 9/6/1801 (ngy Gip Tut 28/4/Tn Du) chia ct nhim v: Nguyn Vn Trng v
Phm Vn Nhn tin ra ca Eo. Hong Vn T v Bch Vn oi em binh voi theo ng
b Cu . Thuyn vua tin ng vng Chu Mi.
Ngy 11/6/1801 (ngy Bnh T 1/5/Tn Du), i binh tin vo ca T Hin.
Ngy 12/6/1801 (ngy inh Su 2/5/Tn Du) Vng thn c qun n bn Trng
H, L Vn Duyt bt c ph m Nguyn Vn Tr v c Phan Vn Sch. Qun Nguyn
tin n ca Thun An.
Cnh Thnh chy ra Bc. Vng sai L Cht em b binh ui theo, L Cht (nguyn hng
tng Ty Sn) khua trng i thong th, Quang Ton thot, b gi v. Nhng Nguyn nh
l i, khng bt ti.
c tin Ph Xun b tn cng, Trn Quang Diu sai i c Trng Phc Phng v cc
tng em i binh i ng ni v cu Ph Xun; nhng b ngi Man [ngi Thng]
nh la, dn i quanh co, ht lng thc, Trng Phc Phng u hng T Trch
nguyn. Qun T khu nh n Cao i gp qun ca L Vn Duyt v L Cht, giao chin,
thua trn, nh cht t Man. Cc o qun khc b bt c.
Nguyn Vng sai Nguyn Vn Trng em thu binh tin nh Linh Giang (sng Gianh),
chn ng lui ca Ty Sn. Phm Vn Nhn gi ca Thun An, Phan Vn Triu v Tng
Phc Chu gi T Trch nguyn v Tam i.
Khng nhng th, Trn Quang Diu cn mun chim li Qung Nam, bn sai ngu Nguyn
Vn Gip, i c L Danh Phong, c Nguyn Vn Khn, tham c H Vn T, em
hn 7000 qun v 40 tht voi, ra ng Lng Chu v Ph Hoa, tin n in Bn, chim
li Qung Nam.
Tng Vit Phc xin cu vin. Nguyn Vng h lnh phi gi thnh, khng ra nh i
vin binh. Ri sai L Vn Duyt thng lnh b binh cng L Cht quay v Qung Nam v sai
Tng Vit Phc em thu binh v cu Bnh nh. L Cht v L Vn Duyt ti Qung Nam,
Nguyn Vn Gip b chy.
Sau khi chim li c Qung Nam, Nguyn nh sai L Vn Duyt, L Cht v Tng Vit
Phc, em qun nh xung Qung Ngi.
Trn Quang Diu nghe tin Tr Khc mt, thn hnh cng vi L Danh Phong, T Vn Chiu,
em qun, voi ra Tn Quan [Qung Ngi] t n tri dc ni chng gi.
Tng Vit Phc em thu binh vo ca Sa Hunh [Qung Ngi] thng cc trn My Sn v
Cung Qung, tin ti Bc Cc [tc Hang Di Bn Bnh nh] th b phc binh Ty Sn
git cht.
i c L Danh Phong, thuc tng ca Trn Quang Diu, gi Tn Quan u hng. Qun
Nguyn chim xong Qung Ngi.
Trong dp thng thng tng s thng 7/1801, c ba ngi Php Nguyn Vn Thng
(Chaigneau), Nguyn Vn Chn (Vannier), L Vn Lng (de Forcanz) vn qun cc thuyn
hiu Long Phi, Phng Phi v Bng Phi, c thng t cai i ln cai c (TL, t. 451).
Thng Nguyn Vn Trng lm Khm sai Chng Trung qun Bnh Ty i tng qun
qun cng. (TL, t. 452).
ng thi, Nguyn Vng bt u chun b nh ra Bc. Sai gim thnh cai i Nguyn Vn
Yn n ng Hi ngm o lu Trn Ninh (tc trng lu ng Hi), xem khp tnh th t
ni u Mu n ca Nht L, v bn (ly di 5.120 trng) (TL, t. 453).
Sai khm sai thuc ni cai i Ba La Di (Barisy) i H Chu (Singapore) tm mua sng n.
(TL, I, t. 456)
Ngy 30/8/1801 (22/7 Tn Du) Vng i Qung Bnh, xem hnh th ly Trn Ninh, chia
n t sng chng gi.
Thng 8-9/1801 (thng 7 L.) Qun Nguyn gi t Thch Tn [Qung Ngi] n sng Gianh
c khong 4 vn ngi, Quy Nhn c hn 3 vn (TL, t. 453).
Trn Quang Diu chim li Quy Nhn
Thnh Bnh nh b Trn Quang Diu, V Vn Dng bao vy t thng 1/1800 n thng
6/1801, l mt nm ri. phi git c nga, voi n. Th cng, V Tnh a th, mt
tnh vi Nguyn Vn Thnh liu cht nh ra, nhng pht cht thy mu b l, khng lm
na. Bn vi Ng Tng Chu, np thnh ri cht.
Ng Tng Chu ung thuc c t t ngy 5/7/1801 (25/5/Tn Du). V Tnh chn ct
cho Ng Tng Chu. Sai ly ci kh cht di lu bt gic, vit th cho Trn Quang Diu,
khuyn tng s khng c ti, khng nn git hi, ri phng la t t, hm l ngy
7/7/1801 (27/5/Tn Du).
Tnh cht v nghi, Diu dn qun vo thnh, trng thy thng chy nc mt ra, ly l thu
chn, tng s trong thnh, gic khng git hi ai c. Ri cc tng s y ln lt ra v.
(Lit truyn II, t. 110).
Trn Quang Diu v V Vn Dng ngay sau khi vo thnh Bnh nh, sai p mt lu ngang
Vn Th chn ng qun Nguyn vn lng cho Th Ni. Li sai Phm Vn im ra
nh Ph Yn.
Thng 9-10/1801 (thng 8 L.) Trn Quang Diu V Vn Dng nh Hoa An, Hoa Lc,
chim ng tin nh Ph Yn. Qun Nguyn Vn Thnh b thit hi nng.
Thng 10-11/1801 (thng 9 L.), Trn Quang Diu v T Vn Chiu em 18.000 qun tinh
nhu ln ng a phn Thanh Ho [Qung Ngi] trc din vi qun L Vn Duyt v L
Cht.
T Qung Ngi, Trn Quang Diu nghe tin V Vn Dng bi trn Ph Yn, bn em qun
tr v bo Lnh Vn, T Vn Chiu li chng vi L Vn Duyt Thanh Ho.
Ph Xun, Nguyn Vng tin hnh vic chun b nh ra Bc. Sai Tng Phc Lng
em binh thuyn ra sng Gianh hp vi ng Trn Thng.
Li sai hu tham tri b Cng Nguyn Khc Thiu em hai c Kin Chu v Thin Chu cng
hn 390 ngi ty Cng b v Gia nh ng 200 thuyn , thuyn sai [thuyn i nhim v]
v thuyn chin.
Sai Tng Quang Lu i H Tin nu luyn dim tiu sung qun dng.
Sai cha tu Phng Phi l Nguyn Vn Chn (Vannier) v cha tu Bng Phi l L Vn Lng
(de Forcanz) ch 15.000 phng go t Qung Nam n qun th Th Ni (Thc Lc I, t.
474).
Vua Cnh Thnh cng em l Quang Thu c i binh thy b 30.000 ngi vo nh. Quang
Thu v con v th, nn l em, nhng nhiu tui hn Quang Ton, tnh can trng, c
Quang Trung cho lm trn th Ngh An t 1789. Bi Th Xun, phu nhn tng Trn Quang
Diu cng em 5000 qun bn b n gip.
T l inh Cng Tuyt lm tin phong, ng vi qun ng Trn Thng Honh Sn.
200 binh Nguyn u hng, ng Trn Thng rt v bo Thanh H [huyn B Trch,
Qung Bnh].
inh Cng Tuyt tin ng n Bt Sn, Thiu t Nguyn ng n Php K, Tng qun
Siu ng n Ba n. ng Trn Thng li lui qun v Ngo Dinh (Dinh Ngi) [huyn
B Trch, Qung Bnh].
Nguyn Vng quyt nh thn chinh, quc thc (ch vua) Tn Tht Thng gi Ph
Xun, cng Nguyn Vn Khim qun qun ng lm v cc i Thn sch. Nguyn Cng H
v Nguyn Hu Chnh gi ca Thn An.
Thng 1/1802 (thng 12/ Tn Du), Vng triu Phm Vn Nhn (ang gi ca Thn An)
n hnh ti (ch vua ng qun).
Ty Sn nh Nga Dinh, ng Trn Thng lui v ng Hi. Tnh hnh qun Nguyn kh
khn cp.
Thng 2/1802 (thng 1/Nhm Tut) Nguyn Vng ang ng ng Hi [Trn Ninh].
Vua Cnh Thnh sai Nguyn Quang Thy v tng qun Siu em b binh nh Trn Ninh.
Cn T l inh Cng Tuyt, c Nguyn Vn ng, c Lc, kt hp vi hn trm
thuyn ca T Ngi (gic bin theo Ty Sn) by thy trn ca Nht L.
Nguyn Vng sai Nguyn Vn Trng iu bt thu binh ra bin tham chin. Cn Phm
Vn Nhn v ng Trn Thng chng gi mt b.
Thy thy binh thua, b binh ri lon, Quang Ton chy v ng Cao (huyn B Trch,
Qung Bnh), Nguyn Vn Kin u hng.
Bit thuyn lng Ty Sn cn u 50 chic sng Gianh, Tng Phc Lng v Nguyn
Vn Vn [con Nguyn Vn Trng] n nh, bt c ht c thuyn lng v 700 qun.
Qun Ty Sn tan v. Thng th Nguyn Th Trc, c Trn Vn M, tham c Bi Vn
Ngon, thiu t Nguyn u b bt.
i thng, Nguyn Vng bn rt qun v Ph Xun. Cc tng u mun tha thng tin
ra Bc, Nguyn Vng ni: Trong bn gic ch c Trn Quang Diu l gh nht. Diu cha
tr xong khng nn khinh tin (Thc Lc, I, t. 480). Ngy 15/2/1802 (ngy t Du
13/1/Nhm Tut) Nguyn Vng v ti Ph Xun.
Thng 4/1802 (thng 3 L.), tnh th Ty Sn trong thnh cng ngy cng khn cp. Nghe
tin i binh thua trn Trn Ninh, Trn Quang Diu v V Vn Dng cng cc tng s T
Vn Chiu, Nguyn Vn Mn, Nguyn Vn Gip, Nguyn Vn im, L Vn Hng hn 80
ngi v 3000 qun thin chin em 86 tht voi c ban m b Quy Nhn, theo ng
Lo, v Ngh An (TL, t. 499).
Thng 5/1802 (thng 4 L.), Vng sa p hong thnh (Hu) (TL, t. 487).
Ngy 1/6/1802 (ngy Tn Mi 2/5 Nhm Tut) knh co lit t. t hiu l Gia Long. Ban n
cho Quc thc qun cng Tn Tht Thng. Thng chc cho cc tng s: Nguyn Hunh
c, Nguyn Vn Nhn, Phm Vn Nhn tc qun cng.
Cho thng ch T dinh qun Thn Sch l L Vn Duyt lm khm sai Chng T qun
bnh Ty tng qun, i T n qun Ng Lm lm Hu qun.
C Trnh Hoi c i s Thanh, c gia chc Thng th: Trnh Hoi c lm thng th
b H.
Ngy 20/6/1802 (ngy Canh dn 21/5/Nhm Tut, vua ri Kinh s, cho hong t th t
(Minh Mng), 11 tui, i theo, chinh phc Bc H.
Ngy 30/6/1802 (ngy Canh T 1/6 Nhm Tut) vua ngng H Trung [theo i Nam
Nht thng ch, th H Trung Thanh Ho, m thng 6/1802, vua Gia Long cha th n
Thanh Ho, vy H Trung ny c l l dinh H Trung, H Tnh hay Ngh An chng?]
Ngy 3/7/1802 (ngy Qu Mo 4/6/Nhm Tut) vua n thnh Ngh An. Thiu u ng
Vn ng, c o Vn H n hng.
Qun tin o tin n Thanh Hoa (Thanh Ho), bt c con Nguyn Hu l c trn
Quang Bn, ng l Nguyn Vn Thn (TL, I, t. 499). T m Nguyn Vn T em qun trn
i.
Sai Hong Vn Ton, Trnh Ngc Tr v Tn Tht Lim rc T cung [ Gia nh] v kinh
(TL, t. 499).
Bn Phm Ngc Phc, Phm Ngc Thy v 19 ngi dn lng Ng X (huyn Nng Cng,
Thanh Ho) bt c T V Vn Dng. Sai ng xing giam li.
L Vn Duyt chim Tam ip, ti Thanh Hoa Ngoi (tc Ninh Bnh), c Ti u hng.
Ngy 16/7/1802 (ngy Bnh Thn 17/6/ Nhm Tut) vua ti Ninh Bnh.
Thy binh ca Nguyn Vn Trng thu phc Sn Nam H, Trng li trn gi.
Ngy 17/7/1802 (ngy inh T 18/6/Nhm Tut) vua n Sn Nam Thng (H Ni),
c L Vn Ho, hip trn Tn u hng.
Ngy 20/7/1802 (ngy Canh Thn 21/6/ Nhm Tut) vua Gia Long vo thnh Thng Long.
Vua Cnh Thnh b chy trc cng vi cc em l Quang Thu, Quang Duy, Quang Thiu,
t m Nguyn Vn Dng, t m Nguyn Vn T, c T qua sng Nh H n Xng
Giang (thuc Bc Ninh), m tr cha Th Xng. Dn thn mu cp. Qun i theo tan
v. Quang Thy tht c t t, c T v v t t. Tt c b ng ci a v Thng Long
(TL, I, t. 504).
Ngy 24/10/1802 (ngy Bnh Thn 28/9 Nhm Tut) vua ri Thng Long, Nguyn Vn
Thnh lm tng trn Bc Thnh.
Thc Lc chp: Diu t Quy Nhn em ng chy trn, chui rng li sui, gp cc sch
Man c ai ngn gi th ra sc nh g m qua, trong khong vi thng lng thc cn ht,
qun lnh hao tan. n sch Quy Hp, cht gp quan qun, tng s gic u mi, khng th
nh c. Diu bn b bt. Bt c ng l bn T Vn Chiu, Nguyn Vn Gip, L Vn
Hng, Nguyn Vn Mn v 76 tht voi c. Tin thng trn bo ln. Vua sai L Vn Duyt ng
xing giam li, dn khng c t tin git. Sau Vn Chiu m, sai git (TL, I, t. 499).
B qun ca L Vn Duyt, L Cht n sng Thanh Long cp kho K Ln. Trn th Ngh An
ngy l Nguyn Vn Thn, hip trn Nguyn Trim, thu qun thng lnh i, thiu u ng
b thnh chy n n Tin L (tc thnh ph Din Chu), Trim t tht c cht, Thn chy
n Thanh Ho. Quang Diu t Quy Hp xung Hng Sn (Ngh An), nghe thy Ngh An
ph, bn qua Thanh Chng sang sng Thanh Long, nhng ngi i theo dn dn tn i c.
Diu v v l Th Xun u b quan qun bt sng; Vn Dng cng b th dn Nng Cng
(Thanh Ho) bt gii. i binh n Thanh Ho, ngy c trn l Quang Bn v Thn cng
ng u xin hng. (Lit truyn II, t. 570-571).
Thc Lc thng vn tt k cc d kin, chp nhng g thc chnh xc. Cn Lit Truyn k
chuyn, i khi c suy on thm.
ng ci Nguyn Quang Cng, Tham lnh Ngon, Tham lnh Tun gii v Bnh nh. Cn
Nguyn Quang T, Nguyn Quang in, ph m Nguyn Vn Tr b gii v Gia nh, ri sai
git i. (TL, I, t. 446).
Thng 6/1802, bt c Nguyn Ln con Nguyn Nhc, Ngh An. (TL, t. 499)
Ngy 13/7/1802, bn Phm Ngc Phc, Phm Ngc Thy v 19 ngi dn lng Ng X
(huyn Nng Cng, Thanh Ho) bt c t V Vn Dng. Sai ng xing giam li (TL, I,
t. 500).
Ngy 20/7/1802 (ngy Canh Thn 21/6/ Nhm Tut) vua Gia Long n thnh Thng Long.
Ra lnh: Nhng k c nhn quan chc ca gic ra th th c min ti, gn th hn 3 ngy,
xa th hn 5 ngy. Nu qu hn m khng ra th, b ngi ta bt c th lm ti. Nhng tn
qun ca gic mang theo binh kh trn v, th lp tc phi n ca qun trao np, nu ct
giu th x theo qun php. (TL, I, t. 503)
Vua Cnh Thnh b chy cng vi cc em l Quang Thy, Quang Duy, Quang Thiu v t m
Nguyn Vn Dng, t m Nguyn Vn T, c T, n Xng Giang (thuc Bc Ninh).
Qun i theo tan v. Quang Thy tht c t t. c T v v t t. Tt c b ng ci a
v Thng Long. (TL, I, t. 501, Lit truyn, II, 571)
Hnh hnh
Ngy 1/12/1802 (ngy Gip tut, 7/11 L.) t hin ph (dng nhng ngi bt c)
Thi Miu. Thc Lc vit:
Sai Nguyn Vn Khim l thng ch dinh Tc trc, Nguyn ng Hu l Tham tri Hnh
b, p dn Nguyn Quang Ton v em l Quang Duy, Quang Thiu, Quang Bn ra ngoi ca
thnh, x n lng tr cho 5 voi x xc. (Dng 5 con voi chia buc vo u v hai tay hai chn,
ri cho voi x, l mt th cc hnh), em hi ct ca Nguyn Vn Nhc v Nguyn Vn Hu
gi nt ri vt i, cn xng u lu ca Nhc, Hu, Ton v mc ch [bi v] ca v chng
Hu th u giam Nh Ngoi (sau i l V Kh) nm Minh Mng th 2, i giam vo
ngc tht cm c mi mi. Cn ng l bn Trn Quang Diu, V Vn Dng u x tr ht
php, bu u cho mi ngi bit. Xung chiu b ci trong ngoi (TL, I, t. 513).
Trong bi chiu gi ton dn, c ni r tn chc ca cc quan tng b git: Thiu ph Trn
Quang Diu, T V Vn Dng, T m Nguyn Vn T, ng l Nguyn Vn Thn, ngu
Nguyn Vn Gip, Thng tng L Vn Hng, cng vi b l u s u bt giam, u em
git c, bu u bo cho dn chng. (TL, t. 533).
Trn nguyn tc, ngi u hng khng b ti, tr khi, trc hng, sau theo li Ty Sn,
nh thi bo Phm Vn Tham, ph chnh Trn Vn K, tham c Phm Vn im, c
Nguyn Vn Ng, u b git. Cng khng thy tn b Bi Th Xun. Vy c th b trn
thot.
Chng 4: Tc phm ca John Barrow (1764-1848)
Hc gi Trng Vnh K l ngi u tin vit nhng dng xuyn tc lch s nc mnh,
theo ng quan nim thc dn trong cun Cours dHistoire Annamite, Saigon, Imprimerie du
Gouvernement, 1875.
Cng vic u tin l tm xem nhng tc gi Ty phng ng thi vit g v giai on ny.
A Voyage to Cochinchina in the years 1792 and 1793: containing a general view of the
valuable productions and the political importance of this flourishing Kingdom; and also of
such European settlements as were visited on the voyage; with sketchs of the Manners,
Character and Condition of their several inhabitants, to which in annexed an Account of a
Journey made in the year1801 and 1802 to the Residence of the Chief of the Booshuana
nation (London, 1806).
Dch: Hnh trnh sang nc Nam qua cc o Madre, Tnriffe, Mi Verd, Brsil, o Java,
vi nhng thng tin mi v xc thc v tnh trng thin nhin v dn s nhng x khc
nhau ny
John Barrow (19/6/1764 23/11/1848) l nh thm him, nh qun tr v ngoi giao Anh.
Khong 1792-1794, ng gi chc th v ca George Macartney, s thn Anh u tin
Trung Quc. Hm i ch phi on s thn Anh n Trung Hoa, ngng li Nng t
14/5 n 16/6/1793, di triu vua Cnh Thnh. Tc phm vit trong khong 1797-1798,
tc l 4 nm sau khi Barrow ri Nng.
Chng ti gii thiu phn Barrow vit v Vit Nam, trong chng IX, X v XI (t. 182- 361),
tp II, qua bn dch Php vn ca Malte-Brun, trch dch sang ting Vit, s dn l Barrow II.
son ba chng ny, Barrow cho bit, ng da vo nhng ngun tin sau y:
(Il est bon de dire au lecteur, que jai tir la plus grande partie des dtails que je viens de
donner, et de ceux qui vont suivre, dun mmoire manuscrit de M. Barisy, officier franais dun
grand mrite, qui commandoit une frgate au service de Caung-shung. Il est certain que la
premire partie saccorde parfaitement avec ce que nous avons appris dans la baie de Turon,
dun secrtaire du gouvernement de la Chine, rsident en ce lieu, et dont les rcits nous taient
transmis par notre interprte. Les diffrentes relations des missionnaires qui ont rsid dans
ce pays, sy accordent galement: ainsi, je nhsite pas donner au reste la plus entire
confiance. Dailleurs, les faits principaux mont encore t confirms par le tmoignage de
deux Anglais, qui ont t Sai-gong dans les annes 1799 1800). (Barrow II, t. 221).
- Bn tho hi k ca Barisy, mt trong nhng ngi lnh Php gip Nguyn nh.
- Li ngi th k lm vic cho chnh ph Trung Hoa, Nng (1793) k li, qua thng
ngn.
- V t liu trong cc tp Les Nouvelles des Missions Orientales (Tin tc cc hi tha sai ng
phng), in nm 1785, 1787, 1789, 1794 v 1797.
Cu ngi th k lm vic cho chnh ph Trung Hoa ny, Taboulet, khi trch dn Barrow,
li vit thnh: Mt ngi th k Tu ca chnh ph Vit Nam (Un secrtaire chinois du
gouvernement vietnamien) (Taboulet, La Geste Franaise en Indochine, Tome I, note 1,
trang 270).
T Ch i Trng chp theo Taboulet, nhng li vit nh th ny: John Barrow da trn
cc ti liu ca L. Barisy, ca mt vin th k Tu ca chnh quyn Gia nh (Trnh Hoi
c?) v cc gio s m v r mt Nguyn nh lc ng tui (TCT, Lch s ni chin Vit
Nam, trang 96, chng ti in m).
Nhng iu Barrow vit v thut ng tu Vit Nam ni ring, Trung Hoa v phng
ng ni chung, gin tip phn bc tt c nhng lun iu cho rng cc s quan Php
c bit Puymamel v B a Lc dy Gia Long ng tu, c sng
Maybon cng loi tr tc phm ca Barrow bng cch ch trch nhng on vit sai v lch
s, ch yu v v Conway khng chu thi hnh hip c cu vin Versailles 28/11/1787;
nhng ng Maybon li gi li mt sai lm khc ca Barrow dng, l vic B a Lc
cu sng Nguyn nh nm 1777, cn thit cho s xc nh v tr hng u ca B a Lc
bn cnh Nguyn nh.
2- Lc kho lch s nc Nam, tnh hnh tranh chp lc by gi (t. 192-219). Hnh trnh
B a Lc (t. 200- 219) v Chn dung vua Gia Long (t. 220- 240).
C th ni, Barrow c bit ch n hai ngi anh hng ca giai on ny, v vua Quang
Trung, ng ng trong quan im chung lc by gi (k c Hong L nht thng ch ca Ng
Th Ch), u gi l ngy, nhng cng khng km s khm phc, knh n thin ti chnh tr
v qun s.
V chn dung vua Gia Long, y l mt trong nhng bi vit r v c nhiu chi tit nht v v
vua ny. Barrow c bit knh trng vua Gia Long, coi Gia Long nh mt thin ti, khi
phc li nh Nguyn sau nhiu nm b Nguyn Hu nh ui, khng cn mnh gip, phi
sng lu y, khn kh; lc u ch c mt chic thuyn m hn 10 nm sau c c mt
hm i 1200 chin thuyn, khng nhng ginh li min Nam ca t tin cc cha Nguyn
m cn nh ra Bc thng nht t nc. Phn chn dung vua Gia Long, chng ti s trch
dch ring, in trong chng nm, sp ti).
Chng X: Lc kho i cng v phong tc, tnh tnh v hon cnh sng ca dn
Nng. Triu nh Cnh Thnh tip i hm i Anh (241- 306).
Chng XI: Nhng li ch trong vic bun bn vi nc Nam (t. 307- 345).
Trong chng IX, phn lc kho lch s nc Nam, Barrow vit v nhng vic:
Anh em Ty Sn khi binh, 1774. Vic ni chin (t. 192-193). Vua L sang Tu cu cu.
Quang Trung thng qun Thanh. Vic sc phong v triu cng (t. 194-199). B a Lc gip
Nguyn nh. Chin tranh Nguyn nh-Ty Sn (t. 200-206). B a Lc a hong t Cnh
sang Php cu vin, hip c Versailles 1787 (t. 207-211). B a Lc gp kh khn
Pondichry vi Conway. B a Lc v Si Gn (t. 213-216).
Nh phn ln cc tc gia ngoi quc khng phi l chuyn gia lch s, khi vit v lch s Vit
Nam, qua li k li ca ngi Tu, Barrow mc nhng sai lm khng trnh c v thiu
kin thc v lch s, vn ho nc ta. on vit v Quang Trung, c s lm ln gia hai
nhn vt: Tn S Ngh v Phc Khang An (ngi Barrow gp Bc Kinh).
Barrow vit: Ngi li bun [Nguyn Nhc] xa x trong tic tng, l hi, t pho bng. ng
tng [Nguyn Hu] thu phc qun i v ng thy tu [Nguyn L] c ting ni ca bn gio
phi (t. 192).
S kin ny, nu ng, gii thch ti sao Nguyn L thng trn vic nh nhau v khng c
con.
Chng X: (t. 241-306) on Barrow vit v tp tc, tnh tnh, v tnh trng thin nhin
Nng, Barrow ang k chuyn cc quan chc Nng mi phi on Anh d hi ngy
4/6, xem tung, ht, cc tr chi nh chi g, nh c v n tic. C s chuyn ng ca
qun lnh Ty Sn (h qu ca v Manuel Duom tuyn truyn tu Anh n chim Nng,
s ni n sau) pha Anh cng chun b gip chin, nhng cui cng khng c chuyn g;
phi on c mi xem ht tung, n ung vui v (t. 241-256).
Tip , ng ni v tnh tnh ngi Vit: nhanh nhn, vui v, ni nhiu Barrow gi mt
ging khch quan khi ni v ngi Vit v cc tn gio, phong tc, tp qun ca dn Vit.
Nhng g ng cho l d th ph bnh, nh chuyn ngi Vit m tn hoc hay n cp vt,
nhng cng ni thm l ti khng lu, nn c th phn on sai lm.
ng vit v ngn ng, tn gio, nh ca, y phc, o c, v tr ngi ph n: kh t do v
lm mi vic nh n ng (t. 257- 276). Nh ca, sn phm, hi sn Nng, lm sn,
n, hoa qu, sn xut, vic tha k gia ti (t. 277- 287). K thut ng tu v tu chin ca
Vit Nam (t. 287-293). Bn i chiu mt s t ting Anh, Hn, Vit (t. 295-297). So snh
gia ngi Tu v ngi Vit. Ngi Vit theo o Pht, th thn, th Pht trn cy; m tn,
lp bn th nhng ch c tai nn (t. 299-304). V hnh lut, so snh vi Tu, cng chung
lut, nhng trong thi gian ng Nng khng thy p dng cc hnh pht, cn Tu, i
u cng thy ti nhn b nh p d man, rn sit di gng cm (t. 305-306).
Chng XI: K khai nhng li ch trong vic bun bn vi nc Nam (t. 307- 345), phn ny
cng s c trch dn di rng di.
Thy tnh trng ca o ny, chng ti vi v nh neo, trc ch mt phn khc ca Chu,
phn ny ng l phi c bit n nhiu hn, v chng ti dm tin on rng ch trong vi
nm na, n s c mt s nc u Chu bit n (Barrow II, t. 183).
Tip ng phn bc quan nim ca Pinkerton, cho rng vng ny (Lo, Mn, Vit) chng
c g ng ch c; ngc li v tr chin lc v s ph nhiu, giu mnh v th sn khin
vng ny l mt trong nhng vng t thit yu cn c quan tm hn. Tuy nhin trn
bn cng nh trong nhng m t a l, ngi ta [Anh] b qua vng t ny. Nhng
nhn xt ca Barrow, vo lc y, kh thc thi; nhng cng nn bit rng s thc thi ca
ng phc v quc Anh v s chinh phc t ai thuc a ca ngi Anh. Trn ng
i, h lun lun vp phi tr lc t cc nc u chu khc, hoc ganh t, chn p, hoc ph
hoi.
Khi thy r iu , chng ta c th hiu ti sao vua Gia Long, ri vua Minh Mng, Thiu
tr, T c, u rt thn trng khng cho ngi u lp quan h ngoi giao v m thng
im, bi v ng sau l bi thng im, l s do thm, dn ng cho qun i vin
chinh.
Barrow vit:
Nhng a danh c ghi trn cc bn ca chng ta [Anh] hon ton khng bit n
phn t ny [ch Tonquin, Cochinchine, Tsiompa, Cambodia, tc l Bc H, Nam H, Chm,
Chn Lp], tr ch Tung-quin [Bc H]. Ba min kia c thay bng tn An-Nam, v c nc
c chia thnh ba vng:
B bin ca ba min ny cng hin nhng vnh v nhng hi cng an ton v thun tin. Con
sng ln ng Nai (trn bn Cambodie) c m t l cc hm i ln nht u c th
vo su trong t lin n 40 hi dm, ni c thnh ph Sai-gong [Si Gn] vi mt bn tu
rng ln v thun tin, v mt xng ng tu chin ln.
min Chang [Trung?], khong v 13 pht 50 giy, v phi bc, c vnh v hi cng Chin-
Cheu [Th Ni?]. Hi cng rt rng v hon ton khut gi; nhng nhng chin hm ln phi
u ngoi khi, v c mt ghnh xuyn ngang ca lch ni lin hi cng vi vnh ngoi,
u hi cng l thnh ph Quin-nong [Quy Nhn].
Thnh ph chnh trong a phn Hu mang cng tn; trn b mt dng sng m cc chin
hm c th vo c, c mt hi cng ln; nhng li c mt ghnh ct xuyn ngang ca bin.
Vnh Han-san [Ca Hn] phi nam con sng ny, trn bn thng c ghi l vnh Turon
[Tourane, Nng].
Ton th phng ng, kh c mt vnh no snh c v tnh an ninh v thun tin. Cng
khng c vnh no tt hn.
L do chnh thc thc gic chng ti vo ca sng Nng, sau khi gp bt trc Cn
Ln, l tnh trng ti t m bnh st rt v kit l cp i nhiu ngi bnh. Trong thi
gian Batavia [Jacarta], hu ht chng ti u b mc bnh. Bn cng hiu mi lo u v bun
b ca chng ti, khi c ngi thuyn trng tu B o Nha, trong vnh cho bit,
Nam H ang c gic gi ni dy, c nc i, rng y chng c g cung cp lng thc
m chng ti cn kp c. ng ta khuyn chng ti nn i thng ti Macao, hn l mt th gi
ch i y v ch, c th ngi ta s ha ho, nhng ng ta bit chc h chng c th cung
cp g ni.
Nhn tnh trng khn kh ca ng gi nh c, tnh trng chung b ngoi ca ni ny, v sau
cng tt c nhng g chng ti nhn thy xc nhn li tng thut ng bun ca ng
Manuel Duom.
Tuy nhin, ngay ngy th nh, c ch, y hn, v vi ngy sau, bit chng ti tr ng gi,
bng tin tt, h em n rt nhiu n, hoa qu, rau c, loi.
Chng ta ang mu xun nm sau, 1793, khi hm i Anh, trn ng i Trung Hoa,
ngng li vnh Nng. Lc , c min ng Nai v tay vua chnh thng. K son ot
Nguyn Nhc vn min Trung; v vng quc Hu, bao gm nhng t ph thuc vnh
Nng, c con trai ca Quang Trung cai tr, nh ti [Barrow] ni trn, ng Hu.
Trong hon cnh ny, ta khng ngc nhin, khi hm i ca chng ti n, ngi bn B o
Nha, Manuel Duom, kho li dng hon cnh, gieo mi lo ngi v ng vc, khin chng
ti khng th [ li ] lm hi vic bun bn c quyn v bo b, ca y vi dn bn x. Hnh
nh, u tin ht, h tng chng ti phc v vua chnh thc, t Si Gn ra vi nh chim
Nng. Trong s tin tng nh vy, h hi t gn thnh ph mt binh i ng k, vi
nhiu voi trn. Tnh hnh gay go ny ko di trong nhiu ngy, sau mi thi. (Barrow II, t.
219- 220).
S kin ny chng t, c s tranh chp quyn li gay gt gia nhng ngi u thi by gi,
chim c quyn bun bn trc, ri chim thuc a sau. H khng t mt th on
no ui nhau ra khi nhng vng m h cho l mu m.
Hnh trnh B a Lc
Trong thi gian Ty Sn ni dy Nam H, ba anh em git vua [nh Vng Nguyn Phc
Thun] v tt c nhng ngi b bt, gia quyn v tu tng; trong triu c mt gio s
ngi Php, tn Adran [tc B a Lc, chc Gim Mc Adran], trong nhiu vn bn in trong
tp Lettres difiantes et curieuses, t nhn l khm s ca Gio Hong Nam H.
Nh vua b ch bt, nhng hong hu, hong t, cc con v mt ngi ch hay em, c
Adran cu thot. Nh m ti, h ri xa kinh thnh [Gia nh] v trn vo rng. y, trong
nhiu thng, v vua tr ca nc Nam cng nh mt ng Charles mi [ch Charles I (1625-
1649) vua Anh v i Nh Lan], trn cng vi gia nh, khng di lm cy si rm rp m
di lm a hay b v [thing] y khng ai dm xm phm. Mt nh tu cng gio tn
Paul [Paul Ngh, tc H Vn Ngh] liu mnh em n mi ngy, cho n khi [qun i i
lng] khng cn tm kim na v sau cng c lnh rt v.
Sau khi qun th rt lui, nhng ngi i trn tr v Si Gn, dn chng ko nhau n di c
ca v vua chnh thc, c h tn ln lm vua di tn ca cha ng, v vua cui cng, Caun-
shung.
1- V khng hiu r lin h gia nh phc tp trong triu Nguyn lc by gi, cho nn ngi
vit thng ln ln cha, con, chu, vi nhau, v vit sai i.
3- Nguyn nh trao con l hong t Cnh cho B a Lc dy, ch khng phi nh Vng
trao con cho B a Lc.
4- Tuy nhin sau , Barrow cng khng i su na trong s sai lm ny, ng vn coi Hong
t Cnh l hc tr ca B a Lc, khng phi nh Sainte-Croix, t u n cui u nhm
Nguyn nh vi Hong t Cnh, v coi Nguyn nh l hc tr ca B a Lc. Ri sau ,
mt s tc gi Php Vit, s bin s sai lm ny thnh s tht thi phng cng nghip
ca B a Lc bn cnh Nguyn nh, s ni n sau.
9- Sau khi trn, v li Si Gn, Nguyn nh c dn chng tn lm vua, cng sai. Nguyn
nh xng vng nm 1780, tc l ba nm sau.
10- Manuel hay Mn Ho, cht mt trn Ng By (Bin Ho) nm 1782, ch khng phi
Quy Nhn. Vic 7 tu B o Nha tham chin cha bit h thc th no.
Nhng, nhng on Barrow vit v thi k tri ni ca Nguyn nh, vic gi hong t Cnh
cho B a Lc sang Php cu vin, kh gn vi nhng iu ghi trong chnh s.
Ngoi nhng iu c [ghi trong bn hip c], cn c vi iu na, t quan trng hn,
nhng tt c, nh chng ta thy, u rt c li cho nc Php. Adran c gio hi thng
chc Gim Mc Nam H v c nhm chc c s ton quyn (Ambassadeur extraordinaire
et plnipotentiaire) [ca Louis XVI] triu nh ny [triu nh Gia Long] (Barrow II, t.
211).
S thc c l n gin hn: De Conway, gi tu v Nam H thm thnh, bit tnh trng sc
mnh v ch ca Quang Trung lc by gi, v khm ph ra nhng bo co lo ca B a
Lc v s ti t yu km ca qun Ty Sn, nn ng vit th thng cho Louis XVI; v th
Louis XVI quyt nh khng gip na.
V cng trng ca nhng ngi lnh Php gip Nguyn nh, Barrow c nhc n trn Th
Ni 1792, ng vit:
l on vn duy nht Barrow vit v cng trng ca nhng ngi lnh Php gip vua Gia
Long, v vit vi s thn trng ngi ta n rng.
Phn quan trng nht trong chng X, l on Barrow m t vic triu nh Cnh Thnh
tip phi on Anh. Barrow vit:
Nh ti ni trong trn, khi nhng li vu khng man tr ca Manuel Duom loan truyn
bo ng v s gh bn ca hm i chng ti, c gii to, ch ba cng ngy cng c
nhiu thc phm hn v cc quan chc i i vi chng ti bt gay gt hn. c s tin cy
ln nhau, c nhng thng giao ni kt khng ngng gia nhng ngi dn cng vi tt c
thnh phn ca hm i: cc s quan v quan chc ngoi giao on, v cng vic, hay v hiu
k, mun ln b vi ngy, u c chnh thc mi n ti; v phi Vit, mi ngy c mt vi
ngi ln thm hm i ca chng ti, h cng c mi n ba thng, mc du mn n
ca chng ti chc khng hp v h lm ()
Ngi Trung Hoa c thi quen by y kn bn n nhng i, hay nhng bowls (bt, t?).
Nhng ngi Vit, cn l qu dn lng ging, nn h khng ch by y bn thc n, m
cn by bowls t trn hai ba chng. Ti ngh, c th m khng di 200 bowls, cha k
nhng chn cm m h a tay cho thc khch, thay th bnh m. Cm x ny cng nh
Tu v hu nh tt c phng ng, l nn ca thc n. H khng dng khn n, khng dng
dao v ni, cng khng c ung, khng c cc; nhng h trc mt mi ngi mt thi
bng t nung, hai ci g ging nh ng hay que [a] bng tre, hay g hng, hay g n
hng (santal), nhiu khi bc bc, ging nh [a] Tu, m ngi Anh gi l chop-sticks.
Nhng bowls (t, bt) ng ninh nu (ragouts), tht b, tht ln, tht g, c, ct ming nh,
hm, nu vi rau, lm sp v nc ct, nm khc nhau, v d cc th gia v khc nhau. Khng
c tht quay, cng khng c mn g kh; khng c ru vang, cng khng c ruu mnh g c;
cng chng c nc ung trong c ba; nhng sau khi n, c mi seau-chou Tu [tr
Tu?] trong chn s.
Cung vua Hu, cch Nng 40 dm. Ngay khi bit chc s thng thun ca chng ti i
vi ng, ni khc i, s trung lp ca chng ti [i vi min Nam], ng gi mt quan i
thn n mi ng i S vo triu. S thn tr li t chi, v nhiu l do, m l do chnh l v
thi gian khng cho php d bui l ny () Chng ti thch li dng c hi c t ngy i
thm cc lng xm xung quanh ().
L th ca ng vua tr [lc Quang Ton mi 11 tui, thi s Bi c Tuyn lm ph
chnh] biu dng y tnh cm cao p ca nh vua i vi dn tc Anh; v chng minh,
ng gi quan qun mang mt mn qu nh cho nhng ngi trong hm i (ch vua dng
nh vy). Mn qu gm 10 con tru, 50 ln, khong 300 g vt, vi hoa qu, rau v hnh c.
Nhng thc bi b ny c ch n bng thuyn bum, ng trc c mt chic thuyn
cho di, sn v trang hong bng c v biu ng, c cc quan, theo nghi l.
S thn vit th tr li v tng li vua 1 khu sng trng p, bn hai pht lin, km ph
tng v mt cp sng lc bng gang c li l, mt thanh gm cn ng, nhiu tm vi v n
ln mu thm. S gi ca vua, lc u mc o di la, thu hnh h v rng, ging nh bn
Tu, nhng khi ln tu Lion, ng i y phc v mc hai ba chic o lng bng t trng mng.
Mt s t m, do li chng ti, ph ri trong chc lt, s thng cm gia hai bn. V mun
v mt bn ng ca vng vnh tuyt diu ny cng vi hi cng, mt bui sng, my
ngi trong bn ti ly thuyn, i su vo b ng, o mt cn c v ly cc gc cn thit
xc nh v tr nhng im chnh. Chng ti chn gi sng sm v lm thc nhanh, tng
thot khi con mt ca ngi dn y; no ng mt ng quan n ngay, bo cho bit l
quan trn th rt bt bnh v li hnh s ny v yu cu ngng ngay mi vic o c.
Mt s vng v na, cng lm tng mi nghi ng, khin h cho rng chng ti c nhng mc
tiu mun giu: Mt vin s quan tu Lion, ban m, i d dng sng [Hn] dn ra Hi An, anh
ta qu st sng nhng li bt cn, b bt vi c -kp v chic x lp, b giam trong mt n
nh. Khng thy tin tc g, chng ti tng x-lp b chm, khng ai thot nn. Sau cng,
quan qun ln tu Lion, bo cho chng ti bit, v cay ng than phin chng ti hnh s
khng thng thn. S thn ni ng khng bit vic ny v xin th ngay vin s quan, gi v
tu, anh ta s phi tr li trc cp trn.
Cn tu bun ca h ging nh ghe bum ca ngi Tu, c hnh dng ln kin trc, nu nhn
theo li ng tu [Ty phung] hin nay, th chng th coi l hon ho; cch ng tu ca h
khng h thay i t nhiu nghn nm nay, song li kin trc thng c , ng c knh
trng. V li tu bun khng cn phi chy tht nhanh khi ln trn hoc rt bt, l phm
cht chnh ca tu chin. Ch tu cn an ninh hn thn tc. Ngoi ra, nh bun va l ch
va l ngi li tu, vn trng ti i vi h l quan trng hn c. ch c nhiu
hng ha ca cc thn ch khc nhau, tu bun c chia ngn dnh cho mi thn ch. Vch
ngn y l nhng tm vn dy 2 tc c sp t v trm kn cc l h, khin nc khng
th thm qua. D c chng vic chia hm tu thnh ngn n th no (bi n gy kh khn
cho vic cht hng) cng khng ai chi ci c, l li kin trc ny em li nhng li im
quan trng cho hi hm: Nh nhng bc vch giao nhau di hm, tu vng chc thm, c
th chm vo m khng suy suyn g. Hoc nu hm tu b thng mt ngn no , th
hng ho nhng ngn khc khng b thm nc ly; v v tt c u c lin kt bn cht
vi nhau nn thn tu chu c nhng sc khng qu mnh. Thu th no cng bit khi mt
hi hm b trng [sc hay n] nu n gy th du hiu u tin l sn tu ri ra tng mnh.
Nhng khi sn tu c ni kt cht ch bng nhng vch vn giao nhau th n kh bung ra.
Cho nn, Anh by gi ngi ta cng ang nghin cu li lm tu thng c ny ca ngi
Tu. Ngi ta cn ngh cho chng ti nhng phng tin du lch bnh yn, trn nhng
thuyn cho ln, c bnh xe nc (roues de puits) t cnh sng tu (quille) hoc thay th
sng tu, v cn c nhng pht minh khc, d ngi ta cho n nhng tn g i na, th tt
c, u c ngi Tu s dng thng thng t hn hai ngn nm nay.
Nhng dng trn y khin nhng ai cho rng ci g Ty phng cng lm ch c, s phi
thn trng hn. D c ni n cc s quan Ty phng, ni n cng trng ca qun s
B a Lc, Barrow lun lun gii hn cng trng ny trong mt chng mc no . ng
tn trng cc gi tr phng ng v khng h xc nhn: trc khi ngi u n, nc
Nam khng c tu chin, khng c thnh ly (Vauban), khng c i bc, khng c t chc
qun i nh mt s ngi Php lm tng. Sau cng, cng nn ni thm: vic chia ngn
trong hm tu ch hng ca ngi Tu v ngi Vit hin nay vn cn thy p dng
nhng cc- g trn th gii.
Cng nn ni thm mt chuyn na, nm 1942, H Ni, Van Imbert cho in cun Le sjour
en Indochine de lambassade de Lord Macartney (1793) [Nhng ngy lu li ng Dng
ca c ng i s Anh Macartney], ni dung c nhng iu chng bit Imbert ly u, v
khng thy c trong tc phm ca Barrow, v d nh vi vic sau y:
Ngi Anh i lc trong thnh Qung Nam khng thy c mt khu i bc no.
Hoc:
Khi Macartney ti, vin trn th Qung Nam ni n ngi Anh bn kh gii v n dc, l
cho h thy rng Ty Sn cn c gip vi bt c gi no! (T Ch i Trng trch dn
trong Lch s ni chin Vit Nam, trang 218 v 220).
Thc ra, chng ta c k ngh c t trc, trong khong hai mi nm t 1660 n 1682,
mt ngi n lai B o Nha hay Y Pha Nho, tn Joao Da Crus (Jean de la Croix) m
l c sng i bc cho cha Hin Nguyn Phc Tn (1648-1687) dng nn khu Th c
Hu (Cadire, Le quartier des Arnes, Jean de la Croix et les premiers Jsuites, (BAVH, 1924,
IV, t. 307- 332). Ngh c sng, nh vy c ta, t nht, t th k XVII. H Ni cng c
ph L c.
Gim mc B a Lc, khi thng lng bn ha c gia vua Louis XVI v vua nc Nam,
cho thy r mi rng buc no ca ng i vi v vua ny, nhng ng ta cng khng
qun quyn li ca vua Php. Nhng iu kin trong bn hip c t cho bit khi i nhng
bn o Turon [ Nng] cho nc Php, ng rt ch n nhng im [chin lc] trn
b b nc Nam. ng ta bit rt r nu nc Php c c mnh t ny, th n s lm ch
mt c s vng chc nc Vit. Thc vy, mm bn o Turon (hay Hansan) [Ca Hn] i
vi nc Nam cng nh Gibraltar i vi nc Y Pha Nho, m cn hn th, bi ngoi v tr
kin c khng th nh chim c, n cn quan trng hn na v c mt hi cng v mt
bn tu quanh nm khut gi, hon ton thch hp vi mt hm i ln. cng l ni cc
hm i c th dng li bt c lc no chn chnh, sa cha trong vnh, nht l hai bn b
c nhiu thung lng ph nhiu, nhiu sui trong mt. Ngay cnh c mt o nh ni vi t
lin bng mt gii t khi thy triu xung mi ni ln [Hn Sn Tr?], chin hm ln th
no cng c th phi mnh trn y sa cha thn tu. Trc din vi bn o l mt vng
t cao xy mt thnh ph nh vi mt xng ng tu v loi ca hng, c th tr
thnh a im phng th nu xy thm cc thnh ly kin c.
Mt o nh tn Callao [C Lao Chm], cch vnh Nng 30 dm v pha nam cng thuc
vo vng t s nhng [cho Php]. o ny ch ng hon ton ca chnh [Ca i] ca con
sng [Thu Bn] chy qua Fai-Fou [Hi An], thnh ph m ngy trc ngi ngoi quc n
bun bn. o ny hon ton khng th vo c, tr pha i din vi ca sng [Ca i]
ni c mt thung lng nh c nhiu nc, ngay bn b bin, v tt c cc hm i ln
nh u c th vo u mt cch an ton.
Khng nhng Barrow nhn thy v tr chin lc hin nhin ca Nng v C Lao Chm,
ng cn lo ngi nu Php chim c nhng ni quan trng ny th s tr thnh k th
ng ngi cho quc Anh ca ng. V th, tip theo , Barrow dng ti hng bin
thuyt phc chnh ph Anh, phi bng mi gi, thng thng vi Vit Nam, v mi li khng
l, khng th cho Php cum mt, v cc mt giao thng, chnh tr v chin lc. ng
khuyn chnh ph Anh nn xin C Lao Chm lm ni lp thng im. ng cng
nghin cu cn k nhng th sn v ti nguyn, ca Vit Nam c th ln mt chng
trnh i chc bun bn (Barrow II, t. 310-321).
Sau , Barrow phn tch s tht bi ca phi on Hastings nm 1778, v khng chun b
k. K c ch sau cng cch y 2 nm [tc l nm 1804], cng hng, v trong triu ch cn
thng ngn l tha sai Php, lm sao bit c h dch cho vua nhng g m h mun, chng
ta tha bit h i vi Anh nh th no! V cui cng, Barrow vn nht quyt rng vua Gia
Long c cm tnh vi nc Anh, mun giao dch vi nc Anh m b Php cn tr (Barrow
II, t. 325-327).
im chnh ghi cng trng ca B a Lc i vi vua Gia Long, khng phi l vic ng a
hong t Cnh sang Php cu vin, bi v nhng ai thng tho tnh hnh u bit rng v
gim mc tht bi trong nhim v ca mnh, nhng im m ng thnh cng v c
cc s gia Php ghi nhn, l cng ng cu vua Gia Long thot cht khi s lng bt ca
Nguyn Hu, trong thng 9 v thng 10 nm 1777, i n kt lun: nu Gim mc B a
Lc khng cu sng Nguyn nh, th khng c triu Nguyn.
Ngoi nhng thng tin chnh thc, chng ti n mt cun s ngoi lung, l cun
S k i NamVit, c mt s thng tin khc l, khng thy trong chnh s, tn y ca
cun sch ny nh sau:
Annales Annamites [S bin nin An Nam]. S K i Nam Vit. Quc triu. Nht l don
tch t Hiu V Vng cho n khi vua Gia Long (Nguyn nh) ng tr ly c v nc An
Nam.
Nguyn Quc Tr c c sch ny, nhng ng khng tin nhng iu vit trong sch.
Ngi vit (hoc nhiu ngi vit) cun S K i Nam Vit, chc chn thuc nh dng,
thn thuc hoc l con chu linh mc Paul Ngh, ngi m chng ta s bit l ai. Ngi vit
l ngi Vit, nn cung cp mt s thng tin khc v vic Nguyn nh chy thot nm
1777, khng ging thng tin ca Php, v cho ta bit nhng chi tit v Nguyn nh hi tr,
hoc nhng vic xy ra khng c lch s chnh thng ghi li. Ngi vit, vi ch quc ng
cn phi thai thi y, li khng chuyn v nghin cu, c l t hc, nn c k chuyn theo tr
nh, c nhng ch khng n khp lm vi thi gian lch s, tuy nhin, nhng d kin trnh
by, nhiu iu c th dng c so snh vi cc ti liu khc.
Trc ht, xin nhc li s kin lch s xy ra trong hai thng 9-10/1777, khong thi gian
gia nh v qun thn ca cha Nguyn b Nguyn Hu lng bt v tn dit:
Ngy 18/10/1777 nh Vng Nguyn Phc Thun b git cng vi Tn Tht ng, anh
rut Nguyn nh v cc tng: Trng Phc Thn, Lu Th Lng, Nguyn Danh Khong.
i Nam Thc Lc
Thng 8 [L, thng 9/1777] gic Nguyn Vn Hu thm qun nh Hng i. Chng c
Thim Lc chy i Ba Vit, Tn Chnh Vng thy qun t lng ht, bn k chy v Bnh
Thun cng Chu Vn Tip hp qun, rt cc khng xong. Cc tng u tn mt. Chng c
Tng Phc Ho than rng: Cha lo th ti phi cht, nghi khng th trnh c, ri t t.
Thng 9 [L, thng 10/1777], gic Nguyn Vn Hu sai Chng c gic l Thnh (khng r
h) phm Long Xuyn.
Ngy Canh Thn [18/9/inh Du- 18/10/1777] cha bng. Tn Tht ng (con th hai ca
Hng t) cng cht theo (NTL, I, t.190-191).
Thng 9 [L, tc thng 10/1777] ma thu, qun gic theo ngt, ngy Canh Thn, Du Tng
b nn bng. Mt mnh vua c thot, ln thuyn u sng Khoa (thuc Long Xuyn),
nh nhn ban m vt bin lnh gic. Bng c con c su cn ngang mi thuyn
ba ln, bn thi. Sm mai d bit m y c thuyn gic phi trc. Vua bn di sang ng
o Th Chu. Gic Ty Sn Nguyn Vn Hu lui qun v Quy Nhn ().
Nhng ghi chp qu s si cho mt giai on lch s quan trng nh th. Phi chng v
nhng ngi i theo u b git cht nn khng cn ai bit r thut li? Phi chng v
c thoi chnh thng c su cn thuyn, nn khng ai dm hi Nguyn nh, s vic lc y
ra sao, s quan ghi li?
Cc huyn thoi v vic Nguyn nh chy thot nhiu ln, c cc s gia triu Nguyn vit
vo bi Biu, ghi u b Thc Lc phn v Gia Long, vi nhng cu: Sng Khoa c ngc
ng [c su] cn mi. Tru thn h gi ng Giang (nh qua sng Chanh nh Tng
nhiu c su, c con tru m mnh bn b, bn ng ln mnh, tru a qua sng). Rn
thing n cng thuyn ni Ph Quc (nh i thuyn ra H Tin m ti khng thy g, bng
c n rn cng thuyn sang H Tin) l nhng chuyn vit trong Biu, vi tung h.
V nhng huyn thoi ny, s c vit thnh tiu thuyt, v li trn cc bt s c cc giai
thoi v vic Gia Long tu quc, l chnh sch tuyn truyn cho mt qun chng m tn.
Thc Lc l b s, khng th vit k cc nh vy, cho nn cc tc gi b bt nhng iu
huyn hoc i, v d ni con c su cn ngang mi thuyn ba ln. Nhng chng ta khng
th bng lng vi nhng lp lun nh th.
Ngi Vit hay tin im, lc y Nguyn nh hy cn nh, kh t mnh nhn danh c dng
h ca cha Nguyn, ng ln pht c dng li c ; nn phi da vo im
vng, i loi nh L Li c ra thn dng kim bu. y, im c su cn
thuyn rt xng vi ngi thin t, c l l do cc cn thn truyn ra t u.
Khi Nguyn Hu tiu dit gia nh v qun thn ca cha Nguyn nm 1777, ch cn mt vi
cn thn sng st, trong c quan Thi bo Tng Phc Khung (nm sau ng s g con
gi cho Nguyn nh) c th chnh v i thn uyn bc ch mu vic ny. y l mt
hnh ng chnh tr cao siu, Nguyn nh lc mi 15 tui, chc cng khng ngh n
mu lc ny, ch tun theo. Vic Nguyn nh ra o Th Chu, c l cng trong chin
lc ny m thi. Thc ra c l Nguyn nh trn ch khc.
Mt khi a ra thoi chnh thc ri, th khng ai dm nghi ng g na. Cc s thn
sau ny c th m chp, khng phi iu tra xem h thc ra sao.
Thoi ca Maybon
2- Chng nhn xut pht t nhng gio s [khng ni chng nhn no, gio s no].
Tm li, cu vo khong thng 9-10/1777, Nguyn nh trn trnh mt thi gian trong khu
rng ngay cnh chng vin v gim mc Adran sai Paul Ngh em n tip t u
u v ngi gip [nh] trn sang o Poulo Panjang ngay khi qun Ty Sn rt lui, m
ta va c, ch rt ra t mt ng Barrow, v cc ng khc chng c g.
Nh vua b ch bt, nhng hong hu, hong t [ch Nguyn nh], cc con v mt ngi
ch hay em, c Adran cu thot. Nh m ti, h ri xa kinh thnh [Gia nh] v trn vo
rng. y, trong nhiu thng, v vua tr ca nc Nam () trn cng vi gia nh, khng
di lm cy si rm rp m di lm a hay b v y khng ai dm xm phm. Mt
nh tu cng gio tn Paul [Paul Ngh] liu mnh em n mi ngy, cho n khi [qun
i i lng] khng cn tm kim na v sau cng c lnh rt v. (Barrow II, t. 201)
1- Ch trn ca Nguyn nh ngay cnh chng vin (khng c trong li Barrow) thit
lp mt th logique cho vic B a Lc cu sng Nguyn nh.
3- V ng thm vo cu: ngi gip [nh] trn sang o Poulo Panjang (Cng khng c
trong Barrow).
Ngi i sau, khi thy s gia hc gi Maybon vit nh th, th khng ngn ngi g m
khng chp li nh mt s thc hin nhin. Rt may l chng ta tm c nhng chng
nhn khc, vit v vic ny.
Gio s Faulet
Julien Faulet, sinh ngy 21/11/1741 Guilliers (thuc vng Morbihan, Bretagne, Php) i
truyn gio t ngy 29/11/1773, c chuyn n Cao Mn thng 6/1775, lm tr t cho
gim mc B a Lc. Trong sut thi gian truyn gio min ny, ng v gio dn sng
trong tnh trng cc k khn kh v chin tranh v cp bc, ci cht lun lun gn k, cui
cng ng b bnh tm thn, phi quay tr v u Chu nm 1781, v mt trn ng v, nm
1783.
Faulet vit nhiu th m t tnh hnh chin s, gio x v gio dn Cao Mn v H Tin.
Trong c hai ti liu quan trng:
1- Bn K s di, thut vic gim mc B a Lc phi tu thot khi tu vin Cay-Quao [do
gim mc xy dng phi Nam H Tin, di s bo tr ca quan trn th Mc Thin T];
v gim mc phi b tt c con chin v gio s li thot thn. Gim mc B a Lc chy
ngy th ba [29/7/1777] m ti th su ngy 1/8/1777, linh mc Faulet mi dm bo tin
cho nhng trch nhim a phng bit (Relation abrge de ce qui est arriv au collge de
Cay-Quao depuis lvasion de Mgr Pigneaux, par M. Faulet- K s v nhng g xy ra cho tu
vin Cay-Quao sau khi Gim Mc B a Lc tu thot) (AME, quyn 800, t. 1559), Launay
III, t.131-136).
Sau , qua nhng g ghi trong S K i Nam Vit, m ta s c di, th li bit thm
rng: gim mc chy sang Cao Mn. Tm li: B a Lc chy khi H Tin ngy 29/7/1777
v chy sang Cao Mn.
Chnh cha Paul [Paul Ngh] nui n v giu ng vua tr trong chic thuyn nh ca
ng v bo cho c thnh cha [B a Lc] bit.
Cest le P. Paul qui a nourri et cach le jeune roi dans son petit bateau, qui a fait
connaitre Monseigneur et la saintet de notre religion (Launay III, t.70).
S sai lm ca T Ch i Trng
V vic Nguyn nh chy trn, S k i Nam Vit a ra ba iu, c lin quan mt thit vi
nhau:
3- V vic Nguyn nh chy trn, S K i Nam Vit vit trong on Nguyn nh trn
gic nh sau:
ng y tuy khi cht, song phi tng cc lm v chng cn ca g, chng cn ai gip cng
chng bit tin ai na. May cn mt a nh tr c lng trung tn, ban m kim ng
mt chic thuyn nh, th hai thy t lin em nhau tm ni m n trong rng lau lch. Tnh
c li gp thuyn ng Phaol [Paul Ngh], l thy c bn quc, cng ang chy gic. By
gi ng Nguyn nh, tuy cha quen bit thy Phaol, song bit l thy c bn quc, cng
bit l thy o, th xng danh mnh ra, xin thy Phaol cu. Thy Phaol lin chu v em
qua giu trong thuyn mnh v cho thng qua H Tin, m giu trong nh c Thy
Vro [B a Lc]. Khi y c thy Vr sang bn Cao Mn, cho nn thy c Phaol vi
vng gi tin cho ngi bit s y cho kp.
ng Phaol c giu ng Nguyn nh trong nh c Thy Ver cho k, nn chng cho ai bit.
Song cng kh lm, v qun Ty Sn bit t ng y trn sang H Tin, nn truyn tm
bt ngi m np. Vy qua mt thng th chng cn l no m giu trong nh na, nn ng
Phaol phi a ng Nguyn nh ln rng ni vng v. on hoc ng Phao L, hoc thy
ging kia, tn l ng Ton, thnh thong ln ch n n cho m thi. Vy ng Phao l
chu kh m liu cch khn ngoan th y ng hai ba thng, th c cng vi ng Nguyn nh
c th lm. V chng nu chng c thy c y, th ng Nguyn nh phi bt chng khi.
Khi y quan ph kia tn l Nht Trnh, nghe tin ng Nguyn nh hy cn, th ly mt t qun
mnh bo i tm m git. Qun Ty Sn canh gi n kia p x ng Nai v Cao Mn, nhng
ra sc tm cho ng ng Nguyn nh. Dn dn th n bit ng ng y cn n mnh trong
thuyn ng Phaol trong Rch Gi.
- H Vn Ngh, hay Paul Ngh, thy ging, l ngi thn tn ca B a Lc, cu Nguyn
nh em v nh B a Lc H Tin v bo tin cho B a Lc bit, lc y gim mc B a
Lc ang Cao Mn.
Tt c cu chuyn ny, n khp vi nhau: Nguyn nh, sau khi Tn Chnh Vng b bt ri
b hi, ln trn vi s tr gip ca ba n nhn trn y. V h giu ng trong khong hai
thng, n thng 11/1777, Nguyn nh xut hin Long Xuyn, trong trn nh Long H,
s ni n sau.
Th ca gio s Le Labousse
n lc phi trnh ng tin v s thng thng ca cha Paul [Paul Ngh]. Chng cn lm
quan, m ng y c hng tt c cc c quyn; c l cn hn cc quan na; ti bit chc
rng ng y c mt tm th bi ca vua, hay mt d, ra lnh cho cc quan phi tun lnh v
cng hin tt c nhng g m ng y cn. iu ny lm cho con ngi u t ny tr ra mt
cht: cc quan n ly cho, chng ti cng c thm ly. (Launay, III, t. 227).
Hn th na, qua th t giao dch gia cc gio s, ta c th bit Nguyn Vng trao cho H
Vn Ngh nhng trng trch t nh, bn ba khp trong vng bin ng, i v gia Ma Cao,
n , Phi Lut Tn vi nhng s mnh, c th l b mt.
Khi giao Hong t Cnh cho B a Lc a sang Php, Vng sai ng i thp tng hong
t cng vi Phm Vn Nhn, Nguyn Vn Lim; nhng khi n Pondichry, c l B a Lc
khng mun c ngi Vit cng sang Php, hoc v l do g khc, nn gi tt c phi on
tr v Vng Cc.
Linh mc Le Labousse, mt ngy 25/4/1801 Nha Trang, bn ngy sau khi vit bc th
ny. (Launay, III, t. 480-481).
Trong bc th trn y, linh mc Le Labousse cng ch ni: Nh vua, trong thi im tai
bin, may mn c ng cung cp nhng nhu cu ti thiu (Le roi, dans le temps de ses
dsastres, fut heureux de lavoir pour lui procurer les choses de dernire ncessit), tc
l linh mc Le Labousse cng ch ni n cng lao ca Paul Ngh nui Nguyn nh, ch
khng ni g v s tham d ca B a Lc.
Montyon, ngi vit cun sch k tn Bissachre (chng ti s gii thiu sau) chp li thoi
ca Barrow.
_______________________________
[1] La question sest pose de savoir quel moment staient noues les premires
relations entre lvque et lhritier malheureux des Seigneurs de Cochinchine.
Les ouvrages annamites sont muets sur la rencontre des deux personnages et les auteurs
europens ne saccordent pas sur la date de ce fait. Cependant on peut, semble-t-il, la fixer
avec une certaine exactitude. On se souvient que Hu Vng et les princes trouvrent
auprs du gouverneur de H-tin un accueil empress lorsquils furent chasss de Saigon
par Nguyn Vn-L; or, Pigneau, appel avec insistance du Cambodge par Mc Thin-t
lanne prcdente, se trouvait auprs du gouverneur cette poque et il nest pas
impossible quil ait vu les princes.
[2] Sil ne connut pas le jeune Nguyn nh ce moment, ce fut sans doute aprs la seconde
prise de Saigon; car il parat acquis, selon les tmoignages europens, quen septembre-
octobre 1777, Nguyn nh se cacha pendant quelque temps dans une fort voisine du lieu
o tait install le collge, que lvque dAdran lui fit parvenir rgulirement des
subsistances par lintermdiaire de Paul Ngh et quil favorisa sa fuite Poulo Panjang ds
que les Ty-sn se furent retirs
[3] Telle est la conclusion de la critique que fait M. Maitre (ibid. p.344-347) de tmoignages
manant des missionnaires, de Barrow et de La Bissachre; nous nhsitons pas la faire
ntre, bien quil soit infiniment probable que les tmoignages de Barrow et de La
Bissachre ne constituent pas deux autorits distinctes, le rdacteur du mmoire paru
Londres sous le nom de La Bissachre, stant trs vraisembablement inspir de louvrage
de Barrow. Voir, ce sujet, notre publication de La Relation de La Bissachre.
Chng 6: Chn dung vua Gia Long
Lit Truyn phc ha mt chn dung m nt v ngy Quang Trung, k th khng i tri
chung ca Gia Long: Ting ni nh ting chung ln, mt sng nhoang nhong nh chp,
gio hot khn ngoan, hay nh nhau, ngi u s c () Ra trn tt thn i trc tng s,
hiu lnh nghim ngt, r rng, b khc u c lng mn phc c. (LT, 2, t. 534-535).
Cn v chn dung ch thc ca vua Gia Long, Thc Lc ch vit gn mt cu: Vua chm lm
mi vic, sut ngy khng lc no ri. Sai Th th vin sung chc khi c ch (chc quan ghi
chp nhng li ni vic lm ca vua), phm vua lm cng vic g u chp ht (TL, I, t. 257).
Cu ny s c nhng nhn chng khc nhau chng nhn l ng.
Xin nhc li: trong hai thng 9-10/1777, Nguyn Hu truy lng Tn Chnh Vng v nh
Vng, vi mun tiu dit nh Nguyn. Theo Thc Lc, lc Nguyn nh ang ph nh
Vng. Cn S K i Nam Vit cho rng Nguyn nh theo Tn Chnh Vng.
V i theo Tn Chnh Vng, nn Nguyn nh trn thot trc ngy 19/9/1777, khi
Tn Chnh Vng b hi. Cn nh Vng th b bt v b hi mt thng sau, tc l ngy
18/10/1777.
S K i Nam Vit vit r v khc. Sau khi k chuyn H Vn Ngh giu v nui Nguyn
nh trong hai thng, tc gi vit tip:
Vy trc ht, khi thy quan Nht Trnh [iu khin Ho?] ly ng n kia, th ng
Gioang c php ty m lm nhiu tri ph, on xung thuyn ln. By gi Nht Trnh
cha ng iu g, th vo Long H, l ni qun Ty Sn ng nhiu tu lm. Vy ng
Nguyn nh lm tng cai qun, v ban m, thnh lnh, th xng vo nh qun Ty
Sn. Khi y ng Gioang ch t v bn tri ph, nn qun Ty Sn bt thnh lnh nghe
ting tri ph, v thy nhiu ngi cht, th s hi lm, v cha tng bit s lm vy, cng
cha thy tri ph bao gi; nn b tu m nhy xung sng. Nhng k phi cht chm hay l
b tri ph th chng bao nhiu; song k cht ui v s m vi nhy xung sng ln nhau,
th khng bit l ngn no. Trong trn ny, ng Nguyn nh lm tng rt khn ngoan
v gan m lm, v cng nh nh lnh; du xung quanh ngi cht gn ht, song ng y
chng phi nao. Khi tn trn, m thy ng y nhng mu dm d c mnh, m chng b vt
tch g, th ai ai u k l php l. Nhng tu qun Ty Sn trong Long H th ng Nguyn
nh ly c ht. (t. 12-14).
Cng ca Jean khng c ghi trong chnh s, tri vi Manuel (Mn Ho) v cng khng
c cc nh nghin cu Php tm kim hoc nhc ti.
Duy c mt ngi, H. Cosserat, i l thng mi, trong bi Notes bioghaphiques sur les
franais au service de Gia Long, BAVH, 1917, III (165- 206), vit nhng dng sau y:
Joang (Jean) (?-?) C l Nam H vo khong 1782. Trong tt c nhng t liu m ti kho
duyt, ti ch tm thy mt ch ni n ng trong tc phm LAnnam et le Cambodge ca
gio s C.E, Houillevaux.
Cosserat l nh nghin cu thc lng, ng son lot bi tiu s nhng ngi Php gip
Gia Long, tuy s lc nhng ngay thng, ch ghi li nhng iu kh tn. ng cng l ngi
duy nht nhc n tn Joang. Cosserat khng c c Thc Lc v Lit truyn, nn khng
bit l hai sch ny c ni n Mn Ho. Cn cun Gia nh Thnh Thng Ch ca Trnh Hoi
c th khi Aubaret dch sang ting Php qun khng tn tc gi, v khi ngi Php
trch dn sch ny, k c Maybon, cng l ca Aubaret!
Mt thiu nin 15 tui nh th, qu l can m v xng ng lm i nguyn soi tui 16.
Nhng S K i Nam Vit khng dng li hnh nh ngi thiu nin 15 tui, m cn m
t hnh nh mt v vua trng thnh, kh ring t, khng c trong chnh s.
Chn dung vua Gia Long, theo S K i Nam Vit
Khi no thy s g l, lin chm hc cho hiu. Vn vua chng bit ch bn Ty, nn phi cy
cc quan ct nghi mi u. Nht l cc t v hnh tng cc kh gii [gii] v nhng
cch p ly xy thnh, ng tu hay l cc u khc th y, th vua ch xem nhng s y
lm. V li nhiu sch v a mua bn Ty, th ngi chm hc m hiu hu ht.
Vua cng l ngi gan m lm, kho by mu k m bt qun gic. Ngi chng nhng l
sai cc quan i nh gic, m li ngi i cm qun m nh na. Cho nn ai ai cng ni
rng: V bng cc quan c gan m v hay mu k nh vua, th u l qun gic chng ng
trn no.
Mt t u trch nh vua: Song cng c k ch vua rng: chng c vng lng, v khi no
ng thnh s th vui mng qu; bng khi phi khn kh t nhiu, hay l khi b trn, th ra
nh ng lng v s hi qu. Vy khi no c trn th vui mng qu l, chng bit tha
dp thng trn m theo bt qun gic v p n chu php cho xong. C k li trch rng:
chng hay cm gi qun mnh cho , nn bt ngi ta nng vic quan qu (SKNV, t. 57-
58).
on vn trn tot ra ging k chn cht ca mt ngi thnh thc khng xu nnh; ch cn
t dng vn tt m cho ta nhng thng tin y v ng tin cy v vua Gia Long:
Nh: chng kp hc hnh l bao nhiu, song cng hay ch nho lm. Nht l on ny:
Thi tr, ng c say m ru ch, nhng t khi ng thy mnh phi cm u s nghip, ng
hon ton sa mnh khng nhp mt hp ru Cng nh ng ra nhng hun lnh rt
nghim khc cm say ru v ng quyt on nh vy
Nhng c tr tu khng lm gim c ca lng thng yu. Linh li, su sc, thng thn,
nhn thong qua l nm bt c trng tm ca nhng s th phc tp nht. C tr
nh hn ngi khin ng ghi nh tt c, cng nh d dng thin bm bt chc c
tt c.
Nhng cng binh xng, v nhng bn tu chin ca ng lm cho ngi ngoi quc
thn phc v con mt c chu u s khen ngi nu chu u n y chng kin.
Mt bn, ngi ta thy sng ng, i bc kiu, pices de campagnie (?), gi sng i bc
(affuts), n i bc, vv m phn ln ch thua kiu mu p nht.
Mt bn l thuyn tu khng m xu, nhng chin hm ln lao, loi hnh thi, kin c n
lm cho ta knh n.
Tt c u l sn phm ca ng hong ny, va hot ng va kho lo, lun c cc s quan
Php gip, bi v k thut v ngh nghip y cn km tinh xo rt xa u chu
Trong s tm kim cc bi vit v Gia Long thi y, chng ti may mn thy mt tc gi na,
cng ng tin cy, l Shihken Seishi, ngi Nht. ng n Gia nh trong khong
1794-1795, tc l sau khi Barrow n Nng vi nm. Tu ca ng b bo, m, thu th
phiu bt n Gia nh, c vua Gia Long, lc cn l Nguyn Vng gip, cho phng
tin tr v Nht. Cun tiu thuyt ca ng ni v chuyn i ny nhng c mt on t
phong cnh xung quanh Si Gn, t thnh Gia nh, v bui ra mt Nguyn Vng kinh
thnh.
Chng ti dch hai trch on lin quan n thnh Gia nh v Nguyn Vng. Theo li tc
gi, ta c th on s vic xy ra vo khong sau thng 9-10/1794, lc hong t Cnh
khng cn trn Din Khnh m v Gia nh v Nguyn Vng cng rt qun v Gia nh
V Tnh trn th Din Khnh. n thng 11-12/1794, Trn Quang Diu li tn cng Din
Khnh, v thng 3-5/1975 Nguyn Vng hnh qun cu Din Khnh. Vy thi im k
trong tiu thuyt ny l t khong thng 10/1794 n thng 3/ 1795.
C ni cao n tn chn my, nhiu cy v mt con sng nc trong. Bin bao bc ba phi.
Nhng tu bun Ho Lan, Qung ng, Macao, v nhng ni khc, y trong cng
sng. l ni bun bn sm ut. Nh nhng lng chi li ven bin, th sn trn ni nn
ch ba y c v mung th, y dy c ng; trong s c bin, loi akaei nhiu nht. Quanh
nm th rau r, li cn hoa qu ln nh, thm vo thc n. C th tre, khong cch gia
hai t di l lng. C c vng, bc. ng th n t Qung ng. Mt nm ba ma gt lu,
u v u vn cng th. Ngi ngho khng bit i l g. Con ngi t t v nhn t. Vua
tr v vi lng tt v dn chng khng kh. Nhng nc ny cui Nam Hi, ni c nhiu o
quc, lc no cng phi phng xm lc. Khng ngng vn dng kh gii. Thng th t
nm Cnh Hng th 54 [thc ra l nm Cnh Hng th 34, 1773, Ty Sn ni ln], x Ty
Sn ni ln chng kinh [Gia nh], vua gi qun chinh pht, nhng cha bit thng bi
th no. Ngi ta no ng sa son chin thuyn, phn ng khi hnh ri (BEFEO,
1933, t. 57-58).
Mt lc sau, thy vua hin ra trn gh bnh ton b khm vng bc v git ngc gia
chnh in. Hai hong t ngi hai bn [mt ngi l ng cung Cnh, ngi kia chc l Hy].
Vua trc 40 tui (), mc o gm en thu rua vi qun gm en v mang ai lng. Mt
ngi hu cn cm kim ca vua ng sau lng. Hong Thng i khn la qun nm vng,
u ch h bi tc ci lc vng. Hai hong t cng mc o en v ci lc vng. Cc quan
ngi gn vua, u mc o la xanh, vng, hay trng, mang lc i mi, sng tru hay t
gic. Y phc long trng, khng ai mc en, tr vua v hong t. Thi t trc hai mi
tui, rt p v sang trng khng ai snh ni. Trong tt c cc nc m ti gh qua trn
ng tr v [Nht], chng ti cha thy ai p nh ng. Sau cng, ngi thng ngn -x
ny ngi ta hc thuyt Khng T, nhng li khng hiu ting Tu; thng ngn l ngi Nam
Kinh, lm vic lu nm ti (b trng), ri t sang An Nam- n tu vua, ci cho ba
ln, v ni vi vua v chic tu Hinoshita ca chng ti b m. Nh vua bo s gip. Chng
ti khn cu ngi cho v x. Hong thng tr li qua ngi thng ngn, bo c, nhng
phi i vi ngy, v ngay hm nay, ngi s cho thy thuc n thm nhng ngi b bnh.
Chng ti cm n ngi v c cc quan v thp tng tr ra, chng ti ln kiu tr v ch
vo gi ng [12 gi tra] (BEFEO, 1933, t. 60-62).
Barrow tuy cha gp, nhng t Nguyn Vng rt k, ng da vo Barisy, v hai ngi
Anh sng Si Gn vit. C l cha c chn dung no r rng nh th. Barrow vit:
Trong hai nm ny, nh vua cho ng t nht 300 chin thuyn c i bc hoc ghe cho, 5
thuyn 3 ct bum, mt chin hm theo li Ty phng. ng sng ch ra mt chin thut mi
cho thy binh v dy s quan hi qun bit dng du hiu. Mt trong nhng ngi Anh m ti
ni trn, cho bit nhn thy Si Gn, nm 1800, mt hm i 1200 thuyn bum do
chnh ng iu khin, nh neo v tin trn sng vi mt trt t tht p, chia lm ba on,
thng hng tip chin, m, ng hng ng v thi hnh tt c nhng thao tc theo ng hiu
lnh.
Trong khong thi bnh ny ng cn sa i c lut php na, v chc l c bn tay gim
mc gip sc. ng b nhng hnh pht tn c vn c p dng cho ti ng lp trng
cng, bt tr con t 4 tui tr ln phi i hc. ng xc nh h thng li xut hp php cho
ngnh thng mi, xy cu trn sng, lm cu phao, t phao ni trn bin bo hiu nhng
ni nguy him c ngm, thanh tra cc hi cng v nhng vnh chnh, gi nhiu phi vin v
cc rng ni min Ty ni c ngi Mo v ngi Lo sinh sng trong tnh trng bn khai
dn h v vi i sng vn minh hn, nhng ngi min ni ny m ngi Tu vn gi mt
cch h thp l ngi c ui, mc du, c th, tin nhn ca h ngy trc xy dng
nn nn vn minh ca quc hin thi.
Gia Long c miu t nh mt ngi lnh hon ho, trong nghi mnh m nht. Ngi ta k
ng thch l tng qun hn vng. Ngi ta t ng can m, khng th bo, lm mu.
Nhng nhn thc ca ng thng ng; kh khn khng chn nn, cn tr khng li bc;
thn trng trong mi quyt nh, mau l v rn ri khi thc hnh iu nh, lun lun v
tr ch cht trong trn, i tin phong trc ba qun. Tnh tnh vui v d chu, nh nhn, lng
nghe quan qun di quyn, trnh ban n hu ring t; c tr nh c bit, ng nh hu ht
tn ca lnh trong qun: ng thch th ni chuyn vi h, nhc h hnh ng v chin cng
ca h, hi thm v con h, hi cho con nh i hc u cha, hi chng mun lm g khi
ln, ng bit ht nhng chi tit nh nht v gia nh h.
iu khin tt c cng vic ca mnh mt cch vng vng, ng t ra mt thi biu sng c
nh v k lut. Sng dy 6 gi, tm nc lnh; 7 gi, cc quan vo chu, m tt c cng vn
n t hm qua, ng truyn lnh cho cc th k ghi chp, sau ng ra xng tu thy, duyt
li tt c nhng g lm xong lc ng vng mt, ri ng t cho thuyn i khp bn cng,
kim sot cc chin hm, c bit ch n sng i bc; ng i thm l c sng, c loi
i bc ngay ti cng binh xng.
ng khng ung ru, n t tht, c, cm, rau, hoa qu, cht bnh tri v ung tr, l tt c
n ca ng. Nh mt v dng di vua Minh bn Tu, m ng cng nhn, ng n cm mt
mnh, khng cho php v con ngi cng mm. Vn nguyn tc kiu k ny, ng khng tip
nhng ngi Anh n cho nm 1799, ly c lc ny tnh hnh ln xn khng cho php sa
son tip n theo ng nghi l. Ta s lm nu ph bnh s t chi ny nh [thi ca] mt
ng vua nc Tu; nhng vi ng, chng v him t m ng khng lm tho mn lng hiu k
ca ngi ngoi quc. Tri li, h c th t do n thm xng ng tu, thm nhng thp
canh, nhng thnh n. ng tip h d dng trong t th tng qun. Nhng vi t th
vng, ng khng tip.
ng ch bit n ngi Anh qua tn gi; nhng nghe ni rng, trong mi trng hp, ng
lun lun t du rt knh trng dn tc ny; v nht l nu li l nhng iu do ngi
Php mch li [ ni do Barisy], th cng ng tin. iu chc chn rng ng lun lun t
nhng nh tt i vi nc Anh. ng tuyn b qua mt o d, rng tt c nhng hm
i ca chng ta [Anh] u c min thu vo cc hi cng ln, nh.
Mt ln, s rng lng ca vua r thc ngi sng: Ngi thuyn trng v vin nht s
quan mt tu bun Anh, c hai u b cht, khi tu i t Qung ng ti Si Gn. phng
cp bc, gian ln, c th gy thit hi cho ch tu, v hai ngi ch huy u cht c; vua bn
gi thuyn trng Barisy vi mt i qun cm v, i h v chic tu Anh yn lnh tr li
Qung ng hay Macao, tr cho ch hay vin i l ang cn ().
B binh
Thu binh
Lnh thu, m hay ni di (cha, anh), trn nhng chin hm u cng 8.000
Sau y l mt s nhn xt v chn dung vua Gia Long do Barrow khc ha:
2- V b Chnh hu, tc Tha thin Cao hong hu, l con gi thi bo Tng Phc Khung,
m h L, ly Nguyn nh nm 1778, hn nh 2 tui. Lit truyn ghi: Sinh c 2 con trai,
con c l Chiu, cht sm, con th l Cnh, mi khi vua i nh gic, Hu thng i theo
t dt vi mng, dy cho qun lnh, phn nhiu khuyn chm chnh s gip vua trong lc
gian nan () Trc kia trong lc xiu git, phng dng Hong Thi hu, nm tri mi mi
gian nan him tr, thng thn hnh dt ci, chnh tay may ly o trn, cp cho qun s.
Mt hm thuyn i gp gic, vua c qun c sc nh, hu cng cm di nh trng, qun
lnh tranh nhau phn khi thnh ra nh c. B mt ngy 22/2/1814 (3/2/t Mi) (LT,
2, t. 25-27-32) .
3- V hai hong t Cnh v Hy, Barrow ghi tnh tnh kh ng, tr ng khng bit vic
hong t Hy mt sau anh 2 thng.
4- Vic Barrow tng vua Gia Long min thu cho cc tu Anh, chc khng ng, Thc Lc
ghi 2 ln ngi Anh n, thng 4/1798: Ngi Hng Mao n hin phng vt (TL, I, t.
366), khng ni thm g. V thng 5/1801: Nc Hng Mao sai ngi em th n dng
phng vt m xin min thu cng cho thuyn bun. Vua h lnh cho lu trn Gia nh vit
th tr li, nh thu theo nh th l thuyn bun Qung ng (TL, I, t. 438)].
Xin ni thm: hp thuc l bng vng nm kim cng, theo Faure, l vua Louis XVI thng
cho v gim mc, sau khi k hip c 28/11/1787 vi Montmorin. Nguyn Vng khng
nhn cc mn qu ca B a Lc. Chng ti s tr li vic ny.
6- Vic mt ngi Anh nhn thy nm 1800, Nguyn Vng c hm i 1200 chin thuyn,
trong c 3 tu kin trc Ty phng, chc khng sai, chng ta ch cn lt qua con s
thuyn v tu chin cc kiu, ghi trong Thc Lc m Nguyn nh cho ng t thng 4/1778
n nm 1800, th bit, d nhng thuyn, tu ny b m, b t, b h hi, s cn li vn
rt cao.
Qua nhng nhn chng trn y, chng ta c mt hnh nh kh m nt v vua Gia Long,
qua s c kt nhng li ca cc tc gi hp li:
15 tui, Nguyn nh lm tng, xng vo nh nhau cng vi lnh. Khn ngoan v can
m. Thng minh, nhn qua mi s l bit ngay, chm vic: khi th c sut cc th, khi th
i bin cc kho, hoc coi tp binh hay p ly. T hc, bit ch nho, khng bit ting Php.
Xem cc ha v vic p ly, xy thnh, qua nhng sch mua bn Ty, ri bt chc
lm theo. Nhc im: c trn th mng thi qu, m thua th d nn. (SKNV)
Linh li, su sc, thng thn, nhn thong qua l nm bt c trng tm ca nhng s th
phc tp nht. C tr nh hn ngi, ghi nh tt c, d dng thin bm bt chc c tt
c. Nhng cng binh xng, v nhng bn tu chin ca Nguyn Vng lm cho ngi ngoi
quc thn phc. Thuyn tu m khng xu. Nhng chin hm ln lao, loi hnh thi, kin
c. Tt c u l sn phm ca ng hong ny () ng cc k sing nng. Ban m ng t, c
nhiu. C tnh hiu k v thch hc hi. Trong cung c nhiu sch v kin trc, thnh i. ng
thng gi tng trang xem nhng th v c gng bt chc, khi cn c nhng gii
thch bng ch Php v ng khng c c. (Le Labousse)
Gia nh c nhng tu bun Ho Lan, Qung ng, Macao, v nhng ni khc, y trong
cng sng. l ni bun bn sm ut. (Shihken Seishi)
Chnh Nguyn Vng qun c cc hi cng v cc cng binh xng, chnh ng l gim c
xy dng nhng xng ng tu, chnh ng ch huy cc k s trong tt c mi cng vic,
khng c g thc hin khng c g chp hnh m khng hi kin v nhn lnh ca ng.
Khng ai ch to mt b phn no m khng hi ng; khng ai lp mt khu i bc no m
khng c lnh ca ng. (Barrow)
Kt lun
Barrow l ngi khng gp Gia Long, nhng bc chn dung Gia Long do ng khc ho rt
y v c nhiu im ging vi nhng iu do Le Labousse v S K i Nam Vit vit.
Barrow cho bit ng da vo bn tho Hi k Barisy. M Barisy, qua vi l th li, l
ngi tnh tnh hi ba hoa nhng thc lng, chnh ng lm bn thng k lc lng qun
i Nguyn nh trn y v nhng iu v cuc sng hng ngy ca nh vua ch c th do
Barisy cung cp, bi v Barisy l ngi c dp gn gi vua v ng cung.
Chng ta c th t cu hi: Hi k Barisy tht s tht lc hay chnh gii nghin cu Php
thy n khng ph hp vi nhng iu m h mun, nn khng dng hoc coi nh tht
lc.
Phn Maybon, kch Barrow, trong cun Histoire moderne du pays dAnnam v trong
bi Introduction in trong La Relation de La Bissachre (chng ti s gii thiu sau), Maybon
a ra mt vi chi tit m ng cho l sai ca Barrow v s xung t gia B a Lc v de
Conway ti Pondichry; v vic vn bn hip c cu vin 28/11/1787, do Barrow in trong
sch, khc vi vn bn chnh thc, ng kt lun rng cun sch ca Barrow a ton
nhng thng tin sai lm v cn c m li c nhiu ngi chp li.
Ngoi vic Barrow v mt chn dung Gia Long v s xy dng Nam H, khng ph hp vi
nhng iu m h mong mun, c l cn mt l do na khin Maybon loi b Barrow, bi
trong s tranh ginh thuc a m nc Anh l k th khng i tri chung ca nc Php,
Barrow vch r nhng ca B a Lc v ca nc Php thc dn.
Chng 7: Montyon v cun Thuyt trnh thng k v Bc H
Trong chng 6, chng ti trnh by Chn dung vua Gia Long qua bn ngi bt khc nhau
ca tc gi S K i Nam Vit, ca linh mc Le Labousse ph t gim mc B a Lc, ca
Shihken Seishi, thy th Nht b m tu, n Gia nh cui nm 1794 v ca John Barrow,
nh ngoi giao Anh. Cc tc gi ny khc ha nn nhng nt chnh ca vua Gia Long, m
cho ti by gi chng ta cha c bit.
Chng ny, xin gii thiu cun sch Expos statistique du Tunkin ca Montyon, hc gi
Php, xut hin gn nh cng thi vi sch ca Barrow v cng b Maybon ht sc ch bai,
khi ng cho in cun La Relation sur le Tonkin et la Cochinchine de M. de la Bissachre (K s
v Bc H v Nam H ca ng de La Bissachre) (s dn l K s Bissachre), l thy t s
xuyn tc lch s, m sau ny ngi ta thng da vo vit lch s cn i Php-Vit.
Nhng trc khi Maybon cho in thnh sch, th K s Bissachre xut hin di hai hnh
thc, t hn 100 nm trc:
- Nm 1811 Lun n v 1812 Paris, nam tc de Montyon vit cun Expos statistique
du Tunkin sur la Relation de M. de la Bissachre, missionnaire dans le Tunkin (Thuyt trnh
thng k v Bc H v K s ca ng de La Bissachre, tha sai Bc H), nhng ni dung
li c rt t iu do Bissachre vit ra.
c b sch dy 532 trang ny[1] ta khng hiu ti sao Montyon li ly tn sch l Thuyt
trnh v K s ca ng de La Bissachre, tha sai Bc H v trong bi Introduction (Ta)
li cao ng s mt cch qu ng: ng Bissachre Bc H 18 nm, i khp ni,
bit nghe v ni ting Vit quen bit nhng ngi cm quyn quan trng, thng bn
lun vi cc quan, chnh ng cng c lm quan nhiu ln c vua tip bi v trong
sch c rt t vic rt ra t ca Bissachre (v nhng ch y phn nhiu l sai). Vn phong
v t tng cao hn Bissachre rt nhiu. Montyon cho bit: Cn v nhng d kin m ng
[Bissachre] a ra nhng khi nim, chng ti, t do tm thm qua nhng hi k, th t,
ca nhng ngi sng nhng nc y, d kin vo nhng bin c xy ra, c t
cch v xng ng tin cy (Introduction, Montyon I, t. 7-8).
1- Nhng iu chp ca Bissachre: Trong phn hnh lut di thi Gia Long, Montyon vit:
Nhng hnh pht cho nhng ti thng thng c xc nh bng iu lut mi ngi u
bit, nhng nhng ti nng, nht l ti v quc phng, th hnh pht c p dng mt cch
b mt, ch quan to x ti bit, i khi vua hay vin c mt cn lm nng thm. V th m
hong cho voi x xc phn lon Ty Sn, v ct tng ming tht qun phn lon cho lnh
n tht (Montyon I, t. 230) Nhng ngi n b b t hnh cn gh hn. H b voi tung ln
tri, v khi rt xung sng voi m thng v b chn voi dy xo (t. 231). C hai on ny
u sai v phng theo on Bissachre vit v vic Gia Long x ti voi x xc anh em Ty
Sn v hai m con tng Bi Th Xun ri cho lnh n tht b Bi Th Xun! Chng ti s
ni r hn trong phn vit v Bissachre.
Montyon cho nhng chi tit v vic Quang Trung ra Bc nh qun Thanh: trn ng i,
bt tt c nhng ai c th cm kh gii phi tng qun, khng theo th git, t nh
(Montyon, Tp II, t. 27). on ny cng chp ca La Bissachre; chng ti s tr li sau.
V vic Nguyn nh chy trn nm 1777, Montyon vit: Ngi thiu nin Nguy-en-Chung
[Nguyn Chng, Chng l tn Nguyn nh hi nh, ch nhng ngi khng bit r nh
Montyon hoc nhng ai mun h thp Nguyn nh, mi dng tn ny] c m dn dt,
trn vo rng, trong nhiu thng di mt lm cy rm rp (Montyon II, t. 22), on ny
chp Barrow, m chng ti trch dch v ni nhng iu sai, trong phn vit v Barrow.
V Ty Sn, Montyon vit: Ngi em th nh, Nguyn L l mt thin s, khng thit vic
cng, khng c kh nng iu khin, nhng c gii tng l ng h, v gii ny nh hng
n qun chng, to ra mt b ngoi cng l, mt gi tr cao c cho ng [Ty Sn]
(Montyon I, t.19). Ch ny Montyon dng chung ti liu vi Barrow nhng vit r hn.
V kin trc
Nhn xt kh tinh t, Montyon ph bnh kht khe kin trc Vit, v ng nhn kin trc v
trang tr theo quan nim u chu, coi nhng g Chu lm l khng c nguyn tc. im
ng ch y: tuy ch, nhng ng khng vit nh nhng ngi bt thuc a, thng cho
rng kin trc thnh tr ca ngi Vit, ton l Vauban do Puymanel xy dng, trc khi
ngi Php n Vit Nam khng c g c!
Nht cung in nh vua, nh n cha ngoi Bc, ln rng v trng l hn trong Nam. Vi du
khch u c nh nhen, hiu lm, gi ch cha t nhuyn l n (Montyon I, t.149-151).
Theo Hi in v i Nam Nht Thng Ch, cng trnh xy ct cung in Hu tri di sut
i Gia Long sang i Minh Mng.
Phn Montyon m t chnh l Hong thnh v in Thi Ho, xy nm 1805, i Nam Nht
Thng Ch ghi: Chu vi 4 dm linh, cao 1 trng 5 thc, dy 2 thc 6 tc, xy gch, nam v
bc u di 151 trng 5 thc, ng v ty u di 155 trng 5 thc, m bn ca: phi
trc l Ng Mn, phi t l ca Hin Nhn, pha hu l ca Chng c, phi sau l ca
Ho Bnh. Phi trong Ng Mn l in Thi Ho, l chnh in i triu (NNTC, tp I, t.
20).
Nhng thng tin ny xc nh kinh Hu l sn phm hon ton Vit Nam, khng h c bn
tay Php, cng khng theo kiu Vauban, nh Cadire lp l xc nhn, s ni n sau.
Anh em Ty Sn bt ho
Montyon c l l ngi Php him hoi vit mt cu nh sau: Vi s quan Php theo gip
Nguyn Chng, tp cho qun s k cng v vi nh bun Php bn tu cho ng.
Dn chng mi mt v chin tranh, v cng v kit sc hai bn tm dng trong mt thi gian:
nhng Nguyn Chng li dng c hi ny xy dng n lu theo li Ty phng, lm tu
chin theo mu nhng tu Php m ng mua c (Montyon II, t. 34).
iu Montyon xc nhn vi s quan Php theo gip Nguyn Vng s c chng minh
dn dn qua cc t liu. Nhng ngi bt thuc a thi phng con s ln thnh vi trm.
Nhng thuyn ln, ngoi tay li thng, cn mt tay li phng h c hnh th c bit.
Tay li thng, ngn, c gn gn nh thng gc; tay li khc thng di hn, c
gn gn nh nm ngang: khi gi to, ngi ta dng tay li khc thng, khin tu i
nhanh hn. Khi bin ng, dng c hai tay li.
Tu i gn bin nh hn tu ca ngi Hoa, c hnh dng c xa, thu bn (vnh nc)
cn khim khuyt nn tu i chm.
t lu nay, ngi Bc H lm tu i b theo li Tu, nghi l phn chia hng ho ra tng ngn
ring dnh cho mi ch, bng vn gn vo tu v trt cc k h cho kn nc khng thm
c; v vy, khi tu nhn mt c sc mnh, khng b ri lon ngay tc khc, v khi tu b
thng mt l hng nc chy vo, cng d bit l y u.
Tu chin chia lm 2 loi: thuyn bum nhiu tay cho (galre) hoc chin hm (vaisseau).
Thuyn chin bum, di t 50 n 80 pieds [16,20m n 25,92m] lm bng vn di nh chiu
di thuyn. Mi bn c mt hng ngi cho, trang b t 15 n 20 i bc, t 6 n 12 n v
n.
Montyon v Barrow, dng nh dng hai ti liu khc nhau, nhng gp nhau im: k
thut ng tu ca Vit Nam khc vi k thut Ty phng.
Nhng thuyn ln, ngoi tay li thng, cn mt tay li phng h c hnh th c bit.
Tay li thng, ngn, c gn gn nh thng gc; tay li khc thng di hn, c
gn gn nh nm ngang: khi gi to, ngi ta dng tay li khc thng, khin tu i
nhanh hn. Khi bin ng, dng c hai tay li.
S khc thng ny, chng ti li thy Trnh Hoi c c vit. Trong on ni v vic cht
cy, ly g, lm lt, ng tu thuyn; ng ghi s sng to ca Thanh Nhn, c bit trong
vic ng tu chin, c cu:
Ngy 9/4/1785 (ngy 1/3t T), Nguyn nh sang Xim vi 30 qun thn, 200 qun v 5
chin thuyn: Phng Phi, Bng Phi, Hng Tr, Chnh Nghi, Thuyn (TL, I, t. 223).
Lit truyn v V Di Nguy, ghi: Nm Mu Thn [1788], ma thu, ly li c thnh Gia nh,
vua gi Di Nguy v, sai coi thuyn Ni thy, Trung thy, b lm Khm sai thuc ni cai c, c
lm thuyn i Chin, thuyn Hi o.
Vy, Montyon cng nh Le Labousse u chp lm khi tng rng n nm 1800, Nguyn
nh mi ng c tu bc ng, nh trong th ngy 24/4/1800 ca Le Labousse, c
nhiu ngi trch dn.
Thm mt chng na, l trong Hch ca Quang Trung thng 8/1792 (s ng k ti) cng
ni n tu bc ng, vy c th xc nh chc chn l Nguyn Vng c tu chin bc
ng t trc 1792, c th vo nm 1788, khi sai V Di Nguy ng thuyn i chin v
thuyn Hi o.
Sau chin tranh, m Hu cn 29 tu bc ng, vy trong thi chin, Nguyn Vng c bao
nhiu tu bc ng? Chc chn khng ch c ba tu Long Phi, Phng Phi v Bng Phi, do
Chaigneau, Vannier v de Forcanz iu khin, c cc s gia thuc a ht sc cao, coi
nh ch c ngi Ty mi iu khin c tu Ty bc ng.
ng [Gia Long] l ngi gii nht v chin thut, l k s gii nht, l ngi kin trc tu
gii nht, x ng. V ng ch thch: thu thp kin thc ng tu, ng khng lm nh
Csar Pierre nht, l cm ba, cng khng tr thnh th mc, m ng mua mt chin hm
kin trc Ty phng, ri tho ra tng mnh v lp li, bit r i tng: v tnh cht kin
c, v ch lc ca n v v s chp ni tt c nhng thnh phn khc nhau. (Montyon II, t.
52).
Vic Gia Long mua tu chin ca Ty phng lm mu, Barrow c ghi li v Le Labousse
cng vit trong th ngy 28/4/1800. Theo Hi in, phng php lm tu thi Minh Mng
tin dn n k ngh ho: ch mu sn tng mnh ca mi loi thuyn, tu, th c
theo th m rp, lp.
Hu ht cc s gia thuc a u cho rng nhng ngi Php ng vai tr hng u trong t
chc qun i ca Nguyn nh, chnh h xy dng nn qun i ny v gip Nguyn nh
khi phc li ngai vng. Chng ta cn tm hiu r t chc qun i l g? c cu trc
nh th no? Nhng ngi Php gi nhng chc v g trong v h lp nhng chin
cng no? Montyon l ngi bit kh r v tnh trng qun i ca Nguyn nh, nh nhng
iu ng vit, m ta c c hnh nh r nt ca t chc binh b ny; trc ht, v i sng
qun ng, y phc, kh gii, sau n cch chia n v v b ch huy.
Kh gii v cch vn dng tin trin nhiu. Ngi ta cn mua ca Anh v Php sng
my v sng li l. Hin nay, hu nh tt c qun i Bc H u c trang b nh
th, cn sng ho mai rt him.
Dng c m nhc trong qun i l trng, cng ging nh trng u chu, cn thm trng
chung, ng tiu, cc loi kn khc nhau, chm cho (cymbale), hai ming g g vo nhau.
Qun nhc kh hay, nhng hi n, cho php qun i ng iu.
Thuc sng ch to tt hn trc, nhng vn cha bng thuc sng ca ngi u; chy
chm hn, v n nh hn.
Nh vy, c hai min Nam Bc u mua kh gii ca nc ngoi, b sung cho phn v kh
ch to trong nc. Montyon cho rng cch luyn tp chin u cng t nhiu c hin
i ho theo li Ty phng, ng vit:
Trong nhng trn nh cui cng, ngi ta dng pho bay (artillerie volante), hiu qu v
cng, ngi trong nc [ch qun hai bn] s lm; h bo l sm dy v l kh gii tn
ph khng th chng li c.
Thu binh
Theo th Victor Olivier (de Puymanel) gi Stanislas Lefbvre ngy 16/4/1798, th hi qun
ca Nguyn nh lc [1798] gm 447 chin thuyn v 42.000 ngi (Salles, Jean
Baptiste Chaigneau et sa famille, BAVH, 1923, I, t. 54).
Thu binh l sc mnh ca qun i Nguyn nh, chuyn ng rt nhanh khi thun gi
ma. Theo Montyon, thy binh c trang b v kh nh sau:
Thy binh c t chc nh b binh. Thy th l nhng ngi lnh, kh gii ch khc [b
binh] l thng ca h di hn. Lc lng thy qun quan trng hn [lc qun], khi cc
vng -hin nay quy vo mt mi- cn di s lnh o ca nhiu lnh t. V cc nc ny
u nm trong vnh, nn mt b bin c th tn cng d dng b bin khc, ng bin ngn
hn ng b nhiu.
Vua Nam H khi cn dp lon, ch mi chim li vi tnh, m c 200 thuyn chin bum
(galres) v 25 chin hm (frgates) trang b 10 i bc, ngoi hai c u v cui tu.
[Sau chin tranh] s thuyn tu gim i, nhng c v li kiu, trc ht l phn di,
ri n phn trn, v sau cng l ct bum. C thuyn chin (barque de guerre) ch 50 ngi
v nhng tu nh (chaloupe) trang b 25 i bc v ng trc c mt khu i bc di, nh
kiu xa (coulevrine). Nhng tu thay th thuyn chin bum, ln hn v tt hn, trang b t
12 n 20 i bc, t 6 n 12 n v n. Ngoi ra hm i cn c tng cng bng
nhng tu chin mua ca ngi u.
T khi ho bnh, hong quy t c tt c cc sc mnh thy binh chng i di
trng, ng coi nh thy binh hn trc, bi khng tht cn thit na; hai phn ba lnh thy
c ci ch v st nhp vo b binh; ng khng mua tu ngoi quc na v cng t ng
thm tu. Cn ba chin hm c gi li trong s nhng tu mua, cng khng dng n,
mc cn trong bn, 200 chin thuyn khc ch dng ch g, lng thc, hng ho, l th
thu ng bng sn vt, dnh cung cp t liu cho nhng ch bin ca nh nc.
Mc du cha bit r li ng tu bin theo kiu Ty phng, v cng cha bit thut vn
dng, thm nhng ngi ch huy khng bit thut s ng ca thy binh; v khi thy binh
khng c kin thc, khng bit dng a bn (boussole), th khng th lm g c cho s vn
chuyn, cho nhng cuc hi chin.
Tuy nhin im lm cho thy binh ny rt d di, l nhng ho pho to bng cnh tay,
cha ng ho cht dng t ph thuyn, tu ch; nc di tu, thay v dp tt la,
li lm cho la bng ln, ch c th dp tt bng t; ngi ta cng dng ho pho ny trn
b, nhng n bt nguy him hn v d dp tt. (Montyon I, t. 258-261).
Nhng thng tin trn u rt ng ch , duy c nhn xt: nhng ngi ch huy khng bit
thut s ng ca thy binh, khng bit dng a bn, khng bit vn chuyn cn phi xt
li, bi nu qu thc tnh trng ch huy nh th th ai l ngi cai qun hm i Kinh
gm 265 chic tu thuyn, vi 29 tu bc ng, 25 thuyn vt bin ln, v v ghi trong Hi
in? V ly g gii thch cc chin thng ca Nguyn Vng trn qun i Ty Sn, phn
ln da vo thy chin?
Theo Montyon, trong chin tranh Nguyn nh-Ty Sn, ngi dn khng bt buc phi
theo phe no, h c quyn ng trung lp, ng vit:
Theo Phan Huy Ch, v c bn, qun i Vit Nam t thi L trung hng chia ra nh sau:
Thi Nguyn nh, Montyon ghi chp kh r rng, trc ht v tnh trng chung:
Nm 1806, tnh trng qun i thi bnh l 150.000 ngi. () Thi chin qun i gia tng
tu theo tnh hnh chin trn. Trong thi k ni chin, tt c nhng ai c th cm c v kh
u phi tng qun; v nm 1800, nm m hong cn l vua Nam H, cha chinh phc
xong c nc, m qun i ca ng cng ln ti 139.400 ngi () ngi ta chc chn
rng trong thi bnh, qun i Bc H c 140.000 ngi (Montyon I, t. 250).
Lc lng qun i c chia lm 6 Dinh (Armes): Dinh I, phng v vua, t qun nht. Bn
dinh k tip c 4 i thn ct tr triu nh thng lnh. Dinh th su, ng nht, c mt
v i thn c bit do hong ch nh, iu khin.
Mi Dinh li c chia thnh 5 Chi (Corps), Chi th nht ng bn quan i thn v cng l
tng ch huy. Bn chi kia, mi chi do mt tng nh phm iu khin. Chi li chia lm Hiu
(V hay C) (Rgiment) do mt chnh, ph Trng hiu (Colonel ou Sous-colonel) ng u.
Mi Hiu (V, C) gm 12 i (Compagnie). Mi i c 50 hay 60 ngi, do mt Cai i
(Capitaine hay Sous-capitaine) iu khin. Lnh c chia thnh nhm 10 ngi, do i
trng (Premier soldat) ch huy. C 7 phm ngch quan v, Cai i (Capitaine) l ngch cui
cng. (Montyon I, t. 252).
Montyon dch kh st nhng chc v trong qun i Vit, so vi Thc Lc thng 6/1790
(thng 5 L) ghi: Nm dinh Trung qun, T qun, Hu qun, Hu qun v Tin phong, mi
dinh u l 5 Chi, mi chi 5 Hiu, mi Hiu 3 i, mi i 4 Thp (TL, I, t. 259). Chi t
chnh ph Trng chi, Hiu t chnh ph Trng hiu, i t Cai i, thp t i
trng. (TL, I, t. 260).
Montyon cho rng, nm 1800, c khong 139. 800 ngi (theo thng k ca Barisy). Ring
b binh c phn chia nh sau: i: 50-60 ngi; Hiu (V, C): 600; Chi: 3000 ngi.
Dinh: 15.000 ngi.
B binh: Trong thi bnh, Hong vn lun lun phng b. i V binh ca vua gm 30.000
ngi, c lp vi 40 Chi (Rgiments) [qun chnh quy] chia lm 5 Dinh (Colonnes): Tin
phong (Avant-garde), Hu qun (Droite) T qun (Gauche), Hu qun (Arrire-Garde) v
Trung qun (Centre) () Ngoi 5 dinh b binh, Hong cn mt binh i khc gm 5 binh
on (lgions), mi binh on c 5 Chi c t chc v phn phi nh nhng Dinh, cng do
nhng v i thn iu khin. Cn phi k thm lc lng cc Chi mi tnh, m con s thay
i ty vng. Si Gn c khong 16 Chi.
Nh vy, Chaigneau, khi lm thng k qun i u triu Minh Mng, cng vn ghi t chc
ging nh thi trc, ch c s qun trong mi n v, c t nhiu thay i:
So vi Thc Lc th thy: Chaigneau dch i l Compagnie (40-60 ngi), Chi (600 ngi)
l Rgiment, v Dinh (3000-5000 ngi) dch l Colonne (4800 ngi). Nh vy, khong
1820, khi Chaigneau lm bn phc trnh ny, th hoc ng b qun n v Hiu, V (120
ngi) hoc t chc qun i nh Nguyn n gin ho i, tc l b n v Hiu gia i
v Chi, quay v vi t chc thi L, tc l ch cn ba n v c bn: i (40-60 ngi),
C (hay Chi, 600 ngi) v Dinh (trn 3000 ngi).
Ton b voi trong qun i l 800 con, k c 120 con trong i V binh. Tng binh di
quyn iu khin ca mt v i thn (Andr Salles, Notice sur la Cochinchine fournie par M.
Chaigneau (Tiu dn v nc Nam ca ng Chaigneau), BAVH, 1923, II, t. 265-266).
Cadire tm cch dch cc chc v trong qun i ca Gia Long sang ting Php, phn ni v
chc v ca Chaigneau, ng vit nh sau:
Chaingeau, trc 1802, l Cai c Commandant de rgiment. Nm 1802, Gia Long cho thng
Chng c Gnral de rgiment. Qun i Vit chia thnh compagnies (i), do mt i
trng Premier de la Compagnie v mt Cai i Commandant de compagnie iu khin,
chc sau cao hn chc trc. Chng ta s thy c Ph cai i Commandant de compagnie en
second. Nhiu i lm thnh mt C Rgiment. Mi Rgiment do mt Cai C Commandant
de rgiment v mt Chng c, m ti dch l Gnral de rgiment iu khin. Chng C
ln hn Cai c. Ti khng bit nu Chng c coi mt hay nhiu C. Nhng c l mt C th
ng hn, bi v, nh ta thy, trong vn bng ca Chaigneau, sau khi c thng Chng
c, cng ch coi c hai i qun, tc l i mt v i hai Kin-Thu.
Nm Cnh Hng th 51, 1790, t lu sau khi n Nam H, nhng ngi bn ca Chaigneau,
nhn c chc Cai i hay ph Cai i. Chaigneau n vi nm sau, 1794, lc y mi nhn
chc Cai i hay Cai c. (Cadire, Les francais au service de Gia Long, Leurs nom, titres et,
BAVH, 1920, I, t.150)
Cui cng, n thng 6/1802, sau chin thng ton din, c ba c thng ln Chng c
[c th cai qun 600 qun], theo s ln chc chung ca ton th qun i. Vn bng ca
Vannier ghi ngy 6/12/1802; Chaigneau ghi ngy 6/12/1802, (Andr Salles, Notice sur la
Cochinchine fournie par M. Chaigneau, BAVH, 1923, II, t.270).
5/ Nhng ngi lnh Php n nh gip Nguyn nh, t mnh khai man hoc do chnh
B a Lc khai man h l s quan (thc ra h ch l binh nh, binh nht, chng ti s chng
minh sau), nn c Nguyn Vng cho chc Cai i (thng 6/1790), l cp thp nht
trong phm trt quan v.
- Puymanel mua bn v kh cho Nguyn Vng v chuyn hng pho binh. Nm 1792,
c thng chc V u qun Thn Sch. Nm 1797, theo Nguyn Vn Khim i nh
Nng, lp k ho cng t thuyn ch (Lit truyn, tp 2, t. 228).
Thn sch l pho binh v cng binh, ch khng phi l mt th qun ch lc hay l qun
Kinh nh T Tr i Trng lm tng khi ng cao Puymanel l ngi tp luyn
cho m cn v 12 ngn ngi theo chin thut Ty Phng (Lch s ni chin Vit Nam, t.
231), hoc cho rng Puymanel l ngi xy thnh Vauban Gia nh, cng Lebrun, theo li
yu cu ca Nguyn nh (LSNCVN, t. 205, 233), hay ng vit: Thnh Din Khnh l ca
Olivier v ra, n l em sinh sau ca thnh Gia nh (LSNCVN, t. 267), l nhng xc nh
khng c c s, chng ti s tr li vn ny trong phn vit v Olivier de Puymanel.
l bn chc quan v ln nht ca ngi Php, c Lit truyn ghi nhn (tp 2, t. 507).
7/ Sau cng, xin tm tt li tnh trng ca nhng ngi Php n gip Nguyn nh:
Thng 6/1780, mt s ngi nh: Vannier, Dayot, Barisy, Isle-Sell, Puymanel, Lebrun
c nhn chc Cai i. Thng 7-8/1792 (thng 6 L) Puymanel c thng V U.
l tt c nhng ngi Php c chc v cao nht v li lu nht trong qun i Gia
Long.
Nhng ngi khc u b i, qua hai t: t u, 1792, khi hay tin Nguyn Hu quyt
nh san bng Gia nh, nhng cha thc hin, th Nguyn Hu mt. t th nh nm 1795.
Vai tr ca ngi Php trong qun i Nguyn nh kh r rng. Thc Lc v Lit Truyn
u ghi cng y , khng h thp hoc l i gi tr ca h. Cc hc gi v s gia Php nh
Cadire, Maybon cng khng tm c g mi hn, ngoi s tn vinh v bng c v a vo
danh sch ny, Dayot, mt ngi phn bi Gia Long, chng ti s ni n trong phn vit v
Dayot.
Khi vit bi gii thiu tc phm ca Montyon, in trong cun La Relation de La Bissachre (t.
33-67), Maybon khng tic li ch trch tc gi: tch t nhng ln ln v sai lm qu
ng, phm nhng ci sai rnh rnh v d kin, bt lng, nh la c gi. ng lit k
nhiu ti lm, ng k nht l ti, dm tn La Bissachre ba sch.
V vic ny, chng ti tm a gi thuyt: l thi k qu tc Php phi trn cch mng
1789, v hng trm nghn ngi b e da my chm. Nam tc Montyon trn sang Anh,
nn khng th tn mnh mt cun sch d in Anh hay Php; ng bn mn tn
Bissachre, l mt v linh mc sng nhiu nm Bc H v c nhiu ngi bit n.
n th ba, v ni dung cun sch, Maybon ph: Ngi ta thy Montyon m rng ca
cho loi tin tc, loi ngun, v ta s kinh ngc thy trong hai tp sch ny mt s pha
trn y liu lng gia nhng iu ng, nhng bo co hon ton ba t v nhng
thng tin khng c ngun no khc ngoi tr tng tng phong ph (Maybon, Relation
Bissachre, t.43). Vi mt li gii thiu nh th, ai cn tm c cun sch ny?
n cht, chng minh Montyon chp ca Barrow, Maybon in li trn hai ct, mt bn l
phn vit ca Montyon, mt bn l phn vit ca Barrow, vi li ro n:
Nh chng ti trnh by, c nhng im ging nhau gia hai cun sch, nhng kh quyt
on l Montyon chp ca Barrow, ch c th kt lun: hai ngi ny dng chung ti liu.
1- V vic khi phc ngai vng, Montyon vit: [Gia Long] khi phc c ngai vng, nh
quyn tha k, nh sc chinh phc (Montyon II, t. 3), ch khng phi nh B a Lc v cc
s quan Php.
2- V vic ngi Php gip Gia Long, Montyon vit: Vi s quan Php theo gip Nguyn
Chng, tp cho qun s k cng v vi nh bun Php bn tu cho ng (Montyon II, t. 34).
S xc nh vi s quan Php, i ngc vi iu m nhiu ngi trong s c Maybon,
thi ln thnh vi trm.
3- V vic ng tu, Montyon vit: ng [Gia Long] l ngi gii nht v chin thut, l k s
gii nht, ngi kin trc tu gii nht, x ng (Montyon II, t. 52). iu ny i ngc vi
s cao: Puymanel v Dayot, ch huy vic ng thuyn tu Vit Nam.
Nh vy, ta c th kt lun rng: hai cun sch kh quan trng, mt ca ngi Anh Barow
v mt ca ngi Php Montyon vit v thi i Ty Sn-Nguyn nh, xut bn rt sm, t
u th k XIX, khng xuyn tc s thc lch s. S xuyn tc n t Bissachre v
nhng ngi i sau.
______________________________________
Ch. II (t.16): a l Bc H (ni non, sng ngi, b bin, o). Ch.III (t. 26): Kh hu (m du,
cc ma, gi bo). Ch.IV (t. 37): a cht (tnh cht t ai, hang ng, m vng, m bc,
nc c). Ch.V (t. 48): Chng tc (din mo, tnh tnh, th cht, phong tc, bnh tt). Ch.VI
(t. 56): Dn c (thng k dn s, phn phi, nn i v chin tranh). Ch.VII (t. 64): Sc vt
(gia sc, th rng, b st, c, chim). Ch.VIII (t. 84): t ai v trng trt (nng sn, hoa qu,
tho mc, gia v, v thuc, lm sn). Ch.IX (t. 117): Chi li v ng thy (ngh nh c,
ngh lm tu bin). Ch.X (t.130): Cng ngh (cc l do v tr ngi khin cng ngh v ngh
thut thp km). Ch.XI (t.139): Ngh thut (m nhc, ngm th, hi ha (ch ngi Vit
khng bit v) iu khc, trm tr, nhy ma (ch), kin trc: t cung in Ph Xun
(t.148). Ch.XII (t. 154): Thng mi (ni thng: tr ngi pht trin, o lng, tin t; ngoi
thng: min Bc b gii hn, min Nam m rng hn, th ch, sn vt trao i). Ch.XIII
(t.173): Thc phm (di do, nhiu loi tm c, gia sc, cch thc n ung. Khen ngi Bc
n ngon hn ngi Nam v ngi Nam n ngon hn 4 dn tc xung quanh). Ch. XIV (t. 187):
Y phc. Ch.XV (t.192): Nh ca.
Ch.I (t. 199): T chc chnh tr Bc (thn phc Tu trn nguyn tc, thc t c lp, t
ch). Ch.II (t. 215): Lut vua, l lng (ci hi, quyn huynh th ph, kin tng, lut php).
Ch.III (t. 235): Ti chnh (thu kho). Ch.IV (t. 247): Lc lng qun s (cch nh nhau
ngy xa, tnh trng hin thi, t chc, lng bng, y phc, kh gii, thao luyn, k lut, hi
qun). Ch.V (t. 262): Tn gio (sc mnh, nh hng, gio l, gio hun, th phng, t t,
th cng t tin, o Pht, o Khng, lch s ngi u n Vit Nam, o Cha v cm
o). Ch.VI (t. 290): Tnh tnh ngi Bc (trng quyn s hu, ght mu, t thin, thn
i, yu knh m cha, trng ngi gi, n mc kn o, t mi dm, vui v, thch thanh lch, c
c cng dn, can m, trng danh d, li bing, hu n, khoe khoang, lng cm th dn
tc). Tnh tnh ca dn Chm, Lo v Lc Th [Lc Th c tc gi xc nh: nam gip Lo,
bc v ng gip Bc H, ty gip Tu, chc l vng Lai Chu, Sn La]. Ch.VII (t. 313): Tp
tc (trang im, tc di, nhum rng en, n tru, m ma, tung cho, cc tr chi: chi
g, c tng). Ch.VIII (t. 331): Ngn ng (so snh vi ting Tu, t chc ngn ng Vit, tnh
cht, cch pht m, ch vit v ci cch ch vit). Ch.IX (t. 350): Khoa hc (s chm tin ca
khoa hc, c nhiu khoa: thin vn, thuc ta, in n, trng dy). Ch.X (t. 358): Vn chng
(Ngi Bc t kiu v vn chng ca h, s giu c ca ting Bc khng gip ch cho vn
chng. Vn phong tit . Ni gii. S khng ng v vit khng hay. Tnh cht ca th,
kch, s thoi tro ca vn chng, kh nng khi phc.)
Phn th ba : Chng I (Montyon II, t.1- 54): Nhng bin c chnh Bc H, Nam H v cc
nc khc. Tc gi chia lch s Vit Nam lm 4 thi k: Thi k 1 (t. 4): T lp quc n nh
L. Thi k 2 (t. 10): Vua L-cha Trnh. Thi k 3 (t.13): Nam Bc phn tranh. Thi k 4 (t.
15): Chin tranh Nguyn-Ty Sn. Ch.II (t. 55): Tm lc cc d kin v cc nguyn nhn.
Ch.III (t. 97-131): D kin tng lai.
Hch ca vua Quang Trung gi dn hai min Qung Ngi v Quy Nhn (t.140)
Bn k khai lc lng qun s ca Nguyn Vng trong cuc chin khi phc ngai vng
(t.141-142)
L th ca B a Lc (t.143-144)
[2] Trong phn ph lc, Montyon cho in bn thng k ton b lc lng qun i Nguyn
Vng nm 1800, tm gi bn Montyon phn bit vi bn Barrow. Hai bn c l cng
ngun Barisy; c th Montyon chp li bn Barisy vit tay; cn Barrow thu gn v sp xp
li cho d hiu. Bn Montyon cho thy Nguyn Vng c 12.000 V binh. Di Nguyn
Vng l 5 ng tng coi 5 dinh, mi dinh 6.000 ngi.
Lc lng qun s ca vua Nam H trong cuc chin khi phc lnh th
Can-hung:
Iro-junk 4 4.000
Iro-haim.. 4 4.000
Ong-jong-don-thien 5 10 6.000
Bufles espce de cavalerie anciennement dusage, mais aujourdhui dcrdite (Tru thay
nga trong chin trn xa, nay b) 24 escadrons 6.000
Chng ti nguyn ting Php, khng dch v khng bit r nhng ch phin m t ting
Vit ra nh Ong-jam, ch on l ng Gim (qun); Ong-jien-Quoan l ng Tin qun; Ong-
han-Quoan l ng Hu Qun, v.v. Chc l nguyn bn ca Barisy, v Barisy c li vit nh
th. Barrow sa cha v sp t li cho c h thng, d hiu hn:
B binh
Thu binh
Lnh thu, m hay ni di (cha, anh), trn nhng chin hm u cng 8.000 ngi
Lnh bit phi sang nhng tu chin kiu Ty phng 1.200 ngi
Lnh bit phi 100 thuyn chin cho (galre) 8.000 ngi
Nhn xt: C hai bn k khai ny, c th thiu st, sai lm, bi nu so vi s thuyn tu v
thuyn chin bc ng ghi trong Hi in v Thc Lc, th khng th gi l y .)
Chng 8: Hch ca Quang Trung
Sau khi i ph qun Thanh nm 1789, uy th Quang Trung lng ly, nhng s kin anh em
bt ho t 1787 vn cn hn vt. Giang sn chia hai, Nguyn Hu gi t Ph Xun ra Bc,
Nguyn Nhc t Qung Nam ti Quy Nhn. t Ph Yn, Khnh Ho, Bnh Thun, trn
nguyn tc ca Nguyn Nhc, nhng l vng tranh chp thng xuyn. Nguyn nh gi
min Nam. H xng l ba nc.
V pha Nguyn nh, s bnh nh min Nam xong, c s hnh chnh v qun i
vng. K hoch chin tranh cng c vch r: s khng nh lin tc m nh theo gi
ma, thun gi th em tu thuyn ra tn cng chim t, qun, tng, li gi; ht gi,
li rt v Gia nh, cho qun lm rung, i nm sau. Chnh sch khi c gic th nh, khi
ngh th cho qun v lm rung, c t thi nh ng; ta, cc i vua u t nhiu s
dng, khng phi do B a Lc dy nh Faure vit, ri nhng ngi sau chp li.
V pha Quang Trung, chin lc cng r rng, sau khi dp tan qun Thanh, Quang Trung
thm d mt Bc, va ho hiu, va c i li t Lng Qung. V ni tr, xy dng kinh
Phng Hong Ngh An, trn t Vinh ngy nay, tin ng vo Nam ra Bc. Nhn
vic L Duy Chi, em Chiu Thng lin kt vi qun Lo, Quang Trung sai Trn Quang Diu
chinh pht Vn Tng, chim nc Lo. Sau nh xung Cao Min v Nam H, nhng
gp tr ngi, ng thay i chin lc, rt qun v; lin kt vi chin thuyn ca T Ngi, tn
cng mt bin. Sau khi Nguyn nh tn cng chp nhong tiu dit thu qun Nguyn Nhc
Th Ni thng 7-8/1792, Quang Trung quyt nh san bng min Nam, truyn hch cho
dn hai min Qung Ngi v Quy Nhn, trc khi hnh qun thng qua t ca Nguyn
Nhc nh vo Gia nh. Bn hch ca Quang Trung m chng ti trnh by di y,
nm trong bi cnh .
- Thng 6/1791, Quang Trung sai Trn Quang Diu v Nguyn Vn Uyn chinh pht nc
Lo, vua Lo thua chy sang Xim. Thng 10/1791, chim xong Vn Tng.
- Thng 2/1792, Quang Trung em khong ba chc ngn qun, qua ng Lo nh xung
Cao Min, ti bin gii Min Vit, nhng li rt v.
- Thng 4-5/1792 (thng 3 L), vua Xim sai ngi a th xin Nguyn nh gip sc
bo th cho vua Lo. Nguyn nh d bit k hoch ca Nguyn Hu: iu ng hai, ba
mi vn qun thu b; b binh theo ng ni qua Lo nh xung Cao Min, chim mt
sau Si Gn; thu binh vo ca b H Tin nh ln Long Xuyn, Kin Giang, chim mt
trc Si Gn.
- Thng 6/1792, nhng ngi lnh Php hoc phm k lut nh Dayot, b Nguyn nh ui
i, hoc chnh h mun b i. B a Lc xin i ln th nh. Nguyn nh gi li.
- Thng 6-7/1792, thng 5 L, Nguyn Hu lin kt vi gic bin T Ngi, em chin thuyn
nh ph Bnh Khang, Bnh Thun.
- Thng 7-8/1792, thng 6 L, c gin ip cho bit Nguyn Nhc tp trung chin thuyn
ca Th Ni, nh nh vo Nam, Nguyn nh ra tay trc, em thu binh tn cng Th
Ni, tiu dit lc lng thu binh ca Nguyn Nhc, trong lc Nguyn Nhc i sn vng.
- Trn Th Ni 1792, chin thng ln u tin ca Nguyn nh, lm cho Quang Trung ni
gin, quyt nh qut sch Gia nh.
- Ngy 27/8/1792, Quang Trung truyn hch cho quan, qun, dn hai min Qung Ngi v
Qui Nhn sa son n i binh i qua chinh pht Gia nh, san bng min Nam cho
ti bin gii Xim La.
Sau chin thng qun Thanh, Nguyn Hu quyt nh dng nghip ln, vic u tin l
thnh lp mt kinh , ring, khng phi Ph Xun, thuc v Cha Nguyn, cng khng phi
Thng Long, thuc v vua L. Nguyn Hu chn t Ngh An, gia, lp Trung .
Theo Hong Xun Hn vic ny lin quan n La Sn Sn phu t Nguyn Thip. Nguyn
Hu mi phu t ra gip, ba ln:
L th th ba, Hu vit th ngy 23/10/1787 (13/9/ L), li th thm thit, l lun cht
ch. Phu t vn t chi.
Ba thng sau khi gi l th th ba, Hu sai Nhm ra nh Chnh. Thng 1/1788 (thng 12
L) Chnh thua, b git. Nhm ng Thng Long.
Thng 5/1788 (thng 4 L) c tin Nhm mun t lp, Hu ra Thng Long git Nhm.
Cui thng 6/1788 [thng 5 L], Hu v n Ngh An, vn cha thy phu t chn, bn vit
th trch, trong c c cu: tu phu t ly con mt tinh m xt nh. Sm sm chn ly,
giao cho trn th Thn chng dng cung in. Hn trong ba thng th xong, tin vic gi
ng. Vy Phu t ch chm chp khng chu xem. Trong th tr li, nay khng cn,
Nguyn Thip can Nguyn Hu ng lp Ngh An, s gy phin kh cho dn. Mi
ngy sau, Hu vit th tr li, ngy 22/7/1788 [19/6 L], trong c cu: Li bn y, nh
liu thuc hay, rt xng vi ta. Nhng v lc u mi ly c nc, lng ngi mi theo.
Nu khng ly t Ngh An thng thng chng thng du, th ly u khng ch
trong ngoi. Chc phu t xt r nh vy.
Ngy 5/8/1788 [4/7 L] trn th Thn li vit th gic, t vic nh xy Hnh cung Ph
Thch, nhng phu t khng tr li. Hai thng sau Nguyn Hu vit th trch: Nhiu ln
phin nh Tin Sinh xem t. Nhng ch ni sng kt pht x ny, Tin sinh tng ch
xt nhn, th m lu cha thy tr li.
Nh li bui hi loan k trc, lc qua Honh Sn, qu cung tng m xem a . Thy
huyn Chn Lc, x Yn Trng, hnh th rng ri, kh tng ti sng c th chn xy
kinh mi. Thc l ch t p ng vy.
Nm 1789, sau khi i thng qun Thanh, Quang Trung quyt nh xy cung in ni
Dng Quyt tc Phng Hong Trung ,
Tuy gi l Trung , nhng thnh Phng hong nh, thnh nam ch di chng 300 mt, bc
thnh ty di 450 mt, v ci nn cao th ngang dc cng ch c chng 20 mt m thi.
(Hong Xun Hn, La Sn Phu T, T sch Vit Nam, Paris, 1983, t. 118-128)
Sau khi i ph qun Thanh, xy Phng Hong Trung Ngh An nm 1789, Quang
Trung tiu tr tn qun ca L Duy Chi, em L Chiu Thng, chinh pht Vn Tng.
V vic ny, Lit Truyn ghi r: Trc y, Chiu thng sang nc Thanh, em l Duy Chi
chim c a phng Tuyn Quang, Cao Bng, nng ta vi th t [t trng Th] l Nng
Phc Tn, Hong Vn ng, lin kt vi cc bn Mn Vn Tng, Trn Ninh l Trnh Cao,
Quy Hp, mu ph thnh Ngh An. Hu sai c trn Ngh An l Nguyn [Trn] Quang Diu
lm i tng qun, c l Nguyn Vn Uyn em 5000 qun tinh binh, theo ng min
trn trn Ngh An n nh. Thng 6 [L, thng 7/1791], ly c Trn Ninh, dit c
Trnh Cao, Quy Hp. Thng 10 [L, thng 11/1791], quc trng nc Vn Tng b thnh
chy, bt c voi nga ching, trng, ui di mi n a gii Xim La, chm c tng
bn t l Phan Dung, bn hu l Phan Siu, bn ko qun v Bo Lc. L Duy Chi cng Phc
Tn, Vn ng, th lc khng ch c, u b hi. (Lit truyn Nguyn Vn Hu, tp 2, t.
557).
S Quang Trung chim Vn Tng lm rung ng c khi Xim, Lo, Min v Nam H, Thc
Lc ghi vic thng 4-5/1792 (thng 3 L):
Xem th i p gia vua Xim v Nguyn nh, ta thy vua Xim mun cu Vng chung
sc tr th cho Chn Lp, nhng nhn tin li i lun c Long Xuyn, Kin Giang, v
Ba Thc, v Vng tr li thng l khng tr. Tuy nhin k lin minh ba nc chng
Quang Trung, cho thy tnh hnh nguy ngp l nhng no.
Trong lc tnh hnh ht sc khn cp, B a Lc v nhng s quan Php tnh chuyn b i.
D tnh ny, ring v phi B a Lc, c t trc, bi ng thy r tnh hnh t nm 1791.
Trong th gi cho M. Ltondal ngy 14/9/1791, v gim mc vit:
Chng ti lun lun sng trong tnh trng thng trc bo ng; tnh th bp bnh ca nh
vua lm cho s phn ca chng ti cng bp bnh theo. Trong thng 2 [1792] va ri, chng
ti b bt buc phi b ri con chin, i trn, thot khi tay k th [Ty Sn]. Chng trn
vo khong ba chc ngn qun, qua ng Lo m chng chin thng, ti Cao Mn
Nhng Thng o ngc bo t, cho chng ti cht yn thn; hoc v chng s nhng
tu bun Ty phng n y kh nhiu; hoc v chng b hai o qun Xim chn li khng
cho vo Cao Min, nn chng rt lui. Gi y chng lm ch gn ht Nam H, chinh phc
tt c Bc H v c l c nc Lo m chng va cp bc.
Tm li, nhng s quan n nh gip Nguyn nh, trong lc kinh hong nht, u may
mn c b i.
Ri ng vit tip:
Theo Thc Lc, th t thng 2/1792 (thng ging Nhm T) Nguyn nh hoch nh
chin lc chng Ty Sn:
V phi Nguyn Hu, chim xong Lo, ma xun 1792, Hu em 30.000 qun qua Lo, nh
xung Cao Mn, tin vo Nam. Nhng ti sao Hu li dng qun bin gii Min-Vit m
khng nh tip vo Gia nh? Theo th ngy 16/6/1792 ca Le Labousse (Launay, III, t.
223), th c l v Quang Trung thy Gia nh c nhiu thuyn bun u Chu, nn ngi,
hoc b qun Xim nh sau lng. Gi thuyt ny kh ng vng v theo hch Quang Trung
di y th ng chng coi bn mt xanh ra g, v qun Xim th s ng hn cp, sau v
Rch Gm, Xoi Mt.
Thc Lc, ghi vic thng 6-7/1792 [thng 5 L] cho bit: Gic Ty Sn Nguyn Vn Hu kt
vi 40 chic thuyn ca bn gic bin T Ngi khin chng men cc vng bin t min Khang,
Thun [Bnh Khang v Bnh Thun] tr vo, cp bc nhn dn (TL, I, t. 286). Nh vy,
Quang Trung b chin dch nh qua Lo, Mn, m chn nh thng qua min Trung
xung.
V phi Nguyn nh, t thng 2/1792 n thng 6/1792, vn th th, chc s sc mnh
thn tc ca Nguyn Hu khng dm phiu lu. n khi c gin ip bo tin Nguyn
Nhc tch t thuyn chin Th Ni m khng phng b, mi quyt nh nh. Nhng trc
khi xut qun, Nguyn nh vn s Nguyn Hu nh p min Nam, nn chun b rt k,
cc tng: Tn Tht Huy, V Tnh v Tng Phc m gi Gia nh; Tn Tht Hi gi
Vnh Long v nh Tng v Nguyn Hunh c gi B Ri. i qun Nguyn nh cng ch
nh Th Ni chp nhong 10 ngy, xong l v ngay. Cc s trch c Nguyn nh khng
tha thng chim Quy Nhn v nh ra Bc (Nguyn Hu) ca B a Lc, ca cc cha c v
s quan Php, m sau ny Maybon v nhng s gia chp li, l hon ton khng hiu tnh
th lc by gi: Quang Trung cn , khng ai c th chng c ni.
Vua sai Tn Tht Huy, V Tnh, Tng Phc m gi kinh thnh Gia nh. Tn Tht Hi gi
Vnh Trn [Vnh Long] v Trn nh [nh Tng], Nguyn Hunh c gi B Ra.
Nguyn Vng xut qun qua ca Cn Gi, thun gi i thng ti Din o (Vng Din),
Nguyn Vn Thnh tin phong, Phm Vn Nhn, th nh. Nguyn Vn Trng h gi, Nguyn
Vn Nhun tip sau. Khi qun n ngoi ca bin Th Ni, th trc ht sai qun tinh nhu
b phng la t thu tri gic. Nguyn Vn Trng v Nguyn Vn Thnh dng thuyn Long
v thuyn Phng [nh] thng vo, cc qun tin theo. c gic l Thnh (khng r h)
thy i qun cht n, b chy, thuyn ghe v kh gii b qun ta bt c ht (thuyn ln
5 chic, thuyn i bin 30 chic, thuyn sai 40 chic). Li sai tm bt bn gic bin T Ngi,
bt c ba chic thuyn. Vua ng ch Th Nai, dng c chiu an ph d dn chng, cm
qun s khng c cp bc. Ri ra lnh rt qun v. Chin dch ny, t lc xut qun n
lc khi hon ch hn 10 ngy. Ngi ta cho l thn binh. (TL, I, t.286-287)
Thc Lc khng ni c ngi Php tham d trn ny; ch ghi vic, Olivier de Puymanel,
thng 7-8/1792 (thng 6 L), c thng t Cai i ln V U ban trc tuyn phong hu v
Thn sch. Nh vy, Puymanel trong i cng binh v pho binh, thuc b binh, m trn
ny, Nguyn nh khng dng n b binh, vy ta c th hiu l Puymanel khng d trn
ny.
Thc lc ghi vic hng thng, tr chuyn quan trng lm mi ghi r ngy. Nhng c mt l
th ca B a Lc, c th gip ta xc nh c ngy ca Trn Th Ni 1792. L th ny
c in li hai ni: Trong cun Montyon II, t.143, c y on u, nhng khng
ngy. Trong cun Launay III, t. 284, c ngy 18/7/1792, v cho bit th ca Mgr
Pigneaux gi cho M. Boiret; nhng li b on u, ni v chin tranh, v on cui c thm
vi cu khng quang trng. Chng ti trch dch on in Montyon II c lin quan n trn
Th Ni:
Trong tm ngy na, vua s i nh Quy Nhn, nh vua khng c nh ly thnh ny,
m mun cho Nhc gi nh mt thnh lu ngn cn qun Bc H [Nguyn Hu]. Thnh tr
s gi li, cn vua mun tiu hy tt c, cho Nhc khng cn phng tin hi ng; v nh
vy, ng c th ra nh Bc H m khng s Nhc, ng ch mang theo mt na qun i. B
binh ca ng c 40 ngi u, trong c mt ngi c lnh trng trch cai qun 600
binh; cn thu binh, c hai chin thuyn Ty phng trang b y v kh. Ti tin rng, nu
chin dch ny thnh cng, ta s c c gi nhng gio s ra Ph Yn, Nha Trang Bnh Khang,
v Bnh Thun (Montyon, II, t.143).
Nh ngy thng ghi trong l th m ta bit ng ngy Nguyn Vng khi hnh i nh
Quy Nhn, v th vit ngy 18/7/1792, v ni tm ngy na vua khi hnh; vy Nguyn
nh xut pht ngy 26/7/1792, v theo Thc Lc, chin dch ko di 10 ngy, do ta c
th xc nh, chin dch nh Th Ni bt u t ngy 26/7/1792 v chm dt ngy
5/8/1792.
Nm 1791 [thc ra l 1792] () khi vua dn c nhiu tu chin, nhiu kh gii [gii], v tu
b thnh Si Gn cho vng th on, th dc lng i tm qun gic cng em quan qun ra
khi ca Lp, l ca Si Gn, m ko ra Qui Nhn. Khi y ng Thi c chng h nghi u g,
nhng ng mnh ng bng yn v s; li i sn xa lm, bao nhiu tu ng y th hp
trong ca Ch Gi gn Quy Nhn ht thy.
Qua mt t lu, th vua cng cc tu khc mi vo ca m nh: qun gic phi thua trn c
th () Khi u vua thy mnh c trn lm vy th mng qu, m truyn t cc tu qun
gic. By gi c mt tu ln v mt kho y tin, cn hai kho khc y c, qun o, th
vua truyn t ba kho y i, cho qun gic chng dng ng na. Nhng khi vua thy la
pht ln chy by nhiu tu th ly lm tic lm, li truyn ra sc cha la i; nn cn gi ly
nm chic tu trn ln, hai mi chic nh, v bn mi thuyn nh. Vua cng lm mt
iu na, l khi ng Thi c i khi nh ni trc, m quan qun kinh khip, v thua,
th vua phi tha dp m vy thnh Quy Nhn v bt cc x xung quanh na. Nhng m vua
ngi, v t qun chng dm ln vy Qui Nhn, mt em binh khi [khi] hon m thi.
SKNV, t.58-59).
S K i Nam Vit cho ta bit mt chi tit quan trng: Thi c i sn xa, vng. cng
l mt trong nhng l do chnh khin Nguyn nh thnh cng d dng.
SKNV cng nhc n v Nguyn nh t tu Ty Sn ri ngh li, cho cha la, khng ghi
trong chnh s. Nht l tc gi ni n bn Hch Quang Trung, hon ton khng c du vt
trong chnh s:
ng Quang Trung khi nghe anh mnh phi thua lm vy, th gin by gan; li s e ng
Nguyn nh li ra nh mnh, nn hp binh s li v sm sa cc tu cc ghe cho ng cu
gip anh. Li mun gic lng binh s, th thng d nhc li cc vic c th mnh lm, v
nhng trn c xa nay; li thm nhng li khinh d ng Nguyn nh rng: Danh
Chng (tn Nguyn nh khi cn nh) trn n mnh ni n ni kia, v cu nhng Ty dng
nhn n cu gip. Du danh Chng, du cc Ty Dng nhn th cng chng lm chi c,
v chng c gan [can] m cng chng hay ngh v; ch kh em lng s lm chi.
Ngi ni nhiu iu khc kiu cng lm vy, song chng kp lo liu vic g; v Quang Trung
m tu sc lm, chng ra h thn, nhng bun b qu l, hay l hong ht cung tm m
cht, khi mi bn mi lm tui. (SKNV, t.59-60). Theo Lit truyn, Quang Trung mt nm
40 tui.
Hch Quang Trung c in trong K s Bissachre (t.173-176) do Maybon bin son, Paris,
1920 v in trong phn Ph lc tc phm ca Montyon (Montyon II, t.138-140), London,
1811. Bn Bissachre ghi tn hch ny nh sau:
(Tir des Nouvelles des Missions Etrangres de 1802, traduction faite par M. de La Bissachre)
Hch ca Quang Trung, vua min Bc Nam H v Bc H gi ton th Quan, Qun, Dn vng
Qung Ngi v Quy Nhn
(Rt ra t Thng Tin ca Hi tha sai Ngoi quc, 1802, do . de La Bissachre dch)
Maybon ch thch: Bn hch ny chng ti cho rng in ln u trong Les Nouvelles des
Missions Orientales (Thng tin ca hi Tha sai ng phng) do nhng gim c Hi tha
sai Ngoi quc nhn c Lun n nhng nm 1793, 1794, 1795, 1796, t. 142; khng
tn ngi dch. Montyon in li, II, trang 306 [Maybon dng sch Montyon, bn Paris, nn
khng cng s trang vi bn in Lun n m chng ti dng], nhng li chnh t v du sai
trong bn La Bissachre c sa li (Maybon, Relation de La Bissachre, t.174).
Bn Montyon c tn nh sau:
Manifeste
So snh hai vn bn, chng ti thy Montyon khng ch sa li chnh t v du, m cn vit
li nhng cu vng; c cu khng thy trong bn Bissachre. Nh vy, c bn gi thuyt:
Hch
Cc ngi, ln, nh, t hn hai mi nm nay khng ngng sng nh n hu ca anh em ta.
nh rng nu chng ta gt hi c nhng chin thng trong Nam ngoi Bc trong thi
k ny, qu ng cng nh vo s gn b ca nhn dn hai x; , ta tm c nhng
ngi can m, nhng quan li c kh nng xy dng triu nh.
Qun ta tin n u, gic ti bi, tan tc. Qun ta chinh pht n u, gic Xim, gic Tu
tn c buc phi chu ch ci u
X g tn Chng khn nn i chui lun nhng triu nh u Chu ti bi? Cn m qun chng
khip nhc Gia nh by gi dm ng ln u qun, cc ngi h g m s chng th?
Sao cc ngi li b khng hong tinh thn n vy? Nu b binh v thy binh ca chng bt
ng xm phm nhng ca bin ca cc ngi; th c theo nhng ch d ca Hong [Thi
c] vit sn m lm. Ta thy cc ngi, quan cng nh qun, c hai x, u khng c can
m chin u. Thc ch v l ch khng phi v qun gic c ti cn g m chng lm ch
c ht cc vng chng xm lc. B binh ca cc ngi hn nht trn chy.
Nay, chp lnh ca Hong , anh ta, ta chun b mt binh i thu, b kinh hn, nhn danh
ta, nghin nt chng d nh bp tan mnh g mc.
Ta khuyn cc ngi, ln nh, hy ph tr Hong gia, trung thnh vi Hong , trong khi
ch i ta qut sch Gia nh, thit lp li chnh quyn, th tn tui ca hai x s tr thnh
bt t trong s sch.
Tt c lng mc trn ng hnh qun trong hai x phi gp sc lm cu cho qun i qua.
Nhn c lnh ny, phi trit thi hnh ngay.
Tc ngy 27/8/1792.
Ngy 27/8/1792 Quang Trung truyn hch san bng Gia nh. Ngy 16/9/1792, Quang
Trung mt. Bi hch cho thy ba im: ch quyt lit chim li min Nam; s khn kho
ca Quang Trung v tnh hnh chnh tr lc by gi. Anh em Ty Sn cha thot khi nghch
cnh bt ho. Vic hnh qun nh Nguyn nh qua hai vng Qung Ngi v Quy Nhn, l
t ca Nguyn Nhc, khng d, nn Nguyn Hu phi c hch truyn i trc, :
1- Chng t mnh theo lnh anh m nh. Tn anh lm Hong . Mnh ch l vua, nhng
vua tr v c Nam H ln Bc H.
2- nh gic cho anh. Nhng nhn danh mnh v qun i ca mnh.
3- Mng quan, qun, dn hai min Qung Ngi v Quy Nhn ca Nguyn Nhc l hn nht
mt t v tay Nguyn nh.
4- Khng khin dn qun hai min ny gp phn vo chin trn, ngoi vic lm cu ng.
Nh vy, loi thuyn Long Ln, ghi trong Thc Lc (I, t. 206), ng nm thng 4/1778
[thng 3L], chnh l thuyn Ty dng gi.
Vic dng ba ngi Php Chaigneau, Vannier v Forcant ch huy ba thuyn ng Long Phi,
Phng Phi v Bng Phi h tng vua trong chin dch 1801-1802, cng nm trong chnh
sch tuyn truyn y.
Vic B a Lc tm mi cch b i trc khi Quang Trung nh, v nhng s quan Php
b i theo, t r cng lao ca nhng ngi Php ny nh th no trong vic gip
Nguyn nh tr li ngai vng.
S thnh cng ca Gia Long, phn ln ph thuc vo ci cht ca Quang Trung. Nu Quang
Trung khng cht, cc din chin tranh cha bit s th no. Ngay c sau khi Quang Trung
cht, vi s non yu v s git hi cng thn ca Quang Ton, Trn Quang Diu vn cn cm
c thm c 10 nm na. Nh vy bit, chin thng Ty Sn khng phi d dng,
nhng ngi nh B a Lc, hay cc gio s v cc s quan Php thng trch Nguyn nh
khng nh mnh, nh ngay, bi h khng hiu g v sc mnh qun s ca Ty Sn.
Vous tous grands et petits, depuis plus de 20 ans ne cessez de subsister par nos bienfaits,
nous frres (Tay-son), il est vrai que pendant tout ce temps, si nous avons remport des
victoires dans le nord et dans le sud, nous reconnaissons que nous les devons
lattachement des peuples de ces deux provinces. Cest l o nos avons trouv des hommes
courageux et des mandarins capables pour former notre cour. Partout o nous avons port
nos armes, nos ennemis ont t dfaits ou disperss; partout o nous avons port nos
conqutes, les Siamois et les cruels Chinois ont t obligs de subir le joug Quant aux
restes impurs de lancienne cour, depuis plus de 30 ans avons-nous jamais vu quils eussent
rien fait de bien! Dans cent combats que nous leur avons livrs, leurs soldats ont t
disperss, leurs gnraux mis mort, la province de Gia-Dinh a t remplie de leurs
ossemens. Ce que nous disons ici, vous en avez t les tmoins, et si vous ne lavez vu de
vos propres yeux, au moins lavez-vous entendu de vos oreilles, quel cas faire de ce
misrable Chung (Roi actuel rgnant) qui sest enfoui dans les malheureux royaumes
dEurope? Quant au peuple timide de Gia-Dinh, qui ose aujourdhui de mettre en
mouvement, et lever une arme, pourquoi les craignez-vous tant? Pourquoi votre coeur est-
il saisi deffroi? Si leur arme de terre et de mer sest prsente dans tous vos ports, et sen
est empare dans un temps o vous ne vous y attendiez pas, le grand empereur nous en a
dj fait connatre les raisons par lettres; et nous avons vu que les mandarins, les soldats et
vous tous dans ces deux provinces, naviez pas eu le courage de combattre, et que cest par
cette raison plutt que par leurs talens quils staient empars de tous les endroits qui sont
aujourdhui en leur possession. Votre arme de terre, sest enfuie lchement. Maintenant,
par lordre de notre frre empereur, nous prparons nous-mmes une arme formidable
par terre et par mer, et nous allons rduire les ennemis de notre nom avec la mme facilit
que nous froisserions un morceau de bois pourri ou du bois sec. Quant vous tous, ne faites
en aucun cas de ces ennemis; ne les craignez point; mais seulement ouvrez les yeux et les
oreilles pour voir et entendre ce que nous allons faire. Vous verrez que les province de Binh
Khang et de Nha Trang qui ne sont que des dbris de Gia-Dinh, que la province de Phu-Yen
qui a toujours t le centre de la guerre, et quenfin depuis la province de Binh-Thuan,
jusquau Cambodge, toutes dun seul coup vont rentrer sous notre puissance; afin que tout
le monde sache que nous sommes vritablement frres, et que nous navons jamais pu
oublier que nous tions du mme sang. Nous vous exhortons tous, grands et petits, de
soutenir la famille de lempereur et de lui rester fidlement attachs, en attendant que
notre arme purifie la province de Gia-Dinh et dy tablisse notre autorit, et les noms de
vos deux provinces seront immortels dans nos annales. Ne soyez pas assez crdules pour
ajouter foi ce quont dit des Europens. Quelle habilet peut avoir cette espce
dhommes? Ils ont tous des yeux de serpens verds, et vous ne devez les regarder que
comme des cadaves flottans qui nous sont jetts ici par les mers du nord. Quy a-t-il l
dextraordinaire pour venir nous parler de vaisseaux de cuivre, et de ballons? Tous les
villages qui se trouvent sur les chemins dans vos deux provinces auront soin de faire
partout des ponts, afin de faciliter la passges de nos troupes. Aussit que cet ordre vous
parviendral, vous aurez soin de vous y conformer. Recevez avec respect ce manifeste; car
tel est notre bon plaisir.
S gia Charles B. Maybon v linh mc hc gi Cadire l hai ngi c cng u trong vic
xy dng li s nghip ca nhng ngi Php n gip Gia Long. Cadire su tm ti liu,
vn bn, th t, du vt, dch cc vn bng, tc v, tm li i sng, ni c ng, m phn
ca nhng ngi Php; cn Maybon vit li giai on lch s ny. S nghin cu ca
Cadire v nhng tc gi khc trong tp san Thnh Hiu C (Bulletin des Amis du Vieux
Hu, BAVH) v nhng nhn vt ny thc l cn k, v d: khng mt chi tit nh no v i
sng ca Chaigneau l khng c truy lng tm kim, ri chiu t ln, ng c thng
din nh mt v i thn, c vai tr ch yu trong triu i Gia Long.
1- Bc b nhng iu Barrow v Montyon vit v Gia Long bng cch ph phn gt gao hai
tc gi ny.
4- Tnh cch nghim tc ca tp san Thnh Hiu C (Bulletin des Amis du vieux Hu,
BAVH) v tp san Trng Vin ng Bc C (Bulletin de lEcole Franaise dExtrme Orient,
BEFEO), m hai hc gi ny ph trch, bo lnh rng ri cho nhng iu m h a ra v
giai on lch s ny.
Bissachre l ai?
Khi Bissachre n Bc H trong nm 1790, vua Quang Trung ui xong qun Thanh v
thu phc ton th t Bc, thi im ny Phng Hong Trung Ngh An cng xy
xong. Bissachre trong vng Ngh An, chc l phi chu s h khc .
Ba nm sau, Ste-Croix cho in b sch nhan Voyage commercial et politique aux Indes
Orientales, aux Iles Philippines, la Chine, avec des Notions sur la Cochinchine et le Tonkin
pendant les anns 1803, 1804, 1805, 1806 et 1807 (Hnh trnh thng mi v chnh tr
ng n, Phi Lut Tn, Trung Hoa, vi nhng khi nim v Nam k v Bc k trong nhng
nm 18031807) (Aux Archives du droit franais, Imprimerie Crapelet, Paris, 1810).
Maybon v K s Bissachre
Maybon thu thp tt c nhng ti liu ny v in trong cun La Relation sur le Tonkin et la
Cochinchine de Mr de la Bissachre (K s v Bc H v Nam H ca . de La Bissachre) do
chnh ng trnh by, vit li gii thiu v ch thch.
C ba iu b ch trong vic in li sch ny: Th nht, tr li cho cun sch dng thc ban
u m tc gi vit. Vn bn cn km theo nhng ch thch ca Renouard de Sainte-Croix,
b b i trong ln in ln u. Sau cng, hai bi Avant-Propos v Introduction ca Sainte-
Croix hon ton indits, cha in u, tr vi lm li, cha ng nhng thng tin v lch
s Vit Nam, li cng qu gi hn na, v n t Jean-Marie Dayot, mt s quan Php
phc v c lc cho ng hong An Nam t u cuc chin chng phin lon (Maybon,
K s Bissachre, Introduction, t. 6-7).
Cu ca Maybon tr vi lm li, cha ng nhng thng tin v lch s Vit Nam, li cng
qu gi hn na, v n t Jean-Marie Dayot xc nh iu ny: Maybon nh gi cao bi
Introduction ca Sainte- Croix v bi ny Ste- Croix vit theo li Dayot thut li.
(Dayot, l mt trong nhng lnh Php n gip Gia Long, c vua tin dng, nhiu ln c
trao nhim v i mua kh gii nc ngoi. Nm 1792, Dayot phm ti thm thng ngn
qu trong mt chuyn i, b ui, nhng xin li. 1795, Dayot lm m tu, b x t, trn i
lun, sng Phi Lut Tn, ti y, gp Ste- Croix, v k cho Ste-Croix nhng iu y vit
trong bi Introduction ny).
Maybon trn trng gii thiu cun K s Bissachre trong bi Introduction di 64 trang, nn
cun sch ny s c mi ngi s dng nh nhng t liu ng tin cy, nh tn tui ca
Maybon. Trong sch, v c ti 2 bi Introduction, mt ca Maybon v mt ca Ste-Croix, cho
nn nhng ngi trch dn sch ny, thng khng phn bit: on no do Maybon vit,
on no do Ste-Croix vit, thng ch vn tt ghi Bissachre hoc Maybon.
Phn u (t. 105-122) mang tn: Rcit abrg de quelques circonstances de la conqute du
Tonkin par le ci-devant Roy de Cochinchine Ngu-Yen-Anh qui aujourdhui porte le titre
dempereur Gia Long (Tm lc vi cnh chinh phc Bc H ca vua -trc y l vua Nam
H- by gi mang danh hiu hong Gia Long): Ni dung ni s lc v Nguyn nh v
nguyn nhn thnh cng: Nh s gip ca Ty phng, ch yu l B a Lc. Lc thut
trn Trn Ninh v s can m ca Bi Th Xun. M t vic Gia Long trng pht Ty Sn.
Phn th nh (t. 123-172), mang tn: Notions sur le Tonquin (Nhng khi nim v Bc H):
M u, ni qua v ngun gc ch Tonquin, theo ng phi vit l Nc Nam mi ng (t.
123-124), tip theo l ni dung, nh sau:
K ti Gia Long n p dn chng, su cao thu nng, xy thnh i, dng hnh pht d man,
bt dn vo rng r tm lm sn, quan li tham nhng, lm giu trn thu m, ch rnh
rp, mt thm c tr lng cao. Sau khi xy dng xong thnh quch, quan li vinh thn
ph gia, dn cht i phi bn con sng. Ting Bc nghe hay, ting Nam th l vv Tt c
nhng on ny s c nhiu tc gi trch dn chng minh s bt ti ca Gia Long.
V Gia Long, Bissachre cho rng Gia Long v thn, khng c thn no khc ngoi ng v
bng ng, Gia Long ch knh trng Khng t (t. 137). M v em gi vua u tin ma qu (t.
138). Bissachre tip tc ch trch tn ngng ca ngi Vit nhng ng t ra khng hiu g
v vn ho Vit, trn chuyn Liu Hnh vi chuyn ma rung thuyn, vv (t. 140). ng k
tnh hnh khn kh ca o Cha (t. 141). Quan li tham nhng, lm tin (t. 143). Ti c. L
lng. Lut php. Binh lnh. T chc lng thn (t. 148). Trn h hip di, c ln nut c b
(t. 152). t Bc mu m hn t Tu (t. 154), c m (t. 155). Gia Long b dn Bc ght (t.
156). T i voi trn (t. 157). Ngi Vit khinh ght ngi Tu, gi l Ng ch (t. 157).
Ngi Vit qy ly trc ngi trn. Tc qu. Cch ngi n: chiu trn, chiu di, ty theo
ngi th (t. 159). V tr ngi ph n trong gia nh. a th (t. 160-161). Ci hi, hi mn
trang sc, y phc (t. 162-163). Cm [dn] lp ngi mi nh tr n th t tin ca vua (t.
166). Ngi Vit khng khuyn khch ngh thut (t. 167). ng bng thuc loi ph nhiu
nht th gii v m nhiu nh Prou (t. 167). Ngi Bc kho ni v ni hay, mm ming
chn tay (t. 168). n c vi cm (t.170). L phc p, ging nh i ht ng ca dng
Bndictine (t.170). n tt c cc th tht k c tht ch, n c con tm, n nhau cc con vt,
dng nhau b cha bnh, n tt c cc loi su thot ra t t (ri) (t. 171-172).
Bissachre l ngi t hc, khng quen vit lch, cho nn ng k chuyn v trt t, cu c li
thi, gp u vit y. D Maybon c sa cha v sp xp li cu ch, nhng vn cn nhiu
on lng cng ti nghi.
Cha ni n nhng thiu thn kin thc v lch s, vn ho, tn gio Vit Nam v ng
phng, li k chuyn ca ng i khi kh hiu, v cch ngt cu. Th d, m u, ng vit:
Nh trn ni: K s Bissachre chia lm hai phn; phn u rt ngn, nhng li cha
ng nhng tc hi ln i vi lch s dn tc, v s bi nh Quang Trung v Gia Long v h
thp Vit Nam nh mt dn tc mi r, khng c lut php:
Bi nh Quang Trung
Quang Trung ang Nam H, hay tin qun Tu sang, chy vi ra Bc vi vi trm lnh, i
ngy m, lm trn ng tt c nhng k c th cm c kh gii, cp lng
thc trong cc lng mc i qua, cht u k no khng theo lnh, t nh k no khng
hin go, tru, ln cho qun n, thng ni cn gin hoc ln cn in, hay ra lnh
git ngay trc mt ng nhng ngi, nga khng bc kp theo. ng ta tin gn n
tri qun Tu vi on qun mi mt, qu ct v ng xa, d sng d cht, chng lm
khip s qun ch; ng ta tn cng v git khong 40.000 ngi ngay hm mi n, nhng
k thot c trn vo rng ri cng cht. Ch cn li rt t chy v Tu bo tin thua trn (t.
132-133),
V vic Quang Trung m binh nh qun Thanh, Lit truyn vit r nh sau:
Hu c tin bo c mng rng: con ch Ng l hng g, li dm ngng cung nh vy? Tc
th h lnh c binh. Cc tng u xin chnh v hiu trc, rng buc lng ngi. Hu
bn p n bn nam ni Ng Bnh, ly ngy 25 thng 11 [22/12/1788] t lp ln ngi
hong , i nm u l Quang Trung (1788); ngay ngy hm y em c tng s, qun thy
qun b u tin i; ngy 29 [26/12/1788] n Ngh An ng qun li hn 10 ngy,
chn thm dn Ngh An, c ba inh ly mt, chia thn binh Thun, Qung lm 4 doanh
Tin, Hu, T, Hu m tn binh Ngh An l Trung Qun, qun c thng c hn 10
vn ngi, voi chin hng trm tht, duyt i binh trn doanh. Hu thn ci voi ra
ngoi doanh u lo qun lnh, bn h lnh tin qun i. n ngy 20 thng 12
[15/1/1789] n ni Tam ip (Lit truyn, tp 2, truyn Nguyn Vn Hu, t. 548).
V vic Quang Trung i ph qun Thanh, Lit truyn ghi r tng chi tit mi trn nh, kh
tm ra mt ngi bt s sau ny vit c y v c ng nh th. S khch quan ca cc
s gia triu Nguyn khi vit v ngy Quang Trung, s thit tha v hnh din ca h khi
vit v s dng cm ca Bi Th Xun, tng ngy, v nhng s thc lch s, d ca bn
thng cng nh bn bi, l iu m nhiu ngi vit s sau ny khng c c. Nhn danh
s trung lp ca mt s gia, h thng c ging ma mai, i khi cay c i vi Gia Long
v cho rng cc s gia triu Nguyn tng bc nh vua, v chp nhn hoc bin h cho s
ngy bin ca cc s gia thuc a, n phn bi s thc, phn bi dn tc m khng
bit.
Bi nh Gia Long
Bi nh Quang Trung cha , Bissachre cn dnh cho Gia Long mt on tiu thuyt
hoang ng v s trng pht Ty Sn, sau khi thng nht t nc. Bissachre rt cm
phc Bi Th Xun, ng vit nhng dng ht sc hm m s can m dng mnh ca b
[vi nhng chi tit sai lm, v d: ng k Bi Th Xun tp hp c 300.000 qun! Maybon
bin h cho s sai lm ny: khng phi li Bisssachre, ng ch vit theo mt bi dn ca!
(Maybon, Note 1, Bissachre, t. 110]; sau Bissachre m t cnh Gia Long lm nhc s
cc vua Ty Sn v cnh m con b Bi Th Xun b x voi dy vi nhng li gio u nh
sau:
Vua Gia Long tr v Kinh Nam H ngh ngi khong hai thng. Sau ng lo vic hnh
hnh t nhn. Mt trong nhng ngi y t m ti [Bissachre] gi vo triu xin vua cho
ti mt giy php, trong danh sch nhng ngi c th vo cung, ng trc mt vua trong
mt thng, y lm vic trong ngy x ti, nn y nhn thy r t u n cui. Khi tr v, y
k cho ti nghe, hm nay ti khng nh ht tt c quang cnh cc k kinh tm ny, ti ch
k li nhng iu khng khip nht m v sau mi ngi trong nc Nam u bit (K s
Bissachre, t. 117-118)[1].
on vn ny cho thy:
1- Vic Gia Long hnh hnh m Bissachre m t sau , khng phi ng c xem tn mt,
m do ngi y t ca ng k li.
2- Ngi y t ny c ng sai vo triu xin mt giy php ca vua (hay xin php
vua) lm g, khng thy vit r.
5- Ngay c Gim mc Labartette, ngi cai qun gio phn Bc h (tng ng vi Gim
mc B a Lc trong Nam) cng sng ln trn, khi Gia Long chim Ph Xun khng dm
ra trnh din. Theo th ca Barisy gi M. Marchini, ngy 15/7/1801 (Launay, III, t. 423) vua
sai anh ta i kim v th lnh o Gia T ny. Theo Labartette (ng Hu) vic c vua
vi ra l mt n hu ln. Mt gio s v danh nh Bissachre lm sao c th giao thip vi
vua, cha ni n vic gi y t vo triu, xin vua ny, n?
6- Bissachre khng hiu nghi l triu nh nc Nam, hoc c tnh vit lo ngi Php
rng triu nh Vit Nam nh ch khng ngi, ai vo cng c. ng th lc n c
quyn gi y t vo cung xin giy ca vua. ng khng bit l s thn cc cng quc
Anh, Php n xin yt kin m khng c quc th cng khng c vua tip.
Khi n lt v n anh hng, tc v ca v Thiu Ph, b hin ngang tin n trc voi kch
thch n. Khi b n gn, ngi ta ht ln bt b phi qu xung cho voi d qut, nhng b
khng qu, b tip tc i ti; ngi ta k rng, mc d con vt b kch thch mnh, vn phi
bt buc n mi nm b ln, v n nhn ra b l mt trong nhng ch c ca n; trc khi
b hnh hnh, ngi n b can m ny cho em vo nh t nhiu tm la qun chn
v thn mnh ti ngc, trnh cho thn khi b lo l khi chu cc hnh.
Nhng k hnh hnh, nghe ni c can m, n tim, gan, phi, v cnh tay mp mp
ca b, v b lm cho bao nhiu qun lnh s hi, c tng ca chng na, khi leo tng
[Trn Ninh], h giao chn tay b cho s hu i ca bn n tht ngi ny. Bc H,
tht ngi nhm ru n sng (nhng ngi ta ch n trong nhng dp nh vy).
(Les excuteurs pour avoir dit-on son courage, mangrent son coeur, son foie, ses poumons et
ses bras potels, elle avait caus tant de peur aux soldats et mme leur Chef lescalade de
la muraille quon livra ses membres la voracit de ces cannibales. Au Tonquin, la chair
humaine se mange crue en buvant du vin (mais on nen mange que dans de semblables
occasions) (K s Bissachre, t. 121).
Tr li nhng iu Bissachre vit trn y: Vic qut m Quang Trung v hong hu, Thc
Lc ghi lm hai giai on:
- Ngy 6/12/1802 (ngy Gip Tut thng 11 Nhm Tut), lm l hin ph (l dng t binh):
em hi ct ca Nguyn Vn Nhc v Nguyn Vn Hu gi nt ri vt i, cn xng u lu
ca Nhc v Hu th u giam nh Ngoi. (TL. I, t. 531).
Vic Gia Long tiu dit gia nh Ty Sn nm trong bi cnh tr th dng h, c Thc
Lc ghi r tn tng ngi v chng ti trch dn trong chng ba Tm tt lch s. y
ch ghi li nhng on Thc Lc vit v vic hnh hnh, tng i kh y :
Sai Nguyn Vn Khim l Thng ch dinh Tc Trc. Nguyn ng Hu l Tham tri hnh b
p dn Nguyn Quang Ton v em l Quang Duy, Quang Thiu, Quang Bn ra ngoi ca
thnh, x n lng tr cho 5 voi x xc (dng 5 con voi chia buc vo u v hai tay hai chn,
ri cho voi x, l mt th cc hnh), em hi ct ca Nguyn Vn Nhc v Nguyn Vn Hu
gi nt ri vt i, cn xng u lu ca Nhc v Hu th u giam nh Ngoi [Ngoi
gia, sau i l V kh] (nm Minh Mnh th hai i giam vo ngc tht cm c mi mi). Cn
ng l bn Trn Quang Diu, V Vn Dng u x tr ht php, bu u cho mi ngi
bit (TL, I, t. 531).
Ngy mng 6 thng ny, t co Tri t; ngy mng 7 yt t Thi miu, lm l hin ph, bn
Nguyn Quang Ton v ngy thi t Quang Duy, Nguyn sy Quang Thiu, c trn Quang
Bn, Thiu ph Trn Quang Diu, T V Vn Dng, T m Nguyn Vn T, ng l Nguyn
Vn Thn, ngu Nguyn Vn Gip, Thng tng L Vn Hng, cng vi b l u s u
bt giam, u em git c, bu u bo cho dn chng. Nhc Hu tri git ri, cng em
phanh xc tan xng, tr th cho Miu X, ra hn cho thn nhn. (TL, I, t. 532-533).
Xem nh vy, bn ngi c ti nng nht l bn con vua Quang Trung b voi x xc: Gia
Long bo on s Ty Sn git gia nh mnh, o m cc cha Nguyn.
Bissachre n Ngh An nm 1790, khi Quang Trung tr v, phi trn chui trn nhi qua cc
t n p o gio nm 1795, 1798, 1799, nh Maybon ghi trong tiu s Bissachre. Vy
Bissachre lm quan vi ai, vo lc no? Nhiu ln b kin Hong no? Quang Trung hay
Quang Ton?
Ngay c vic Maybon k: khi Gia Long hnh qun ra Bc qua Ngh An, Gim Mc Castorie
[La Mothe] v La Bissachre n cho, cng chng c g l chc chn, v lc y, b trn ca
cc ng l Gim Mc Labartette cn i trn, v cha bit thi ca Gia Long nh th no.
n khi Gia Long, v tnh vi B a Lc m sai Barisy i tm, gim mc Labartette mi dm
ra. Tm cho l Bissachre c th gp Gia Long nm 1802 Ngh An. Nm 1806,
Bissachre v Macao. Trong thi gian gia 1802 n 1806, Bissachre lp c nhng
cng trng g thnh quan trong triu Gia Long v c nhiu ln b kin Hong ?
Khng thy Maybon gii quyt nhng vn ny.
2- Khiu (chm bu u)
Xt: Php ng hnh, t trc i Tu (589-618) l: mc (thch ch vo mt), gio, trm, khiu,
lit (x xc) () n nh Tu mi nh li (), t hnh cn hai bc: gio, trm; b nhng hnh
tn khc, nh tin (nh roi da hoc st), bu u, x thy. Nh ng (618-907) cng theo
nh th () thnh php i sau khng thay i () n i Nguyn (1206-1368) li t thm
hnh lng tr, tc i trc gi l oa. i trc hnh ny du c dng ngoi php lut,
nhng ch l x tr nhng k c nghch cc nng, khng ghi vo hnh th. n i nh
Nguyn mi thy hnh th m lut triu L ta cng nhn theo . (Phan Huy Ch, Lch
Triu Hin Chng, Tp II, Hnh Lut Ch, t. 306)
i vi cc con ca Quang Trung: Quang Ton, Quang Duy, Quang Thiu, Quang Bn x n
lng tr cho 5 voi x xc (dng 5 con voi chia buc vo u v hai tay hai chn, ri cho voi x,
l mt th cc hnh), em hi ct ca Nguyn Vn Nhc v Nguyn Vn Hu gi nt
ri vt i Cn ng l bn Trn Quang Diu, V Vn Dng u x tr ht php, bu
u cho mi ngi bit. (TL, I, t. 531), tc l:
- Lng tr: x cc con Quang Trung, nhng khng ct tng ming tht, m cho voi x xc.
Khng ni g n Bi Th Xun.
Lut Gia Long trong Hi in khng ghi cc hnh voi dy. V trong cc hnh lut trc, t
i L ngc ln n nh Tu bn Tu, cng u khng thy ghi li x t ny.
n t hnh Php
Cng nn nhc li cho Bissachre bit v n t hnh Php: trc cch mng 1789, c
nhng cch x t sau y: la potence (treo c), le bucher (t), la roue (nghin xay bnh xe),
lcartlement (x xc bng nga), cn dcapitation (chm) ch dnh cho qu tc.
Ngy 11/11/1789, bc s Guillotin, ngh vin, i s cng bng trc ci cht. 1/12/1789,
ng tuyn b: Chm, di hnh thc n gin my mc. 1791, lut hnh ghi: Mi n t
hnh u chm. Antoine Louis c lnh sng to my chm. 17/4/1792, th my bnh
vin Bictre trn ba xc ngi. My c t trn b cao, gi l chafaud (on u i).
Tn Guillotin c bt t ho thnh tn my chm: La Guillotine. Php bc vo giai on
Kinh Hong (La Terreur): Vua Louis XVI ln on u i ngy 21/1/1793 ti qung trng
La Rvolution (nay l Concorde), hong hu Marie Antoinette ngy 16/10/1793. Trong thi
Kinh hong (1792-1794), s ngi ln my chm c lng 16.000 n 17.000; tng cng
s ngi b git khong 100.000.
___________________________
[1] Nguyn vn: Le Roy Gia Long tant arriv la Capitale de la Cochinchine sy reposa
pendant deux mois ou environ. Ensuite il soccupa du supplice de ses prisonniers; un de mes
gens que javais envoy la cour, pour mobtenir une permission du roy et qui fut port sur la
liste de ceux qui pouvoient entrer au palais et se tenir devant Sa Majest pendant un mois, se
trouva de service le jour de lxcution, et il la vit tout entire depuis le commencement
jusqu la fin. A son retour il men a fait le rcit, je ne puis men rappeler aujourdhui toutes les
circonstances qui dailleurs sont extrmement dgoutantes, je ne rapporterai dont ce que je
me souviens, ou ce qui ma frapp le plus du rcit qui men a t fait et qui depuis a t
publique dans tous les tats du roy de Cochinchine (t. 117-118).
Chng 10: Bi Introduction ca Sainte-Croix
Trong bi Avant-Propos (Ta), Ste-Croix gii thch ti sao ng c c nhng ti liu vit
bi Introduction ny, sau khi Gia Long ln ngi:
T nhng ngy Manille, ti mun c nhng thng tin v cc cuc chinh phc mi y
ca vua Nam H, l Bc H v Cao Mn l nc m rt t ngi bit () Ti ch nhn c
nhng khi nim rt thiu st (notions trs imparfaites) t cc ng DAyot [hai anh em Dayot
lc sng Manille] lm quan Nam H, trong chin tranh i mt phn nc Cao Mn
vi qun i Nam H. Phi n thng 8/1807, ng de La Bissachre, gio s vng ny 18
nm, ti Macao, lc ti ang . Ti yu cu ng vit mt bi yu lc (prcis) v Bc H v
ng vui lng vit nhng dng ghi chp m chng ta s c sau y. (Avant-propos, K s
Bissachre, t. 73)
Ste-Croix cho bit: Anh em Dayot ch cho ng nhng khi nim rt thiu st v bn K s l
do ng yu cu Bissachre vit ra. Tip , Ste-Croix gii thch:
thi hnh lnh ca vua Php, . de Cossigny, ton quyn n lc y cp cho hai
corvettes, khng thuc hi qun hong gia v ch ch c 250 ngi; mt tu ng giao cho
ngi b con l thanh nin dAyot [Dayot] iu khin, v gp phn ln vo s thnh cng
ca ng hong [Nguyn nh], cn tu kia do . de Marigny hay Martigny cai qun vi nhim
v theo lnh ca vua Nam H Php v vi ng B a Lc (Ste-Croix, Introduction, K s
Bissachre, t. 77-78).
on ny c bn im sai:
Maybon s dng nhng thng tin v cn c ny, c bit im: Dayot li tu v VN cng
vi B a Lc, v ng s tm cch chng minh rng chnh B a Lc xoay tin m lnh,
mua tu v v kh n c gip Nguyn nh. Con s 250 ngi lnh, sau ny s c
ngi ta sa thnh my trm do B a Lc b tin ra m v mua 2 chic tu v gip Gia
Long.
Vua Nam H khn kho thi hnh k hoch ny, ng trn khi triu nh Xim, ly c i duyt
nhng thuyn tam bn v tiu hm ri bt ng dong thng bum v chim c Si Gn l
ni cc lnh t Ty Sn ng tr, hu nh khng c s khng c no; lnh t ngy khng ng
n s thm ving ny, ch c my ngi gc bn mnh, cn lnh trng th v qu- vic
ny thng thy Nam H trong thi bnh. (Ste-Croix, Introduction, t. 80-81).
Tuyt nhin khng thy s gia Maybon ch thch g v nhng sai lm nh ny.
- Chnh B a Lc bng cch ni chuyn chi cng thu thp kin thc, k thut mi vo
Gia nh khi ng dy Thanh Nhn li dng lu n (LSNCVN, t. 107). c Cha B a Lc
dy ng tng cp dng lu n, tht ngc i. Nht l cha c g chng minh gim
mc B a Lc quen Thanh Nhn, v tng hiu st, git ngi nh c rc (c l TCTT
nhm Thanh Nhn vi Mc Thin T l ngi vn hc v n nhn ca B a Lc, trong
tt c phng on ny).
Sau khi v chn dung B a Lc, nhng mt v nguyn soi, ch huy Nguyn nh chim
li c Gia nh, Ste-Croix gii thiu nhn vt quan trng th nh: Olivier de Puymanel,
bng nhng hng nh sau:
L ngi tr tui c cao vng, c kin thc su rng, l Chun u thy qun (garde marine)
trn mt trong nhng tu ca Cng ty Php gh Nam H, trn ng n Trung Quc, hay tin
ng vua ang nh nhau, cn ngi u gip, b tu n gip, c chp nhn. Nh vua
khng tic vic ny v, ngoi kin thc hon ho v vic xy thnh tr, v thut binh b, .
Olivier cn c phm hnh v tho vt, hai c tnh chnh ca mt v ch huy qun i.
Sau khi vinh thng Puymanel l cha t cc ngnh b binh, Ste-Croix, (vn theo li k ca
Dayot), a Dayot ln hng ch soi ngnh thu binh. :
Vn theo Ste-Croix: sau mt thi gian Nam H, Jean-Marie Dayot gi em l Flix sang
gip vua: Flix Dayot, l mt thanh nin ti ba. C hai ng nhiu chin hm cho nh
vua v v bn b bin VN, rt hu dng cho hi qun (Bd, t. 84).
Nm 1820, chnh ph quyt nh dnh cho Dayot mt cu lc b thin vn; nhng s tng
thng n qu mun, Dayot mt t nm 1809. ng cng khng nhn thy nhng bn
ca ng c Vin lu tr hi qun pht hnh nm 1818, v cng khng bit li khen ngi
ht mnh ca Abel Rmusat: chng ta bit c nhiu ngi nc ta gi nhng chc v
quan trng trong triu nc Xim v nc Vit, v nh vo mt trong nhng ngi , ng
Dayot, nay qua i, m chng ta c tp a (Atlas) cc k qu gi v nc Nam, c
vua [Louis XVIII] sai khc nm 1818, l mt trong nhng cng trnh bt h ca khoa hc
a l v ci x rt xa u chu ny T khi cc bn ca ng Dayot c in ra, chng ta
bit r b bin nc Nam c l cn r hn mt s b bin u chu (Abel Rmusat, Mlanges
asiatiques, 1825, t. 74, 79).
Nm 1817, vua Louis XVIII sai Kergariou sang bin ng, vi bn ca Dayot. Trong th
ngy 28/3/1818 gi b trng Hi qun, Kergariou vit: Ti i khp cc ca bin ca
nc Nam v trong hi trnh chng gai ny, ti c dp kim chng, o ln hu nh tt c
cng trnh ca ng Dayot. Chng c li no khm phc s chnh xc, nht l s chnh
xc m t ai c chiu li trn cc bn . (Maybon, Introduction, Bissachre, t. 33).
Tm li, Jean-Marie Dayot k li cng trng ca mnh cho Ste-Croix ghi li. Cng trng
ny c cc s gia thuc a tung ln.
Jean- Marie Dayot l mt ngi c vua tin dng v trng i, qua nhng chiu d vua sai
phi, m chng ti s trch dch trong phn vit v Dayot; y ch ni s lc hai v Dayot
b kt ti. Hai v ny lin quan n hai t lnh Php b i nm 1792 v 1795. Trong
chng 8 Hch Quang Trung, chng ti ni kh r vic B a Lc v lnh Php b i nm
1792, khi thy Quang Trung chun b nh Nam H.
Quan hn lm Trn i Lut l mt trong nhng ngi theo Nguyn Vng sang Vng
Cc t nm 1785. Khi Nguyn Vng chim li Gia nh, c b chc hn lm ch co. Tuy
l quan vn nhng ng vn d cc bui lun bn chin lc vi cc quan v v tham d
cc trn nh Din Khnh v Quy Nhn.
n khi ra coi vic qun, [Trn i Lut] thy ngi Ty l B a Lc kiu ngo, dng mt
s ni: Ci hi v o Pht Lo t hn o Dng Mc, m ci hi v o Gia T li t hn
o Pht Lo, nn tr mi d oan, thnh nhn rn v hi y, gi v t o, tin vng [ch V
Vng Nguyn Phc Khot] bo tt phi git, l rt ght v lon chnh, di dn ha v
sau. Nay a Lc mang gio cho Thin Chu la dn ngu, khng c tnh thn cha con, nghi
ln vua ti, li t cy l bo h ng Cung c cht cng lao, sinh lng kiu ngo, khng s hi
g, nay nh th, ngy khc li nh th no, k y m khng git, sao gi l php lut c. Ti
xin c thanh gm ca vua dng chm u hn treo ca ch, t c nc m b c
s m hoc ca mi ngi. T s dng vo vua rt khen, nhng s b hn th, bn co b tn
h [Trn i Lut] v ct vo hm, ri triu Lut bo mt rng: Ngi c li ni thng,
trm khng phi l khng tin, nhng nay nh ng dp ty, v vic dng ngi, rt l vic
cn, k di tr v ngu cng nn dng, khng nn t cho ngi bit l hp hi, tm hy .
(Lit truyn, Trn i Lut, tp 2, t. 295-296).
Ngoi ra, gio s Lavou, vn trong l th ngy 27/4/1795 ny, k li s vic gn ging
nh Lit truyn:
Trong ng lc ny [lc xy ra v Dayot lm m tu] th cc quan dng vua l s chng
c Cha; vua c v im lng. c Cha c bo tin ngay, nhng gi v [khng bit] trong vi
ngy; sau thy vua khng ng g n v ny v cn t ra ng vi cc quan; c Cha
mi cay ng than th, vua nghe mch li, lc mi gi cho c Cha l s (Launay, t.
302).
Trong s nhng ngi buc ti c hai i thn, hin ang t v ti hn nht b ri hai
quan khc ang b ngy qun vy nguy khn. H xin c Cha che ch v ni rng s phn h
trong tay cha. S phn h s ra sao? Cha bit th no, nh vua i nh trn ri
(Launay, t.302-303).
Dayot lm m tu
Nh vua va ni cn thnh n vi nhng ngi u gip vua, v va tng giam 2 ngi trong
bn h: ng Dayot v vin thng s hi qun ca ng ta [son premier matre, c l l ph
i trong ting Vit, v Dayot l cai i], tu b m v b h hi nng; ngi ta tu
vua l khng th dng c na, vic ny khin vua ni trn li nh, v thot u nng gin,
chi ra thm t bn ngi u n gip; sau ng ngh li, v c l ng cn ng ngh
li, bi v cng vic ca ng ngy cng xu i. [ ni vic Trn Quang Diu ang ro rit bao
vy Din Khnh ln th nh, vng chun b hnh qun gii vy Din Khnh] (Launay, III, t.
302).
ng s thy cc ng Olivier v Dayot ti Macao. Dayot phi trn khi chin hm ca mnh
khi ra hng cng Saint Jacques. S tu thot ny s l tn tht nng n cho nh vua.
(Documents relatifs lpoque de Gia Long, Cadire, BEFEO, s 12, 1912, t. 35).
Trong lc Nguyn Vng phi trc din vi Trn Quang Diu, Din Khnh trong v th
cc k nguy him, Vng chun b xut qun cu Din Khnh, th Dayot lm m tu. Tt
nhin y b bt, v trn ra Vng Tu, b truy n, y ra hng, sau y li trn c i Macao.
Khi Dayot k cho Ste-Croix v vic m tu ny, th khc hn, Ste-Croix vit:
ng Dayot nh ti cho bit, lm cho vua nhng dch v quan trng, v ht lng vi vua
v c vua tin cy, nn b cc quan ghen t. ng chng khng cho h n hi l nhng ngi
em g n [bn] ng tu. Dayot mch vua, h mt mi b nn tm mi cch h
Dayot. H ra tay nhiu ln nhng khng thnh. Mt hm, Dayot khng c mt trn tu ca
mnh, tri bo, tu b gi thi xung nc, lt. Vua ang sa son hnh qun, rt bc mnh v
s mt tu ny, cc quan bn li dng, tu vua l tu chm do Dayot bt cn mun lm chm
tr vic hnh qun, Dayot b ng gng, ng l b x t ngay, nu cc bn ng khng tm
cch chn li. Khng may l GM B a Lc i vng. Dayot b ng gng 4 ngy, vua khng
chu nghe li xin khoan hng. Sau cng, gim mc v qu trch vua, bo cch hnh x ny s
lm cho ngi Php gh tm mi mi v iu c th lm tn hi rt nhiu cho nh vua.
Vua vn tn knh c gim mc nn nghe li v th ngay Dayot.
Nhng dng trn y ca Ste-Croix (vit li li Dayot), cho bit mt s thng tin:
- Theo th ca Le Labousse, Dayot trn n Vng Tu, ri b bt li, y trn thm ln na,
mi thot sang Macao.
Trc ht, phi ni r li: B a Lc thp tng, trng nom v dy d Hong t Cnh
trong 4 nm i Php, t 1785 n 1789, (5 n 9 tui). Gia Long khng qun ci n ny, nn
ng lun lun i x t t vi v gim mc, cho con gi B a Lc mt cch tn knh
bng Thng S. Khi em hong t v li Si Gn, B a Lc gi chc ph o, nhng bn
cnh cn c nhng thy khc nh L Quang nh, Trnh Hoi c, Ng Tng Chu u l
nhng hc gi thi by gi. Tuy nhin, ngi Php khi vit v vic ny, h khng bit hoc
h c , ch coi nh c mt mnh B a Lc l thy ca hong t.
Nm 1794, khi Nguyn Vng sai hong t Cnh, mi 13 tui, i trn th Din Khnh
hc ngh binh v ngh cai tr, cc thy dy cng phi i theo, cng vi cc i tng Phm
Vn Nhn, Tng Phc m, Mc Vn T, Nguyn c Thnh, Nguyn Hunh c, h tng
gi thnh. Nhng i vi ngi Php cng vn ch mt mnh B a Lc gi thnh,
ch huy vic bn i bc, vv. v T Ch i Trng cng c th chp li.
Nhng iu hoang tng trn y, chng t s quan k binh Ste-Croix khinh mit v cm
th ngi Chu. Tic rng s gia Maybon khng c mt li ch thch no v nhng s
lon ngn ny. Ste- Croix vit tip:
Ngi ta qu quyt rng nh vua c nhiu kho tng ln lao, chn giu nhiu vng thoi. ng
thch dng tin mt, tr lng cc quan bng tin ng km, ly kho tng, m khng bao
gi tr bng bc. Nhng quan ngi u c tr 150 quan mt thng chi tiu trong nh,
cho v hay ngi hu, hay lnh hu rt ng cc nh quan (bd, t. 94-95).
Min ph bnh. Nhng thng tin: vua tr lng ngi u bng tin km v tr mt cch
bc lt s c Taboulet chp li. Cn chuyn vua Gia Long sai u bp i n cp ch,
th c l cc s gia Php hi ngng nn khng thy h ph bin.
Khi Maybon vit cun Histoire moderne du pays dAnnam (1592-1820) (Lch s hin i
nc Nam (1592-1820)), ng kho st nhiu ti liu u-Vit (Barrow, Montyon, Thc
Lc, Lit Truyn) u khng thy ai ni n nhng cng trng ny, nn ng phi cho in
Ste-Croix v Bissachre, chng minh nhng iu ng a ra, c nhng ngi i
trc vit cch y hn mt th k.
V lm vic di quyn B trng, nn Faure c iu kin tham kho cc ti liu chnh tr,
qun s, ngoi giao. ng vit li cuc i gim mc B a Lc, nh mt s t liu lu tr
trong b ngoi giao v quc phng, ng ch l nhng vn bn sau y:
- V nhng li ch mang li cho nc Php nu em qun gip Nguyn nh: ngoi s giu
c v sn vt ca nc Nam, Php cn chn ng s bnh trng ca quc Anh
Chu.
Hai ti liu ny rt quan trng cho vic tm hiu B a Lc. Faure hn nhin a ra, nhng
Maybon khng thch, cho nn ng ch trch Faure khng xut x cc ti liu, thc ra l c.
3- Faure tm c danh sch 369 (c ch ng ghi 359, nhng m th ng 369) ngi lnh
o ng, trn cc tu Php c dch v bin ng t 1785 n 1789, trong s ch c mt
s quan, v vin s quan ny khng n Vit Nam. Nh t liu ny, chng ta c th bit r
hc lc v cp bc ca nhng ngi lnh o ng nh Puymanel, Lebrun, v.v. Nhng ci t
l Faure li v c con s 369 ny vo thnh 369 ngi n gip Nguyn nh, mt lp lun
ht sc sai lm khng th chp nhn c. Chng ti s m x vn ny trong chng Con
s nhng ngi lnh Php n gip Gia Long.
2- Faure tm thy trong Archives des Affaires trangres, fonds Indes Orientales, nhng bn
bo co ca de Guignes, mt nhn vin hay ip vin (nguyn ting Php l agent) ngoi
giao ca Php ti Qung ng, gi v B Ngoi Giao Php; nhng ng nng cp cho de
Guignes thnh lnh s (consul). De Guignes c Faure gii thiu l ngi hiu r tnh
hnh Nam H. Nu c nhng bn bo co ny, ta thy Guignes cng ch cung cp nhng ti
liu gi tr kiu Ste-Croix, nu lm ip vin cho chnh ph Php, th ch l mt ip vin
ti. Nhng mt s thng tin ca de Guignes s l nn tng cho cu chuyn Le Brun l nh
thit k th u tin v Puymanel l kin trc s xy tt c nhng thnh tr Vauban Vit
Nam. l hai tc hi chnh trong cun sch B a Lc ca Alexis Faure.
Trong s nhng bo co ca nhn vin hay ip vin de Guignes gi v B Ngoi Giao Php,
bn vit ngy 29/12/1791, c cu: Cc ng Olivier v Le Brun, s quan Php, cho ng
ta [Nguyn Vng] mt ci bn thnh i. (Chng ti nhn mnh) (MM Olivier et
Lebrun, officiers francais, lui donnrent un plan de ville fortifie). Cu ny l khi thu ca tt
c nhng xc nh: Le Brun v Olivier xy thnh Gia nh, Olivier xy thnh Din Khnh, t
Trng Vnh K n Nguyn nh u.
Trng Vnh K, tip nhn nhng thng tin trong sch ca Faure, a vo cun Bin tch
c thy, Pinho Qun Cng, Si Gn, 1897.
Tin trnh Puymanel t binh nh, thnh s quan, ri tham mu trng qun i Nam
H
Trc ht, cp bc ca Oliver de Puymanel v Le Brun trc khi o ng, chnh Faure a
ra, v ng chp li trong h s ca b quc phng, th khng th sai c.
Chng ta thy ngay, trong ch c my hng cch nhau, m Faure tng chc cho Puymanel
t binh nh ln Tham Mu Trng qun i Nam H v c c Cha B a Lc ch n!
Tr vic y, nhng iu khc u dng c.
Bc chn dung ny s c ngi ta chp li, trch dn, sa i, theo nhu cu. V d: ngi
ta hon ton qun xut x binh nh, o ng, ca Puymanel, ch gi li chc Tham mu
trng qun i Nam H. Mt ngn khu sng Gia Long mua, s bin thnh 1000 khu
sng do B a Lc mua v gip Gia Long, v.v. trong sch ca cc s gia Php Vit. Ring
vic Puymanel lm Tham mu trng qun i Nam H, s c t v kiu, ty theo
tc gi, t Trng Vnh K, Cosserat, Maybon, Cadire, Taboulet, n T Ch i Trng
2- Tn nhng lnh thu o ng, hoc b ui trong hnh trnh, l: Le Brun (Thodore), lnh
tnh nguyn binh nht (cp bc ngy 1/1/1789), vo bnh vin Pondichry ngy 28/6/1788,
ra ngy 28/8/1788. Ngy 13/1/1790, xung Macao v li; n ng Nicolas Lolier 45 piastres
5, 8 (?), tnh l 243 livres (Faure, Pices justificatives, t. 243).
3- Brun (Thodore), lnh tnh nguyn binh nht (cp bc ngy 1/1/1789), ln b Macao
ngy 13/1 v li y. Lnh tnh nguyn Le Brun chng bao lu s sang Nam H vi bn l
Olivier de Puymanel (Faure, chng 17, t. 205-206).
4- Chc chn rng ngi lnh tnh nguyn binh nht Le Brun khng li Nam H qu 15
thng. Le Brun b i, khng phi v vua tin binh chm qu [nh de Guignes ni] m bi v
anh thy vua tr lng t qu, v nht l anh khng chu lm vic di quyn Olivier, ch l
lnh tnh nguyn binh nh, m nay tr thnh Tham mu trng qun i Nam H, iu khin
anh (Faure, chng 18, Note s 2, t. 215).
Hong thng thy ti tr v kh nng ca Theodore Le Brun, quc tch Php, n sng cho
bng vn bng ny, cp k s, danh nghi Khm sai cai i thanh oai hu. Hong thng giao
cho vic b phng n lu trong nc v lnh cho ly tt c mi phng tin bo m an
ton. Nu v bt cn, khng thi hnh nhim v, s b trng tr theo ng php lut. Ngy th
15, tun trng th nm, Cnh Hng th 51 (27/6/1790) (Louvet, La Cochinchine religieuse,
Ernest Leroux, Paris 1885, Pices justificatives, t. 531).
Nh vy khi Le Brun n Gia nh, thnh Gia nh lm xong. Thc Lc, ghi ngy K Su
[9/3 Canh Tut, tc 22/4/1790], Trnh Hoi c ghi ngy 4/2/ Canh Tut [tc 19/3/1790],
p thnh t Gia nh. Ch c 10 ngy p xong. Vy Le Brun nhp vo hng ng qun i
ca Nguyn nh lc no? V v bn thnh Gia nh lc no? M trong hu ht sch Ty,
ta u thi nhau chp Le Brun l ngi v bn thnh Gia nh?
chng 18, Note s 2, t. 215, Faure vit: Le Brun l binh nht, Olivier l binh nh, th
trc 5 trang, chng 17, trang 210, ng vit:
s lnh thu Php b tu trong khi thi hnh nhim v, ln ti 359 tn, m hu ht, nu
khng mun ni l tt c u u qun cho vua Nam H, v tr thnh linh hn ca b
binh v thy binh x ny. Trong s , c nhng s quan, nhng sinh vin s quan, kh
nng ch huy nh cc ng Olivier de Puymanel, Le Brun, Guillon, Magon de Mdine,
Tardivet, Malespine, Dayot, nhng ngi ny, di tay Gim Mc B a Lc, mi ngi, vi
kh nng ca h, s gp phn xy dng li vng quc Nam H, mau chng khi phc sc
chin u ca nc ny n thng li v chng bao lu nghin nt cuc ni lon v bo do
anh em Ty sn khi xng v cm u. (Faure, Chng 17, t. 210).
T con s 359 [c ch ghi 369] ngi lnh Php o ng vng Thi Bnh Dng v n
Dng m Faure kim ra (trong s ch c mt s quan, khng n Nam H) m ng dm
qu quyt tt c nhng ngi ny u u qun theo Nguyn nh, nh th c vng Chu
Thi Bnh Dng ch c mnh Nguyn nh m qun! Sau , ng thng chc cho h t
binh nh, binh nht, ln hng s quan c kh nng ch huy, lnh o, ri tr thnh linh
hn ca b binh v thu binh ca x ny; sau cng, ng kt lun: chnh nhng ngi ny
gp phn xy dng li vng quc Nam H, nghin nt Ty Sn! Tt c ch trong c 8
dng ch. Thc cha tng thy hin tng binh nht, binh nh no m tin nhanh nh th,
trong lch s qun i loi ngi.
Sau Ste-Croix, Faure vi nhng thng tin nh vy to thnh mt cun sch phong
thnh linh mc B a Lc v a Puymanel, Dayot ln tt nh. Theo Faure, th v Gim Mc
gi a v thng soi qun i Nam H ngay t 1779-1780:
Faure lm y, khng phi Bissachre vit cu: c cha lun lun ngi cnh v ngang hng
vi vua m l Ste-Croix, y vit cu ny v lm Nguyn nh vi hong t Cnh!
T Tham mu trng (Chef detat major) li c thng Tng Tham Mu Trng (Chef
dtat major gnral) !
Li hoang tng v bng c ny: bao nhiu thnh tr Vauban m Puymanel xy trong 10
nm, ca Faure s c ngi ta chp li, c bit hc gi Cadire.
Phi tm thi hn ch, thnh lp mt i qun 3000 ngi, do nhng ngi lnh thu m
c Gim Mc em v, thng trc tp luyn cho h. Ngi ngh rng s qun i nng ct
ny cha , [tuy vy] trong khi ch i, n phi l mt trng qun s cho lnh v nht l
cho s quan bn x, tuyt i khng bit g v thut nh gic.
khai tm cho chng v thut ny, chnh ngi dch v ch thch nhng sch Php thch
hp sang ch nm (idiome cochinchinois); nhng cun sch ny nhiu bn cn ri rc u ,
ngi ta lm khi giu i, nh tng giu l c lnh vinh hin ca c cha. Olivier de
Puymanel li hn hnh c c cha chn iu khin trng v b tng hp ny,
pht xut nhng s quan v h s quan ngi bn x, hc v quy lut trn a, h s th
hin gi tr v kinh nghim y trn chin trng (Faure, Chng 18, t.221-222).
C on ny s bin thnh cc s quan Php hun luyn v ci t qun i Nguyn nh theo
li Ty phng m ta c th c c hu ht mi tc gi Vit Php!
Cha ht, Faure cn k tip: hai v tng ni ting Ka-Kun [cha bit l ai, c th ng
mun ch Nguyn Vn Thnh] v Ta-Koun [chc l V Tnh, v on sau ni n vic t tit
trong thnh Qui Nhn] cng xut thn t trng v b ca GM B a Lc, do Puymanel iu
khin! Vn theo Faure, cnh trng v b, cn c tri M binh, do Laurent Barisy ch huy!
(Faure, chng 18, t. 222-223)
Trong khi t chc qun i v thy qun, Gim Mc B a Lc khng b qun s cng c cc
thnh i trong h thng phng th. Thnh c Si Gn xy di s iu khin ca ngi
mi nm trc, c sa cha v m rng ln lao thm theo nhng bn mi. Ngi
cng quyt nh chng trnh kin thit cc thnh Vauban, s c xy ngay Vnh Long, H
Tin, Chu c, M Tho, Bin Ho, v.v che ch cho nhng v tr chnh yu ca c x, trnh
nhng xc phm ca qun th, n t Ty hay ng, t Xim La hay Bc H. (Faure, chng
18, t. 224).
T Ch i Trng l ngi khng nhng chp nhn vai tr lnh o ca B a Lc, thy
ca Nguyn nh, thng qua Faure, Taboulet, m ng cn a thm nhng tin indit rt l
nh: na m Nguyn nh i tm B a Lc hi kin v vic git Thanh Nhn, m
chng ti ni trong chng trc.
26/7/1779
V vy, B a Lc phi vit bn tuyn ngn ny bo v danh d thy tu, i l gio hong.
3- T ci sai trn, T Ch i Trng cn mc ni thm na: ng cho rng cch giao thip
ny (c hiu l nh cch giao thip vi tu B, khin h np khng hai chic tu gip
Nam H, ly quyn vo ca min thu) a n kt qu l cuc duyt binh nm
1781 vi 3 vn qun, 80 thuyn i bin, 3 i chin thuyn, s quan ghi r c hai chic tu
ty (Ty dng thuyn) Ni khc i, nh B a Lc kho giao thip nn c hai chic
tu B cho khng, v th Nguyn nh mi t chc c cuc duyt binh nm 1781 vi hai
tu Ty Dng! V khng phi ch c hai, thc ra, B-a-lc v cc LM dng Franciscain ghi
nhn ti 3 chic tu B o nha ch y binh lnh, kh gii, sng n v lng thc. Mt s
suy din nh th ny th thc l ng ngi.
Chnh B-a-lc, bng cch ni chuyn chi cng du nhp kin thc, k thut mi vo
Gia nh khi ng dy thanh Nhn li dng lu n, lm gip mt thc do gc c in,
mt rapporteur, mt ng loa, mt dng c thin vn (?) v nhng dng c ton hc khc
Hn na, ng cn cho ngi gip vic ca ng, Mn-noi, Emmanuel mt tay lnh thu
breton, sang ph t Nguyn nh, iu khin mt chic tu B.
S d c nhng tranh chp, t co ny v thi , Php v B cnh tranh kch lit trn a ht
tn gio cng nh bun bn.
Trong bi tuyn b ny, ch ch ca B a Lc l phn bc ba iu b ngi B ln n, iu
th nht va ni; iu th nh lin quan ti vua Cao Mn, khng cn dch, v iu th ba,
xin trnh by tip theo y, ng vit:
- du nhp kin thc mi vo Gia nh bng cch dy Thanh Nhn, mt v tng tinh
tho kh gii, bit ng tu cch dng lu n!
(Gia nh Tng Chi) Lch s v miu t min nam nc Nam (Vng Gia nh), do G. Aubaret,
hi qun trung t, dch ln u, theo bn gc ch Hn, n hnh theo lnh ca Ngi B Tc
de Chasseloup-Laubat, b trng Hi qun v Thuc i. Paris, nh in Hong gia, 1864.
1- Bin tn ch thc ca cun sch Gia nh thnh thng ch (Ghi chp thng sut v thnh
Gia nh) thnh Gia nh Tng chi (Gia nh, nhiu chi hp li) v b hn ch thnh. Chng
ta s hiu r, ti sao, di.
c gi s kinh ngc khi thy s vong n bi nghi ca s gia [ch Trnh Hoi c]; khng
nhng khng ni g n Gim mc B a Lc m cng khng nhc nh g n nhng s
quan li lc ca Php m Gia Long hon ton da vo khi phc li ngai vng.
Nhng c gi cng ng qun rng cun sch ny c vit di triu Minh Mng, ng
hong bm sanh c tnh v n, cho nn nu vit theo ng cm tng ca mnh th c th rt
nguy him. Tuy nhin ch Php c thy nhiu ln trong sch, v ngi ta cn ca tng
mt ngi lnh thy gc Breton [Mn Ho] sau khi cht c thn thnh ho Nam K (t.
IV).
Ngy nay [1864] ngi ta cn gi l thnh Phan Yn, khi ni n cng cuc v i do i t
Php Olivier thc hin (t. VII).
V cui cng, ng cho bit mc ch ca mnh khi dch cun sch ny:
Mc ch ca chng ti, khi dch sch ny, trc ht l thc tin v mun gii thiu mt x
ng ch trn nhiu bnh din, v a th cng nh v s giu c ca t ai, c th tr nn
ngun li tc quan trng i vi nc Php, ng thi Php c th truyn b nh hng tinh
thn mt cch chnh ng trong vng vin ng, ni nhng th lc thng mi u chu hm
nay ang nhm ng. Paris ngy 1/7/1863 (t. XIII).
Chng ta c th hnh dung cu chuyn nh th ny: sch dch xong ngy 1/7/1863, Aubaret
trnh cho b trng Chasseloup-Laubat. Sau khi tham kho k cng cun sch, bi y l
cun sch ton th v min Nam, c th so snh vi b Lch triu hin chng loi ch ca
Phan Huy Ch v min Bc. Nm sau, 1864, ng b trng tu ln Php hong: mt x cc
k giu c v ti nguyn nh vy, ta khng th khng chim cho c.
Ti sao? Bi v trong chng ny, Trnh Hoi c, ngoi vic m t thnh ph Gia nh,
tng nt, tng nt, r rng. ng cn k khai v tr cc a im ng ch :
Cng binh xng (Cc Ch To) trong thnh sau ng Cn Ch v oi Duyt. Kho bc
phi phi ng Cn Nguyn v Khm Him. Kho th sn bn tri ng Cn Khm. Tri
c sng phi trc, bn tri Cc ch to, c cc loi sng ln bng ng, bng st, v
sng ho xa tr. Kho thuc sng mt sau ni thnh. Xng thuyn chin phi ng, cch
thnh mt dm, trn sng Tn Bnh, xng di 3 dm, lm thuyn hi o, chin hm, ghe
chin c Xng voi, Xung thuc sng, Khm ng, S qun, Trng hc, Trng Din
v u, u, Trnh Hoi c u ni r c.
__________________________________
26/7/1779
Deux vaisseaux tant venus cette anne de Macao Bassac, pour y faire le commerce, un
Chinois en donna aussitt avis au grand mandarin de Cochinchine, et lui annonca que les
vaisseaux taient chargs de canons, de salptre, soufre, et autres munitions de guerre. Le
mandarin, avec qui je suis fort li, se trouvant dans un grand besoin de toutes ces
marchandises, me pressa vivement den crire aux capitaines et de les prier, de sa part, de les
lui vendre tout ou en partie, ou mme de passer en Cochinchine avec leurs vaisseaux si cela
tait possible, remettant cet effet tout droit dencrage et autres. Je fis sa commission et les
capitaines, au retour du Cambodge, envoyrent tout de suite leurs pilotes pour sarranger
avec lui. Les arrangements pris, et les pilotes contents, lun retourna Bassac, lautre demeura
ici. Pour moi, aprs avoir recommand les capitaines au mandarin, je partis pour aller faire la
visite dune partie de mon Vicariat, o les missionnaires et les chrtiens mattendaient depuis
plus dun mois.
Les capitaines arrivs ici avec leurs vaisseaux simaginrent que je mtais loign dessein,
et se plaignirent de ma conduite leur gard. Confirms dans leur opinion par un religieux
missionnaire, qui, de son ct, na pas tout lieu dtre content de moi, on dit que: 1- ils me
soupconnrent de vouloir ter aux vaisseaux de Macao la libert de venir faire le commerce
ici; 2- ils se plaignirent que javais quelques mauvaises affaires avec le roi du Camboge; 3- ils
maccusrent davoir enseign aux Cochinchinois la manire de fondre des canons, de faire des
bombes et autres armes
[2] Nguyn vn ting Php: Quant au troisime article, je nai jamais fait ni aid faire
aucune bombe, canon ou autre arme quelconque. Je sais trop que cela ne convient en aucune
manire mon tat. Ce qui a pu donner lieu ces soupons, cest que le mandarin mayant
interrog sur la manire de charger une grenade quil avait eu du Camboge, et autres
bagatelles en ce genre, je le lui avais dit par manire de conversation. Je lui graduai un
graphomtre, quart de cercle, un rapporteur et lui fis faire un porte-voix, un anneau
astronomique, et autres instruments de mathmatique. Voil ce que jai cru devoir remarquer
pour empcher les effets que pourraient causer les calomnies et les rapports de personnes mal
intentionns
Chng 12: Huyn thoi Le Brun v Puymanel xy thnh Gia nh v Din Khnh
Ngun pht xut thng tin Le Brun v Puymanel l k s xy dng u tin Vit Nam,
khng nhiu, ch c hai:
1- Bn bo co ca de Guignes
2- L th ca gio s Lavou
Nu vua Nam H mun, trong hai nm 1789 v 1790, ng ta c th khi phc ngay tc
khc vng quc ca ng. Vic cc tu La Dryade, Le Pandour v La Mduse, cng nhng tu
khc n t Pondichry, LIle de France [tc Ile Maurice] v Macao, lm cho k th khip
s. Bc H ang i c hi thot khi gng cm nhn din v vua thc s ca mnh. Nhng
mt vi thnh cng ca ng vua ny t c hiu lc hoc khng bn. ng ta chim c mt
vng (Bnh Thun) li t qun, th l b nh ui ngay; ngy qun li hy vng, v hy vng
cng tng v t cch ca ng ta. Cc ng Olivier v Le Brun, s quan Php, cho ng ta
mt ci bn thnh i. Nh vua mun xy ngay mt thnh, mc d cn phi c thi gian
thun li. V vy phi sch nhiu dn chng, ph nh ca, bt 30.000 dn cng lm thnh cho
vua c ni rt qun khi thua trn. Qun chng v qun thn ni dy. Olivier v Le Brun, hai
tc gi cng trnh ny cng b v ly. Gim mc B a Lc, phi a hai ng v trn nh
mnh mi trnh khi tai nn ny. Tuy nhin tnh hnh yn tnh tr li, nh vua cho gii binh
mi ngi v cy cy. Hy vng s c ma. Dn chng khng ta thn na.[1] (Bo co ca
de Guignes gi B trng Ngoi giao ngy 29/12/1791, Archives des Affaires trangres;
Faure, Chng 18, t. 214-215).
Nu xem li ngy hai ngi lnh ny n Vit Nam, Olivier de Puymanel n trc, anh trn
thot ngy 19/9/1788 Cn Ln, cn Le Brun ngy 13/1/1790 mi n Macao, li, ri
sau mi tm cch sang Nam H vi bn Olivier. Ngy 27/6/1790, Le Brun c chnh thc
nhp ng, nhn vn bng cai i cng ngy vi nhiu ngi khc.
Nhng thnh Gia nh, theo Trnh Hoi c, p ngy 4/2/Canh Tut [19/3/1790],
Thc Lc ghi ngy K Su [9/3 Canh Tut, 22/4/1790] p thnh t Gia nh. p 10
ngy xong. Ta nn ch n chi tit thnh t tc l t trn rm (torchis) rt vng chc,
l kin trc thnh i kiu ng phng. Ty ch bit xy thnh hoc gch. Cn v
ngy p thnh Gia nh, cha bit ti sao c s sai lch trong hai b s, hin gi chng ti
dng ngy ca Trnh Hoi c v ng sng Si Gn lc y, v Gia nh Thnh Thng Ch
vit trc Thc Lc. Tt c nhng im trn dn n kt lun:
S th rnh rnh nh vy, khng hiu sao cc s gia Vit khng nhn thy l hng ny trong
lp lun ca s gia thuc a.
Nhng de Guignes li khng th vit v thnh Din Khnh, v ngy 29/12/1791, khi y vit
cu ny, th Nguyn nh cha h chim c vng Din Khnh (nh trn ni, thng
5-6/1790, Nguyn nh nghe li L Vn Qun nh c Bnh Thun, nhng thua Din
Khnh, phi rt qun v).
Cn cu cui: v xy gp, mn n 30.000 nhn cng cho nn Qun chng v qun thn
ni dy. Olivier v Le Brun, hai tc gi cng trnh ny cng b v ly. Gim mc B a Lc,
phi a hai ng v trn nh mnh mi trnh khi tai nn ny, th hon ton khng bit
de Guignes ly u, v khng thy ni no ghi vic ny c; c bit cc gio s, h khng
th b qua mt bin c quan trng nh vy m khng thng bo cho Macao hay. Cu ny s
c cc s gia Vit chp li, qua Taboulet, nh ta s thy di.
L th ca gio s Lavou
C l thy nhng li l trong bn bo co ca de Guignes cn qu mng chng minh
Puymanel xy thnh Din Khnh, cho nn hc gi Cadire, trong phn ch gii tp ti liu
ca Brda, lin quan n Nguyn Suyn, lu th Bnh Khang (1793) (BAVH, 1926, III),
nhn mnh 2 im: th nht, xc nh thnh Din Khnh do Puymanel xy, v th hai:
Puymanel c ng gp c lc trong trn Din Khnh 1795 (phn ny s ni sau).
- Thng 10/1793 (thng 9 L.), Thc Lc ghi: Ng gi v Din Khnh. Thy thnh t Hoa
Bng a th tt, nh hay gi u tin, bn sai cc qun v pht 3000 dn Bnh Thun, 1000
dn Thun Thnh khi p trn mt thng th thnh xong, gi l Din Khnh (tc tnh l
Khnh Ho ngy nay. Thnh cao 1 trng, chu vi hn 510 trng, m su ca, ng v nam
u mt ca, ty v bc u hai ca, trn ca c lu, bn gc c cn t) (Thc Lc I, t.
299).
- Hai ngi trc tip xy thnh, c ghi cng trong Lit Truyn:
1/ [Tn Tht] Hi cng o binh hp li bao vy [Quy Nhn], gic c qun cu vin ngoi
n, bn gii vy v p Din Khnh. (Lit Truyn II, Tn Tht Hi, t. 78).
Tr v vi l th ca gio s Lavou, th kh di, vit nhiu chuyn lin quan n vng Quy
Nhn Din Khnh. on u, ng s lc k li chuyn t lc Nguyn nh vy thnh Quy
Nhn, n khi Nguyn Nhc b bc bch, ut c m cht. Ri on k tip c lin quan n
thnh Din Khnh, ng vit:
Nh vua tr v Gia nh ni ng chim lc u. ng ht sc cng c thnh tr, lm
thuyn chin, v.v. v mn . Olivier, s quan Php, xy cho ng mt thnh ph theo li
Ty phng mt trong nhng vng t va mi chim c. Thnh va xy xong,
ngy qun ti vi s lng 40 ngn ngi, nht nh tro vo; nhng mi c gng ca
chng u v ch. [2](Cadire, Documents relatifs lpoque de Gia Long, BEFEO, 1912, no 7,
t. 33).
- Ci thnh m Lavou bo vua mn Olivier xy, n khng phi thnh Gia nh, v Gia
nh xy xong t u nm 1790; n cng khng phi thnh Din Khnh, v nu khi
Nguyn nh rt qun v Gia nh thng 11/1793, mi mn Olivier xy; th qu tr, v
Din Khnh xy xong t ma h nm 1793!
- Nhng Lavou khng h ni vua sai Puymanel xy thnh Din Khnh, ng ch ni bng
qu: mn . Olivier, s quan Php, xy cho ng mt thnh ph theo li Ty phng mt
trong nhng vng t va mi chim c, nhng ngi ta da vo cu sau: Thnh va
xy xong, ngy qun ti vi s lng 40 ngn ngi, nht nh tro vo; nhng mi c
gng ca chng u v ch, xc nh l thnh Din Khnh.
Lp lun ca hc gi Cadire
Cn v vic Puymanel xy thnh Din Khnh, th Cadire chng minh trong phn ch
gii nhng t liu v Nguyn Suyn (BAVH, 1926, III, t. 264). ng c rng, bit nhiu,
khng phi ng khng bit ai xy thnh Din Khnh, bi v ng c ni n chuyn nm
1793, Nguyn nh, sau khi thng trn [ Quy Nhn] sai mt vin Cai B (quan b Ti
Chnh) v K Lc (quan b Hnh), ph trch vic xy thnh Din Khnh (Cadire, Nguyn
Suyn, BAVH, 1926, III, t. 264), tc l ng c bit chuyn ny. Nhng nhng iu vit trong
s Vit khng va ng, nn ng phi tm cch vit li; v th ng b vo li Lavou, vi
nhng vu v v v l nh chng ti va phn tch trn, xc nh Olivier de Puymanel l
ngi xy thnh Din Khnh, nh sau:
L tt nhin l trong Thc Lc i Gia Long, khi ni n vic xy thnh Din Khnh,
khng ng n i t Olivier (Cadire, Nguyn Suyn, BAVH, 1926, III, t. 264).
Taboulet c nhng ngi vit s Vit Nam chp li nhiu nht, v ng tr hn Cadire v
Maybon, li trnh by lch s ca ng c v khch quan hn, nhng th php xuyn tc
lch s ca ng thm hu hn nhng ngi i trc: Khng l liu v th thin nh
Bissachre, Ste-Croix, Faure. Cng khng l lun, bin gii, chng minh nh Maybon,
Cadire. Th php ca ng n gin hn nhiu v hiu qu hn. Trong bi ta sch La geste
franaise en Indochine (Hun trng ca nc Php ng Dng) in nm 1955, ng gii
thch cch lm vic ca mnh, nh mt li vit lch s trung thc nht: thay v vit li lch s
nh mt ngi bt s gia thng tnh, ng ch trng ch trnh by nhng chng liu lch
s, nhng vn bn gc, c gi c v phn xt:
mt on sau ng vit:
Thay v ch gii hn trong vic tch ri thng thng nhng textes, ci n cnh ci kia, chng
ti quyt nh trnh by, nhiu khi kh di, nhng trang c in li. Chng ti ni kt, hn
gn nhng textes li vi nhau, chng ti b sung bng nhng li bnh lun dn vo hon
cnh, i khi m rng, mc ch l cung cp s gii thch nhng bin c m s gia, tham vng
hn nh bnh bt, c gng lm sng t. [4](Avant-Propos, t. 3).
Trong cun sch ny, ng phn chia tng thi k lch s theo nin i, ng vit bi c kt
tng thi k, trc khi in nhng ti liu lin quan. Nhng bi c kt c in italique,
tn l Texte v nh t s 1 tr i. Ngay ch texte ny nhp nhng, v c hai nghi:
texte c th hiu l bi, vn bn, hoc: ti liu chnh xc, t liu ch thc (document
authentique). ng dng ch texte mt cch lp l, tc l ng t tn nhng bi vit ca
mnh l texte, khin ngi c c th tng lm ci m ng gi l texte chnh l t liu ch
thc ca lch s! Nht l trong bi ta, ng gii thiu cu ni ca Rmy de Gourmont:
lch s Php ng n nht l mt su tp nhng t liu ch thc (receuil de textes). Xng
ng vi nh nghi ny ca Gourmont, ch c b Histoire de la Mission de Cochinchine 1658-
1823 ca Andrien Launay.
- Bi La situation militaire en Cochinchine en 1790-91 (Texte 80) (Tnh hnh qun s Nam
H trong nm 1790-91. Taboulet vit. In nghing.
Khng c g chng thc vic Le Brun xy thnh Gia nh, hoc v, hoc xy bt c thnh
ph no Vit Nam, th m Taboulet dm ci tt: Thodore Lebrun, le premier
urbaniste de Saigon (Thodore Lebrun, nh kin trc th u tin Si Gn).
Bi ny, phn u vit v con s nhng ngi lnh Php n gip Gia Long (khng thuc i
ht bi ny, s ni sau); phn th nh vit v cng trng ca h vi nhng hng sau y:
Ngay t 1789, Nguyn nh quyt nh xy dng kin c Si Gn. ng sai hai k s Php
ca ng l Lebrun v Olivier de Puymanel xy cho ng mt thnh ph theo kiu Ty phng
v mt thnh n (forteresse). Vai tr ring ca hai v s quan ny kh bit r; nhng phn
ca Lebrun, ri Si Gn u nm 1792, chc l khng quan trng bng Olivier.
Ngc li, thnh i m Olivier de Puymanel l tc nhn chnh, xy rt nhanh. Theo cha
Boisserard (thng 2/1792) l mt thnh ly tt, vi pho i (bastions), ho (fosses), cu
rt (ponts-levis), ng trn (chemins dcouverts), b nghing (glacis) v l hnh bn nguyt
trn tng thnh (demi-lunes) Thnh hnh bt gic, bng ong hay Bin Ho, c tng
cao su mt v c tm ca ()
Cng cuc xy dng ton b ny, s i vi thi y, ch c th thc hin tt p nh dng
nhiu nhn cng. Nhng kh dch hao tn sc lc p ln u dn chng, sut gy bo lon,
din t s bt mn ca h i vi nhng s quan Php b coi nh vt t thn.
Khong ba chc thnh i khc cng th loi, theo kiu Vauban, c xy lc Olivier cn
sng, v sau khi ng mt c thc hin bi nhng hc tr Vit m ng o to trong trng
ca ng. Nhng thnh lu ny hin cn nhiu trong nhng thnh ph ng Dng; nhng di
tch ca chng chng nhn rng mt t tng Php vi nhng bn tay Php l ngun ci
s thnh cng ca Nguyn nh. (Taboulet, La geste franaise en Indochine, I, Texte 80, t.
242).
on vn ny c my im ng ch :
6- on sau cng: Puymanel xy hn ba chc thnh i Vauban, Taboulet chp trn s nhn
v ca Cadire, chng ti s ni n trong phn Cadire.
Jean-Marie Dayot: Linh hn ca thu qun Nam H, Nm 1792, tiu dit ton b hm i
Ty Sn, gm 5 tu chin ln (5 gros btiments), 90 chin thuyn (galres), 100 chin thuyn
nh (demi-galres), tch thu 137 i bc loi. Nm 1793, Dayot cn chim thm c, 60
galres Ty Sn gn min bc Quy Nhn (Texte 83, t. 249).
Hc gi Trng Vnh K
Vn au n nht y, l chnh nhng ngi vit s Vit Nam, khng nhng coi
thng s gia triu Nguyn, hoc khng c, hoc c c m coi nh khng, v thi nhau
chp li, p im thm cho nhng lun im h ca nhng ngi bt thc dn, bin
chng tr thnh s tht lch s. Nhng s gia nh Trn Trng Kim, Phan Khoang v hu
nh tt c mi ngi trong chng ta, u b ng c quan im thc dn, li cho triu
Nguyn b quan to cng v dit o nn mi b mt nc. Tuy vy, s gia Trn Trng
Kim vn vit rt st vi Thc Lc v Lit truyn, nn ng c rt t sai lm.
Chng ti khng c cun Bin tch c thy Vr Pinh qun cng ca Trng Vnh K, ch
c li Nguyn nh u trch dn sau y: Theo Bin tch c thy Vr Pinh qun cng
ca Trng Vnh K, th B a Lc tr v x Si Gn, em theo, khng phi s vin tr ca
vua Php k kt m ch c my chic tu, ch sng ln 100 c, sng tay my ngn cy,
thuc n c tc [y ] v gip vua An Nam. Theo sch trn ca Trng Vnh K th, t
vic t chc v tp rn b binh ca Nguyn nh (ti Gia nh) do Olivier de Puymanel lm
ln ng u ht, c thy xin vua thng th quan nm ren vng cho J.M. Dayot lm thu
s cai qun c o thy qun vi Vannier cha tu Long, de Forcant cha tu Phng,
Chaigneau cha tu Long Phi, Magon de Mdine cha tu Le Prince de Cochinchine. Nhiu
quan thu khc gip cho Dayot (Nguyn nh u, bd, t. 177).
Thay v dng nhng t liu gc do chnh B a Lc vit ra v nhng vic ny, trong ng
B ghi r: ng v tay khng, chng c tu no i theo c, c sn trong kho t liu ca hi
truyn gio, ti sao Trng Vnh K khng dng, m ng li i chp nhng thng tin ba
t, ly t Ste-Croix, Faure hay nhng tc gi khc, ri ng vit li chc chn nh inh
ng ct, v thm vo vi ba cu ca Thc Lc. V uy tn hc gi ca ng, nn nhng ngi
i sau nh Nguyn nh u cng chp li ng m khng kim chng.
T Ch i Trng
Vic xy thnh ny [Gia nh], cc ti liu Ty phng cho bit l do Le Brun v Olivier
de Puymanel theo li yu cu ca Nguyn nh. Ha ph x hnh nh ca Le Brun gm
c 40 con ng rng t 15 n 20 thc ct nhau theo hnh thc th v d n ny khng
c thc hin nhng Le brun cn n u nm 1792 th r rng vic thit k th chu
nh hng ca ng rt nhiu. (LSNCVN, t. 234).
cng c lp lun thnh Gia nh do Puymanel xy, sau khi nhc li vic Trnh Hoi c
khen thnh ph Si Gn sau khi xy xong, c hng li hn trc nhiu, v th ca M.
Boisserand (2/1792) cho bit c pho i, ho, v.v. nh Taboulet dn, T Ch i
Trng vit tip: Nguyn nh mun lm tc khc tuy cn phi i thi c thun tin hn,
ngi ta phi ph nh ca, bt n 30 ngn dn lm vic. Lon ni ln, dn chng v quan
binh rit cho Olivier v Le Brun gy nn ti mun bt git lm hai ng ny phi chy trn,
nh B a Lc che ch. Bnh yn tr li, Nguyn nh cho lnh v v dn rnh rang cy cy. Chi
tit sau ph hp vi vic s quan ghi ti hai ln xy ct thnh m khng ni l do ngng ngh:
mt ln vo thng ba Canh Tut nh ni v mt ln sa sang li vo thng chp nm .
Qua nhng chng dn trn ta bit thnh xy theo kiu phng th Ty phng nhng c
un nn theo quan nim phong thy ng phng (bt qui). Tuy nhin hiu qu phng
th ca n vn khng thay i. T y Ty Sn khng vo Gia nh ln no n c th
thch nhng a em sinh sau n, thnh Din Khnh, chng t hiu lc trc m qun
Trn Quang Diu thiu v kh cng ph tng xng (LSNCVN, t. 234).
Ri ng xc nh: Bi v thnh Din Khnh l ca Olivier v ra. N l em sinh sau thnh Gia
nh (t. 267).
Nh nghin cu Nguyn nh u
Tn gi cng nh cch nh hng v nhng chi tit kin trc, thnh ny mang mu sc
ng. Nhng v b cc v cu to c bn, th thnh li c xy p theo kiu Vauban ty
phng. Nhng ai trc tip xy dng thnh B Qui? Chnh s ta khng thy k tn, song
nhiu ngun s khc cho rng: Thng 2 trong nm (1790), vua dy ng Olivier vi ng
Lebrun coi xy thnh Gia nh ti lng Tn Khai, xy thnh Bt qui c 8 ca, xy vch thnh
bng ong Bin Ho (Trng Vnh K, Bin tch c thy, Pinho Qun Cng, Si Gn, 1897,
t. 33). C th c l Lebun ra ho thnh Gia nh v c mnh danh l kin trc s quy
hoch u tin ca Si Gn. Cn Olivier l k s n c xy dng thnh. Nhng chc th no
cng c ngi Vit tham d (t. 184-185).
Plan de la ville de Sai Gn fortifie en 1790 par le Colonel Victor Olivier, rduit du grand plan
lev par ordre du Roi en 1795, par Brun, ingnieur de Sa Majest. Par JM Dayot, 1799. Tm
dch: Bn thnh ph Si Gn, do i t Victor Olivier b phng nm 1790, c ng Brun,
k s ca Hong thng v ln bn ln theo lnh Vua nm 1795, nay JM Dayot v nh li.
1799. Tic rng cha tm li c bn ln v nm 1795. Nu c, c l cn bit thm nhiu
chi tit b ch v Si Gn xa (Nguyn nh u, bd, ch thch 4, t. 183.)
1] Nguyn vn ting Php: En 1789 et 1790, si le roi de la Cochinchine lavait voulu, il aurait
reconquis sur-le-champ son royaume. Larrive des frgates (la Dryade, le Pandour et la
Mduse), ainsi que celle des navires venus de Pondichry, de lIle de France et de Macao,
avaient jet lalarme chez les ennemis. Le Tonkin attendait le moment de secouer le joug
pour reconnaitre son vritable roi. Mais les succs de celui-ci furent peu consquents, ou
mal soutenus. Il prit une province (le Binh Thuan), y laisser des troupes; leur petit nombre
les fit chasser; lespoir revint aux rebelles, outre quil fut augment par le roi lui-mme, par
sa conduite. MM. Olivier et Le Brun, officiers franais, lui donnrent un plan de ville
fortifie. Le roi voulut de suite en faire btir une, quoique cela exiget un temps plus
favorable. Il a fallu alors vexer le peuple, abattre les maisons et occuper 30.000 hommes
pour fortifier une place o le roi esprait se retirer, en cas de revers. Le peuple et plusieurs
mandarins se sont soulevs. MM. Olivier et Le Brun ont couru des dangers comme les
auteurs du projet. M. lEvque dAdran, en les retirant chez lui, les a dlivrs de tout
accident. Cependant le calme est revenu, le roi ayant licenci ses troupes et permis tout le
monde de semer du riz. On espre dune bonne rcolte. Alors le peuple ne se plaindra plus.
[2] Le Roi sen revint Gia nh dont il stait dabord empar. Il se fortifia de son mieux,
construisit des galres, etc et engagea M. Olivier, officcier francais, lui faire une ville
leuropenne dans une des provinces nouvellement conquise. Elle tait peine achev lorsque
les rebelles y accoururent au nombre de quarante mille hommes, rsolus de lescalader; mais
tous leurs efforts furent vains.
[3] Nous fmes un instant tent de retenir pour pigraphe de notre ouvrage ce jugement
de Rmy de Gourmont: Le plus honnte serait de donner la parole aux tmoins originaux;
cest en ce sens quon a dit que la meilleure histoire de France serait un recueil de textes
Il est rare, en effet, quune prose de seconde main parvienne restituer vraiment
latmosphre exacte des vnements. Trop souvent, le livre, mme le plus consciencieux,
altre les faits, fausse la perspective, ne peut parvenir recrer latmosphre. Au contraire,
et par dfinition mme, si on peut dire, la citation, le document darchives comportent un
indniable accent de vrit, une puissance dvocation, une richesse expressive ingalabes.
Cest pourquoi, persuad que la rvlation de textes peu connus fournirait au lecteur plus
de profit et dagrment quun rcit indirect de notre plume, nous avons pris le parti de nous
effacer devant les acteurs de la Geste indochinoise.
[4] Plutt que de nous borner grener schement des textes lun aprs lautre, nous
avons tenu prsenter, assez longuement parfois, les passages reproduits. Nous avons
reli, soud les textes les uns aux autres; nous les avons complts par des commentaires
de mise en situation, parfois assez dvelopps, destins donner autant que faire se
pouvait lexplication des vnements, que lhistorien, plus ambitieux que le chroniqueur,
sefforce de tirer au clair.
Chng 13: Tn Tht Hi, Trn Vn Hc, V Vit Bo, nhng ngi gip vua Gia Long
trong vic p thnh t Gia nh v Din Khnh
Hai ca T trn ng inh Tin Hong: Ca Chn Hng m ra ng Nguyn Trung Ngn
v Cn Ch m ra sn banh Ho Thnh.
Cc s gia triu Nguyn li rt kim li, ni thc vn tt, c l v cho l vic khng quan
trng, cc quan ch thi hnh nhim v ca mnh. Cho nn phi d k mi tm thy vi cu,
ghi trong Lit truyn:
Tn Tht Hi (1757-1798)
Theo Lit truyn, ng l con th ba cai i Tn Tht Thng. Nm 18 tui, ng theo nh
Vng Nguyn Phc Thun vo Gia nh (1775), tip ng theo Nguyn nh, hai ln
chy sang Xim, lm ti chc i tng, Chng dinh Hu qun.
Nm 1797, Nguyn Vng i nh Quy Nhn, Hi li trn Gia nh. Uy lnh nghim tc,
trong ci yn lng. Ma ng nm Mu Ng [1798] b bnh cht, tui bn mi hai [Lit
truyn ghi tui ta, tc l 41 tui ty] Th T rt thng tic, tng l Nguyn ph cng thn,
Thng ph quc Chng doanh. [Lit truyn, II, t. 79).
Nhn li cng trng ca cc quan theo Nguyn nh t thi lu vong Vng Cc, Tn Tht
Hi ng hng u: Hi l ngi nghim trng, knh gi l , cng cao m khng khoe,
ngi tn m cng khim tn, mi khi vo chu ra mt i ng c ch thng, n mc nh nh
Nho, cc tng u knh m s. L Vn Duyt tng bn v iu c iu hng ca cc
tng, bo rng: Tng Vit Phc hng mnh m khng c mu, Nguyn Vn Thnh c mu
m t hng mnh. Duy Hi tr dng gm , tht l bc danh tng. (). Nm [Gia Long] th
16 vua thy Hi l ngi hun nghip danh vng r rt ng u cc b ti i trung hng,
cho ph t V Miu. (Lit truyn, II, t. 80).
L ngi trong hong tc, Tn Tht Hi hay Nguyn Phc Hi hn vua 5 tui, cha bit
ngi th trong h th no. ng trng thnh khi phi b kinh vo Nam, nn c
thi gian hc hi hn Nguyn nh (lc mi 13 tui). ng c kh nng ca mt v
tng vn v kim ton, cho nn L Vn Duyt, vn rt cao ngo, mi c nhng li nh trn
v ng.
iu ny gii thch l do ti sao vua trao cho ng c trch trng coi xy p hai thnh tr
ln nht thi , l Gia nh v Din Khnh.
Trn Vn Hc
Lit truyn c ghi tiu s Trn Vn Hc, nhng chng ti thy Nguyn nh u tham kho
thm Nghim Thm v Thi Vn Kim, ri c kt li, y hn:
Trn Vn Hc sinh qun Bnh Dng (tc Si Gn) tng theo B a Lc, bit quc ng, La
tinh v ting Ty dng. Sau Lc gii thiu Hc lm thng ngn cho Nguyn nh. nh c
Hc theo hong t Cnh sang Php; nhng n Pondichry c trc trc, Hc tr v. Trn Vn
Hc ph trch vic dch sch, nht l sch k thut Thi ty cho Nguyn nh. ng thi Hoc
kim c ch to ho xa, a li v cc hng binh kh. n nm 1790, xy thnh Bt qui,
Trn Vn Hc ph trch vic phc ha ng x v phn khu ph phng. Sau cng
vi Vannier, Hc iu khin vic ng tu ng theo kiu mi [Lit truyn ghi: cng Vannier
trng coi chic thuyn ln bc ng, theo quan qun nh gic]. Nm 1792, Hc v xong
ha thnh M Tho. Hc rt c ti v a v ha k thut. em so snh bn Si
Gn 1799 ca Dayot vi bn Gia nh 1815 ca Trn Vn Hc th, v k thut bn nh
trc a hay t l, bn sau chnh xc hn bn trc nhiu. Hnh nh Trn Vn Hc v
hu ht cc thnh tr v cng s phng th cui th k 18 v u th k 19. Ta c th coi
Trn Vn Hc l ngi Vit Nam u tin bit v bn i l v ho k thut theo
phng php Ty phng (Nguyn nh u, theo Nghim Thm, Nguyn Vn Hc hay
Trn Vn Hc? trong Vn ha nguyt san, Si Gn, 1961, s 61, t. 532 v Thi Vn Kim, Qui
tait Trn Vn Hc trong BSEI, s 4, 1962, t. 441, bd, t. 190). Nh chng ti ni trong
bi trc, nhng tn: Bn thnh Bt qui ca Le Brun 1795 v Bn Si Gn 1799 ca
Dayot trong bi ca Nguyn nh u u phi xem li, v Le Brun b i nm 1791 v Dayot
trn i nm 1795.
V Vit Bo
ng ngi gc Thanh Ho, t tin theo cha Nguyn Hong vo Thun Ho. Nm 1775, ng
theo nh Vng Nguyn Phc Thun vo Nam v c b vo i qun ca Thanh
Nhn. C l chnh vo thi gian ny ng hc cch ng tu chin vi Thanh Nhn. V
vic Thanh Nhn ng tu, Trnh Hoi c vit:
Cy sao c 4 th, th ho hng c c trm thc ta, s g bn cht, dng lm ghe thuyn,
nh ca th tt nht, c lnh cm dn gian khng c dng () Thng 7 nm Canh T
(1780) vua sai qun n ngun Quang Ho n g lm thuyn chin. ngun Quang Ho
c cy sao lu i, ban m thng thy c la sng nh hai cy n, ngi dn min ni u
knh s m trnh () qun khng dm n. Thanh Nhn ra lnh n, ngi no trn th b
x theo qun php (). Thanh Nhn mi sng ch ng thuyn chin, lm bnh li di
i ng bin yn n, nhng vn bnh li trn khi trc dng khi i ng
sng, gi l thuyn hai bnh li, phi trn gc sn chin u, hai bn treo phn tre che cho
thu binh di chuyn lo cho chng, trn th b tr b binh xung kch, nh vy m k xo
ca thu s cng tinh nhu, n nay [khong 1820] cng vn theo. (Gia nh Thnh thng
ch, Vt sn ch, bn dch ca L Vit Dng, in t).
Lc s thnh Gia nh
Trn Gia nh xa c nhiu ao m, rng r, bui u thi Thi Tng (Nguyn Phc Tn
(1648-1687), sai tng vo m mang b ci, chn ni t bng rng ri, tc ch ch iu
Khin ngy nay, xy ct n dinh lm ch cho Thng sut tham mu tr ng, li t dinh
Phin Trn ti ln Tn Thun ngy nay, lm nha th cho cc quan Gim qun, Cai B v K
lc , c tri qun bo v, c ro giu ngn cn hn ch vo ra, ngoi th cho dn chng
trng chim, chia lp ra lng xm, ch ph. Ni y nh hn tp, ng s ch cong ch
thng, tm tu tin cho dn m cha kp phn chia sa sang cho ngn np. Chc Khn sy
thay i lm ln cng y nh vy. n ma xun nm t Mi (1775), i vua Du Tng
(Nguyn Phc Thun) th 11, xa gi phi chy n tr thn Tn Khai. Ma thu nm Mu
Thn (1788), nm th 11, bui u i Th T (Nguyn Phc nh) Trung hng, vic binh cn
b bn, ngi phi tm tr ni n c ca Ty Sn phi ng sng Bnh Dng cho
ngh qun dng dn. Ngy 4 thng 2 nm Canh Tut th 13(1790), ti ch g cao thn Tn
Khai thuc t Bnh Dng, ngi mi cho p thnh bt qui nh hnh hoa sen (Gia nh
Thnh thng ch, Thnh tr ch, bn dch ca L Vit Dng, in t).
Tm li, theo Trnh Hoi c, thi cha Nguyn Phc Tn (1648-1687), xy dinh iu
Khin ( gc Nguyn Tri-Phm Ng Lo by gi) v dinh Phin Trn ln Tn Thun (?).
Khi Nguyn Phc Thun chy vo Gia nh nm 1775, tr thn Tn Khai. Khi Nguyn
nh chim li c Gia nh nm 1788, tr n c Ty Sn, phi ng sng Bnh Dng.
V nm 1790, Nguyn nh cho p thnh Bt qui g cao thn Tn Khai.
Ghi ch v ph Gia nh: Ngy xa l t Thu Chn Lp, sau thuc t Cao Min, Hiu
Ninh Hong (Nguyn Phc Tr) triu ta m mang t ny, lp ra ph Gia nh t Bnh Ho
vo phi trong, t ra nm dinh ri c quan vn v kinh n mi ni mt vin iu khin
tng s, lp n dinh Phin Trn thnh Gia nh. Cuc binh bin nm Gip Ng (1774),
Hiu nh Hong (Nguyn Phc Thun) chy vo y, vi nm sau Hu Vng (Nguyn
Phc Dng tc Tn Chnh Vng) nhn mnh y v cng dng ch ny lm ni hnh
ti [cung vua khi i khi kinh ] chng li nh Ty Sn. Trong chng mi nm y l
vng tranh chp. Nm inh Mi (1787), qun ta t Xim La ko v nh ui qun Ty Sn,
bt c tng Ty Sn l Thi bo Tham v thu phc c ton ci; nhn dng n c
ny lm ni tr tt. Ma h nm Canh Tut (1790) mi cho m rng thnh ny ra ci
thnh ngy nay. Thnh ny c lm nh hnh hoa sen, chu vi (in khng r) tm, c 8 ca,
u xy bng t ong. (L Vn nh, Hong Vit nht thng a d ch, Quyn 2, t. 88-89).
Thc lc vit: [Nm 1698, cha Nguyn Phc Chu (1691-1725)] bt u t ph Gia nh,
sai thng sut Nguyn Hu Knh kinh lc t Chn Lp, chia t ng Ph, ly x ng Nai
lm huyn Phc Long, dng dinh Trn Bin (Bin Ho), ly x Si Gn lm huyn Tn Bnh,
dng dinh Phin Trn (Gia nh), mi dinh u t cc chc lu th, cai b, k lc v cc c
i thuyn thy b tinh binh v thuc binh (Thc lc, I, t. 111).
Thc lc vit s si hn. Gia Trnh Hoi c v L Vn nh, dng nh L Vn nh c l
hn, bi v dinh Phin Trn (hay dinh Tng Trn) chc chn l ni tt nht trong mt thnh
ph, nhng v th lnh ; nu chp nhn lp lun ny th dinh Phin Trn phi l n
Tn Khai c. Hin gi ta c tm coi nh th. Theo Nguyn nh u th n t Tn Khai
gn sng Th Ngh, nhng theo chng ti, n Tn Khai c th trung tm thnh Bt qui,
khong ng t Hai B Trng v i L 30 Thng T.
Ngy 4/2/ Canh Tut [tc 19/3/1790] ti ch g cao thn Tn Khai thuc t Bnh
Dng, ngi mi cho p thnh bt qui nh hnh hoa sen, m ra tm ca. C l Trnh Hoi
c mun ni: thnh p ti g Tn Khai l thnh mi. Nhng nu ta c k Thc lc mt
ln na: Ngy K Su [9/3 Canh Tut, tc 22/4/1790] p thnh t Gia nh. Vua thy
thnh c thn Tn Khai cht hp, bn m rng thm, th thc l sng t, Thc lc
chp ging nh L Vn nh, nhng xc nh thm ni chn l Tn Khai.
- Vua Gia Long san bng thnh c Tn Khai xy thnh mi (nh Nguyn nh u vit).
- Vua Gia Long khng xy cung in mi, m ng gi li thnh Tn Khai gia lm cung
in, ri vch rng thm din tch, chu vi, o ho v p thnh Bt qui bng t ngoi.
Chng ti cho kh nng ny thch hp hn, v vy mi nhanh: ch 10 ngy xong. V thnh
trong, hay l cung in m Shihken Seishi m t, ch c th l dinh phin trn c, xy t
nm 1698, c sa sang li m thi, ch kh c th xy mi m xong trong 10 ngy c.
V khng bit r v kin trc, nn chng ti phi tm hiu i lc xem kin trc thnh lu
Ty v ng, khc nhau nh th no, th c c mt lun vn c nhn lch s ti i hc
Nice Sophia-Antipolis, Php, 1999; ta : Les citadelles dans le VitNam du XIXe sicle
(Nhng thnh i ca Vit Nam trong th k XIX) ca Nicolas Micalef (net4war.com), xin
trch dch mt on sau y:
Chng ta bn n nhng thnh tr Vit Nam th k XIX, nhng ti sao li chn ti ny,
nu ta ch coi l nhng s v vu gch va, trong ci nhn th thin?
ti ny tng i quan trng bi v thnh tr hay chin lu, l nng ct ca chnh sch
phng th t nc ca Gia Long, lp ra ngay t 1790 (Olivier de Puymanel, k s Php,
xy thnh Si Gn) [thc ng bun khi ngun tin tht thit ny tr thnh lch s
khp ni!] khi ng nh nhau vi Quang Trung.
Mt mt khc, cc chin lu Vit Nam, t ra trong th k XIX, i mi i vi th k XVI-
XVIII, bi v, v thi gian ny, Samuel Baron xc nh: Ngi Bc k khng c thnh ly
(chteaux-forts), khng c pho i (forteresses) v thnh quch (citadelles), chng bit g v
ngh thut kin trc n i, vng v trong vic xy dng nh chng ti va nu ra. (Samuel
Baron, Description du royaume du Tonquin, Revue Indochinoise, 2e srie, 1914, t. 201).
T th k XVI n XVIII, ngi Vit cng nh ngi Chu , khng bit li xy thnh ly ca
ngi u, nghi l xy thnh bng , nhng khng th ni l h khng bit xy thnh. H
hc bn Tu, t thi Tam Quc, c li xy: thnh l mt ci sn vung ln c bn bc
tng cao lm bng t trn rm (torchis) bao quanh, mi mt tng u c mt l
nh, mi gc c t lu canh hai tng, trn c nhiu l t sng bn ra ngoi
(meutrires). Ngi ta thm vo li xy s si ny, ba n nh dng st t, phi trc, lm
t chng c u tin. H thng phng th ny c dng n th k XVIII, trn ton th
Chu v sau h lm thm cc hng ro tre hoc cc tre cm xung t, ph giu i, lm h
thng tin n.
D sao chng na, ta khng th ni nh Baron rng ngi Vit thp km hn ngi u,
nhng ta c th xc nh rng chu c li pht trin khc chu u v mt binh b, tc l
v li nh nhau, ngay t khi ngi Tu khm ph ra ra bt en [thuc sng] nhng th k
u tin trc Thin Chu. Thot tin, ch dng t pho bng, ri sang th k X sau Thin
chu, h dng bn tn la. Tnh cht hin i ca chin tranh u chu s c ngi
Rp khai sng th k XIII vi h thng bn n u tin: Pho binh ra i.
S tm hiu kin trc thnh Gia nh, v th, nn quay v hng nhng kin trc xa ca
Vit Nam nh Thnh H Qu Ly, ly o Duy T, Vnh Thnh Vinh, ly Trn Ninh, v.v. hay
cc thnh ly Ty Sn xy nh thnh Quy Nhn ca Thi c Nguyn Nhc, Phng Hong
Trung ca Quang Trung, v.v. V Quy Nhn cng l mt kin trc cc k kin c khin V
Tnh, Ng Tng Chu cm c c gn hai nm vi Trn Quang Diu, V Vn Dng.
Hy vng mt ngy no , cc kin trc s Vit Nam s gii thch cho chng ta mt cch r
rng hn v ng thi cho bit, s i mi trong kin trc thnh quch ca Gia Long, so vi
nhng thi k trc nh th no?
Nguyn Cu m, ngi u tin quy hoch thnh ph Gia nh (Si Gn v Ch Ln)
ng vit: [Sau khi thng qun Xim nm 1772], Nguyn Cu m em i qun v Gia nh,
p lu t, phi nam t Ct Ngang, phi ty n cu Lo Hu, phi bc gip thng khu
Nghi Giang, di 15 dm, bao quanh n dinh, ct ngang ng b, ngn nga s bt trc
(Trnh Hoi c, Gia nh Thnh thng ch, tp trung, t. 90). Cu trch c nhn mnh ny
c mt nghi rt quan trng: n cho ta thy v tr chin lc ca thnh ph v a phn
chnh yu ca thnh ph xa (m nay cng vy).
Bn Ph Tn Bnh
Lu Bn Bch l vng thnh ln hn na, bao vng tt c vng Ho Hng, Tn nh, Si Gn,
Ch Ln, vi ton b n dinh ca h thng cai tr ng thi, theo Nguyn nh u:
Nu tm c v tr phn b cc n dinh quan trng nm gia cc sng rch thin
nhin v lu Bn Bch, ta c th phc ho li i cng tm bn Si Gn 1772, mt thnh
ph c tm c v mi mt t trn 200 nm nay (Nguyn nh u, bd, t. 163).
Ngy K Su [9/3 Canh Tut, tc 22/4/1790] p thnh t Gia nh. Vua thy thnh c
thn Tn Khai cht hp, bn m rng thm (). By gi mi huy ng qun dn khi p,
hn trong 10 ngy p xong. Thnh p theo kiu bt qui, m tm ca, gia l cung in
() Thnh xong, gi tn l kinh thnh. Thng cho qun dn hn 7000 quan tin (Tm ca
u xy bng ong) (Thc lc, I, t. 257)
Xin nhc li mt ln na: thnh ngoi Gia nh l mt thnh t, p kiu bt qui, 10 ngy
xong. Thnh t trn rm; s bn vng khng km g thnh ca Ty phng. V b dy
ca thnh khin John White, mt lnh M n y nm 1819, phi git mnh.
1- Lp trong cng xy bng Bin Ho cao 13 thc, chn tng dy 7 trng 5 thc.
Tm li, vua thy thnh Tn Khai cht hp th m rng ra, vy ta c th gn nh chc chn
rng vua vn gi thnh Tn Khai gia, cho sa sang lm cung in, v xy thm cc lp
vng thnh bao quanh, thnh ba lp nh Nguyn nh u tm tt trn (xin lu : Lp
thnh ong bn trong l L Vn Duyt xy nm 1829, cn theo Thc lc, lc u ch c
tm ca bng ong) ph hp vi li Trnh Hoi c trong Gia nh Thnh thng ch v s
m t cung in ca thy th Nht Shihken Seishi khi n y nm 1794-1795.
Ngy 4/2/ Canh Tut [tc 19/3/1790] ti ch g cao thn Tn Khai thuc t Bnh
Dng, ngi mi cho p thnh bt qui nh hnh hoa sen, m ra tm ca, c 8 con
ng ngang dc; t ng n ty l 131 trng 2 thc ta [524,80m] t nam n bc cng
nh th, b cao 13 thc ta [5,20m] chn dy 7 trng 5 thc ta [30m] p lm ba cp, ta
ngi Cn, trng hng Tn.
Trong thnh, phi trc bn t dng Thi miu, gia lm s hnh ti, bn t l kho cha, bn
hu l Cc Ch to, xung quanh l cc dy nh cho qun tc v . Trc sn dng cy ct c
ba tng, cao 12 trng nm thc ta [50m] trn c lm chi canh vng u bt gic to,
bn treo ci thang dy thng xuyn ln xung, trn y c qun ngi canh gi, c iu g
cn cnh bo th ban ngy treo c hiu, ban m treo n hiu canh gc, cc qun c trng
theo hiu tun theo s iu ng. Ho rng 10 trng nm thc [42m], su 14 thc
ta [5,6m] c cu treo th ngang qua, bn ngoi p ly t, chu vi 794 trng [3,176km] va
him tr, va kin c trng l. Ngoi thnh ng s ph ch ngang dc c xp rt th t,
bn tri l ng ci quan t ca Chn Hanh qua cu Ho M n sng Bnh ng ti trn
Bin Ho; ng ci quan bn phi gp ch no cong th ging dy un thng li, u t
ca Tn Thun qua cha Kim Chng, t ph Si Gn n cu Bnh An qua g cha Tuyn
n sng Thun An.
Bn Thnh Bt Qui
John White l mt ngi lnh thy M, n Nam H trong khong 1819-1820, tc gi cun
sch Chuyn i Nam H (bn ting Php: Voyage en Cochinchine), in ln u nm 1823,
Boston. Cun sch ca John White c dch v in ton b trong tp san Thnh Hiu C
(BAVH, 1937, II), c th coi l mt loi K s Bissachre c ph bin trong tp san ny.
John White ch bai Vit Nam tt bc, i : nc ny chng c g ng ch , khng sn
xut ra g c, dn chng mi r, bt lng, nh cm quyn ti t, y vit: Nh vua [vua Gia
Long] l bo chu, hiu chin, bo bo gi quyn, h tin v gian tham, nm mt quyn lc v
hn. Hu qu t nhin: qu tc bn mnh, phn trc, chuyn quyn, hung bo v dn chng
ngu mui, dm dng, khng c mt cht ngay tht v yu thch lm vic g c (BAVH, 1937,
II, t. 258)
P. Midan, dch gi, trong bi ta, cho rng: sau khi cun sch ny in ra, khng c mt tu M
no gh bn Si Gn t 1820 n 1860; t nhng iu man r ca John White trong cun
sch ny, Midan khai thc chng minh cng lao khai ho ca B a Lc, nh sau:
Chuyn i ca John White xy ra trong khong 1819-1820, mt thi gian sau ci cht ca
c Gim Mc Adran [B a Lc mt nm 1799]. John White nhn mnh n tnh trng d
man m nc ny ri vo sau ci cht ca v sng to ho bnh ni ting Nam H. Tt c
nhng c ch m ngi lp ra bin mt. S thnh vng m ngi pht sinh ch cn l k
nim. Nhn chng ny li cng c gi tr bi n n t mt ngi ngoi quc. Tc gi tuyn
b rng ci cht ca c Gim Mc l mt thm ha cho x ny v s kin ny cha bao gi
c thm nh bng nhng li l xc ng n th.
Ngoi ra, John White cn lm sng li mt thnh ph mt: Si Gn (chng 14). Thnh i
c knh do i t Php Olivier xy khng cn na; n b nh vua ph hu sau cuc ni lon
ca Khi nm 1835. John White m t chi tit m ta khng th tm thy bt c u ()
S phc sinh thnh i bt h ny c mt li ch ch yu v phng din lch s (P. Midan,
Avant- Propos, BAVH, 1937, II, t. 94-95).
mi bn, cch khong 100 pieds [30,48m] mt tin, c mt ci i canh hnh vung cao
khong 30 pieds [9,14m], c mt ci chung ln. ng sau, cch cung vua 150 pieds
[45,72m] c mt dinh th na cng gn ln nh cung vua l ni ca cc b [phi] v cc
[nhn vin] trc thuc khc. (Bd, BAVH, 1937, II, t. 232).
Thng 10/1793 (thng 9 L.), Thc lc ghi: Ng gi v Din Khnh. Thy thnh t Hoa
Bng a th tt, nh hay gi u tin, bn sai cc qun v pht 3000 dn Bnh Thun, 1000
dn Thun Thnh khi p trn mt thng th thnh xong, gi l Din Khnh (tc tnh l
Khnh Ho ngy nay. Thnh cao 1 trng, chu vi hn 510 trng, m su ca, ng v nam
u mt ca, ty v bc u hai ca, trn ca c lu, bn gc c cn t). (Thc lc I, t. 299).
Mi vic kh r rng. Thnh Din Khnh p ma h nm 1793, mt thng p xong. Vn
tt l nh vy.
i Nam nht thng ch vit: Thnh Din Khnh trc l th s Nha Trang, nm Qu Su
(1793) qun nh vua tin nh Qui Nhn, lc tr v, xa gi dng Din Khnh, xem xt th
t, sau nhn bo [n] c Hoa Bng p thnh bng t, thnh m 6 ca, u c nh lu, 4
gc thnh c ni t, ngoi thnh o ho, ngoi ho c tri; cc ca u c cu treo qua
ho, trc sau c ni sng bao bc, tht l ni thin him, nay b bt hai ca. Pho i v ni
t vn cn. (NNTC, III, t. 93)
Theo hai s m t ny th, thnh Din Khnh c cng mt li kin trc vi thnh Gia nh,
v khng c g l mt thnh ph theo li Ty phng c.
Thnh Din Khnh phi p mt thng mi xong, chng t c vic xy thnh Din Khnh,
hoc l kh khn hn, hoc v phi xy thm nhng to nh trong thnh cho vua , v
trc cha c g. Thnh Din Khnh cng c sa cha nhiu t, mi khi Gia Long
n :
Thng 8/1794 (thng 7 L): Sa p thnh Din Khnh, xong vic cho cc quan n yn
(Thc lc, t. 310)
Thng 9-10/1795 (thng 8 L.) Sa li thnh Din Khnh, lm thm kho tng. Tn Tht
Hi li trn gi. (Thc lc, I, t. 326)
Thnh ny mt trc x Ph M, tng Trung, huyn Phc in, thnh cao hai tm
[tm=2,125m; 2tm=4m25], chu vi l 1.019 tm, [2km165], chia lm 6 ca: phi nam mt
ca, phi ty 2 ca, phi ng mt ca v phi bc 2 ca, trn ca c lu. Thnh hnh t
gic, bn trong c ni t. Ngoi thnh c ho, ngoi ho c ca tri, phi trc c cu treo
bc ngang trn ho.
Tm tt nhng thng tin ca Hong Vit nht thng a d ch, Thc lc, Lit truyn v i
Nam nht thng ch, ta c th hiu, thnh Din Khnh c xy v sa lm ba t:
- n thng 9-10/1795 (thng 8 L.) Sa li thnh Din Khnh, lm thm kho tng. Tn
Tht Hi li trn gi. Ln ny vua khng nhng sa m cn xy thm kho tng, tc l
cp cho Din Khnh mt a v hnh chnh, i u, quan trng th nh sau Gia nh.
Nhng cu cui cng mi thc l quan trng, L Vn nh vit v Din Khnh: c kho
lng v nh ca qun dn nhng hy cn tha tht. Cu ny xc nh: Din Khnh ch
l thnh tr qun s, ngi dn khng nhiu cho nn nh ca hy cn tha tht, Din
Khnh khng phi l mt thnh ph xy theo kiu Ty phng, nh cc s gia thuc a c
bm vo cu ca linh mc Lavou nhn thnh Din Khnh l Php xy.
Kt lun
D tng Tn Tht Hi iu khin mi vic xy thnh, nhng chc chn Gia Long ch tr tt
c, v th m nhng ngi mun c chnh xc trong sch nh Trnh Hoi c v cc s
gia triu Nguyn trong Thc lc, khng r tn ai xy thnh, h khng mun ghi mt
iu khng xc thc, v vy m ngi Php mi c c nhn v cc thnh Gia nh v
Din Khnh do Puymanel xy khin chng ta phi khn n trong vic xc nh li s thc.
V thnh Hu th Thc lc vit r hn: Vua thn nh cch thc xy thnh (Thc lc, I, t.
552).
2- Gia Long trc tip cai qun mi vic, p lu cng lm vi tng s, nhng nhn chng
u ng quy v vic ny:
- S K i Nam Vit: vua chng ngh yn bao gi: khi th c sut cc th, khi th i bin
cc kho, hoc coi tp binh hay l p ly. (S k i Nam Vit, t. 57)
Le Labousse, th ngy 14/4/1800: Trong cung ca ng c nhiu sch v kin trc, thnh
i. ng thng gi tng trang xem nhng th v c gng bt chc, khi cn c
nhng gii thch bng ch Php v ng khng c c. (Arch. Miss. trang. vol.746, p. 869.
Recueil de lEvch de Saigon, t. 131-135, Taboulet I, t. 268)
Gia Long khi p thnh Gia nh thu thp c g trong kin trc Ty phng qua
nhng sch ng xem c? Lc ng khng ch quen ngi Php m ng cn rt thn vi
ngi B o Nha na, vy nu ng c hc thm kin trc thnh ly Ty phng p
dng vo vic p thnh Gia nh v Din Khnh th ta nn hiu theo nghi rng, tc l u
chu, ch khng ring g kin trc Php.
Thy Khu
(Cn tip)
Kho n in bn tri ng Cn Khm trong thnh, nguyn thuc kho cha da. Nm
th 5 nin hiu Gia Long, xy hai dy ngi, mi dy mi gian thu cha la thc n in
cha y cc gian, s cn li em cha kho ca nm trn, c i qun An Ho canh gi.
Tri sng nm v phi trc bn tri Cc Ch to trong thnh, c 15 gian lp ngi, trn lm
gc vn dng t ph tng ca sng, trong tri t cc loi sng ln bng ng, bng st,
v sng ho xa tr, tt c u c c xe v mu en, mi nm trang sc tt p thn sng,
phi lau du mt ln cho khi r.
Kho thuc sng l dy nh 12 gian lp ngi xy gch mt sau ni thnh, thuc sng ng
trong thng g trn sn gc, cm tuyt la uc, ngi khng phn s khng c ra
vo ni y.
Xng thuyn chin v phi ng thnh mt dm dc theo b sng Tn Bnh quanh
qua sng Bnh Tr, gc v che thuyn hi o (l ngh bn nhn ca thu chin nc
Nam), chin hm (cch thc nh tu bun nhng nh, tc gi l thuyn), ghe sn en, ghe
sn (thuyn u gi l ghe. Ghe chin c, thn ln v di, dy v bn, t nhiu mi cho,
ngoi sn du en gi l ghe en, sn gi l ghe ) v ghe l (tc l ghe thuyn c
chm tr v vi t u n ui) u l dng c thu chin (thuyn tht ln l tu, trong
Nam gi thuyn ln l ghe, thuyn nh l xung).
Xng di n 3 dm [1,620km].
Xng voi phi ngoi ly t ca Khm Him, l ch thng tr, c khi chn trong
thnh, c khi pht tn theo ngun c nc Bin Ho, tu lc khng nht nh
Ni ch thuc sng ngoi ca Khn Trinh [Khn Hu trn bn ?] cch chng hai dm,
rng mt dm, bn phi trng cy c gai, trong dng dng c chy ci; khi ch to th ht
sc cn thn n la, ngn khng cho ngi ngoi c ra vo ln xn.
S qun phi phi trc ca Ly Minh, cch thnh chng mt dm, trc sau c 2 to nh
ngi mi to 5 gian, c i lnh l gm 20 ngi; phi trc bn phi lm ph thm nh Hi
quan trng thu thu kho thuyn bun cc nc ti.
Hc ng, nm Gia Long th t (1805) vua sai t mt vin chnh c hc v hai vin nht
nh ph c hc. Khi u dng hc ng phi phi lu t ngoi thnh, nm th 12
(1813) cho lm ln trn nn c n dinh ch iu Khin.
Kho ca bn trn ti nn c kho Gian tho (Cu Kho), cch phi nam thnh 4 dm ri
Trng Din v cch phi ty nam thnh 10 dm [5,4km], ni y t bng phng rng
ri 50 dm [25km] thng thng ging chn ngy tt lm l t m (t thn), t c k o
(l t c trc khi xut chinh) v thao din trn php u c hnh ti y.
Cc thnh tr khc
n Gic Ng (C tr) b bc sng Tn Bnh thuc i gii trn Bin Ho, cch thnh 7
dm [3,7km]. n ny c khi cng vo ngy 2/4/K Du (1789), bui u Trung hng,
chung quanh trng cy m u, i din b bn kia c n Tho Cu lm th nng da
nhau.
n Tho Cu b nam sng Tn Bnh, cch thnh 6 dm, thuc a gii trn Phin An,
nm thng khi cng v th thc cng ging nh n Gic Ng.
n M Tho phi nam trn chng mt dm, trc kia y l rng hoang, l hang ca
hm beo. Nm Nhm T (1792) thi Trung hng mi p n vung [do Trn Vn Hc v],
chu vi 998 tm [2,455km] c m 2 ci ca bn phi v tri, ca c cu treo bc ngang, ho
rng 8 tm [19,68m], su 1 tm [2,46m], bn ma u nc ngt, c nhiu c tm, di cu
c dng nh thng vi sng ln M Tho, ngoi ho c p ly t c cnh gc li lm
nh hnh hoa mai, mt trc chn lu ra 30 tm [73,80m] n sng Ln. Trong n c kho
go, kho thuc sng, tri qun v sng ln, tch tr y nghim tc. Mt sng rng ln,
nm Gip Dn (1794) trn n t sng ln, c bn th qua b sng bn kia, cch xa 10
dm [5,4km] m cy cnh trong rng u b trc gy, y l do ng n i mnh th
Trn Vnh Thanh Vo thng 2 nm Qu Du, nin hiu Gia Long 12 (1813), khm mng,
Trn th Lu Phc Tng, p thnh t. Lng hng Kin (hng ty bc), mt hng
Tn (hng ng nam), t phi nam qua phi bc cch 200 tm [492m], t ng qua ty
cng vy, ch gia ca bn mt thnh lm vo, phi ngoi c thnh cong bao vng ch ca
hnh nh u ci khu (mt dng c ong ngy xa, cng c nghi l ngc khu, cha r
tc gi mun v vi ci no), bn gc thnh c sng nhn nh hnh kim quy, hay nh hnh
hoa mai. Trong thnh c hai con ng dc, 3 con ng ngang, trc dng hnh cung,
gia l 3 cng th, sau c kho cha, tri qun v nh tha ty u hai bn phi v tri. Ho
rng 10 tm [24,6m], phi tri thnh l sng Long H, phi phi l Ng Cu (Rch C), mt
sau l dng sng ln Tin Giang, mt trc thnh c o ngi c su, di 425 tm
[1,045km], b ngang 40 tm [88,40m] thng vi sng Long H v Ng Cu lm ho ngoi
thnh. Gc thnh phi ng c ng ci quan dc theo sng, phi tri l s qun, phi phi
l ch Vnh Thnh, ngi chy ngang u ng ci quan, bc cu di, i ngang l s c, qua
cu sng ln Long H. ngoi b ngi gc phi nam l xng thu qun, bn ngoi c n
nhn gc ba mt bao theo, gc phi ty nam ngi c bc cu thng qua, mt sau gip sng,
c nh ca tim qun, tht l ni trng yu b th p .
n Chu c phi ng sng Vnh T thuc Hu Giang, cch trn v phi ty 326 tm
[799,96m]. Nin hiu Gia Long 14 (1815), Trn th Vnh Thanh l Lu Phc Tng phng
sc iu qun dn trong trn ht gm 3000 ngi, mi thng cp cho mi ngi 2 quan tin
v mt vung ri go. Ngy 2/1/1816 (4/12 L) khi cng p n hnh lc gic, t trc
n sau 324 tm [797,04m] t tri qua phi 164 tm [403,44m], hai bn phi tri u c
hai ca, mt sau mt ca, b cao 7 thc ta [2,5m], chn dy 6 tm [14,76m], ngn tm bt
5 thc ta [2m], c hai bc, lng ta hng Kin, mt hng Tn, phi phi gip sng ln, 3
phi trc sau v tri c ho rng 20 tm [49,20m], su 11 thc ta [4,4m], thng vi sng
ci. Trong n c phng lnh , kho cha, sng ln v qun kh y , ly qun trong 4
trn v n Oai Vin mi phin 500 ngi n ng gi, nm ngang i din c n Tn
Chu Tin Giang cch v pha ng 32 dm ri [17,55km], phi ty cch trn H Tin
hn 203 dm [109,620km], phi bc cch thnh Nam Vang 244 dm ri [131,03km] tht
l mt ni bin phng trng yu vy.
Trn H Tin Trn th H Tin, nm hng Kin (ty bc) trng ra hng Tn (ng nam)
ly ni Bnh Sn lm gi, T Chu lm tin n, bin c Minh Hi lm ho phi nam, ng H
lm ho phi trc, ba mt c lu t t Dng Ch n ca hu di 112 trng ri
[450m], t ca hu n ca t di 153 trng [612m], t ca t n xng Thuyn ra
ng H 308 trng ri [1,234km] cc lu ny u cao 4 thc ta [1,6m], dy 7 thc ta
[2,8m], ho rng 10 thc ta [4m]. gia lm cng th, vng cung li trc cng th, hai
bn t dy tri qun, trc sn c cu Bn , phi tri c s qun, phi phi c cng kh.
Dinh Hip trn chn ni Ng H, ngoi vng cung v phi tri c ch trn, phi tri cng
th c n Quan Thnh, sau th c cha Tam Bo. Bn tri cha c n th Mc cng. Ch
trn trng v ng l bn h, c tri c, phi bc cng kh l miu Hi ng, phi bc
miu c xng sa thuyn, chia thnh khu ngang dc, ly ng ln lm ranh; phi t miu
Quan Thnh l ph iu Kiu, u bn c bc cu vn thng ra bin tip vi hn i Kim,
phi ng ph iu Kiu l ph ch c, qua phi ng ch ny l ph ch T S, k na l
ph ln, tt c u do Mc Tng gy dng t trc. ng s giao nhau, ph x ni lin,
ngi Vit, ngi Tu, ngi Cao Min, ngi Ch V u hp nhau sinh sng, ghe thuyn
sng bin qua li ni y nh mc ca, tht l ni i hi di bin vy.
(Trch Gia nh Thnh thng ch, Thnh tr ch, bn dch ca L Vit Dng, in t)
Chng 14: Maybon v cun Histoire moderne du pays dAnnam
Tic thay, h cng li l nhng ngi, t nh v su sc, tm cch thay th cng trng
chin thng v dng nc ca Gia Long v ton b cc tng lnh, qun thn, bng cng
trng ca B a Lc v nhng s quan Php.
Maybon, qua hai cun sch La Relation Bissachre v Histoire moderne du pays dAnnam, in
nm 1920, di li vit bin kho, khoa hc, lm hai vic:
1- Loi tr nhng ti liu ng n ca nhng ngi i trc, cng thi vi Gia Long, nh
Barrow, ngi Anh v Montyon, ngi Php, vit v thi k ny, bng cch a ra nhng
sai lm nh ca h, ph phn gt gao, khin c gi tng rng l nhng cun sch
khng ng c, ch v h xc nhn: Gia Long t hc, t quyt, iu khin v lm ly tt
c mi vic; h li khng ng n cng trng ca cc s quan Php, v h m t s
khc bit trong k thut thuyn chin ca ng v Vit Nam (c Ty Sn ln Nguyn nh)
v ca Ty phng, h ch n phng php Nguyn nh canh tn thuyn chin v canh
tn t nc.
Sau khi loi tr nhng thng tin ng n v Gia Long ca Barrow v Montyon, Maybon
trn trng gii thiu nhng thng tin tht thit ca Bissachre v Ste-Croix. Vi chng t
ca hai ngi ny v s chp li nhiu chng ca Alexis Faure trong cun B a Lc,
Maybon c iu kin ph bnh Thc Lc v Lit Truyn l khng ng n cng
lao ca nhng s quan Php ny. ng tm cch chng minh cng lao ca h, c bit da
trn nn mng B a Lc, trong cun s Histoire moderne du pays dAnnam.
Maybon v Cadire cng tc c lc vi nhau to cho huyn thoi cng trng khai
quc cng thn ca nhng ngi Php n gip Gia Long, mt c s c chng t v bin
lun.
Trong bi din vn ta Une Histoire moderne du pays dAnnam, c ti o Runion ngy
20/4/1920 v in trn tp san Thnh Hiu C (BAVH, 1920, I), hc gi ch bt Cadire
m u bng nhng hng nh sau:
Mt trong nhng ng nghip ca chng ti, ng Charles B. Maybon, Gim c trng Php
ca th x, Thng Hi, va cho in, di ci ta trn y, mt tc phm quan trng hng
u; qua tc phm ny, ng phn u cam go ot chc tin s vn chng. Cc thnh
vin trong Hi Thnh Hiu C s tm thy mt tm lc ct yu tt c nhng d kin thuc
v lch s nc Nam trong thi k m tc gi hoch nh, nhng ch dn c phng php v
chi tit trn tt c mi t liu, c v phi bn x cng nh u chu, lm nn cho lch s ny,
v sau cng, mt s chi tit ln lao lin quan ti nhng bin c ly Hu lm t din, v, do
d, l mt kho di do phong ph cho nhng nghin cu c th. V tt c nhng l do , tc
phm kit xut ny xng ng c gii thiu. (Cadire, Une Histoire moderne du pays
dAnnam, BAVH, 1920, I, t. 177).
Histoire moderne du pays dAnnam, (1592-1820), tude sur les premiers rapports des
Europens et des Annamites et sur ltablissement de la dynastie annamite des Nguyn.
(Lch s hin i nc Nam (1592-1820), kho lun v nhng giao tip u tin gia ngi
u vi ngi An Nam v v s xy dng triu i An Nam nh Nguyn (Librairie Plon, Paris,
1920).
Tn sch ni r ni dung: tc phm chia lm hai phn nhng phn hai quan trng hn
phn u. V trong phn hai vit v s xy dng triu i nh Nguyn, giai on Gia Long
dng nghip l ch yu, ni bt chn dung hai ngi: Gia Long v B a Lc, Maybon
dnh cho B a Lc hai chng v ng nh nhn xt ca Cadire: chn dung B a Lc
c vit k hn, vi nim thn qu hn.
Vic Louis XVI b, khng thi hnh hip nh Versailles 1787 kh r, nhng sau , nhng
ngi bt thuc a tung ra mt ngun tin khc: l vic B a Lc t xoay s tm vn mua
tu chin, n dc, v kh v m lnh v gip Nguyn nh.
- Trc ht, theo hi trnh ca tu Mduse, do Alexis Faure ghi trong cun B a Lc, phn
Pices justificatives (Chng t), c ghi tn nhng ngi ln b Vng Tu (khi B a Lc v
hong t Cnh v n Vit Nam), nh sau:
Ngoi thng tin ca Faure trn y, cn c nhng ngun tin trc tip, qua th t ca gim
mc B a Lc v ca gio s Langenois.
C 3 l th ng ch :
Gim Mc v thng nh 10 tui v ti triu nh Bn Ngh [Gia nh] ngy 29/7, ti cng
t Sadec ln ngy 5/8 thm c ng v bn v tha sai mi, v cng vi ngi m ti s dn
M. Jacques Pilon, 46 tui, dn Normandie, Coutances, mt khi c giy qua oan Nam H.
(Launay, III, t. 210)
l nhng chng t chnh tay gim mc B a Lc vit ra v vic ng v tay khng, khng
tu, khng kh gii, khng lnh m.
Nhng s gia Maybon khng chp nhn iu v ng quyt chng minh ngc li
rng v gim mc khng nhng tm c cc ngun ti tr mua kh gii m cn vn
ng mt chin dch cc tu b ngoi quc n cung cp kh gii cho Nguyn nh na!
Maybon khng mun nhc ti nhng ti liu gc do chnh B a Lc vit ra, ng dng nn
mt s thc khc, qua sch ca Faure, m ng t khinh thng, ch v Faure a ra
nhng vn bn khng c li cho B a Lc (s ni n sau).
Khi B a Lc v hong t Cnh v ti Pondichry thng 5/1788, Conway khng chu xut
qun, v ng nhn c lnh ca Louis XVI cho ng ton quyn quyt nh: nu nh m
thng ngay th mi nh, cn khng th dp v ny. Chc Conway d thm tnh hnh, bit
r sc mnh ca Quang Trung ( dit xong h Trnh t 1787), kh c th thng c. V
phn B a Lc, n h 1788, ng vn cha bit vic cu vin s b nh ch, m vn tin rng
ch b chm tr, v Conway chng ng, v ng vn vit th than phin vi nh cm quyn
Php. V th, ng mi xin Conway cho ng v Nam H trc, :
1/ Bo cho cho Nguyn nh bit tin: hong t v ti ni an ton nhng vic gi vin
qun s b chm tr v khng thun gi ma, phi i nm sau.
Cui cng Conway bng lng gi hai tu Dryade v Pandour do de Kersaint v de Prvillle
iu khin, v Nam H.
Trong l th vit ngy 11/7/1788, cho Conway, B a Lc khn khon xin Conway cho ng
v Nam H cng vi hai tu ny: Nu ng bng lng ti i Nam H vi nhng phng
tin v mc ch m ti hn hnh ngh vi ng, ti s cho ng bit nhng phng
thc, m ch mnh ti mi c, lm cho chuyn i ny hu ch (Si vous consentez me
laisser partir pour la Cochinchine avec les moyens et pour la fin que jai eu lhonneur de
vous proposer, je vous ferai part alors des ressources que jai seul, pour rendre ce voyage
utile) (Launay, III, t. 188).
V mt thc t, B a Lc mun thuyt phc Nguyn nh sang Pondichry v hai l do: buc
Conway phi thi hnh tho c v chnh Nguyn nh s dn ng cho qun Php b;
nhng Conway ti k vic ny, v ng quyt nh: khng nh; cho nn ng dn
Kersaint v Prville, thuyn trng cc tu Dryade v Pandour, l i vi nhim v gin ip
thm d tin tc v v bn b bin nc Nam, nu c gp Nguyn nh, th tuyt i
khng c dn v Pondichry!
- Su thng sau khi ph ngc Bastille (14/7/1789) v lt Louis XVI; ngy 2/12/1790, 24
v thc dn ny mi gi n t co Louis XVI b cuc vin chinh, trong khi tt c chun
b xong, tc l c lnh tnh nguyn, c c lnh da en, hm i v sng n cn thit,
li c cc nh ho tm tng ht ti sn cho gim mc B a Lc ri, th m li ngu
mui b l mt chin dch li hi cho nc Php nh th! nh Louis XVI nh th ngi ta
gi l hi t, tc l nh tr li mt vic qua ri, khng vinh hin g; nhng im quan trng
y l cu ny: cc nh ho tm tng ht ti sn cho gim mc B a Lc ri. Cu ny
thc kh nghi, v nhng l sau y:
Lnh th c vit ngy 16/4/1789 Versailles, tc l ba thng sau khi Quang Trung i
ph qun Thanh, l mt quyt nh sng sut v hon ton c c s; v sm lm l hn mt
thng sau, B a Lc n mi nhn c, tc l vo khong cui thng 5, u thng
6/1789.
V khng thng tho tnh hnh hoc v qu ch quan, nn Ba a Lc, trong thi gian tranh
chp vi Conway, t thng 5/1788 n thng 6/1789, vn tin l cui cng mnh s thng.
iu ny chng t B khng c kinh nghim v chnh tr v qun s. Chnh bo co lo ca
ng vi vua Php v tnh hnh thm hi ca qun Ty Sn, v s chim Nng v Qui
Nhn d nh tr bn tay, lm hi ng. Thng ging 1789, Quang Trung ph tan
200.000 qun Thanh, trong hon cnh ny, nu qun Php b vi 3, 4 chic tu v cha
y 1500 lnh, th c nguy c b nut chng. Mt thm ca Conway (hay ca B Quc phng
Php) khng th khng bit r iu .
Mt ngun [ti tr] chc chn na, m gim mc Adran c th trng cy c l kho
tng ca chnh Nguyn nh v [s kin] nh vua c th vay mn c. Rt c th nh vua
mua c kh gii v thu tu, hoc bng cch i hng ho hay tr bng tin, hoc ha hn
s tr sau. V vy, ta thy trong Thc Lc lnh mua mi nm mt trm nghn livre ng
nhng nh sn xut Vit, thc phm ny dng i ly v kh do ngi Php cung cp
(Maybon, t. 268-269).
Maybon mun nhc n cu ny trong Thc Lc: lnh mua ng ct vo thng 11-
12/1789, Thc Lc ghi: Sai dinh Trn Bin t mua ng ct, mi nm 10 vn cn lm
hn, c s ng 100 cn th pht trc tin cng cho 10 quan. n ngy np ng cho nh
nc th theo gi ch m cp thm, sn m i cho ngi Ty Dng ly binh kh.
(Thc Lc, I. t. 253).
Thc khng khi sng s khi c nhng hng ny: s gia Maybon, v tng ti liu chng
minh B a Lc b tin ra gip Nguyn nh, phi mn tm kho tng ca Nguyn nh
lm ngun ti tr cho B a Lc gip Nguyn nh!
Chuyn kho tng ny, ng chp ca Ste-Croix, chnh ng cho in li trong La Relation
Bissachre: Ngi ta qu quyt rng nh vua c nhiu kho tng ln lao, chn giu nhiu
vng thoi (Ste- Croix, La Relation Bissachre, t. 94).
V vic vua sai mua ng tch tr i sng n th Thc Lc, vic thng 11 nm K Du
(11-12/1789) chp nh sau: Sai dinh Trn Bin mua ng ct, mi nm 10 vn cn,
sn, i cho ngi Ty Dng ly binh kh. (Thc Lc, I, t. 253).
Sau cng, khi Maybon vit cu ny: Tu Dryade, i t Pondichry ngy 15/8 cng vi tu
Pandour, dng Poulo-Condor cho Paul Ngh xung vi vi ngi An Nam, cng li 1000
khu sng trng mua cho Nguyn nh (theo ng Faure, t. 199). V Faure chp bo co ca
de Guignes. Th xin nhc s gia rng: Hai tu ny chnh l tu Conway gi i do thm tnh
hnh Vit Nam, ni trn, nu c ch 1000 khu sng trng mua cho Nguyn nh, th
phi l sng ca H Vn Ngh mua cho Nguyn nh; ng Ngh l ngi cu Nguyn nh
thot khi tay Nguyn Hu nm 1777; v nh vua thng sai ng i nhng nhim v b mt,
ln ny, ng mua sng ca Php em v; ch gim mc B a Lc, khng th qua mt
Conway, gi sng lu tri php v cho vua Nam H, trn tu ca de Conway.
Sau khi chng minh B a Lc em tu v kh gii v gip Nguyn nh, Maybon dng
ngun tin ca de Guignes vit tip:
Trong s thiu vng d hiu nhng thng tin chnh xc v y chi tit, ta nh phi
c lc lit k, trong khong nhng nm 1789, 1790, 1791, mt s ln nhng du hiu cho
thy c mt chuyn ng ng k nhiu tu gia Ile de France v bin ng, m mc
ch hin nhin l tip t cho Nguyn nh (Maybon, t. 273).
Thc l lng khi thy mt lp lun nh vy. Sau khi dng nhng ngun ti tr tng
tng v kho tng ca Nguyn nh mua v kh tip t cho Nguyn nh, by gi
Maybon li dng bn k khai tn nhng tu Php hot ng trong vng n Dng v
bin ng trong thi gian 1785-1790, ca Faure chng minh rng c nhiu chuyn
ng ca tu Php t Ile de France ti bin ng, vi mc ch tip t cho Nguyn nh!
Maybon vit: ng [B a Lc] ch thn tham d vo nhng trn nh. Ngi ta thy
ng, nm 1794, thp tng hong t Cnh ra Nha Trang v nh nhau vi qun ngu, nm
1797, ln hm i ca Nguyn nh (Maybon, t. 280).
chng minh cho iu ny, trong note s 1, trang 280, Maybon a ra ti liu sau y:
By ngn qun bn trong chng vi 40.000 qun bn ngoi. Trn thnh, B a Lc cho t
thm nhiu i bc gi lm nghi binh. Qun Diu ngoi bn i bc vo khng hiu qu mi
p ly t vy quanh (Lch s ni chin Vit Nam, t. 279).
Li cng kinh ngc hn khi thy s gia Maybon chp li ny v dng lm chng, cho s
c gim mc ch huy trn nh.
Nhng n T Ch i Trng th ngoi sc tng tng: Gia Long giao thnh Din Khnh
cho mt ng thy tu v mt a nh 13 tui chng vi Trn Quang Diu. V qun Trn
Quang Diu bn vo i bc gi m khng hiu qu nh phi xy thnh t vy quanh!
Khi vit nhng dng h trn, Maybon, Cadire v nhng ngi khc, khng bit hoc c
l i l th ca gio s Lavou gi cho qun th Letondal Macao, bc b tt c nhng
lun iu cho rng gim mc B a Lc nh trn:
Vic vua sai ng cung i trn thnh Din Khnh nm trong thng l ca nh Nguyn c t
thi cc cha ngy trc: chun b cho ngi ni ngi c kinh nghim chin u v cai tr,
v vy, cc cha thng cho th t lm trn th Qung Nam, trc khi ln k v. Nh trng
hp cha Hin Nguyn Phc Tn (1648-1687) khi cn l Dng L Hu, chin thng
qun Ho Lan, nm 1644, vnh Nng. Gia Long tip tc truyn thng ny, bt ng
cung Cnh i trn Din Khnh tui 13, v khi i nh Quy Nhn nm 1800, dn Minh
Mng lc y mi 9 tui i theo.
V thnh Din Khnh: vua sai ng cung Cnh trn Din Khnh hai ln:
2- Thng 11-12/1798 vua sai ng cung, 18 tui, lm tng, thng lnh tng s dinh T
qun v v tin qun Thn Sch, n gi Din Khnh, ln th nh. C B a Lc, Tng Vit
Phc v Nguyn Cng Thi, hu thun. Tng Vit Phc tnh nng, lc gin, s nhc B a
Lc, b gi v Gia nh qu pht. T thng 11-12/1798 n thng 5/1799, mt trn Din
Khnh yn tnh, p lc dn v Quy Nhn. Cui cng, V Tnh h c Quy Nhn. Tng Vit
Phc t trn. B a Lc mt Quy Nhn ngy 9/10/1799 sau ba thng b bnh dch t.
Mt trn Din Khnh, phn quyt lit, xy ra khi ng cung trn th Din Khnh ln u (t
thng 12/1793 n thng 8/1794) cng B a Lc, Trnh Hoi c, Ng Tng Chu v cc
tng: Phm Vn Nhn (Ph tng t qun), Tng Phc m (Gim qun trung dinh),
Mc Vn T, Nguyn c Thnh. Thng 2/1794, Chng dinh Nguyn Hunh c, xin li
Din Khnh gip ng cung. Nguyn Vng cn sai Nguyn Vn Khim, ph V u v tc
trc qun Thn Sch n Din Khnh ph ng cung (Thc Lc, I, t. 302, 305). Nh vy,
Cnh, 13 tui, trn Din Khnh, v tr a u, vi mt b tng t lnh qun i gm ba i
tng: Phm Vn Nhn, Tng Phc m, Nguyn Hunh c v hai i thn l thy dy
hc Trnh Hoi c, Ng Tng Chu, cng vi s ph B a Lc. n khi vua quyt nh
thn chinh cu Din Khnh, mi gi Nguyn Hunh c v trn Gia nh.
Ngoi tr Cadire, cc tc gi thc dn khi vit v giai on ny, thng khng thm bit
n ton b lc lng i binh ca Nguyn Vng, coi nh khng c, tn B a Lc ln lm
i nguyn soi, ch huy, gi thnh Din Khnh, vi nhng chng c khi hi, i ngc li
vi l th ca linh mc Lavou ngy 27/4/1795, xc nh v gim mc khng h tham d
vo cuc chin.
Sau khi hon thnh xong ton b lp lun v cng lao ca B a Lc v cc s quan
Php. Maybon tng kt cng trng ny bng nhng hng sau y:
Vai tr ca nhm ngi can m m trn u ngn tay ny, trong s thiu vng thng tin
mong i, khng th xc nh c mt cch chi tit. Nhng khng th chi ci c rng h
gp phn ln lao vo chin thng ca Nguyn nh. y l cha k n phn ca h trong
nhng trn nh quan trng nh trn tiu dit hm i ca Ty Sn nm 1792 v nhng
trn dn n chin thng Hu nm 1801. Ngi ta khng khi khm phc cng trnh kin to
m h thc hin trong nhng iu kin khng my thun li: h xy dng mt nn
hi qun theo li Ty phng v thnh lp i ng thy binh; h hun luyn qun
i, h a k lut vo qun i, thnh lp nhng cp ch huy; h c i bc,
dy cho ngi An Nam cch dng tri ph, h to ra i ng pho binh lu ng m
s di chuyn khin qun Ty Sn khip vi; h xy dng nhng thnh i
(Maybon, sd, t. 279).
Nhng dng ca tng cng trng ca nhng s quan Php ny hon ton chp li Ste-
Croix v Faure m chng ti trnh by trong cc chng trc. Khng c g ca Maybon
c, cho nn chng ta khng cn bn tm phn tch v ph bnh. V li vic a vi ngi lnh
Php, binh nht, binh nh, gn nh v hc, vit ch Php cha tho, ln a v hng u,
thnh lp v ch huy ton b qun i v xy dng cc thnh tr ca Gia Long v nc Vit
Nam nh th; nhng chng t nh th khin cho gii nghin cu ng n khng khi e
ngi v trnh hc thut v lng tri tr thc ca gii nghin cu thuc i.
Cui cng chng ta th c nhng hng Maybon vit v cng lao ca B a Lc:
Khng cn nghi ng g na, nhng ngi gp phn hu hiu nht vo cuc chinh phc ngai
vng, Olivier, Dayot, Vannier, Chaigneau, ch hnh ng di s thc y v di s iu
khin ca ng [B a Lc]; ng lp hi ng [ch huy] quy t h, gii quyt nhng vn
qun s v tm gii php cho cc vn c giao ph. Ngoi ra, ng cn dch sang ting
Nam, ngi ta thng k nh th, nhng tc phm v thut chin u v ng lm cch no
un nn u c nh vua khin cho ng ta c kh nng hiu im ct yu trong nhng
phng php Ty phng. Sau cng, ng ch thn d vo nhng trn nh. Ngi ta thy
nm 1794 ng i km hong t Cnh ra Nha Trang v ng chin u chng qun ngu; nm
1797, ng trn hm i ca Nguyn nh; nm 1799 (Maybon, sd, t. 279-280).
Sau khi tip tc k cng trng ca B a Lc c trang na, ng lit k nhng nhc im
ca Nguyn nh: tnh u oi bm sinh, lun qun, do d, thch an nhn, tho mn vi
vic tr v Si Gn, s him nguy ca vic tn cng, v.v. may nh c gim mc cnh gic,
kin tr theo ui mc ch vch sn l a ng hong tr li ngai vng ca tin nhn.
(Maybon, sd, t. 281-282). V sau cng ng v chn dung tng qut ca B a Lc nh sau:
V s hiu nhm v ni hn, nn cha Paul [H Vn Ngh] gio s ngi Vit, khng kp a
cho hip s de Kersaint, thuyn trng tu Dryade, nhng gi m nh vua gi cho ti, gm
c:
Cha k Gia Long thng tho tnh hnh hn B a Lc, c th ng bit tin Php khng gi
vin binh trc B a Lc, nhng l chuyn khc, s tm hiu sau.
L th ny c de Guignes dch sang ting Php, ngy 7/4/1789. (Launay, III, t. 204),
(trang 205, Launay cn in l th dch ngy 31/1/1789, chng ti s ni n sau).
Nhng chng t nh th, vi li suy din nh th, lm cho ngi c hiu r phong cch
ca tc gi Histoire moderne du pays dAnnam, ot hc v tin s v tc phm ny c
Cadire nh gi l kit xut. Dng nh l thc cht ca ni dung gio ho dn Vit.
Chng 15: Hc gi Cadire v tp san Thnh Hiu C
Lopold Cadire
Linh mc Lopold Cadire, ch bt tp san Thnh Hiu C Bulletin des Amis du Vieux Hu
(BAVH), l mt trong nhng hc gi Php ni bt nht trong gii nghin cu lch s v vn
ho Vit u th k XX ti H Ni. Nhng cng trnh nghin cu ca ng nh: Le mur de
ng Hi (Lu ng Hi) in trong tp san Trng Vin ng Bc C Bulletin de lcole
Franaise dExtrme Orient (BEFEO), s 6, 1906, (t. 87-254), hoc Le quartier des Arnes
Jean de la Croix et les premiers Jsuites (Khu vc H Quyn Jean de la Croix v nhng linh
mc dng Tn u tin), BAVH, 1924, IV, (t. 307-332), gp phn xy dng nn tn tui
v uy tn ca ng v s knh trng ca ngi Vit i vi tp san Thnh Hiu C, qua
nhng bi nghin cu v Hu v nhng g lin quan n c , trong qu trnh vn ho v
lch s.
V ti nhng ngi Php n gip Gia Long, Cadire bt u bng tp ti liu Les
documents relatifs lpoque de Gia Long (Ti liu lin quan n thi Gia Long) in trn
BEFEO, s 12, 1912. y l tp ti liu gc, c gi tr, gm mt s th t ca cc tha sai v
lnh Php vit trong thi k ny, do ng su tp.
Cng nm 1917, H. Cosserat, i din thng mi, vit bi: Notes biographiques sur les
franais au service de Gia Long (Ghi ch tiu s nhng ngi Php gip Gia Long), BAVH,
1917, III, t. 165-206), cng l mt bi nghin cu nghim tc, tuy thiu st, v tiu s
nhng ngi lnh Php m ng su tm c. Cosserat gt b nhng im ba t hoc tn
sng thi qu ca Faure, ch gi li nhng iu c th tin c.
Andr Salles, thanh tra thuc a v hu, cho in trn BAVH, 1923, I, mt h s y v
Jean-Baptiste Chaigneau v gia nh do chnh ng su tm qua con chu Chaigenau. Andr
Salles l ngi theo di hot ng ca Phan Vn Trng ti Php v tm cch trit h
nhm Ngi An Nam Yu Nc m chng ti c dp ni n kh nhiu trong cun
Nhn Vn Giai Phm v vn Nguyn i Quc. Ngoi ra Salles cn su tm v Philippe
Vannier (BAVH, 1935, II) v Laurent Barisy (BAVH, 1939, III) do Cosserat cho in v trnh
by, sau khi ng mt.
Nm 1926, Cadire a ra mt tp ti liu gc, trong lot bi Les franais au service de Gia
Long, ta Leur correspondance (Th t), gm 31 l th ca nhng qun nhn Php, in
trong BAVH, 1926, IV, c cun. Chnh nhng l th ny gip chng ta xc nh trnh
hc vn ca nhng ngi lnh Php, c tn ln lm k s, kin trc s.
Ngoi ra cn phi k n nhng bi nghin cu gi tr ca cc tc gi khc, lin quan n
triu i Gia Long, nh bi ca Sogny, chnh mt thm (Chef de la Suret de lAnnam) ta
: Les associs de gauche et de droite au culte du Th Miu (Bi v t hu Th miu)
(BAVH, 1914, II), dch nhng bi v cc i tng v i thn, th trong Th Miu. Bi ca
V T Lim, trc l T L sau l Thng Th B Binh, ta Capitale de Thun Ho (Kinh
Thun Ho) (BAVH, 1916, III), vit v lch s xy dng kinh Hu m Gia Long l tc
gi. Bi ca Colonel Ardant du Pisq: Les fortifications de la citadelle de Hu (Kinh thnh Hu)
(BAVH, 1924, III) xc nh li mt ln na Thnh Hu do vua Gia Long thc hin. V BAVH,
1933, I, c cun, dnh cho ti La citadele de Hu (Thnh Hu) BAVH, do Cosserat ch
bin v vit bi gii thiu, li xc nh li mt ln na chnh vua Gia Long ch tr vic xy
thnh Hu.
Chng ti ghi li tn tt c nhng bi vit v vn Gia Long trn tp san Thnh Hiu C
trong phn Ph Lc 1, di y.
Hc gi Cadire
Trong s nhng ngi ny, Chaigneau, c con chu cn gi nhiu t liu nht v Andr
Salles, cu thanh tra thuc a, xung Lorient, ni Chaigneau v Vannier c ng khi tr
v Php, tm li c. Ngoi ra Michel c, con trai Chaigneau, cng vit cun Souvenirs de
Hu, (Paris 1867), 47 nm sau khi v Php, vi nh vinh thng cha, lm p qu kh,
nhng tr nh c nhiu sai lm. Nh nhng t liu ph tr nh vy v chnh bn thn v hc
gi cng sao lc c nhiu th t ca qun nhn Php v cc gio s lin quan n thi i
ny, cho nn cch ng gp ca ng, khi cnh tp hp t liu, l ng qu. Cadire tm
li v tr dinh c c ca Chaigneau Hu, vi mt chnh xc ng trn trng.
V trong phn gii thch v dch nhng tn gi c gim mc, hc gi Cadire cng l ngi
gii thch r nht: Ch Grand Maitre m ngi ta dng gi c gim mc, ting Vit l
Thy C, Maitre Grand. Ngy nay [u th k XX] ch ny dng gi nhng thy tu;
nhng c l Gia Long v triu nh dng gi c gim mc, khi ni chuyn vi ng, vua gi
ng l Maitre, chc ting Vit l: Thy (Bd, t. 142-143).
H u l lnh, binh nh, binh nht, o ng, nhng khi u qun cho Gia Long, th do h
khai man hay v mt l do no khc, h c nhn vn bng cai i (tht phm hay bt
phm) ngy 29/6/1790, tc l c cai qun khong 40-50 ngi lnh; l trng hp
ca Vannier, Dayot, Barisy, Isle-Sell, Lebrun, Despiaux, Guillon, Guilloux, c Louvet tm
thy vn bng.
Ring Olivier de Puymanel, u qun trc v c lp cng trong ngnh pho binh, nn
thng 7-8/1792 c thng t Cai i ln V U (tng tam phm) ban trc tuyn phong hu
v Thn sch (TL, I, t. 286). Thng 6/1795 Puymanel b i Macao ri li tr v, lm mt s
nhim v khc cho vua, v mt nm 1799, Malacca. Vannier, Chaigneau v de Forcant, n
thng 7/1801, mi c ln Cai c (t phm) v thng 6/1802, c thng Chng c
(tng nh phm). l ba ngi li trong qun i v c chc cao nht. De Forcant mt
nm 1811, cn Chaigneau v Vannier u ly v Vit, c nhiu con v li, c hng ph
qu, Gia Long cp cho 50 lnh thu hu cn, nhng ng cng thn trng, khng cho h cm
qun v cng khng cho thuyn hiu cai qun. l nhng ngi lm vic lu nht cho
Gia Long.
Khi Cadire, dch tc v ca cc qun nhn ny sang ting Php, th c vn : Th d: Vn
bng cai i ca h, c Louvet su tm v in trong cun La Cochinchine Religieuse, Pices
justificatives (Chng t) (t. 532- 565), cng vi mt s t liu khc, t nm 1885. Nhng
bn trong sch ca Louvet, dch sang ting Php, nhng vn nguyn chc v ting Vit,
v d vn bng ca Dayot ghi: Khm sai cai i qun chin tu nh chch tr lc hu; ca
Vannier ghi: Cai i chn thanh hu, v.v.
Nh trn ni, v khai man l s quan trong qun i Php, nn h c vua cho chc
tng ng Cai i l ngch cht trong ngnh quan v, tc l hng tht phm (v sau c
thm bt phm, cu phm). Nu tm mt t tng ng trong ting Php dch vn
bng ca h, th c l nn dng ch Chevalier. Nhng Cadire li dch l Marquis (ng trc
dch ch hu, trong Tr lc hu, Chn thanh hu), Marquis de Tr Lc hay Marquis au
Jugement rempli de Prudence.
Chng ti khng ngh l ng c khi dch nh vy, v ng dch nh vy cng khng phi l
sai. Tuy nhin s s dng tc Marquis ny sau , ca ng v nhiu ngi khc trong sut
lot bi Les franais au service de Gia Long, v c nhng bi khc, nhng vn bng, nhng
ch d, sai phi, trong c ghi cht chc tc, u c dch i dch li, in i, in li, vit i,
vit li, mt cch kiu hnh v thch th, qu mc bnh thng, tri di trn nhiu s tp
san Thnh Hiu C; i nh thay v vit V Tnh, chng ta c ngm nga di di: khm
sai chng Hu qun, Bnh Ty tham thng i tng qun, Dc vn cng thn, c tin
ph quc thng tng qun, thng tr quc, thi u, quc cng, tn thy l Trung Lit.
Tm li cng vic ca hc gi Cadire, l xy dng mt nn mng cao qu, sang trng cho
B a Lc v nhng ngi Php ny, qua tc v, dinh c, di co, hnh nh, trang phc, vn
bng, bi v, v.v. nht l Chaigneau, Vannier, hai ngi sng Hu lu nht trong sut
thi k Gia Long tr v, sang nhng nm u Minh Mng. Cng vic ca Cadire v Salles, c
tnh cch nghin cu hn l tuyn truyn nh Maybon, i vo chiu su hn v c tc ng
kn o su sc hn. l b mt th nht ca hc gi Cadire.
Joffre, xut thn trng Polytechnique, s quan cng binh, chuyn v chin ly, c gi
n Bc K nm 1885. Lp chin cng u tin nm 1887, khi cn l i y cng binh, di
quyn i t Brissard, trong cuc tn cng chin ly Ba nh ca inh Cng Trng (1842-
1887). Ba nh (Thanh Ho) l mt trong nhng cn c quan trng nht ca qun Cn
Vng, c lu tre kin c v ho cm chng bao bc. Thnh t, rng 400m, di 1200m, cao
3m, chn rng t 8 n 10m. Mt thnh t cc r tre cha t nho rm, cc khe h lm
l chu mai t sng chin u. Trong thnh c h thng ho vn chuyn lng thc v
kh gii. Hon ton lm theo mu n lu ca ta, khc hn n ly Ty phng.
Nm 1914, Joffre thng trn La Marne, cu Paris, tr thnh anh hng ca Php trong i
chin th nht. Joffre khi hnh cuc vin du th gii, t Php thng 11/1921, i Hoa K
trc, n Vit Nam ngy 1/1/1922, trc khi vo H Ni, c gh Ba nh l ni ng lp
chin cng.
Lch trnh lot bi nghin cu v nhng ngi Php bt u trn tp san BAVH nm 1917,
vi bi ca Cadire v chm dt nm 1939, vi di co ca Salles ko di 22 nm. Nm
1921, l nm Cadire a ra nhng nt ln ca hot ng ny v bi din vn ca ng c
trc Thng Ch Joffre c th coi l bi tng quan, xc nh nhng nt chnh v gii thiu
nhng ti, nhng mc ch ca mt cng trnh nghin cu di hi do nhiu ngi ng
gp.
Trong s k nim ny, nhng g ng qu nht i vi ngi Php chng ta, l nhng k nim
nhc nh ti nhng v s quan Php n y vo cui th k XVIII, u th k XIX, cu
nguy Gia Long v gip ng hong ny ly li c vng quc.
Khng th chi ci c rng h gp phn rng ln vo chin thng ca Gia Long. Cha
ni n s ng gp ca h vo nhng chin cng quan trng, nh vic tiu dit hm i Ty
Sn nm 1792, v nhng cuc hnh qun khc dn n chin thng Hu, nm 1801, m ta
khng th khng khm phc c t chc ca h trong nhng iu kin khng my thun li:
h xy dng mt ngnh hi qun theo li Ty phng, thnh lp cc thy th on; hun
luyn qun lnh, a k lut vo qun i, thnh lp cp ch huy; c i bc, dy cho ngi
Vit cch dng tri ph, lp i pho binh d chin m s lu ng khin qun Ty Sn khip
s; h xy dng cc thnh i (Maybon, Histoire moderne du pays dAnnam, t. 279).
nh hng ny c th hin trn nhiu phng din. C nhn, trc tip hoc gin tip.
y ti ch xin ghi li kha cnh c bit m v tng lnh cng binh nh ngi lu tm, ti
mun ni n s phng th cc n lu.
Nh ti ni, nh hng ca nhng ngi Php trn triu nh An Nam l c nhn v trc
tip.
Tha Thng Ch, chng ti mong mun c trnh ngi b su tp nhng tc phm lin
quan n ngh thut xy dng v bo v thnh tr n lu, do gim mc B a Lc dch
sang ch Nm. C l mt ngy no , ta s tm li c trong vn kh Hong cung hay ca
cc B. Ngy hm nay, chng ti ch c th trnh ngi mt kiu mu c gi trong Ni-Cc,
l th qun s (bao gm) tt c cc b phn chnh ca mt thnh n, vi tt c cc
khu sng i bc ( phng th v tin th) ca mt chin ly do J.E. Duhamel, k s ca
Vua, nm 1773, dng theo k thut xy dng ca Thng Ch Vauban. Bn ny ghi bng
ch Hn, thnh thong c vi ch nm, tn cc b phn c v. Thc him, Th vin quc
gia khng c. N l mt trong nhng cm nang dng o to nn Gia Long; l mt
trong nhng cm nang ny m mt gio s thi , ng Le Labousse vit: Gia Long c
trong cung nhiu sch Php vit v vic xy dng n ly, v.v. ng ta lt tng trang xem
cc bn v tm cch bt chc (Nouvelles lettres difiantes, Tome III, trang 187). Mt
trong nhng cm nang ny dng thit lp i ng k s An Nam m chng ti s
ni ti. Tt c cc thnh lu Bc k v nc Nam u xy dng theo nhng hnh v
v nhng bi b trn th ny.
Ci thnh cn dang d ny, hnh vung, khng phi l thnh i hnh bt gic do Olivier xy.
Hn na, trong khi L Vn Khi khi lon, c min Nam, nm 1833-34 Minh Mng bt buc
phi tn cng thnh Si Gn. ng ta ph n? D sao chng na th Hi in, quyn 209, xp
vic xy thnh Si Gn vo nm 1836. Hay ch l mt s trng tu. Tt c u b ph sau
khi Php chim.
Theo Hi in [quyn 209] cc thnh tr ri rc hin nay trn nc Nam, xy t khi Gia Long
ln ngi, tri di t 1804 n 1844, gm c:
Sn Ty, 1822.
nh Tng, 1824.
H Ni, 1835.
L. Cadire
Ch bt BAVH
Thc l kinh ngc khi c bi din vn trn y. Kh c th hiu ti sao mt ngi c kin
thc su rng, c o c ngh nghip ca mt hc gi nh linh mc ch bt tp san
Thnh Hiu C li c th vit mt bi nh th. Cha cn xt n c thc dn, cao ngo,
khinh mn ngi Vit, bao trm ln ton bi, hy ni n nhng li khng l mt cng trnh
khoa hc khng th c, m chng ti xin ln lt phn tch tng im mt, sau y.
Olivier, ngi Php, v gip, tr thnh k s trng.[...] Nhng chin thng ca vua
Nam H mt phn l nh ng, ng v bn cc thnh quch, sng to nhiu
cng binh xng. ng c thng tc v hng nht, l K s ch huy trng ng u
cc cng binh xng v T lnh mt qun on gm 3000 cm v ca vua do ng
thnh lp v hun luyn theo kiu Ty phng.[...] Hot ng ca nhng ngi Php gip
vua Nam H i i vi nhng i bc v sng ng m nc Php cho h, gp phn
khng nh vo vic nh vua dn dn lm ch li x s trong mt thi hn kh ngn. .
Olivier lm kin c n ly bng nhng chin ho trang b sng i bc iu khin theo
li Ty phng, v li nh nhau ny rt mi l Nam H, lm cho qun Ty Sn
khip m thua chy mi ln gp qun nh vua, chng khng th chng li ho lc
mnh m do . Olivier iu khin v thng b ko vo nhng ho h m dn tc ny
khng c nim g (Ste-Croix, Introduction, Bissachre, t. 82-83).
Maybon v Cadire tn dng li Ste-Croix di nhiu hnh thc khc nhau, hoc x l tng
cu dng ring, hoc quy t thnh ch lc cho bi vit, nh trng hp bi din vn
ny.
nh hng ny c th hin trn nhiu phng din. C nhn, trc tip hoc gin tip.
y ti ch xin ghi li kha cnh c bit m mt v tng lnh cng binh nh ngi lu tm,
ti mun ni n s phng th cc n lu.
Ngi sao m Cadire mun trnh din vi Thng Ch hm nay, khi ngi ti t Hu ny, l
mt anh hng, mt v tin bi ca Thng Ch, l Olivier de Puymanel!
Vinh danh Puymanel, th khng th khng vinh danh ngi sng lp ra s nghip s
ny: tc c Gim Mc B a Lc.
Chng ta tha bit v Ste-Croix nhm Nguyn nh vi hong t Cnh, cho nn y mi vit
cu: ng dch cho hc tr ng tc l Gia Long nhiu tc phm ting Php sang ting
Nam (Cochinchinois) ch yu l nhng sch chin lc v sch xy thnh lu. D chp nhn
s lm ln ny, th cu ca Ste-Croix vn ng ngn: hong t i theo B a Lc t 3 tui, th
cn g gim mc B phi dch sch ting Php sang ting Vit cho hong t c? Th m linh
mc Cadire chp li cu vn ng ngn ny v khoe rng do Dayot mch Ste-Croix mi bit!
Vy trnh ca Ste-Croix nh th no, v nhng ngi chp li Ste-Croix na?
Sau khi chng minh B a Lc dch sch, v cung cp nhng sch nn mng cho s
nghin cu. Linh mc Cadire mnh dn tuyn b:
Tha Thng Ch, chng ti mong mun c trnh ngi b su tp nhng tc phm lin
quan n ngh thut xy dng v bo v thnh tr n lu, do gim mc B a Lc dch
sang ch Nm.
Linh mc Cadire ct cu khi cn c nhng li gii thch bng ting Php v ng khng
hiu c. V chnh cu ny chng minh gim mc khng dch sch cho Gia Long, nht l v
thnh i, v nu c, linh mc Le Labousse khng vit nh th.
Trong mt th khc, gi cho Hi Truyn gio Paris, vit t Bnh Khang nm 1801, v ci
cht ca linh mc H Vn Ngh, linh mc Le Labousse vit:
Nh vua, trong nhng lc cng qun nht, may mn c ng [Ngh] bn mnh cng hin
cho vua nhng thc cn thit nht. V vy vua rt qu mn ng. V cng chnh ng, m c
Gim Mc, bt c vic g gi ti triu nh, u nh cy ng. (Launay, III, t. 480)
Gia Long c qun thn bit ting Php nh Trn Vn Hc, H Vn Ngh, lm thng ngn
hoc coi vic phin dch cho vua; Tn Tht Hi, nh kin trc, Trn Vn Hc thng tho vic
v th v thnh lu y l cha k n cc quan trn th vn v kim ton, cng l
nhng k s p cc thnh ly bt gic, lc gic, t gic min Nam nh Nguyn Cu m
(lu Bn Bch), Nguyn Vn Xun (n Tn Chu, n Chu Giang), Lu Phc Tng (n
Chu c, trn Vnh Thanh) c Trnh Hoi c ghi li trong Gia nh Thnh Thng Ch.
S k i Nam Vit vit: Vn vua chng bit ch bn Ty, nn phi cy cc quan ct nghi
mi u. Nht l cc t v hnh tng cc kh gii [gii] v nhng cch p ly xy
thnh, ng tu hay l cc u [iu] khc th y [nh th], th vua ch xem nhng s y
lm. V li nhiu sch v a mua bn Ty, th ngi chm hc m hiu hu ht
(SKNV, t. 57-58).
Sau khi chng minh B a Lc dch Bch Khoa Ton Th v nhng b sch xy dng
thnh tr cho vua, Cadire trnh by trc Thng Ch mt chng c c o sau y:
Ni khc i, linh mc Cadire tm thy trong Ni Cc (th vin hong gia Hu) mt th do
k s Duhamel ca vua Louis XV, v mt thnh i, xy nm 1773, ti Php, theo k thut
xy dng ca Thng ch Vauban. Bn ny c ghi ch ch Hn v c vi ch Nm; ng vi
vng kt lun: N chnh l mt trong nhng cm nang dng o to nn Gia Long!
H n th l cng!
Cadire dng danh sch trong Khm nh i Nam Hi in S L (Hi in) k khai tn
31 thnh tr, phn ln xy di thi Minh Mng. Lc ch cn Chaigneau v Vannier, l hai
thy th chuyn nghip, chng bit g n vic xy dng, vy m ng cho h quyn ch o
ti cao vic xy thnh Hu: nht l kinh thnh Hu, u lm di s ch o ti cao
ca cc s quan Php lc ang cn gip Gia Long nh Chaigneau, Vannier, v de Forsant,
ri ng xc nh: chnh i ng ny xy tt c cc thnh tr di thi Minh Mng
v Thiu Tr. Cha ht, ng cn yu cu cc nh nghin cu Php phi: kho st xem hc
tr c theo ng s dy bo ca cc thy Php, v nu b th ti sao, v ngu dt hay v
qun. i n kt lun:
Ngy t T, xy dng thnh. Vua cho rng thin h nh, mun m rng thnh
lm ni bn phng chu hi. Bn n x Kim Long, phi ng n x Thanh H, xem khp
hnh th cc ni. Sai Gim thnh l Nguyn Vn Yn ra bn mt ngoi thnh c Ph Xun
o cm m rng thm. Vua thn nh cch thc xy thnh, sc cho b L chn ngy lnh
t tri t, co vic khi cng, phi cc qun m ng s, lm t ct, sai bn Phm Vn
Nhn, L Cht v Nguyn Vn Khim trng coi cng vic. Qun nhn mi thng cp tin mt
quan, go mt phng. Dn c tm x Ph Xun, Vn Xun, Din Phi, An Vn, An Ho, An
M, An Bo, Th Li, c rung t b m vo th theo gi vn t tr tin li (TL, I, t. 552).
Trn tp san Thnh Hiu C, 1916, s III, (t. 277-288) do hc gi lm ch bt, cng
ng bi ca nghin cu ca V Lim, T L, ri Thng th b Binh, ta La Capitale de
Thun Ho (Hu) (Kinh ca Thun Ho (Hu). Trong V Lim chng minh r rng
v chi tit, lch s kinh thnh Hu, do vua Gia Long thc hin. ng vit:
Trung t Ardant du Pisq trong bi Les fortifications de la citadelle de Hu (Kinh thnh Hu),
BAVH, 1924, III, (t. 221-247), sau khi trch on vn ca Michel c, con trai Chaigneau:
Thnh Hu, theo kin trc Vauban, m s xy dng do nhng ngi Php iu khin, bn
ngoi rt ging mt thnh chin Ty phng, tr nhng ca rng trn c mi Tu, lm lc o
gic ca ngi ngoi quc khi n gn (Souvenirs de Hu, Paris 1867, t. 144), ng t ngay
cu hi: Ai v th thnh i ny? C phi Olivier de Puymanel khng? Sau khi duyt
qua nhng tc gi nh Bastide, Faure, tng cng Puymanel, ng vit: Olivier mt nm 1799,
m cng vic xy thnh Hu n 1805 mi bt u. Tip , ng bc b lp lun cho rng
ngi Php xy thnh Hu, trc khi o su vo vic Gia Long la chn v tr, bi b t
ai, phong thy, khi sng, p cu, cho ton b h thng kin trc kinh thnh.
Ngi ta nhn thy di thi Gia Long v Minh Mng cc quan trong b ny [Cng] nh
Gim thnh Nguyn Vn Yn, Gim thnh Phc Thnh, cng nh Ph i Nguyn Hc, i
trng Nguyn Thng, Trng Vit Su, c vua ch nh v bn , nh nhng bn
xy kinh Thun Ho (Hu), bn xy ly Trn Ninh, v.v.
Linh mc Cadire c din vn trc Thng ch Joffre, mt s quan cng binh thc th, tt
nghip trng Polytechnique, l trng o to nn nhng k s hng u ca Php sau
hai nm hc thm mt trng chuyn ngnh. ng mun ko Puymanel, mt ngi khng
c hc, khng c thnh tch, ln ngang hng vi thng ch Joffre, anh hng dn tc ca Php
trong th chin th nht, c cng trong cuc nh ph chin ly Ba nh ca inh Cng
Trng (1842-1887) nm 1887. ng em Marchal Joffre so snh vi Puymanel, d dng
a Puymanel vo lch s, nh mt ngi xy tt c cc thnh i kiu Vauban Vit
Nam.
ng khng ngn ngi tung tin tht thit: Thc Lc ghi Olivier xy thnh Gia nh v cng
khng ngn ngi xc nh: Kinh thnh Hu, lm di s ch o ti cao ca cc s quan
Php: Chaigneau, Vannier, v de Forsant, chnh i ng ny xy tt c cc thnh tr di
thi Minh Mng v Thiu Tr.
ng cn i hi cc nh nghin cu Php phi: kho st xem hc tr c theo ng s dy
bo ca cc thy Php, v nu b th ti sao, v ngu dt hay v qun.
Sau cng ng bung mt li kt: Tt c nhng thnh tr trn nc Nam ny, ni chnh
xc, l tc phm ca ngi Php, hoc trc tip thc hin hoc gin tip bng cch o
luyn i ng k s An Nam.
Thc ra, nhng lnh Php o ng n gip Gia Long cng ch l nhng ngi tr tui, ln
trn mt cng vic nng nhc, t lng v b i i tn nhn, trn tu cui th k XVIII;
h phiu lu tm cch kim n v nu c th, lm giu; h khng c tham vng i vo lch
s. Olivier de Puymanel v cc bn ng hnh u v t, khng c g ng trch.
ng trch l nhng ngi dng h bin minh cho chnh sch thc dn c mt chnh
ngha, cng ng trch hn na khi nhng ngi li l nhng tr thc c uy tn. Hn ai
ht, hc gi Cadire, bit r rng nhng s thc d c b chn giu, nim phong, mt trm
nm, mt ngn nm, ri cng s c ngi khai qut, m ra. Vic ng v ng Maybon lm,
cch y gn 100 nm ri, nhng i vi ngi Vit ch nh mi hm qua, v chng ti, ht
th h ny n th h sau, s cn o bi li a nhng s thc ny ra nh sng.
Thy Khu
(Cn tip)
Ph lc 1
- V T Lim: Capitale de Thun Ho (Kinh Thun Ho), BAVH, 1916, III, (t. 277-288)
- Cadire: Les franais au service de Gia Long: I- La maison de Chaigneau (Nh Chaigneau),
BAVH, 1917, II (t. 117-164).
- Cosserat: Notes biographiques sur les franais au service de Gia Long (Ghi ch tiu s
nhng ngi Php gip Gia Long), BAVH, 1917, III, t. 165-206)
- Cadire: Les franais au service de Gia Long: III- Leurs noms, titres et appelation annamites
(Nhng ngi Php gip Gia Long, tn, chc v v tn Vit), BAVH, 1920, I, t. 137-176.
- Salles: Les franais au service de Gia Long: IV: Les tombes de JB.Chaigneau et P.Vannier au
cimetier de Lorient, BAVH, 1921, t. 47-57). Cosserat: V-Une fresque de Vannier (BAVH,
1921, t. 239- 242)
- Cadire: Notes sur le corps du gnie annamite (Ghi ch v cng binh Vit Nam) (BAVH,
1921, t. 283-288).
- Cadire v Cosserat: Les franais au service de Gia Long: VI- La maison de JB. Chaigneau,
Consul de France Hu (BAVH, 1922, I, t. 1-31). Cadire: VII-Les Diplmes et ordres de
service de Vannier et de Chaigneau, Vannier (Vn bng v ch d sai phi Vannier v
Chaigneau), BAVH, 1922, II, t. 139-180. Salles: VIII-Les diplmes et ordres de service de
Vannier et de Chaigneau; description des documents (m t t liu) (BAVH, 1922, III, t.
245-254).
- Andr Salles: Jean-Baptiste Chaigneau et sa famille (JB Chaigneau v gia nh) BAVH,
1923, I, c quyn.
- Chaigneau: Notices sur la Cochinchine (Trnh bo v nc Nam), BAVH, 1923, II, t. 257-
283; do Salles su tm, ch gii, in di ta : Le mmoire sur la Cochinchine de Jean-
Baptiste Chaigneau (Hi c ca Chaigneau v nc Nam), BAVH, 1923, II, t. 253-283.
- Lt-Colonel Ardant du Pisq: Les fortifications de la citadelle de Hu (Kinh thnh Hu), BAVH,
1924, III, (t. 221-247)
- Cadire: Les franais au service de Gia Long: IX- Despiau commercant (Despiau nh bun)
BAVH, 1925, III, t. 183-185. Cosserat: X-Lacte de baptme du Colonel Olivier (Giy ra ti
ca i t Olivier) BAVH, 1925, III, t. 188)
- Cadire: Les franais au service de Gia Long: Nguyn nh et la Mission, documents indits
(Nguyn nh v Hi tha sai, ti liu cha in), th nm ca Nguyn nh gi hi tha sai,
BAVH, 1926, I, t. 1-49.
- Sogny: Les Plaquettes des dignitaires et des mandarins la Cour dAnnam (Th bi ca
nhng v chc sc v quan li nc Nam), BAVH, 1926, III, t. 233-254)
- Cadire: Les grandes figures de lEmpire dAnnam Nguyn Suyn (Nhng khun mt ln
ca quc An Nam) ti liu ca Brda, Cadire bnh lun v ch gii, BAVH, 1926, III, t.
255-280)
- Cadire: Les franais au service de Gia Long: Leur correspondance (Th t): 31 l th ca
nhng qun nhn Php. BAVH, 1926, IV, c cun.
- Documents Salles: Laurent Barisy, Cosserat trnh by, BAVH, 1939, III, t. 173-236.
Ph lc 2
Monsieur le Marchal,
Notre Socit sest propose, lors de sa fondation, en novembre 1913, dtudier le pass de
la Capitale de lAnnam et de rechercher tous les souvenirs, tant indignes queuropens, qui
concernent Hu.
Parmi ces souvenirs, ceux qui nous sont le plus chers, nous Franais, sont ceux qui nous
rappellent les officiers venus, la fin du XVIIIe sicle et au commencement du XIXe, au
secours de Gia-Long, et qui ont aid ce prince reconqurir son royaume.
Nous avons runi aujourdhui quelques documents, qui prouvent linfluence exerce par
ces Franais, nos devanciers, la cour dAnnam. Cette influence est un fait indniable. Un de
nos collgues, M. Maybon, la rsume dans les termes suivants:
Il est incontestable quils ont contribu, dans une trs large mesure, aux victoires de Gia
Long. Sans parler de la part quils prirent dimportantes oprations, comme la destruction
de la flotte Ty-Sn en 1792, et celles qui aboutirent la prise de Hu, en 1801, on ne
peut quadmirer loeuvre dorganisation quils ralisrent dans des conditions fort peu
favorables: ils ont construit une marine europenne et form des quipages; ils ont instruit
les soldats, introduit dans larme la discipline, tabli des cadres; ils ont fondu des canons,
appris aux Annamites lusage des bombes, cr une artillerie de campagne dont la mobilit
frappait les Ty-Sn de stupeur; ils ont lev des citadelles[2].
En un mot, Monsieur le Marchal, ils ont fait en Annam ce que vous avez fait pour nous en
France, pendant les longues annes du dbut de la guerre, et ici comme l-bas, la victoire
est venue rcompenser tant defforts.
Cette influence sest exerce de plusieurs faons. Elle a t personnelle et directe; elle a t
indirecte. Je ne retiendrai ici que ce qui est de nature intresser plus particulirement
lofficier du Gnie, je veux parler de la dfense des places.
Tout dabord, voyons les hommes qui ont exerc cette influence. Les trouvailles heureuses
dun de nos collaborateurs les plus z1s et les plus avertis, M. A. Salles, ancien Inspecteur
des Colonies, me mettent mme de vous donner la primeur des portraits des trois plus
illustres soutiens de Gia-Long: J. B. Chaigneau, Ph. Vannier, et Jean-Marie Dayot. Ces
portraits, rcemment dcouverts par notre collgue dans les familles des descendants de
ces officiers, seront publis par les Amis du Vieux Hu, en mme temps que de nombreux
documents et des notes sur les familles des Franais venus au service de Gia-Long.
Linfluence exerce par les Franais dans le royaume annamite a t personnelle et directe,
ai-je dit.
L sans doute se bornait loeuvre de lvque dAdran: il fournissait les manuels dtude.
Toutes les explications techniques devaient tre rserves aux spcialistes: Chaigneau,
Vannier, qui parlaient annamite, mais surtout Olivier.
Nous aimerions pouvoir vous montrer, Monsieur le Marchal, la collection de ces ouvrages
relatifs lart de la construction et de la dfense des places, traduits en annamite par
lvque dAdran. Peut-tre, un jour, les retrouvera-t-on dans des archives du Palais ou des
Ministres. Nous pouvons aujourdhui vous en montrer un spcimen, conserv au Ni-Cc
Cest la Carte militaire [comprenant] toutes les principales parties dune place fortifie,
avec toutes les pices dartillerie qui [servent lattaque et la dfense] dune place
dresse sur les mmoires du Marchal de Vauban par J. E. Duhamel, ingnieur du Roi,
1773. Cette carte porte en caractres chinois ou parfois en caractres dmotiques les
noms des pices dessines. Elle est trs rare, et la Bibliothque nationale ne la possdait
pas. Elle fut un des manuels qui servirent la formation de Gia-Long; un de ces manuels
dont un missionnaire de lpoque M. Le Labousse, crivait: Gia-Long a dans son palais
plusieurs ouvrages franais qui traitent de construction, de fortification, etc. Il les feuillette
continuellement pour en voir les planches et tcher de les imiter[5], un de ces manuels qui
servirent la formation du corps dingnieurs annamites que nous allons mentioner; cest
daprs les figures et les plans contenus sur cette carte que furent leves toutes les
citadelles du Tonkin et de lAnnam.
Vers 1793, le Roi engagea M. Olivier, officier franais, lui faire une ville leuropenne
dans une des provinces nouvellement conquises. Elle tait peine acheve lorsque les
rebelles y accoururent au nombre de quarante mille hommes, rsolus de lescalader mais
leurs efforts furent inutiles[9]. Le missionnaire qui nous donne ce renseignement subit le
sige, ainsi que lvque dAdran, lequel avait accompagn l le prince Cnh, gnral en chef
des troupes fidles. Il nous apprend que le sige dura 24 jours, vers 1a fin davril 1794, et
que les ennemis envoyrent plus de neuf cent soixante boulets. Neuf cent soixante boulets
en 24 jours! Ctait une guerre en dentelles, en comparaison des pluies dobus que vous
avez vues, Monsieur le Marchal.
Je citerai encore un passage dun auteur contemporain qui montre les services rendus la
dynastie des Nguyn par cet officier du Gnie de 20 ans: M. Olivier fortifiait les postes de
larme par de bons retranchements garnis de canons manoeuvrs leuropnne, et cette
manire si nouvelle en Cochinchine de faire la guerre, rendit les Ty-Sns extrment
timides tant battus toutes les fois quils se prsentaient devant les troupes du Roy, et ne
pouvant soutenir la supriorit des feux dirigs par M. Olivier et souvent attirs et arrts
par des fortifications dont ces peuples navaient aucune ide[10].
Est-ce que ces travaux de notre compatriote subsistent encore ? Hlas, je crains que tout ait
disparu.
Je ne saurais dire sil existe encore Nha-Trang des vestiges de la citadelle leve par
Olivier. Le Recueil gnral dadministration place en 1814, 13e anne de Gia-Long, la
construction de la citadelle de Khnh-Ha[13]. Sagit-il dune reconstruction totale un
autre endroit, ou au mme endroit aprs dmolition, les donnes me manquent
actuellement pour rpondre cette question.
Les citadelles qui jalonnent actuellement le pays annamite ont t construites, daprs le
Recueil gnral dAdministration, partir de lavnement de Gia-Long, et stagent de 1804
1844.
Hu en 1805.
Khnh-Ho en 1814.
Bnh-nh en 1817.
Sous Minh-Mng:
Hng-Ha en 1821.
Sn-Ty en 1822.
nh-Tng en 1824.
Qung-Yn en 1827.
Ngh-An en 1831.
Hng-Yn en 1832.
Hanoi, en 1835.
Bin-Ha en 1838.
Tuyn-Quang en 1844.
Je crois que nous pouvons affirmer, bien quaucun document prcis ne nous lindique, que
les citadelles construites sous Gia-Long, et principalement la citadelle de Hu lont t sous
la haute direction des officiers franais qui taient alors encore au service du roi dAnnam:
Chaigneau, Vannier, de Forsant. Mais ils taient dj seconds par un service du Gnie
purement annamite, quils avaient form, ou quOlivier avait form. Cest ce service, sur
lequel nous sommes encore fort mal renseigns, mais sur lequel les archives des Ministres
de la Guerre et des Travaux publics doivent renfermer de prcieux documents, cest ce
service qui a lev toutes les citadelles bties sous Minh-Mng et Thiu-Tr. Il serait
intressant quun spcialiste tudie un jour, sur le terrain mme et laide des plans,
loeuvre du service annamite du Gnie, et quil examine si les lves ont suivi comme il faut
les indications de leurs instructeurs franais, sils les ont abandonnes, par ignorance ou
oubli, ou si, faisant preuve dinitiative, ils les ont modifies suivant les circonstances du
terrain ou les besoins du moment.
Mais une conclusion ressort de tout ce que jai dit, cest que tous les travaux de fortification
qui existent en pays annamite, sont proprement parler loeuvre des Franais, soit dune
faon directe et effective, soit dune faon indirecte, par la formation dun corps
dingnieurs annamites.
Vous tes venu au Tonkin et en Annam comme officier du Gnie, Monsieur le Marchal,
vous y avez construit des ouvrages militaires, vous y avez combattu avec courage et avec
gloire. Jespre que cette rsurrection, trop brve mon gr, de ceux qui vous ont prcd
ici, qui se sont battu, qui ont construit, qui ont form des 1ves, vous aura t agrable.
L. CARDIRE.
___________________________
[1] Explications donnes Monsieur le Marchal Joffre, lors de sa rception aux Amis du
Vieux Hu, le 3 janvier 1922. Nous publions ces notes uniquement pour prendre date, et
annoncer une tude plus approfondie et pluS documente.
i Nam Lit Truyn, trong bi vit v B a Lc, ghi cng trng ca 7 ngi:
Thc vy, khi so snh vi cc ti liu gc, phi Php, Thc Lc v Lit Truyn c chnh
xc rt cao. Tuy nhin, trong on vn m chng ti va trch dn trn y, tr on vit v
Mn Ho, nhng cu khc c nhiu sai lm, ti sao? Xin tm gii thch:
Cu: V [ca B a Lc] c nhng tn: Mn Ho [Manuel], a Vt [Ch Dayot hoc
Chaigneau], Va N E [Vannier], Ly Vi (tc tn l Tn) [Olivier de Puymanel] v L Vn Lng
[de Forcant]. Thc ra, trong nhng ngi ny, ch c Mn Ho l ca B a Lc.
Cn v a Vt; ch ny chc phin m ch Dayot, ngi c vua trng vng nht, nhng
v y lm m tu, trn i t nm 1795, cc s thn dng ch ny ch Chaigneau, ngi
n sau, thay th Dayot.
Ring Olivier de Puymanel, tnh nguyn binh nh, khi hnh cng vi B a Lc v hong t
Cnh, t Lorient, trn tu Dryade, ngy 27/12/1787. Tu ny, sau khi gh Pondichry
gim mc v hong t ln b, s n Cn Ln t 15 n 19 /9/1788; ti y, Olivier o
ng v li. V vy, ch c mnh Olivier de Puymanel c th coi l nghe li v gim mc
n gip Nguyn nh, nhng theo th y gi cho gia nh, th y n y tm ca.
Tm li, Lit Truyn ch ghi tn nhng ngi theo vua n chin thng hoc b cht
trong chin trn hay v nhim v. Con s l 7 ngi. Nhng ngi b i, hoc phn bi,
khng c ghi tn.
Ti liu ca Louvet
Nhng vn bng ny lm theo mt kiu mu ging nhau, cng ghi ngy 27/6/1790, ni
dung thay i cht t tu theo phn s tng ngi. Vy c th hiu, c mt bui l vo
ngy 27/6/1790, vua cho nhng ngi ny nhm chc v tuyn th.
Hong thng xt s trung thnh v nhit tm trong cng vic ca Jean-Marie Dagot, quc
tch Php, ngi c bit ch n thin ch m y chng t khi n t rt xa phc v
trong ngnh thy binh ca ngi, Hong thng xt thy y xng ng c chn, v vi vn
bng ny, cp cho y chc Khm sai cai i qun chiu tu nh chch tr lc hu, qun chiu
hai tu ng Nai v Le prince de Cochinchine. Hong thng hy vng khi thi c n, Jean-
Marie Dagot, s kp thi chng t lng can m v tr thng minh iu khin cc tu c
giao ph, v nghim khc p dng qun lnh, y s xng ng c tin cy. Nu v li, khng
lm trn nhim v quan trng ny, th y s b nghim tr theo lut php.
Ngy th 15, tun trng th 5, nm Cnh Hng th 51, ti Si Gn, ngy 27/6/1790.
vi vn bng ny, cp cho y chc Cai i chn thanh hu, giao cho y qun mt trong nhng
tu ca hong thng l tu ng Nai, di quyn iu khin v phi tun mi lnh ca
Jean-Marie Dagot, ch huy phn khu c tu ny.
vi vn bng ny, cp cho y chc Cai i long hng hu, giao cho y qun chic tu Le
prince de la Cochinchine, di quyn iu khin v phi tun mi lnh ca Jean-Marie Dagot,
ch huy phn khu c tu ny.
Trong vn bng cp cho Le Brun c cu: Hong Thng xt thy ti nng ca Thodore
Lebrun, quc tch Php, vi bng vn bng ny, cp cho y chc Khm sai cai i thanh oai
hu, qun chiu vic cng th (bn ting Php dch l capitaine ingnieur).
Nh vy trong 7 vn bng ch c Dayot v Le Brun l c chc Khm Sai, tc l cao hn
nhng ngi khc mt bc. Ri chng ta s thy, Dayot trn i, v lm m tu v Le Brun
b i, v khng lm c cng vic k s m anh ta nhn.
1- K khai tn cc tu Php hot ng vng bin n v Trung Hoa trong khong 1785-
1790, gm c 12 tu: Rsolution, Vnus, Dryade, Mduse, Subtile, Astre, Duc de Chartres,
Ncessaire, Dromadaire, Pandour, Mulet v Marsouin.
2- Ghi tn h v chc v nhng ngi b ui hoc o ng trn nhng tu ny, tng cng
369 ngi (trang 248 ghi 369; trang 210 ghi 359; nhng 369, ng vi s tng cng).
Nh th, theo con s ghi nhn vai tr ca h trong thu th on ca 12 tu trn y, th con
s thu th Php b hiu k theo Gim Mc Adran n Nam H l 369. Nhng cn
phi thm vo danh sch trn y, mt phn ln thy th ca tu Revanche, Esprance, Ariel
v Flavie, nm 1794, cng b gii gii Macao khi b Anh bt, h cng i qua Nam H vi
v kh v hnh l. Trong s ny c mt s quan, Chaigneau (Jean Baptiste) enseigne trn tu
la Flavie, n mun, cng khng km phn hu ch cho cuc tranh u m ng theo ui
n cui i (Faure, t. 248).
Nhng cha ht, con s 369, di mt Faure vn cha , cn phi k thm c thy th
on ca bn tu b gii gii na, thnh ra bao nhiu?
l li lp lun ca Faure.
D k danh sch v chc v ca 369 ngi ny, ta thy:
Thodore Le Brun, tu Mduse, tnh nguyn binh nht (volontaire de 1 classe), chc c t
1/1/1789), xung Macao ngy 13/1/1790.
V nhng ngi lnh ny u thuc din lnh tnh nguyn, nn chng ta cn tm hiu th no
l lnh tnh nguyn.
Nhng ngi n Nam H, c bit n, u thuc dng lnh tnh nguyn (volontaire). Vy
trc ht, lnh tnh nguyn l g?
Faure nh ngha: Nhng lnh tnh nguyn trong thy qun thi trc l nhng thanh nin,
con nh kh gi, trnh hc vn t do (ayant reu une instruction librale) thch vin du, ln
tu nh nc lm lnh n trn tu, c tr cp mi ngy 1 franc tr tin n. Nhng
ngi lnh tnh nguyn ny, sau mt thi gian i tu, qua nhng cp bc lin tip, c th tin
n chc hc vin (lve) hay chun u thu qun (aspirant de la marine), vi t cch s quan.
Danh sch thy th tu Dryade xp Olivier de Puymanel vo loi o ng, l khng ng, v
lnh tnh nguyn thi , khng b buc phi ti ng trong thi gian hn nh; i, giao ko
c th bi, theo mun ca ngi tnh nguyn, nu anh ta khng n nn g nh nc. Ta s
thy, sau ny, lnh tnh nguyn Le Brun b tu Macao, cng trong mt diu kin, m khng
b coi l o ng trong danh sch thu th (Faure, note 2, t. 199-200).
Thc ra Le Brun b xp vo danh sch o ng hai ln; mt ln trn tu Vnus (Faure, t.
241) v mt ln trn tu Mduse (Faure, t. 243). Faure khng c k h s do chnh ng
thit lp.
Trong tm ngy na, vua s i nh Quy Nhn [...] ng ch mang theo mt na qun i. B
binh ca ng c 40 ngi u, trong c mt ngi c lnh trng trch cai qun
600 binh; cn thu binh, c hai chin thuyn Ty phng trang b y v kh. Ti tin
rng, nu chin dch ny thnh cng, ta s c c gi nhng gio s ra Ph Yn, Nha Trang
Bnh Khang, v Bnh Thun. (Montyon, II, t. 143).
Trong th Vannier cng cho bit ng c nhn chc quan v, hng bt phm, nh vy rt
ph hp vi vn bng vua cho ng chc Cai i chn thanh hu.
Trong s , Louvet thu thp c c thy 7 vn bng v 3 ch d sai phi, tng cng l 10.
Ch d sai phi: Barisy, Januario Phng (ngi B), v Gibsons (ngi Anh).
Ngoi ra cn c nhng ngi nh: Puymanel (n trc), Flix Dayot (n sau), Chaigneau
(n sau) v de Forcanz (cha r n t bao gi). Tng cng ng 14 ngi.
Cosserat lit k c 17 ngi: Mano (Mn Ho, Manuel), Joang (Jean), Etienne Malespine,
Dominique Desperles, Magon de Mdine, Emmanuel Tardivet, Guillamne Guillon, Julien
Girard de lIsle Sell, Thodore le Brun, Alexis Olivier de Puymanel, Jean-Marie Despiau,
Jean-Marie Dayot, Flix Dayot, Laurent Barisy, De Forcant, Philippe Vannier, Jean-Baptiste
Chaignau.
Trong 17 ngi ny c 4 ngi thuc tu Pandour, l: Etienne Malespine, tnh nguyn binh
ba; Dominique Desperles, bc s gii phu. Magon de Mdine, i y (s quan duy nht c tn
trong danh sch o ng) v Emmanuel Tardivet, tnh nguyn binh nht, Cosserat chp li
ca Faure (t. 210), v ng cho bit ng khng tm c du vt g, chng ti thy nn loi c
4 ngi ny. V theo Vannier ch c 14 ngi c nhn theo din s quan m thi. V cng
nn ni r, v h khai l s quan, thc ra h cng ch l lnh. Gim mc B a Lc bit r vic
ny, nhng ng l i.
ng dnh trn tit 12, ta : Tip vin ca B a Lc (Lch s ni chin Vit Nam, t.
200- 208), vinh thng s tr v ca B a Lc. V m t cuc tr v trng i ny,
ng T vit:
Vin thuyn trng, hu tc De Rosily Meros cho bn 15 pht sng [...] Lun th ng cng
t mt c ch bt thip: Ti tng c bn phn phi thm vo cho s b nh b ny 2.000
cn thuc sng cho cu Hong t khng c dng tr v tay khng v lm vui lng
Gim Mc t v c mun chng lm (Trch li ca G.Taboulet, Le trait de Versailles,
BSEI, XIII, t. 103).
Khng bit 2.000 cn thuc sng ny, Taboulet ly u ra? V khng thy u ghi c. B
a Lc khng ni n, Faure khng ng, c Maybon cng khng. ng Taboulet vit s
theo li tiu thuyt nh vy hay l ng T tiu thuyt ho li ng Taboulet thnh mt s
thc sng ng nh th: bao gm c li tuyn b v c ch bt thip ca hu tc De
Rosily Meros?
Tip , T Ch i Trng ly li nhng ngy bin ca Maybon (t. 267- 268) m chng ti
ni n trong chng 14, chng minh B a Lc c nhng ngun ti tr t khi
n Ile de France (TCT, t. 201-202), v cn dng thm mt lot chng t khc ca Gaide,
Imbert, l nhng tc gi kh tin c, vit nhng cu nh th ny:
Cn vic ng Ngh em 1000 khu sng v trn tu Dryade, th chng ti cng ni trong
chng 14: l sng Php, vua sai ng Ngh i mua ri ch tu Php v, Maybon nhn v
l ca gim mc B a Lc mua em v.
Nhng li nng nht y l ng phng i con s nhng ngi Php n gip Nguyn
nh, T Ch i Trng vit:
Khng hiu con s 140 s quan Php, T Ch i Trng ly u? Trong trang 204, sch
ca Taboulet, m ng T dn, khng c g v con s ny.
Joang (Jean)
Vy trc ht, khi thy quan Nht Trnh [Ty Sn] ly ng n kia, th ng Gioang c
php ty m lm nhiu tri ph, on xung thuyn ln. By gi Nht Trnh cha ng iu g,
th vo Long H, l ni qun Ty Sn ng nhiu tu lm. Vy ng Nguyn nh lm tng cai
qun, v ban m, thnh lnh, th xng vo nh qun Ty Sn. Khi y, ng Gioang ch t v
bn tri ph, nn qun Ty Sn bt thnh lnh nghe ting tri ph, v thy nhiu ngi cht,
th s hi lm, v cha tng bit s lm vy, cng cha thy tri ph bao gi, nn b tu m
nhy xung sng. Nhng k phi cht chm hay l b tri ph th chng bao nhiu song k
cht ui v s m vi nhy xung sng ln nhau, th khng bit l ngn no. Trong trn
ny, ng Nguyn nh lm tng [15 tui], rt khn ngoan v gan m lm, v cng nh nh
lnh, du chung quanh ngi cht gn ht, song ng y chng phi nao. Khi tn trn m
thy ng y nhng mu dm d c mnh, m chng b vt tch g, th ai ai u k l php l.
Nhng tu qun Ty Sn Long H, th ng Nguyn nh ly c ht (S K i Nam Vit,
t. 13-14).
2- i Nam Thc Lc son sau Gia nh Thnh Thng Ch, chp rng:
Vua nghe tin y [tin Nguyn Nhc v Nguyn Hu vo nh] chng ly lm lo cht no, bi
c nhiu tu, nhiu ghe, cng kh gii [gii] sn; li c nhiu binh s lm. Vy vua bt cc quan
v binh s i n qun gic. Trc ht c mt ng Manoe, l ngi Lang Sa, cai mt chic tu
ln: Chng hay nhng tu vua xung sng i ngc nc, cha ra ca [Cn Gi], lin gp
nhng thuyn qun gic Ty Sn vo ca i xui nc. My tu vua c mt chic i trc l
tu ng Manoe, phng trit chng cho qun Ty Sn vo ca.
Thng 4/1782, nghe tin Thanh Nhn b Nguyn nh git, Nguyn Nhc v Nguyn
Hu thng lnh i binh vo nh Gia nh. Nguyn nh sai Tng Phc Thim dn qun
chng gi Ng By (Tht K Giang), ni by dng sng giao nhau. Thuyn Ty Sn xui
chiu gi, mnh tin vo ca Cn Gi. Qun ca Tng Phc Thim tan r. Tu ca Mn
Ho, khng thuc ng sng, b mc cn. Theo Trnh Hoi c, Nguyn Hu cho qun bao
vy, nm ha kh t tu. Nh vy qun ca Nguyn Hu dng ho kh, c th hiu l
mt loi tri ph chng?
Trnh Hoi c ni: Nguyn Hu cho qun vy nh t chy tu v Thc Lc ni: Gic
qun bao vy bn mt, nm ha kh t tu, tc l tu ca Mn Ho b qun ca Nguyn
Hu t; c th v Thc Lc chp Gia nh Thnh Thng Ch, hoc v mt l do no khc, c
hai ngun tin ny ng quy.
i vi triu nh, Mn Ho l ngi anh hng v c cng nht. Sau khi cht, ng c
thng Hiu Nghi cng thn ph quc Thng tng qun, bi v c th n Hin
Trung cng cc danh tng khc. n Hin Trung trn ng Si Gn-Ch Ln, Php gi
l Pagode des Mares, v b Php tiu hy trong trn i n K Ho vi Nguyn Tri Phng,
nm 1861.
4- Cosserat trong bi Notes biographiques sur les Franais au service de Gia Long (Ghi ch
tiu s nhng ngi Php gip Gia Long), (BAVH, 1917, III, t. 166-169) vit kh di v Mn
Ho, ng k hai cu chuyn: linh mc Bouillevaux vit v ci cht ca Mn Ho v chuyn
B a Lc tu vua Louis XVI v Mn Ho, thuyt phc vua Php k hip c cu vin.
Linh mc Bouillevaux trong cun LAnnam et le Cambodge k rng: Ngi lnh can m
ny iu khin mt chic thuyn chin trn Cn Gi, thuyn anh b nn, thu th b ht, ch
mnh anh li, dng mnh nh s t, nhng b Ty Sn bao vy t pha, thy h ln
thuyn, anh chm la vo thuc sng, cng n vi k th.
Khi B a Lc em hong t Cnh sang Php cu vin, ngy 5 hay 6/5/1787, gim mc
c vo triu kin vua Louis XVI, vi s hin din ca Thng ch de Castries, B trng
Hi qun v Cng tc de Montmorin, B trng Ngoi giao.
Ni dung bui triu kin c hai b trng tham d ghi li trong notes, v c lu tr
trong vn kh B Hi qun v B Ngoi giao; Faure su tm hai bi notes ny, vit li trong
cun Monseigneur Pigneau de Bhaine (s dn l Faure) (t. 78-85). Khng r ng c thm
tht g khng.
Theo Faure, B a Lc trnh by tnh hnh chung i khi nh sau: Vit Nam c v tr thun
li, ai chim c th c th lm ch s lu thng c vng, ngn nga c quc Anh
bnh trng. Nhng li ch em qun gip Nguyn nh rt ln m s b ln vnh
Nng l an ton, v.v. B a Lc xc nh vi Php hong rng lc lng thy binh ca Ty
Sn khng c g ng k, ng ni: Nhng chin thuyn mnh nht ca chng ch bng th
tu nh ba bum (chasse-mare) ca ta. Thn c th ni rng, trong [trn chin] lc bt u
cuc ni lon, mt thn dn can m ca b h m h thn dn t Pondichry n gip
Nguyn nh, ch huy mt tu b, vi 10 i bc rt nh v vi tn lnh thu vng Gia nh
(Si Gn); vy m cng cm c c mt ngy, chng li c mt hm i ca qun ch gm
100 chin thuyn, m khng b bt. ng, l anh t tit vi tu. ng, anh l mt ngi Php
can m, c mt ngh lc phi thng, m tn tui anh, v hnh ng ny, s mi mi l thn
tng nc Nam (Faure, t. 82-83).
D sao chng na, th hai ngi Php Jean (Joang) v Manuel (Mn Ho) l hai ngi
gip Nguyn nh trong thi im u giao tranh vi Nguyn Hu.
Qu Vannes (Morbihan), tnh nguyn binh nht trn tu Le Duc de Chartres. Theo danh
sch thu th o ng ca Faure, Guilloux ln Pondichry ngy 22/6/1784, v li (Faure,
t. 246). T nm 1784 n 1790 khng bit Guilloux lm g. ng c vn bng Ph cai i
ca vua ngy 27/6/1790, trong c cu:
Hong thng nhn thy, d J. Guilloux, quc tch Php, cha c c hi lm vic nhiu,
nhng t ra c thin ch, nht l n t rt xa, phc v trong thu binh ca nh vua; v
th hong thng ban cho y chc Ph cai i nhu ti hu, di quyn ca JM. Dagot
[Dayot] (Louvet, I, t. 538).
Nh vy, Guilloux b vua Gia Long, tr v Pondichry thng 1/1792. V theo Cosserat, th
i mt, khng li du vt (Cosserat, bd, t. 172).
Jean-Baptiste Guillon
Tnh nguyn binh nh (nhn ngy 22/12/1787), trn tu Dryade, ri cng Lorient ngy
27/12/1787. Vo bnh vin Pondichry ngy 1/8/1788, ra ngy 14/8/1788. Tr li
Pondichry cng vi tu ngy 1/7/1789 v li y. Ch thch: Ti Brest, mang giy thng
hnh ca to th chnh Saint-Brieuc ngy 18 Germinal nm th XIII, (18/4/1804), ln tu
Rpublicain lm i ph ti cng (deuxime maitre de timonerie) (Faure, t. 242).
Khng bit qu u. Theo Cosserat, c l l cng chc thuc a, v khng thy tn trong
danh sch thy th o ng ca Faure. Trong vn bng vua cp cho Isle-Sell ngy
27/6/1790, c cu:
vi vn bng ny, cp cho y chc Cai i long hng hu, giao cho y qun chic tu Le
Prince de Cochinchine, di quyn iu khin v phi tun mi lnh ca Jean-Marie Dagot
[Dayot], ch huy phn khu c tu ny (Louvet, t. 535)
Khng bit ng n Nam H nm no, nhng c nhn vn bng ca vua ngy 2/4/1799.
Trm, vua Nam H, cp bng ny cho Jean-Marie Despiaux, quc tch Php. Ngi c tn J.M.
Despiaux, nghe ting trm lnh o cng minh tm n Nam H, trm bit y c ti lm
thuc, ban cho y chc bc s trong qun i, lnh xung tu Phng [Phng phi] theo qun,
sn sng ti bt c ni no cn gi, hnh ngh. Nu ngi mang tn J.M. Despiaux, khng
chu ton bn phn, s b trng pht theo ng lut php. Khm tai.
Cosserat cho bit: Despiau (Despiaux, tn nhng ngi Php mi ch vit mt khc) qu
Bazas (Gironde). Bc s gii phu. Chc ch c vai tr rt ph. Theo c Chaigneau, ng
c thi Macao ri n nc Nam, c ngi Php y n tip nn quyt nh li, v
lm vic trong s cc thy thuc ca Gia Long. ng c mt lc B a Lc mt, ngy
9/10/1799, sn sc cho v gim mc ti pht cui.
Ti [Vannier] ngh vi vua [Minh Mng] sai M. Despiau i tm [thuc chch nga Macao
em v], ng y lu v cng l mt trong nhng thy thuc trong cung. Nh vua
bng lng (Cadire, Doc. Rel., BEFEO, t. 63).
Qu min nam Bretagne. Khng c tn trong danh sch 369 ngi lnh o ng do Faure
cung cp. Louvet a de Forcanz vo danh sch nhng s quan n nc Nam cng B a
Lc nm 1789, nhng, Louvet, ngoi su tp nhng vn bng vua ban cho nhng ngi
Php, nhng iu ng vit v giai on ny khng c g l bo m.
Qua nhng g ghi trong chnh s Vit, u nm 1800, khi Nguyn nh quyt nh em qun
gii vy cho V Tnh v Ng Tng Chu ang b Trn Quang Diu bao vy rt ngt trong
thnh Bnh nh, de Forcant cng Vannier v Chaigneau c b vo Trung qun, di
quyn iu khin ca Tng Phc Lng; t thng 3/1800, qun ba tu ng, i theo hi
qun ca Nguyn Vn Trng, trong chin dch.
Trn Th Ni th hai xy ra ngy 1/3/1801 (xin nhc li: trn Th Ni th nht thng
7/1792, Nguyn nh ph tan thu qun ca Nguyn Nhc), Nguyn nh ph tan thu qun
ca V Vn Dng, chin thng ln nht ca Nguyn nh, a chin tranh vo ng qut quan
trng.
Trong trn ny, de Forcant, Vannier v Chaigneau iu khin ba chic thuyn ng h tng
nh vua. Mc d chin thng ln, nhng qun Nguyn vn khng gii vy c Bnh nh.
ng c Siu dng k nh ra Qung Ngi, Qung Nam trc.
Sai Nguyn Vn Trng iu bt thu qun tin ra Qung Ngi, Qung Nam nh gic. V u
v Tuyn phong hu T dinh qun Thn sch l Phan Vn c. V u v Phn dc Trung qun
l Tng Phc Lng, Chnh v v Thun v l Vng Vn Hc v cc cha tu hiu Long
phi, Phng phi, Bng phi l bn Nguyn Vn Chn [Vannier], Nguyn Vn Thng
[Chaigneau], L Vn Lng [de Forcant] u thuc quyn (TL, I, t. 432).
Trong chin dch Qung Nam, de Forcant, Vannier, Chaigneau, di quyn iu khin ca
tng Phn Vn Nhn nh vo ca bin Nng.
Sau khi Nguyn Vn Trng chim li dinh Qung Nam. Nguyn nh ban thng cho tng
s thng trn, trong dp ny, De Forcant, Vannier, Chaigneau, c thng chc Cai c. Thc
Lc, thng 6 L (thng 7/1801) ghi:
Cho Khm sai thuc ni cai i Nguyn Vn Thng, Nguyn Vn Chn, v L Vn Lng lm
Khm sai thuc ni cai c, vn qun cc thuyn hiu Long phi, Phng phi v Bng phi (TL,
I, t. 451).
De Forcant v Vannier c sai nhim v ti lng. Thc Lc, thng 11 L (thng 12/1801)
ghi: Sai cha tu Phng phi l Nguyn Vn Chn v cha tu Bng phi l L Vn Lng ch
15.000 phng go t Qung Nam n qun th Th Ni (TL, t. 474).
V phi ti liu Php, s hin din ca de Forcanz c ghi nhn t nm 1800, trong l th
ca Le Labousse gi hi tha sai Paris, vit ngy 24/4/1800.
y l l th di linh mc Le Labousse vit v cng trng ca vua Gia Long, c mt on ni
n chuyn Gia Long t ng tu theo li u Chu, trong c cu: Tu Bng Phi [lAigle]
26 i bc, do de Forcant, ngi min nam Bretagne, iu khin (Cadire, Documents
relatifs lpoque de Gia Long (Ti liu lin quan n thi Gia Long), BEFEO, t. 39).
Barisy thn. Chng ta va t sch thy qun ca ch, khng thot mt ghe. Cho ti by gi,
trn ny m mu nht ca qun i nc Nam. ch chin u n cht. Pha ta cng c
nhiu ngi cht v b thng, nhng so vi thng li m vua thu c th chng c g ng
k. Vannier, Forcanz v ti u d trn ny v tr v lnh ln (Doc. Rel., BEFEO, t. 39-40).
Chin thng ly lng nht, s li du n trong bin nin s nc Nam, l vua va thng
thy qun Ty Sn hi cng Quy Nhn, ch trn bn Chine-Chine [Th Ni]. , cch
y 7, 8 nm trc, ng ph hi qun ca ch. ng va ti to ln th nh hm 1/3. [...]
Sau chin thng Ph Xun, c ba ngi Php theo gip Nguyn nh n chin thng sau
cng l de Forcanz, Vannier v Chaigneau, s c thng chc Chng C. C ba u ly v
Vit v li Hu.
Trong th ca M. Audemar, vit ti Nam K ngy 28/4/1811 bo tin J.M Dayot va cht v
m tu, c thm cu: M. De Forcanz cng mi cht v cht trong i ngc (en rprouv); t
ra chng ta khng c mt c on no tin rng ng y t cu ri linh hn (Doc. Rel,
BEFEO, t. 61).
Cosserat (t. 189) trch theo c Chaigneau, trong Souvenirs de Hu, (t. 194, note 1) cho bit:
nh ng Bao Vinh i din vi nh Vannier.
M ng nm trn b phi knh Ph Cam, xm Ph T, lng Dng Xun, huyn Hng Tr;
nm 1898, tn m Vannier, nhng Vannier v Php v mt Lorient. Cadire chng
minh l m ca de Forcant. (Cadire, Les Franais au service de Gia Long, BAVH, 1918, II,
t. 59-60).
Chng 16: III - Le Brun
Hai ngi Php n gip Nguyn nh, c vua cho chc v cao hn ngi khc v c
trch nhim ln hn, l Thodore Le Brun v Jean-Marie Dayot. Khc vi nhng ng hnh,
tn tui ca h cn tn ti n ngy nay, v c cc s gia thuc a a ln hng u
trong s nhng s quan c cng dng li ngi bu cho Nguyn nh. S kin ny c l
thot thai t vic, ngay t u, tc l t ngy 27/6/1790, chc v ca h cao hn ngi
khc:
Le Brun ch l binh nht trn tu Php khi o ng, c nhn chc Khm sai cai i thanh
oai hu, qun chiu vic cng th, c l v khai man l s quan v k s, ri cc ngi
bt thuc a vin vo a ln hng kin trc s thit k th u tin ca Vit Nam.
Jean-Marie Dayot, ngi duy nht tng l s quan trn thng thuyn n , vi chc
tr t i u, cai qun tu bun nh Adlaide, hot ng trong vnh Bengale, trc khi n
Vit Nam. V vy m Dayot c kh nng v c thu o b bin nc Nam.
Nh kinh nghim v phm trt c thc, JM Dayot c nhn chc Khm sai cai i qun
chiu tu nh chch tr lc hu, qun chiu hai tu ng Nai v Le prince de Cochinchine (tu
ny khng bit tn Vit l g, y l tn dch sang ting Php) vi s tr t ca Vannier,
cai i chn thanh hu, qun tu ng Nai, v Isle-Sell, cai i long hng hu, qun tu Le
Prince de la Cochinchine, cng vi Guillon, ph cai i oai dng hu v Guilloux, ph cai i
nhu ti hu. Dayot, sau khi phm ti, trn i, k li chuyn mnh v Puymanel cho Sainte-
Croix nghe v vit li: Sainte-Croix s bin Puymanel thnh k s trng ch huy vic
ng thuyn v xy dng cc thnh i nc Nam v Dayot thnh thy t ngnh hi
qun Vit Nam.
Thodore Le Brun
trang 241 th Faure vit nh vy, nhng n trang 243, v tu Mduse, Faure li ghi: Tn
nhng thu th o ng hay b ui trong hnh trnh, gm c: Le Brun (Thodore), tnh
nguyn binh nht (chc nhn ngy 1/1/1789) (Faure, t. 243).
Nh vy, Le Brun b hai ln ghi tn trong danh sch o ng, ca tu Vnus v tu Mduse,
chc c s nhm ln, v anh ta c chuyn t tu Vnus sang tu Mduse, vy ch o ng
mt ln tu Mduse.
Faure vit tip: [Le Brun] vo bnh vin Pondichry ngy 28/6/1788, ra ngy 28/8/1788,
ln b Macao ngy 13/1/1790, ri li; n Nicholas Lolier 45 piastres 5l, 8s, [?] tr gi
243 livres. (Faure, t. 243). Nh vy, Le Brun bnh vin Pondichry trong hai thng t
cui thng 6 n cui thng 8 nm 1788. Ri c l anh ta phi ln tu Mduse lm vic tr
li cho ti ngy 13/1/1790, tu ny gh Macao, anh ta bn li y, ln ny mi thc s l
o ng; khng bit Le Brun li Macao bao lu ri mi tm cch sang Vit Nam.
Ngy 13/1/1790 Le Brun mi ti Macao v li, ri tm cch sang Nam H. M thnh Gia
nh, theo Trnh Hoi c, p t ngy 4/2/Canh Tut [19/3/1790]. V vy, tt c cc
gi thuyt cho rng Le Brun v bn thnh Gia nh l hon ton v l. Bi vic xy dng
mt thnh ph, khng th xc tin trong vi ngy.
Ta ch c th chc chn rng, Le Brun c mt Vit Nam trc ngy 27/6/1790, l ngy
anh ta c nhn chc Khm sai cai i, vi mt vn bng c u i hn ngi khc:
Hong Thng xt thy ti nng ca Thodore Lebrun, quc tch Php, vi bng vn bng
ny, ban cho y chc Khm sai cai i thanh oai hu, qun chiu vic cng th [bn ting Php
dch l capitaine ingnieur]; v th, Hong Thng, giao cho y coi sc tt c nhng n lu
trong nc, v lnh cho y phi tm mi cch c c s bo m an ton cho nhng thnh
tr ny. Nu v bt cn, y khng lm trn nhim v, th s b trng pht theo lut php.
Ngy th 15, tun trng th nm, nm th 51, i Cnh Hng (27/6/1790) (Louvet, t.
536).
Qua vn bng ny, ta thy Le Brun t nhn mnh l k s xy dng nn c vua cho
chc Khm sai cai i oai thanh hu, trng coi cc thnh tr. Chc v ca Le Brun tng
ng vi chc v ca Dayot, l Khm sai cai i qun chiu tu nh chch tr lc hu,
khm sai cai i trng coi hai tu (qun chiu tu nh chch).
Tm li, v Dayot l ngi duy nht c hc lc v kinh nghim, tng iu khin tu Ile
France, nn anh ta c chc cao v rt c trng i, di quyn c ti 4 ph t:
Vannier, Isle-Sell, Guillon v Guilloux.
Nhng c k vn bng pht cho nhng ngi ny, ta thy vua rt nghim khc, lun lun
c cu: Nu v bt cn, y khng lm trn nhim v, th s b trng pht theo lut php. V
cu ny, m Dayot khi lm m tu ng Nai, c th b x t, cho nn y phi chy trn.
Trng hp ca Le Brun khng bit nh th no, nhng ta cng c th on: v y khai man
l k s, nn khi khng lm c vic phng b cc n lu, Le Brun cng phi b i.
Le Brun b i
Le Brun b i rt sm.
Le Brun b i, sang Macao, m c l mt trong nhng ngi u tin trong to lnh s Php
Qung ng m Le Brun gp l de Guignes, nhn vin hay ip vin ca Php Qung
ng nm 1791, m chng ti ni n nhiu ln trong cc chng trc. V vy bn bo
co ca De Guignes gi v B Ngoi giao ngy 29/12/1791 c ni n vic Le Brun b i.
Nh bn bo co ny (do Faure trch dn, chng ti ni ti trong chng 12) nay ghi li
hai on ng ch , soi t mt s vn . De Guignes vit:
3- Faure thy de Guignes vit cu ny sai, bn chua thm ch thch: Nh vy, chc chn anh
lnh tnh nguyn binh nht Le Brun chng Nam H lu hn 15 thng. Le Brun b i,
khng phi v [vua] nh chm, m bi v t lng, v nht l anh khng bng lng di
lnh ca Olivier, ch l tnh nguyn binh nht thi, vy m c chc Tham mu trng qun
i Nam H (Chef dtat-major de larme de Cochinchine) chc v lm cho anh c quyn iu
khin ngi ng bn (Faure, note s 2, t. 215).
Cu ny ca Faure, ch ng mt phn: lnh tnh nguyn binh nht Le Brun chng Nam H
lu hn 15 thng. Bi v Le Brun n Nam H khong thng 6/1790, v tr v Macao, trong
nm 1791. (Cui nm 1791, de Guignes vit bo co trn y, vy th Le Brun tr v
Macao my thng trc ). Phn cn li, l sai, bi v, Olivier de Puymanel cha bao gi
c lm Tham mu trng qun i Nam H, c. Chc ny do Dayot ba ra khi ni chuyn
vi Ste-Croix t thng mnh v Puymanel ln, hoc chnh Ste-Croix ba t.
Cosserat cho bit Le Brun t chc nm 1791, tr v Macao, ri bit tch (Cosserat, t. 174).
Nhng sau ny Taboulet tm thy mt th Le Brun vit t Ile de France ngy 15/6/1792,
cho M. Ltondal, trong c cu: Ti lui v cch bn tu ba dm, ch ngi b con c nh th
rum, ti trng nom cng vic v lm qun l cho h. Cn hn l lm vic cho vua Nam H
(Taboulet, I, t. 245).
Ti sao li c s chp nhn d dng mt ngi lnh o ng binh nht, tr thnh nh thit
k th, m khng cn tm kim su xa; nh th, tt c nhng ngi Php n nc Vit,
d v hc, cng d dng tr thnh cc i k s, i kin trc nh vy?
2- V vn bng ca vua cp cho Le Brun l Khm sai cai i thanh oai hu qun chiu vic
cng th, v giao cho nhim v trng nom tt c cc thnh tr trong nc (le soin de toutes
les fortifications de ses Etats), theo nh bn dch ting Php ca Puymanel; nhng chng
ti tin rng cu ny khng dch ng nguyn vn ch Hn, v nu mt ngi c quyn trng
nom tt c cc thnh tr th ngi y phi l thng th B Cng, hoc quyn thng th,
nhng lc cha c chc ny. Tuy ghi l Puymanel dch nhng Puymanel mi n Vit
Nam nm 1788, th 1790 cha th dch c vn bng ch Hn, chc Trn Vn Hc hay H
Vn Ngh dch gip.
Dch gi din chc v ca Le Brun sang ting Php l capitaine ingnieur (i y k s),
chng ti dch li l qun chiu vic cng th.
- Vn bng ca vua vit rt nghim khc: nu khng lm c vic th phi chu ti.
Sau khi b i nm 1791, th nm sau, Le Brun nhn cng vic trng coi nh th nhum ca
ngi b con Ile de France (th Le Brun vit ngy 15/6/1792, Taboulet, I, t. 244) iu
li cng chng t Le Brun khng c hc lc hoc kh nng c bit mt chuyn ngnh no
c.
Cng vic ca chng ta ngy nay, khng phi l bc b cng lao ca nhng ngi Php ny,
m l tm li s thc lch s. Ai c cng th ghi. Nhng g ch l li n, cng phi c a
ra nh sng.
Chng 16: IV - Jean-Marie Dayot
Wikipdia Php ghi chc nghip ca Jean-Marie Dayot nh sau: Grand amiral de la flotte
annamite et commandant des btiments franais de lAnnam (i c ca hm i An
Nam v t lnh nhng tu Php ca nc Nam); v ghi nhng chin cng ca Dayot nh
sau:
Jean-Marie Dayot cn thc hin mt cng trnh ln lao l thy o b bin nc Nam, bn
do ngi em v v ng gi mt bn sao v Paris. ng ly tn mnh, Port Dayot, t cho
cng Van Phong [Vn Phong tc Hn Khi, tnh Khnh Ho, ni Gia Long ng bn doanh
khi nh trn Th Ni 1801; nm Minh Mng th su i tn l Vn Phong]. Nm 1795, Jean-
Marie Dayot b kt n oan c l c tnh lm m chic tu m ng cai qun. Oan thc, v
lc ng u c trn tu. ng b kt n v bt cn v b ng gng. Nh Olivier de
Puymanel v gim mc Adran can thip, ng mi c th sau 4 ngy chu nhc hnh.
Nhng iu Wikipdia Php vit trn y, tng hp ton b nhng g cc ngi bt thuc a
vit v nhn vt ny: s nghip ca Dayot; s oan c b kt n, v s i x tn nhn
ca Gia Long, i vi con ngi lng ly ny.
2- Vic Dayot t ra chin dch gic ma l hon ton ba t. Gi ma ch khng phi gic
ma. Thi , tt c tu b (u hay ) u dng bum, i u cng phi i thun gi mi
khi hnh c. Khng ch Nguyn nh dng chin dch gi ma, m Ty Sn cng i
thun chiu gi nh vo Nam, gic ma l ting dn min Nam ch qun Ty Sn.
3- Trn vn bng vua cp cho Jean-Marie Dayot c ghi: Khm sai cai i qun chiu tu nh
chch (khm sai cai i ch huy hai chic tu [nh chch l hai chic]). Hai tu ny l ng Nai
v Le prince de Cochinchine (tn dch sang ting Php, khng r tn gc ting Vit l g),
cha r l tu do ngi Vit lm, hay tu Nguyn nh mua li ca B, Anh hay Php, vv
Tuy nhin, nhim v hai tu ny l mua bn nc ngoi v vn ti lng thc, nh ta s
thy, chc chn khng phi l tu chin.
Ngoi ra, t 1790 n nm 1795, Dayot gi chc khm sai cai i, tc vn l cai i, tuy c
thm ch khm sai, trn quyn cai i mt cht, ch khng th l i c. Ngi ch
huy ton b thu qun ca vua Gia Long l Nguyn Vn Trng.
Dayot l hai anh em: Jean-Marie v Flix, cng n gip Nguyn nh khong 1789.
Jean-Marie Dayot c nhn vn bng ca vua v gi vai chnh trong s nghip ny. Flix
Dayot, nh tui hn, ch i theo tr gip. Tuy sang cng vi Vannier, nhng Flix khng c
chc tc r rng, nn cng khng c ghi nhn trong cc giy t chnh thc.
Trc khi vit v JM Dayot, chng ti xin ni qua v Flix Dayot: Flix Dayot, qu Redon
(Bretagne), em Jean-Marie Dayot, n nc Nam nm 1789 cng vi Vannier, v trn i
nm 1795 cng vi JM Dayot.
Theo th ca gio s Le Labousse vit v Hi tha sai Paris ngy 16/6/1792, th: Tt c
nhng ngi Php y gip vua c hn hai nm, u tr v Macao. Trong c hai anh
em Dayot, qu Rhedon, v ng Vannier qu Auray (Cadire, Doccuments Relatifs
lpoque de Gia Long, BEFEO, s 12, 1912, t. 28). l Le Labousse tm tt tnh hnh chung
vo thng 6/1792, khi bit tin Quang Trung s nh xung min Nam qua ng Lo. Tuy vy,
anh em Dayot cn li Nam H n 1795 v Vannier, lc u chc cng nh b i, nhng
sau, li n u i Minh Mng.
Anh em Dayot ri Nam H, sang hn Phi Lut Tn tip tc vic bun bn.
Flix Dayot mt nm 1821; th Vannier, t Hu gi M. Baroudel, qun th Hi tha sai
Macao, ngy 2/8/1821, vit v ci cht ca Flix nh sau: Ti rt au n v ci cht ca
Flix Dayot cng qu vi ti v i cng vi ti sang nc Nam nm 1789 (Cadire, Doc. Rel.,
BEFEO, t. 67).
Theo Taboulet, Jean-Marie Dayot, sinh ngy 21/3/1759 (Taboulet, I, t. 249). Qu Redon
(Bretagne). Theo Faure, Dayot l chu ca Charpentier de Cossigny, cu ton quyn Php
n . Dayot trc thuc vo tr s thuc a a phng n , vi t cch tr t i y
hi qun, lm vic trn cc thng thuyn, b cp Vizaudrut (gia Goa v Bombay) b
nh p, trn thot, nhng b mt tu (Faure, B a Lc, note 1, t. 201).
Maybon vit sau Faure, tm thm c mt s chi tit khc: gia nh Dayot sang lp nghip
ti Ile de France, c nhiu ngi lm vic cho cng ty Php n. C h vi Charpentier de
Cossigny, cng sinh Ile de France, lm t lnh Pondichry t 1785 n 1787.
Nm 1786, JM Dayot iu khin thuyn nh hai ct bum (polacre) Adlaide, trang b Ile de
France i Pointe-de-Galles [Sri Lanca-Tch Lan] v Mascate [Oman] mua lu hynh v gia
v; nhng gp cp ngi Mahrattes [Trung n]. Ch tu khiu ni nhiu ln khng c kt
qu, Dayot bn v Pondychry cu cu tng Conway hin ang lm t lnh qun Php n
, nh ng can thip vi nhip chnh vng Mahratte v c bi thng (Maybon,
Introduction, Relation Bissachre, t. 27).
Sau , Maybon chp li li Sainte-Croix, cho rng Dayot li mt trong hai chic tu h
tng gim mc B a Lc cng hong t Cnh tr v Nam H thng 7/1789. Nhng iu
ny sai, v chnh v gim mc tuyn b ng v vi c mt chic tu. Maybon cn a ra
gi thuyt Dayot quen vi v gim mc, hoc Ile de France, hoc Pondichry, nhng
cng ch l gi thuyt, v khng c g chng minh nhng s gp g ny.
Cosserat trong bi Notes Biographiques sur les franais au service de Gia Long (BAVH, 1917,
III, t. 179) cho bit, ng khng tm thy ti liu no chng nhn ch xc ngy JM Dayot n
Nam H, nhng ng li da vo chng sau y ca Faure xc nh JM Dayot c mt
Nam H t nm 1788, bi v, theo li Faure: Tu Dryade b neo Cavite [Phi Lut
Tn]ba gio s i t Paris vi gim mc B a Lc ln b, l cc ng Le Labousse, Pocard
v Lavou c 7 pho th Php ca tu ny o ng Cavite v hnh nh h s ti tng
cng cho i ng ca tu t Saint-Esprit do Jean-Marie Dayot, i u hi qun, mt tay o
ng khc ca hm i ta, cai qun (Faure, t. 201).
Cn ngy chnh thc JM Dayot v gip Nguyn nh, c l nn ghi ngy nhn vn bng Khm
sai cai i, tc l ngy 27/6/1790.
Sau y l bn dch vn bng vua cp cho Dayot (dch li t bn dch ting Php):
Hong thng xt s trung thnh v nhit tm trong cng vic ca Jean-Marie Dagot, quc
tch Php, ngi c bit ch n thin ch m y chng t khi n t rt xa phc v
trong ngnh thy binh ca ngi, Hong thng xt thy y xng ng c chn, v vi vn
bng ny, cp cho y chc Khm sai cai i qun chiu tu nh chch tr lc hu, qun chiu
hai tu ng Nai v Le prince de Cochinchine. Hong thng hy vng khi thi c n, Jean-
Marie Dagot, s kp thi chng t lng can m v tr thng minh iu khin cc tu c
giao ph, v nghim khc p dng qun lnh, y s xng ng c tin cy. Nu v li, khng
lm trn nhim v quan trng ny, th y s b nghim tr theo lut php.
Ngy th 15, tun trng th 5, nm Cnh Hng th 51, ti Si Gn, ngy 27/6/1790
Nh vy, Dayot c vua giao chc v Khm sai cai i qun chiu tu nh chch tr lc
hu vi trch nhim qun chiu hai tu ng Nai v Le Prince de la Cochinchine, mi tu c
mt ph t cai i v ph cai i ngi Php di quyn. V theo ch d sai phi vua cp
cho Dayot cng ngy nhm chc, th ta bit hai tu ny l hai tu bun, c th i xa, ti Ma
Cao, Phi Lut Tn, vv
Nhim v mua bn ca Dayot
Lnh sai phi ny kh quan trng v hi di, chng ti xin tm tt, nh sau:
Lnh cho ngi Jean-Marie Dagot [Dayot], Khm sai cai i qun chiu tu nh chch tr lc
hu, qun chiu hai tu ng Nai v Le prince de Cochinchine v lnh cho quan Trung [khng
r tn ng quan l Trung hay chc ng l Trung, cng thm mt ch na], lm trn vn
nhng iu khon sau y:
3- Hng thng, dnh 300 ng, chi cho vic n ung trn hai tu.
Sau cc ngi s i Manille, v sau khi xin php quan ton quyn y, s sa cha hai
tu, ri sm sa bum, dy v nhng thuyn c khc. Mua 500 t lu hunh v lm mt
chuyn ti go em v Macao bn. Vi s tin cn li, v nu gi gn s sch ng n, cc
ngi s mua c 1.000 ci cuc st, 500 cuc inh (pic de clou) loi ln nh, mua nhng
sng trng tt v nhng i bc n 12 livres [cn Anh, tc l 0, 453kg] hay ln hn.
Cc ngi phi cn thn thi hnh ng nhng iu khon trn y, nu v bt cn hay v li,
m khng hon thnh nhim v th s coi nh phm ti nng.
Dayot ch l mt trong nhng ngi c vua sai i mua bn, cn c nhng ch d khc cho
Barisy, Januario Phng, Gibsons i bn go, cau mua kh gii nhng vng khc
nh M Lai, Indonsia, n , vv v c th t ca nh vua vit cho vua Anh, vua an
Mch, vv vi cng mc ch.
Ngy 22/6/1790, tc l 5 ngy trc khi JM Dayot nhn chc Khm sai cai i qun hai tu
ng Nai v Le Prince de Cochinchine v nhn ch d sai phi, vua vit mt u nhim th
cho ton quyn Phi Lut Tn, gi gm Dayot v quan Trung. Chng ti xin trch dch on
chnh:
Qu nhn vn lun lun c mun giao dch vi cc h. Hm nay, v c vic, qu nhn phi
gi hai tu n Macao v Qung ng, v sai bn JM. Dagot, ngi Php, khm sai cai i,
qun hai tu v quan Trung i cng; sau khi xong nhim v hai ni ni trn, h s n
Manille mua lu hunh v sa cha [carner tc l lau chi, sn hay bc li phn chm
ca v tu] hai tu ny. Trong trng hp hai phi vin ny cn n s gip ca cc h
hon tt nhim v, qu nhn xin mn php yu cu cc h oi hoi n h, nu h c thiu
thn tin bc g, xin cc h vui lng ng ra cho, nh i vi chnh qu nhn vy. Nu sau c
dp tha nhn nhng s gip ny, xin cc h yn tm rng qu nhn s ht sc st sng
Dayot hon tt m mn nhim v u tin ny, cho nn, th ca chnh quyn Vit cm
n ton quyn Phi vit ngy 1/7/1791, tc l mt nm sau, c nhng li l:
Theo bi k s di, Dayot nhn nhim v vn ti lng thc cho qun i, mi khi c
chin dch hnh qun nh Ty Sn. Chin dch ny c Gia Long hoch nh t thng
2/1792: tc l tn cng theo gi ma, thun gi nh ra Trung, ngc gi li quay v Gia
nh. Nhng n thng 7/1792, mi c trn Th Ni, l trn u tin, nh theo gi ma.
Hin ti, cha th xc nh rng JM Dayot c tham d vo trn Th Ni 1792 hay khng v
hai l do:
- Thng 6/1792, l thi im khng hong: vua thy s thm lm ngn qu ca Dayot, ni
gin ui tt c lnh Php, nhng sau vua hi tm. Tuy vy, cng kh hnh dung vua cho
Dayot ngay nhim v ti lng trn Th Ni.
K s ca Dayot
Mc d cn thn nh vy, nhng vn c nhiu chi tit thot ra hoc khng ng, bi v, nhn
t bin vo, nhng i tng ny c v khc vi b mt tht ca chng, nu M. Olivier de
Puymanel, s quan y cng trng v ti gii, iu khin on qun cn v ca nh vua v l
k s u tin ca nh vua, vui lng cho ti bit tt c nhng t liu v lm vic vi ln vi
ti, th chng ti cng nhau lm bn sng Si Gn, v nhiu ch khc lu thng vi Cao
Mn. Anh thng i cng vi chin dch trn b, lun lun dc theo b bin, v anh khng
l c hi no m khng v bn nhng ch anh i qua v ghi li nhng nhn xt. V pha
chng ti, nhng bn m chng ti lm trn cc hm i, nhiu hn, li c du hiu thng
bo cho chng ti mi ngy, ng 12 gi tra
Nh vy, nhim v ca Dayot thc r rng: khng nhng Nguyn Vng cho Dayot iu
khin hai tu ng Nai v Le Prince de Cochinchine m cn cho s dng hai tu ny vo
nhng vic ring. Tuy Dayot tu vua l v bn cho vua nn mi c bit i, nhng ch
ch ca anh ta khng phi vy, Dayot vit rt r ch ch ca mnh: ti rt hi lng tng
cho cc thy th mt cng trnh ng tin cy. Thy th y l thu th Php, v Dayot
khng nhc nh g ti vic trnh bn cho vua Gia Long. Dayot trao ton b bn ny
cho Sainte-Croix em v Php v km theo l th vit cho Ste-Croix (s trch di y) ni
r ch ch ca anh ta. Cho nn nhng ngi vi vng kt lun Dayot c cng v bn b
bin nc Nam cho vua Gia Long s dng, l hon ton sai lm.
Nm 1820, chnh ph quyt nh dnh cho Dayot mt cu lc b thin vn; nhng s tng
thng n qu mun, Dayot mt t nm 1809. ng cng khng nhn thy nhng bn
ca ng c Vin lu tr hi qun pht hnh nm 1818, v cng khng bit li khen ngi
ht mnh ca Abel Rmusat: Chng ta bit c nhiu ngi nc ta gi nhng chc v
quan trng trong triu nc Xim v nc Vit, v nh vo mt trong nhng ngi , ng
Dayot qu c m chng ta c tp a (Atlas) cc k qu gi v nc Nam, c vua
[Louis XVIII] sai khc nm 1818, l mt trong nhng to lu i p nht ca khoa hc
a l xy trn ci x rt xa u chu T khi cc bn ca ng Dayot c in ra, b bin
nc Nam c bit r, c l cn hn mt s b bin u chu na.
Nm 1817, vua Louis XVIII sai Kergariou sang bin ng, vi bn ca Dayot. Trong th
ngy 28/3/1818 gi b trng Hi qun, Kergariou vit: Ti i khp cc ca bin ca
nc Nam v trong hi trnh chng gai ny, ti c dp kim chng, o ln hu nh tt c
cng trnh ca ng Dayot. Chng c li no khm phc s chnh xc, nht l s chnh
xc m t ai c chiu li trn cc bn (Maybon, Relation Bissachre, t. 31-33).
Sau ny, lin qun Php Ty Ban Nha cng dng bn ny nh chim nc ta di
thi vua T c.
Hai nm sau, gio s Lavou gi th cho M. Ltondal t Li Thiu, ngy 16/6/1792, vit:
Nh nhng dng ngn ngi ny m chng ta hiu r tnh trng nhng nm u, khi m
lnh Php v B nh thu n Nam H v vai tr cng nh tnh cm ca B a Lc i vi
bn ngi ny. Nhng li trn y ca cc gio s Le Labousse, Lavou v chnh Puymanel
:
- t nhng ngi lnh Php o ng, nh thu, trong bi cnh thc s ca h vi nhng
thi h tt xu.
- V hiu ho tt c cc lp lun cho rng gim mc B a Lc iu khin qun i v ban
chc T lnh b binh cho Puymanel, T lnh hi qun cho J. M. Dayot, v.v. m ngc li, v
gim mc chu ng s v hnh ca h nh ni bt hnh ca chnh mnh.
c hng nhiu n sng v s tin cy ca vua Gia Long, nhng Dayot khng lm trn
phn s ghi trong vn bng Khm sai cai i. Nu chuyn u tin vua sai Dayot i Phi Lut
Tn (ch d ngy 27/6/1790) thnh cng, khin vua bng lng, thng 7/1791, triu nh
vit th cm n vin ton quyn Phi Lut Tn, nh ni phn I, th chuyn i Phi ln th
hai, Dayot phm ti thm lm ngn qu. Th ca gio s Le Labousse vit cho M.
Letondal ngy 17/6/1792, c nhng li sau:
- H ch vua tr lng t.
- V sau cng, khi nghe tin Nguyn Hu sp nh xung min Nam, h khng mun cht v
mt cuc chin khng dnh dng g n h.
Tuy nhin, Gia Long l mt chnh tr gia c ti, ng bit trong tnh trng cp bch ny, khng
nn cho ch thy s v ca vic ngi u n gip m ng vn dng nh mt li
kh tuyn truyn. V vy, ng thuyt phc gim mc Ba a Lc li, v khi v gim mc,
ngi cha tinh thn ca h li, th nhng ngi lnh theo o Gia T ny s theo. V vy,
vua t nhng c ch khuyn khch: cho Puymanel c thng chc V u, v c cng
trong i ng pho binh, ch to cc hng ho xa, chn a li, binh kh cng vi Trn Vn
Hc (LT, II, t. 282). Dayot cng c vua b qua li thm lm, tuy nhin nh vua s khng
gi y i mua bn ngoi quc na, Dayot c sung vo ban tip vn lng thc cho qun
i. Chnh nh nhim v tip vn qun lng ny m Dayot c phng tin v thy
o b bin nc Nam nh anh ta t li trong bi k s ghi phn I.
Nhng trc khi i xa hn, chng ti mun trnh by sc mnh thu qun ca Nguyn nh,
c gi thy r hn, nhng iu c tht v nhng iu c ngi ta bi t ra, sau ny.
Khong cui th k XVIII, thuc on lch s m chng ta ang kho st, thuyn tu ca Ty
phng cha tin b n mc vt xa thuyn tu ng phng. Bi c ng ln Ty u
dng thuyn tu bum. Chng ta ch cn xem tu Bounty trong cinma, hay tu ca
Lafayette m ngi Php va lm li nguyn bn, v cho chy xuyn i dng sang M l
thy r.
Cc chin thuyn ca Ty phng, thi Gia Long khi nghip (1777-1800) c khc vi
chin thuyn ca ng phng, s khc bit ny, c u ln nhc im ca i bn,
c Barrow v Montyon phn tch trong sch ca h, m chng ti trch dch trong cc
chng 4 vit v Barrow v chng 7, v Montyon.
1- t Gia nh nhiu sng kinh, c lao, bi ct, trong 10 ngi c 9 ngi gii ngh bi
li, cho thuyn. Gia nh ch no cng c ghe thuyn, hoc dng thuyn lm nh , hoc
i ch, hay i thm ngi thn, hoc ch go ci i bun bn, rt tin li (Trnh Hoi
c, Gia nh Thnh Thng Ch, Phong tc ch, bn dch ca L Vit Dng, in t).
3- Va thot cht khi bn tay Nguyn Hu, ngay t thng 4/1778, Nguyn nh sai ng
hn 50 chin hm gi tn l thuyn hiu Long Ln v mua nhiu b ho cng. (TL, I, t. 206)
Trnh Hoi c gii thch r hn v cc chin thuyn Long Ln ny: Nm 1778 Qun ta
p ly t t b ty Bn Ngh chy dc n m sng An Thng, phm ti cc ca sng u
ng cc cy ngn cn tu chng gi v b mt ng hn 50 chic chin hm ti sng nh
Th Tnh thuc sng An Thng. My chin hm ny u bc nhn, u v thn u gn ba
tm vn c v hnh nh hm ca Ty dng, li ging li gi l Long Ln thuyn, li
chnh b b cho ho cng (Gia nh Thnh Thng Ch, Vt Sn Ch, bn dch ca L Vit
Dng, in t).
n thng 5/1778, nh li sai cai i Trn Vn Phc sang o Tn Chu, Nguyn c Huy
sang o Quang Ho ng thuyn i bin (TL, I, t. 206).
4- Mt bc tin mi trong k ngh ng thuyn chin ca qun Nguyn: Theo Trnh Hoi
c thng 8/1780, Thanh Nhn sng ch ng thuyn chin, lm bnh li di
i ng bin yn n, nhng vn bnh li trn khi trc dng khi i ng
sng, gi l thuyn hai bnh li, phi trn gc sn chin u, hai bn treo phn tre che cho
thu binh di chuyn lo cho chng, trn th b tr b binh xung kch, nh vy m k xo
ca thu s cng tinh nhu, n nay [khong 1820] cng vn theo (Gia nh Thnh Thng
Ch, Vt sn ch, bn dch ca L Vit Dng, in t).
Thc Lc ghi: Thanh Nhn sai thy qun ly th g nam (kin kin) ng thuyn
trng (bnh li di), trn gc sn chin u, hai bn dng phn tre che thy binh di
cho chuyn sc m cho, cn trn th by b binh xung trn m nh. Do i ng
bin thun li m ngh thy qun s trng cng tinh thm (TL, I, T. 209).
- Thng 9-10/1782, sai cai c Trung thy V Di Nguy, cai c Tin thu Trng Phc Dnh
tp hp nhng thy binh ngch c, sa ng chin thuyn.
- Ngy 9/4/1785, Nguyn nh chy sang Xim vi 30 qun thn, 200 qun v 5 chin
thuyn: Phng Phi, Bng Phi, Hng Tr, Chnh Nghi, Thuyn (Thc Lc I, t. 223).
Hong Tin Cnh, nm t T [1785], c thng khm sai tng nhung chng c, cng vi
bn Trng Phc Dnh n o Giang Khm ng thuyn chin (LT, 270). Nm Bnh Ng
[1786] Nguyn Vn Nhn cng Trng Phc Lut n Giang Khm ng chin thuyn thp
hin (LT, 236). Trng Phc Lut trng coi i trng [tc l thuyn hai bnh li] (LT,
237). Nm Bnh Ng [1786] c chin cai c Mai Tin Vn theo chng c Hong Tin Cnh
ng 10 chic thuyn hiu o Giang Khm (LT, II, t. 249).
- Thng 8/1989, sai ng chin thuyn ln hn 40 chic, thuyn i bin hn 100 chic (TL,
t. 251). Thng 12/1789, sai cai c V Di Nguy ng mt chic thuyn ln v 15 chic thuyn
i bin (TL, I, t. 267).
- Thng 1/1791, Lp xng thu s, t b sng Tn Bnh n b sng Bnh Tr, trn ba
dm, thuyn i bin, thuyn chin (hnh thc nh thuyn bun, khng mui m nh) thuyn
(sn en nn gi l thuyn), thuyn son (sn gi l chu thuyn), thuyn l (u ui
thuyn u chm v gi l l thuyn), u u (TL, I, t. 270).
- Theo th ca gio s Liot gi t Tn Triu (ng Nai) v Paris ngy 18/7/1792: Nh vua
va lm xong 15 tu chin, mi, ui v gin ct bum ging tu Trung Hoa, tt c phn cn
li lm theo li Ty, sp i nh Ty Sn (Cadire, Doc.Rel, t. 28)
- Thng 2-3/1793 (thng ging Qu Su) ng thm cc thuyn i hiu: Long Ng, Long
Thng, Long Hng, Long Phi, Bng Phi, Phng Phi, Hng Phi, Loan Phi, ng Phi. (Chc l
sa li cc thuyn Phng Phi v Bng Phi, v c t nm 1785) (TL, I, t. 290).
Hai thuyn Phng Phi v Bng Phi (tu chin bc ng theo kiu Ty phng) Nguyn
nh c t nm 1785, hon ton do ngi Vit iu khin. Tu Phng Phi nm 1790 s
giao cho Trn Vn Hc v Nguyn Vn Chn (Vannier) cai qun (Lit truyn II, t. 282). n
nm 1792, trong trn Th Ni, hai tu Long Phi v Phng Phi s c cc tng Nguyn
Vn Thnh v Nguyn Vn Trng s dng. Cho nn, chng ta khng nn lm tng ch c
ngi Ty mi qun c tu Ty.
Nhn qua s lng tu thuyn Ty, Ta m Nguyn nh mua hoc sn xut ti ch thi ,
mi thy con s 2 tu ng Nai v Prince de Cochinchine m Dayot c iu khin thc l
khim nhng. V s thng thng khm sai cai i Dayot ln lm Ch huy trng hi qun
Nam H thc l u tr.
V s quan trng ca trn Th Ni 1792, c th coi nh chin cng ln u tin trong cuc
chinh phc li ton th lnh th ca Gia Long, cho nn, bng mi gi, cc s gia thuc a
tm cch xc nh chin cng Th Ni 1792 l chin cng lng ly ca ngi Php. Chng
ta s iu tra h thc chuyn ny nh th no.
Barrow, l mt trong nhng ngi u tin vit my hng v Dayot v trn Th Ni 1792,
nhng ng kh d dt:
Cu: [Nguyn nh] trn u hm i, 2 s quan Php, cai qun hai tu chin Ty phng,
v mt trong hai ngi ny l Dayot khng thy u chp c. Chuyn tu mc cn qu ging
chuyn Mn Ho. Barrow khng xut x, nhng ng cn thn dng nhng ting
ngi ta n, chng t ng khng chc v ng cng bit, khng th da vo nhng li
ngi ta n vit s.
Maybon vit:
Khng th chi ci c rng h gp phn rng ln vo chin thng ca Gia Long. Cha
ni n s ng gp ca h vo nhng chin cng quan trng, nh vic tiu dit hm i
Ty Sn nm 1792, v nhng cuc hnh qun khc dn n chin thng Hu, nm 1801
(Maybon, Histoire moderne du pays dAnnam, t. 279).
1-L th ca gio s Le Labousse k chuyn Nguyn nh, sau khi thng trn, v cha c kinh
nghim, ra lnh t tu ca Ty Sn (vic ny S K i Nam Vit cng chp, t. 59, v
cho bit sau Nguyn nh hi ngay v cho lnh dp tt la).
Trong khi tt c mi ngi ang khm phc chic chin hm n c chng chi vi k th,
th lng dng cm ca nhng v [s quan] ny bng chc b nh ch mt cch nhc nh nht
i vi ngi chin s: Ca vo cng rt hp, gp lc thu triu xung, tu b mc cn. v tr
ny, h ch dm bn vi pht i bc nh, phi trc, m trng kh nhiu k th. H phi
dng . V au n thy ton th on qun ko vo cng m h khng theo c. Nu c
th tin vo c hi cng th chc chn h s l nhng ngi duy nht nhn cng trng v
s vinh quang ca chin thng. T nh vua thng ni bng a, v chuyn ny: Chng
ti rt sung sng v s c ny xy ra. Nu chic tu ny khng mc cn, th n chng cho
chng ti vic g na, v nh th chng ti s ngng lm. (Maybon, Histoire moderne du
pays dAnnam, t. 311-312)
Di ch thch (3), trang 311, Maybon ghi rng: ngi con trai Chaigneau a vic ny vo
nm 1793, chc anh y vit nhm (nm), v chnh anh y ni: nm ny nh vua t hm i
ca ch!
Thc ra, Michel c Chaigneau chng lm g c, khi trn Th Ni 1792 xy ra, cha ca ng
cn cha v gip Nguyn nh, v bn thn ng, n hn 10 nm sau, mi sinh ra i. Vy
m trong sch ny (in nm 1867), tc l 47 nm sau khi ng ri nc Vit, 75 nm sau khi
trn Th Ni xy ra, ng t trn Th Ni nh c chng kin tn mt! Cu chuyn ng k l
mt chp v nhng giai thoi, s kin xy ra cc thi im khc nhau c tiu thuyt
ho thnh chuyn.
V cui cng, Wikipdia Php, tha hng nhng dng ho hng ca cc s gia thi danh
Maybon, Taboulet, vit v chin cng Th Ni 1792 ca i c ca thu qun An
Nam v t lnh nhng tu Php ca nc Nam (Grand Amiral de la flotte annamite et
commandant des btiments franais de lAnnam) nh sau:
Mt chin cng r rng v minh bch nh th, cn phi c kho st mt cch nghim
chnh.
- Th n, vn bng khm sai cai i qun chiu tu nh chch tr lc hu, khi dch sang
ting Php, bin thnh vn bng ca v i c.
Xin gii thch: v chc v mt v quan, chng ti khng hiu trong trng hp no, th c
vua cho thm hai ch khm sai, xin nh cc v thc gi ch gio. Trong h s ny, hin ch
thy c ba ngi Php l Le Brun, Dayot v Barisy, c vua cho chc Khm sai cai i, cn
nhng ngi khc ch l cai i hay ph cai i.
Dayot l khm sai cai i, qun hai tu ng Nai v Le Prince de Cochinchine, n gin l
nh vy. Nhng khi nhng ch ny c dch sang ting Php, th Dayot c thng tin
ln: i din nh vua, hu tc phn on y cn trng, tr thnh t lnh cc hm
i ca vua. Ri trn Wikipdia, thng thng thnh i c ca thu qun An Nam v
t lnh nhng tu Php ca nc Nam (Grand amiral de la flotte annamite et commandant
des btiments franais de lAnnam).
l tin trnh ngi ta lm, cho Dayot nhy vt, t chc khm sai cai i qun hai
chic tu trong mt ton b hm i c ti hng trm chic tu ca Nguyn nh, ln chc
i c ca thy qun An Nam v t lnh nhng tu Php ca nc Nam! S thng chc
nhy vt nh vy tin ti l-gch th nh: i c ch huy v chin thng trn Th
Ni 1792!
Nhiu khi chng ti cng b bt buc phi li mt ni nhiu ngy i b binh v phn
pht thc phm cho h (Taboulet, I, t. 250-251).
Dayot c tnh quan trng ho nhim v ca mnh, khi vit cu [ti] cai qun cc tu
Ty phng, lc lng chnh ca qun i ng, thc ra, anh ta ch c cai qun c hai
chic tu ng Nai v Le Prince de Cochinchine m thi, v khng c g xc nhn hai tu ny
l tu Ty. Cu k tip, Dayot ni v cng vic i theo chin dch: phi pht lng thc cho
mt s lng tu b rt ln, c khi ti hn nghn cnh bum, ri nhiu khi cn phi li
vi ngy i b binh, pht thc phm cho h na. Nhng T Ch i Trng li vn hiu
sai, ng vit: Chnh i ny dt theo sau c hng ngn thuyn mang lng thc cho binh
lnh. Kh qu! Dayot u c ni th: y lm g m c cai qun hng ngn chic thuyn! M
ai li ch lng trn c ngn chic thuyn nh th! Vy thu binh ca Nguyn nh phi c
ti c vn thuyn ? iu ny chng t ng T khng hiu g c, ng ch c mt mc ch l
thi phng trch nhim ca Dayot ln cho hp vi iu cc ngi bt thuc i phng ra!
Tuy Dayot khng vit r, nhng chng ta cng nn hiu anh ta ch l mt trong nhng
ngi thuc i vn ti lng thc di lnh ca cc quan i thn trch nhim vic qun
lng. Nguyn nh hnh qun bao gi cng c chin thut r rng, ai tin phong ai on
hu, ai vn ti lng thc, nht nht u ghi r, tn cc tng, cc quan c trch nhim. V
lng thc:
V vy, trong trn Th Ni 1792, Nguyn nh khng ch nh quan coi vic qun lng.
- n trn Qui Nhn thng 5-6/1793, d dnh nh lu, hai quan i thn c vua ch nh
coi lng l: H b Phan Thin Phc, v tham tri Nguyn c Ch chia coi thuyn lng i
theo, cp cho cc quan thu b (TL, I, t. 293).
- Thng 5/1794, Nguyn Vng thn chinh dng thu binh gii vy Din Khnh, cng ch
nh: H b Trn c Khoan, tham tri Nguyn Vn M v Nguyn K K i theo trng coi vic
lng (TL, I, t. 308), v.v.
Khi qun n ngoi ca bin Th Ni, th trc ht sai qun tinh nhu b phng la t
thu tri gic. Nguyn Vn Trng v Nguyn Vn Thnh dng thuyn Long [Long Phi] v
thuyn Phng [Phng Phi] [nh] thng vo, cc qun tin theo. c gic l Thnh
(khng r h) thy i qun cht n, b chy, thuyn ghe v kh gii b qun ta bt c ht
(thuyn ln 5 chic, thuyn i bin 30 chic, thuyn sai 40 chic). Li sai tm bt bn gic
bin T Ngi, bt c 3 chic thuyn (TL, I, t. 287).
n ca Th Ni, vua cho qun tinh nhu (tc l i cm t thuc dinh Chn V) b t
thy tri ca Ty Sn. Ri hai tng Nguyn Vn Thnh v Nguyn Vn Trng dng
thuyn chin ng Long Phi v Phng Phi nh thng vo v ba qun tin theo. Vn khng
thy c ng tng no tn l Dayot thuc i xung phong c! Ch c hai thuyn ng Long
Phi v Phng Phi, th do hai i tng Nguyn Vn Thnh v Nguyn Vn Trng iu
khin xung kch. Barrow chc mun ni n hai thuyn ng ny, v ng lm tng rng do
ngi Php iu khin.
Chng c l do g khin chng ta phi nghi ng nhng iu ghi trong Thc Lc trn y,
tin mt thoi khc, nh ng T Ch i Trng, trong cun Lch S Ni Chin Vit Nam.
Trc ht, ng T chp vi cu u Thc Lc vit v trn Th Ni 1792, nh chng ti va
trch trn, nhng ng vi vng ci chnh ngay: Nhng theo ngi Ty, k m ng li l
Dayot trn chic tu ng (LSNCVN, t. 259). Ri ng k tip: Chic tu ng do Dayot
ch huy tin vo ca Th Ni (1792) l mt kinh ngc ln cho Ty Sn (Th ca LM J. de Jsus
Maria cho LM Trng tnh, Ch Qun, 4/3/1790, BSEI, 1940, trang 101-102). Ri sau
Nguyn nh mi bt chc theo cc tu Ty m ng tu v ng nh s kim c c di
do trong cc cuc trao i thng mi (LSNCVN, t. 236-237).
Sau ht, chng ti li tm thm cc ti liu v pha cc gio s Php, cng khng thy ai vit
g v chin cng Th Ni 1792 ny ca Dayot. Trong c nhng th t ca Barisy k li cc
trn nh ln, cng khng thy ni n chin cng lng ly ny. V chnh Dayot trong bn
k s in phn I, cng ch ni n nhim v ti lng, khng vit g v chin cng ny
nt.
Cng vic m hai anh em Dayot gip vua Nam H hnh nh ch thun tu thng mi. Vn
kh ca Hi tha sai Paris, vol. 312, cha mt s kh ln th t ca h [thng k J.M et Flix
Dayot] nhng ch l nhng th ngn ni chuyn tin bc (Doc. Rel. BEFEO, Note s 1 ca
Cadire, t. 72).
Sau cng, trong th ca gio s Le Labousse gi v hi tha sai, ngy 20/4/1801, Bnh
Khang, c m t trn Th Ni 1801, trong c on ni n chin cng ca De Forcant:
Dayot xut thn i u, li tu bun, trong cc vng bin gia Ile de France v n . Gia
Long mn Dayot theo ng chuyn ngnh li tu bun ca anh ta. Nhng v mc ti
thm lm ngn qu, nn vua chuyn sang ngnh ch lng, v d nhin, khi i ch lng,
anh ta di s ch o ca cc quan Phan Thin Phc, v Nguyn c Ch trong trn Quy
Nhn 1793; v di quyn cc quan Trn c Khoan, Nguyn Vn M v Nguyn K K
trong trn gii vy Din Khnh nm 1794. Trong 5 nm Nam H, Dayot cha tng c
nhim v tc chin, th khng th lp chin cng c. l nhng g m ngi ta phng
i ra a Jean-Marie Dayot ln hng anh hng, i c ca vua Gia Long.
Nhng ngy cui cng ca Dayot Vit Nam thc khng my vinh hin.
Sainte-Croix k li chuyn m tu, theo li Dayot, xin tm tt nh sau: Dayot chng vic
tham nhng b cc quan cm ght, nn tm mi cch trit h. Mt hm, anh khng c mt
trn tu ca mnh, tri bo, tu b thi xung nc, lt. Vua sa son hnh qun, ni gin v
s mt tu ny. Cc quan li dng, tu vua: tu chm do Dayot bt cn mun lm chm tr
vic hnh qun. Dayot b ng gng, ng l b x t hnh ngay, nu bn b khng tm cch
chn li, ng lc Gim mc B a Lc i vng, Dayot chu gng 4 ngy. Khi gim mc v,
ging l phi tri cho vua, vua tha ngay v x t cc quan. V v oan ung ny m anh em
Dayot b i. V tt cc ngi Php khc, k c Puymanel cng t chc. Bi v cng vic ca
h kh khn nh th m vua khng cho h ca ci g c. (Sainte-Croix, Introduction,
Relation de La Bissachre, t. 85-87).
Th tha sai Le Labousse vit cho M. Ltondal, qun th vin tha sai Macao, t Si Gn
ngy 22/6/1795, cho bit thm chi tit sau y:
ng s thy cc ng Olivier v Dayot ti Macao. Dayot phi trn khi chin hm ca mnh
khi ra hng cng Saint Jacques. S tu thot ny s l tn tht nng n cho nh vua.
Vy, sau khi lm m tu, b ng gng v kt n, Dayot trn ra Vng Tu, nhng b bt li,
ri li trn trn tu ca Olivier de Puymanel; tu ny c c Chaigneau na (lc y
Chaigneau cha lm vic vi Nguyn nh, cn ang bun bn trn ng Si Gn Macao, v
ang c d nh quay tr li Php). Olivier de Puymanel cng nh b i, nhng ri s quay
tr li.
Vic Dayot trn i, chng minh anh chng oan ung g v chuyn vua x t cc quan vu
khng cho anh ta l tng tng.
Dayot trn i, sang lp nghip Phi Lut Tn c l bi v y c vua vit th gii thiu
vi vin ton quyn Phi ngay t nm 1790 v sai y hai ln sang Phi mua bn.
Chn nm sau, quan ton quyn Phi sai Dayot tr v Nam H mua go. Vua Gia Long b
qua ti c v cho php y mua go em v Phi.
Hn na, v ngi ta s khi hai hm i kia n Manille s thiu go n, Mayot xin c mua
go, vua cho php xung ng Nai mua. Hnh nh nh vua thch ngh cng tc ca chnh
ph Manille (Cadire, Doc. Ref. BEFEO, t. 58).
Vic Dayot mua go cho Phi Lut Tn c Thc Lc ghi trong thng 4/1804, nh sau:
L Tng b i, xin ong go Gia nh. Lu trn thn khng mun bn, em vic tu ln.
Vua ni rng: B ci d c khc nhau, nhng ly lng chung m thng nhau, sao n khng
ng n. Bn cho 50 vn cn go (TL, I, t. 590).
Ci cht ca Dayot
Dayot chn ci cht, ch nht nh khng cho tu cp bn Vit Nam, c phi v anh s ln
phn bi cui cng ny s khng c vua Gia Long tha th nh nhng ln trc?
Chng 17: Chnh sch i ngoi ca vua Gia Long
Trc khi vit bn chn dung cht ca Olivier, Barisy, Vannier v Chaigneau, chng ti
mun nhn li s giao dch ca vua Gia Long trong khong thp nin 1790-1800, qua chnh
nhng th t nh vua li. l cch trc tip v trung thnh nht trnh by cng c
gi:
Chng ta bit rt t v s i ngoi ca Gia Long khi cn l Nguyn Vng, cng nh vic
ng mua sng n v vt liu chin tranh nh th no. Thc Lc qu vn tt v nhng vic
ny, cho nn cc s gia thuc a tha h vung bt, h vit nhng dng kh tin v vic B
a Lc cung cp sng n v chin c cho Nguyn nh bng cch ra lnh cho cng ty
Php n v cc tu Php n Nam H giao kh gii cho nh vua, nh trng hp Maybon
trong cun Histoire moderne du pays dAnnam m chng ti trnh by trong chng 14.
T hn na, nhng th t ngoi giao ca vua Gia Long cng c Maybon chim lnh lm
sn phm ca B a Lc. Thc ra, vic ny Maybon cng ch sao li tinh thn Alexis Faure,
trong cun Monseigneur Pigneau de Bhaine, tng dng ng B a Lc l Richelieu ca
Nguyn nh, c bit trong v tu Armide, s ni ti di y.
Nhng th t ny, theo nguyn tc c t thi cc cha Nguyn ngy trc, thng vit
bng ch Nho, v cc c quan cng quyn hoc t nhn ngoi quc khi nhn c u c
ngi dch sang ting nc h. Chc chn thi Gia Long v triu Nguyn sau ny cng vn
gi ng nh vy; v l th Gia Long vit cho Louis XVI cm n vic ng bi b hip
nh Versailles, cng vit bng ch Hn (Launay, III, t. 204). Ni dung l th tt nhin do
vua ch nh, cn ngi chp bt thng l ng l vn phng ca vua, hay mt chc v
tng t; cng c th cc v i thn hay ch nh Ng Tng Chu, Trnh Hoi c, L Vn
nh, v.v. ph trch, hoc c th do tham mu ng c Siu vit, ging nh trng hp
Trn Vn K vit thay Quang Trung.
Maybon, trong s tham lam mun v vt tt c cng lao v tay ngi Php, khng ngi v
c chuyn th t ny v tay B a Lc! (K c th ch Hn Gia Long vit cho Louis XVI, c
vn bn gc c in li r rng, cng l do B a Lc vit!); ng vit nh sau: Pigneau [B
a Lc] khng ch tha mn vi vai tr lnh o, ng cn quan tm n c nhng chi tit; ta
bit l th ca Nguyn nh vit cho Louis XVI, r rng Gim Mc l ngi c xu, nu
khng mun ni l ngi vit l th ny; cn nhng trng hp khc, dng nh li r
rng ng lm c vn khn kho cho mi lin h vi i din cc nc u chu trong bin n
v Trung Hoa, vi nhng chnh quyn Macao, Phi Lut Tn, Bengale; t th gi vua Anh
n vua an Mch cng mang du n thin ti ca ng. (Maybon, t. 283).
Nh trn ni, Maybon cng khng sng tc c g mi, ng ch sao chp Alexis Faure,
khi ng ny k li bin c tu Armide, xuyn tc phn ng ca Gia Long thnh phn
ng ca B a Lc, vi cu: iu ny [bin c tu Armide] gy ra s phn i mnh lit
ca chnh ph Nam H do Gim mc Adran lnh o (Faure, t. 223). Ri Maybon nhn c
hi, nhn v lun tt c th t giao dch ca vua Gia Long, u l do ng B vit c! Thc l
lng tham khng y, ci g cng nhn v c. H tng nhn v cc thnh tr vua xy,
ri li nhn v c th tn ca nh vua na, thc l qu t. iu ny cho thy Maybon bt
chp cc quy lut ngoi giao ca mt nc t ch: vua Gia Long khng vic g phi vit th
bng ting Php cho vua Anh v vua an Mch, m phi nh n gim mc B a Lc vit
h. Vua vit th bng ch Nm hoc ch Nho. Cc th quan trng dng ch Nho l ch
chnh thc ca triu nh. Ngoi ra cng nn nhc li rng: theo li linh mc Le Labousse,
gim mc B a Lc ch n chu vua trung bnh mi nm khong mt ln, th c mun lm
th k cho vua cng kh.
1- Ch d cho M. Barisy
Lnh cho Barisy-man, ang phc v di trng, mua tt c nhng hng ho y thy ti y
[Si Gn] chuyn ln tu i Malacca v Poulo-Pinang dng vo vic mua sng ng v tt
c nhng kh gii khc m y thy. Cn thn i cng sm cng tt, trong dp ang thun gi
ma ny, v phi ht sc phng trnh mi tai nn. Lm xong nhim v, y phi tc khc
tr v y.
Lnh t Saigon, Cnh Hng nm 54, ngy 15, tun trng 11 (17/12/1793). n nim phong.
(Louvet, I, t. 545)
Qua lnh ch ngn ngi ny, ta thy loi tu c gi l tu , lm trong nc (cha phi l
tu i hiu hay tu i bin) cng dng ch hng ra ngoi quc bn mua v kh.
2- Ch d cho M. Januario-Phng
Lnh cho Januario-Phng, cai i ang phc v di trng, em mt l th cho ngi ton
quyn qun lnh nhng c s B o Nha Chu, ti th Goa, v cht xung tu 4.000
t [ta] go ca vua v nhng hng ho khc, thun theo gi ma nm nay, em n tt c cc
bn tu nam n [bn], v mua sng ng v nhng th v kh khc m y thy, bao nhiu
cng c. Trong chuyn i ny, nu gp thuyn Anh hay bt c nc no khc c sng mi
tt hng nht, ging nh nhng sng trng m cc cng quc u Chu trang b cho qun
i ca h, th c tr gi 10 ng mt khu, v y s tr, cho h chn nhng hng ho c
sn trong cc kho. Cn thn i cng sm cng tt trong dp ang thun gi ma ny, v phi
ht sc phng trnh mi tai nn. Lm xong nhim v, phi tc khc v ngay
Lnh t Si Gn, Cnh Hng nm 54, ngy 15, tun trng 11, (Si Gn, ngy 17/12/1793)
(Louvet I, t. 545-546)
Tu B h,
Abbott-Maitland l cng ty Anh m Barisy l i din Nam H. Barisy, trong sut thi gian
chin tranh, tuy phc v Nguyn nh di chc v khm sai cai i, cn l nhn vin ca
hng Abbott-Maitland, cung cp v kh cho nh vua. V tr ny lm cho nhng thng nhn
B ganh t v sau ny, mt ngi trong bn h s lm hi Barisy.
4- Th gi quan ton quyn an Mch n
Cnh Hng nm th 59, ngy th 13, tun trng th 10 (20/11/1798) (Louvet, I, t. 548-
549).
Cc h,
Hong thng lnh cho khm sai cai i Barisy sang n vi chic thuyn bn (lougre),
mang theo ba th; mt ca vua, y s a cho tu u tin i Calcutta; hai th kia ca quan
tham tri ngoi giao Nam H, y s giao cho tu u tin i Madras. Hong thng cn truyn
lnh cho Khm sai cai i Barisy phi nhanh chng tr v.
Cnh Hng nm th 61, ngy 24, tun trng th 2 (2/3/1800) (Louvet, I, t. 556-557)
6 cp sng lc, gi 8 ng 48
(Louvet, I, t.557-558)
iu Mt H c nghi v phi cung cp cho chnh ph Nam H hai mi ngn sng trng
lm ba ln, trong vng su thng hay tm thng l nhiu nht.
Cui cng, c th ni, chin tranh cng leo thang, Gia Long cng cng c i v ngoi giao
vi vng ln cn h gia tng vic bn v kh cho ng.
Phn quan trng nht trong chnh sch ngoi giao ny l l th cn gi li c ca Gia
Long gi cho vua an Mch v vua Anh. Hai l th ny c vit cng ngy 20/11/1798.
Trong mt bi cnh kh khn cp, s c gii thch r hn di.
1- Th gi vua an Mch
Tha B h,
Cnh Hng nm th 59, ngy th 13, tun trng th 10 (20/11/1798). (Louvet, I, t. 547-
548)
2- Th gi vua Anh
Th ny gi cho vua George III (1760-1820). T khi Php xy ra cch mng 1789, vua Louis
XVI b ln on u i; trong sut thi gian 13 nm, 1789-1802, vua Anh dn u u Chu
trong cuc chin chng li nc Php Cch Mng. K t nm 1796, s giao dch vi ngi
Anh n ca Nguyn nh b gin on, c th v nc Anh chn giao thip v bn v
kh cho Cnh Thnh. n nm 1798, s kin tu Armide ca Gia Long b tu Anh chim ot,
khin Nguyn nh quyt nh lin lc vi Anh Hong, thuyt phc Anh Hong khng
nhng bn v kh cho mnh, m cn ngng bn v kh cho Ty Sn. L th di y ca Gia
Long gi George III, nm trong mc ch v bi cnh kh khn .
Tha B h,
hn hai trm hai mi nm, tin nhn ca ti tr v an bnh t Nam H, cho n khi c
ni lon, v cuc chin vi Bc H, t Nam H ca chng ti mi hon ton b xm chim.
Nh tri, ti c ni ngi, v sau nhiu gian kh, vi s hu thun ca dn tc, ti chim
li c gn na phn lnh th. B h hn khng th khng bit n mi thin cm ln lao
m ngy trc Louis XVI, vua Php nay ra ngi thin c, i vi ti. Chnh v vua ln ny,
vi lng tt ni ting ca ng, tip n con trai ti trong lc nguy nan. Chnh ng chm
sc v gi n v cho ti vi y n hu. Thm vo , cn vin tr ln cho ti gi v n ;
s tr gip ny, v bt hnh khng n c tay ti, bi tri khng chng gim. Nu v qun
vng ny tr v lu di v may mn hn, th c l ti c yn bnh t lu trn ton th
lnh th ca t tin ti. Lng bit n thm m khin ti ngm ngi ri l, mi khi nh n
o c v tm lng cao thng ca v qun vng ny, ti mun t lng mn thng i vi
ng, nhng hon cnh ring ca ti v nht l s ngn trng xa cch khin, ch li nhng
c mun sung cho con chu ca hong gia tr danh ny. Lng ti ch thc th c an i
nu h ly li c di sn ca tin nhn. Ti cng bit rng B h, rt thn vi vua Louis XVI.
Ti thng c nghe k rng, thi k cn thnh, vua Php c B h l ngi bn trung
thnh nht, l ngi nhit tm bo v ng nht v ngay c khi ng b ti c cp i, B h
vn ht sc c gng tr th cho ng. Tha B h, nim vinh quang m nc Anh c c
qua thi ny ca B h, khng ch kch thch nim thn phc ca c Chu u, m cn lm
rng ngi nhng tn thnh ca chng ti tn vin ng ny. Ti dm mong rng, nh
ngi th sn ngi bn s ng rng, B h, v lng knh mn vua Louis XVI, s vui lng chiu
c n ni bt hnh ca ti m coi ti l bn. Vic hay nht m B h c th lm c cho ti
trong tnh trng hin nay, l ra lnh cho cc quan trn th khc nhau ca B h n ,
h cho php nhng phi vin ca ti c th mua c tt c cc th kh gii v chin c m
ti cn nht. Nu ti c th mua c t mi n hai mi nghn sng (fusils de munition)
tt, ti ngh l cng . Cch y my nm, phi on ngoi giao ca B h gi sang Trung
Hoa, gh vo mt trong nhng ca bin Nam H [phi b Macartney, s thn Anh u
tin Trung Quc, ngng li Nng t 14/5 n 16/6/1793, di triu vua Cnh
Thnh, c Barrow ghi li trong hi k, xem chng 4, Barrow] khng may cho h, h
ch gp c bn thn dn ni lon ca ti, v chng hy cn ang chim gi phn t
ny ca triu nh ti. Nu may mn c gp h, ti khng qun t cho h bit lng knh
trng su xa ca ti i vi B h. Ch cn mt mi quan ngi m ti cn thng bo vi B h,
l nhng nh bun ln n , v ham li, i bn kh gii cho bn phn lon, chng
nghin nt dn tc ti t hn hai mi nm nay. Lm nh vy tc l cu k tn c, l ni
gio cho gic. Ti khn khon xin B h vui lng cho lnh nghim cm bn gic b tiu dit
mt cch ch ng. Xa cch B h mun trng, ti khng th ni thng ht nh c cng
din kin.
Cnh Hng nm th 59, ngy 13, tun trng 10 (20/11/1798). Th nim phong du n ca
vua Gia Long v n ca qun i Nam H. (Louvet, I, t. 549-552)
L th ny, vit v gi cng ngy vi th cho vua an Mch, trong tnh trng kh khn
cp, cng cho thy bit ti chnh tr v ngoi giao ca Gia Long.
- Th nht, vic giao thip vi nc Anh b gin on t nm1796, v hai nm sau, 1798,
tu ca Nguyn nh b tu Anh bt. C th v nc Anh cho rng Nguyn nh thn Php
(Cch Mng), k th ca Anh. V th, Nguyn nh phi nhn mnh n quan h gia ng
v Louis XVI, Anh Hong phn bit r bn, th.
Tu Armide ca Gia Long giao cho Barisy i cng cn ngoi quc, b tu Anh bt. V vic
xy ra trc thng 4/1798 (v th ca Olivier gi Lefbvre ngy 10/4/1798, c cu:
Barisy, thuyn trng tu Armide, b ngi Anh bt, hng ho ch trn tu b bn ht
(Archives Lefbvre de Bhaine, Doc. Salles, BAVH, 1939, III, t. 232)
Vua bn sai Olivier (i cng cn n ) phi iu tra r s kin ny v tng trnh cho
vua bit. y l l th Olivier gi cho ng Aguiton, chc l ngi c trch nhim ca chnh
ph Anh v v vic ny. L th ny tm tt ton b s vic m Olivier iu tra c,
ng thi ni r ng li chnh tr trung lp ca Gia Long trong vng bn o n ang
c tranh chp gay go gia Anh v Php.
1- Th ca Olivier gi ng Aguiton
Ti vit th cho ng bo tin ng bit rng vua Nam H gi ti ti chnh quyn Anh v
an Mch thng lng nhiu v vic quan trng, v nghim ngt ch th cho ti, ngoi
nhng vic khc, cn phi tm kim xem chic tu Armide hin nay bin thnh ci g, chic tu
ny do khm sai cai i Barisy iu khin; thi gian di [khng tin tc] ca chic tu ny lm
ny l n b nn. Malacca, ti rt ngc nhin, c bit rng chic tu ny b chim
ot v a v o ca ng hong Wabs, di hiu k nc Anh; khng th bit thm tin tc
su rng hn ti ni ny, ti buc phi quay tr li Pinang thu lm y tnh tit
hn, v ti li cng ngc nhin khi nhn c y khng nhng s xc nhn v v bt b
ny, v cn c bit l ngi ta bn chic tu ny vi c hng ho trn tu, v gii tn
ton b thy th on ngi M Lai v ngi Vit Nam. Ti Tranquebar, ti li bit thm
rng, khinh thng hiu, ngi ta tch thu, m ra v sang ot th t ca quc vng
Nam H. S d nh vua khng cho ti mt lnh no lin quan ti nhng trng hp bt
ng nh th, v ng khng th tng tng c rng tu ca ng c th b mt nc u
chu no s nhc nh th; ng ch mun cho vic bun bn nc ng c phn thnh, bng
cch gi ho hiu vi tt c cc cng quc, nht l vi nc Anh. Cho ti by gi, nhng
quan ton quyn Madras, Malacca, Batavia, Manille v Tranquebar, u st sng [n tip]
trong nhng hon cnh khc nhau, tu ca vua Nam H. Nh vua cng th, ngi khng qun
khen ngi cc v thu s c Stphenston, Rainier, Serc, v.v. nhiu on vn [trong cc
th t trao i]. S tip n nng hu ny cn ph tan trong c nh vua s nghi ng [ngi
Ty phng] kh ph bin ni nhng vua cha Chu, v khch l nh vua tm cch kt
hp li ch ca ng vi nhng nc mnh m ng c th tip nhn nhng c li. Vua Nam
H vn theo nhng nguyn tc nh th, dng lm quy lut tip n nng hu nhng tu khp
ni n cc hi cng ca ng. V vy, ng khng bao gi ng rng ngi ta c th bt chic
tu Armide. Con tu ny, trong 5 nm lin tip, vn do vin khm sai cai i ny [Barisy] cm
u, gp bit bao tu chin khc ca tt c cc nc, n vn c nhn nhn l hon ton
trung lp; vy v l do g m ngy nay ngi ta li nhn n nh th? Ti vit l th ny
khuyn ng kin quyt gi ng quyn li hp php ca vua Nam H, xy dng trn l cng
bnh. Ti, v.v. (Louvet, I, t. 554-555)
L th ca Olivier de Puymanel trn y, rt tic l khng thy Louvet ghi r ngy thng, c
th c son sau khi Olivier v bm bo triu nh mi vic, v c th c mt hi
ngh bn cch i ph. L th ny ni r chin thut : trnh by quan im chnh tr
trung lp ca vua Gia Long trong cuc ng Anh-Php n Dng, v yu cu chnh
ph Anh x s theo ng lut php. ng thi, khi nhn c bo co y ca
Puymanel, ngy 20/10/1798, vua Gia Long h lnh cho Gibsons v Barisy, tc khc i n
trn tu Loan Phi. V sau y l hai ch d sai phi:
1- Ch d cho M. Gibsons
Lnh cho Gibsons, Cai i cht trc hu ang phc v di trng, iu khin Loan phi tin
tu ca Hong thng, v cng chuyn ca Hong thng, li ti Tranquebar cho Barisy,
Khm sai cai i thing tn hu. Xong nhim v, y bn chic tu ny, cng vi nhng hng ho
trn tu mua hai chic tu khc ln hn, ch y sng n v chin c m nhng
i l ca Hong thng s chu cp; mang c v y. Tuyt i khng c bt cn,
c xng ng vi lng tin ca Hong thng. Khm tai c ch.
Cnh Hng nm th 59, ngy th 13, tun trng th 10 (20/10/1798). (Louvet, I, t. 547)
2- Ch d cho Barisy
Lnh cho Barisy, Khm sai cai i thing tn hu, phc v di trng, tc th sang ngay n
, em theo nm l th ca vua, trn tu Loan phi tin tu ca Hong thng. Xong nhim
v, y khi t vin trung t hi qun Anh ca tu Nom-Such tn l Thomas, v v chim
tu Armide ca Hong thng. Y i phi bi thng cho s xc phm n tu ca nh
vua v buc phi tr li nhng th t v giy t quan php ca vua, m trung t Thomas
n cp. Y bt phi hon li gi tin chic tu Armide v nhng hng ho cha trn tu, c vn
ln li. Y trao tt c s tin ny tn tay nhng i l ca Hong thng l Hanops v
Stevenson, i thng gia Tranquebar, mua mt chic tu, kh gii v chin c khc. Y
ch ngay v y. Y phi chp lnh ny mt cch trit v phi mau l hon thnh nhim v.
Cnh Hng nm th 59, ngy 13, tun trng 10 (20/10/1798). n nim phong. (Louvet, I, t.
553-554)
Hai d ny c vit cng ngy 20/10/1798. Gibsons (chc l ngi Anh). Vua sai Gibsons
ch huy tu Loan Phi, ch sang Tranquebar (chc v Loan Phi l tu ln, Barisy khng th
iu khin c) bn c tu ln hng ho, mua hai tu ln hn, v ch v kh sng n
vua t mua ca cc i l ti y em v Vit Nam.
- Tu Loan Phi l tu i hiu, vua cho lnh ng vo thng 2-3/1793, cng vi cc tu:
Long Ng, Long Thng, Long Hng, Long Phi, Bng Phi, Phng Phi [Bng Phi, Phng
Phi c t nm 1784], Hng Phi, Loan Phi, ng Phi. (TL, I, t. 290). Nay vua sai bn Loan
Phi i mua tu khc, vy, tu, thuyn do nh vua sn xut ra, khng ch dng vo vic
chin tranh m cn em bn nc ngoi. iu ny chng t gi tr ca thuyn tu, nc
ta thi .
Cnh Hng nm th 59, ngy 13, tun trng 10 (20/11/1798) (Louvet, I, t. 549)
Cc h,
Qu nhn rt ngc nhin khi bit tin chic tu Anh Nom-Such, do thuyn trng Thomas cai
qun, bt chp lut nhn qun, chim chic tu Armide, do Laurent Barisy, mt trong
nhng cai i ca ta, ch huy, m ta gi n nhng hi cng khc nhau n mua
kh gii v qun nhu cho ta. Ngi thuyn trng ny, tng y l k mnh nht, c th coi
thng tt c, h c ca ta xung v treo c Anh ln hay th; y , khng bin bn, khng
c phn nh ca to n hi qun, em bn chic tu ny, cng vi hong ho m n chuyn
ch, v ly sch s tin thu c. Y , bt chp cng php, bt chp lut ca cc quc gia,
khinh thng lut x hi, chn th c quc n nim phong m ta gi cho tng Anker, trn
th Tranguebar v cho ng Couperus, trc y l trn th Ho Lan Malacca. Li hnh x
bt chp ny khng h b trng pht: nhng li khiu ni nhiu ln ca thuyn trng Barisy
ln tng ch huy v ln hi ng hong gia Anh Bengale u v hiu. Ta khng cn ni, cc
h cng bit rng, ta khng ng mt cch ng x nh th. Cho ti by gi, ta cha bao gi c
chuyn him khch vi mt quc gia Ty phng no. Nu ta c giao thip vi mt vi hm
i n y, cng l to c hi thun tin cho h, khi hon cnh cho php. Ta vit th ny
cho cc h hi v l do g m cc h cho php thuyn trng Thomas hnh x kiu hi tc
nh y va lm. Ta yu cu cc h bi thng cho hi hm ca ta theo lut php Anh i hi
trong hon cnh tng t. Ta yu cu phi tr li nhng th t v giy t quan php ca ta
trn tu Armide. Thm na, ta i hi, phi bi thng gi chic tu ny v hng ho
chuyn ch, c vn ln li, theo ng gi c m lut php quy nh. V u Olivier v cai i
Barisy c ta trao thm quyn theo di vic ny cho ti khi hon ton tho ng. Ta
mong cc h, tin rng, s d ta vit th cho cc h v vic ny l ch v lng lnh trng su sc
ca ta i vi hong Anh quc. Cc h phi thy rng nu ta mun bi thng bng
lut b tr, ta chng thiu g phng tin. [Vous devez sentir que si je voulais me
ddommager par la voie de compensation, j'en trouverais facilement les moyens].
Cnh Hng nm th 59, ngy 13, tun trng 10 (20/11/1798). n nim phong ca Qun
i. (Louvet, I, t. 552-533)
Th ny vit cng ngy vi th gi vua an Mch v vua Anh, chng ta thy ging th
gi vua Anh nh th no ri. L th ny, gi ton quyn Anh n , ging khc hn, Gia
Long chuyn t nhu, sang cng: t u n cui l mt bn buc ti ca cng t, cui cng
chuyn sang e do thng: nu ngi khng gii quyt chuyn ny, th ng trch ta s c
cch tr a. Th ny khng ch gi cho ton quyn Anh, m cn gi km mt bn cho
hong nc Anh. quc Anh lc ang lm b ch th gii, phi chp nhn cng l
m Gia Long i hi.
Tt c cch hnh x v ng x ca vua Gia Long i vi ngoi bang ngay t khi cha thng
nht t nc, khin ngi ngoi quc n trng, do m nhng tc gi ngoi quc
ng thi nh Barrow, Montyon, Le Labousse, u nht lot coi Gia Long l ng vua ln
trong vng Chu v trong lch s Vit Nam.
_________________________________________
Trong phn Pices justificatives (Chng t) Louvet trong cun La Cochinchine Religieuse, I
su tm c cc ti liu gc sau y:
Vn bng: JM Dayot (t. 532). Philippe Vannier (t. 534-535). Julien Girard de LIsle Sell (t.
535). Thodore Lebrun (t. 536). Jean-Marie Despiaux (t. 537). Louis Guillon (t. 537). J.
Guilloux (t. 538).
Th: ca Nguyn nh gi ton quyn Phi Lut Tn u nhim Dayot (t. 543). Th triu
nh cm n ton quyn Phi (t. 544)
Ch d sai phi: JM Dayot (t. 533). Barisy (t. 545). Januario Phng (t. 545). Gibsons (t.
547).
Th: ca nhng nh bun Madras gi cho vua Gia Long (t. 546)
V tu Armide: Th Gia Long gi ton quyn Anh n , (t. 552). Ch d cho Barisy (t.
553), Th Gia Long gi trn th Bengale (t. 553). Th ca Olivier gi ng dAguiton Esquire
(t. 554).
Th ca tham tri ngoi giao ca Gia Long gi ton quyn Malacca gi gm Chaigneau (t.
559)
Olivier de Puymanel v Laurent Barisy l hai khun mt ng mn, gip vua Gia Long
nhiu vic, phc v vua n lc mt v khng phn bi. Nhng s tn vinh ng lot v
tt nh ca cc s gia thuc a v Olivier de Puymanel, nh v k s u tin ca nc
Vit, l ng t xy dng cc thnh i Vauban, l ngi hnh thnh qun i Vit Nam,
to ra mt Olivier khc hn, khng ging vi thc t, th hin qua nhng th t, ti liu
ca gia nh, v nhng thnh tch ch thc m Olivier thc hin trong thi gian Nam
H. Olivier tn to ny, sau cng c Wikipdia Php thng chc Tng (Gnral) vi
li tng kt nh sau:
Trnh hc vn
tui 12, Olivier de Puymanel vit th xin cha cho php i trng v con khng chu
ni y na. Sng nay, ngi ta nh qut roi v ti con khng thuc bi (Th vit trong
ni tr mt trng Roanne, ngy 22/11/1780, Taboulet, I, t. 248-249).
Chn nm sau, Olivier de Puymanel vit th cho M. Letondal, qun th (procureur) tu vin
Macao, bt u bng cu:
Je regrette touts les jours de navoir pas t Macao o jaurois pu faire tout ce qui eut
dpendu de moi pour mariter dtre connu de vous [Je regrette tous les jours de ne pas avoir
t Macao o j'aurais pu essayer de tout faire pour mriter votre confiance - Con tic hoi
khng Macao, ni con c th lm ht sc mnh xng ng c cha tin cy] (Th
vit ngy 15/7/1789, Cadire, Les franais au service de Gia Long, Leur correspondance,
BAVH, 1926, IV, t. 363). Ba l th ca Puymanel c Cadire su tm v in li trong bi
Leur correspondance (Th t) ny, BAVH, 1926, IV, cc trang 363, 365 v 369; u y li
nh th.
Nhn cu, ch trn y, ta thy Puymanel, tui 21, vn cn phm nhng li: chnh t, t
vng, vn phm, cu trc cu v s din t tng; vy m Taboulet vit: cui cng
anh hon thnh vic hc Louis Le Grand (Taboulet, I, t. 247). Louis Le Grand l trng
trung hc ni ting ca Php, ch nhn nhng hc sinh u t. Mt ngi vit ting Php,
trnh nh Puymanel, chc chn khng th c nhn vo trng Louis Le Grand.
Nm 1922, trong bi din vn c trc Thng Ch Joffre, hc gi Cadire cng gin tip
so snh Puymanel vi thng ch Joffre, xut thn trng Polytechnique, l trng o to
k s ni ting nht nc Php. Hn 20 nm sau, Taboulet, thm vo tiu s Puymanel vinh
hnh cu hc sinh Louis Le Grand, kin ton nn hc vn ca k s Puymanel.
Gia th
L th ny chia lm hai phn, cch nhau mt hng chm chm, c th l hai th chp li, v
c ch khc nhau. Phn th nht, v tu s c gng gii thch cho cha v chuyn i n
sp ti ca em mnh.
Trong khung cnh xa hoa ca Versailles, cu Cnh tr thnh le petit prince, v, theo
nhng bo sn tin st do ca hong triu thi , c Faure chp li, th ngi ta thch
th theo di cc tr chi ca hai hong t cng tui, con Louis XVI v con Gia Long, trong
vn thng uyn Versailles. Lonard, ngi th chi tc ni ting cho hong hu Marie-
Antoinette, cm hng t chic khn l ca hong t Cnh, sng to li chi tc kiu
hong t Nam H cho cc ng v bi tc kiu Tu cho cc b hong phi (Faure, t. 120-
121).
Khng kh linh nh nh th, khin linh mc Vitalis cho vic em mnh, c i cng tu
vi hong t Nam H, l mt vinh d, mt gic m ngn l mt m, n mt t nc
giu c phng ng, m cu hong t b nh kia, chnh l hnh nh trong sng phn
nh quyn nng, bc vng, m em mnh c th d dng t c. Nht l ngi em ny,
khng phi l mt ngi con mu mc, nm trc phm mt li ln, tc l b nh i
hoang Le Havre, v hin ng ang cn phi b p tr n cho em v chuyn i hoang ny.
Bc th nh sau:
Con vit th ny, chnh l nh cha n xin ng dEntrecasteaux vit th ngay cho em ng
y hin lm quan trn th Ile de France, thnh khn gi gm Puymanel v xin ng y ht
lng gip n nhng g m ng y c th gip c. Con giao hn vi ng de Capellis rng
ng s a cho em con mt l th cho quan trn th, bo vi quan trn th rng ng
dEntrecasteaux [anh] s gi gm ngi thanh nin ny cho ng [em], trong l th sp ti.
Cha cng nn vit th cho b tc de Capellis, triu nh Louvre, t lng bit n ca gia
nh mnh i vi s ht sc u i m ng b tc dnh cho em con v to phng tin
n c c s thng tin nhanh, v cha cng cn phi cm n ng y v nhng g ng
lm ngn n khng cho n lm chuyn khi hnh bt cn Le Havre, m mt ln khc con
s k cho cha nghe chi tit hn v v ny. Con hn cha m cc anh ch em. Kh hu Nam H
tt.
Puymanel s vit th cho cha trc khi ri Lorient v [nu] M. dEntrecasteaux [anh] a th
ca ng y cho cha ngay, th c th l th ny s n Lorient trc khi em con i. Cha ch cn
b th trong phong b, a ch M. de Versine, s quan Pho binh ti Lorient, Bu in lu
tr (poste restante); trong trng hp hp m em con i ri, th ng de Versine s lo liu
gi th ny cho ng dEntrecasteaux [em].
Ngi anh tu s ny lm ht sc gi gm em, v Olivier de Puymanel thc s l mt
loi con ng chu cha c nhiu n sng, c hng mi s gip che ch, ca gia
nh v nhng ngi quen bit, lm ln, trong x hi thi y.
Ri n on tip theo, di y, linh mc Vitalis gii thch ti sao ng li chn cho em con
ng tnh nguyn lnh thy, (c l v ng de Capellis cho bit Puymanel khng th hc
lp s quan), trong khi c th chn con ng ch i vin du, ri li ni no c ca ci v
c vic lm tt. ng giu em, khng ni n chuyn c th chn s vin du, v ng cha thy
mt ngh c th no v ngnh cng binh m ng mun ngi em i vo. ng vit:
Con bit rng ngh lnh thu tnh nguyn c li ch l thi gian i bin s c tnh tng
gp i, i vi nhng ngi nhm c hun chng La Croix de St-Louis, con cng bit
rng trong nhng chuyn i trng k, c ln i, ln ln v, ch mt mn hng rt nh c
php mang theo cng kim c mt mn hi [nhng thu th i bin ngy trc, c
php mang theo mt gi hng nh gi l pacotille, bn]. ng de Capellis ni vi con rng
thng nh ny l a tiu tin nh ph, i b th n khng c g tiu xi, tin lng rt t,
nhng khng phi tr tin n v tin phng. Sau cng, con quyt nh gip n c i
xem cc x xa xi trong mt chuyn i him hoi a n mt x s giu c, v tnh thn ca
gim mc Adran c th gip ch rt nhiu cho n.
Hai ngy sau khi vit l th trn, linh mc Vitalis gi cho cha l th th nh sau y. Th
ny cng chia lm hai phn. Phn u, ng t ht sc hi hn v quyt nh ghi tn cho
em vo lnh tnh nguyn v ni vi ngi cha: Nu cha mun th cha c th bi b ht:
Tuy nhin, Puymanel chnh thc c nhn vo lnh tnh nguyn binh nh ngy
15/12/1787, nh vy, cha ng vi ngi anh linh mc, khng sa i chng trnh
sang n v Nam H ca Puymanel, nhng tu cha khi hnh ngay, phi i mt thng
sau mi i c, v khng thun gi ma.
L th, do ngi anh c Gabriel Olivier vit cho cha ngy 21/12/1787, sau th ca linh mc
Vitalis gn mt thng, cho bit n ngy 21/12/1787, Victor vn cha i v tu cn phi i
cn gi Bc, thun chiu, mi c th giong bum khi hnh. Trong th, on u, vit v s
h hi ca Victor v chuyn i ny, v an i cha, rng ng de Kersaint a n i, th th
no cng phi a n v ti bn, l bn phn ca ngi thuyn trng, vv
on sau ng vit:
Ngy tu Dryade khi hnh, ngoi s hnh trnh ca tu, cn c xc nhn qua hai th
sau:
c gim mc Adran, hong t Nam H, phn i pho binh v nhng hnh khch khc
cng vi hnh l, u c mt trn hai tu ny ng nh ch th ca ng [b trng].
(Launay, III, t.178).
Th B a Lc ngy 14/4/1788:
Nh vy, ta bit chc Puymanel khi hnh t Lorient (Bretagne) ngy 27/12/1787, trn tu
Dryade, nh binh nh tnh nguyn. Trn tu, ngoi phi on B a Lc v hong t Cnh,
cn c mt phn i pho binh. Chnh nhng ngi lnh trong i pho binh ny, s ch dn
cho Puymanel bit v ngnh pho, vic ny s gip rt nhiu cho anh, khi n gip vua
Gia Long. Mt s trong bn h s o ng cng Puymanel Cn Ln thng 9/1788.
Theo s ghi chp ca Faure, th, tu Dryade do hi qun i t hip s Kersaint iu khin,
ri Lorient ngy 27/12/1787, ch Hong t Cnh v gim mc B a Lc cng on tng
v Pondichry. Sau y l s hnh trnh ca tu Dryade, t 27/12/1787, khi hnh
Lorient, n 23/8/1790 v ti Brest:
Faure cho bit thm chi tit v nhng ngi lnh o ng Cn Ln:
Olivier de Puymanel, tnh nguyn binh nh (chc nhn ngy 15/12/1787), o ng Poulo-
Condor (Cn o) ngy 19/9/1788, cng vi: Pierre-Marie, lnh pho hng hai (2e
canonier); Lemerle (Franois), thu th (matelot), Maume (Dominique), thu th; Lauzy
(Charles), thu th khun vc; Le Tousse (Charles), thy th coi bum; Quermorvant
(Francois), thu th khun vc; Corr (Corentin) thu th khun vc; Terray (Jean-
Baptiste) thu th nh (Faure, t. 242- 243).
Nhng li l bi t ny, s c ngi ta chp li di hnh thc ny hay hnh thc khc,
v s i vo lch s.
Tr li vi thc t ca Olivier:
5- V th, Puymanel khi o ng, c ng tin thn trc tip vi vua Gia Long, v chc
chn rng: chnh H Vn Ngh thu nhn Puymanel v nhng ngi lnh o ng; a
Puymanel v Si Gn yt kin vua Gia Long, nh mt thanh nin con nh gia th, c c
gim mc B a Lc bo lnh.
Chng 18: Olivier de Puymanel (1768-1799)
Nh vy, chc v u tin ca Olivier l Cai i; nhn chc ny ngy no, hin cha bit r;
theo mt vi th sai phi, th Olivier gi chc Khm sai cai i. l v chc.
T Si Gn ngy 15/7/1789
Tha cha,
Con tic hoi khng Macao, ni con c th lm ht sc mnh xng ng c cha tin
cy. My ng kia em ti l th cha vit cho con, lm con rt hn hnh; nhng cu chuyn
cc ng y k, li cng lm con thm hi tic. My ng ny may mn n y [Si Gn]
ngy 3/3 [1789], h li i tut lut n tn H Tin m khng bit. Nh vua rt ngc nhin
thy chic thuyn b m h dm leo ln i, ngi cng tip n t t nhng cha nng
hu gi tnh thn. Nh vua hin ly li c ba tnh ca ng, li va bt c mt
tng ngy, t Hu gi vo, mi u ng tha ti, sau ri c iu nghi ng, ng sai chm
u, [chc ni v Phm Vn Tham, ra hng, c tha, sau b git v b kt ti lin lc vi
Nguyn Hu]. Nh vua ang nng lng i tu Php em con ng v. T lu bn ch bit
rng nc ta phi gip ng hong ny v con rng s s hi nhng tu Php t Macao
n m trn b bin nhn thy, ngn cn bn ngy Hu gi qun xung y u nm
nay, [sau n cu ny, khng hiu Puymanel mun ni g: comme il avoit coutume de le
faire une flotte, pour enlever ledit, le roy n'eut pu y rsister]; cn mt l do khc ngn
taison [Ty Sn] l chin tranh vi ngi Tu, v mun bit r chi tit v cuc chin mi y
m hm qua Hong Thng bo con vit th ny, nhn dp i y Antonio Vincenti [sang
Macao]; Hong Thng mun bit nhng g xy ra trong cuc chin tranh ny, nhng
mu toan ca ngi Tu, sc mnh ca h nh th no, Hong Thng chc rng vi nhng
iu cha bit v ngi Tu, cha c th cho ngi nhng tin tc chc chn hn l nhng iu
m ngi bit qua cc ng khc, nh th, cha gip Hong Thng nhiu lm m cng gip
c con na.
Con xin by t lng bit n (Cadire, Les franais au service de Gia Long, Leur
Correspondance, BAVH, 1926, IV, t. 363).
L th ny cho bit:
- Ngy 15/7/1789, Olivier Si Gn, v c vua sai vit th cho gio s Ltondal
Macao, hi v vic Quang Trung nh nhau vi qun Thanh.
- Trong th, Olivier ni n nhng chuyn xy ra t thng 3/1789 Si Gn, v chnh anh
cng nhn c th ng Ltondal gi cho anh vo lc . Nh vy, chc rng, ch t lu sau
ngy o ng (19/9/1788), Olivier c H Vn Ngh a v Si Gn yt kin Gia Long.
- Chng ta tm coi l th ny, l chng t v nhim v u tin Gia Long giao cho Puymanel:
vit th hi Macao v vic Quang Trung i ph qun Thanh.
Lit Truyn, mc t Trn Vn Hc, c ghi mt vi vic quan trng lin quan n Olivier:
gn cho Olivier vic xy thnh Gia nh, cc s gia thuc a dng nhiu th php m
chng ti trnh by cn k trong nhng chng trc, y ch xin tm tt li:
1- Cadire dng ng cu chuyn: Theo chnh s bin nin i Gia Long, ng [Olivier] bt
u xy thnh Gia nh thng 3-4 nm 1790 (Xem chng 15, Cadire).
V phn Olivier, trc khi n Vit Nam, anh ch l cu cng t n chi khng chu hc hnh
g c, ch Php vit cha thng, ni chi n chuyn k s, chuyn xy thnh Vauban.
L th Olivier vit cho hai ngi bn Lewet v Roland ngy 16/4/1793, m anh gi l s
quan ca vua Nam H, khuyn hai ngi ny nn xng ti, ni ln tm trng hoang
mang, mt nim tin ca nhng ngi lnh tr, phiu du vo vng t l, khng c tin tc
gia nh trong khi t nc ca h ang lm vo tnh trng khng hong sau cch mng
1789:
Li th ni ln s chn nn ca ngi thanh nin i vi bn thn: sau thi gian sng trc
tng l s xng ti. Li th ni ln s tuyt vng v thi cuc trn qu hng anh, ang
trong thi i Kinh Hong (La Terreur) sau Cch Mng 1789. Li th ni ln s cay ng,
liu thn gip Nguyn nh m khng c tr cng ng mc, v hy vng nu gip
Thng , th s c tr cng gp trm ln! Li th thc ngy th m cng thc ti
nghip ca ngi con trai 25 tui, xa gia nh, khng c ng v, khng bit tin tc m
cha; cn ca ci v kho tng m anh m tng ngy i, th cha h thy. Trc mt: anh ch
l mt ngi lnh nh thu.
Xin nhc li, t thng 5-6/1792, c nhiu chuyn khng hay xy ra cho Nguyn nh: Mt
mt, Dayot thm lm ngn qu trong chuyn i Manille lm vua ni gin ui ht lnh Php.
Mt mt, B a Lc hay tin Nguyn Hu nh xung min Nam, qua ng Lo, cng xin i, ly
c v Php thm nh. Vua cho php, ri sau i . Thng 6-7/1792, Nguyn Hu lin kt vi
40 thuyn T Ngi (gic bin) tn cng min Bnh Khang, Bnh Thun. Cng lc y, Nguyn
nh c cp bo Nguyn Nhc ng nhiu thuyn chin u ca Th Ni, sa son chinh
phc Gia nh, Nguyn nh bn quyt nh nh trc.
V phi Olivier, Thc Lc vic thng 7-8/1792 ghi: ly khm sai cai i l livi lm V U
ban trc tuyn phong hu v Thn sch (TL. I, t. 286).
Ngc li, Olivier c tham d cuc tn cng Quy Nhn ln th nht thng 5-6/1793. Theo
th Le Labousse vit cho Boiret ngy 26/6/1793: Nh vua va i vi b binh v thy
binh nh Qui Nhn [...] Cc ng Dayot, de Rhedon, Vannier dAuray, cng i vi tu ca
h. ng Olivier qu Carpentras, v i ng ca ng cng vi ngi u khc, i trong on b
binh (Cadire BEFEO, Documents relatifs lpoque de Gia Long, t. 29).
Sau khi Nguyn Hu mt, Nguyn nh c tin Quang Ton v Nguyn Nhc nghi k nhau,
bn quyt nh nh Quy Nhn. y l chin dch nh ln v nh lu, t thng 5-6/1793
n thng 10/1793, Nguyn nh thng mt s trn, Nguyn Nhc cu cu Quang Ton, thy
qun cu vin vo, Nguyn nh cho qun rt v Din Khnh v p thnh Din Khnh.
Olivier lc lm V u trong i Thn Sch, trc thuc b binh, di quyn iu khin ca
cc i tng: Tn Tht Hi, V Tnh, Nguyn Hunh c v Nguyn Vn Thnh.
2- Vy Quy Nhn nhng ngi khng dng php th diu phng la s cht dn, Nguyn
Vng bn rt qun v ra lnh dng ho xa i bc:
Tm li, cng lao ca Olivier trong ngnh pho binh l thc s v c thnh qu, c
Thc Lc v Lit truyn ghi li. Olivier cng l ngi Php c ghi cng nhiu nht trong
thi gian 6 nm, t 1793 n khi anh mt, nm 1799.
Vic ny chng ti cng trnh by k trong chng 12: Huyn thoi Puymanel v Le Brun
xy thnh Gia nh v Din Khnh v chng 13: Tn Tht Hi, Trn Vn Hc, V Vit Bo,
nhng ngi gip vua Gia Long trong vic p thnh t Gia nh v Din Khnh; y ch
vn tt li my nt chnh:
Hc gi Cadire xc quyt vic Olivier xy thnh Gia nh bng cu: theo chnh s bin
nin i Gia Long, ng [Olivier] bt u xy thnh Gia nh thng 3-4 nm 1790, cu ny
hon ton sai. Ri ng li xc quyt Olivier xy thnh Din Khnh bng mt cu khc ca
Lavou: Nh vua mn ng Olivier, s quan Php, xy cho ng mt thnh ph theo kiu Ty
phng mt trong nhng vng m ng va chim c. Thnh ph va xy xong th bn
mi ngn ngy qun quyt nh tro ln nhng v hiu a n kt lun: Thnh b
bao vy vo thng 5-6/1794, vy thnh ny c xy vo cui nm 1793, u nm 1794
(Cadire, Nguyn Suyn, note 26, BAVH, 1926, III, t. 264).
i Nam Nht Thng Ch vit: Nm Qu Su (1793) qun nh vua tin nh Qui Nhn, lc
tr v, xa gi dng Din Khnh, xem xt th t, sau nhn bo [n] c Hoa Bng p
thnh bng t, thnh m 6 ca, u c nh lu, 4 gc thnh c ni t, ngoi thnh o
ho, ngoi ho c tri; cc ca u c cu treo qua ho, trc sau c ni sng bao bc,
tht l ni thin him (NNTC, III, t. 93). L Vn nh cng m t Din Khnh l mt thnh
chin u, c t dn v cng khng phi l mt thnh ph theo li Ty phng. Mt s
ngi khc, li quy cu thnh ph theo li Ty phng ny vo thnh Gia nh, cng sai
na, v Gia nh p xong t thng 4/1790.
Thng 11/1793, Nguyn nh rt v Gia nh, Nguyn Vn Thnh li trn Din Khnh,
nhng thng 12/1793, li gi Nguyn Vn Thnh v v sai ng cung Cnh (13 tui) trn
gi Din Khnh cng cc tng Phm Vn Nhn, Tng Phc m, Mc Vn T, Nguyn
c Thnh v cc thy dy hc B a Lc, Trnh Hoi c, Ng Tng Chu n thng
2/1794, Chng dinh hu qun Nguyn Hunh c cng xin li Din Khnh gip ng
cung. C l v bit tin ng cung (mi 13-14 tui) trn gi Din Khnh, nn thng 4/1794,
Trn Quang Diu v Nguyn Vn Hng li em i binh thy b vo nh. c tin, Nguyn
nh truyn cho ng Cung phng b. Nguyn Vn Hng em 40.000 qun b nh Ph Yn,
qun Nguyn phi rt lui. Thng 5/1794, thu binh ca Trn Quang Diu tin vo ca bin
Nha Trang, b binh ca Nguyn Vn Hng cng tin n Bnh Khang, hp qun ba mt vy
thnh Din Khnh. Trong nhiu ngy, sng i bc hai bn bn ra nh ma, qun Ty Sn
b thng rt nhiu nhng thnh kin c khng th tin vo c. Nguyn nh phi thn
chinh c thu binh gii vy, vi Tn Tht Hi tin phong, V Tnh tp hu, V Di Nguy, h
gi. Nghe tin i binh Nguyn nh n, Trn Quang Diu rt v Quy Nhn, Nguyn Vn
Hng lui v Ph Yn.
Olivier c d trn Din Khnh 1794 ny, Thc Lc vic thng 7/1794, ghi: Sai V u Phan
Vn Triu, livi, Trn Vn Tn, L Vn Duyt, Cao Vn L, cng Cai i qun Xim binh
Nguyn Vn Tn v Cai c Trng Vn Phng, u em qun b thuc theo ng Cung iu
bt [iu khin tr kh] nh gic. (TL, I, t. 309). Nhng Thc Lc khng m t chi tit v
trn Din Khnh. Nh th ca gio s Lavou vit cho qun th Letondal ngy 29/5/1794
(Launay, III, t. 233-234), chng ta bit thm nhng chi tit sau y, v trn Din Khnh
1794 nh sau:
Ngy 29/5/1794,
Ngy 28/4, thy qun [Ty Sn] hin ra ca b Nha Trang. Lc ti [Lavou] ang bn
nghe cc tr em Lam-toun [?] vng o gn bin, xng ti; ngy hm sau, 29, chng sung
sng c nhn l chu thnh th u tin.
Sng 16, ti ra khi l mt lc; ng Boisserand cng vy; nhng ch qun li tip tc pho
kch, chng ti li bt buc phi tr xung hm; sut na th ti trng n i bc 12 [?]
ny ln ny xung cch ti c hai pied [1 pied=0,3048m] c thng tng bp nh ng
Olivier, may m khng trng ai.
Ngy 21, chng ti li leo ra, i v pha cc i n ca ch, h cng kch ngay; c hai bn
u chin u can m; phi chng ti c hn 60 ngi b thng, 7, 8 ngi li trn tin
y xc qun Ty Sn.
S tht bi ny lm cho qun Ty Sn chng hng khin h gii vy v rt i, ngy 23. [Theo
Thc Lc, Ty Sn rt qun v thy Nguyn nh ko i binh ti gii vy Din Khnh].
Hm sau, 24, tt c cc ton qun ca ta ko ra khi thnh, i v hng Bnh Khang. c ng
v Hong t b cng i theo. Ngy 25, ti c tin l h n Bnh Khang v s.
Mc d Trn Quang Diu rt qun v Quy Nhn, nhng Nguyn nh thy lc lng cha
mnh tn cng Quy Nhn, nn cng rt v Din Khnh, sa sang p li Din Khnh,
V Tnh thay ng Cung lm trn th v rt qun v Gia nh, l thng 9-10/1794.
Thng 3-4/1795, Nguyn nh sai livi sang Hng Mao (n ) mua binh kh; ng
cung gi Gia nh, sa son xut qun gii cu Din Khnh (TL, I, t. 318). Trc khi vua i,
trong triu, xy ra hai vic quan trng: Dayot lm m tu ng Nai v l s ca Trn i
Lut chng B a Lc. Th ca gio s Lavou gi M. Ltondal, ngy 27/4/1795, cho bit:
Nh vy, c th tm tt tnh hnh nh sau: Trc khi Nguyn nh xut qun gii vy Din
Khnh th Dayot lm m tu. B a Lc cng sa son b i, nhng cha thc hin c.
Khi Nguyn nh ang phi kch lit ng u vi Trn Quang Diu v L Trung mt trn
Ph Yn-Din Khnh, th Dayot trn ra Vng Tu. Cn Olivier, sau khi i mua v kh n
v, c Gia Long sai i lm mt dch v khc v phi Macao, v nhn dp ny, anh ta ch
Dayot tu thot sang Macao.
Ste-Croix, ngoi vic k li thoi Dayot b kt n oan, b chu hnh pht v l, nn phi b
i, nh chng ta bit; cn vit mt on lin quan n Olivier, nh sau:
Khi Olivier ni r d nh vi vua, vua thy trc s mt mt ny, ng bo anh rng: cho
n nay, c mt s tr ngi khin ng cha th tng cho anh mt phn ca ci, nhng ng s
lo vic ny, Olivier c ni n, v anh bit tnh cc k h tin ca ng, cho rng vua ch gi v
gi anh li. Nh vua bn ni: Nu ta l vua ca nh ngi, ta c th bt buc nh ngi, nh
mt thn dn, li, khng cho i, nhng ngi khng phi th v ta cng khng th chng li
k hoch ca ngi, cng nh ta khng th v n, qun nhng g nh ngi lm cho ta,
vy ta cho ngi mt chic tu nh ngi c th ch cau mua cc ca hng. Ta
cng cho ngi quyn ra vo tt c cc hi cng ca ta bun bn m khng phi tr bt
c thu g. Olivier em tu ny ch cau ti Macao, bn c c thy 3.000 quan tin. Anh tr
li Cao Mn vi tu ny, mang nhng th hng ho dng ring cho x ny, ri b bnh kit l
khi vo cng, v cht t lu sau. (Ste-Croix, Introduction, La Bissachre, t. 88).
K t thng 9-10/1795 n thng 5/1797, Nguyn Vng gi t Bnh Khang [tc Khnh
Ho] vo Nam. Cnh Thnh gi t Bnh nh ra Bc. Khng c chin tranh trong hai nm.
Thng 5/1797, Nguyn Vng nh Qui Nhn, em theo ng Cung Cnh, nhng thy Quy
Nhn phng b k, kh nh, bn quyt nh em 100 chin thuyn ra nh Nng. Trn
Nng bt u t thng 6-7/1797: Nguyn Vn Trng nh vin qun ca L Vn An t
Thun Ho ra, g Ph Gia. V Tnh nh nhau vi Nguyn Vn Gip M Kh. ng cung
Cnh thng trn La Qua [huyn Din Phc]; vua mt cho Phm Vn Nhn gi ca bin i
Chim [Hi An]. Vng li sai Ph v u v tc trc Nguyn Vn Khim v thuc ni v u
LiVi n tn bin Nng [ch hai dng sng Cm L v Vnh in chy ra bin], ng
thuyn sam bn nh ho cng, ri chn qun cm t ci thuyn vo t thuyn ch
vnh Nng. Thng lnh Ty Sn Nguyn Vn Chn v Thiu bo Nguyn Vn Hun, mt
mt c gi Nng, mt mt xin cu vin Quy Nhn.
Thc Lc ghi vic thng 6-7/1797, nh sau: Sai Ph v u v tc trc Nguyn Vn Khim v
Thuc ni v u Ly Vi ng thuyn sam bn nh ho cng, kn qun chin tm ci
thuyn y, m phng la t c my chin thuyn ca gic, gic do li c cht m gi
xin qun Quy Nhn (TL, I, t. 354).
Lit truyn, mc t Nguyn Vn Khim cng ghi: Nm inh T [1797], Khim theo i nh
Qung Nam, vo ca bin Nng, Khim em qun ln b, ban m nn lng n st lu gic
nh; li cng ngi Ty l Ly Vi lm k ho cng t thuyn gic LT, II, t. 232).
y l chin cng cui cng ca Olivier, v sau anh chuyn sang nhim v ra nc ngoi.
Chin dch Qung Nam Nng tuy thng c vi trn nhng khng lm ch c tnh
th, qun Nguyn li thiu lng thc nn thng 9-10/1797, Nguyn nh phi rt v Gia
nh. Sau tht bi ny Nguyn nh ngh thm hai nm cng c lc lng: ng tu, mua
kh gii, m rng qun Thn Sch trong nm 1798 v u nm 1799, Olivier gip vua vic
ngoi giao v mua kh gii.
Thng 2-3/1798, vua sai Du Hi Quan i H Chu (Singapore) tm mua binh kh.
Thng 11/1798, Gia Long vit th cho vua Anh v vua an Mch vn ng vic mua v
kh. Cng trong nm ny, xy ra vic tu Armide ca Gia Long do Barisy iu khin t nm
1792, i mua bn nc ngoi, b tu Anh bt (xem chng 17: Chnh sch i ngoi ca
vua Gia Long), vua sai Olivier i iu tra v v ny. Olivier gi th cho ng Aguiton, thuc
nh cm quyn Anh khiu ni. Thng 11/1798, vua li sai Olivier i cng vi Barisy sang
n kin v tu Armide, ng thi vua vit th cho ton quyn Anh n , e da phi
gii quyt vn , nu khng s dng bin php mnh. Chnh ph Anh nhng b, giao tr
tu Armide.
Olivier li mt chc th cho B a Lc, km mt di chc. Hai ngi c nhim v thi hnh
di chc cng vit mt th cho B a Lc. C ba vn bn u c in li trong sch ca
Louvet, La Cochinchine Religieuse (t. 560-563).
Trong l th vit Malacca ngy 18/5/1799, Jean Daniel v Antoine Neubrone, hai ngi
thi hnh di chc, tng trnh cho Gim Mc B a Lc, nhng ngy cui cng ca Olivier:
Ngi bn Olivier ca chng ti n y trong trng thi qu yu, sau khi chng li t
thn 33 ngy, ng ra i ngy 23/3 lc 3 gi sng. ng mt m khng ai bit, bi ng vn
trong tnh trng yn tnh nh th Ngy 19/3, ng Olivier qu c cn k giao ko 600 ng
cho vic sa tu vi mt ngi th rp tu, tr mt na trc. Con tu b nt mt phi v b
thit hi trong thn ch c kin trng bu y, chng ti tng trnh vi ng Olivier v
ng thi hi ng l phi lm g, nu Thng gi ng i, v ng tr li nh sau:
Ti xin hai ng ht sc cn thn coi sc cng vic sa, theo ng giao ko k vi th rp tu;
ng ngng, ngay c sau khi ti cht, v chng ai mua con tu ny trong tnh trng hin nay
v sa xong, ng bn, trc khi hi cha B a Lc, c th ngi c nh khc chng: nh
thy th on ca ti canh gi tu trong khi ch i. (Louvet, t. 563)
Sau , hai ngi thi hnh di chc cho bit h phi bn tu, v khng c cch no khc
tu ny chc khng phi tu hiu Thanh Tc, c th khi bit mnh b bnh Olivier tm
cch gi ngi khc li v cho vua, m l tu vua cho Olivier i bun.
Trong di chc, Olivier dn dnh nhng s tin cho hi tha sai, cho ngi ngho, cho ba gia
nh Min vn phc v anh v gi tt c thu th on Min, Vit v x, cp cho mi ngi
6 quan tin Ngi thanh nin 31 tui y, dng nh gia nh lc by gi, ngoi Gim mc
B a Lc, ch cn vi ngi thn Min, Vit, bn cnh.
Ngun gc gia nh
V vic Laurent Barisy lp nghip Nam H, trong mt bc th, Van Dromme vit:
T tin nh Barisy, m chng ta ang tm kim hin nay, tnh tnh d di khng khip, m
con chu cng tha hng, gy ha cho h v nhng ngi thn ca h.
- Jean Jacques Barisy [ng] cht trc nm 1769. Nm 1779, ti [Modille de Villeneuve] tm
thy mt bn chia [gia ti] trong tn Laurent-Antoine de Barisy [cha] c ch nh l i
y hi qun ca Cng ty [Php n] (bd, t. 198).
- Thc l lng l trong 33 l th vit cho gia nh Modille, hai ngi ch, c ngi cha, v
cc ch em, khng ai nhc g n Estiennet [tc Laurent Barisy].
l nhng l do khin ngi thanh nin, tui 20, b nh ra i, phiu lu trn nhng
vng t l.
Trong l th di, vit ngy 16/4/1801 cho cc gio s Ltondal v Marquini, Barisy tm
lc i mnh nh sau:
C t ngi trong giai cp chu nhiu thng trm trong i nh Barisy: tui 17, lm s
quan trong qun i hong gia Php; ch huy lougre Oiseau ca vua [lougre l tu u to ui
nh, thng c dng vo vic chuyn ch, c l ta gi l thuyn bn, nhng nhiu ch
Barisy dng trong nghi thuyn chin] ; 18 tui, cng nhn trn mt chic tu chuyn ch vi
t cch tr t trung u [employ sur vaisseau de transport comme 2e lieutenant]; 21 tui,
lm ch huy trng [commandant] o Groix, thuc b bin Bretagne; 23 tui i lang thang
Th Nh K, o tu, b y a. Mc kch nhng vic cu [hay ch] Flotte, trn th Toulon
ca vua, b ct c; ch Boisquenai, t lnh Lorient, b lt lon, trc xut, lu y; ch Barisy,
tu s, b t trong ngc; em r l Lorach, b treo c, anh h Le Veyer, b treo c, v sau cng l
ti [Barisy] lang thang n , ri vo tay chnh quyn M Lai; sau nhiu c gng nhc
nhn, bm vu c t Nam H, hn hnh c nh vua ho hip gip , mong kim ci g
cho tui gi; li b thuyn trng Thomas iu khin tu Non-Such bt. Quay tr li nc
Nam, li c Vua v Hong t che ch, kim c chc nghn ng (piastres); ri b ng
gng, mt ht ca ci, ch trong khong c tm ngy, b kt ti b thuc c, cp ca, git
ngi, m khng c bng chng g c.
Khng sao, ti chng sn lng (Cadire, Documents relatifs lpoque de Gia Long,
BEFEO, 1912, t. 44; v Les franais au service de Gia Long, Leur Correspondance, BAVH,
1926, IV, t. 398).
1- Nhng iu anh ni v ngi thn b git trong thi i Kinh hong ti Php l c tht;
vic b tc Flotte b Cch Mng git, lch s ghi li nh sau:
Toulon cng nh tt c nhng thnh ph khc Php, khng thot khi cuc Tn st thng
Chn [1792] (Septembriseurs). Nhiu s quan siu qun ca hi qun l i tng ca nhm
chnh tr cc oan (clubistes) in r. B tc Flotte [cu ca Barisy] thiu tng hi qun t
ngy 1/7 nm nay [1792], v l tn ch huy trng thu qun Toulon, sng ngy 10/9/1792
b li ra trc ca Cng binh xng trc mt binh lnh v th thuyn hi qun, h im lng
nhn v th lnh chu cc hnh: ngi ta ly kim cht chn tay ng ri treo c ng trn ct
n ng (Guren, Histoire maritime de France, V, t. 355; Doc. Salles, t. 234).
2- Tuy l con nh dng di, nhng Barisy chc chng hc hnh g, anh c vn ti, nhng
Barisy vit ting Php t do nh ngi ngoi quc nghe v phin m li, ting Php ca
anh nhiu li nht trong s th t m Cadire su tp c. Nhng chc tc anh k khai
nh: s quan trong qun i hong gia, ch huy trng Groix v vy, kh m c tht.
Nhng chc Barisy bit ting Anh, v sau ny, anh lm vic vi cng ty Anh v Thc Lc
nhiu ch ghi Barisy l ngi Hng Mao. Tuy nhin, nhng g anh vit v i mnh, cho ta
nhng mc thi gian, sp t li trt t tiu s ca anh:
Faure cho rng: Ti liu Vit, khi th coi Barisy l capitaine, khi th lieutenant-colonel, tu
theo Barisy iu khin tri m binh do gim mc B a Lc lp ra, hay iu khin mt tu
chin (Faure, B a Lc, t. 223). Nhng vic iu khin tri m binh do B a Lc lp ra
hay iu khin mt tu chin l Faure ba ra c. Cn v chc tc ca Barisy, cn phi ni
li cho ng: ti liu Vit lun lun chc ca Barisy l Khm sai Cai i Thing [Thnh]
Tn Hu, n nm 1801, anh c thm hai ch Thuc ni; ch khi dch sang ting Php mi
c s thay i, khi th capitaine, khi th lieutenant-colonel, ty theo bn dch. Cn Louvet cho
rng Barisy n nc Nam cng vi gim mc B a Lc, nm 1789, v c th c
gim mc giao cho nhim v t chc li qun i An Nam, c bit ngnh tip v (Louvet, t.
235), cu ny cng hon ton sai.
Lnh cho Barisy-man, ang phc v di trng, mua tt c nhng hng ho y thy ti y
[Si Gn] chuyn ln tu i Malacca v Poulo-Pinang dng vo vic mua sng ng v tt
c nhng kh gii khc m y thy. Cn thn i cng sm cng tt, trong dp ang thun gi
ma ny, v phi ht sc phng trnh mi tai nn. Lm xong nhim v, y phi tc khc
tr v y. (Louvet, I, t. 545)
Barisy, thuyn trng tu Armide, b ngi Anh bt, hng ho ch trn tu b bn ht. ..
(Archives Lefbvre de Bhaine, Doc. Salles, t. 232).
3- Th Olivier gi . Aguiton, phn i vic tu Armide b bt (xem chng 17: Chnh sch
i ngoi ca Gia Long), c nhng cu:
vua nghim ngt ch th cho ti, ngoi nhng vic khc, cn phi tm kim xem chic tu
Armide hin nay bin thnh ci g, chic tu ny do khm sai cai i Barisy iu khin;
thi gian di [khng tin tc] ca chic tu ny lm ny l n b nn [...]
Con tu ny, trong 5 nm lin tip, vn do vin khm sai cai i ny cm u, gp bit
bao tu chin khc ca tt c cc nc, n vn c nhn nhn l hon ton trung lp; vy v
l do g m ngy nay ngi ta li nhn n nh th? (Louvet I, t. 554-555).
Thng 4/1798 Olivier vit: Barisy cai qun tu Armide ca vua c 5 nm ri; vy c
nghi l: Barisy phc v vua v qun tu Armide, t u nm 1793.
Tm li, ta c th chc chn rng: Barisy n Nam H u nm 1793, c vua trao cho
qun tu Armide vi nhim v ra nc ngoi bn sn phm v mua v kh. Tu Armide,
trong 5 nm lin tip vn do Barisy cai qun, mang c hiu ca vua Gia Long, thng thng
trn bin, gi v tr trung lp trong cuc tranh chp gia Php v Anh n Dng v
nhng quan ton quyn Madras, Malacca, Batavia, Manille v Tranquebar, u st sng
n tip tu ca vua Nam H. (Th Olivier gi Aguiton, Louvet t. 555).
- Olivier tr v, bo co kt qu.
a- Ch d cho M. Gibsons ngy 20/10/1798: Lnh cho Gibsons, Cai i cht trc hu iu
khin Loan phi tin tu li ti Tranquebar [vng t n thuc an Mch, gn
Pondichry] cho Barisy Khm sai cai i thing tn hu. Xong nhim v, bn chic tu ny,
cng vi nhng hng ho trn tu mua hai chic tu khc ln hn, ch y sng n
v chin c m nhng i l ca hong thng s chu cp
b- Ch d cho Barisy ngy 20/10/1798: Lnh cho Barisy, Khm sai cai i thing tn hu..;
tc th sang ngay n , em theo nm l th ca vua, trn tu Loan phi tin tu ca hong
thng. Xong nhim v, y khi t vin trung t hi qun Anh ca tu Nom-Such tn l
Thomas v v chim tu Armide ca hong thng, i phi bi thng cho s xc phm
n tu ca nh vua v buc phi tr li nhng th t v giy t quan php ca vua, m
trung t Thomas n cp. Bt phi hon li gi tin chic tu Armide v nhng hng ho
cha trn tu, c vn ln li. Trao tt c s tin ny tn tay nhng i l ca hong thng l
Hanops v Stevenson, i thng gia Tranquebar, mua mt chic tu, kh gii v chin
c khc v ch ngay v y.
- Vua an Mch, xin cho php cng ty an Mch xut cng v kh sang Nam H.
- Vua Anh, xin coi Gia Long l bn v ra lnh cho nhng nh bun Anh n bn v kh
cho Nam H, ng bn cho Ty Sn.
Sau v Armide, chc Barisy vn tip tc bun bn cho vua. Mt bn trch s sch cho thy,
Barisy, mua cho vua, trong mt chuyn tu, gm nhng th: 960, sng trng hng nht,
10 ng mt khu; 1.120 sng trng c khuyt im, gi 8 ng, 918 sng trng, gi 6
ng; 6 cp sng lc, gi 8 ng; 12 cp sng lc, th ti, gi 6 ng; 29 cp sng lc, th rt
ti, gi 5 ng; 956 vin n, 1.167 thng (piques), 71 caty (?); 245 tm dra (drap), gi 4
ng. Bn cho vua tng cng 45.800. nhn ca vua 32.240 (Louvet, t. 557-558)
Ta thy c i cng s lng v kh, mi ln mua, v cu cui: Bn cho vua tng cng
45.800 ng. nhn ca vua 32.240 ng.
C th ni Barisy l ngi lm th vic cho nh vua. Anh khng ch chuyn bun bn, i
khi vua cn giao cho cc nhim v khc na. Thc Lc, vic thng 2-3/1800, nh sau:
Vua cho l ngi Hng Mao quen thy chin, sc cho thuyn trng l Khm sai cai i Ba
La Di tp hp cc thuyn bun li, khin d b qun nhu v chin c i iu khin (TL, I,
t. 407).
hiu cu ny, xin nhn li tnh hnh chung: Nguyn nh, sau khi tn cng Quy Nhn ln
th hai, thng 5/1797, tht bi; thng 10/1797, rt qun v Gia nh; ngh gn 2 nm
chnh n mi vic, mua kh gii, ng tu chin. Thng 11/1798, Nguyn nh vit th cho
vua Anh, vua an Mch; v gii quyt vic tu Armide. Thng 1-2/1799, sai Olivier i
thuyn hiu Thanh Tc n H Chu (Singapore) mua binh kh. Puymanel mt trn ng
nhim v ngy 23/3/1799, tui 31, ti Malacca.
Thng 4/1799 Nguyn nh nh Quy Nhn ln th ba. Thng 7/1799, V Tnh chim c
Quy Nhn, i tn l Bnh nh; Nguyn nh rt qun v Gia nh.
Thng ging 1800, Trn Quang Diu v V Vn Dng quyt nh vy thnh Bnh nh. V
Tnh, Ng Tng Chu c th. Nguyn nh chun b gii vy Bnh nh, ng thi cng
phng th Gia nh, s qun Ty Sn vo nh p.
Trong bi cnh khn cp ny, Nguyn nh cn n Barisy, v th, Thc Lc mi vit: Vua
cho l ngi Hng Mao quen thy chin, sc cho thuyn trng l Khm sai cai i Ba La Di
tp hp cc thuyn bun li, khin d b qun nhu v chin c i iu khin.
Barisy cng vit v vic ny, trong l th gi gio s Ltondal, ngy 11/4/1801, nh sau:
Hong Thng cho con mt chic tu chin, nhng con phi sa cha li. Hong t cp
cho con th v tt c nhng dng c cn thit. Ci cht ca hong t lm con au n qu,
cht ing trong 24 ting ng h khng bit mnh cn sng hay khng. 2 gi sng ngy 28/3
ngi ta bo cho con bit l tu ca con b chm (BAVH, 1926, IV, t. 385).
V Botelho v Barisy, thc ra, bt ngun t s tranh chp chim khch hng gia nhng
nh bun Anh, nh bun B v Php trong vng n Dng. Barisy l i din ca nh
bun Anh Abbott-Maitland Madras (xem th ca Abbott-Maitland gi vua Gia Long trong
chng 17), chuyn bn kh gii cho vua Gia Long, do anh b thng nhn B ght.
Barisy li l ngi c vua v hong t che ch, c vua cho mt s c li hn cc nh
bun khc, nn h li dng lc hong t bnh nng v vua xa tm cch trit h Barisy.
Hong t Cnh mt ngy 20/3/1801, v bnh u ma ti Gia nh, tui 22. M theo
Barisy, v vu co ny ch ko di trong khong tm ngy. Vy tt c xy ra trong khong
t ngy 20 n 28/3/1801. Trong li Barisy thut li chuyn ny cho gio s Ltondal, c
on:
Sau khi lm cho con b ng gng, [Barisy b ng gng nng ba ngi khing, nhng
n m c lnh tho gng cho anh] Botelho sung sng lm ln tu bn sng i bc n
mng
Hong t ang trong tnh trng hi hng, nghe thy nhiu ting i bc, mi hi: Barisy i
y ? Lc , a b 10 tui ang qut cho hong t thy ngi hi ba ln m khng ai
dm tr li, mi khc mu tha rng: Lm sao m nh i c, ngi ta bt nh ng
gng hi hm ri, bi chng hong t thng nh qu, c hong thng na.
Trong khi c Vua chin thng ngy qun [ trn Th Ni ngy 28/2/1801 ], treo c Hong
triu thay th c ca bo quyn; th Hong t nm trn ging n au, dng nh ch ch
tin ny c mn nguyn nhm mt; ang tui thanh xun, tnh tnh hin ho v c lng
nhn i, hong t l thn tng ca ton dn, l con ngi m triu nh Nam H t nhng
k vng m i nht v thn thit nht; l ngi che ch cng khai cho nhng ngi u v
hon cnh khn cng hay v s tnh c dn n vng quc Nam H. n nhn ca chng con,
v nu con dm ni mt cch chn tht v thc tnh, l bn ca chng con, l ngi bnh vc
c tin v gio l ca chng con. Tri hi! Cn u s phn on cao minh trn tt c! Tng
chng nh y l dp c th ni lon chng li mnh lnh ca Thng . Con gi cho cha
nhng bn sao cc th m hong t vit trc khi cht m mt s ln do tu Generous
friend trao li cho con, mt phn khc con cn gi nh; cha s thy con b mt mt nh
th no; con cay ng nh th no khi nhng k th y c tn cng vo danh d ca
con li con ra khi trng thi hn m m con ang b chn vi. (BAVH, 1926, IV, t. 379-
380).
Ngy 20/3/1801, hong t Cnh mt. Ngy 25/3/1801, Barisy ang sa son tu i
Maccala, Borno, th c tin Botelho vu co cho mnh ti b thuc c git thuyn trng
Henderson, phi ra to. Barisy c trng n. Botelho, b n v ti khai man, bn tm cch
nh chm tu Plican ca Barisy ngy 28/3/1801.
Tip tc theo qun v vit th t nhng trn nh cui cng ca cuc chin
Sau nhng i nn xy ra cho anh trong thng 3/1801: Ngy 22/4/1801, Barisy phi ln
ng theo qun chin u (Th gi qun th Ltondal, ngy 11/4/1801, BAVH, 1926,
IV, t. 394).
Trn Ph Xun bt u ngy 9/6/1801 v kt thc ngy 15/6/1801. cui th, Barisy bo
tin: xin php vua cho i Madras chnh n nhng p-phe ca mnh ang b h hi.
Thc Lc vic thng 8-9/1801, ghi: Sai khm sai thuc ni cai i Ba La Di i H Chu tm
mua sng n (TL, I, t. 456). Nh vy vic i Madras ca Barisy, cn km theo c cng v
mua sng n cho vua.
Sau , khng c tin g khc v Barisy; n ngy 15/6/1802, c l th Barisy gi cho cc
gio s Foulon v Marchini t Si Gn, (BAVH, 1926, IV, t. 414-416). l l th cht ca
Barisy cn lu li.
Tu Anh cn y (tu ca hng bun Anh Madras); ang tnh ton s sch vi nh vua.
M. Barisy, l i din thng mi ca tu Anh ti y, mt mt nm ri, c vi ln xn
trong s sch. Ti tin rng cng s n tho, khng c g tr ngi. (Cadire, Doc. Rel. t. 57).
Barisy l ngi trung thnh nht vi vua Gia Long v hong t Cnh, anh thnh tht p li
s che ch m vua v hong t dnh cho anh. Barisy li hnh nh mt con ngi t do,
qua nhng dng ch vit rt lon, bt cn t vng, chnh t, c php, nhng thc s c
vn ti; a ra nhng hnh nh i khi th mng, i khi y tnh nghi. Khi t cc trn
nh, bt anh thc si ni, y nhit huyt. Li th anh k v cc trn Th Ni, Ph Xun,
bc l tnh hung sng ng ca trn tin, so vi chnh s khng sai, m cn b sung cho
chnh s nhiu chi tit v thi v hnh ng ca con ngi. i vi chng ta l nhng ti
liu qu. Chng ti s trch dch trong k ti.
Chng 20: Barisy thut li cc trn nh v vua Gia Long vo Hu
V nhng trn giao tranh ln gia Nguyn nh v Ty Sn, ngoi nhng iu ghi trong
chnh s nh Nguyn, c rt t t liu ca cc chng nhn khc, v l do: cc gio s khng
tham d trc tip cc trn nh ny; cn nhng tng lnh, binh s, khng quen vit hi k,
m nu vit cng b tht lc, v s bo tn di sn vn ho ca chng ta rt km. Cho nn, v
cc trn nh ln, ngoi Thc Lc, Lit Truyn nhng l th ca Barisy c mt ch ng
ring, bi l ci nhn ca mt ngi ngoi quc; tuy Barisy l by ti hon ton khm
phc nh vua, nhng anh c mt cch trnh by trn a rt sng ng, chi tit v cn k,
cho ta bit r bi cnh chin tranh: Thi , hai bn nh nhau nh th no, vi nhng v
kh g? S ch huy ca vua Gia Long mt trn ra sao? v.v. Ngoi ra, Barisy cn a nhng
con s v chin thuyn, v kh gii, v s qun ca hai bn, iu m Thc Lc thng khng
ghi r. Tt nhin chnh xc cn c kim chng, nhng trong chng mc no , th
Barisy gp phn khng t vo vic tm hiu chin tranh. Nhng vn anh rt kh c, thng
vit lin mt hi, khng chm, phy, chia ng t ba bi, ch vit hoa ty hng, cho nn
dch khng d dng.
Trong phm vi chng ny, chng ti khng th dch ht hai l th chnh, rt di; mt vit
ngy 11/4/1801 gi cho gio s Ltondal, qun th tu vin Macao, trong k trn Ch Sn
v trn Th Ni ; mt vit cho hai gio s Marquini v Ltondal ngy 16/7/1801, k trn Ph
Xun v vua Gia Long vo Hu. Ba trch on c la chn sau y: trn Ch Sn, trn Th
Ni, trn Ph Xun v Gia Long vo Hu. Trc mi tng trnh ca Barisy, s c tm tt s
kin theo chnh s; ring trn Th Ni, c thm li gio s Le Labousse v th Chaigneau,
nh nhng nhn chng khc.
Tm tt tnh hnh
Sau khi V Tnh chim c Quy Nhn thng 7/1799, Nguyn nh i thnh Bnh nh,
V Tnh v Ng Tng Chu li trn gi. Thng 2/1800 b binh ca Trn Quang Diu tin
nh Thch Tn (Bn , bin gii Bnh nh Qung Ngi), thu binh ca V Vn Dng
tin nh Th Ni. V Tnh ng cht ca thnh khng tip chin. Trn Quang Diu p ly
di vy bc thnh Bnh nh, chu vi 4.340 trng, mi trng hai ngi tun gi, b binh
vy thm vi vng. V Vn Dng hai thuyn i hiu nh quc v hn 100 thuyn chin
chn ngang ca bin Th Ni, c lp V Tnh v Ng Tng Chu trong thnh.
Thng 4-5/1800, Nguyn nh xut qun t Gia nh gii vy Bnh nh, qun Nguyn
thng mt s trn, chim c Ph Yn, nhng khng th gii vy c Bnh nh. K t
thng 1/1801, cuc chin ton din bng n khp cc mt trn. Trn Th Ni 28/2/1801 c
th coi l trn Xch Bch ca Gia Long, lm thay i din mo chin tranh cho n chin
thng cui cng. Trong giai on ny, chng nhn Barisy ng gp mt s t liu lch s
quan trng.
Theo tin trnh thi gian, thng 4-5/1800, Nguyn nh hong t Cnh trn gi Gia nh
cng vi Nguyn Vn Nhn v Nguyn T Chu, xut qun qua ca Cn Gi, em Minh
Mng, mi 9 tui i theo. Thng 7-8/1800, thuyn vua n ca bin C Mng (Bc Ph Yn,
gip gii Bnh nh). Cng trong thng ny, vua cho Barisy v nc v cp cho mt chin
thuyn (xem chng 19: Barisy). Vua ng bn doanh C Mng gn nh trong sut thi
k cn li, cho ti khi khi hnh i nh Ph Xun, ngy 5/6/1801.
Trong thi gian ny, Barisy u? Chng ti ngh rng: c th con ngi giang h Barisy
khng b mt trn Bnh nh Ph Yn, trong thi im si bng ny, v nc; theo
Thc Lc l nc Anh hay n v vn coi Barisy l ngi Hng Mao. V th, rt c
th Barisy c mt cc trn Ch Sn, Th Ni. Sau chin thng Th Ni ngy 1/3/1801,
Barisy mi tr v Si Gn, v sau , anh b Botelho vu co, trong lc hong t Cnh hp
hi.
Trn Ch Sn
Khi Nguyn nh xut qun gii vy Bnh nh, c Nguyn Vn Thnh ch huy Tin qun,
tin nh Ph Yn, nhng Nguyn Vn Thnh b kh khn mt trn Ch Sn (gip gii
Bnh nh) khng cch no ph c.
Trn Ch Sn, theo chnh s, xy ra thng 11 nm Canh Thn v ghi ton th cng lao vo
tay Nguyn Vn Thnh v L Vn Duyt, i Nam Nht Thng Ch tm tt nh sau:
Ni Phc An phi Nam huyn Tuy Vin [Bnh nh], c tn na l Ch Sn, hnh th cao
c, hng v, chu vi hn trm dm Nm Canh Thn, qun gic gi Ch Sn, Nguyn Vn
Thnh nh mi khng c, d thm [theo Thc Lc, nh ngi Man (Thng) dn
ng] bit c rng phi Ty Nam ni ny c ng tt c th nh p mt sau ca
gic, bn v i v xin qun hi chin, vua bn sai Tng Vit Phc v L Vn Duyt em
qun tin n Th D. Thnh sai Duyt gi bo [n] lm chnh binh, t mnh em k binh
[qun nh p] theo ng tt i vt khe Bt, qua tri n, vng ra mt sau ca gic, tung
la t tri sch, qun gic vi vng quay li nh. Duyt bn ch huy binh s tin st n n
gic, hai mt t hu nh kp li, qun gic phi tan chy (NNTC, tp 3, t. 16-17).
Lnh xung phong t lc mt tri mc, m n 10 gi sng ngy qun mi thy qun vua
n sau lng v hai bn sn. Gin sng lin thanh (mouquesterie) s dng thun thc v 20
i bc nh d chin, bn, trong tm ngn ca sng lc, ch chc lt, qut sch dn ng.
Nhng k chy trn lnh thng gio, li l; s tn st thc kinh hong; qun Theuk
Teuk [Tc Trc] hay qun Cm t, khng cha mt ai, h ch ri chin trng khi khng cn
ngi git (Th Barisy ngy 11/4/1801 gi M. Ltondal, BAVH, 1926, IV, t. 374).
Hi ng chin tranh ca ch, sau tht bi ny, tng h c th kch ng tinh thn tng s
v v nhn dn bng cch nh nhng c ln; bn hi t nhng on qun thin chin nht
v nhng quan tng gii nht, quyt nh mt trn nh ton din. Ngy 27 ca tun trng
th 11 [11/1/1801] i binh tham chin, c binh on ca tng thng lnh thy binh [V
Vn Dng] tng lc ln ti 223 ngn ngi. Nhng con s ny khng lm cho ng qun
vng ca ta s hi. Qun ch thc s c li trn a th. Nhng vua c gin sng lin thanh;
c i bc, v trn tt c l tm lng ba qun. Cha thng tay cm gm, dng vui v, do
qua cc hng ng. Qun ta ht sc nng lng. Bn ch ang rung chuyn, i bc ca h n
rn; n voi ca h hung d tin gn n hng ng ta. Vua trm tnh ng gia qun h v,
quan st tnh hnh. S im lng tuyt i ng tr hng ng qun ta. Khi ch ti gn, vo ti
1/2 tm sng. Vua h lnh cho cc ton qun nh n: 400 khu i bc d chin khc la st
v cht chc, nh lin hi trng ch, thnh mt cuc tn st kinh hong. Phi h c nhng
n bn sn v phi ui tr lc; i bc ca h bn trng lm qun ta thit hi nng.
Vua ra lnh cho qun cm t tro ln nh gip l c; cc quan lm gng trc, chim c
cc n; qun s chuyn sang gm gio v i bc kt liu s tho chy ton lon: ch qun
chy trn vo thnh lu phng th. Thy ch thua chy, vua bng lng [khng cho lnh truy
kch] v qun nh cng thm mt: s tn st cn ko di trong m. Vua ng ngoi tm i
bc (cch xa 1, 2 ln) ca thnh tr kin c ca ch. Ngy 21 thng 12 [4/2/1801] h cn ra
khiu chin, vua khng ri v tr phng th ca mnh. By gi h tin ln nh gip l c, rt
trt t v chng mc. Nh vua, vi knh thin l (lunette dapproche) trong tay, thy bn
cnh phi ca h rt ln xn m li b mt ci khe chia ct vi trung tm, c th d dng ct
t. Bn tc khc h lnh cho 22 i cm t xut pht nh ngay khng cho h kp nhn
din. Gi ng Bc qut khi vo mt, khin h khng phn bit c qun nh vua; ch n
khi nhn c nhng trng sng u tin, mi hiu mnh lm. H chng mnh; nhng vua
u, l c chin thng . Chin thng ton din: khi vua xut trn, gia qun cm v, li
c ho lc kinh hn ca gin sng phng th che ch, th qun ch phi bi. ch qun
mt 5 trong s nhng quan tng gii, c tng ch huy cnh phi. Qun i nh vua khng
tha ai c, v th, s tn st tht l kinh hong (Th Barisy vit ngy 11/4/1801 gi M.
Ltondal, BAVH, 1926, IV, t. 375).
Trn chin ny, ch xy ra c 6 ngy sau trn Ch Sn, nhng khng thy chnh s ghi li,
vy c thc xy ra hay khng? Chiu vo Thc Lc th c th y l nhng trn tip theo
Ch Sn, Nguyn Vn Thnh nh Trng D (ng Di), Tng Vit Phc nh Yn
Tng chim c ht cc n t ni L Thch n An Hoa, An Lc (TL, I, t. 422).
Ta li bit, khi hnh qun ra Bnh nh-Ph Yn, Nguyn nh ng bn doanh C Mng,
gn y. Vy cng rt c th Nguyn nh trc tip iu khin cc trn nh chng?
Vn theo Barisy, v chin bi ny, m qun Ty Sn chun b mt lc lng qun tip vin
C Mng nh Nguyn nh bng ng bin, nhng b Nguyn nh khm ph v gii
tn; ri ng s nh trc, do , m c trn Th Ni 1801. V vic ny Barisy vit:
T khi , cn nhiu trn nh khc m qun chin thng ca Hong Thng t s can
trng ca h. Sau cng, ngy 1 thng ging [13/2/1801], cc tng thu b [ch] hp i
hi ng quyt nh tn cng nh vua bng ng bin. H sa son thu binh trong cng
Cum-ong [C Mng] ch cch Quy Nhn 20 dm: cho ln tu mt i tip vin quan trng ton
qun thin chin. Nh vua bit r d nh ca h, bn lin tc khc, cho qun xung li hm
i, dng ro chn ca bin v dng gin ho lc t ng ch, tc ot nh ca ch
qun; nhng ring ng, ng d tnh chng trnh tn cng. V ng thc hin vi s ln
lao ca tm hn v lng can m ca nhng Nelson, Duncan, Hood, Rodney, v.v. (Th Barisy
vit ngy 11/4/1801 gi cho M. Ltondal, BAVH, 1926, IV, t. 375-376).
Trn Th Ni 1801
Trc l T gic V Vn Dng dng hai chic thuyn i hiu inh quc v hn trm
chic thuyn chin chn ng ngang ca bin, li dng hai bo [n] bi Nhn Chu bn t
v ni Tam To bn hu ca bin, t nhiu sng ln, da th cao, chn ch him chng
qun ta. n y cc quan lm xong chin c ho cng, vua mt nh m hm 16
[28/2/1801] ct qun nh p. [...] Lu Phm Vn Nhn gi C Mng. Vua bn thn chinh
em thu qun tin pht. Trng canh ba qua Tiu C, bt c lnh i tun ca gic, bit
c khu hiu, tc th sai Nguyn Vn Trng v Tng Phc Lng dng thuyn nh ln
trc vo H C t n thy ca gic. Li sai V Di Nguy i thuyn chp lnh thng tin, L
Vn Duyt c qun tip theo. Gic gi bo [n] c chin t gi Dn [3-5 gi sng] n gi
Ng [11-13 gi tra] ting sng vang tri n bay nh ma. V Di Nguy b bn cht, Duyt
c mc k, cng thc nh hng. Vua thy s tt nhiu ngi t thng, cho tiu sai n d
cho tm lui. Duyt th cht vy qun xng ln, gi Thn [15-17 gi chiu] lt vo c ca
bin, dng uc ho chin tha chiu gi phng nh thuyn i hiu ca gic. Qun Ty Sn
c v, cht rt nhiu. Dng thua chy. Thuyn Ty Sn b t chy gn ht. Qun ta bn gi
ca Th Ni. Ngi ta khen trn ny l v cng to nht. TL, I, t. 428-429)
V Nguyn Vn Trng, Lit Truyn vit r hn: Nguyn Vn Trng tin phong, bt c
lnh tun ca Ty Sn, bit khu hiu, Trng bn cho thuyn nh ln vo Tiu Ki, tro qua
thuyn ln ca ch, n miu Tam To, chm c c Tr, t rt nhiu thuyn ch.
(LT, II, t. 147).
Tuy nhin chng ta vn cha hiu r Tiu C v Tiu Ki l u, nn kh hnh dung trn
chin. Tm li, theo Thc Lc: Trn nh bt u t na m 28/2/1801, Nguyn Vn
Trng v Tng Phc Lng bit c mt lnh ca Ty Sn, ln vo H C t n thu
ca ch. V Di Nguy v L Vn Duyt nh mt trc. V Di Nguy t trn. Khong 3 n 5
gi chiu ngy hm sau, 1/3/1801, L Vn Duyt mi lt c vo ca bin, dng
ho cng t thuyn Ty Sn. Ch ny ca Thc Lc rt ng nghi ng, bi v trn nh
xy ra gia ban ngy, tri hn vi nhng ti liu khc v rt v l na. Ngoi tr kh nng
dch gi Thc Lc dch sai hoc c tnh sa gi T trong nguyn bn thnh gi Ng bin
m thnh ngy.
Gio s Le Labousse l mt trong nhng ngi him hoi vit li trn Th Ni, tuy ng khng
trc tip tham d, nhng lc y ng Khnh Ho, c nhng ngi d trn k li, ng
vit:
Chin thng lng ly nht, s m mt k nguyn mi trong lch s bin nin ca Nam H,
l chin thng mi y nh vua va t c trn thu qun ca ch cng Quy Nhn, ch
bn tn l Chine-Chine [Th Ni]. Chnh , cch y 7, 8 nm, ng t thu qun
ca ngi anh c ca ch [Nguyn Nhc]. ng va ti to chin cng ny ln th hai, hm
1/3 va qua.
Le Labousse khng ni r ngy gi, nhng ng cho bit i khi lc lng hai bn. ng
nhn mnh vua khng em theo tu ln, nh vy, c th hiu nhng tu i hiu Long Phi,
Phng Phi v Bng Phi li ca bin bn cnh [c phi l C Mng chng?]; ni cch
khc, Vannier, Chaigneau, De Forcant, khng qun tu i hiu d trn. Nhng tt c u
xc nh vua iu khin trc tip trn ny, vy vua dng ga-le ch khng i tu chin bc
ng. Ni chung, li thut ca Le Labousse c vi ch khng n khp lm. l nhng li
ng vit cho gim c Vin Tha sai Paris, t Bnh Khang ngy 20/4/1801. Nm ngy sau
khi vit l th ny, gio s Le Labousse mt ti Nha Trang, hm 25/4/1801.
Trc kia, khi cha thy hi qun ca ch, ti c coi khinh, nhng ti bo m vi anh l
ti lm: h c nhng chin hm ch ti 50, 60 i bc c ln.
Nh vua s i nh Hong Cung [Hu], ngi chc chn chng c s khng c no.
Nhng ngi lnh Ty Sn chc rt mt tinh thn; nhiu ngi mun ra hng, nhng ta t
chi. Vua cho php h sng yn lnh nh m khng phi nh nhau na.
Barisy vit:
Qun i ch di lnh ca c Thiuu Pho [Thiu Ph Trn Quang Diu, thc ra thu
qun di lnh T V Vn Dng], gm c:
Tu i bc n nng Ngi
9 tu ln (vaisseaux) 60 i bc 24 livres 700
5 tu 50 24 600
40 tu 16 12 200
Thuyn i bc Ngi
26 ga-le ch 1 200
65 ghe i bc ch 1 80
n chiu ti, khi on chin hm ti ng tm sng ca o Ong Datte [Hn t], hong
Thng ra hiu cho Ong Tong Don Tag [L Vn Duyt] chun b 1.200 qun Theuk Tuc [Tc
Trc] b ln bi ct. 7 gi, vic b bt u di lnh ca quan Ong Fo V Theuk Tuc
[Ph V U Tc Trc]. H i trong s yn lng hon ton, dc theo bi ct, n gn gin sng
i bc ca n ch m khng b l.
By gi, Vua ra lnh cho tt c ga-le cng xng vo v tn cng cng mt lc theo ng trt
t trn . Lc , s qun tho mi tr nn m mu v phi nhn vua mi bit: S mnh
ca ng ph thuc vo trn chin ny. n Tam Toy [Tam To] gy mi kinh hi cho nhng
ga-le ca vua, ri vo tm n ca h l tan tnh ngay. Ong Tong Thoui [V Di Nguy] trng
n i bc mt u. Ci cht ny lm cho qun s long qung. Mt chic ga-le tht trn, Ong
Tong Dong Tag [L Vn Duyt] sai ngi n chm u thuyn trng, t ga-le v ra lnh
tin ln nhng chin hm neo pha Ni ng, t ch khng chim. Lnh ny c thi hnh
vi s mau l, can m v cn trng.
Trong thi gian ny, tng Yam Quoun [Nguyn Vn Trng], sau khi t ba tu u tin
ca vo, len c vo gia hai hng [thuyn] ca ch qun, n tn cng on ui
nhng ga-le ca h, ang chun b n cu cc hm i. ch qun ngc nhin v b tn cng
ch h khng ng! u th t lit bi gin sng i bc trn bi ct, b ta chim c.
H m lng l. Ong Yam Quoun [Nguyn Vn Trng] bn t vi ghe pho ca chnh
mnh: nhng ngi u ca ch qun, tng cc tng lnh phi sau, bn mnh, lm phn,
theo vua. Lng cam m ca h bt u lung lay. Ong Yam Quoun lm mt chuyn phi
thng: nh mt cn, mt mt; ng vo qu su c th li. Lnh ca ng cng th, nh
mt on h, khng cn bit g na. La chy v ting sng i bc lm cho m nay l mt
trong nhng m kinh hong nht, ch c th cm thy m khng th din t ni. Ti 4 gi
sng, la chy trn tt c cc chin hm. n rng ng, mt phn ln n trn khng vi
tt c thu th Nhng ga-le v ghe pho, cn cm c c ti 2 gi ri chiu ngy 16
thng Ging, nm Cnh Hng th 62 [28/2/1801].
Vua b thit hi nng: 4.000 ngi cht. Nhng s mt mt ca ch qun cn ln lao khng
th so snh c: h mt t nht 50.000 ngi; tt c lc lng thy binh kinh hn ca h;
tt c thuyn b chuyn ch gm 1.800 cnh bum; 6.000 khu i bc loi tm c; v kh
n dc, lng thc v k. Vng, bc, chu bu ca cc tng s trn y, u lm mi cho
sng nc (t. 375- 379).
Li thut ca Barisy, thc r rng, tuy ta cha bit anh c hon ton m t ng trn i
hay khng. Anh bt u bng cch ch nh gi xut pht:
Ngy rm thng Ging, tc ngy 27/2/1801, vua duyt binh, nhn thy gi Nam thi gn
sng mi ny em mt dinh qun [chc l Trung qun] i chinh pht. Ch ny Barisy hi
tiu thuyt ho, v trc anh ni l vua c chng trnh nh ri, v vic s nh ho
cng theo chin thut ca ng c Siu, th mi ngi bit c.
10 gi ri ti, thuyn vua ti ca bin Th Ni. Vua ra lnh cho 62 ghe i bc tin phong,
xung kch ba chin hm u tin ca ch, chc l cc tu i hiu chn ngang ca bin.
ng 10 gi ri, gim qun Nguyn Vn Trng bn pht sng i bc u tin, v vua h
lnh tng tn cng. 26 ga-le bn lin hi, qut sch qun n tr ca Trn Quang Diu np
trn bi ct, qun cm t ca Gia Long va b, xng ln Sau , Barisy tip tc ngn
bt si ni ca anh. iu ng ghi nhn l Barisy cho ta hiu r hn chin thut ca Nguyn
Vn Trng: Thc Lc ni n Tiu C, Tiu Ki, thc kh hiu; Barisy vit rt r: Nguyn
Vn Trng ( tra hi qun canh gc b bt, bit trc mt khu ca Ty Sn) len c
vo gia hai hng ghe Ty Sn, tin n t ph ng cui, lm ri lon qun ch. Tm li,
s tng thut ca Barisy r rng, mch lc v hp l hn nhng vn bn khc.
Thc Lc t trn ny vo m 16 rng ngy 17 thng Ging (tc l m 28/2 rng ngy
1/3). Tuy nhin gi gic ghi trong Thc Lc rt ng nghi ng: trn chin xy ra gia ban
ngy, ngy 1/3, tri hn vi nhng ti liu khc.
Cn Barisy t trn ny vo m rm thng Ging, rng ngy 16 (tc l m 27/2 rng ngy
28/2/1801); Barisy c m mng chng? Tuy nhin v phng din chin lc, tn cng
m rm thng Ging rt ng, v gy bt ng.
Trn Ph Xun
Dng nh mun thut li nhng gi pht lch s m anh sng qua, chnh l ng c
thc y Barisy vit nhanh v vit nhiu trong khong thi gia kh ngn ngi, k li
nhng g anh thy. Li m u l th di, vit cho cc gio s Marquini v Ltondal ngy
16/7/1801, trn tu Thoai phon Thoai [tu Thoi Phng] ngy 16/7/1801, ti Cua Heou
[ca Thun An], Barisy gii thch:
Tha cc cha,
Tnh c mt thuyn bum Qung ng li n bn cng ny [Hu], ng lc nhng on
qun chin thng ca Hong thng n chim. Con chy bng lng ham mun thut cho cc
cha bit nhng g ng k xy ra y, t lc bt u m chin dch, khin con tm ht
cch gip ch v thuyn trng thuyn ny. V con ngh ng ta bit n con, mang th
ny ti tay cc cha.
L th cui cng con vit ngy 10/5 va qua [Cadire cho bit: khng tm thy th ny] con
k cho cc cha nghe vic chim Nng ngy 8/3[1801]: qun n tr gm 30 tht voi,
84 i bc ng , cc kho go ca ch qun b chy cng nhiu kho qun o v c tin bc,
nhng mi ch l s m mn trn tn cng ln ca nh vua.
Ngy 28/5 qun i ca Ta Quoun [T Qun] m ti [t y xin dch l ti thay v con] trc
thuc, theo lnh ca Ong foo Thuoon [ng Ph Tng Nguyn Cng Thi] n Quy Nhn.
Hong thng duyt qun, c 10.900 ngi thuc b binh: 27 chin thuyn ga-le, rt nhiu
ghe ch i bc. Qun ta li Quy Nhn ti 3/6 mi khi hnh i Nng. Vua lnh o c
qun Thy B, ti di lnh vua, vi t cch thuyn trng tu mang hiu k thng lnh
ca vua:
15 tu ch 18 i bc [n nng] 12 livres
Dinh Ta [Dinh T]; Dinh Tin [Dinh Tin]; Ong Ton Don Ta [L Vn Duyt]
Ngy 7/6 chng ti n Nng, gp li thu binh do ng Yam Quoun [tc Gim Qun Phm
Vn Nhn, khi nh trn Th Ni, Phm Vn Nhn c lnh gi C Mng], ng ny i
i s u Chu [ch vic Phm Vn Nhn thp tng Hong t Cnh cng B a Lc sang
Pondichry], gm c:
Thao Loan Phi [Long Phi] 32 i bc Chaigneau [iu khin]
3 tu ch 18 i bc, 12 livres
30 ghe ch 1 i bc
5 gi sng ngy 12, nhng chin thuyn ga-le c lnh dn qun lm ba hng, gia cc
hng l ghe nh ch i bc, tin vo Ca ng; khi tin n gia tm i bc, b ba n phng
v khc la vo, h chu trn, khng chng tr, cho ti khi t ti ca sng; ch ny rt
cn li cn b ch lp thm nhiu vt liu khc nhau, nht l nhiu cc nhn v s ngang; cho
nn ga-le v ghe i bc b chn li, khng th tin thoi c. ch qun mng qunh, cng
bn d; by gi vua thy nguy c trc mt, mi ra lnh cho qun nhy xung nc li vo
b di ln sng i bc n ch bn ra. Nhng chin thuyn ga-le d b mc cn cng bn
tr d di nhng ghe nh ch i bc may mn trn qua ch b ngng.
Tng ch huy, l chng ca em vua ngy, ng trong n phng th vi 10.000 qun tinh
nhu, tn l Ong Foo Matthey [ng Ph M Tr (Nguyn Vn Tr)]. Tnh t ph lm tng tc
s thua trn ca ng. T trn thnh, nhn thy s thm bi ca i ng chng ti; ng tng
ng ch cn ra chp ly chng ti nh ta bt n cu trong vn; chng may ngi cng dn
i tng khn kh li b thp c; ra khi thnh 500 toises [khong gn mt cy s], ng
ng u vi qun Cm V (Gardes du corp) tc l qun Theuk Teuk [Tc Trc], h dng li
l u sng t kch ng mt cch quyt lit. Nhng ton lnh khc, trc trn ga-le, tin
n bn sn v sau lng ng. ng b bao vy t phi, khng c cch no tip cn c vi
trong thnh. Qun ca ng cng nhn thy cnh y. Lnh ca chng ti d di xng vo vi s
hung hng kch lit. Khng c cch no thot c, ng ku tha cht, nhng ngi lnh say
sa chm git chng nghe thy g, k c lnh trn. Phi kh nhc lm mi ko c con mi
ra khi tay anh ta. ng tng Ph M Tr b bt sng em n trnh din vua, vua truyn sai
ng xch st.
Tt c ngy hm chng ti sa son tn cng nhng thnh n khc, phi trong sng.
Bn ch c 7 tu thuc i ng 65 tu t Bc em vo, cp bn m mng 10. Nhng tu
khc thy u cch qun chng ti hai dm nhng chy nhanh nn thot c.
Ngoi ra, h cn c 10 tu v 14 chin thuyn ga-le; rt nhiu ghe i bc, di lnh ca Tua
Maa Noe [T M Nguyn Vn T?], c y ngi. Chng ti trn i cao dng trn ct
bum vi knh vin vng nn c th phn bit c din mo nhng tc nhn chnh.
8 gi sng ngy 15/6/1801, (thng th 5, Cnh Hng th 62; nm th 27, ngy triu
Wando [(Nguyn) Vn Hu], cn c mnh danh l Tais Shon hay Teschon [Ty Sn], c
nghi l gia nh trn ni [Ty]), chu ca v cha sau cng [tc nh Vng Nguyn
Phc Thun], con ngi em ca cha [Nguyn nh l con anh ca cha], t chn n kinh
Nam H.
Nh vua khng vo cung in m ngi mt phng tip kin bn ngoi, ni dn chng c thi
quen t hp hy vng c thy vua nhng ngy thit triu.
Chnh trong phng ny, 8 gi sng, ti nhn thy vua. V s qun chng mi hng ngi,
mi tui, quy qun bn ng. Qun canh gc s si, khng mang kh gii, ng cch qun
vng kh xa. Thy ti, vua gi li, hi thm tin tc Chaigneau (Chaigneau b au t my
ngy nay), ti k chuyn ny thy tm lng ca nh vua.
Sau cuc i thm ngn ngi ny, ti c dn n mt nh t khc, ti thy Mad Theu
Doan [B T ], v tng thy binh ca ch m nh vua t [thuyn, tu] Quy Nhn
[tc B V Vn Dng]. B ny p, v hin hu v lch s. M ca ng tng ny tui khong
t 45 n 50. B ni chuyn rt lu vi ti v ku than s phn ri ro ca b.
Trong mt nh t khc, gn y, giam, m ca tng Thieuu Phoo [Thiu Ph Trn Quang
Diu] thng lnh qun i hm thnh Quy Nhn. [Cadire ch thch lm l b Trn Quang
Diu, thc ra b Bi Th Xun cn nh trn Trn Ninh thng 2/1802, n khi Trn Quang
Diu b bt, cng khng c bng chng g l b b bt cng chng]. B trc 55 tui. Mt
khun mt cao qu trong s bt hnh, b t ra cng ngh, chnh trc m khng kiu hnh.
B Ton Lin Keen [?], v ca Ph Thng Lnh thu qun, vv v v.v. nhiu lm, trong u phi c
cun lch sch mi nh li c.
Barisy l mt trong nhng ngi, ni ng hn, l ngi duy nht vit k, vit r, vi
vn ti bm sinh, v nhng ngy lch s ny. Anh khng ch lm sng li cc trn chin nh
by ra trc mt, m cn cho thy khi cnh nhn vn, v con ngi, v s ng x ca h
trc mi tnh th. Gia Long t ti chin thng cui cng trong nhng mt mt kinh hong
khng km cc trn i, trong nm 1801: hong t Cnh hin lnh, mt trn ging bnh;
hong t Hy dng mnh, bit hiu ng Ba, mt trong khi hnh qun, cch nhau hai thng.
Cc mnh tng: V Di Nguy t trn, V Tnh t tit. Hc gi Ng Tng Chu ung thuc
c. Gia Long em Minh Mng chn tui, i theo, trong cuc hnh qun nh mnh t Gia
nh ra Hu, hc ngh lm vua, ng theo truyn thng cc cha Nguyn. Chin thng
ca Gia Long nhum mu cay ng. S tr th ca ng trn ton th gia nh Ty Sn sau
ny, m Barisy, mi ch nhn thy mn u, ni ln ci nh ca mt v vua ln.
Chng 21: Philippe Vannier Nguyn Vn Chn (1762-1842)
Philippe Vannier sinh ngy 6/2/1762, ti Locmariaquer (Morbihan), con Francois Vannier
v Vincente Joannis. Ti Hu, ngy 12/11/1811, Vannier ci c Nguyn Th Sen (1791-
1878), con mt gia nh cng gio Phng c [hay Th c] gn Hu, do gim mc
Vren [Labartette] lm l.
C 7 con. 5 ngi sinh ti Hu, gm: Philippe sinh ngy 23/6/1811 (con ngoi hn, sinh
trc m ci cha m 5 thng, s li Vit Nam, sau lm thng ngn cho vua Minh Mng.
Ngy 17/3/1835, vua Minh Mng gi hai tu i mua bn Singapore, Pinang, Batavia, v.v.
cn thy Philippe lm vic trn tu). Michel (1812-1889) sinh 12/10/1812. Magdeleine
(1814-1902), 11/11/1814. Elisabeth, 9/11/1816. Marie (1822-1882), 17/12/1822. Gia
nh tr v Php, c ng Auray t ngy 28/12/1825. Cc con sinh ti Lorient: Adle-
Louise, 19/7/1827. Eugne-Auguste, 24/3/1831.
Khi phi on Phan Thanh Gin sang Php, b Nguyn Th Sen ln Paris yt kin v d l
mng sinh nht vua T c (Documents Salles, Philippe Vannier, BAVH, 1935, c cun II, t.
127, 129, 130, 131, 145, 153, 158).
Vannier n Nam H
Auray
Philippe Vannier Auray, nhn vin Hi qun (employ de la Marine Militaire), sau khi d
nhng chin dch di lnh ng Dorvilliers, v cc chin dch nm 1779, 1780, 1781, di
lnh ng de Grasse; ri Php ngy 28/3/1788. Ti Pondichry, k tn Vannier (le Sieur
Vannier), c c gim mc B a Lc, Thng Th ca vua Nam H, tuyn m, i ti im
u tin trong chin dch Nam H. H [Cha B v Vannier] i t Pondichry n Si Gn, vng
nh vua va chim li. Nh vua quen bit 14 s quan v 80 ngi lnh n gip ng dng li
ngai vng. Sau khi nc ny bnh an, nhng ngi Php li lp thn. Tt c qua i, tr
hai k tn Vannier v Chaigneau.
M. Vannier, t lc y, gi mt vai tr, cng thm quan trng v cnh vua v c thng
chc quan cp bc bt ng [tc Cai i], v c vua c bit tin dng. 34 nm ng ta
va tri qua Nam H, dng lm tng uy tn ca nc Php i vi v qun vng v
thn dn ca ng. K tn Vannier khng ung cng hy sinh c cuc i xa x nh th nu
y khng c hy vng kt ni mi quan h thng mi; rt c li cho hai vng quc; v li
cng chc chn rng cc vua Nam H [s hay ght; ch ny vit ri gch i] khng th dung
th ngi Anh.
K tn Vannier hy vng rng vi nhng nm di phng s Nam H, cng thm nhng nhim
v lm trong hi qun [Php], xng ng c ngi B Trng cp cho con trai y, 14 tui,
mt ch hc trng Ngn ng ng Phng [...] v con gi u lng ca y, 10 tui [thc ra
12 tui], mt ch trong ni tr hong gia Ste-Denis
Th ny Vannier vit vi mc ch chnh l xin hc cho hai con, nn ng phi c gng trnh
by nhng thnh tch ca mnh. Nh chng ta bit, on ng c c gim mc B a
Lc, Thng Th ca vua Nam H, tuyn m, i ti im u tin trong chin dch Nam H.
H i t Pondichry n Si Gn, l hon ton sai. Nhng phn cn li c nhng chi tit
ng ch :
- ng xin v nc v c vua Minh Mng cho php. Vic ny hon ton khc vi nhng
iu c truyn tng l vua Minh Mng bc i, v n, ui v.
- Vannier cho bit: Nh vua quen bit 14 s quan v 80 ngi lnh n gip ng dng li ngai
vng. V vi ngi Php, m trn u ngn tay, sang y nm 1788. iu ny cng
ph hp vi li c Chaigneau vit trong hi k, chc theo li thut li ca cha: C 14 hay
15 s quan n gip Gia Long (Souvenirs de Hu, t. 18).
Vannier khng thuc din o ng, ngi ta cng khng bit r l do ti sao ng sang Nam
H.
Nhng Grimault de Lano, mt hu du, sau khi xin php ci chnh nm sang Nam H ca
ng c [mon aeul] k: Philippe Vannier, s quan thu qun hong gia, nm 1786 lm
chng trong mt cuc u (sng, gm) gia hai s quan thu qun; nhng ngi m ng c
ti lm chng khng n, ng c bn thay th, git ch th, b kt n t hnh, vt ngc v
chy sang nc Nam, nm 1786 (th Grimault de Lano vit Lannion ngy 18/1/1921,
tr li th Andr Salles hi l do ti sao Vannier sang Vit Nam, Documents Salles, Philippe
Vannier, BAVH, 1935, II, t. 169). Tm li, Grimault de Lano xc nhn rng ng c sang
Nam H (c l mun ni l n ) t nm 1786, v trn ti t hnh. Sau mi lu lc
sang Nam H. Ngoi ra, trong l th gi B trng Ni v trn y, Vannier cng k rt m
h v vic sang Nam H, v ng ch nhn mnh l nhn vin (employ) trn tu, ch khng
ni l s quan, iu ny ph hp vi trnh Php ng ca ng v gii thch ti sao
Vannier khng c tn trong danh sch binh lnh o ng.
Vannier l ngi ln tui nht trong s nhng ngi n gip vua Gia Long, i bin tui
17; Chaigneau i bin t tui 12. Do , h l hai thu th rnh ngh bin hn c. Khng th
xc nh r ngy Vannier n Nam H, nn chng ti da vo chng t u tin, l vn
bng Cai i, vua cp cho Vannier ngy 27/6/1790, sau y:
Hong Thng bit rng thn [le sieur] Philippe Vannier, quc tch Php, t lng nhit
thnh lm nhn vin trong thu qun [Php], v khng qun ngi c s xa cch, ln s
khc bit ting ni, n phng s ni y. Hong thng tin vo kh nng ca y, xt thy
xng ng c cp, v vi vn bng ny, cp cho chc Cai i Chn Thanh Hu, giao cho
qun mt trong nhng tu ca hong thng l tu ng Nai, di quyn iu khin ca
Jean-Marie Dagot [Dayot], ch huy phn khu c tu ny. Phi cn thn tun mi lnh ca
Dagot, v trong mi trng hp phi lm gng tn ty phc v cng v ca Hong thng.
Nu v phm li, khng lm trn nhim v c giao ph, hoc coi thng nhng bn phn
ca chc v, th s b trng pht theo lut php.
Ngy 15, tun trng th nm, nm 51, i Cnh Hng (27/6/1790) (Louvet, I, t. 535).
Vannier phi tun lnh Dayot, qun chic tu ng Nai, khng bit trong bao lu, v, theo
Lit Truyn vit v Trn Vn Hc, th: Nm Canh Tut [1790], p thnh Gia nh, Hc nu
o phn t v cc ng ng, ri cng ngi Ty l bn Nguyn Chn [Vannier] trng coi
chic thuyn ln bc ng, theo quan qun nh gic. Nm Nhm T [1792], lm n M
Tho (LT, II, t. 282). Nh vy, c th hiu, trong hai nm, t 1790 n 1792, Vannier
c b cng vi Trn Vn Hc iu khin thuyn ng i nh trn, ri sau Trn Vn
Hc tip tc v bn cc thnh ph khc, nh M Tho, v Vannier c th vn tip tc trng
coi thuyn, tu ng.
Theo Thc Lc, th trong trn ny: Nguyn Vn Trng v Nguyn Vn Thnh i thuyn
Long v thuyn Phng nh thng vo. Vy rt c th Trn Vn Hc v Vannier cng c
mt, tuy nhin ch l gi thuyt, hin chng ti cha c ti liu xc nh. Cn nhng
ngi cho rng Vannier d trn ny trong -kp Dayot l sai. Bi v Dayot, t thng 6/1792,
sau v thm lm ngn qu, vua khng cho i ngoi quc mua bn na, chuyn sang lm vn
ti; v trn Th Ni 1792 -nh chng ti chng minh trong chng 16, vit v Dayot-
nh chp nhong c 10 ngy, ch gi cc i cm t, h c lnh em lng theo, vua
khng ch nh quan ti lng. Nh vy, Dayot khng th d trn Th Ni 1792.
n khi Gia Long nh Quy Nhn ln th nht, thng 5-6/1793; y l mt chin dch ln
v lu, chc chn Dayot phi tham d v Dayot trong i ti lng, nhng khng bit
Vannier c cn di quyn Dayot na hay khng. L th ca gio s Le Labousse vit cho
M. Boiret, t Si Gn ngy 26/6/1793, on cui c cu:
C l l thng tin duy nht v Vannier trong chin dch Quy Nhn 1793; khng bit
Vannier i trong i ng no: i ti lng ca Dayot, hay i thuyn ng?
Chnh thc qun tu Long Phi t nm 1800
Sai Khm sai thuc ni Cai i Nguyn Vn Chn qun tu i hiu Phng Phi, Nguyn Vn
Thng qun tu i hiu Long Phi, L Vn Lng qun tu i hiu Bng Phi, theo Trung qun
sai phi nh gic (bn Chn u l ngi Ph Lang Sa) (TL, I, t. 407).
V mt nm sau na, Thc Lc ghi vic thng 3/1801: Sai Nguyn Vn Trng iu bt
thu qun tin ra Qung Ngi, Qung Nam nh gic [...] cc cha tu hiu Long Phi, Phng
Phi, Bng Phi, l bn Nguyn Vn Chn, Nguyn Vn Thng, L Vn Lng u thuc quyn
(TL, I, t. 432).
Nh vy, trong sut thi gian Gia Long xut qun t Gia nh thng 4-5/1800, gii vy
Bnh nh, n khi ton thng, cui nm 1802, ba ngi Php ny u d cc cuc hnh
qun, khi h v vua, khi nh trn, khi ti lng; l ba ngi cui cng i theo n khi
Gia Long thng nht t nc, v l m h c ln chc v trng i sut i.
Tuy nhin phi cng nhn Vannier ln chc rt chm, c l v khng phi xng pha, khng
lp c chin cng. Nhn chc cai i t thng 6/1790, mi 11 nm sau, khi chim c
Ph Xun thng 6/1801, trong dp thng chc cc tng s, Vannier cng c thng chc
Cai C, cng vi cc bn. Thc Lc vic thng 7/1801 ghi:
Cho Khm sai Thuc ni Cai i Nguyn Vn Thng [Chaigneau], Nguyn Vn Chn
[Vannier] v L Vn Lng [de Foranz] lm Khm sai Thuc ni Cai c, vn qun cc thuyn
hiu Long Phi, Phng Phi v Bng Phi (TL, II, t. 451).
Sau khi thng nht t nc, Gia Long khen thng ton b qun i, v ln ny c ba
ngi Php c ln chc Chng C. y l vn bng ca Vannier:
Trung qun, Chnh qun, Phng phi ng tu, qun chic tu ng trang tr chim phng
ging cnh.
Khm sai Thuc-ni Cai- c, thn Nguyn Vn Chn, tng vt bin, ch ng ba o, cho
rng my gp hi; qun ch chic tu nh ngi cm cng nga, tuyt ho thng tr bng
cng trng ln lao.
Vy nay truyn tng thng v tng chc ln hng Chnh qun Phng phi ng tu.
(Dch li bn dch ca Salles, Documents Salles, Philippe Vannier, BAVH, 1935, II, t. 181)
Trong mt l th vit t Hu ngy 21/8/1805 khng r tn ngi nhn, Vannier cho bit:
Ti nh quay v u Chu sau khi vua chin thng, nhng cuc chin gia Anh v Php gy
tr ngi, khin ti bt buc phi li ch dp thun tin hn, v khng mun ca ci ca mnh
ri vo s ri ro ca chin tranh. Ngoi ra ti thch hp vi nc ny; c hng n hu
ca vua v rt c trng n. Mc du c nhng li im nh th, nhng ti vn khng
ngng nh n qu hng, ti gia nh v b bn c. 18 nm qua ti khng nhn c tin
tc gia nh. Nu anh cho ti bit tin th thc qu lm; bi v ti sn ca ti rt ln lao, c th
gip nu gia nh ti b thiu thn, nu nh ti nhn c tin tc ca h th ti gi qua
Hi truyn gio ri. Anh c th chuyn th cho ti qua nhng tu Trung Hoa, bng cch gi
cho cha Marquini, Qun th hi truyn gio Macao; hay ti a ch anh Dayot, nh bun
Manille. l mt cch anh gip ngi bn c, v ti s khng qun c. Vannier
(Ti liu vn kh Ngoi giao, do H. Cordier su tm, Taboulet chp li, I, t. 262-263)
Chnh qun Phng phi ng tu, Chng-C, thn Nguyn Vn Chn, l k hin, bit la ni
th mc, n nc ta v tun th lut l y nh cy hng dng thn mm do, t do
nh c trong h, i ngn vn dm. Sau khi bnh nh min Ty [Nam H], i khp cc
bin bng tu y cai qun. Chin u u, y cng l k mnh nht. V nhng cng trng ny,
truyn cho y mt c n mi na:
Trm cho y ln chc Chng C
Gia-Nht-Cp
Chn Thnh Hu
Cn phi chu o hn na, lun lun thi hnh mnh lnh ca trm; lun ln c gng c
hng n hu v vinh quang.
Nm 1748, b trng hi qun Php Maurepas v cng ty Php n, giao cho Pierre Poivre
mt nhim v chnh tr v kinh t vi nc Nam. Poivre n ca bin Nng, ngc nhin
trc v p ca vnh ny v hin tng ngi Hoa bun bn sm ut Hi An. Poivre
c cha V Vng tip v t c mt tho c cho php ngi Php n bun bn v
m mt thng im Hi An. Nhng cng ty Php n gp kh khn v b ng ca khin
tho c ny khng thc hin c. (Joinville, La Mission de la Cyble en Extrme-Orient
(1817-1818), Introduction, t. X). Kergariou l s gi u tin c vua Php gi n, sau
Poivre, tuy nhin cc tu Php vn khng ngng vo ca bin Vit Nam bun bn m
khng gp tr ngi g.
Vua Gia Long khng tip Kergariou. Ly c l ng ta khng mang theo y nhim th ca vua
Php. l l do chnh thc, chiu lut triu Nguyn, p dng cho tt c cc tu ngoi quc,
Anh, Php hay cc nc khc. T khi cn chin tranh vi Ty Sn, Gia Long cng nhiu
ln t chi khng tip i din Anh mang l vt n. V i vi Php, ng cng khng dnh
ring cho mt bit l no. Minh Mng cng s p dng ng ng li ca cha.
Vn ny nm trong chnh sch ngoi giao ca Gia Long, s d ng khng nhn i din
Anh, Php, bi v, trong nhng iu c xin thng thng ca h, th no cng c iu xin
mt mnh t lm ni xy dng bn doanh, c s. V d ngi Anh xin C Lao Chm, vng
t chin lc m Barrow tm ra. Php cng i cc ca b nh Hi An, Nng. Lm
sao qua mt c Gia Long hu . Cho nn, Gia Long t chi khng tip s gi. ng giao
vic ny cho Vannier qun l. i vi chnh ph Php, l mt tht bi ca Vannier. Chnh
ph Php s cn thy nhng tht bi sau ny ca c Chaigneau ln Vannier, khi Chaigneau
v Php ri tr li vi t cch lnh s Php nhng khng c vua Minh Mng chp nhn.
Tt c nhng tht bi lin tip ny t nm 1817 tr i, khin Vannier v Chaigneau c
nhng li l cay ng on hn cc vua, trong nhng th vit sau ny. Chng ti s ni r
hn trong phn vit v Chaigneau.
Cu chuyn Vannier lin quan ti nc Vit, khng ch im ngi lnh Php ny, n
y, phng s Gia Long mc cch trung thnh v nhng iu ng vit kh l trung thc;
m cn gia nh ng, mt gia nh Php-Vit, khin chng ta c mi quan tm su sc hn.
Andr Salles c cng su tm nhiu hnh nh gia nh Vannier, khin chng ta c th
nhn thy din mo ca h trong tp san Thnh Hiu C (BAVH), 1935, II.
Mt mt khc, trong BAVH, 1916, III, Nguyn nh Ho, gim c trng Hu B, tm dch
c mt on hi k ca Phm Ph Th vit v chuyn i Php vi phi on Phan Thanh
Gin, trong , ng thut li chuyn b Vannier Nguyn Th Sen n thm phi on, m
chng ti dch li sang ting Vit sau y.
Hm nay c cc s thn, l ng bo, tip, b ni mnh l ngi sung sng nht trn i.
B chp tay cao ln trn chc mng Hong vn tu. B bo: Di thi cc vua Gia
Long, Minh Mng, nh ti v ti, c cc Cha Thng ban o i tro, cho vn bng v
chng ti knh cn tn th ct gi, k nim nc Nam ti. Trong lc ung tr, b cn cho
bit b ngi Phng c (khu th rn) [ch thch ca Nguyn nh Ho: Khu cng gio
Th c, cnh Les Arnes, trn t ca lng Dng Xun, gi li tn Phng c]
cn cha b l Nguyn Vn Dng v cc anh/em b: Nguyn Vn Hng, Nguyn Vn Hu,
Nguyn Vn Tng, ngi sau cng l Cai i, trong i t qun thu binh; nhng t lu lm
ri, b khng c tin tc ca tt c gia nh. B hi trong m nhn vin ca phi on c ai
quen bit gia nh b; T Hu K v Ng Vn Nhun tr li lp lng cu hi ny.
Ri b k cho chng ti nghe cch y 20 nm, c hai ng bo ta, tn l Liu (Tn Tht
Thng) v Dng, c nhim v i Php, c chng b v b tip, v ng b v cng
sung sng c dp ni v nhng iu m du trong lng, nhng k nim ni b sinh ra i.
B hi hai ngi ny cn sng khng. Chng ti trnh by vi b rng, nhng ngi ny, nm
Minh Mng th 21 (1840), khng c nhim v chnh thc no, h ch l nhng i din
thng mi i dch v bnh thng thi.
B thc tnh cm ng khi nh li, i Php lu nh th, b khng cn ni tho ting Vit.
Cu chuyn c cht kh khn, trc mt c con gi Marie, thnh thong cng bit mt vi cu,
ch, nhng nht l nh cc ng H B L v L Ni A, c hai, cng rt thch cuc truyn tr l
th ny. Sau b Nguyn Th Sen co t chng ti
Ngy 25 cng thng (7/10/1863), trong dp l sinh nht Hong thng, ng Nguyn Vn
c (c Chaigneau), b Nguyn Th Sen cng con trai Nguyn Vn L, 51 tui, v con gi
Marie, n d bui d tic chnh thc do phi on khon i. Cc b c ny, nhn dp, c hai,
u i khn nhiu, mc o gm. B Sen bo: Y phc ny chnh c Kim Thng ban cho
chng ti tn tay. (Nguyn nh Ho dch Phm Ph Th, Quelques renseignements sur les
familles de Chaigneau et de Vannier, BAVH, 1916, III, t. 273-275).
on nht k trn y cho thy con ngi Phm Ph Th cng ti nng v c ca ng:
L nh bin kho, ng khng b st mt chi tit no. Ch cn c cuc gp g trong mt (vi)
ting ng h, ng ghi ht chi tit v gia nh b Nguyn Th Sen. L mt nh vn, ng ghi
c tinh thn con ngi bc l qua c ch v li ni, khng cn thm bt mt li bnh lun
no.
Nguyn Vn c hay Michel c Chaigneau, sau ny s vit cun Souvenirs de Hu, hin
ra vi lng ng vc, khinh th cc quan, t coi mnh l quan trng, mun gi khong cch
vi phi on; trong lc cc i thn c vua T c c sang Paris iu nh chuc li
ba tnh min ng.
Nhng li NguynVn c vit trang 8, cun Souveniers de Hu, phn nh ng con ngi
ny: Trch Trnh Hoi c trong Gia nh Thnh Thng Ch (qua bn dch Aubaret)
khng nhc g n cng lao tri bin ca B a Lc v nhng ngi Php trong c cha
ng, n gip Gia Long dng li c , v ng tic rng ng c cun sch ny sau
khi gp phi on, ch nu ng c trc, th th no ng cng hch hi cho ra l.
Chaigneau l ngi c gii nghin cu Php trong tp san Thnh Hiu C (BAVH)
dnh cho nhng bi nghin cu k cng v ng n. Trong s nhng bi vit, ng k
nht l ba bi:
- Les Diplmes et ordres de service de Vannier et de Chaigneau (Vn bng v ch d sai phi
ca Vannier v Chaigneau), ti liu Andr Salles do Cadire dch v ch gii (BAVH, 1922,
II). Nhng ti liu ny, rt qu, do Salles mua li ca mt ngi mua t v Michel c,
con c Chaigneau, sau khi ng c t trn.
- Jean-Baptiste Chaigneau et sa famille (JB Chaigneau v gia nh) ca Andr Salles (BAVH,
1923, I, c quyn), s dn l Salles.
Andr Salles, Thanh tra thuc a v hu, su tm ti liu h tch nhiu i ca cc nhn
vt chnh trong s lnh Php n gip Gia Long. Jean-Baptiste Chaigneau et sa famille c
Salles vit xong lc cn sng, nn y nht, nhng i khi cng c nhng li bnh ch
quan nht, lm gim gi tr cun sch; cn v Vannier, Barisy, Salles mi tm xong h s h
tch, c Cosserat bin tp, gi l Documents Salles, v cho in sau khi Salles qua i, cho
nn c tnh cch khch quan hn.
Nhng chi tit v tiu s ca Chaigneau m chng ti s dng y, phn ln, rt trong
Jean-Baptiste Chaigneau et sa famille ca Andr Salles.
Chaigneau, thi tr
Jean-Baptiste Chaigneau, qu Lorient, xut thn trong mt gia nh c truyn thng thu
binh. Ngi cha, Alexandre Georges Chaigneau, vo lnh thu t 13 tui, bt u bng
chuyn i Ile de France thng 3/1740. ng ci v 2 ln, ngi v u sinh mt con; ngi
v k, Bonne-Jacquette Perault, sinh 13 con. Ngy 16/11/1768, Alexandre Georges v hu
vi chc v i t hi qun. ng mt Lorient ngy 13/1/1786. (Salles, t. 7, 10).
Jean-Baptiste Chaigneau sinh ngy 8/8/1769. Salles cho bit khng tm c ti liu no v
vic hc, ch bit n tui 12, lc m mt c 2 nm, Jean-Baptiste c xung vo
lnh thu tnh nguyn, chc bit c, bit vit v bit lm bn php tnh (Salles, t. 43, 44).
i bin ln u ngy 14/4/1781, trn tu Necker, i Ile de France. Su thng sau, tu ny
phi kin tr chin u vi tu Petit Amibal mn Mi Ho Vng, v b tu Anh bt ngy
25/10/1781, thy th on b a v o Ste-Hlne, vi thng sau Chaigneau mi c
tr v Lorient. Xin nhc li: trong thi gian t 1789 n 1802, nc Anh cm u cuc
chin chng li nc Php Cch Mng, gio hi Php ng h nc Anh. Ngy 18/4/1782,
Chaigneau li theo tu Ariel trong chin dch gn 2 nm, ti ngy 7/3/1784, mi tr v
Brest, v b gii gii.
Ngy 28/8/1784, Jean Baptiste Chaigneau li khi hnh, cng vi em l tienne, trn tu
Subtile, trong 43 thng, tu ny trang b v kh, i i v v trong vng n Dng: Ile de
France, Pondichry, Mah, Madagascar, Trinquemalay, Batavia, Canton v Manille, ti khi b
gii gii Brest ngy 10/4/1788.
Qua s v lnh ca tu Subtile, ngy 1/7/1787, Chaigneau c ghi tn vo danh sch binh
nh. Ngy 7/9/1787, Port-Louis (Ile de France), qua mt k st hch, c tng ln binh
nht, nhng trong hai nm, tt c nhng c gng vn ng cho Chaigneau vo qun i
hong gia u v hiu. Mc d ngy 14/11/ 1788, Chaigneau qua k st hch v thy o
(nghi l bit cch tm im nhm, xc nh v , kinh , nhng bin i, nh v tr tu trn
bn ) (Salles, t. 148) v b b tc du Bourg can thip ln ng B trng Thy qun,
cng ch nhn c li ha sung (Salles, t. 45).
Nh vy, chng t vic xin vo qun i chnh quy l rt kh, mc du Chaigneau i bin t
tui 12 v vic xin ln chc s quan cng kh hn.
Khng bit Chaigneau lm g trong thi gian t thng 4/1794, n thng 6/1795. Chc chn
Chaigneau giao thip vi gii gio s, nht l gim mc B a Lc khi ng tr v Si Gn,
v thy trong th t ca h, anh c khen l ngi tt.
Thng 6/1795, Chaigneau xut hin trn tu ca Olivier. Olivier i mua v kh Macao v
ch anh em Dayot va trn khi t (v lm m tu ng Nai). Th ca M. Le Labousse gi
M. Ltondal, qun th tu vin Macao ngy 22/6/1795, c cu: ng s thy M. Olivier ti
Macao vi M. Dayot, trn t tu ca ng y khi ra hng Vng Tu [...] Trn tu ca
Olivier cn c Chaigneau cng qu vi ti [Le Labousse]. Ti gi gm anh ta cho ng, anh ta
l ngi rt t t [...] Ti mong anh ta tm thy Macao c hi v Php, s i bin lu,
nhng tnh tt ca anh ta s b m chm nh bao nhiu ngi khc (Cadire, Doc Rel. t.
35).
Chaigneau phc v Gia Long ti nm 1819, th xin v x thm gia nh ba nm. Khi ng tr
li Vit Nam, nm 1821, vi s mnh mi ca chnh ph Php, th Gia Long mt, ng li
triu Minh Mng 4 nm na ri v Php hn. ng mt ti Lorient ngy 31/1/1832 tui 63
(Salles, t. 102).
Chaigneau, t khi ln tu Flavie ngy 9/9/1791, khng c tin tc g ca gia nh. Sau chin
tranh, quyt nh li Hu. Ngy 4/8/1802, mua cn nh lng Dng Xun, theo bn
ca Cadire, nh ny trn b kinh Ph Cam, khong gia ng Nam Giao (nay l ng
in Bin Ph) v ch Ph Cam (nay l ch Bn Ng). Theo c Chaigneau, nh Vannier v
de Forant Bao Vinh.
Nm 33 tui, Chaigneau ci c H Th Hu con ng H Vn Hng, mt gia nh c o
phng Th c, cnh Ph Cam, do gim mc Labarlette lm l ngy 10/8/1802. Ngi
ch/em gi l H Th Nhn s ly de Forant, c ba con (Salles t. 103-104).
Chng ta vn cha xc nh c chc chn thi im no Chaigneau chnh thc gia nhp
qun i Nguyn nh.
Xin nhc li: Nguyn Vng n Quy Nhn, thy phng th k, khng th nh c, bn
ko qun ra Qung Nam, thng c vi trn, nhng thiu lng v thuyn lng tip t
gp bo; qun s bnh tt nhiu; nn phi rt qun v. Lc L Trung gi vng Quy Nhn;
Qung Nam c Trn Quang Diu, u l kin tng ca Ty Sn.
Nhng li trn y ca Chaigneau chng t: hoc ng khng d chin dch ny, hoc ng d
m khng bit r tnh hnh. Nhiu ngi da vo li ny xc nh Chaigneau d chin
dch nh Quy Nhn 1797. Chng ti khng chc lm, chin dch ny ch c Olivier l ch
thc tham d v lp cng Qung Nam. Cn Vannier khng bit lc y trong i ng no.
Ring Chaigneau c th tham d, hoc khng, v li l trong th khng xc nh c g
c. Sau Nguyn nh ngh 2 nm chn chnh lc lng. Tm li, khng th bit ch xc
thi im Chaigneau gia nhp qun i Nguyn nh.
J. Chaigneau, Khm sai Cai i Thuc ni Thng Ti Hu, d nhiu trn nh, mt mi,
hy sinh v nc, b mc chng bnh him ngho; Cng ng cho php i Malacca, trn chic
thuyn ch hng (lougre) vi khm sai cai i Laurent Barisy. Phi trao l th ca quan
tham v ngoi giao Nam H gi quan ton quyn Malacca, thnh cu quan ton quyn v lng
nhn t, tm thy thuc cho. Ngay sau khi khi bnh, phi tr v ph vua v lm cng tc
thng l. Cng ng bo trc r vua. Cng ng Chi n [Tc l du n ca Hi ng
cc i thn xt vic cng. nh ch Cng ng c t thi Quang Trung]. Ngy 24, tun trng
th 2, Cnh Hng nm 61 [19/3/1800] (Dch [theo bn Louvet, t. 558-559. Cadire c bn
dch khc trong Les diplmes et ordres de service de Vannier et de Chaigneau, BAVH, 1922, II,
t. 140).
Theo giy php ny ca Cng ng, th Chaigneau d nhiu trn nh. Nh th, chc
chn Chaigneau tham chin t 1799, khi Nguyn nh nh Quy Nhn ln th ba.
u nm 1800, Chaigneau i Malacca cha bnh v dng bnh. Theo l th Barisy vit
ngy 28/12/1800 ti Si Gn, trong c cu:Chng ti ang ngp u trong chin tranh
(th gi i t Despinas Pondichry, Salles, t. 55), th ta c th chc chn Chaigneau v
li Si Gn cui nm 1800 cng vi Barisy v s d cc chin dch, k t nm 1801 tr i
vi t cch thuyn trng tu Long phi.
Thc Lc vic thng 3/1801 ghi: Sai Nguyn Vn Trng iu bt thu qun tin ra Qung
Ngi, Qung Nam nh gic [...] cc cha tu hiu Long Phi, Phng Phi, Bng Phi, l bn
Nguyn Vn Chn, Nguyn Vn Thng, L Vn Lng u thuc quyn (TL, I, t. 432).
Ba ngi Php ny, s d cc trn Th Ni, Qung Nam v Ph Xun, nh chng ta bit.
trn Th Ni, h c nhim v h tng vua, nhng khng iu khin cc thuyn Long Phi,
Phng Phi v Bng Phi, v vua i ga-le (xem chng 20). n trn Ph Xun h di
quyn iu khin ca tng Phm Vn Nhn (xem chng 20). Sau khi vo Hu, trong dp
thng thng qun s, Vannier, Chaigneau v de Forant u c ln Cai C.
Trong trn Th Ni 1801, ba tu Long Phi, Phng Phi v Bng Phi, ng vnh C Mng; v
Nguyn Vng dng thuyn chin ga-le. Sau Chaigneau cho bit vua thng dng cc
tu i hiu ny ch qun nhu, tip t. iu ny ph hp vi chnh s v cc ch d sai
phi.
Trc ht, Long Phi, Phng Phi v Bng Phi khng phi lc no cng do Chaigneau,
Vannier v De Forant iu khin, Lit Truyn ghi: Nm Tn Du [1801] Nguyn Khc
Thiu cng vi lu th Vnh Trn l Nguyn Vn Thiu sang Xim bo tin thng trn [Th
Ni], khi v coi hai chic thuyn ln bc ng l Bng Phi, Phng Phi, ch lng go
Qung Nam n qun th Quy Nhn (LT, II, Nguyn Khc Thiu, t. 344).
Thc Lc vic thng 12/1801 ghi: Sai cha tu Phng Phi l Nguyn Vn Chn (Vannier)
v cha tu Bng Phi l L Vn Lng (de Forcanz) ch 15.000 phng go t Qung Nam
n qun th Th Ni (Thc Lc I, t. 474). Hai thng tin ny c th ch cng mt nhim v
ca Bng Phi v Phng Phi m cng c th l hai nhim v khc nhau trong nm 1801.
Sang nm 1802, ti liu Salles do Cadires dch v ch gii, in trong Les diplmes et ordres
de service de Vannier et de Chaigneau, BAVH, 1922, II, trnh by nhng vn bn sau y:
- Lnh cho Chaigneau ngy 19/4/1802: phi sa son tu, ch, cng Lim Chnh Hu
[Tn Tht Lim] h tng T Cung t Gia nh v Hu (t. 145-146).
Lit Truyn Trn i Lut ghi: Nm Nhm Tut [1802], ly li c Bnh nh, Lut cng
bn Hong Vit Ton em binh thuyn v Gia nh n T gi v Kinh (LT, II, Trn i Lut,
t. 295). V Thc Lc vic thng 7/1802 ghi: Hong Vn Ton, Trnh Ngc Tr v Tn Tht
Lim rc T cung v kinh (TL, t. 499). Nh vy, trong lc Gia Long nh ra Bc, (khi
hnh t Hu ngy 20/6/1802, n Thng Long ngy 20/7/1802), c nhiu ngi c ch
nh i n T Cung v Hu: T thng 4/1802, Gia Long chun b vic n m v Hu, v
n thng 7 mi xong, iu ny chng t ng bin t Gia nh ra Hu cn nhiu kh
khn v c tn d ca qun Ty Sn v gic bin T Ngi, do phi vn dng thm Hong
Vit Ton, Trn i Lut.
Thng ging nm 1803, mt nhim v chuyn ch khc c giao cho tu Phng Phi, ghi
trong Thc Lc: Sai Chng C, qun tu Phng Phi l Nguyn Vn Chn ch sng ng
Gia nh n Kinh (TL, I, t. 539).
Vy qua nhng g c ghi li, cc tu i hiu Long Phi, Phng Phi v Bng Phi, khng
phi lc no cng do Chaigneau, Vannier v De Forant iu khin v cn c nhng nhim
v khc, ngoi s tham d cc chin dch.
Phi on Roberts ca Anh n xin thng thng
1- Thc Lc thng 5-6 /1801 ghi: Nc Hng Mao sai ngi em th n dng phng vt
m xin min thu cng cho thuyn bun. Vua h lnh cho lu trn Gia nh [Nguyn Vn
Nhn] vit th tr li: nh thu theo nh th l thuyn bun Qung ng (TL, I, t. 438).
Ln ny khng r trng phi on l ai, nhng chnh sch ngoi giao ca Gia Long khng
thay i: khng c c l cho ngi u.
2- Thc Lc thng 7-8/1803 ghi: Hng Mao sai s n hin phng vt, dng biu xin lp
ph bun Tr Sn, dinh Qung Nam. Vua ni rng: Hi cng l ni quan yu, sao li cho
ngi ngoi c! Khng cho. Sai tr vt li m bo v (TL, I, t. 564). Ln ny chnh l phi
on Roberts n xin thng thng, vua tr li thng l khng cho, nhng Roberts cn kin
tr xin na, truyn s ko di trong mt nm.
3- Thng 7/1804, Thc Lc ghi: Nc Hng Mao sai s n dng phng vt, dng biu xin
thng thng. Li xin cho ngi nc y li Nng, i li bun bn. Vua ni: Tin vng
kinh dinh vic nc, khng ngi H ln vi ngi Di, thc l ci phng t lc vic
cn nh. Ngi Hng Mao gian gio, tr tr, khng phi ni ging ta, lng h hn khc, khng
cho li, ban cho u hu m khin v, khc t nhng phng vt h hin. Ri sau bn Hi
Thng Trng (tn quan Hng Mao) [ch Roberts] hai ba ln dng th yu cu. Cui cng
vua cng khng cho. (TL, I, t.602)
Khi s b Roberts n Nng thng 7-8/1803, vua ang chun b ra Bc nhn phong
ca nh Thanh, sai Phm Vn Nhn, Nguyn Vn Khim v Trn Vn Thi gi kinh thnh.
Ngy 19/9/1803, vua ri Hu. Ngy 26/9/1803, n Ngh An; gi Phm Vn Nhn ra H
Ni d l. Ngy 29/11/1803, n Thng Long; thng 2/1804, lm l th phong; Nguyn Vn
Thnh nhn sc, Phm Vn Nhn nhn n. Ngy 2/3/1804, vua ri Thng Long; ngy
19/3/1804, v ti Hu. Gia Long t tn nc l Vit Nam.
Thuyn trng Anh, khi n Nng, gi th cho Vannier v Chaigneau, bo cho bit l
h c em th trnh ln vua. Vic ny vua Gia Long bit t trc khi khi hnh ra Bc.
n ngy 19/9/1803, Gia Long ri Hu, Cng ng, theo lnh ca vua, vit th sai phi
ngy 29/9/1803, lnh cho Chn Ti Hu [Vannier] v Thng c Hu [Chaigneau] [trong
th ni r: Vannier i hay khng tu , cn Chaigneau phi i, nh vy c th hiu
Chaigneau bit ting Anh] cng vi Thnh c Hu (cha bit l ai) ra Nng, ln tu v
ni vi i din Anh nh th ny:
Ngoi ra, Chn Ti Hu v Thng c Hu cn phi gng hi v bt h phi khai chi tit
nhng iu sau y: nc Anh cn gi thm tu no na hay khng v n vi mc ch g;
khi Thng c Hu n gp Hong , phi tu cho r. Sau khi Chn Ti Hu v Thng
c Hu ti Qung Nam v gii quyt xong cc vn vi tu Anh, th phi trnh tu ngay
cho cc quan ph chnh bit. Nh em theo qun h tng, cho n mc qun o oai v, v em
theo vn kin trng dng phu khun vc. Y lnh. Sau khi dch xong th, khng gi m phi
tr li h; khi h n Kinh, cn trnh ln Hong . Cn bn dch sang quc m, phi
a ngi khn cp mang n hnh ti dng vua. Thng Ti Hu cng ln ng theo sau, v
ng th xa, m hnh trnh ca ng cn xa hn.
Gia Long nm th hai, thng 8, ngy 13 [28/9/1803] Cng ng Chi n. (Les diplmes et
ordres de service de Vannier et de Chaigneau, BAVH, 1922, II, t. 155).
Vi ngy sau lnh th ny ca Cng ng, Chaigneau nhn c lnh th ca tng Phm
Vn Nhn, nht ph chnh, ngy 2/10/1803, nh sau:
Khm Sai, Chng Thn V Qun, Kim Gim Thn Sch Qun, Qun Cng, Th Trung
Thng Ch [tc Phm Vn Nhn]
Thng bo
Vic: Theo lnh Hong , ch th cho Khm Sai, Thuc ni, Chng C, Chnh Qun Long Phi
tu, Thng c Hu [Chaigneau], knh cn tun theo ch th ca Hong , v n hu c bit,
gi 15 ngi ly trong qun di quyn cai qun [ca Chaigneau] v mt cai i v 40
ngi, h tng [Chaigneau] i Nng, lin lc vi nhng ngi trn tu Anh; dch v vit
li l th do nc ny gi n, mang l th dch dng ln Hong
Gia Long, nm th nh [2/10/1803], Thn Sch Tc trc Thng Ch chi chng. (Les
diplmes et ordres de service de Vannier et de Chaigneau, BAVH, 1922, II, t. 160).
Tm li, qua v ny, chng ta bit c tin trnh tip n mt tu ngoi quc n xin tip
kin, theo quy lut ca triu nh. Chaigneau v Vannier c sai i n tu Anh, nhng
Php v Anh l hai nc cu ch, tt c mi kh khn xy ra t ; phi Php mun tm
mi cch ngn nga Anh giao thng vi Vit Nam, v pha Anh cng mun dng mi cch
ngn Php vo Vit Nam.
Theo ti liu ca Salles, do Cadires bin son, in trong Les diplmes et ordres de service de
Vannier et de Chaigneau (BAVH, 1922, II), th vn bng Chng C ca Chaigneau ngy
19/12/1802 (t. 150-151), cng mt mu vi vn bng Chng c ca Vannier ngy
6/12/1802 (t. 147-148), ch khc im: Vannier qun tu Phng Phi, iu khin i
Tip Thy. cn Chaigneau qun tu Long Phi, iu khin hai i Kin Thu.
iu ng ch l: mc d c thng chc Chng C, nhng Vannier ch c cai qun
mt i Tip Thy, tc l vo khong 50 ngi. Chaigneau c cai qun hai i Kin
Thu tc l vo khong 100 ngi, tr khi hai i ca Chaigneau ch bng mt i ca
Vannier. Qun s ny khng ph hp vi i v Chng c, trn nguyn tc, coi khong 5, 6
trm ngi. Ngay trong chin tranh, khi Chaigneau v Vannier cn lm thuyn trng, cc
tu i hiu u ch 300 qun, tc l h tng c 300 qun trong tay.
Vy, c th hiu: Vannier v Chaigneau, sau chin tranh, ch nhn chc Chng c danh
d, vua khng cho ngi ngoi quc cm qun?
S gim thiu ny, cn tip tc na, chiu theo lnh Chaigneau nhn c ngy 15/1/1803:
Cng ng ra lnh cho Chng C Chnh qun Long Phi ng tu, phi thi hnh: Ch gi li
50 quan, qun v phi tiu, trong s cu qun, chm sc v bo v tu. Nu cu qun khng
, th thm qun mi cho s 50, cn li bao nhiu qun mi, cho v ngh. Ti ngy lnh
lng, ch trnh din 50 ngi lnh lng. Y lnh.
Gia Long, nm th nht, thng 12, ngy 22 [15/1/1803] Cng ng Chi n ((Les diplmes et
ordres de service de Vannier et de Chaigneau, BAVH, 1922, II, t. 154).
Cng ng ch th cho qun Long Phi ng tu, Khm sai, Thuc ni, Chng c, Thng c
Hu, mt lnh cn bit: Gi gp 35 qun ca tu Long Phi cho tu Phng Phi mn, khi tu
[Phng] ti Si Gn, s cho qun ny tr v x. Y lnh.
Theo lnh ny, Long Phi phi cho Phng Phi mn 35 lnh trong s 50 lnh, li
Phng Phi v Si Gn, sau Phng Phi s li y, v cho 35 ngi lnh ny v x tc
l gii ng.
Quyt nh tr v Php
Thng 9/1817, hai tu Php La Paix v Henri, cp bn Nng. Thuyn trng tu Henri
ngh ch ng v gia nh v Php khng tn tin, nhng ng vn khng v, mc du trong
th ng ni gh tm ci x ang .
Vannier vit trong th ngy 15/6/1819 cho Baroudel, qun th tu vin Macao: Chaigneau
v ti kinh tm ci nc Nam ny, chng ti s tm mi cch i thot. Trong th gi cho
Baroudel ngy 3/6/1819, Chaigneau k vua Gia Long gi yu ri, s c nhiu thay i trong
triu. Cng dp y, tu La Rose n Nng (trc ngy 17/6/1819) v tu Henri cng tr
li Nng ngy 10/7/1819. Mt trong hai tu ny mang bn sao l th ngy
17/9/1817 ca qun cng de Richelieu, th tng Php, vit cho Chaigneau, yu cu ng
lm phc trnh v tnh hnh nc Nam, cng vi cng vn ngy 26/8/1818: trao tng
Chaigneau v Vannier, Ng ng Bc u Bi tinh (Chevalier de la Lgion dhonneur).
Theo Michel c, th chnh lnh lm phc trnh cho chnh ph Php v tnh hnh Vit Nam
thc y Chaigneau quyt nh v Php. Rey, thuyn trng tu Henri, vn gi ngh
ch c gia nh ng v Php khng tn tin.
Chaigneau hy vng c tha hng gia ti ca cha (giu v lm i t hi qun cho Cng
Ty Php n) nhng gia ti ny phi chia cho su con, v qua cc bin ng Php, khng
cn li g.
Chng 22: Jean-Baptiste Chaigneau Nguyn Vn Thng (1769-1832)
T 1807 tr i, ging Chaigneau vit v Gia Long trong th rt khc nhau: i vi cc gio
s qun th tu vin Macao, Chaigneau m t Gia Long l v vua tn c, sch nhiu dn chng,
triu nh sp Th gi cho M. Ltondal, ngy 6/6/1807, c nhng cu:
Chc cha Bissachre k chi tit cho cha nghe tnh trng hin nay Nam v Bc H. Dn
chng i kh cng cc. Vua, quan sch nhiu dn chng mt cch ng phn ut. Cng l l
tin bc: ngi giu tha h bc lt ngi ngho m khng b trng tr v h c tin trong
tay (Cadire, Doc. Rel. t. 59).
Nhng khi vit th cho gia nh, ging Chaigneau li khc hn. Sau nhiu nm khng lin
lc, khi nhn c th ca ngi anh c, Alexandre-Jean, bo tin v vic chia gia ti Php
v cn giy y quyn, Chaigneau, trong th vit u quyn cho anh ngy 27/3/1809, k v
Gia Long nh sau:
Em rt mun v hn anh ch v sp xp vic gia nh, nhng em u qun gip vua Nam
H, mc d ng cho php em ra i, nhng thy ng rt bun v ni rng: theo ng trong
lc khn kh, li b ng khi hng thnh, iu lm ng au lng. Bi tt c tnh bn ng
dnh cho em v cch ng i x vi em trong mi trng hp, em ngh rng b ng v Php
by gi l v n. Khi em n nc ny gip ng, ng mi ch s hu mt vng t nh tn
t, qun ngy chim ht c nc v git ht t tin ca ng. Hin nay, ng lm ch tt
c Nam H, Bc H v mt phn Cao Mn (Salles, t. 157-158).
Nhng l th ny cho thy, Chaigneau v Vannier b phn chia gia hai la chn: li Vit
Nam hng lc ca mt vin quan v hng tam phm (chng c), hay tr v Php, vi n
con ng, cha bit lm ngh g sinh sng. H chn li Vit Nam. Khi tu Cyble n
Nng, h tng c th vn ng vua tip thuyn trng Kergariou, lm mt vic hu ch
cho t quc ca h, nhng khng thnh, l mt trong nhng l do khin h bt u chn
ght vua Gia Long.
Cn Salles th a ra lp lun: Chaigneau thy triu nh Gia Long thi nt, can m
lm mt th i S (Grand Matre) ng ra can gin vua, nn b nh thn ganh ght. Lp
lun ny kh ng vng, bi v nu Salles c k nhng ch th sai phi Chaigneau v
Vannier do chnh ng su tm, th s thy v tr ca hai ngi ny trong triu: h ch l quan
v hng tam phm, c danh m khng c quyn, khng c qun i, khng c tu cai
qun, khng phi l i thn c quyn sinh st trong triu, c th can vua, m b ganh
ght. Nhng Grand Matre trong triu lc phi l ng c Siu, Trnh Hoi c
cha k Minh Mng thay cha cm quyn. Vic Kergariou nh Chaigneau v Vannier vn
ng xin vo yt kin vua m khng c, li cng chng t h khng c quyn hnh g c.
Vua Gia Long vn gi vng chnh sch ngoi giao t 1790: khng cho bt c nc u chu
no, k c nc Php, c c c quyn hn cc nc khc Chu; trong vic bun bn,
v khng cp cho h bt c mnh t no xy thng im v ng qu r tnh hnh n
v Trung Quc.
Ngy 15/6/1819 Vannier vit th cho Baroudel, c cu: Chaigneau v con kinh tm ci
nc Nam ny, chng con s tm mi cch i thot. Nhng ng cng vn li. V khi
Chaigneau i c mt nm, trong th vit cho Baroudel ngy 13/7/1820, Vannier k ti
sao cha v cng:
Hong nc Nam t trn v bnh ngy 2/2/ va qua. Ngy 27/5 chn vi i l. May
m ci cht ca ng khng gy cuc lon no. Nu ngi ni nghip c c x nh th ny th
s c qun thn tin tng k c nhng ngi khng theo ng khi vua cn sng. T khi ln
ngi, ng cha ni g, cha lm g, v o ca ta Cn v phi con, ring con, con chng c g
phi than phin ng c, ng vn lun lun nim n v ni chuyn thn mt vi con
(Cadire, Doc. Rel., t. 63-64).
Chaigneau v Php, c th v hai l do: Th nht, nhn phn gia ti ca cha. V th hai, v
ng thy mt con ng cng danh ti Php. Xin gii thch:
Chnh quyn Louis XVIII (1814-1824), mun tr li Vin ng, vng b b qun trong
nhiu thp nin, v ni tnh chnh tr Php, mi ngh n hai ngi Php ang lm quan
di triu Gia Long, cho rng h c th lm trung gian cho Php tr li Vit Nam. V th,
qun cng de Richelieu, th tng Php, vit th ngy 17/9/1817 cho Chaigneau, yu cu
ng lm bn phc trnh v tnh hnh Vit Nam, v ngy 26/8/1818, ra vn kin trao
tng Chaigneau v Vannier, Ng ng Bc u Bi tinh (Chevalier de la Lgion
dhonneur). L th v hun chng n Vit Nam rt chm, Chaigneau v Vannier ch
nhn c khi hai tu La Rose n Nng (trc ngy 17/6/1819) v Henri tr li
Nng ngy10/7/1819.
V ti Bordeaux, vic khn cp l phi vit ngay bn phc trnh v tnh hnh Vit Nam.
ng l vic ny phi lm trong 6 thng trn tu, nhng Chaigneau khng quen ch nghi,
ng nh s ln Paris phc trnh ming. Nhng B ngoi giao ang ch nhng thng tin ca
Chaigneau, v th, ng Tnh trng Gironde phi phi hai ngi th k thng minh n
nghe Chaigneau c ri vit li, ti ch, vi s cng tc ca ng tham vn trong to tnh
trng h thng ho bn phc trnh (Salles, t. 255-256).
Salles cho bit ng tm thy bn phc trnh ny trong Vn Kh Ngoi giao (Asie, Mmoires
et Documents. Indes Orientales, Chine, Cochinchine, tp 21, t. 228-254), l mt bn sao,
khng c ch k, khng ngy thng v tn tc gi (Le mmoire sur la Cochinchine de Jean-
Baptiste Chaigneau (Hi c ca Chaigneau v nc Nam), BAVH, 1923, II, t. 253).
- Vic bun bn vi Vit Nam cng c nhng tr ngi: tuy gi thnh mua y rt r, nhng
iu kin chuyn ch qu xa. Ngi dn y khng quen dng sn phm ca ngi u
qu t v khng tin dng i vi h. V d h rt thch gng, nhng mt ci gng tt
qu t, ch c ngi giu mi mua ni, v.v.
- Chnh ph Php nn chiu c n Vit nam, v nhiu mi li: khi nh nhau vi Anh
c ch da hu cn v l ca ng vo nc Tu. Nu Php khng ch n vic ny th
nhng nc cu ch [Anh, Ho Lan, Ty Ban Nha] s lm. (BAVH, 1923, II, t. 280).
Sau vinh d y, Chaigneau khng c cch g sinh sng Php, di sn ca cha ch l chic lu
i nt nh qu, v th, ng nhn ngay nhim v quay tr li nc Nam.
Chaigneau i cng v con (thm b gi Marie mi sanh) -tr Pierre u v Franois Xavier
Ngi, c hc bng li Php- Tt c ln tu La Rose ri Bordeaux ngy 1/12/1820, cng
cc gio s Olivier, Glan, Taberd v Gagelin.
Sau y l th Louis XVIII gi Minh Mng, vit ngy 12/10/1820, gii thiu Chaigneau l
i L (Agent) ca nh vua:
Qu nhn cm thy ht sc tho mn khi bit tin ngi n tip t t nhng ngi Php
n y bun bn. Li x s ca ngi i vi h chng t ngi vn gi nhng k nim c v
tnh bn gia vua Php v vua Nam H. V phi qu nhn cng vy Trong chiu hng ,
qu nhn u nhim, bn ngi, vi t cch i L (Agent), thn J.B.Chaigneau, s quan thy
qun ca qu nhn v l quan Nam H. L do duy nht hng dn qu nhn trong s la
chn ny v y c ngi bit n v bit cch dung ho s qu mn v tin cn ca ngi.
Qu nhn khng ngh l ngi s nghe ht nhng thnh nguyn v nhng gii by m y a ra
trong trng hp y i din cho thn dn ca qu nhn xin ngi mt c n lin quan n
vic thng mi hoc bt c vic g khc, v qu nhn tin rng chc chn h s lun lun
c hng s cng bng v nhn hu ca ngi.
Bn thn mn ca ngi,
Louis
Ch th cho Chaigneau
Sau y l cu u bn ch th:
2- Chc Lnh s dng lm nhng th tc hnh chnh v php l cho kiu dn Php
Trong ba chc ny, ch c chc Agent l chnh thc, c Louis XVIII gii thiu vi Minh
Mng qua u nhim th. V Ch th cng yu cu Chaigneau, ch c xng mt chc y ra
vi vua Minh Mng, tc l gin tip bo phi giu hai chc Lnh s v Khm sai i.
Vy chnh ph Vit Nam khng bit n cc chc Lnh S v Khm Sai m Php n
phng cp cho Chaigneau. l mt mnh li ca chnh ph Php, v bit rng nu
Chaigneau ni ra th s b Minh Mng gt ngay; v iu cng gii thch nhng kh khn
ca Chaigneau sau ny.
Ngoi nhng iu quy nh quyn hn, nhim v ca ba chc i l, Lnh S v Khm Sai,
bn Ch th cn ghi nhng khon bt buc Chaigneau phi lm:
Tm li, chc v duy nht ca Chaigneau c chnh ph Php giao ph bn cnh Minh
Mng l Agent ca nc Php. Ch Agent ny c th dch l i L hay i in, nhng cn
c mt n nghi l Gin ip. Nhng iu ghi trong Ch th m chng ti va trch dch trn
y, xc nhn vai tr ip vin ca Chaigneau bn cnh vua Minh Mng.
Thuc ni chng c qun thuyn Phi Long l Nguyn Vn Thng t Ty Dng n, dng
ci hn th biu. Vua nhn hi: Ngi li mun v sao? p: Thn chu n dy ca nc,
khng bit ly g bo p. Nay tui gi, xin lm ti trn i.
Vua ni: Ngi ta i qu ch lp cng danh m thi. Ngi theo i Tin , hng lc
my chc nm, tuy l ngi ngoi quc, cng l thn t bn triu. Nu qu thc c th
trn tit lm ti, th lu danh nghn i trong s sch, h chng hay sao! Nu tr v nc Ty
th chng qua ch l mt thng dn m thi.
Qua nhng li trn y ca Thc Lc, ta thy vua Minh Mng khng quan tm n vic
Chaigneau Php v. Nhng li trao i ca nh vua vi Chaigneau c tnh cch thn tnh,
vua ti; v trong cu tr li, Chaigneau cng rt knh cn: Thn chu n dy ca nc,
khng bit ly g bo p. Nay tui gi, xin lm ti trn i. Chaigneau khng nhc n cc
chc Lnh s, Khm sai ca mnh, nh, m dng nh ng cng khng dm ni n c
chc i l ca mnh na. Bi v on sau, c mt cu rt ng ch : C ngi Ph Lng
Sa dng quc th cng n vi Thng [Chaigneau], u thuyn Nng, nh vy r
rng Thc Lc khng bit Chaigneau l i l ca vua Php, hoc bit, qua th ca Php
hong, nhng cho l khng ng k, cho nn mi ghi nh vy.
S tht bi ca Chaigneau
nh lp lun ca ngi Anh cho rng Gia Long trn tri cho con phi phng,
ng mt mt mnh t no cho Php, v Minh Mng lm tri li cha khi x t vi
Chaigneau, Andr Salles dnh nhiu trang (Salles, t. 83-87), chng minh mi thin
cm ca Gia Long vi Php, dn con phi trung thnh vi Php, qua nhng li Vannier v
Chaigneau k li:
Cn Chaigneau khi vit th cho cc gio s ni xu Gia Long v Minh Mng th ng khng
ngn ngi iu g, cng l mt kha cnh ca con ngi ng.
iu Gia Long chnh thc dn d Minh Mng c ghi li trong Thc Lc; ch l: y l c
nghip gian nan ca trm, nay giao cho con, con nn cn thn gi gn, Nay vic ln ca
thin h nh ri. Ta cng sp cht, khng ni g, ch c mt vic l ngy sau phi cn thn,
ch nn gy hn ngoi bin. (TL, I, t. 1001).
Tr li vic tm hiu s tht bi ca Chaigneau trong khi thi hnh cc chc v mi, Salles
gii thch rng: s kh khn ca Chaigneau l do li vin quan ty Thng Bc, khng bit
phn bit cc chc v khc nhau ca Chaigneau, v li tham lam ngh rng Chaigneau
va lm Lnh s, va lm quan ca triu nh Hu, th ng ta s mt ngun li n t kiu
dn Php v u chu, v th nn tm ht cch p (Salles, t. 85-86). iu ny thc l vu
khng cho quan Thng Bc: chnh ph Php dn Chaigneau giu cc chc v Lnh s
v Khm sai, khng ni vi Minh Mng, th lm sao quan Thng Bc li bit m ganh t,
p ?
Trong on vit v Minh Mng, Diard cho rng nh vua rt kiu k, mun h thp ngi
Php, ly c rng tu ch qu v th Minh Mng tr li Louis XVIII, ch l tu bun, khng
xng ng em th ca ng, nn ng khng ch thn vit th tr li m cho quan
Thng Th vit.
Cn vic Diard trch Chaigneau nht nht, s Minh Mng, khng dm iu nhg c, th
qu ng. Minh Mng nghim khc hn vua cha, cc quan rt s ng; ngoi ra, nhng iu
ghi trong Thc Lc trn cng ph hp vi li Diard: i vi Minh Mng, Chaigneau ch l
by ti, thn phc. Diard trch Chaigneau khng nhn danh chc Khm sai, v Diard khng
c bn Ch th, cm Chaigneau khng c khoe chc Khm sai, th Chaigneau ly t
cch g m iu nh? Nht l nhng iu Php i hi, Chaigneau bit trc l Minh
Mng s khng chp nhn. Vy s tht bi ca Chaigneau n t nhng toan tnh phc tp
ca chnh ph Php.
Chc Consul, do phi Php t ra v b mt trao cho Chaigneau. Trong lch s bang giao
quc t, cha h c mt th Lnh s no ln lt, theo hng mt chiu nh th c. Nu c
Lnh s Php Hu th cng phi c Lnh s Vit Paris.
Chaigneau, v khng c vua Php gii thiu l Lnh s vi vua Minh Mng v theo nhng
g m chng ta bit, th Gia Long v Minh Mng cha h chp nhn mt s trao i ngoi
giao chnh thc thng trc no vi mt nc u Chu. Chc Lnh s ca Chaigneau,
nh vy, ch l mt o chc. S mnh ca Chaigneau, nh vy, ch c th l tht bi.
Vic cc gio s vo lu
Trong th ngy 30/10/1823, Chaigneau bo cho B Ngoi Giao bit: V nhng nghi k bao
quanh khin ng khng th tip tc lm i din cho nc Php c na, v li cng sp
ht hn 4 nm ha, ng mun tr v sng Php, cc con c mt tng lai bo m.
Trong th vit ngy 1/11/1823, cho La Bissachre, Chaigneau ni thm: Ti hy vng khng
phi thm mt nm na ci x th t ny (ce maudit pays). Khng c cch no chu c,
ti mun pht khng. (Salles, t. 91).
u thng 10/1824, Chaigneau v Vannier xin ngh. n c chp thun ngy 8/10. Ngy
11/10 vua cp cho hai ng cc bng cp khen thng v ln chc.
Ngy 25/10, bn nh. Ngy 15/11 hai gia nh ri Hu, tuy cha bit chc c tu Nng
i Si Gn. Salles thut li nhng yu t ny vi cu hi: Ti sao vi v th? Ri ng gii p:
V Vua nc Nam gi cho Chaigneau mt ci khay trn c mt chic thuyn nh v mt
dy la, c nghi l ng phi i, hoc phi tht c.
Hai cha con Chaigneau v Michel c, khng ni n chuyn ci khay ny. Cc gio s
cng khng. Michel c ch ni n s nng rut mun c ra i sm. Tuy nhin Salles
vn li dng li n thot thai t b c bn rng v tam ban triu in (vua cho chn
ba th: la, gm, v thuc c t x) m cc vua Nguyn thng dng vi i th, theo
li n hoc theo nhng thng tin khng bo m. Salles cho rng, c tam ban triu in
l chnh, khin Chaigneau v Vannier vi vng ri Hu v kt ti vua Minh Mng i
x tn t vi h. Cng trnh nghin cu ca Salles v Chaigneau, trong cun BAVH, 1923, I,
cho ti y, kh ng n, rt tic, v nhng phn on h ny, m b gim gi tr.
Vic Chaigneau v Vannier xin v, c Thc Lc, thng 10/1824, ghi nh sau:
Chaigneau b m nng t ngy 7/1/1825. V trong thng hai, hai con trai ca ng, Joseph
Nhn v Louis Thng b cht v bnh dch t. Ngy 4/4/1825, hai gia nh ln tu Courrier
de la Paix, v Php, n Bordeaux ngy 6/9/1825.
Chaigneau v Lorient ngi nh c, mua ngy 12/7/1821. Gia nh Vannier cng sng
gn y. ng ln Paris, thm Hi Truyn Gio Hi Ngoi v B Ngoi Giao, nhng B Ngoi
Giao tip n lnh nht, vn trch ng khng hon thnh nhim v. Nm 1826, ng c
lng hu 1.800 francs (mt nm).
Thng 10/1827, vua Minh Mng gi cho hai cu thn mt l th di (vit ngy
24/12/1826) v gi cho mi ngi mt mn qu gm nhng bnh men Hu v t la, khin
hai b v ht sc vui mng v cng chng Lorient thn phc. Nhng Salles vn cho l mt
th on ca vua Minh Mng, gi b t t, v vn bi chuyn trong th khng ni n
cc chc tc khc m ch gn hai ch Chng C. (Salles, t. 101),
Thi V Vng Nguyn Phc Khot (1738-1765), Php gi Pierre Poivre n Nam H xin
thng thng v c cha tip i t t, cho m thng im:
Nm 1748, b trng hi qun Maurepas v cng ty Php n, giao cho thng gia Pierre
Poivre mt nhim v chnh tr v kinh t Nam H v nc Nam.
Poivre xm nhp ca bin Nng m ng nhn din c cc li vo, ng ngc nhin trc
v p ca vnh ny, c ni rng bao quanh v ng thng bo c ng ngi Hoa Hi An,
gn nh c quyn bun bn.
Poivre c cha V Vng tip v t c mt tho thun cho php ngi Php n bun
bn trong x v t do m mt thng im Hi An. Nhng cng ty Php-n ln bi v ng
ca khin giao c ca Poivre khng thc hin c (Joinville, La Mission de la Cyble en
Extrme-Orient (1817-1818), Introduction, t. IX).
y l ln cui cng cha Nguyn cho php ngi u m thng im. Sau , cc din
chnh tr quc gia v quc t thay i, nc ta lm vo cnh ni chin v Chu u tm mi
cch chim hu thuc i, chinh phc dn dn Chu.
hiu r chnh sch ngoi giao ca Gia Long v Minh Mng, chng ti vit chng ny, v
vic nhng phi on Anh, Php, c gi n Vit Nam di thi Gia Long v u triu
Minh Mng.
S b Roberts, 1803-1804
Trong thi k ni chin gia Nguyn nh v Ty Sn, nc Anh bn kh gii cho Ty Sn,
nhng n nm 1801, thy Nguyn nh c c phc hi li nh Nguyn, nc Anh xoay
chiu phi ngi n xin thng thng. Thc Lc thng 5-6 /1801 ghi: Nc Hng Mao sai
ngi em th n dng phng vt m xin min thu cng cho thuyn bun. Vua h lnh
cho lu trn Gia nh [Nguyn Vn Nhn] vit th tr li: nh thu theo nh th l thuyn
bun Qung ng (TL, I, t. 438). Nh vy, Nguyn Vng tr li rt r rng: tt c mi
nc u, , n Vit Nam bun bn, u phi ng thu nhp khu nh nhau, triu nh
khng min thu cho nc no c.
Hai nm sau, khi Gia Long thng nht t nc, thng 7-8/1803, cng ty Anh-n gi
Roberts lm i din n dng l vt v xin yt kin. V vic ny Thc Lc thng 7-8/1803
ghi: Hng Mao sai s n hin phng vt, dng biu xin lp ph bun Tr Sn, dinh
Qung Nam. Vua ni rng: Hi cng l ni quan yu, sao li cho ngi ngoi c! Khng
cho. Sai tr vt li m bo v (TL, I, t. 564).
Roberts n Nng khi vua ang sa son ra Bc thng 9/1803 nhn l tn phong ca
nh Thanh. B t chi ngh, nhng Roberts vn kin tr li. Vua giao vic ny cho Cng
ng xt x, v Cng ng quyt nh gi Vannier v Chaigneau ra Nng tip v ni
cho phi on Anh bit lut l ca triu nh (xem chng 22). Tu Anh i n khi vua v
li Hu ngy 19/3/1804. T thng 3/1804 n thng 7/1804, Roberts vn mt mc dng
th xin triu kin nhng vn b t chi. Vic thng 7-8/1804, Thc Lc ghi: Nc Hng
Mao sai s n dng phng vt, dng biu xin thng thng. Li xin cho ngi nc y li
Nng, i li bun bn. Vua ni: Tin vng kinh dinh vic nc, khng ngi H ln
vi ngi Di, thc l ci phng t lc vic cn nh. Ngi Hng Mao gian gio, tr tr,
khng phi ni ging ta, lng h hn khc, khng cho li, ban cho u hu m khin v,
khc t nhng phng vt h hin. Ri sau bn Hi Thng Trng (tn quan Hng Mao)
[chc ch Roberts] hai ba ln dng th yu cu. Cui cng vua cng khng cho (TL, I, t. 602).
Cui cng, tc l hn mt nm sau, ngy 14/8/1804, tu Anh mi nh neo, Roberts li l
th phn i sau y:
Ti thy cch x s ca B H vng v, thiu khn ngoan v khng chc chn. Nu ngi mun
thng lng hu ngh vi dn tc Anh, chng ti vn sn sng thit lp s giao ho c li
cho hai nc. Chc duy nht l [B H] gi mt i biu ti Ngi Ton Quyn cao qu n
William. iu ny vn cn c th lm c.
Ti hn hnh, v.v.
(Dch theo bn dch ting Php, in trong La Cochinchine Religieuse ca Louvet, quyn II, t.
496-498).
Cu: Nu ngi mun thng lng hu ngh vi dn tc Anh, chng ti vn sn sng thit
lp s giao ho c li cho hai nc, chng t cng ty Anh-n l chnh quyn Anh.
Sainte-Croix vit i nh sau: Chnh quyn Anh Bengale c tin vua nc Nam va
ton thng, vi gi s gi sang k kt bun bn c li cho cng ty ca h v tng c nc
Php ra ngoi. H xin ly mt hi cng u tu v m thng im. Roberts gim c
cng ty Anh Qung ng c gi sang nc Nam, mang theo nhiu qu cp n Quin-
Hne [Qui Nhn]. Trong khi i vua tip, th ng ta em qu cp t lt cc quan v ru rao
nu bun bn vi Anh th s c li. Roberts khng mun cc tha sai Php trong triu cn
tr, khn kho bo h rng chnh ph Anh gip cc tha sai Php t nn sang Anh
sau cch mng 1789, v vy, trong v ny, cc tha sai Php ng h Anh, k th ca Php.
Barrow th chc chn rng Gia Long sn sng giao thng vi nc Anh, nhng v trong
phi on Anh khng ai bit mt ch ting Vit, m bn cnh vua cn c nhng ngi Php,
h tha h dm pha, ni xu Kt qu hin nhin l phi nh vy: trong triu ch cn thng
ngn l tha sai Php, lm sao bit c, h ch dch cho vua nhng g m h mun, chng
ta tha bit h i vi Anh nh th no! (Barrow, t. 325-327).
Nm 1813, h i ngi Anh, nhng ngi Anh khng ti v trong hn hai nm, c nc
u v tr phng th (La Mission de la Cyble en Extrme-Orient (1817-1818), t. 127-128).
V vic ny, Thc Lc thng 7/1812 ghi: Tu ca ngi Hng Mao l c Lun u vng
Tr Sn, dng biu ni nm trc nh vua mua sng n ca trng tu l p Bt Mit Lng
[cng ty Abbott-Mailland] gi bc hy cn thiu, xin tr cho. Qun tu v l Nguyn c
Xuyn em vic tu ln. Vua ni: Ngi Di ch ch bit c li, kh ni nhn nghi c. Gi
hng mua nm trc cn s kia. Gn y K L Mn n xin thm gi, ta cng khng thm
so , cho s ri. Nay li tham lam khng chn, s dc bit lm sao cho no c? Bn
sai c Xuyn lm th nghim trch, v sao c s mua hng cho xem. c Lun c th xu
h v s, i mt (TL; I, t. 841).
Nhng iu ny chc chn do Vannier k cho Kergariou bit. Thc Lc, nm 1813, tuy
khng trc tip ni n vic phng th nc Anh, nhng ghi li cc vic sau y: sai p
thnh t trn Vnh Thanh (l mt thnh i cc k kin c min Nam). p i in Hi
v bo An Hi bn tri v bn phi ca bin Nng (nhng thnh i ny s c Minh
Mang kin ton, Thiu Tr xy thm v gy tr lc ln cho lin qun Php Y Pha Nho, khi
h nh Nng nm 1858). i ca Eo thnh ca Thun An. Xy i Trn Hi. Tuyn binh
t Qung Bnh vo Nam n Gia nh. Vua thn chinh ra Thun An xem i Trn Hi v ra
Nng xem i in Hi. Cho dng i ho hiu ni Chu M v ni Quy Sn. c sng.
nh 9 iu l nghim ngt cho vic n th i Trn Hi, cng l iu l chung cho vic
phng th nhng ni him yu. iu s 8 nh sau: Trn th Thun An c tin bo v vic
ngoi bin (v ngi Ty Dng) hoc thy hiu la i ho hiu Quy Sn ca bin T
Dung, tc th mt mt sp qun phng b, mt mt phi ngi chy tu. (TL, I, t. 857, 859,
860, 862).
Tu Cyble khi hnh t Brest, sau 106 ngy vt bin khng ngng, n Pondichry ngy
1/7/1817, ri gh Malacca, Manille, Cavite, Macao, o Hi Nam v n Nng ngy
30/12/1817. V khng em theo quc th, nn Kergariou khng c vua Gia Long tip,
Kergariou ri Nng ngy 22/1/1818, i dc theo b bin phi Nam, li Champello
[C Lao Chm], Vung-Chao [Vng Cho, Ph Yn], o Tray [Hn Tre, Nha Trang], Phanry
[Phan R] v Cap St-Jacques [Vng Tu]. Sau i Poulo-Condore [Cn o] ri tr li
Malacca ngy 11/2/1818. Ngy 19/10/1818, Cyble tr v Brest, hon thnh cng tc 19
thng. Tuy nhim v chnh tr tht bi, Kergariou hon thnh vic kin ton nhng bn
b bin min Nam do Dayot v ngy trc.
1- Ghi li cc vic hng ngy, vi y chi tit, khin ta c th bit r mi din bin, trong
thi gian t 30/12/1817, khi tu n Nng ti 22/1/1818, ngy tu nh neo, i dc
theo b bin phi Nam.
Hong Louis XVIII, ng cu th (Le Dsir), quc vng Php v Navarre [Navarre
xa l min nam Php v bc Y Pha Nho] ln li ngi cao ca t tin, ngi lo lng cho
hnh phc ca thn dn v ang hn gn nhng vt thng do t qu lu [nc Php]
khng c chnh quyn. Ngi ra lnh, l c Php, c hoa hu ngy xa, qu lu vng bng,
phi tr li trn bin c. Khi nhn n nhng vng t xa xm, con mt ngi ch n Nam
H, mt t nc ging nh chng ta, b nhng ni bt hnh ln, chu nhng cuc ni
lon k d. Ngi thy, cm u t nc ny l mt quc vng chnh thng, cng ging
nh ngi, gp phn ri ro, nhng cng nh kin gan m thnh cng
Th tr li ca Chaigneau v Vannier
Tha ng,
Ti nay chng ti nhn c th ng vit ngy 30/12 va qua Nng. Chng ti bo tin
ngay cho quan Thng Bc [tc Nguyn c Xuyn, ph trch cc b: Ngoi Giao, Tu V v
Tng binh] ng cho bit, trc khi tu vua, cn phi bit r mc ch nhim v ca ng; v
vy, chng ti vinh hnh i l th ng s vit thng bo chi tit nhng qu cp gi n c
phi ca vua Php hay ca ai khc, v nu c th no ca chnh ph Php gi chnh ph Vit
Nam. Trong khi ch i, v quan ny s gi cho ng vin thng ngn ca ng y, bi v chng
ti khng c thng ngn.
Tha cc ng,
Ti hy vng
A. de Kergariou
Th ca Vannier gi i u Kergariou
Tha ng,
Sau khi nhn c nhng th ng vit cho chng ti ngy 1 thng ny, ti hn hnh bo
tin cho Ngi B Trng [Nguyn c Xuyn]; chng ti dch nhng th ny sang ting
Vit v tu ln Hong Thng. Ngi tc khc ra lnh cho ti v quan Thng th B L
[Phm ng Hng] n y, mi ng xung t lin chc mng ng n ni bnh an v
tho lun cng chuyn; v phn ti, trc ht, ti cng mong c ln tu cho ng v
trnh by s knh trng ca ti, nhng nu cha lm c, lc ny, th cng mong ng th li.
Ti hn hnh
P. Vannier
Quyt nh ca Cng ng
Hm nay, chng ti thy rng vin thuyn trng Php ny c gi ti y mang t phm
vt ca Php hong biu Vua nc Nam v bo tin cho Hong thng bit Php hong ly
li ngi tn ca t tin. Tt c nhng thng tin ny, chng ti tu ln Hong thng, v
ngi d rng nhng nc xa xi nht, mun n cho ngi, ngi khng cn, v ngi
ra lnh triu tp tt c cc quan hp li bn v quyt nh v vic vin thuyn trng Php
ti y, xem ng ta c th hay khng th n cho Hong Thng v dng l vt.
Sau khi lun bn, cc quan tu vua rng: theo lut xa v nay, th khi s thn hay phi
vin ca bt c nc no n, cc quan phi thp tng vua trong i l v gii thiu vi vua
nhng s thn ny cng vi th y quyn v l vt ca h. Lut ngy nay cng th.
Hu, ngy 8, tun trng th 12, Gia Long nm th 16, tc ngy 14/1/1818.
Khi chng ti cng ngi, ng Vannier lm thng ngn cho quan i thn [Phm ng Hng]
cho bit h c vua nc Nam giao cho nhim v n cho v chc mng chng ti n
y bnh an, ng thi cng c nhim v hi ti c em theo th ca vua Php hay th
tng Php khng.
Kergariou k: Dinh thn Qung Nam, ngi cao ln, chng ni chng rng g c, ch nhai
tru v ht thuc. Tt c u do L B iu khin (t. 105).
Kergariou cng cho bit trong ba tic cc quan khon i phi on, ngoi a, bt, cn c
khn gii bn, dao v na ca Anh (Kergariou, t. 122).
B bn ca Dayot gm c:
S 2: Bn sng Si Gn.
S 3: Bn thnh ph Si Gn.
S 4: Phn b bin Nam H t Vng Tu n le faux Cap Varelle [?], theo ch thch s 2,
trang 204, Cap Varelle gi phi nam Cap Varelle [o C, mi i Lnh] 70 dm.
S 9: Bn nhng hi cng Quan-Dai [Xun i], Vung Lam [Vng Lm] v Vung Chao
[Vng Cho].
Kergariou d tht bi trong s mng chnh tr, cng khng ung cng n Vit Nam, v ng
i thm st b bin Vit Nam, bng tp bn ca Dayot, kim sot k cng nhng
a danh no vit sai tn, c Vannier chnh n li, v Kergariou xc nh bn
Dayot c gi tr ln. Sau ny, nhng tu bun, tu chin ca Php, u dng bn Dayot
n, hoc xm phm b ci nc ta.
V tu Cloptre
Di thi Vng Chnh Trng Hng (Restauration), ngoi chin hm Cyble, cn c nhng
tu bun nh La Paix v Henry ca cc hng Balguerie-Sarget v Philippon gi ti VN
trc. n 1819, hai hng ny cn c hai tu ba ct bum n Nng. Sau , Philippon
ngng hn, Balguerie-Sarget tip tc gi cc tu: Larose, Neptune, Courrier de la Paix, n
Vit Nam t 1820 n 1826. Chnh quyn Php mun lm tip cng vic Kergariou m
u, nm 1822, li sai chin hm Cloptre, do i u Courson de la Ville-Hlio iu khin,
n Nng.
Salles k li rng: Ngy 4/3/1822, vua Minh Mng ra ch d sai Chaigneau i n Cloptre,
vi t cch l quan ca triu nh. Courson de la Ville-Hlio ng mun n cho nh vua
vi t cch i t hi qun hong gia Php, nhng, theo Salles, ng Lnh s ht sc c
gng, m cng khng thuyt phc c vua tip, thm ch, nh vua cn bt ng tr li
Nng bng ng b vi mt on qun t Hu nh phng tu Php tn cng! Ri
Salles kt lun: Chnh sch thn thin ca Minh Mng vi Php l nh th ! (Salles, 87).
Chng ta c th tin vic ny l thc, bi Minh Mng khng nhng tip tc con ng chnh
tr ca cha, m ng cn l nh kin trc ln, xy dng nhiu thnh tr kin c khp ni
trong nc (m Cardire nhn l thnh Vauban do Php xy, xem chng 15, Cadire); vic
bo v b ci l im quan yu ca ng: ca bin Nng tr thnh mt pho i khng
xm phm c, cng l nh Minh Mng. Khi Php a chin hm Cloptre n th uy,
Minh Mng sai Chaigneau em qun ra n, l mt hnh ng chnh tr rt cao.
Chin hm Cloptre ri Nng ngy 10/3/1822. T Paris, B trng ngoi giao, trong
th ngy 7/12/1822, khin trch Chaigneau khng thuyt phc c Minh Mng ht
nghi ng nc Php (Salles, t. 88).
S b John Crawfurd
Thc Lc, thng 9/1822, ghi: Tng c Manh Nha H (tn t) nc Anh Ct Li l H S
nh [Hastings] sai C La Khoa Thc [John Crawfurd] mang th n dng phng vt (500
khu sng tay, mt i n pha l ln). Thuyn n Nng. Dinh thn Qung Nam dch th
dng ln. Trong th ch xin thng thng, cng nh cc ngoi quc khc, khng dm xin
lp ph . Sai a n Kinh. C La Khoa Thc thnh khn xin yt kin.
Vua ni: Hn l ngi ca Tng c phi i, khng phi do mnh ca quc vng. Khng
cho. Nhng phm vt dng biu, cng khng nhn. Sai hu ty bn nh iu l v cc nc
n bun, lm th ca Thng Bc bo cho bit [sau Thc Lc ghi mt danh sch rt di
tn cc sn vt nhp khu v chiu kch cc tu thuyn ca cc nc vo cc cng, km vi
gi thu phi ng, theo tng min, tng nc].
Tuy khng tip, nhng thi ca Minh Mng rt ci m, v Crawfurd trong th ch xin
thng thng, cng nh cc ngoi quc khc, khng dm xin lp ph . Crawfurd c d
dng n Hu vi vi ngi tu tng, hai ngy sau mi gp Chaigneau v Vannier, khi hai
ngi ny n n, dn Crawfurd li thm quan Tng binh [Nguyn c Xuyn], t
gp g lun, trong cc cuc thng thuyt, hoc c dn i chi trong kinh thy s
kin c ca hong thnh (Salles, t. 89).
Theo Cadire, Crawfurd xp thi gian ny vo u thng 10/1822. Ngy 3/10/1822,
Chaigneau mi tt c phi on Anh v kiu dn Php ti Hu n d tic nh ng. Sau
ba tic, c on i thm ph ch. Vannier kh xa nh Chaigneau: lng Minh Hng gn
Bao Vinh (Cadire, La Maison de JB Chaigneau, Consul de France Hu, BAVH, 1922, I, t.
30).
Cadire dch li Crawfurd k: Ngy 4/10: ng Chaigneau tip n chng ti hm qua trong
dinh c ca ng bn b sng. Ba n hon ton Php. nh ng Vannier hm trc, chng
ti cng c tip nh th. Tt c ngi Php chung quanh khu ch u c mi n d
tic trong hai dp ny. Mt ng bc s gi lm vic trn tu ca ng de Suffren, chu ng
Chaigneau v hai con trai ca ng; cc gio s Php xa, cch 15 dm, nn chng ti khng
gp. V ng Chaigneau l con mt ngi Php rt ng hong, b theo chng sang Php
cch y ba nm. B Vannier ngi Vit, nt mt thanh t, dng dng cao, xinh p nh
ngi min nam chu u. C hai ng v v u mc y phc Vit; h phi theo tc l y: tt
c nhng ngi ngoi quc no mun y lun cng phi n mc nh vy; ngay c ngi
Tu, nht nh khng chu, ri cng phi theo; v l t i dn tc Vit. H cho rng y phc
ngoi quc, d th no chng na, cng rt bun ci, khu gi lng hiu k, s tr thnh rt
bc bi Hai ch nhn tip chng ti ht sc l , hiu khch, ho nh chn thnh kh c
th hn c. Ti vn gi lng bit n i vi s n cn m h dnh cho chng ti. (Cadire,
La Maison de Chaigneau, Consul de France Hu, BAVH, 1922, t. 30-31), v Cadire vit
thm cu: s khen ngi ny, khng c g kh nghi, n t ngi bt ca trng phi on
Anh va cp ch [supplanter] ca Php Vit Nam. (BAVH, 1922, t. 31).
Trch on trn y cho thy r sinh hot ca ngi ngoi quc Vit Nam u thi Minh
Mng: Khng c chuyn b quan to cng, thuyn tu ngoi quc ra vo v kiu dn Php
sinh sng bnh thng, tuy phi theo phong tc nc Vit. Php rt bc bi v ganh t vi
phi on Crawfurd. Tuy Crawfurd c tip n lch s nhng cng khng xin c b
kin vua, v khng mang th ca Anh hong, nhng triu nh tho thun cho ngi Anh t
do bun bn nh ngi Hoa, Si Gn, Nng, Hi An, Hu, tr H Tin v K Ch tc H
Ni. S mnh coi nh thnh cng v Crawfurd c cm tng triu nh du bt nghi ng
nc Anh.
S kin ny c coi l thnh cng ca chnh ph Anh, cng lm cho Php kh chu v s
tht bi ca Chaigneau. Cadire cho rng Anh cp ch ca Php Vit Nam. (Cadire,
La Maison de Chaigneau, Consul de France Hu, BAVH, 1922, t. 31).
Sau v Crawfurd, Chaigneau v Vannier cng thm chn nn. Ngy 9/12/1822, linh mc
Taberd vit cho mt ngi bn: Hai ng ny chn y ri, mun tr v Php. Chaigneau
cng vit cho linh mc Baroudel ngy 23/5/1823: Ti s ly tu Larose v Php trong k
gi ma sp ti (Salles, t. 90).
Tu Thtis
Ba nm sau v tu Cloptre v sau khi Chaigneau, Vannier v Php vnh vin, Php gi
chin hm Thtis ch 44 i bc v 300 thu binh do Bougainville iu khin, n Nng
t 12/1/1825 n 17/2/1825, vi nhim v thun tu ho bnh v che ch vic bun
bn. Bougainville cng c tip i ng mc, nhng cng khng c gp vua. ng k
li trong hi k: thu th on c dn chng tip i nim n, tuy nhin khi ng xin c
tip kin dng th ca Php Hong Louis XVIII, vua nc Nam t chi khng nhn, ly
c l th ca Php Hong vit bng ting Php v hin nay, sau khi Chaigneau v Vannier i
ri, trong triu khng cn ai bit ting Php dch th na.
L ngi ngoi o i vi s hc, khi nh vit cun sch ny, nhng g bit c v thi
Gia Long ca ti khng qu nhng iu hc trong Vit Nam S Lc ca Trn Trng Kim,
cn nhng kin thc thu lm c qua s c v sau, cng cha xo ni ci n m ngi
Vit dnh cho nh vua qua cng thc: Gia Long cng rn cn g nh.
Hn 50 nm sng Php, cho php ti nhn ngi Php mt cch cng bng hn, tc l
nhn h nh mt thc th con ngi, khng phi l bn thc dn tn c, cng khng phi
l mt dn tc cao hn, gii hn chng ta v mi mt, mt s cao sang ca ngi u,
ngi da trng, m chng ta mun m khng t ni, bin thnh cch lp ngn nh
Ty.
ti l tm li cng trng ch thc ca nhng ngi Php n gip Gia Long, c nghi l
phi tm xem nhng ngi Php y sng, tham d vo cc s kin lch s xy ra trong
thi k Gia Long khi nghip nh th no, h li nhng cng trnh g, h lp c
bao nhiu chin cng? S kho st ny s phi i t chnh nhng g m nhng ngi trong
cuc vit li qua th t, hi k, so snh vi nhng iu m cc s gia thuc a thut li
sau ny, trong qu trnh son s t hn 100 nm nay.
B sch cha ng nhiu ti liu quan trng, c th lm nn cho vic nghin cu l ton b
tp san Thnh Hiu C (Bulletin des Amis du Vieux Hu, BAVH) do linh mc hc gi
Cadire lm ch bt, vi s cng tc ca nhiu tc gi khc nhau, trong hn 20 nm, to
nn mt th hc vin v vn ny, vi nhng bi nghin cu, ch yu lot bi Les
franais au service de Gia Long (Nhng ngi Php gip Gia Long) do v linh mc ch bt
ch xng v thc hin. Tp san ny chia lm hai phn:
1- Phn nghin cu: su tp, dch v in li nhiu ti liu gc, rt ra t nhng vn kh.
Phn hai, d c vit di dng phn tch v tng hp mt cch khoa hc, nhng mu
cht vn da trn nhng iu do cc ngi bt i trc nh La Bissachre, Sainte-Croix,
Alexis Faure, Louvet vit ra, v nhng ngi ny, dng nn mt s iu, ly s ba t
lm c s. Tuy nhin, nhng ba t ny ca h, khng th i xa c, nu khng c s tip
tay ca cc nh nghin cu, s gia nh Maybon, hc gi nh Cadire.
Cho nn, c th ni, t thp nin 20 th k XX, cc nh nghin cu thuc i, xy nn mt
th huyn s, trong , B a Lc c cng tt nh: ng u t chc, mua sng ng, tu
chin, m cc s quan v binh lnh Php v gip Nguyn nh thng nht t nc. Cc s
quan ny, khng nhng lp chin cng rc r m cn lm tu chin, dng nn pho
binh v t chc qun i theo li Ty phng, xy dng nhng thnh tr kin trc kiu
Vauban trn ton th nc Vit, di thi Gia Long v Minh Mng.
Bi v, t s so snh ny, s ny ra nhng khc bit v cng quan trng, gia nhng con
ngi ch thc v nhng con ngi trong huyn s. Nhng ti liu gc, do chnh tay B a
Lc v nhng ngi lnh Php vit ra, li cho chng ta hnh nh:
- Nhng ngi lnh Php v hc, v hon cnh xung lnh tnh nguyn, nhng khng kham
ni chnh sch khc nghit trn cc tu chin thi , nn o ng, tri git n Nam
H, m h tng l mt nc giu c, h tng Nguyn nh l mt th tiu vng n ,
vng bc chu bu y ngi; nhng ri h sm tht vng, phn ln u b i.
Nhng khi cc s gia thuc i thut li cng trng ca B a Lc v nhng ngi lnh ny,
th nh c mt ngn a thn: c cha B a Lc thot khi v tr thy tu tr thnh v
nguyn th, ngi cha tinh thn, cm u cuc chin.
Nhng ngi lnh v hc o ng, tr thnh nhng v s quan, nhng k s, nhng kin
trc s, nhng nh lnh o, t chc v hun luyn qun i, xy dng nhng thnh quch
Vauban Vit Nam
S bin i c tnh cch thn thoi , khng ch ngng cc sch nghin cu c tnh cch
thuc a ca mt min nh tp san Thnh Hiu C, m n i v b nh kinh vin ca
cc t in nh Larousse. Khi tra ch Gia Long, chng ta s thy nhng dng sau y:
Nguyn nh, sinh Hu (1762-1820), Hong An Nam (1802-1820). ng chim li t
nc bng s gip ca nc Php v xy dng nn triu i nh Nguyn (Petit Larousse
en couleurs, Paris, 1980, t. 1248).
V th, vic iu tra li s tht, l cn thit; c th, ngay by gi, cha em li hiu qu,
nhng 5 nm na, 10 nm na, 100 nm na, nu chng ta kin tr trong s tm kim li s
thc lch s, khng ch trong giai on Gia Long, m tt c nhng giai on khc, t thi
Minh Mng, Thiu Tr, T c, n thi Php thuc, sang chin tranh ng Dng, v cuc
chin Vit Nam, 1954-1975.
Nh cc b chnh s bin nin ca nh Nguyn, v bn triu Gia Long, Minh Mng, Thiu Tr
v T c, m chng ta c nhng ti liu ng tin cy v phi Vit, c th i chiu vi
nhng ti liu ca Php. Vic vit li s v cc thi i ny, tuy kh, nhng cn c th lm
c. Sau khi vua T c mt, nc ta mt dn quyn t tr, cc s gia ca triu nh Hu,
khng cn t do ghi li nhng s tht m ngi Php thc dn khng mun a ra. V
vy, cng vic nghin cu s, sau thi T c, l kh khn gp bi.
bit nhng g thc s xy ra trong lch s. Bit cng lao ch thc ca nh Nguyn,
c bit, Gia Long va ln ngi phi ngn nga tham vng Anh, Php xm chim lnh
th, Minh Mng xy dng v bo ton b ci, Thiu Tr b tu Php nh ln, chm
dt hy vng ngoi giao v thng thng, T c chng tr vi Php trong gn ba mi
nm, trong nhng iu kin nh th no.
bit nhng g ngi Vit thc s lm, m ngi Php thc dn tm cch cp cng.
Lch s cn l s tip i mt tu ngoi quc di thi Gia Long, Minh Mng nh th no,
v nhng s kin ny b s gia thc dn xuyn tc ra sao?
Lch s cn l tm hiu vic cc s b Anh Php n xin thng thng, m chng ta ngy
th tng h ch xin bun bn m cc vua b quan to cng khng cho. Thc ra, s
thng thng ca h c nghi l xin mt mnh t, mt thnh ph, t bn doanh
trn nc Vit.
Lch s cn l vic Minh Mng bt u thay i chnh sch ngoi giao, nm 1839, gi
phi on sang u Chu quan st v hc hi, nhng khi h tr v th Minh Mng mt t
ngt v ng nga, nn chng trnh b b d.
Lch s cn l s iu tra xem nhng g xy ra, khi hai tu chin Php Gloire v
Victorieuse do Lapierre v Rigault de Genouilly iu khin, n Nng, 15/4/1847, tn
cng ln, tiu dit 5 thuyn chin bc ng ca triu nh, ri b trn, khin vua Thiu
Tr phn ut m cht, trong nhng thng sau . Nhng phi Php, cu chuyn c trnh
by ngc li: Tu Php n cu Gim mc Lefbvre ( c vua Thiu Tr tr t do
t trc); u Nng, b 5 tu ng Vit tn cng v chuc ly thm bi!
iu tra, nh vy lm g?
Bi nu khng iu tra, chng ta s phi i i chp nhn, nhng s thc ca s gia thc
dn, nh: vua Gia Long nh nc Php mi ly li c ngai vng, Olivier de Puymanel l
thy t xy dng nn cc thnh tr Vauban Vit Nam, v.v.
Cho nn, nhng ngi nghin cu lch s sau ny, s khng th c nhng ti liu, d chnh
thng nhng ng n nh Thc Lc, Lit Truyn lm mc da vo v iu tra thm.
Nhng t hi hn na, l h s khng c ti liu no v phi chnh thng, c th tin c
m s dng. Vi nhng hi k nhiu tp ca V Nguyn Gip, chng ta kh rt ra c mt
s thc lch s ng tin cy, v trn in Bin Ph: Ai lp chin thut, qun lc hai bn, v
kh, con s, tnh hnh cc mt trn chnh xc xy ra nh th no?
Bi v, ngi ta khng th vit lch s bng nhng thng tin tuyn truyn; cho nn, khi mt
bn ch a ra nhng thng tin phng i, th ngi vit s bt buc phi dng nhng
thng tin t tuyn truyn l liu hn, tc l h s dng nhng t liu bn kia, ca Php,
trong chin tranh ng Dng v ca M, trong cuc chin Vit Nam 1954-1975.
V kinh nghim cho chng ta bit rng, khi ch c ti liu ca mt bn, th s a n nhng
kh khn, sai lm, khng th lng c, v lch s s c vit, theo nhng iu m ngi
ta cho php cng b.
Thy Khu
Paris ngy 18/9/2015
Chia s ebook: https://downloadsach.com