TANITMALAR / Azerbaycan Siyasi Muhacereti Tarihi

mer ZCAN

TANITMALAR /
Azerbaycan Siyasi Muhacereti Tarihi

Cilt 4 Say 11 Yaz 2015

Ramiz Abutalibov - Giorgi Mamulia

mer ZCAN *

Komnizmin Rusyaya egemen olma-

sndan sonra harite, Trk uruglarnn
siyasi nderleri tarafndan yrtlen ba-
mszlk mcadelesinin tarihi btn ola-
rak henz yazlamamtr. Bununeitli
sebepleri bulunuyor. ok farkl dillerde
yazlm vesikalar deiik lkelere dal-
m durumdadr. Birok vesika henz zel
kiilerin yedinde bulunduu iin ulamak
neredeyse imknszdr. Bu gl ii baar-
mak ancakekip iidir. Grc bilim adam
Giorgi Mamulia ile Ramiz Abutalibov, bu
g iin stesinden gelerekAzerbaycan si-
yasi muhaceretinin1920-1945 yllartari-
hini, Rusa olarak yazmlardr.[1]
ki ayr dnemde Unescoda 14 yl g-
21. Yzylda Eitim ve Toplum

rev yapan Ramiz Abutalibov[2], Pariste

bulunduu yllarda Rus gizli servisinden
gelecek tehlikeleri gze alarak bata Ali
MerdanTopuba, Ceyhun Hacbeyli ve dier Azerbaycanl siyasi muhacirlerin
yaknlaryla kurduu temaslarn sonucunda elde ettii ok deerli belgeleri veya
kopyalarn Bakde muhtelif arivlere teslim etmitir. Bunlardan istifade eden Sa-
lavat shakov, GiorgiMamulia siyasi muhaceretle ilgili eserler neretmilerdir. Bu
eserlerin en kapsamls Azerbaycan siyasi muhacereti ile ilgili olandr. Grc siya-
si muhacereti ile ilgili nemli eserlerin mellifi olan Mamulia bu sahada birikim
sahibi olmutur. Sovyet dneminde Rus siyasi muhaceretinin merkezi olan Paris,
ayn zamanda Kuzey Kafkasyal, Azerbaycanl, Kazakistanl siyasi nderlerin ika-
met merkezleridir. ahsi arivlerinin nemli bir blm bu ehirde bulunmakta-
dr. Bu tr incelemelerin tam olmas iin zel arivlerinde aratrmaclara almas
gerekiyor. Kuzey Kafkasyal siyasi muhacirlerden, Topuba ile ibirlii yapan,
* Aratrmac Yazar

217
 mer ZCAN

Resulzadenin ve Promete hareketinin keskin muhalifi Haydar Bammatn stan-

bulda RCCAda bulunan arivi, tasnifin bitmedii belirtilerek aratrmaclara
kapal tutulmaktadr. Bizlere kapal tutulan arivin, bir dostumun Moskovadan
gnderdii genel dkmnden, nemli vesikalar ihtiva ettii anlalyor.
Azerbaycan siyasi muhacereti ile ilgili eserin Azeri Trkesine yaplmakta olan
tercmesine gre ana balklar unlardr:
Cilt 4 Say 11 Yaz 2015

1 Blm: Azerbaycann Bamszlnn Yeniden Salanmas Urunda ki M-

cadelenin Tiflis Dnemi (1920 - 1921). Bu balk altnda, Tiflis Azerbaycan Mu-
kavemetin nderlerinin Faaliyet Merkezi; JorjKlemanso Hkmeti ve Kafkas
syanclar; Gencede Ayaklanma ve Azerbaycanda Boleviklere Kar Mukaveme-
tin Balamas; Fransa ve Kafkasyann Bamszlnn Salanmas Planlar; Tif-
lis ve Sivastopol Arasnda; Azerbaycan-Dallar birlii ve Azerbaycanda Ayak-
lanmann Yeni Plan; Pariste Azerbaycan Delegasyonunun Paralel Teebbsleri;
Vrangelin[3]Darmadan Edilmesi ve Parisin Planlarnda Deiiklikler; Yeni s-
tikamet, Kemalcilerle birlii Denemeleri; Azerbaycan syanclar in Silah, M-
himmat ve Tehizat, Parisin Pozisyon Deitirmesi; Tifliste ve Pariste Son Gay-
retler alt balklaryla konular ilenmitir.
2 Blm:A. Brian[4] Hkmeti ve Sevr Antlamasnn Gzden Geirilmesi,
Kemalcilerin Boleviklerle Birlikten Kopmasnn Esas. Birleik Kafkasya Devleti-
nin Tekili Yolunda lk Gayretler(1921). Ana balk altnda, Londra Konferansnda
Kemalcilerin Kafkasyallarla lk Temaslar;Pariste Trkiye Kafkasya Grmele-
rine Devam Edilmesi;Kafkasyallarn Mukabil Teebbsleri, Kafkas Devletleri Bir-
liinin Kurulmas Yolunda 10 Haziran 1921 Tarihli Deklarasyon;Paris Grmele-
rinin Yeniden Balamas, Kafkasyallar Paris ile Ankara Arasnda;Kars Antlamas
ve Fransa-Trkiye Bolevik Kart Birliin Tekili mitlerinin Sonu, blmn alt
balklarnoluturuyor.
3 Blm:Azerbaycan Diplomatik Delegasyonunun Cannes, Cenevre ve Lozan
21. Yzylda Eitim ve Toplum

Konferanslar Dneminde Faaliyetleri(1922-1923). Ana baln altnda u alt ba-

lklar verilmitir:Cannesda Prelt;Cenevrede Azerbaycann Petrol Kaynaklar
Urunda Mcadele;Lozan Konferans ve Paristeki Azerbaycan Delegasyonunun
Diplomatik Giriimleri;Parisle Lozan Arasnda;Lozan Konferansndan Sonra
Azerbaycanda iddetin Glenmesi, alt blmlerdir.
4 Blm:Promete Hareketi erevesinde Lehistan-Azerbaycann Karlkl
Mnasebetleri(1924-1931). Bu blmn alt balklar:Kafkasyada Konfederasyon
Kurulmas iin Tekil Edilen Birlemi Komite; Kafkasyann Bamszl Komite-
si, Promete Dergisi ve Promete Hareketinin Kurulmas; Azerbaycan Milli Merke-
zinin Teekkl ve Bunun Peinden Kafkasya Bamszl Komitesinin Yeniden
Kurulmas; Damman[5]Hadisesi;Birleik Devlet Siyasi daresi(OGPU-Rus Gizli
Polis daresi) Pariste, Azerbaycan Petrol Sanayicileri Birliinin Gzden Dme-
si;A. M. Topubann Promete Hareketi Benzeri Tekilatlar Kurulmas Yolunda
Gayretleri, Pariste Azerbaycan ve Kuzey Kafkasya Geici Birleik Merkezi; Azer-
baycan Milli Merkezinin ve Kafkasyann Bamszl Komitesinin Trkiyede ve

218
 TANITMALAR / Azerbaycan Siyasi Muhacereti Tarihi

Azerbaycanda Faaliyetlerinin Kuvvetlenmesi; OGPUnun(Rus Gizli Polis daresi)

Trkiyede Promete Hareketine Kar Yeni Taarruzu;Muhalefetin Faallemesi, s-
tanbul ve Pariste Krizin En Yksek Noktas; Kafkasyada Cebri Kolektifletirme ve
Onun Azerbaycan Muhaceretine Etkisi;Varova Konferans ve onun Pariste Pro-
mete Yapllarnn Reorganizasyonunun Kurulmasdr.
5 Blm:Kafkasya Konfederasyonunun Brksel Antlamas ve Promete Hare-
keti emsiye Altndaki Kafkasya Muhaceret Tekilatlarnn Yeniden Reorganize

Cilt 4 Say 11 Yaz 2015

Edilmesi(1931-1935). Bu blmn alt balklar: Antlamann mzalanmasnn
Milletleraras Mahiyeti;Antlamann mzalanmas Teebbsleri ve Hazrlk;Kaf-
kasya Konfederasyonunu Antlamasnn Son Projelerinin Yaplmas; Kafkasya
Konfederasyonu Antlamas Metninin Son eklinin Verilmesi ve mzalanmas;B-
rksel Konferans ve Promete Hareketine Mensup Kafkasya Kurulularnn Reo-
rganizasyonu;Halk ileri Komiserliinin (NKVD) M. E. Resulzadenin Fransz
Hkmeti Nezdinde tibarnn Drlmesi Gayretleri.
6 Blm:Azerbaycan Milli Kurtulu Hareketi Promete Cephesi Faaliyetinin
Nihai Dneminde (1935-1939). Blmn alt balklar:Kafkasya Konfederasyonu-
na Yneli ve Msavat Partinin Varova Kurul tay; Azerbaycan Milli Merkezinin
Yeniden Kurulmas Meselesinden Dolay Parti i Muhalefetin Yeni den Canlan-
mas;1936-1939 Yllarnda Azerbaycan-Almanya likilerinin Gelime Gayretleri;-
Trkiyede Faaliyetin Yeniden Balamas Yolunda Gayretler.
7 Blm:Azerbaycan Muhacereti ve Bat Devletlerinin Kafkasya Projesi Tuhaf
Sava Dneminde (1939-1940). Bu blmn alt balklar: Bat Devletleri Arasn-
da htilaflar;Trkiyenin Konumu; Azerbaycan Muhacereti, Fransada Etkinleme
ve Yeni Kurumlarn Kurulmas;Kafkasya Konfederasyon urasnn Faaliyetinin
ngilterede Glenmesi;Mttefiklerin Kafkasyada Askeri-Hava ve Kundaklama
Operasyonlar Hususunda lk Planlarnn Hazrlanmas, Lehlerin Sahneye D-
n ve Azerbaycanllarn Mukabil Teebbsleri;Pariste Azerbaycan Delegasyonu
ve Trkiyede Kafkasya Konfederasyonu uras ubesinin Kurulmas;Ermenilerle
21. Yzylda Eitim ve Toplum

Grmeler ve Onlarn Kafkasya Konfederasyonu urasna Katlmas; Tuhaf Sa-

van Nihai Dneminde Bat Devletlerinin Kafkasya Projelerinin Su Yzne k-
mas, Kafkasyallarn Benzer Mukabil Teebbsleri
8 Blm:kinci Dnya Sava Dneminde(1941-1945) Almanya-Azerbaycan
Karlkl Mnasebetlerinin Siyasi Aspektleri Hakknda Mesele zerine. Bu bl-
mn alt balklar:Azerbaycan ve Kafkasya, D ileri Bakanl(MID) ve nc
Rayhn Dou Bakanlnn Projelerinde;Barbaros Operasyonunun Balamasndan
Sonra Berlinle lk Temaslar ve Adlon Otelinde[6]Konferans;Berlinde Azerbaycan
Milli Komitesinin Kurulmas ve Faaliyeti Tarihi zerine;Azerbaycan liki Karar-
ghnn Tarihi zerine;General Vlasovla[7]htilaf;Gecikmi Tannma ve Feci Son.
Eser, Sonu blmnden sonra simler Szlile Kaynaklar ve Bibliyograf-
yadan ibarettir.
Bu eser muhtevas bakmndan milli mcadele ve cumhuriyet dnemi Trki-

219
 mer ZCAN

ye tarihini yakndan ilgilendirmektedir. aret ettiimiz bu tarihdilimi ile istifa-

de edilen kaynaklar hemen hemen tamamen Batlile Grc siyasi muhaceretinin
kaynaklardr. Sz konusu kaynaklarn ekseriyeti de matbu olmayan grme za-
btlardr. Bizim tarihilerimizin bunlar grmeleri ve istifade etmeleri sz konusu
deildir. Eser siyasi muhaceretin imdiye kadar bilinen tarihinden farkl, yerle-
mi bilgilerimizi deitirecek yenilikleri ihtiva etmektedir. Azerbaycan muhace-
retinin Trkiyedeki kanatlar, faaliyetleri, aralarndaki tartmalarla yazmalar
Cilt 4 Say 11 Yaz 2015

ve grme notlarna dayanarak glgede kalan birok husus ortaya karlmtr.

Azerbaycan Milli Merkezinin kurulu tarihi, ilk yneticileri ile ilgili bilgiler bu
eserden sonra deiecektir. Polonya denetimindeki Promete hareketine itirak et-
meyen siyasi muhaceretin benzeri ayr bir tekilatlanma teebbsnde bulunduu
reniliyor.
Girite belirttiimiz gibi siyasi muhaceretin Trkiye dnemi tam olarak bilin-
medii iin yaplan bu almalar, bir lde eksik kalmaktadr. Promete hareke-
tinin merkezi olan Varovadaki Trk elilerinin merkeze gnderdikleri raporlar,
Trk siyasi polisinin siyasi muhacirlerle ilgili kaytlar, Milli Merkezleri denetimi
altnda tutan Trk istihbarat tekilatnn kaytlar ve deerlendirmeleriincelendik-
ten sonra bu tip aratrmalar btnlk kazanacaktr. Bu imknn ksa zamanda
salanacan mit ederiz.
Ana hatlaryla tantmaya altmz bu eserde istifade edilen yazmalar ve
grme zabtlarndan yaplacak semelerden, bir vesikalar cildinin hazrlanmas
ve neri bu nemli eseri btnleyecektir. Ksa srede Trke yaymlanmasn te-
menni ettiimiz bu nemli eserin yazarlarn, tebrik ediyoruz.
[1]GeorgiMamulia-Ramiz Abutalibov,CtranaOgney B borbezacvobody Ne-
zavisimost PoliticeskayIstoryAzerbaycanskoyEmigrayii 1920-1945,(Odlar lke-
si, Azatlk ve Bamszlk Urunda Mcadele
Azerbaycan Muhaceretinin Siyasi Tarihi 1920-1945),Baku-Paris 2014,584 s.
21. Yzylda Eitim ve Toplum

[2]Hk. bkz. mer zcan, Ramiz Abutalibov 75 Yanda, Trk Yurdu, say
302,Ekim 2012,s.78-81
[3]Kzllara kar mcadele yrten ve kaybeden ar taraftar beyaz amiral.
[4]Fransada Babakanlk ve Dileri Bakanl grevlerinde bulunan politi-
kac
[5]Almanyal zengin ve banker RaymondDammana Azerbaycanda Sabuncu
kentinde petrol arazisi tahsisi yaplmt.
[6]Almanlar Berlinde Adlon Otelinde Rus mahkmu milletlerin siyasi nder-
leriyle ibirliinin zemini yoklamak zere bir toplant yapmlard. Resulzadenin
katld bu toplantya Cafer SeydahmetKrmer ile Ayaz shaki katlmamlard.
[7]Almanlar esir aldklar Kzlordu Generali Vlasov komutasnda bir lejyon
tekil etmilerdi.

220