You are on page 1of 10

Dou Anadolu Blgesi Aratrmalar; 2005 Trkan KEJANLI

ANADOLUDA LK YERLEMELER VE KENTLEME


ELMLER
*Trkan KEJANLI
*Dicle niversitesi Mhendislik Mimarlk Fakltesi Mimarlk Blm DYARBAKIR
turkanak@dicle.edu.tr
_____________________________________________________________________________________________________________

ZET
Anadolunun konumu ve bereketli topraklar, bu blgeyi insanolu iin yaanlr klmtr. lkalardan itiba-
ren yerleim alan olarak kullanlmasna olanak salayan bu durum, blgenin her dnemde neminin artmas-
na yol amtr. Gebe yaam tarzndan ilk yerleik dzene gei bu blgede yaanrken, yerleim alanlar
geirdikleri her evrede daha gelimi bir yapya brnm, hcre tipi ev kltrnden kent kltrne ulaan
geni bir sreten gemitir.
Bu incelemede*, Anadoluda tarihi ekirdee sahip bir ok kentin Trkleme ve slamlama dnemine kadar
belirli ekonomik, toplumsal, kltrel fonksiyonlara ve siyasal rgtlenmeye ulamalar srecinde kentleme
eilimlerinin neler olduunun ortaya konulmas hedeflenmitir.
Anahtar Kelimeler: Anadoluda Yerleme, Yerleme Eilimleri, Kentleme
_____________________________________________________________________________________________________________

THE FIRST SETTLEMENTS IN ANATOLIA AND


URBANIZATION TENDENCIES
ABSTRACT
The location and fertile land of Anatolia make life inhabitable for human being. This character which ensured
having possibility of a settlement from Ancient times on, caused increase of importance of the region in
every period. While transition period from migrant life style to the first settled order occurred in the region
settlements are filled with more developed structure in every period and have an extensive period that covers
cell type housing to city culture.
In this study, it is aimed to know how the urbanization tendencies of historical cities in communication of
economic, social, cultural functions and political organization until Turkized and Islamic period.
Keywords: Settlements in Anatolia, Settlement Tendencies, Urbanization
*Bu alma Dr. D.Trkan Kejanlnn YT FBE ehir ve Blge Planlama Ana Bilim Dalnda Do. Dr. clal
Dinerin danmanlnda hazrlam olduu ve 2004 ylnda tamamlan Anadoluda Kale Kentler ve Koru-
ma Sorunlar: Diyarbakr Kale Kenti balkl doktora tezinden faydalanlarak retilmitir.
_____________________________________________________________________________________________________________

1. GR
Anadolu, hakknda en erken yerleme izleri- nomik bir neme sahip olmutur(Boran, 2001). Bu-
nin bulunduuna dair bilgilerin olduu bir corafya nun sonucunda da bu topraklar, uygarln balang-
olup, n-Asyann byk ve nemli bir parasdr. cndan bu yana ktalardan gelen saysz g ve fetih
Douda Van Gl havzas ve rann bir ksm, g- dalgalarnn yaand yerler olmu ve blgenin si-
neyde Mezopotamyann Irak ve Suriyeden geen yasal geliimini etkilemitir. Anadolunun iki anaka-
tabii izgileri ile tanmlanan bir blge ve gneyde ra arasnda kpr konumunda olmasnn yan sra,
Akdeniz, batda Ege Denizi, kuzeyde Marmara ve 1560km uzunluunda bir yarmada olmas nedeniyle
Karadenizle evrili bir yarmadadr (nsal, 1973). kavimlerin blgenin genellikle ancak bir blmne,
Ayrca orta iklim kua iinde ve Asya, Avrupa ve sadece dou ya da bat blmne yerleebilmelerini
Afrika ktalarnn birbirine iyice yaklat bir nok- mmkn klmtr (Akurgal, 1993).
tada ve bir geit alannda yer aldndan, bu iklim
2. ANADOLUDA LK
kuann eitliliklerini de bnyesinde barndr-
maktadr. Bu zellikleriyle Anadolu, ktalararas YERLEMLE-RN BALANGI
kpr ba veya bir kilit noktas zellii gstermi EVRELER VE YERSEM
ve tarih boyunca hem jeopolitik, hem de sosyo-eko- LKELER
89
Dou Anadolu Blgesi Aratrmalar; 2005 Trkan KEJANLI
nsanln balangcndan, gnmzden 12000 madenini kullanmaya balamas (Aktre, 1997) bu
yl ncesi kadar olan dnemle tarihlenen Paleolitik yerleimi son derece zellikli klmaktadr.
Dnemde, Anadolunun bir ok yerinde avclk ve
toplayclkla yaamn srdren insan topluluklar
vahi hayvan ve doa artlarndan korunmak iin
dank ve seyrek olarak kk topluluklar halinde
maara veya kaya kovuklarnda yaamtr. Gn-
mzden 12000-10000 yl ncesine tarihlenen Mezo-
litik Dnemde ise, gebelikten yerleik dzene do
ru bir gei yaanm ve bu dnemde ky mimarisi
tarznda barnma ve korunma gibi ortak bir amaca
hizmet eden kalc barnaklar yaplmaya balanm-
tr. Dnyada ilk kentleme hareketinin ekirdeini
de gebe yaam tarzndan yerleik dzende yaama
geiin oluturduunu sylemek mmkndr. lk ve
orta ada yerleimlerin oluum nedenleri genel
olarak 5 ekilde snflandrlmaktadr. Bunlar: ekil 2. aynnde Hcre Planl Konut Dokusuna
1. Sala uygun iklim ve topografya, Gei. Kaynak: Acar, 1996.
2. Ulam kolayl,
3. Su kaynaklarna yaknlk,
4. Topran verimlilii,
5. Savunma bakmndan uygun bir konuma
sahip ol-masdr.
Anadoluda btn aamalaryla ilk yerleim rnei-
ni Diyarbakr yaknlarnda bulunan ayn yanst-
maktadr. ayn yerleimi, yaklak 9000 yl nce
insanln kentli yaam dzeyini yanstan en eski
rneklerdendir. ayn evleri, barnma ve korunma
amac gdlerek yaplan bir barnak iken, sadece ya-
tp uyumak ve sert doa koullarndan korunmak
iin snrl bir amaca hizmet etmitir (ekil 1). ekil 3. aynnde Izgara Planl Konut Dokusu.
Kaynak: Acar, 1996.

3. ANADOLUDA LK KY TP
YER-LEMELERN OLUUMU
Son buzul ann bitimi ile iklimin yumua-
maya balamas ve beraberinde snmann ortaya
kmas yeni bir dnemin balangcn oluturmu-
tur. Neolitik Dnem olarak adlandrlan bu dnemde
(M.. 8000-5000), Anadoluda retici bir yaam bi-
imi grlmeye balanmtr. Batl tarihilere gre,
Kenan (srail) lkesinden ve Filistin yaylasndan
ekil 1. aynnde Bir Barnak rnei.
balayarak Lbnandan, Anti Torostan geen, Zag-
Kaynak: Acar, 1996.
ros dalarnn gneyine kadar inen, Gneydou
Doal evre ortamna uyum salamak ama- Anadoluyu da iine alan ve verimli hilal olarak ta-
cyla sosyal yaam ve her trl iin paylalmas, nmlanan yay, ilk yerleik hayvancln yapld
kulbelerin ortasnda yer alan ortak alanda yaklan blgedir (Childe, 1993). Nitekim Aktrenin de be-
kamp atei etrafnda srdrlmtr(Soysal, 1999). lirttii gibi (1997), kk insan topluluklar, evcil-
Neolitik dneme gelindiinde bu yerleimdeki evler, letirerek tarma kazandrdklar yabani bitkiler ve
hcre tipi ev modelinden (ekil 2), dikdrtgen ve ka- hayvanlar sayesinde avclk ve toplayclk evresini
re planl, zgara temelli evler, sokaklar ve meydan- geride brakmlardr. Besinlerini rettii topraa
lardan olumaya balamtr (ekil 3). Bir tarm k- balanma zorunluluu da yerleik dzene geiin
y olmasyla beraber zamanla hayvanlarn evcille- balanglarndan birini oluturmutur. Yerleik d-
tirilmesi, ilk retim aamasndan karma besin reti- zene geile birlikte kalc barnaklar yaplmaya ba-
mine doru ekonomisinin gelitirilmesi, yap tiple- lanm, baz aile ve iskan birlikleri kurulmu (nsal,
rinin deimesi, alet tiplerinde eitlenmeye gidil- 1973), iftilik ve hayvanclk dzenli bir ekonomik
mesi ve ok eski bir dnemde, yaknndaki bakr sistemin oluumunda nemli bir rol oynayarak daha
90
Dou Anadolu Blgesi Aratrmalar; 2005 Trkan KEJANLI
sonraki kent ve devlet rgtlenmesinin temelini olu Kaynak: Soysal, 1999.
turmutur (zdoan, 1996). Akurgala gre (1993), 4. ANADOLUDA KRALLIK
M. 8., 7. ve 6. Binde Anadolu, dnyadaki en ileri KURU-MUNUN ORTAYA IKMASI
yerleimlere sahiptir. zellikle bu dnem yerleim-
lerinden atalhyk, dnyadaki en eski ky kltr- VE KYLERDEN KENTLERE
n yanstan nemli bir yerleme olarak dikkati DORU GE
ekmektedir (ekil 4). Kalkolitik dnemlerine bakldnda, hayvan-
M.. 7000 yl ncesinde Konya ovasnn en cln gelitii, giderek merkezi tarm yerlemele-
bereketli yerinde kurulan ve ovann en byk yer- rinin kurulmas ile ilk krallklarn ortaya kmaya
lemesi olan atalhykn ilk yerleme evresinde balad, gnlk yaamn dz damlardan genile-
avclk ve toplayclk yaplrken, son yerlemede ta- yen ortak avlulara doru kaymaya balad grl-
rm, hayvanclk ve karma ekonomi yapldna dair mektedir. Bu dnem yerlemelerinde evler, yiyecek
ipular yakalanmtr. Balangta bamsz ve bir- depolamak ve hayvanlar barndrmak iin bodrum
birinden uzakta yaplan evler ileri dnemlerde birbi- katl yaplmaya balanmtr. Bu durum evlerde da-
rine bitiik hale gelmeye balamtr. Tarmla elde ha fazla art rnn biriktirildiinin bir gstergesi de
edilen rnlerin saklanmas ihtiyac ile doan bu saylabilir. Erken Kalkolitik yerlemesi rneklerin-
planl evler, rnlerin ilenmesi iin avlu ve rnle- den olan Can Hasanda konutlarn birbirine kenet-
rin saklanmas iin depolarn olumasna da zemin lenmi olduu grlmekte ve atal Hykte olduu
hazrlamtr. Evler tek katl olup, ortada bulunan gibi temel amacn birlik, yani barnaklarn d
avlularda kadnlarn dokumaclk, anak mlek de- tehlikelere kar korumak olduunu gstermektedir.
nemeleri yapmaya altklar sanlmaktadr. Yerle- Eski kyn iinde ykselen kale, krallk kurumunun
imde ynetim ileri grlmezken, ticaretin odakla- somut ifadesi olarak doarken, her zaman dayankl
mas buray nemli bir merkez konumuna ulatr- malzemeden, kaln ta duvarl, antsal bir yap ola-
mtr. Burada grlen penceresiz d duvarlarn sa- rak, saray, tapnak ve ambardan oluan ayr ilev
vunma amal olduu sanlmakta (Boran, 2001) ve bnyesinde barnmtr (Aktre, 1997).
az sayda yol olmas ise, geli gidilerin dz damla- Bronzun M.3500lerde bulunmas ile bala-
rn zerinden yapld izlenimini vermektedir. Ev- yan Maden a, neolitik yerlemeler arasnda tica-
ler 20 m. ykseklie varan hyn tepesini evre- ret ilikilerinin younlamasna ve bu yerlemelerin
leyen teraslar boyunca yerletirilmi, su gereksini- gereksinimleri iin da baml hale gelmesine ne-
minin karlanmas ve drenajn bayr aa ve yerle- den olmutur (Aktre, 1997). Bronzun uzmanlama
im alan dna alnmas iin gerekli kanallar yapl- ve rgtlenmi bir ticaret gerektiren kullanm kent-
m ve dolaysyla evler nsal dzenlenmitir lere nemli merkez ve toplumsal, ekonomik, klt-
(Hodder, 1996). Naumanna (1991) gre ise bu dz rel fonksiyonlarn belirginletii yerleim birimleri
damlar, koruma amacyla kapal bir btn oluturma statsn kazandrmtr. Teknolojideki gelimeler
eklinde ortaya kmtr. Ekonomik yapnn eit- sonunda dank ky ekonomisinin st dzeyde r-
lenmesine ve uzmanlamann ortaya kmasna gtlenmi kentsel ekonomiye dnmesini salayan
karn, elde edilen art rnn olduka snrl kalma- ise, kral ve krallk kurumu olmutur. Merkezi ko-
s ve ana mal birikimi salanamamas nedeniyle da- numdaki kii olarak kral, kyn kente dnmesin-
ha byk bir korunma ve dolaysyla savunma de ve yeni bir sembolik olgu ile kent imgesi olu-
mekanizmasna ihtiya duyulmamtr. turmada nemli rol oynamtr(Aktre, 1997). lk
gerek kentlerin ortaya kmas M. 2500-2000
yllarnda Erken Bronz dnemlerine rastlamaktadr.
Aktre (1985), tarma dayal nemli bir art
rn birikimi olmas, bata kraln bulunduu bir sos-
yal tabakalama ve i blmnn varl, Matematik
ve dier bilimsel gelimeler, yerlemeyi etkileyen
bir kent duvarnn bulunmas, en az 5000-9000 n-
fusun youn biimde yerlemi olmasnn Erken
Bronz Dnemi kentlerinin zellikleri olduunu be-
lirtmitir. Bu dnem kentleri, d ticaret ilikileri ne-
deniyle ok zenginlemi kentlerdir ve ynetici snf
konut ya da saraylarda yaamaya balamtr. Erken
Bronz Dnemi kentlerinden olan Aliar (Sorgun-
Yozgat), bu dnemin nemli yerleimlerinden biri
olarak karmza kmaktadr (ekil 5). Aliar, belir-
gin toplumsal, ekonomik ve kltrel fonksiyonlara
ekil 4. atalhyk Yerlemesi.
91
Dou Anadolu Blgesi Aratrmalar; 2005 Trkan KEJANLI
sahip olmasnn yan sra, kent ticaret, madencilik, ilikiler gelitirmitir. M.. 2000 ylnn ilk yzyl-
siyasal rgtlenme bakmndan da gelime gster- larndaki rnekler, ncelikle Eski Asur Ticaret
mitir. Saldrgan bir savunma izlemi olduklar iin Kolonilerinin evleri, i yerleri ve bunlarn kurulma-
kent, yerlemenin genilemesi sonucu ortaya km snda destek salam yerli prenslerin saraylar ola-
olan d izgiyi izleyen ve savunma iin elverili rak ortaya kmtr. Kane'de yerliler, Karum'da ise
olan her trl engebelikten yararlanan bir kale ile tccarlar yaam, ynetici snf ve kent halk ova
evrelenmitir. Kent, kale ve aa kent olarak iki dzeyinden yaklak 20 m yksekte bulunan 500 m
blml dzenli bir plana sahip olmu ve bu zellii apndaki Kltepe Hynde otururken, tccarlar
ile dneminin odak yerlemesi konumuna gelmitir Hy evreleyen dairesel surlarn dndaki Ka-
(Naumann, 1991). Evler kent duvarlarna bitiik de- rum'da oturmulardr. Konut tipi farkllam, kat
ildir. Ev kalabal iinde kaleye doru ynelmi ykseklikleri eitlenmi ve ticaret ilevi de konutta
yelpaze biimli bir yol dizgesinin varl bellidir. yaplmtr. Baz konutlarda dorudan sokaa alan
Ayrca kent duvarlarna kout giden ember biimli dkkanlar yer almtr. Sosyal tabakalama konut
yollar radial sistemde kaleye klp etraf dolala- tiplerinde ve byklklerinde farkllklar ortaya -
rak sona ermektedir (nsal, 1973). karmtr. Sokaklar dzenli ve genilikleri ykl
hayvan ve araba trafiine uygundur. Uzunluu 1600
m'ye varan surlar kenti kuatmtr. Byk megaron-
lar, hazine buluntular, farkllam kalabalk ma-
halleleri, byk atlyeleri, tamirhaneleri, metal atl-
yeleri merkezde yer almtr.

ekil 5. Aliar Yerlemesi. Kaynak: Aktre, 1997.


5. ANADOLUDA LK TCARET
KEN-LERNN OLUUMU
ekil 6. Kane-Karum Yerlemesi.
Ceras (2001), M.. 2000den itibaren Bat, Kaynak: Aktre, 1997.
Orta ve Kuzey Anadolu yerlemelerinin, dik al iz-
lerin ve byk eksen sistemlerinin eksiklii ile Me- Aktre (1997), Anadoluda ilk kentlerin orta-
zopotamya ve Msr yerlemelerinden farkllk gs- ya kn, tarih iinde kentler sisteminin ve kentle-
terdiinden bahsederken; Dalk sistem (dalk pey- rin mekansal yaplarnn oluumunu ve deiimini
zaj dizileri ve kentleri hyk ve tepelerin stne belirleyen etmenlerin banda, Anadolunun dou
ina etme eilimi) ve nicel etkenlerin (kentletiril- Akdeniz havzasnda zel konumu olduunu, bu ko-
mi tepeciklerin snrl boyutlar ve kenti ina etmek numun bin yllar boyu, farkl nedenlerle, batdan do-
iin daha az ara olana) Anadoludaki balang uya, doudan batya g eden insan topluluklar
koullarn belirlediine vurgu yapmaktadr. Bu d- iin bir yol kava ilevi grdn ve Hitit mpa-
nemlerde Asurlu tccarlar, Anadolunun her yanna ratorluunun kurulmasnn da bu g dalgalarnn
dalarak kent tccarlaryla balant kurmu ve bu yerleimleri sonucu oluan kent devletlerinin konfe-
kentler ticaret kolonileri haline dnmlerdir. Ge derasyon eklinde bir araya gelmeleriyle olutuunu
Bronz Dnemi olarak adlandrlan dnemde toplam belirtmektedir. nsal da (1973) ayn gr savu-
yedi yerleim yeri saptanmtr ki bunlardan Kayseri nurken Anadolu kltrn meydana getirenlerin
yaknlarnda bulunan Asurlular dneminde yaplm Proto-Hitit ve Hititler olduunu belirtmekte ve Hitit
bir kent devleti olan Kltepedeki Kane-Karum, ehirlerini 3 ekilde snflamaktadr. Bunlar:
dzlk ehirlerin bir rneidir (ekil 6). 1. Ova ve vadilerdeki ehirler (Hyk), Anadolu
nun hemen her yerinde bu toprak tepeciklere ve
Anadoluda kent yerlemeleri arasnda Kane yerleim yerlerine rastlanlmaktadr.
nemli bir merkezdir ve gelimesi ticaret sayesinde 2. Dik ve st dz tepelerde kurulan ehirler: Hisar
olmutur. Belirgin toplumsal rgtlenme, tarm, (Kale).
hayvanclk, ekonomik, kltrel fonksiyonlar, uzun 3. Yekpare, kayalara oyulan maara ehirleri (Frat
mesafe ticareti, siyasal rgtlenme gelimi durum- kenarnda).
dadr. Kane, koloni anda bamsz bir kent ol-
masna ramen yakn komularyla siyasal baz Hititler M.. XIV. yy.da o zamann byk
92
Dou Anadolu Blgesi Aratrmalar; 2005 Trkan KEJANLI
ve gl lkesinden biri, M.. XIII. yy.da ise M- nnde yollarna devam etmilerdir (Aktre, 1997).
srla birlikte dnyann iki sper devletinden biridir Ege gleriyle Bat Anadoluya yerleen bu kavim-
ve federatif sistemde bir imparatorluk kurarak Suri- ler (M. 1000-700), Yunan Devletlerini olutur-
ye ve Mezopotamya zerinde egemen olmulardr mutur. Devletin zn, siyasal etkinliin topland
(Akurgal, 1993). lke ekonomisinin temelini olu- merkez olarak kent meydana getirirken, bu kurulua
turan tarm, merkezi ynetim tarafndan rgtlen- kent devleti denilmitir. Pazar ilikilerinin geli-
mi, hayvanclk, madencilik ve ticaret de srdrl- mesi sonucunda oluan Yunan kolonilerin merkezi
mtr. Hitit dneminin nl kentleri arasnda Yoz- rgtlenmeleri olmad iin gl surlar yapama-
gat yaknlarndaki Boazky Hattua gsterilebilir m, bu yzden doal korunma olanaklar olan ky
(ekil 7). Gl bir ynetim merkezi oluturma a- yamalarn yerleim yerleri olarak semilerdir.
balaryla bu kentin yapmna nem verilmi, belirgin Klasik dnemde Yunan kenti ykseke bir yere ya-
toplumsal rgtlenme, tarm, hayvanclk, ekono- plan akropolisi ve bunun eteklerinde agoray da
mik, kltrel fonksiyonlar, ticaret, madencilik, siya- kapsayan konutlardan olumutur. Zamanla nemi
sal rgtlenmeye sahip ve Hitit Krallnn bakenti artan agora, yarg, ynetim, ticaret, imalat gibi
olan bu kentin etraf surlarla evrilmitir (Boran, nemli etkinliklerin bulunduu yer konumuna gel-
2001). Hattua, 167.70 ha. byklnde alt ehir, mitir. Ege kentleri, ar, resmi daireler, mahalleler
hisar ve st ehirden olumu ve her biri surlarla ve sanayi olmak zere blgelere ayrlmaya bala-
evrili, toporafyaya uyularak ina edilmi bir kent- m, bunun yan sra tarmsal karakteri de belirgin
tir. Avlulu konutlar iki katldr ve konutlarn kendi olarak ortaya kmtr. Yunan kentlerinde halkn
bamsz duvarlar vardr. Mlkiyet hakk uygulan- yaad evler, mimari olarak basit yaplardr. Bun-
mtr. Birbirini dik a ile kesen yollar vardr. leri lar, kapal bir avlu evresinde toplanm, eitli oda-
dnemlerde antsal bir yap ile karlalrken, so- lardan olumu, kk ve yksek pencereli, eri ve
kaklar ve evlerin yaknlar alma alan olarak kul- dar sokaklarda skk olarak kmelenmi yaplardr.
lanlmtr. Saray halktan kopuktur. yeri ve konut Kentler, ta ve kerpiten yaplm surlarla evrilmi,
ayrm yoktur ve ekonomik anlamda ayrm ma- genellikle kenti sktrmayacak ekilde yani kent
halleler bulunmaktadr. Kale ve ndeki tarlalar ara- plann etkilemeyecek ekilde yalnz stratejik dn-
sndaki abuk ve rahat bir balant salayan, duvara celerle ve arazinin verdii olanaklardan yararlanarak
bitiik 100 basamakl iki merdivenin, daha ok aske- planlamlardr. Aktreye gre (1997) yeni kurulan
ri amalarla kullanld kesindir (Naumann, 1991). kent sistemiyle Anadolunun bir ksm, pazar ekono-
Savunma kolayl nedeniyle dalk bir arazide misinin egemen olduu yeni bir evreye girmi ve bu
kurulmu ve arazi iyi kullanlmtr. Kent ift sur ile ekonomik yap iinde gelien ticaret ilikileri de
evrilmitir. Surlarn nnde daha alak bir engel kaynaklarn blmnde, kentlerin blgesel dal-
duvar yer almaktadr. Aa kentte 100 ha. bir alan mnda, ilevlerinde ve morfolojik yaplarnda ok
yerleime alm, yukar kent ise yay biiminde bir belirgin farkllklar yaratmtr. Bu dnemde Ege
kent duvar ile evrilmitir. Duvarn ana girii Denizi ve Akdeniz kylar dnda Phrygiada, Ar-
vardr ve 71m'lik gizli bir alt geit bulunmaktadr. zavada, Pisidiada, Galatiada, Hatti civarnda, Ki-
likyann kuzeydousunda ve Kizzuvatnada, Urartu
(Uruatri)de, Paphlagoniada, Pontusta da kentler
kurulmutur. Ege blgesinin kentlerinde olduu gibi
savunmaya elverililik, su kaynaklarnn varl,
topran verimlilii, nemli yollarn zerinde veya
kavanda olmak bir kyn kentlemesi iin nemli
olmutur.
Hitit Byk Krall Ege g srasnda iten
kmeye balayp Balkan kavimlerinin istilas ile
ekil 7. Boazky Hattua. son bulunca Anadoluda uygarlk prehistorik dze-
Kaynak: Naumann, 1991. ye dm ve yarmada Demir a Beylikleri
6. ANADOLUDA BLGESEL (M..1200-700) srecine girmitir. Bu dnemde A-
nadolu, says bir dzineyi akn Ge Hitit Devlet-
FARK-LILAMALAR VE KK iinin yan sra bat Anadolu dndaki blgelerde
KENT DEVLETLERNN ortaya kan Urartu, Frigya, Lidya, Karia ve Likya
OLUUMU gibi kk krallklara da blnmtr. zellikle
Frigya ve Lidya devleti ok gelimi kent olarak
Byk Hitit mparatorluu, bir g dalgas karmza kmaktadr. Bu iki kent devletinin yer-
halinde ortaya kan ikinci Ege gleri ile Ana- lemelerinin yaps Hitit modeline benzemektedir.
doluya giren kavimler tarafndan, M.. XII. yy.da Frigya ve Lidya Krallklar, genel olarak korunmak
yklm ve bu kavimler, kendilerinden nce kurul- iin ana ulam akslar zerinde yer alan yksek
mu olan kentleri yakp yktktan sonra Suriye y-
93
Dou Anadolu Blgesi Aratrmalar; 2005 Trkan KEJANLI
kayalk tepeler zerine kale tipi kentler yapm, ta- lerinden biri ehirciliin gelimesidir. Yeniden ina
rm ve ticaretle uramlardr. Bu krallklardan biri edilen veya yeni kurulan kentlerde dik ayla kesi-
olan Frigya Hititlerden sonra kk politik birim en sokaklarda revaklar oalm, kanatl stoalar
olarak oluurken, bu kralln bakenti Gordion ise, yaplm, agora planlar dzenlenmi, belediye
bir ticaret ve garnizon merkezi olarak kurulmutur meclisi binalar ina edilmitir. Bu dnemde kent-
(ekil 8). Kentte tiftik, dokuma, kereste, at ile d ler, kylerden yapsal olarak ayrt edilebilirken,
ticaret nem kazanmtr. Kent merkezinde, halkn meclis binas gibi baz zel binalar kentlerdeki daha
oturduu evlerden surlarla ayrlm saray yaplar kompleks yerel ynetim biimlerine ihtiya duyul-
bulunmaktadr. Kent kapsndan ince bir surla ayr- masndan dolay ortaya kmaya balamtr. zel-
lan avluda 4 kap bulunur. Megaron da bu merkez- likle Roma mimarisini de etkileyecek asl byk
de yer alr. Gordion'un etraf surlarla evrili 9m ge- yenilik, konforlu ve ok katl evlerin yaplmas ol-
niliindeki dou kaps 23 m uzunluunda st mutur. Yunanllarda kent yerlemesi snrlandrl-
ak bir koridorla son bulur. Bunun amac dma- m deildir ve evre surlar almaz engeller olma-
nn kente giriini zorlatrmaktr. Lidya kentleri ise, dklarndan kentler kalabalklatka, d mahalleler
klerek en korunakl yer olan kaleye ekilmi ve genilemitir (Mutlu, 2001). Yunanistan kentlerinde
bir kale kent grnm kazanmtr. M.. IX-VI. sokaklar ok dar ve binalar st ste ylm olduk-
yy. arasnda douda hkm sren Urartular da, yol lar halde, kolonilerdeki kentler nceden tasarlan-
gzergahlarn ve yerleim yerlerini kalelerle g- m bir plan dahilinde kurulurken, kentin dorultu-
venlik altna almlardr ki Van Kalesi, Toprakkale, su, rzgar ve gne hesaplanarak tespit edilmi ve
Zivistan, Aa ve Yukar Anzaf Kaleleri yerleim trafii dzenlemek iin geni ve dzgn caddeler
alann ve yol gzergahn korumak iin yaplan i dik alarla kesimitir (Mutlu, 2001). ok sayda
kalelerdir (Boran, 2001). Kalecik, Hiet, Muradiye, kuyu ald halde, gerektiinde yer altndan boru-
Hoap i kaleleri ise dorudan yol gzergahlarn larla su getirilmi, kirli sularn toplanmasn kolay-
korumak iin yaplmtr (Boran, 2001). latrmak iin binalar gruplatrlmtr. Hippoda-
musun planlad Milet kenti bu ilkelerin uygulan-
d rneklerdendir (ekil 9). Bu dnemde, insanla-
rn iskan etmedii nemli ve yerleime uygun bl-
gelere de yeni kentler kurulmutur. Yeni kurulmu
Hellenistik Dnem kentlerinde kent planlamas ol-
duka basit tutulurken, birbirini dik kesen dz cad-
deler ile kent, satran tahtas eklinde bir takm drt
keli ksmlara ayrlmtr. Bu kentlerde genilii
30 m. olan iki ana cadde kent merkezinde birlemi
ve bu yollarn altnda da su yollar ile kanalizasyon
a kurulmutur.

ekil 8. Gordion Kenti. Kaynak: Aktre, 1997.


Anadoluda byk ve yksek sradalarn
zor geit verii, iklim ayrlklar ve zorluklar onun
btnn bir tek devletin kendi egemenlii altna
almasna olanak vermemitir. Hititler yalnz Orta
Anadoluda, Frigler Orta Anadolunun bir bl-
mnde, Urartular, Lidyallar, Likyallar ve daha bir
ok kavimler Anadolunun ancak birer kk bl-
gesinde egemen olmular, Yunanllar ise genellikle
kylarda kk kent devletleri kurmulardr (Akur-
gal, 1993).

7. ANADOLUDA KENTLERN
PLAN-LANMASI DNEM ekil 9. Milet Kenti. Kaynak: Kolb, 1996.
M. 500-400 yllarnda ise, Pers istilas ile Deniz kenarnda kurulmu olan Hellen kent-
kentlerin yklmas dnemi izlenirken, M. 330- lerinin byk bir ksmnda geni bir sahaya yayl-
M. 30 yllar arasnda da Anadoluda Hellenistik m, saray ile parklardan oluan kral konutlar bu-
dnem yaanmtr. Bu dnemin en nemli zellik- lunmaktadr. Bu konutlar, tepenin en arkasnda ve
94
Dou Anadolu Blgesi Aratrmalar; 2005 Trkan KEJANLI
en iyi korunan yerinde bulunurken iinde ktp- ni kamuya ait mekanlar, zel mlkiyete ait yaplar-
hane, tiyatro, silah deposu ve hassa ordusuna ait dan daha fazla vurgulanmlardr (Kolb, 1996). Ro-
klalar da bu ksmda yer alm, dou bat ekse- ma kentleri, genel olarak geometrik planldr; apraz
ninde giden byk ana cadde zerinde birka ma- yollarla blnm, muntazam ve drtgen adalardan
bed, mahkeme binalar ve gymnasium yer almtr. meydana gelmi, ehir plannda ise kuzey-gney ve
Hellen kentlerinin hepsi buna benzer dzgn plan- dou-bat istikametli iki ana cadde ortada bir mey-
lara gre kurulurken, bu devrin btn byk kentle- danda birlemi ve kesimilerdir ki aslnda Romal-
ri birbirleriyle karlatrlabilecek kadar benzer ya- lara bu esaslar Etrsklerden kalmadr ve ehir plan-
plmaktadr. Bat Anadoludaki kentler ya kk bir cl esaslarna aynen Grek, Msr ve in ehirlerin-
yarmada stne ya deniz kysnda ya da denize de de rastlanlmtr (nsal, 1973). Kentlerin dzen-
yakn kydan biraz ieride yaplmtr. Akurgal lenmesi srasnda ortak mekann ve dik a ile birle-
(1993), Anadoludaki Aiol ve on kentlerinin ou- en yollarn aamal olarak yok olduunu, dini bir
nun kk yarmadacklar stnde ya da deniz ky- kuruluun (kilise veya manastr) merkez alnarak
snda kurulmasnda Hellenlerin denizci olmalaryla kentin mahallelere blndn, toplumsal ve sivil
ilgili olduunu belirtmi ayn zamanda da bu yer- ilevleri byk manastrlarn yklendiini, xenodok-
lerin iki ya da limana sahip yerler olmasnn da heionlu (Ceras 2001), xenodokheionun slam dn-
etkili olduunu belirtmitir. Ticaret ve dei tokua yasndaki hanlarn ncleri olabileceini belirtmek-
dayal pazar ekonomisi ile geinen Hellenler, kent tedir) ticari mahallelerin ortaya ktn, daha k-
yerlemelerinde nce pazar yerlerine daha sonralar k ve yaylm hamamlarn byk kaplcalarn yer-
ise kendine zg nitelikler tayan ar yaplarna ni aldn, su kanallar sisteminin bakmnn yapl-
da gereksinim duymulardr. Akurgala gre (1993) dn ve salamlatrldn grmekteyiz (Ceras,
Batdan douya olan Hellen yaylmas uzun bir ya- 2001). 0-M.S.200 yllar arasnda Roma mparator-
amdan sonra batya doru dnle sonulanmtr. lar kentlilerden toplanan vergilerle her kentte
gymnasionlar, stadyonlar, tiyatrolar, belediye ve
8. ANADOLUDAK KENTLERDE agora binalar, hamamlar, ktphaneler, konforlu
RO-MA UYGARLIININ ETKS evler, glgelikli direkli yollar, byk meydanlar
yaptrmlardr (Akurgal, 1993). Cerasya gre
M. 30- M.S. 330 arasnda Romallar, Trk- (2001) hamamlar, Roma, Bizans ve Asya arasndaki
lerin dnda Anadoluyu batan baa ynetimi altna uzun sren sivil ticaretin bir rn olarak ortaya
alm iki devletten biri olmasna ramen, Hitit dne- kmtr. Tarihin her dneminde byk bir neme
minde sadece orta ve Gneydou Anadoluda olu- sahip olan Diyarbakr kenti de bu dnemde yeniden
turulan mekan ve kltr birliini Anadoluda yerle- yaplanmtr (ekil 10). Anadolunun en eski yerle-
medikleri iin kuramamlardr. Bu durumda, Roma im yerlerinden biri olan Diyarbakr, sre iinde
mparatorluu zamannda Anadolunun, kendi iin- Roma egemenliine giriine kadar savunma, ticaret
de deil de darda bir merkezde btnlemek duru- yollarn denetleme, gmrk kaps, bir u savunma
munda kalmasnn ve Romaya baml olmasnn ss, hububat stoklama ve datma merkezi, ker-
byk rol vardr. Bu yzden eski Anadolu gelenei vanlar iin barnak ve ticaret ilevlerini stlenmi
btn gcyle devam etmitir (Akurgal, 1993). (Arslan, 1999); Roma dneminde de ticari fonksiyo-
Roma Dneminde (M.. 30-M.S. 395) Ana- nunu ve ticaret yollarn denetleme grevini koru-
dolu, dnyann en bayndr lkelerinden biridir ve mutur. IV. yy.da surlarn yapl, kentin ald
bu dnemin Bat Anadolu kentleri yaklak M.. byk g, Hristiyanln 313 ylndan itibaren res-
200den balayarak Roma mparatorluunun etkisi mi din olarak kabul, Romann Diyarbakr bir
altna girdii iin hibir ynden Romadan geri kal- askeri merkez olarak kullanmaya balay, kentin
mayan bir dzeye sahip olmutur. Roma mimarisi fiziksel geliiminde ve ekillenmesinde etkili bir d-
devleti, pratik ve genel menfaati gzeten bir mima- nemi oluturmutur (Aarylmaz ve dierleri, 1991).
ridir (nsal, 1973) ve zellikle Hellenistik mimarl- Roma dnemi, Diyarbakr byk bir eyaletin mer-
n mirasna sahip kmtr (Mutlu, 2001). Romal- kezi ilevini yklenme ve garnizon grevini gren
larda tarm, ticaret, temel sanayi retimi, dokumac- bir s olma konumunu getirmitir. Bu iki temel ilev
lk ve gemi yapmdr. Ticaret daha ok yerel lek- kent surlarnn geniletilmesini ve glendirilmesini,
tedir ve deniz tamacl n plandadr. Blgesel i kalenin geniletilip ynetsel fonksiyonlarla dona-
kentsel alar oluturmu, tarmsal alanlar parselle- tlmasn gerektirmitir(Arslan, 1999). Roma ve Bi-
mi, yeni kentler kurmu ya da eski kentleri geliti- zans dnemlerinde nfusun yerletirilmesi abalar
rerek yollarn yaplmasna nem vermilerdir. iinde yeni iskan alanlarnn almas, su ve kanali-
zasyon ebekelerinin yapm bir Roma-Bizans kenti-
Roma dnemi kentlerinde, konutlar merkez nin olumasn salamtr. Romallar IV.yy ortala-
dna itilmi, merkezler ise kentsel planlama ve rndan itibaren kenti Roma Mezopotamyasnn ba
mimari hiyerari asndan, yerleme ilevinden ok kenti haline getirmi, II. Constantius 349 ylnda
temsili nitelikli alanlar olarak kullanlmlardr. Ya- mevcut kaleyi onartm (Szen, 1971) ve yarm dai-
95
Dou Anadolu Blgesi Aratrmalar; 2005 Trkan KEJANLI
re eklindeki dou surlarn yaptrmtr (Gabriel, mas, zellikle Greklemenin kesinlemesinden son-
1940). 362 ylnda Nisibis (Nusaybin)in Hristiyan ra planl kent anlayndan dnlmesiyle balamtr.
halk, dinsel nedenlerle g ederek Diyarbakr'a gel- Yakn Douda Hal seferleri srasnda ina edilen
mi ve kalenin bat kesimindeki dzlkte iskan edil- kaleler, kale mimarisinin en nemli rnekleri arasn-
milerdir. 367-375 yllarnda ehrin surlar, Nisibis da yer ald gibi bunlarn rneklerini Suriye, Lb-
halkn iine alacak ekilde geniletilmi (Szen, nan, Filistin, Kbrs, Rodos ve Anadoluda grmek
1971), kenti ikiye blen eski bat surlar yktrlm- mmkndr (Boran, 2001). Avrupadan gelip bura-
tr (Gabriel, 1940). Bu genilemeyle kent, ana hatla- lara yerleen valyeler, Avrupadaki kalelerin ben-
r ile belli olmaya balamtr. zerlerini bulunduklar topraklarda ok salam ve ko-
runakl bir biimde ina etmilerdir (Boran, 2001).
Bizans kenti fiziksel olarak byk bir eitli-
lik ve karmaklk gstermektedir. Tanyeli (1986),
Bizans kent modelini ok paral kent ve kale kent
modeli olarak snflarken; ok paral kent modeli-
nin, antik bir kentin yerleme alan zerine konum-
lanm kk ve birbirlerinden kopuk yerleme nve
lerinden olutuunu, her bir yerleim yerinin ky
olarak nitelenebilecek zellikler tadn ve bu yer-
leimlerde rgtl bir ticaret alan bulunmadn bu
nunla birlikte asl geim kaynaklarn tarmn olu-
turduunu belirtmektedir.Yerleimin askeri adan
nemli tek tahkimat, kalesidir. Sardis, Priene, Ber-
ekil 10. Diyarbakr Kenti. Kaynak: Gabriel, 1940. gama, Balat, Efes ve Konstantinopolis bu yerleim
zellikleri gsteren rneklerdendir.Tanyelinin 1986
9. ANADOLUDA BZANS KENT tanmlad dier bir model olan kale kent modelin-
SS-TEMNN OLUUMU de ise, yerleme alannn byk bir blm antik
adan kalabilecei gibi bu dnemde yaplm olan
Roma dneminden sonra Anadolu zerinde suriindedir. Surun evreledii alan kktr, genel-
Bizans mparatorluunun egemenliini kurmasyla likle bir ikalesi vardr. kale ynetimsel ve askeri
birlikte, 1000 yl kadar sren yeni bir dneme giril- bir ilev tamakta, olduka youn bir yaplama
mitir. Tanyeliye gre (1986), Bizans Anadolusu gstermektedir. Ticaretin yaylma alan ufak olduu
btnlemi bir yerleme sistemine sahip deildir ve iin daha rgtl bir niteliktedir. Panayr da surun
yalnzca askeri amalara hizmet eden, ticari ilevi dnda kendine yer bulmu olmaldr. Kentin dn-
neredeyse hi bulunmayan Bizans karayolu ebeke- da tarmsal alan ve bu alanlarla i ie gemi az yo-
si, lkeyi btnletiremezken kentler ok nem ta- unlukta varolar bulunmaktadr. Tanyelinin(1986)
mam ve kk bir krsal evre merkezi olmaktan savunduu manastrlarn varolarn bulunduu ke-
teye gidememilerdir. Bizansllarda ekonomik yap simde serpitirilmi halde yer almas savna Ceras
tarma dayaldr. Kentsel sistemin zayf olmas ne- (2001), Bizans manastrlarnn kentte kendisine bir
deniyle merkezi bir sistem kurulamam ancak, tica- yer edinmesi ve etrafnn duvarlarla evrilmesi so-
ret sk denetim altna alnmtr. Bizansn dou ile nucunda ikalelerin dou nedeni olaca grne
youn ticaret ilikileri iinde olmas nedeniyle Ana- sahiptir. Trk fethi ncesinde Ankara, Konya, Amas
dolu'da nemli ticaret yollar zerinde bulunan kent- ya, zmir, Trabzon, Bursa, ebinkarahisar, Antalya
lerde bu farkllk grlmektedir. Bu kentler, VII.yy. ve Kayseri yerleimleri kale kent zellikleri gtse-
dan balayarak askeri nemlerinin yan sra nemli ren rneklerdendir(Tanyeli,1986).Genel olarak kale
ticaret kentleri olarak grlmektedir. Bu nedenle Bi- kent zellii gsteren bu kentlerin ortak zellikleri,
zans kentleri pazar ekonomisi gelimi, rgtl bir bir ikaleye ve rgtl bir ticaret alanna kent dn-
retim yaps ve ekonomik yaants ile nem kazan- da pazar yerine ve varolara sahip olmasdr.
m (Aktre, 1985), askeri karakollarn korumas al-
tnda mtevaz konutlar, kiliseler, manastrlar ve k- 1071Malazgirt Savandan sonra Anadoluda
k dkkanlar yaplan; yerleme merkezleri atanan Trklerin yerlemeye balamalar sonucu batya do
piskoposlar sayesinde merkezi ynetim ilevlerine ru gerileyen Bizans, snrlarn korumak iin, hakim
sahip birer kent grnm kazanmtr(Rheidt, 1996 tepeler zerine belirli bir plan olmakszn arazi bii-
mine gre de i kaleler uydurmulardr(Boran, 2001
Bizans kentleri, kurumsal ve biimsel bak-
mndan Hellenistik ve Roma kentlerinden olduka 10. SONU
farkldr. Reinharda gre (1970), Bizans kentlerinin
Akurgaln da belirttii gibi (1993), insano-
dokusunun birbirini dik kesen sokak ve caddelerden
lunun eski alarda doaya ve onun ortaya koyduu
oluan Hellenistik ve Roma kentlerinden farklla-
koullara byk lde tutsak olmas, eitli yapda
96
Dou Anadolu Blgesi Aratrmalar; 2005 Trkan KEJANLI
uygarlklarn doup gelimesine yol amtr. Her ne da art rnn biriktirilmesi gereklilii ile hcre tipi
kadar insanlarn ilk yerleik dzende ortaya koyduk- evlerden ilk ky tipi yerlemelere doru gelitiini;
lar yap topluluklar, bugnk anlamda kentler ol- krallk kurumunun olumasyla yerlemelerde sosyal
masa bile, bugnk kent dzeyinin prototipi olarak tabakalama ve ky tipi yerleme modelinden kent
kabul edilebilirler. Naumann (1991), genel olarak modeline doru bir geiin yaand; ticaretin geli-
yerlemelerdeki ortak noktann bu yerlemelerde imiyle ticaret kentlerinin olumaya baladn;
oturan bireylerin toplumsal anlamaya varmasyla blgesel farkllamalar ile kk kent devletlerinin
ortaya ktn belirtirken, ev topluluu ve yol a kendi kltrlerini yanstan yeni yerlemelerini olu-
iinde sezilen belirli bir dzenin daha ok kuralla- turmaya baladn ve nihayet kentlerin planlanarak
maya doru giden bir yerleme iin, rastlantsal yaplmaya balandn gryoruz. Anadoludaki
trde bir balang olarak kabul edilebileceini vur- yerleimlerde zellikle Helen, Roma ve Bizans D-
gulamaktadr. lk yerlemelerin ou, doal bir b- nemlerinde byk bir kentleme sistemi yaand
yme sonucunda olumu mlklerin, geliigzel y- grlmektedir. Binlerce yllk bir sreten geen A-
lmasndan baka bir ey olmamtr. Ancak, za- nadolu kentleri, Trk aknlar ve slamlama sre-
manla kentlerde dnemin koullarna ve uygarlkla- lerinde de bir ok dnm yaamtr. Nitekim bu
rn kltr dzeyine uygun olarak bir dnm ya- gn Anadoludaki bir ok tarihi ekirdee sahip
anmaya balamtr. Anadoluda yerlemelerin yer- kentlerde bu dnem yaplarnn izlerine rastlanl-
leik tarm ve buna bal olarak yerleme alanlarn- maktadr.

11. KAYNAKLAR
1. Acar,E.,(1996).Anadoluda Tarih ncesi alar-
dan Tun a Sonuna Kadar Konut ve Yerleme
12. Kolb,F.,(1996) The Role of Dwelling Houses
,Tarihten Gnmze Anadoluda Konut ve Mi-
in Larger Anatolian Settlements of Antiquity,
marlk, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 380-394.
Tarihten Gnmze Anadoluda Konut ve Mi-
2. Aarylmaz, ., Binoul, E., Can, C. ve Binan, C., marlk, Tarih Vakf Yaynlar, eviren: Sheyla
(1991) Diyarbakr Kenti Tarihi Yaps, Sorunlar Ababay, stanbul, 146-154.
ve Korunmas in Temel Yaklamlar, Yldz -
niversitesi Raporu, stanbul. 13. Mutlu,B.,(2001), Mimarlk Tarihi Ders Notlar
1, Mimarlk Vakf Enstits Yaynlar.
3. Akurgal, E., (1993), Anadolu Uygarlklar, Net
Turistik Yaynlar, 4. Bask, stanbul. 14. Naumann, R., (1991), Eski Anadolu Mimarl,
Trk Tarih Kurumu Basmevi, 3. Bask, ev:
4. Aktre, S.,(1985), Osmanl Devletinde Tara Beral Marda, Ankara.
Kentlerindeki Deiimler, Tanzimattan Cumhu-
riyete Trkiye Ansiklopedisi, Cilt 4, stanbul. 15. zdoan,M.,(1996),Kulbeden Konuta: Mi-
marlkta lkler, Tarihten Gnmze Anadolu
5. Aktre S., (1997), Anadoluda Bronz a Kent- da Konut ve Mimarlk, Tarih Vakf Yaynlar,
leri, 2.Bask, Tarih Vakf Yurt Yaynlar stanbul. stanbul, 19-30.
6. Arslan,R., (1999), Diyarbakr Kentinin Tarihi ve 16. Rheidt,K.,(1996),City or Village? Housing and
Bugnk Konumu, Diyarbakr: Mze ehir, Ya- Settlement in Middle and Late Byzantine Ana-
p Kredi Yaynlar, stanbul, 80-107. tolia,Tarihten Gnmze Anadoluda Ko nut
7. Boran,A.,(2001), Trk Sanatnda Kale Mimarisi, ve Mimarlk, Tarih Vakf Yay., st.,221-233.
Trk Tarih Kurumu Yay., VI.Dizi-Say 61, Ank. 17. Reinhard, S., 1970.Bat Anadolu Blgesinde
8. Cerasi,M.M.,(2001), Osmanl Kenti:Osmanl Ken Kltr Deimelerinin Ana hatlar, stanbul.
tinde 18. ve 19. Yzyllarda Kent Uygarl ve
Mimarisi, Yap Kredi Yaynlar, 2.Bask, eviren: 18. Soysal,M.,(1999),Tarihten Gnmze Anadolu
Asl Atav, stanbul. da Konut ve Yerlemenin yks, Tarih Vakf
Yurt Yaynlar, stanbul.
9. Childe,G.,(1993), Tarihte Neler Oldu, Ankara.
19. Szen, M., (1971), Diyarbakrda Trk Mimari-
10. Gabriel, A., (1940), Voyages Archologiques si, DTD Yayn, stanbul.
Dans La Turquie Orientale, Paris.
20. Tanyeli,U.,(1986), Anadolu-Trk Kentinde Fi-
11. Hodder,I.,(1996),atalhyk: 9000 Year Old ziksel Yapnn Evrim Sreci (XI.-XV.y.ylar),
Housing and Settlement in Central Anatolia, Dok. Tezi, .T..Fen Bil. Ens. Yaymlanmam
Tarihten Gnmze Anadoluda Konut ve Mi-
marlk, Tarih Vakf Yaynlar, eviren: Ilay 21. nsal, B., (1973), Mimari Tarihi, .D.M.M.A.
Kr, stanbul, 43-48. Yaynlar, Cilt 1, Say 53, 4. Bask, stanbul.

97
*

You might also like