Hellence-Latince Kékenli Ad ve Sézciiklerin Tiirkge’de Dogru Yazimina ve Okunuguna [liskin Aciklamalar Hellence ve Latince kékenli ad ve sézciiklerin dogru yazimina ve okunuguna iligkin olarak bu kitapta uyvlan ilkelere de bir agukhk getirme zorunlulugu bulunmaktadir. Agagida_yapa- cai agiklamalar, bu sézciiklerin Tiirkge metinlerdeki yazamunda simdiye deBin genel ola- tak kargilagilan farkhhklarm bundan sonra giderilmesine de katkida bulunabilir. 562 konusu farklihklar, bilytk olctide, gerek Tirkee genel yazum kurallannin, gerekse Hellence ve Latin- ce sézeliklerin yazim kurallan ile igili olarak daha nce ~Smegin Milli Exitim Bakanhza'- nun klasikler cevirilerinde- belirlenmis esaslanin ézenle uygulanmamasindan ve Hellence La ince temel bilgi donaumunmn yetersizliginden kaynaklanmaktadirlar (Konuya iliskin olarak aynca bkz. H. Mitu.as, «Yunanca’n Tirkce Harflerle Yaziligin. TaAD XVI, 27 [1992— 1994] 189.197). Hellence ve LAtince ad ve sézciiklerin Tiirkce’de nasil yazilmasi gerekti$i konusu, stiphe- siz her yeyden Once, Tiirkge'nin genel yazan kurallan ile ilgilidix: Turk Dil Kurumu'nun Yeni Yazim Kilavuzu'na gore, Latin harfleri kullanan tlkelerle ilgili 6zel adlar, Turkge'de yerlegmig bicimleri varsa, bu bicimleriyle yazilmaktadurlar: Isvee, Isvigre, Miinih, Londra, Cenevre gibi. Latin harileri kullanmayan dlkelerle ilgili dzel adlar ise, Tiirkge’de sdylenigle. rine gore yazilmaktadular: Caykovski, Konfugyus gibi. Gene s6z konusu kilavuza gore, tin harfleti kullanan iilkelerle ilgili ve Tirkee’de yerlegmig bigimleri bulunmayan 6zel adlar dzgiin bigimleriyle yazilmaktacirlar: New York, Liverpool, Descartes, Shakespeare, Bor deaux gibi. Bu kurallars Hellence-Latince ad ve sézciiklere nasil uygulayabilisiz?: Latince ad ve séz- cuklerin ozgiin bicimleri Létin harfleri ile olduguna ve bunlarin gok buytk bir bélumuntin irkce'de yerlesmig bigimleri hulunmadigina géire, dzellikle hilimsel ya7ilarda bunlarin tii- miinii Latince'deki dzgiin formlaniyla yazmak gerekmektedir. Hellence ad ve sézeiiklerin 82- lin bigimieri ise Hellen harfleri ile olduguna gore, bunlan soylendikleri gibi yazmak gerek- i diigiiniilebilir. Fakat Hellence sézcitklerin dofru sdylenmesi gibi bir Sn kosul getiren bu durum, bu sézciiklerin yaamnda biyiik farkbhkler ve yanghiklar yaratabilecegi igin, burada izlenmesi gereken en sa8hkhi yol, bu szciklerin agaida agiklayacagimz, belirli kurallar ger- sevesinde Latin harflerine cevrilmesidir. Bununla birlikte, Helleace ve Latince kokenli, —Trukya, Atina gibi- Tirkge'de yerlegnig bazi yer ads formlanmn olduklart gekilde mubafaza editmeleri gerektiBi de agiktur. Belki, Likya, Pamfilya, Kapadokya gibi yer adi formlan igir de ayru sey diistintilebilir; fakar bilimsel yazilarda bunlarin da éegiin bigimleriyle (Hellence’- de: Lykia, Pamphylia, Kappadokia) yazilmalari daha uygua olacaktur. Ozellikle -rnegin Roma'mn Likya-Pamfilya eyaletinin adi (= provincia Lycia et Pamphylia) gibi Latince &z- giin formlar sz konusu oldugunda, kesinlikle bunlar kullandmalidir.804 HELLENCE-LATINGE KOKENLI AD VE SOZCUKLERIN TURKGE’DE DOGRU YAZIMI Hellence sieciklerin Turkge’ de Latin harflerine nasil gevrilmesi gerektigini agiklamadan nce, LAtince sézetiklerin dzgtin yazim bigimleri ve okunuslan hakkinda kisaca bilgi vermek yerinde olur: Bilindigi gibi, Latin yazisinin kaynaji Hellen alfabesidir. Onceleri yalnizca bilyitk harf- lerle yazan Romalilar, cumburiyet devsinin sonlarindan itibaren, —yazim: kolaylagturmak amaciyla— bilytk harflerden kiigik harfleri gelistirmeye baslamislardir. Hirisliyanhigin ya- yilmasina paralel olarak Orta ve Batt Avrupa'da yayginhk kazanan Latin alfabesi, imparator ‘Augustus zamaninda gu 23 harften olugayordu: Buyak | Kaguk | isareti A Adi Soylenisi a “a; uzun ya da kisadir; —nf, —ns, —nct ve —gn s siz gruplariun éniinde her zaman uzundur; bir ses iden énce gelirse kisadxr, Snceleri “ay” gibi sdyle- nen ae gift seslisi agik uzun “e” gibi, au gift ses Iisi ise yazildyi gibi sOylenir. ra Imparatorluk devrinin sonlarima kadar "kK" geklinde soylenmigtir: Bu nedenle, hemen hemen tamamen agagidaki K’nm yerine gecmis; K harfi yalnrzca bir- kag stizcllkte kalmistir (Orn.: Kalandae). C, Antik- gai'in son bulmasiyla @, i ve y harfleri ve ae ve 08 gift seslileri Oniinde “ts” gibi sdylenmeye baglan- hush, ch ise, Hellen harfi X (q)'nin Latince ya- zimdaki karsihBichr. age “e"; uzun ya da Kasadir; —nf, —ns, —net ve —gn ses- siz gruplarumun dntinde her zaman uzundur; bir ses liden nce gelirse kisacur; eu ¢ift seslisi yaztldygn gibi sdylenir. mol “Hemen hemen hig soylenmemigtir, bu nedenle ses- siz_harf sayilmez_ ), hem de sessiz ("y") olarak sdylen— mistir. Bir sSzclifin bagina geldigi zaman ve iki i harf arasinda “y” gibi sdylenit: ianua = “ya- nua”; Pompeius = “Pompeyus”. Sesli olarak kuila~ nildiginda uzun ya da kasadir, —nf, -ns,—net ve —gn sessiz gruplarinin Sniinde her zaman uzundur; bir sesliden Once gelirse kisadar,HELLENCE-LATINCE KOKENLI AD VE SOZCUKLERIN TURKGE'DE DOGRU YAZIMI 805 sessiz gruplanmn Ontinde her zaman uzundur; bir sesliden nce gelitse kasadur; o€ gifl seslisi “O” gibi gai’in son ua “igi” geklinde sdylenmistir: natio = “natio” (“natsio”), silentium = “silentium” (‘silentsium") gibi. vau (a) |v" (*u"); V harfi Sncelert hem sesli a"), hem de sessiz harf (“v") gibi stylenmekle birlikte (6m.: VARVS = “Varus"); Augustus zarmamindan itibaren yuvarlak U, “u” ie igin (6rn.: mater ra”), koseli V ise *v" sessizi igin (6rn.z “villa” billet: Bununla birlikte u harfi, @ ve ng harflerinden sonra ve eer kendisini bir @ ya da bir # izliyorsa—s harfindcn sonza geldigi durum- larda da, “V" gibi soylenmektedir: Orn.: “kvis”, lingua = “lingva”, Suetonius nius”, suadere Hi olarak kullanildijunda uzun ya da kisadar, —nt, =ns, —net ve—gn sessiz gruplarimn éniinde her za man uzuadar; bir sesliden dnce gelirse kisadir. ;yalnizea yabanc kOkenli sozcliklerin yazimun- do kulianalmngtir, “ds” ya da“z"; yalmizea yabanci kokenli szclikle- rin yaamnda kuLlaralmistir. Noktadan sonra gelen ilk sOzcik ile ozel adlarin ve bunlardan yapilan sifat ve zarflarin biiyiik harfle basladiSi Létince’ée, her sizeifiin bir hecesi vurgulanmaktadu: Iki heceli séz- ciikler ilk hecede; lig ya du daha fazla heceli sézciiidler ise, sondan bir nceki hece uzunsa bu hece ilzerinde, kosa ise sondan Ugiinet hecede vurgulamrlar. Latince Bat'da 19. yy. a kudur uyd:nlanin dili olmu; ve Hellence ad ve séizciikler de mo- dem Bat dillerine genellikie Latin dili ve yazim yoluyla girmislerdir. Hellence ad ve séi- ciiklerin Latince formlen, Latince’dekinden fark séylenislerine ramen, en cok Ingilizce'de kargimiza gikmaktadirlar. Hellence dzgiin formlare en fazla sadik kalan Almanca’da da esas itibariyle Latince vurgulama egemendir. Zeten modern Latin dilleri olan ftalyanca ve Fran sizca’duki Latin etkisini belirtmeye gerek yoktor. O halde Hellence ad ve s8zcilklerin Turkge metinlerde yazimunda da ayn yolun izlenmesi, yani esas itiburiyle Latince yazimin temel alinmasi akla uygundur. Bununla bitlikte, Latince806 HELLENCE-LATINCE KOKENLI AD VE SOZCUKLERIN TURKGE'DE DOGRU YAZIMI yazim formlan da Hellence 8zglin formfardan baz noktalarda ayrildiklan igin, dikkat edilmesi gereken hususler bulunmaktadu. Fakat bunlara geymeden énce Hellen yazisim ve harflerin sdyleniglerini kisaca aguklamak gerelunektedir: Latin alfabesinin de kaynagi olan Hellen alfabesi, 24 harflen olugmakiadi. Romahlar gibi, Hellenler de Snceleri yalnizca bilyiik harflerle yazmislar, daha sonra bunlardan kiigtik harfleri geligtirmislerdir. Guntimilzde sadece Szcl adlarn ve ctimlelerin ilk harfleri bilytik ya- zalmaktadir. Soylenisi uzun ya da kisa olabiliz, aa gill seslisi “ay gibi sdylenir: Kaicap = “Ka at", Atyortog = “Ayeliptns’: av cifl seslisi ise, “au” geklinde siy- lenin: abit) = “aule”. * gibi soylenir ‘angelos” pein sa L001 ukhomay"’. argilanrr. “th” eee “t); Latin harfleriyle yazimda th ile arglane. aun ya da kasa olabiir, daima seslidir: Tovte onia” iotpig = “iatros”. * (daima bisa); ot gill seshisi “oy” gibi soylenir: Kpoteas = *Kroysos"; ov gift seslisi ise uzun bir ibi soylenir: Motoa. = “Musa” ‘Latin harfleriyle yazimda rh ile kargilarar. sessiz harfler Sntinde daima ayrt sdylenir: oréSiov = “s-tadion”, ogo = “s-khole”; o igareti, bir sSzeagin baginda ya da ortasinda; ¢ ise sonunda kallamimaktadir. w]e]a = “I; Latin harflonyle yazimda y le kargilanr; uzun ya da kisa olabilir; vi gift seslisi “uy” gibi soyle nir: rote. = “mtlya” ypsilon — [aHELLENCE-LATINGE KOKENLI AD VE SOZCUKLERIN TURKQE’DE DOGRU YAZIMI_—_ 807 “fF; Latin harfleriyle yazimda ph ile kargilamr., “kh” (gmrilaktan gelen “h”); Latince yazimda ch, ‘Tiirkee yazimda ise kh ile kargilantr. Bu harflerden bayka bir de, ilk zamanlarda kullantlan, fakat daha sonra kaybolmug olan F (= digamma, ‘‘v” gibi séylenirdi) vardi, Hellence siizcilklerde yan yana gelen iki seslinin ayn ayn séyleameleri istendigi zaman, ikinci seslinin iizerine iki nokta konulmaktadir: "Avpet6ng, &b. Sdzcitk bagindaki seslilerin lizerinde ise, nefesli ya da nefessiz okunmalarim gésteren igaretler (’ ve ') bulunmaktadar: i6ée = “idea” (bu durumda nefessiz), ya da 4pyovic: = “harmonia” (bu durumda nefesli). Sézciik bayndaki her p’nun bir nefes igeret (') vardur; sGzcik iginde yan yana gelen iki p'nun ya hig birine bu igaret konulmaz, ya da birincisi ’, ikincisi ise * isaretini alir: TlSppoc ya da Tlfpoc = “Puirros” (Latin harflerine transkripsiyonu: Pyrrhos). Hemen hemen tiim Hellence sézciiklerin vurgulan iig tip igarctle belirlenmistir: Bunlardan ilk ikisi kisa ya da uzun heceler iizerinde buhmabilirler, figiinctisii isc yalnrzca uzun heceler tizerinde bulunur. ° igareti sézciifjin son lig hecesinden birinin fizorinde olabilir; yalniz, sondan iigline’i hecede olmast igin, son hecenin kisa olmasi gerc! ; son hece uzarsa, bu igarct son hecesi tize- rindeki ‘ igareti, eer arkadan buyka bir sSzciik geliyorsa * igaretine * igareti ise, yalnuzca son iki hece tizerinde yer alabilix; lakat sondan ikinci hece iizerinde yer almasi igin son hecenin kiss olmasi gerekir. Bunlardan baska, baz tek ve iki heceli sdzciikler, vurgu ba Jamdan énceden gelen sdzciiije cok sika bir bigimde bagh olduklan igin, kendi vurgularm yi- lirirler. Latince ve Hellence sézeiiklerin yazim ve soylenis esaslarina iligkin bu kisa agiklamalar- la, Hellence sOzclKlerin Tarkge’de yazimi konusu simdi biraz daha iyi anlagilabilecektir. Akla uygun olan yolnn Latince yaammn temel alnmasi olduguno, fakat Latince yazim form- lannmn du Hellence ézgiin formlardan baz1 noktalarda aynidiklarim belirtmigtik. Latinee ya- zimda Hellence Gagin yazuna g6re farkhihk gisteren, dolayistyla Tarkee yucunda Hellence Szeiin yazma uygunlugunun saglanmas: gereken durumlar esas itibariyle gunlardur: * Litince’de -us, -a,—um, -o gibi farkh formlarla kargilanan, Hellence’deki Szgiin séizcitk bitimleri (0s [-0c}, -¢ [-1], —on [-v, -wy] gibi), Tuirkge yazimda da aynen muhafaza ediilmelidirler. Om.: ndroclus >>> Hel.: Androklos (”AvSpoxhoc); reta >>> Hel.: Kréte (Kovrn); ctium >>> Hel.: Aktion ("Axtiov); lato >>> Hel.: Piéion (TAdétwv). + Hellence’deki ct, £1, o1 gibi gill sesliler, Tiirkge yazimda Hellence Szaiin sdylenige uy- gun gelecek sekilde karglanmalidur (Hellence'deki ov gift seslisinin, Latince’de oldugu ibi, u ile kargulanmasinda, ses de¥isikligi s6z konusu olmadifi igin, sakanca yoktur). ira, ov: Lat: Thucydides >>> Hel.: Th(olukydides @ovxvdidnc); at: Lat: Platasae >>> Hel.: Plataiaf (Matoat); ea: Lat.: Apamee >>> Hel.: Apdmeia (‘Andueio); et; Lal: Alexandria >>> Hel.: Aleksdndreia (‘AAeG&vSpeio); 01: Lit.: Croasus >>> Hel.: Kroisos (Kpoiooc);808 HELLENCE-LATINCE KOKENLI AD VE SOZCUKLERIN TURKQE'DE DOGRU YAZIMI ou: L&t.: Delphi >>> Hel. Delphos (Aehpoi). + Latince yammdaki ¢ harfinin yerine, Tiirkce yazunda —Hellence’deki kappa (x) harfine daha uygun olan- k harfi kallanikmabdur. Or: LAL: Corinthus >>> Hel.: Kérinthos (Képrv80c). * Latince yazimda Hellen elfabesindeki X (x) harfini kargilayan ch harflerinin yerine, ‘Tirkge yazunda kh harflerini kullanmak daha uygun olur.Om.: ‘Lat: Lysimachus >>> Hel.: Lysimakhos (Avaipaxoc). * Gene, Litince yazumdaki x harfi yerine, Tiirkge yazamda Bteden beri ks harileri kullanl- maktadir. Orn.! Lat: Alexander >>> Hel.: Aléksandros (‘AX€Gavdpoc). * Nihayet, Latince yazimda kargilagilan —Panathenaica gibi 6zel formlann yerine, Turkce yazunda Hellence Szgiin formlar (Panathénaia [Movothivorc]) muhafaza cdilmelidir Antik kékenli sézctikleri dora yazmada kargilagilan gigliikleri sagluld: bir gekilde agma- nun yolu, kanunuzea, saglam temellere oturtulmus bir Hellence-LAtince formasyonunun yan. sura, -Gzellikle bu formasyonu almalari artik miimkiin olmayan yazarlar igin— kapsamii bir “Tiirkge’de Antikeaé Sézciikleri Yazim Kilavuzu” hazirlamaktan gecmektedir. Bu kilavazun giriginde, antik sézctiklerinin dogru yazimina iligkin olarak belirlenmig ilkeler ayruntut ola- Tak agiklanmaly; bunu, onemli ve karakteristik ad ve s6zcik Omeklerinden alugan bir dizin izlemelidir. Hellence érnekler béliimiinde Tiirkce, Hellence ve Latince yazim formlan yan yuna gelecek yckilde verilmelidix. Sézciiklerin Tirkge yazim formlanna ya da sdyleniglerine ayrica vurgulama igaretleri de konulabilir; bu igaretlerin Hellen ve Latin dilleri hakkanda ye- terli dleiide bilgileri bulunmayan kisiler igin -dofru vurgulamamn saglenmas bakumindan— yararli olacajit guiphesizdir. YAZIM ORNEKLERI (Alfubetik swalama Turkee formlara gore yapilms; Latince formlarin ve Tirkge sylenislerin iizerlerine vurgulama igaretien de konulmusiur) Latince Form Soylenigi Hellence Form i [eyop dA agoranémos gor \ktion éndreya dndric ‘Aléksandros lexiinder dro [PAvSpoxhog | Androctus Tirkge Form ‘Androklos Antigonos Antigonos Antigonus ‘Antfokhos Antiochus ‘Antipatros pe Antipater a Apamiéa lion Apéilo > [D> > 2 EIEN |E a ge ‘B.| ye 5 : iHELLENCE-LATINCE KOKENLI AD VE SOZCUKLERIN TURKGE'DE DOGRU YAZIMI Boo ‘Apolionios Argolis, ‘Apy [Acistonikes | Aristénikeos | “Aprorévicog | fancier elaine pe ce ge Se re | [arkhiereus | arkhieveds sd @pyuepede | urehiereus érkhon, Arsinde Ariemidoros: Ariemis Artemisia ‘Artemision ‘Artémon asidikhes Asklepi TApteyioiov Ate Asklepi cla a athiéia Demétrius 8B o30 Avoyévns SuotnTo Avoxdiic Aiey dioikesis diovkesis Dion Dion, Dionysios Dioniisios Avovoows Dionysius Diéniisos eonBeepyne Emyodor "Rmuepéerns Epyivios EaxheiSng PF apévng diadochos. Didgenes dioecésis, Dio Ansvoao [Dionysus irendrches. Elvis iphesus picrates Epiciéws Galatia gertisia810 | HELLENCE-LATINCE KOKENLI AD VE SOZCUKLERIN TURKGE'DE DOGRU YAZIMI grummatela ‘gramateya papparetc mmateus gramatetis puppoteds grammateus Es Te Hemkleitos Herakleytos “Hodixhertos Heraclttus Hermes Homits ‘Hemnos ‘Hérmos ip}.0G Hérmus heroon, beréon_ pao herdum, heros heros [pag eros fies Peat Hestia Hestia ‘oti. Héstia Hieraks Hiérakcs “Tépa Isthmia isthmia fsthmia Iihagenes Tthagénes [iGcyevng [iehdigenes iatros iatros iorpdg a Kallias Kalfas Koahto Kaystros, [Kaustos | Kiorpog [ Cayrer Khersonesos [Khersdnesos | Xepadvnoog | Chersonésus Kleopatra Kodros [ Kodros RG pog Cedrus ‘Kommagene [Kommagéne | Koupoemvn | Commagéne Korinthos Kérinthos [ KépwOog | Corinthus Kos K(ohur(onyy Kuny Krete Kréte Créta Kroisos Krofsos [ Kpsisog | Crosus Kybele Kyzikos Let iimenarkhes [Timendriches [Aupeveoyng J logistes Jogos [Idgos df atyog US gasflbgus Lydia Litdia Avdio Lykaonia Lilkaonia AvKqovice Lycadnia Lykia Lysimakhos Lisimakhos Avotpayog Lysimachus Magnesia. Magnesia Meynoie, Magnésia Maiandros [Mayandros | Matavipog | Maedmder | Megabyzos Menandros | Ménandros | Mevavbpoq | Mendnder MenclratesHELLENCE-LATINCE KOKENLI AD VE SOZCUKLERIN TURKCE'DE DOGRU YAZIM 811 palaistra palaystra Pamphylia Pamfilia Tgnovata Pamphytia Panathenaia Parathénaya_ TlowaBijvorc Panathendica pancyyiiarkhes aneghriarkhes a Panhelénia [Movedanvia | Panhellénia Panhellenia [Paphlagonia | Paflagonis jon [Tépyayov gamon Pargan e 2 Phaidros Fajdros [@aispo; | Phiadirus | Pharsalos Farsalos [edpouhog | Phirsalus | Philetos Filetos, Poliikleytos812 HELLENCE-LATINCE KOKENLI AD VE SOZCUKLERIN TURKCE'DE DOGRU YAZIMI Rédos. Salamis Dérhopne Salamis [Sardeis | Sardeys | Sdpbeug [Sees [ceBooreiov [Sipylos | Sipillos ‘| Stxvdog | Sipylus [Smyme|Simime Eup | ‘somatotheke somatothéke [ coucroda {| sophisics sofistss copie [sor |sor ——foweip tier stadion stédion ortb10v std Stéfanos slod Strébon strategia strategos Expepav oxpernyia 2 | a iS &, 3 synedrion Y ‘synergasia siinergasia ouvepyuota oe synklctikos siinkletik6s ouyeAntixoc synoikismos stinoykismés a ae | Tauros Taiiros p Taurus temenos Thedgenes Thedphilus ‘Thesfilos Thrason Taréson Ondsov [Tyoxpang | Timderates | [rales __|Tiileys (| Tpaideg | Trdlles Trophimos Trofimos 5 Tréphimus tyrdanus