You are on page 1of 6

julho19,2013

AlnguadeFreudeanossa.

Escritopor:GilsonIannini

Comparadoaorestantedomundoocidental,oBrasilestentreospasesemque
Freudmaislidoeemqueaprticaqueelefundou,apsicanlise,aindagozade
considervelprestgioemdiversoscamposdavidasocial.Curiosamente,durante
dcadas,adifusodeFreudentrensdeuseatravsdetraduesindiretas,quase
exclusivamenteatravsdaclebreEdioStandard(EditoraImago).Comotodos
sabem,aediodeJamesStracheyprimorosadopontodevistaeditorial,contendo
uminvejvelsistemaderemissointernoepreciosasnotasdoeditoringls,mais
tarderevisadaseincorporadasatmesmoEdiodeEstudosalem.Noentanto,do
pontodevistadatraduo,aStandardEditionjapresentavadiversosproblemase
escolhasnomnimoduvidosas,algumasdelasdevidasmaisaopulsofortedeErnest
JonesdoquesopesdoprprioStrachey.Nolimite,aStandardvisavaaclimatar
Freudparaopblicodelnguainglesa,tornandoomaisobjetivo,terminolgicoe
abstratodoquerealmenteeranooriginal,maisricoepolifnico.Naversobrasileira
traduzidaapartirdaedioinglesa,taisproblemasforamexponenciadosaumlimite
extremo.Aprosafreudiana,cujasqualidadesliterriaslherenderamem1930o
prmioGoethedeliteratura,haviasubmergidopordebaixodeumaescritarida,
pretensamentecientfica.Talestadodecoisas,curiosamente,fomentouumintenso
debateacercadatraduodeFreud,nosmeiosuniversitriosenasinstituies
psicanalticas.Talveznosejaexagerodizerqueessedebateacaboutendoum
paradoxalefeitodifusor,namedidaemqueatiouacuriosidadedepesquisadoresde
reasdiversas.

Exercciosdesubstituio

QuemfrequentoucursossobreFreud,acostumousedesdeasprimeirasliesa
estranhosexercciosdesubstituio.Osprofessoresinsistiam,svezescommais
conhecimentodecausa,svezescommenos,queosjovensleitoresdeveriam
substituir,durantealeitura,instintoporpulso,repressoporrecalque,ego
poreu,catexiaporinvestimento,paracitarapenasosexemplosmaisilustres.
Acostumadosentoaesseestranhoprocedimentodeleitura,odebateacercada
traduoficou,pormuitotempo,polarizadoemquestesmeramenteterminolgicas,
deixandosombradiversosoutrosaspectosenvolvidosnatarefadatraduo,
relativosaosaspectosestilsticoliterrios,porexemplo.

Estesdebatesganharamacenapblicanofinaldadcadade1980,comas
contribuiesfundamentaisdePauloCsardeSouzaedeMarileneCaronequeforam
publicadasnaimprensaescrita.Caronechegouaqualificaratraduobrasileirade
Freudcomoselvagem.Estudosminuciososacercadosdescaminhosdatraduo
brasileira,taistrabalhosfomentaramodebateenutriramporbastantetemponossos
anseiosporumFreudtraduzidodiretamentedoalemo.Adiscussoacercadosusos
freudianosdalnguaalemeosdesafiosdesuatraduoganharamtratamentoterico
sofisticadssimocomapublicao,umpoucomaistarde,doDicionriocomentado
doalemodeFreuddeLuizAlbertoHanns(Imago,1996)edeAspalavrasdeFreud,
dePauloCsardeSouza(tica,1999).TudoindicavaqueosonhodeumFreudmais
fidedignoestariapertodeseconcretizarapartirde2010,quandoaobradeFreud
entrariaemdomniopblico.

AeditoraImago,detentoradosdireitosatento,adiantouseeencomendouaHanns,
antesqueaobraentrasseemdomniopblico,umanovatraduo,digasede
passagem,extremamentecriteriosa,preocupadaemestabelecerredessemntico
conceituaiscapazesdetentarrecriaraatmosferadoalemodeFreud.Foram
publicados,desdeento,apenastrsvolumes.Desde2009,outroprojetodegrande
envergaduraveioalume:aCompanhiadasLetraslana,comtraduodeSouza,uma
coleotambmdeObrasCompletas(planejadapara20volumes).Masafrustrao
dacomunidadeanalticafoiproporcionalexpectativaqueelanutriu.Opromissor
projetodeHannsparecetersidoprecocementeinterrompido.Porseuturno,a
traduodeSouza,emboracominigualvelcapacidadederecriaoliterria,que
conferiufluidezeelegnciaantesimperceptveisaoleitorbrasileiro,acabou
prolongandootomalafamadoexercciodeleiturasubstitutiva.Emboraotradutor
tenharazoemdizerquetermostcnicosqueexigiriamdopsicanalistaoexercciode
substituiomentalsejamemnmerobemmenordoquegeralmenteseacredita,ele
parecenodaradevidaimportnciaaofatodequetaisesforossoexigidos
justamenteemalgunsdostermosmaisfundamentais,algunsdosquaisreceberamde
FreudoestatutodeGrundbegriffe,isto,deconceitosfundamentais,comoocaso
deTrieb,vertidoporSouzacomoinstinto,ouVerdrngung,vertidocomo
represso,nacontramodaprticadagrandemaioriadospsicanalistas,
independentedesuasfiliaesinstitucionais.

Obrascompletas,obrasincompletas

Almdessesdoisprojetosdeobrascompletas,surgiramdesdeentonovosmodelos
editoriais.Atmesmoporqueoadjetivocompletacarecedeexplicitao.Nenhum
dosdoisprojetosacimamencionadosinclui,porexemplo,textosseminaiscomoo
estudosobreasAfasiaspublicadoporFreudem1891.Issoporqueadefiniode
critrioseditoriaisparaainclusoounodedeterminadacarta,determinadotexto
prpsicanalticonuncabvio.Definiroquepsicanaltico,nopsicanaltico
(textosexclusivamenteneurolgicos)ouprpsicanaltico(textosescritosem
vocabulrioneurolgicoouhbrido,mascomrelevnciametapsicolgica)dependede
comoentendemosoqueaprpriapsicanlise.

Dentreprojetosquenosedefinemcomoobrascompletas,temosatomomentoo
seguintequadro:aL&PMlanoualgunsvolumes,comcompetentetraduode
RenatoZwick,emformatodebolsoecompreomaisacessvel,privilegiandoos
assimchamadostextossociolgicose,maisrecentemente,umatraduodeA
interpretaodossonhos;enquantoaCosacNaifyapostounocaminhoinverso,
lanandoumaluxuosaediodeLutoemelancolia,comprimorosatraduoenotas
deMarileneCarone,acrescidadealentadoaparatocrtico,incluindoensaiosde
importantespsicanalistaseescritores.Amesmaeditoraprometeaindapara2014a
publicaodasConfernciasintrodutrias,tambmcomtraduodeMarilene
Carone,editadasporAndrCarone.Outroprojetodegrandeenvergadura,previsto
paraserlanadoatsetembrodesteano,intitulaseObrasincompletasdeSigmund
Freud.TratasedeumaediotemticacoordenadaporPedroHeliodoroTavares
(EditoraAutntica).

Odossi
Ostextosreunidosnestedossipretendemmostrardiversosaspectosenvolvidosna
tarefanoapenasdetraduzir,mastambmdeeditarFreud.Foramconvidadosos
principaistradutoresatualmenteenvolvidosemprojetosdetraduodeFreudparao
portugus.Porrazespessoais,PauloCsardeSouzaeRenatoZwickdeclinaramdo
convite.

EmseuinstiganteartigoPsicanalistasprocuradeumautor,PedroHeliodoro
Tavares,autordeumimportanteestudosobreasversesbrasileirasdeFreud
(VersesdeFreud,7Letras,2011),insistenacomplexidadedatraduodeFreud,na
medidaemquedotextodeFreud,setraduztambmosubstratotericoquesustenta
umaprticaclnicaamparadanascapacidadesrepresentacionaisetransformadorasda
palavra.ParaTavares,otradutordeveescutartexto.

Namesmalinhadeargumentao,LuizAlbertoHannsmostra,comincomparvel
precisotcnica,que,emFreud,semnticaeteoriaestoestreitamenteligadas.Ao
analisaraescolhadotermofrustraoparatraduzirVersagung,oautormostra
comoumequvocodetraduononoapenasumproblematerminolgicoou
semntico,mastambmumequvocotericoe,nolimite,clnico.Hannsmostracomo
atraduodeVersagungporimpedimentonomudaapenasumvocbulo,mas
todaumamaneiradeentenderodesencadeamentodeumaneurose.Valeapena
acompanharaporvezesrida,massemprefecundaanlisepropostadeautor.

AndrCaroneexaminaasnovasediesinglesasdaobradeFreud,quesepautampor
princpiosinteiramentenovos,acomearpelodescentramentodoprpriotrabalhode
traduo.AoconvidartradutoresnoespecialistasemFreud,aspectosinauditosda
escritafreudianasaltamaosolhos.Porexemplo,aoreconhecerqueahisteriaproduz
umalinguagem,anovatraduoinglesasublinhaqueessalinguagemseinfiltra
dentrododiscursosobreahisteria.Freudresolveimpassesrelativosrelaoentrea
generalidadedoconceitoeairredutibilidadesingulardocasoatravsdoestilo:mais
doqueescreversobreahisteria,elesoubetornlapresenteemsualinguagemao
mobilizarpalavrasparaatenderasdeterminaesdamatriaqueinvestiga.

OtextodeErnaniChavesfazumachadohistricoimportantssimo.Atravsdeum
recursotraduofrancesadeumtextodeWalterBenjaminem1936,eledesmonta
umdosargumentosmaiscomunscontraatraduodeTriebporpulso.
EnquantopartedoscrticosdasoluodifundidaporLacanapontanelaumgrosseiro
edesnecessrioneologismo,Chavesmostraumprecedentedepesoquetraduziu,
muitoantesdeLacan,oTriebfreudianoporpulsion.Almdisso,eleapontaa
dimensopolticaemjogonumatraduonaturalizante,e,nolimite,normativa,do
psiquismo.
Clnicaetraduo

Afinal,umatraduonuncaneutraouandina.Comoostextosaquicoligidos
demonstram,hdimensesnoapenaslingusticas(terminolgicas,semnticas,
estilsticas)envolvidasnatraduo,mastambmticas,polticas,ideolgicas,
tericase,sobretudo,clnicas.OtextodeFreudnoumtextoliterrio,embora
qualidadesliterriasnolhefaltem.Eleantesumtextoqueembasauma
determinadaprtica.Umaprticaquetemnaatividadeclnicasuaprincipal
destinao,sejaelarealizadaemconsultriosparticularesounaredepblica,sem
contarnasdiversasprticasemqueconceitosfreudianossooperatrios,comona
teoriasocial,nateorialiterria,naesttica,nafilosofia,eemcamposconexos,isso
semfalarnasdiversasprticaspolticasemancipatriasqueencontraramna
psicanliseumfortealiadoterico.Nestesentido,escolhasterminolgicasnoso
semefeitosprticos.Representarosofrimentohumanoeostratamentospossveisque
podemosdaraelenosotarefasindiferentesmaneiracomofalamosdelesecomo
ostratamosconceitualmente.Paratomarapenasoexemplomaiseloqente,aescolha
aparentementeneutradeinstintoparatraduzirTriebnopodedissimularsua
vinculaoquaseimediataaumacertaideiadenatureza,paradizeromnimo,muito
longedeseroperatrianaprticaclnica.claroque,sendoumconceito
fundamental,seusprincipaiscomponentesestodefinidosnointeriordaprpria
metapsicologia.Freuddefineseucontedocomextremocuidado.Masmesmo
conceitosfundamentaisnocomportamdefiniesrgidas,comoafirmaoprprio
Freudem1915.Afinal,partedeseucontedotomadodeemprstimo,comoque
impostodefora,tomadodaquiedali,retiradodediversasfontes:daprpria
lnguaedesuasdiversascamadasdesentidosedimentado.Independentementeda
louvvelaspiraoquealgumpossateremalargarocamposemnticodotermo
instinto,buscandoexplicitamentedesvincullodecertafixidez,nadadisso,
todavia,poderesguardarovocbulodasressonnciasnormativascontidasnolxico
naturalistaqueoengloba.Aindamaisnoatualcontextopoltico,emqueas
neurocinciaseafinssetransformaramnofundamentocientficodaideologiade
supressodasubjetividade.Masmesmosenosativermosaoterrenointerno
psicanlise,precisoinsistirquerepresentarteoricamenteuminconscienteinstintual,
descreveradinmicainstintualdedeterminadoconflitopsquicoouanalisarum
episdiodeagressividadeinstintivanotemasmesmasconsequnciasdepensarum
inconscientepulsionaloudescreverumadinmicapulsionalsubjacentegramticade
determinadoconflitooutratardairrupodeumapulsoagressiva,porexemplo.
Comefeito,umadascaractersticasmaismarcantesdaclnicafreudianaocarter
nonormativodesuaconcepodesubjetividade,desofrimentoetratamento
possvel.Foiessadiretrizticadapsicanlisequenutriuosdiversosmovimentos
emancipatriosquenelaseinspiraramenelasenutremcotidianamente.

Nolimite,otratamentopsicanalticonodeixadeserumaestratgiadetraduo,ou
pelomenosnodeixadeconter,emalgunsdeseusprocedimentosmaiscorriqueirose
emalgunsmomentoscruciais,algunselementosafinsaestratgiastradutrias.A
clnicalidacomsofrimentosquenosimobilizamequenosfixamemdeterminadas
posiesondeimperamosilncioouaincapacidadedefalaradequadamentede
nossosdesejosedenossaslimitaes.Aofertadeumnovoespaodeusodapalavra,
noporacasobatizadoporumapacientedeFreudcomotalkingcure,aofertaao
pacientedapossibilidadedetraduzir,deressignificar,denomearoumesmode
transcriarseusofrimentomiservel,seugozomrbidoesuasrepetiesinfinitasem
umdiscursomenosmortfero.

QuandoopoetaRainerMariaRilkelamentavaqueabelezadanaturezaemumatarde
deveroestavaprestesadesaparecergraasaosrigoresdooutonoedoinverno,
Freudopsseaeleemostroulhequeocartertransitriodabelezaapenasaumenta
seuvalor.Quermostraraopoetaqueafragilidadeeaprecariedadedenossas
conquistaspessoaiseculturaistambmnodevemdiminuiraestimaquetemospor
elas.Ateoriafreudianadolutoensinaqueapenasrenunciandoatudoqueperdeu
quealibidopodeserligadaanovosobjetos.Algodessaordemocorrenocursode
umaanlise.Otratamentoanaltico,longedeprometeraeliminaodoinelutvel
malestarelongedeprometerafelicidade(alis,maisumnomecontemporneopor
ondeanormatividadesocialseinsinuaemnossoscorposenossasvidas),abreao
sujeitoumcertosaberfazercomseusintoma.Umtrabalhodetraduo?

Portudoisso,talveznosejaexageradodizerqueoBrasilaindaesperaumatraduo
quenospermitarealizarotodesejado,eonomenosadiado,retornoaFreud.

GilsonIanninipsicanalista,doutoremfilosofiaeprofessordaUFOP,autordeEstilo
everdadeemJacquesLacan(Autntica)

Fonte:http://revistacult.uol.com.br/home/2013/07/alinguadefreudeanossa/

You might also like