ARCHIWUM EMIGRACJI

Studia Szkice Dokumenty

http://dx.doi.org/10.12775/AE.2012.021 Toru, Rok 2012, Zeszyt 12 (1617)
_________________________________________________________________ _____________________________________________________________

PAWE JASIENICA VERSUS

JZEF MACKIEWICZ.
CZYJA DROGA DONIKD?

Arkadiusz KIERYS (Toru)

Wolno bez moliwoci wyboru nie jest w ogle adn wolnoci;

czowiek musi przyj swoj kondycj i stale wybiera na wasne ryzyko,
nawet jeeli kar jest mier.
Czesaw Miosz, Historia literatury polskiej

Biografie obu wilnian byy podobne, wybory yciowe i wiatopogld zblione,

a spojrzenie na tradycj Wielkiego Ksistwa Litewskiego wrcz identyczne. Wszystko
zmieni wybuch drugiej wojny wiatowej i potrjna okupacja Wileszczyzny, wwczas
kady poszed wasn drog, ktra nie bya wymarzon drog dla adnego z nich.
Kwestia polemiki midzy Jasienic a Mackiewiczem pojawia si u autora niniej-
szego artykuu wraz z rozwojem pracy nad biografi Leona Lecha Beynara1; zgroma-
dzony materia pozwoli na wasn refleksj nad tym bratobjczym pojedynkiem,
w ktrym meritum przestao z czasem odgrywa jakkolwiek rol, a inicjatyw przejli
adwersarze obu stron, okopani i bezpieczni na swoich pozycjach. Przyznaj artyku
jest form obrony Jasienicy oskaranego o wspprac z propagand komunistyczn
przeciwko Jzefowi Mackiewczowi. Uwaam, e nie tylko nigdy takiej wsppracy nie
byo, ale i sam niezaprzeczalny atak dotyczy wycznie wewntrznych kwestii kreso-
wiakw a nie polityki w wymiarze ideologicznym. Przyznaj racj Czesawowi
Mioszowi wilnianinowi ktry moe wanie z racji pochodzenia, ceni
i szanowa obu pobratymcw, rozumiejc zarazem ich dylematy.
Jzef Mackiewicz doczeka si dwch monografii2, jednej antologii3 i osobnego

1
A. Kierys, Pawe Jasienica. Biografia publicysty w PRL-u (w przygotowaniu).
2
W. Bolecki, Ptasznik z Wilna. O Jzefie Mackiewiczu. (Zarys monograficzny), Krakw
2007; G. Eberhardt, Pisarz dla dorosych. Opowie o Jzefie Mackiewiczu, Wrocaw 2008.
3
Jzef Mackiewicz i krytycy. Antologia tekstw, pod red. M. Zybury, omianki 2009.

278
powiconego jemu tomu Archiwum Emigracji4, co w stosunku do Jasienicy jest
dorobkiem nader obszernym. Beynar nie doczeka si biografii w penym tego sowa
znaczeniu powstay dwie prace przypominajce zarys monograficzny pierwsza,
to praca magisterska Bernarda Wiadernego5, ograniczona zakresem chronologicznym
do lat wojny i okupacji, i co zrozumiae pozbawiona rde archiwalnych MSW,
dzi spoczywajcych w Instytucie Pamici Narodowej. Druga, to wspomnienia crki
Pawa Jasienicy, Ewy Beynar-Czeczott6, majce si rzeczy charakter pamitni-
karski. Jasienica pozostawi take niedokoczony Pamitnik pisany pod koniec ycia7.
Najlepiej jednak mwi o sobie sami zainteresowani w swych dzieach, ktrych
podobnie jak w wypadku szkicw i artykuw przyjaci i kolegw po pirze nie spo-
sb tutaj, ze wzgldu na ograniczono pracy, przytoczy. Wymieniam je w przypisach.

Gente Ruthenus
Rnica wieku bya niewielka Jzef urodzi si w roku 1902 w Petersburgu,
Leon siedem lat pniej w Symbirsku nad Wog pniejszym Uljanowsku; obaj
pochodzili z carskiej Rosji, dla obu pierwszym monarch by Mikoaj II. Jzef uczsz-
cza do gimnazjw w Wilnie i, nie zdawszy matury w terminie, jako ochotnik, zaci-
gn si do uanw, by walczy z bolszewikami w wojnie roku 19208. W tym czasie
rodzina Beynarw uciekaa z Ukrainy przed wojskami Budionnego i Tuchaczewskiego,
bitw warszawsk przeyli w oblonej stolicy, ale szko gimnazjaln mody Lech
ukoczy ju w Grodnie do Wilna przyby na studia w 1928 roku. Ten pierwszy
okres dowiadcze dziejowych wywar podobny wpyw na obu chopcw. Zachowaa
si w ich wiadomoci nostalgia do mieszkacw ogromnego kraju lat dziecistwa.
Mackiewicz pisa o niezwykej gocinnoci i przyjacielskich stosunkach z rosyjskimi
rwienikami, mimo doby niewoli i ucisku9, i podpisaby si zapewne take pod
sowami Jasienicy, ktry w Pamitniku przyznawa, e wywiz na zachd dorobek
w postaci szczerej sympatii do narodu rosyjskiego wrd ktrego y nigdy nie
kryjc narodowoci ani wyznania10.
Studia rozpocz Mackiewicz na Uniwersytecie Warszawskim na Wydziale Filozo-
ficznym, gdzie zgbia nauki przyrodnicze prawdziw pasj bya ornitologia. Prze-
rwa je w stolicy i kontynuowa krtko w Wilnie na Uniwersytecie Stefana Batorego
(USB). Ale i te studia nie trway dugo, zaledwie rok, po czym zacz robi co, co, jak
mu si wydawao, robi najlepiej pisa. Pisa do Sowa, konserwatywnej gazety,
w ktrej redaktorem naczelnym by jego starszy brat, Stanisaw Mackiewicz (w przy-
szoci znany jako Cat-Mackiewicz). Zasyn reportaami, a ich zbir wydany w tomie

4
Archiwum Emigracji. Studia Szkice Dokumenty 2003 z. 5/6: blok artykuw zatytuo-
wany Jzef Mackiewicz szkice i wspomnienia (s. 155315).
5
B. Wiaderny, Pawe Jasienica. Fragment biografii, wrzesie 1939 brygada upaszki
1945, Komorw 1991.
6
E. Beynar-Czeczott, Mj ojciec Pawe Jasienica, Warszawa 2006.
7
P. Jasienica, Pamitnik, Warszawa 2007.
8
W. Bolecki, Ptasznik z Wilna, s. 5458.
9
Tame, s. 66, 116; aden chyba z pisarzy, a na pewno: pisarzy polskich nie egna car-
skiej Rosji z takim serdecznym alem, w sowach tak strzelicie natchnionych, jak uczyni to
autor Lewej wolnej; W. Lewandowski, Rosja Jzefa Mackiewicza, [w:] Jzef Mackiewicz i kry-
tycy, s. 551.
10
P. Jasienica, Pamitnik, s. 4748.

279
Bunt rojstw z 1938 roku, by prawdziw rewelacj wydawnicz na Wileszczynie11.
Sam Ksawery Pruszyski pisa wwczas w recenzji:
Tragiczna, lecz pastwowotwrcza, bo walczca z zakamaniem, atwizn, kwietyzmem,
jest ksika Jzefa Mackiewicza. Tyle ksiek czczych i gupich wydaje si dzi w Polsce,
a tak kapitalne studium nie znalazo wydawcy! Bdzie zwalczana, bdzie przemilczana,
zmobilizuje si przeciw niej ludzi o znanych nazwiskach []. Bo adna nie miaa bez-
czelnoci powiedzie a tak duo prawdy. Tego nie zwyklimy wybacza12.
Proroctwo Pruszyskiego spenio si, ycie i dziaalno Mackiewicza bdzie cigym
pyniciem pod prd. Beynar zapamita go z tego okresu jako jednego z najlepszych
polskich reportaystw, a przede wszystkim wanie jako autora doskonaego Buntu
rojstw13.
Studiujc w latach 19281932 na USB, Jasienica uzyska dyplom magistra filozofii
w zakresie historji14. Odsuy wojsko w elitarnym 1. Puku Piechoty Legionw, sta-
cjonujcym w Wilnie, i po roku egzystencji przy rodzicach na bezrobociu podj
prac nauczyciela historii w trzech gimnazjach: jednym pastwowym, jednym prywat-
nym i jednym ydowskim15. Po dwch latach wygra konkurs na spikera Rozgoni Pol-
skiego Radia w Wilnie, gdzie spotka przyjaciela z czasw studenckich Czesawa
Miosza16. Jeszcze przed wojn wyda dwie prace: Zygmunt August na ziemiach dawnego
Wielkiego Ksistwa Litewskiego oraz Ziemie pnocno-wschodnie Rzeczypospolitej Pol-
skiej za Sasw, majce charakter pomocy dydaktycznej dla nauczycieli gimnazjum17.
wiatopogld obu wilnian uksztatowa si w okresie dojrzewania, nauki i wkraczania
w dorose ycie. Dla Mackiewicza i Beynara podstawow wartoci by liberalizm, czyli
wolno jednostki ponad wszystko, natomiast najwikszym grzechem wczesnych spoe-
czestw bya, wedug nich, ideologia nacjonalizmu18. Dla Jzefa, wanym problemem,
bdcym efektem postanowie traktatu wersalskiego, byo istnienie pastw wielonarodo-
wych o charakterze nacjonalistycznym. W sensie geopolitycznym natomiast problem
dotyczy dwch potnych podmiotw midzynarodowych Niemiec i Rosji sowieckiej
ktre nie tylko nie akceptoway adu wersalskiego, ale oficjalnie dyy do jego obale-
nia19. Szczeglny niepokj budzi jednak bolszewizm (zza wschodniej granicy), ktrego
11
Mackiewicz opisywa geograficzn, spoeczn i historyczn specyfik ziem byego
Wielkiego Ksistwa Litewskiego. Odkrywa i objania nie rozpoznane wczeniej zjawiska i kon-
flikty, zwaszcza religijne i ekonomiczne, rozwijajce si na tych terenach, odkd stay si cz-
ci II Rzeczypospolitej; W. Bolecki, Ptasznik z Wilna, s. 146.
12
K. Pruszyski, Ksika o czowieku gbinowym, Wiadomoci Literackie 1938 nr 9; cyt.
za: Jzef Mackiewicz i krytycy, s. 44.
13
P. Jasienica, Moralne zwoki szlachcica kresowego, wiat 1955 nr 43; przedruk w: tene,
lady potyczek, Warszawa 2009, s. 195.
14
Fotokopia Dyplomu magistra filozofii [w:] E. Beynar-Czeczott, Mj ojciec Pawe Jasie-
nica, s. 33.
15
Instytut Pamici Narodowej, Biuro Udostpniania (dalej: IPN BU), 0204/19/1, L. L. Bey-
nar, yciorys, Krakw, 5 lipca 1948, k. 46.
16
A. Franaszek, Miosz. Biografia, Krakw 2011, s. 236, 259.
17
L. Beynar, Zygmunt August na ziemiach dawnego Wielkiego Ksistwa Litewskiego, Wilno
1935; tene, Ziemie pnocno-wschodnie Rzeczypospolitej Polskiej za Sasw, Wilno 1939.
18
Por.: W. Chudy, Jzefa Mackiewicza filozofia czowieka i polityka, Archiwum Emigracji.
Studia Szkice Dokumenty 2003 z. 5/6, s. 161163.
19
W. Bolecki, Antypolityczny antykomunista. Sylwetka ideowa Jzefa Mackiewicza, [w:]
Myl polityczna na wygnaniu. Publicyci i politycy polskiej emigracji powojennej, red. A. Frisz-
ke, Warszawa 1995, s. 8385.

280
 polityczne novum [] polega[o] na cynicznym traktowaniu wszelkich zobowiza, na
traktowaniu kadego dziaania jedynie jako wygodnej w danej chwili taktycznej
rozgrywki, ktrej ostatecznym celem jest utrzymanie wadzy i jej ekspansja20.
Na wiatopogld Beynara mia niezaprzeczalny wpyw wczesny mentor wile-
skich studentw profesor Marian Zdziechowski znany w krgach akademickich
ze swoich antytotalitarnych pogldw; m.in. by zdecydowanym przeciwnikiem ide-
ologii komunistycznej pobliskich Sowietw i wszystkich innych przejaww totalitary-
zmu, a wic take polskiego autorytaryzmu w wykonaniu sanacji; std zapewne od-
mowa wpywowym krgom warszawskim, by wysuny jego kandydatur w wyborach
na prezydenta po przewrocie majowym21. On by autorem synnej zasady, w myl kt-
rej pretensje nacjonalistyczne tym s wiksze, im zasugi dla kultury narodowej mniej-
sze22. Leon wiadomie wybra histori, bo na przekr temu, co gosi o ludziach XX
wieku, chcia podwign spadek po rzeczywistej historii: tej urwanej w roku 1795
przez ostateczny rozbir Rzeczypospolitej Obojga Narodw23. Ponadto tkwio w nim
przekonanie, e Polacy, jako spadkobiercy i dziedzice najstarszej kultury na tej poa-
ci kontynentu maj moralny obowizek przypomina i ratowa to, co do uratowania
pozostao ze wsplnego dorobku wielu rwnoprawnych narodw Rzeczypospolitej24.
I tu pojawia si jeszcze jeden punkt styczny pogldw dla obu spadkobiercw
Pierwszej Rzeczypospolitej urzeczenie i szacunek dla niegdysiejszego wielonaro-
dowego Wielkiego Ksistwa Litewskiego kierunek myli, zwany z czasem ide
krajow. Krajowcy, ktrych najbardziej znanym przedstawicielem by wanie Jzef
Mackiewicz, uznawali Litw za ojczyzn wielu narodw:
spoeczestwo tych ziem to amalgamat krwi litewskiej, polskiej, biaoruskiej, przemie-
25
szany z ydami, Tatarami, Karaimami, Starowiercami .
aden z tych narodw z osobna, a jedynie wszystkie razem miay prawo do niego, do
kraju bez granic narodowych, jzykowych i religijnych. Litwa historyczna, a nie et-
niczna bya esencj ich pogldw. Std te m.in. negowanie pojcia kresy jako
a priori okrelajcego czstk jakiej caoci w tym wypadku region Drugiej Rze-
czypospolitej. Micha Rmer, mentor krajowcw (obok Ludwika Abramowicza), ju
w momencie ksztatowania si obu pastw w 1919 roku notowa w swoim Dzienniku:
Litwa jest krajem mieszanym, krajem o odrbnych strefach przewagi tej lub innej kul-
tury narodowej, [] Wilno jest w rwnej mierze stolic wspycia, nie za panowania,
wizadem kooperacji kulturalnej ludw krajowych, nie za narzdziem podporzdko-
wania jednych drugim!26.
Jasienica nigdy wprost nie deklarowa przynalenoci do krajowcw, nie sposb
20
Tene, Ptasznik z Wilna, s. 116.
21
S. Kociakowski, Marian Zdziechowski jako uczony, myliciel i czowiek, Spotkania 1981
nr 15, s. 78.
22
P. Jasienica, Pamitnik, s. 91.
23
Tame, s. 88.
24
Tame, s. 91.
25
W. Bolecki, Antypolityczny antykomunista, s. 8485.
26
Biblioteka Litewskiej Akademii Nauk, Dzia Rkopisw, M. Rmer, Dziennik, t. 26,
k. 187; zob. te: R. Miknys, Wilno i Wileszczyzna w koncepcjach Michaa Romera i krajowcw,
[w:] Europa nieprowincjonalna. Przemiany na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej
(Biaoru, Litwa, otwa, Ukraina, wschodnie pogranicze III Rzeczypospolitej Polskiej) w latach
17721999, pod red. K. Jasiewicza, WarszawaLondyn 1999, s. 5765.

281
jednak interpretowa jego sw i zachowa, inaczej ni wanie jako wyrazu penej
akceptacji takich pogldw. W czasie okupacji uprawia swoistego rodzaju intelektual-
ny masochizm, gdy na jego oczach umieraa Wileszczyzna wielonarodowa i wielokul-
turowa, w tragicznej i lepej walce wszystkich przeciwko wszystkim, [kiedy] dogasa-
y polityczne tradycje Rzeczypospolitej Obojga (a raczej wielu) Narodw27, w chwi-
lach wolnych od pracy zaglda do kocioa Bernardynw, odszukiwa pamitki trady-
cji Trylogii Polski XVII wieku jedna z tablic nagrobnych, z 1646 roku, pochodzi-
a z tamtej strony smugi cienia historii. Po latach pisa:
gorzka to bya satysfakcja intelektualna patrze na t pamitk w dobie okupacji. A jed-
nak uprawiaem to samoudrczenie i czsto przychodziem patrze na ni28.
Nad grobem swojego pobratymcy z Wilna, ubra kresowego, przyjaciela
Stanisawa Cata-Mackiewcza mwi:
Rzeczpospolita Obojga Narodw, pierwsze w dziejach pastwo dla wielu narodowoci.
To jego ukochane Wilno w r. 1655 w chwili swego upadku i katastrofy liczyo dwadzie-
cia trzy kocioy katolickie, dziesi cerkwi unickich, dwie prawosawne, witynie
ewangelickie: luterask i kalwisk, bonice Starego Zakonu, meczet tatarski. Ju
wtedy w XVII wieku mwiono, e nigdzie na wiecie nie czci si Boga w sposb tak
rozmaity jak w Wilnie.
Prawdziwi dziedzice tych tradycji s odporni na ksenofobi, na odruchy wrogoci
wobec narodw, z ktrymi ssiadowa im przyszo o miedz lub na kontynencie29.
I jeszcze na koniec tych rozwaa, dotyczcych czasw dwudziestolecia midzy-
wojennego i wsplnych obu mieszkacom Wilna pogldw, warto wspomnie o ich
stosunku do religii, a cilej mwic katolicyzmu. Powiedzie o nim chodny, to
mao raczej mocno krytyczny. Jasienica, ktry po wojnie schroni si pod skrzyda-
mi metropolitarnymi ks. Adama Sapiehy, artowa, e zmusio go do tego zwycistwo
komunizmu w Polsce, mimo osobicie libertyskich pogldw30. Ale ju bez artw
pisa w Polsce Piastw:
Polacy s narodem katolickim, ale ich stosunek do wiary polega na uczuciu i przywi-
zaniu do tradycji. Tyle razy ju pisano o braku u nas gbszych zainteresowa religij-
nych. I dzi jeszcze przecitny polski katolik nie zna wikszoci dogmatw i wskutek
tego wzorem swego przodka z XIII wieku waciwie nie wie, w co wierzy31.
Mackiewicz, w protecie przeciwko dyskryminacyjnej polityce sanacji wobec
prawosawnych na Kresach, porzuci katolicyzm, przechodzc do kocioa dyzunitw
w 1938 roku, czym wielokrotnie szczyci si wrd znajomych32.
Podczas gorcego lata 1939 roku drogi obu Wilnian rozeszy si ostatecznie, cho
paradoksalnie wanie wtedy po raz pierwszy nawizali ze sob dialog.
Ju dwa dni po wkroczeniu Sowietw do Polski bracia Mackiewiczowie opucili
Wilno i schronili si w Kownie na terytorium Republiki Litewskiej, tam te przeyli
cay okres kampanii wrzeniowej i tzw. pierwszej okupacji sowieckiej. Jzef opubli-

27
P. Jasienica, Krew pobratymcza, Twrczo 1956 nr 1, s. 111; przedruk w: tene, Tylko
o historii, Warszawa 2009, s. 140.
28
Tame.
29
Cyt. za: A. Niemczykowa, Moje Wilno, [w:] Europa nieprowincjonalna, s. 96.
30
Z. bikowski, Kapitan martwej armii Pawe Jasienica, ycie (Warszawa) 14.04.2001.
31
P. Jasienica, Polska Piastw, Warszawa 2007, s. 210.
32
W. Bolecki, Ptasznik z Wilna, s. 74.

282
kowa w gazecie litewskiej artyku Mes Vilnieciai (My, Wilnianie), w ktrym przed-
stawi swoje pogldy na krajowo Wileszczyzny. Miao to by nowe otwarcie
w stosunkach polsko-litewskich, jak napisaa redakcja: smuga wiata [rzucona] na
og tych zagadnie33. Mackiewicz podpisany tam jako Juozas Mackieviius
wyraa akceptacj przejcia Wilna przez wojska litewskie, ku oboplnej polsko-
-litewskiej korzyci, nazwa to wsplnot interesw. Podda krytyce przedwojen-
n polityk sanacji, szczeglnie w stosunku do mniejszoci narodowych. Artyku od-
nis negatywny skutek, szczeglnie w rodowisku polskich onierzy internowanych
na Litwie, odmawiali mu oni nie tylko prawa wypowiadania si w imieniu ogu Pola-
kw, ale te zarzucali zachowanie niegodne Polaka34.
Mackiewicz wrci do Wilna wraz z przejciem miasta przez wadze litewskie i,
jak natychmiast zauway, ponne okazay si jego marzenia o wsplnym kraju:
Omyliem si kompletnie. Spoeczestwo polskie zachowao si wrogo wobec faktu
wkroczenia wojsk litewskich. Spoeczestwo za litewskie uczynio wszystko, aby
wrogo t spotgowa i rozam pogbi35.
W miecie natychmiast wybuchy zamieszki wywoane albo nag droyzn w sklepach
(i wymian zotych na lity), albo manifestacjami modziey polskiej skandujcej:
precz z Litw! Dajcie nam Sikorskiego!36. Uspokojenie przyszo wraz z represjami
policyjnymi i puszczeniem na miasto bojwek nacjonalistw litewskich. Potem wadze
administracyjne przeszy do segregacji mieszkacw na: obywateli, uchodcw i cu-
dzoziemcw, wrd ktrych znalaza si zdecydowana wikszo rodowitych wilnian.
Rugowano take Polakw z pracy, zamknito uniwersytet, przymusowo litwinizowano
nazwiska i szyldy, a jzykiem urzdowym sta si litewski, ktrego nikt w miecie nie
zna37.
Ppor. Beynar powrci do Wilna niemale w tym samym czasie, co Jzef Mackie-
wicz w dniu opuszczenia Wileszczyzny przez Armi Czerwon. Wczeniej od
1 do 23 wrzenia w ramach 33. Dywizji Rezerwowej Samodzielnej Grupy Opera-
cyjnej Narew broni granicy pnocnej od strony Prus Wschodnich. Walczy pod
Ran, Wyszkowem, Wodaw, w widach Bugu i Narwi38. Wiadomo o wkroczeniu
Sowietw do Polski dotara do niego dwa dni po agresji 19 wrzenia 1939 roku
kiedy najwyszych wadz pastwowych nie byo ju w kraju. Beynar zapamita t
chwil dobrze i odtworzy po latach:

33
Pierwodruk artykuu: Lietuvos inios (Wiadomoci Litwy) 14.10.1939; tekst artyku-
u przetumaczy na j. polski i opublikowa C. Chlebowski, Tygodnik Powszechny 1989 nr 41,
s. 4. Artyku ten Mackiewicz napisa ju po podpisaniu ukadu midzy Moskw a Kownem
o przejciu Wileszczyzny przez Litw (10 padziernika 1939), a przed formalnym wkroczeniem
wojsk litewskich do Wilna (28 padziernika 1939).
34
W. Bolecki, Ptasznik z Wilna, s. 167168.
35
J. Mackiewicz, Prawda w oczy nie kole, Londyn 2011, s. 95.
36
M. Krzepkowski, Wspomnienia dziennikarza z czasw okupacji (Wilno 19391941), Ze-
szyty Historyczne 1978 z. 45, s. 148149.
37
K. Tarka, Epigoni Wielkiego Ksistwa Litewskiego. Krajowcy wilescy 19391940, Ze-
szyty Historyczne 1993 z. 103, s. 103.
38
Na temat walk 33. i 41. Dywizji Piechoty (w ktrych suy Beynar) zob.: T. Zieleniew-
ski, Niedosza bitwa nad Narwi w 1939 r., Wojskowy Przegld Historyczny 1971 nr 1; tene,
33 Dywizja Piechoty rez. w bitwie nad Bugiem we wrzeniu 1939 r., Wojskowy Przegld Histo-
ryczny 1969 nr 34.

283
 Tego samego dnia doszedem do przekonania, e nie ma takiej siy na wiecie, ktra by
moga (i chciaa) przywrci Polsce jej dotychczasowe granice wschodnie. Francuzi za
i Anglicy pierwsi atwo pogodz si z faktem dokonanym. Zwierzyem si dowdcy
kompanii, uczciwemu i odwanemu onierzowi, ktry natychmiast nazwa moje wy-
wody bzdur. To s nasi sprzymierzecy powiedzia, majc oczywicie na myli
Zachd39.
Jednostki polskie zmierzay na poudnie do granicy wgierskiej, otoczone jednak pod
Bigorajem zoyy bro duga kolumna jeniecka cigna ku oflagom. Na jednym
z etapw w Opatowie dziki pomocy miejscowych Beynarowi udao si zbiec,
z niewoli, ruszy natychmiast do Wilna40.
Mackiewicz kontynuowa na Litwie Smetonowskiej41 jak nazywali j teraz
Polacy misj krajowoci: zaoy Gazet Codzienn, w ktrej przekonywa, e
przed Polakami istnieje tylko jedna alternatywa albo Wilno litewskie, albo sowiec-
kie co faktycznie nie byo adnym wyborem, gdy odpowied wydawaa si oczy-
wista42. Duo miejsca powica wojnie zimowej midzy Finlandi a ZSRR co
wobec jego antysowieckich pogldw byo oczywiste. Niestety zaangaowa si take
w propagowanie na amach swojego pisma endeckich broszur antysanacyjnych, ktre
znawcy przedmiotu okrelaj mianem pamfletw politycznych, pisanych wulgarnym
jzykiem i uwaczajcych godnoci narodowej Polakw43. Sam Miosz uwaa, e
wanie te broszury ktrych wspautorstwo przypisywa Mackiewiczowi stay
si zarzewiem konfliktu z Polskim Podziemiem: [...] od tej broszury zaczyna si,
moim zdaniem, seria oskare o zdrad, majcych ciga Jzefa Mackiewicza44.
Ale dla wadz litewskich, coraz bardziej nacjonalistycznych, nawet sam Mackie-
wicz okazywa si za mao litewski. W czerwcu 1940 roku Sowieci powtrnie wkro-
czyli do Litwy, rozpoczynajc tzw. drug okupacj, tym samym jakakolwiek wolna
prasa polska czy litewska przestaa si ukazywa. Gazet Codzienn poczono
z innymi pismami, tworzc jedn, komunistyczn Prawd Wilesk. Mackiewicz
rozpocz egzystencj pracownika fizycznego: drwala i furmana, na propozycj
NKWD, by wrci do dziennikarstwa odmwi uciek i znalaz schronienie w le-

39
P. Jasienica, Fiat voluntas, Twrczo 1959 nr 7, s. 119, [rec.:] S. Mackiewicz, Zielone
oczy, Warszawa 1958; przedruk: tene, Tylko o historii, s. 254.
40
Tene, Wrzesie i Sierpie, Tygodnik Powszechny 1949 nr 19, s. 1.
41
Litwa Smetonowska od nazwiska prezydenta Republiki Litewskiej, a w rzeczywisto-
ci dugoletniego dyktatora Litwy, Antanasa Smetony, 18741944).
42
J. M., Bdziemy mwili prawd, Gazeta Codzienna 25.11.1939, s. 12.
43
Chodzi o prace Piotra Kownackiego, przedwojennego nacjonalisty, Gdyby Dziadek y
i Rachunek sumienia; zob.: Z. Ponarski, Jzef Mackiewicz fakty i mity, Archiwum Emigracji.
Studia Szkice Dokumenty 2003 z. 5/6, s. 282284; P. ossowski, Litwa a sprawy polskie
19391940, Warszawa 1982, s. 252; S. Lewandowska, ycie codzienne Wilna w latach II wojny
wiatowej, Warszawa 1997, s. 277.
44
Cz. Miosz, Abecado, Krakw 2010, s. 182. W tej samej ksice Miosz pisze: Kiedy
miasto objy wadze litewskie, oskarenia o kolaboracj z okupantem cigna na siebie Ga-
zeta Codzienna Jzefa Mackiewicza, wiernego ideologa krajowcw. Dalsze pomwienia tego
pisarza o wspprac tym razem z Niemcami, moim zdaniem nieuzasadnione wynikay
z tego pierwszego posdzenia o zdrad, przy czym szczeglnie gorliwie podtrzymywali to
w podziemiu narodowcy, Fedorowicz i Ochocki (s. 129130). W wypowiedziach Miosza
wystpuje pewna sprzeczno: Mackiewicz wesp z endekami pisze broszury antysanacyjne
promowane na amach jego Gazety Codziennej, po czym zostaje on uznany za wroga numer
jeden przez endekw za prowadzenie teje gazety?

284
sie45. Tymczasem ju wtedy w lutym i marcu 1940 roku rzd emigracyjny RP (w
Angers) analizujc problem Wileszczyzny zwrci uwag na szkodliw dla interesu
Polski dziaalno Jzefa Mackiewicza; wezwa nawet Stanisawa Cata-Mackiewicza
do potpienia brata46. W raporcie do premiera i Naczelnego Wodza gen. Sikorskiego
znalazy si oskarenia wobec krajowcw, e swoimi dziaaniami paraliuj zorga-
nizowanie jednolitego oporu ze strony polskiej47. Informacje pochodziy od komrki
polskiego podziemia, okrelajce pismo jako wybitnie filolitewskie48.
W tym krtkim, bo niewiele ponad procznym epizodzie, wadzy litewskiej na
Wileszczynie Beynar dba przede wszystkim o dobro rodziny, pracowa fizycznie
jako pomocnik murarza, strowa w nocy pilnujc gminnych nieruchomoci i praco-
wa w tartaku, gdzie w wypadku straci rodkowy palec lewej doni49. O wyjedzie za
granic podobnie jak niektrzy wilnianie, np. bracia Mackiewiczowie nigdy nie
myla, obywatelstwa litewskiego te nie przyj, y w swoim miecie na prawach
obcokrajowca, straci te prac w rozgoni radiowej50. Wiosn 1940 roku zacign si
do Zwizku Walki Zbrojnej (ZWZ), pniejszej Armii Krajowej (AK); przybra konspi-
racyjny pseudonim Nowina51. Wczy si w dziaalno komrki Biura Informacji
i Propagandy (BIP-u), redagowa pisma konspiracyjne, ktrych tre pochodzia z na-
suchu radiowego rozgoni alianckich. Mia bezporedni kontakt z najwaniejsz po-
staci wileskiej konspiracji Komendantem Okrgu Wileskiego AK, pk. Aleksan-
drem Wilkiem Krzyanowskim. Spotkali si kilkakrotnie, Beynar, ktry otrzyma
polecenie analizowania wzajemnych relacji midzy Polakami, Litwinami i Niemcami
(nowymi okupantami), mia te prowadzi akcje ulotkowe przeciwdziaajce fali wy-
jazdw Polakw na roboty do Niemiec52.
22 czerwca 1941 roku rozpocza si operacja Barbarossa, Wehrmacht wkroczy
na Litw zabierajc ziemie dotychczasowego sprzymierzeca, zaczynaa si nowa
okupacja, ktrej skutkw nikt nie by w stanie przewidzie. Ju w lipcu 1941 roku
ukaza si w Wilnie pierwszy numer Goca Codziennego, pisma w jzyku polskim
wydawanego pod protektoratem niemieckim, z artykuem Jzefa Mackiewicza Przey-
limy upiorn rzeczywisto o okupacji sowieckiej53. Nastpnie opublikowa wspo-

45
W. Bolecki, Ptasznik z Wilna, s. 193195.
46
Na posiedzeniu Rady Ministrw z 1 marca tego roku [1940] wczesny podsekretarz
stanu w Ministerstwie Opieki Spoecznej Karol Popiel domaga si wezwania przebywajcego na
uchodstwie znanego publicysty Stanisawa Cat-Mackiewicza do potpienia postpowania jego
brata Jzefa, ktry w zajtym przez Litwinw Wilnie wydawa podwczas Gazet Codzienn,
negatywnie nastawion do przedwrzeniowej Polski; W. Rojek, Kwestia Wileszczyzny w pra-
cach rzdu RP na uchodstwie od padziernika 1939 do lipca 1941 roku, [w:] Europa niepro-
wincjonalna, s. 69.
47
K. Tarka, Epigoni Wielkiego Ksistwa Litewskiego, s. 119.
48
Studium Polski Podziemnej w Londynie, relacja Teresy Jurgielewiczowej.
49
IPN BU, 0204/19/1, Protok przesuchania podejrzanego Beynara Leona Lecha, War-
szawa, 12 lipca 1948, k. 54.
50
IPN BU, 0204/19/1, L. L. Beynar, yciorys, Krakw, 4 lipca 1948, k. 8.
51
IPN BU, 0204/19/1, L. L. Beynar, yciorys, Krakw, 5 lipca 1948, k. 4647.
52
IPN BU, 0204/19/1, Protok przesuchania podejrzanego Beynara Leona Lecha, War-
szawa, dnia 13 lipca 1948, k. 5758.
53
Wedug Teresy Jurgielewiczowej tumaczki w Gocu i agentki podziemia grono
redakcyjne Goca Codziennego skadao si z trzech osb: Czesawa Ancerewicza (redaktor
naczelny), Jzefa Mackiewicza i Eugeniusza Kotlarewskiego; zob.: G. Mazur, O Jzefie Mac-
kiewiczu inaczej, Wi 1991 nr 6, s. 86.

285
mnienia z Mojej dyskusji z NKWD, i w sierpniu tego roku dokona krytycznej analizy
radziecko-brytyjskiego porozumienia w ramach koalicji antyhitlerowskiej54. Wszystkie
artykuy miay ewidentnie antybolszewicki charakter55.
Po drugiej stronie barykady znalaz si wwczas ppor. Nowina, ktry, podobnie
jak Mackiewicz, zajmowa si publicystyk, tyle tylko, e w redagowanych przez niego
podziemnych pismach informowano o oglnej sytuacji wojennej i podtrzymywano
ducha polskoci na okupowanej ziemi. Polemizowano w nich z autorami pism o cha-
rakterze nacjonalistycznym:
pisywaem rozmaite artykuy i ulotki dla wydawnictw Armii Krajowej, goszce, i
okupantem s Niemcy hitlerowskie, nie za gupi kaakutasy [dosownie indyki;
w przenoni litewscy policjanci]. Takie rzeczy trzeba byo propagowa i tumaczy
ludziom, codziennie poniewieranym za odzywanie si mow Adama Mickiewicza56.
Od lata 1941 roku analizowa teksty Mackiewicza w Gocu Codziennym i natych-
miast rozpocz z nimi polemik, ktra trwaa jeszcze wiele lat po wojnie a do
mierci obu adwersarzy. Szczeglnie niepokoiy go gosy zachty do wsppracy
z nazistami w imi krucjaty antybolszewickiej:
Natomiast wobec Narodu Polskiego blunierstwem byby zarzut, e nie pragnie on
z caym wiatem cywilizowanym zniszczenia raz na zawsze, wypalenia ogniem i ela-
zem przekltego systemu, by wreszcie przesta zagraa ludzkoci. W tej ostatniej woj-
nie wolabym raczej nie by Polakiem, ni skala si sojuszem z najwikszym wrogiem
57
wiata bolszewickim pastwem .
Dlaczego bolszewizm by gorszy od nazizmu? Dlaczego sojusz aliantw z ZSRR by
mrzonk, a nawet zem? Mackiewicz tumaczy:
Bolszewizm jest wrogiem przede wszystkim i nade wszystko, bo jest wrogiem nr 1
kadego narodu. O ile wrg, e si tak wyrazimy normalny, niszczy przede wszyst-
kim pastwo swego przeciwnika, o tyle bolszewizm pokonujc pastwo, niszczy jedno-
czenie nard, ewentualnie narody to pastwo zamieszkujce, ich dobra duchowe, ich
ideay narodowe. I to niszczy w sposb gruntowny, specyficzn metod podporzdko-
wania polityki narodowociowej systemowi komunistycznemu. Jeeli si mwi o bol-
szewickiej zarazie, to nie z zamiarem uycia obraliwego sowa, a raczej dosownie
cile. []
Mwmy o faktach. A faktem jest, e z jednej strony walcz Niemcy, z drugiej ko-
alicja anglo-sowiecka. Jaki byby te rezultat takiego niemoliwego zwycistwa? Dzi
przegraa prestiowo i przegra militarnie w grach Norwegii, w cieninach Skageraku,
we Flandrii, w Jugosawii, Grecji, na Krecie. Przegra wszdzie, nie wygrawszy ani jed-
nej bitwy, ani jednej operacji wojennej przeciwko Niemcom. A wic triumfatorem
w zwyciskiej koalicji anglo-sowieckiej nie byby krl Jerzy VI, tylko Jzef Wissario-
nowicz Stalin. Jemu przypadaby chwaa, w aureoli ktrej wjeda ongi do Parya ce-
sarz Aleksander I.
Co by nastpio dalej, nietrudno przewidzie. By moe nastpioby nawet prze-

54
W. Bolecki, Ptasznik z Wilna, s. 196.
55
Wedug Kazimierza Orosia, literata i siostrzeca Jzefa Mackiewicza, publikacje
w Gocu Codziennym miay charakter jedynie antysowiecki, a nie antypolski; zob.: K. Oro,
W obronie zdrowego rozsdku, Kultura Niezalena 1988 nr 41; tene, Kto jest kolaborantem?,
Gazeta Wyborcza 19.07.1991.
56
P. Jasienica, Krew pobratymcza, s. 138.
57
[J. Mackiewicz] J. M., Przeylimy upiorn rzeczywisto, Goniec Codzienny, lipiec
1941, nr 2, s. 2.

286
 mianowanie Point dAleksandre III w Paryu na Point Staline, ale ju nie po to, aby po
nim chodzili Francuzi, tylko obywatele Francuskiej Republiki Rad
O losie Polskiego Narodu moglibymy w tym miejscu nawet nie wspomina. Jego
los byby przypiecztowany moe na wieki, a moe na zawsze cznie z losem innych
narodw Europy Wschodniej []
Dlatego jestem bardzo, ale to bardzo gboko przekonany, e w sytuacji z roku
1941 zwycistwo koalicji anglo-sowieckiej byoby dla Polakw najwiksz klsk, jaka
nie tylko ich w tej wojnie spotka moga, ale klsk przewyszajc wszystkie dotych-
czasowe na przestrzeni dziejw58.
Dla Jasienicy byo nie do pomylenia, aby jedno zo zwalcza drugim, nie przeko-
nyway go argumenty o zakoczeniu wywzek w gb Rosji wraz z pojawieniem si
wadzy niemieckiej jego filozofia bya prosta, kada wsppraca z jednym lub dru-
gim totalitaryzmem bya zbrodni, i to nie tylko przeciwko narodowi polskiemu, ale
take tych wszystkich narodw, ktre chciay spokojnie egzystowa:
Okupacja na Wileszczynie nosia charakter antypolski, antylitewski, antybiaoruski,
antyydowski tych anty wymieni mona dokadnie tyle, ile tam mieszkao naro-
59
dowoci .
Jeszcze zaraz po wojnie przypomina, e nard polski w wikszoci zda egzamin
z solidarnoci narodowej i take solidarnoci oglnoludzkiej, wyraajcej si w po-
mocy ydom i rosyjskim jecom wojennym. A wanie w Wilnie, za rzucenie kromki
chleba jecowi bolszewickiemu grozio zastrzelenie jednego i drugiego60.
W podziemnym pimie Dla Polski61 z grudnia 1941 roku, wszystkim, ktrzy
widzieli tylko jednego okupanta Sowietw nie dostrzegajc eksterminacyjnych
dziaa Niemcw, odpowiada w artykule Pseudokrucjata i jej heroldowie:
Naprawd, jak pogard dla masy ludzkiej ywi musi arcymistrz propagandy dr
Goebbels, skoro liczy na powodzenie tak grubego chwytu! Nikt nie przeczy, e Niemcy
wypdzili std bolszewikw, ale czemu nikt nie pyta, kto tu ich wpuci. Przecie nie
uczynili tego Anglicy ani Amerykanie, ani Polacy. To minister Rzeszy, Ribbentrop,
podpisa ukad, oddajcy w moc czerwonych komisarzy tysice kilometrw kwadrato-
wych ziemi i miliony Europejczykw, a oddziay wojsk niemieckich prezentoway bro
nad Bugiem przed kompaniami czerwonej armii. To egoistyczna i antyeuropejska poli-
tyka wojenna Hitlera uczynia Stalina wadc narodw na midzymorzu batycko-
-czarnomorskim. []
Czyme bowiem s Niemcy w chwili obecnej? Najgroniejszym wrogiem Europy,
ktry dzi walczy wprawdzie z Rosj, ale jednoczenie sam ogniem i mieczem wpro-
wadza taki sam wschodni despotyzm wszdzie, gdziekolwiek dociera or niemiec-
kiego odaka. Przejawy zewntrzne s rne, ale istota rzeczy ta sama. Fasz i ob-
uda, kult materialnej siy i tpienie indywidualizmu oto wsplne dziedzictwo Rosji
i Prus po dawnym Bizancjum, politycznym mistrzu Krzyakw. Niemcy na jawie ni

58
[J. Mackiewicz] J. M., To dopiero byaby klska, Goniec Codzienny, sierpie 1941, nr
16; cyt. za: W. Bolecki, Ptasznik z Wilna, s. 207210.
59
P. Jasienica, Krew pobratymcza, s. 139.
60
Tene, Warto pogada, Tygodnik Powszechny 1947 nr 9, s. 5.
61
Dla Polski byo pismem kontynuujcym tradycje Jutro Polski ksidza Henryka Hle-
bowicza. Ukazay si zaledwie trzy numery z przeomu 19411942 roku. Jedyny zachowany
pochodzi z grudnia 1941 roku. Innych numerw nie byo, gdy Niemcy szybko wpadli na trop
redakcji; zob.: B. Wiaderny, Pawe Jasienica, s. 58. Na temat innych pism konspiracyjnych
redagowanych przez Jasienic, zob.: G. Mazur, Biuro Informacji i Propagandy SZP-ZWZ-AK
19391945, Warszawa 1987, s. 231.

287
 dzi o tpieniu narodw i przesiedlaniu ich poza Ural. Wyranie mwi o tym oficjalne
i nieoficjalne wynurzenia Hitlera i Rosenberga. A los ten czeka przede wszystkim lud-
no ziem nadbatyckich okrelonych przez Hitlera jako kraj kultury niemieckiej.
Kogo nie nauczyy przykady dawniej wytpionych narodw, ten niech si przyjrzy lo-
sowi Polakw na ziemiach wcielonych do Rzeszy albo Francuzw w Alzacji i Lota-
ryngii. Nieche przeczyta opisy masowych wysiedle, wcale rnych od praktyk
NKWD. Wprawdzie do Azji Niemcy nikogo jeszcze nie wywieli, ale tylko dlatego, e
w niej dotd nie rzdz. Gdyby si to jednak stao, pojechalibymy na Ural wszyscy:
i my Polacy, i wy Litwini, otysze i Biaorusini, i kady w ogle, kto nie naley do
herrenvolku.
To chcemy powiedzie tym, ktrzy swe narodowe plany buduj na niemieckim
fundamencie. Polski onierz, walczcy z Niemcami, najgroniejszym dzi wrogiem
wolnoci w Europie, walczy za nasz wolno i wasz.
Ale mamy te par sw dla kilku wileskich Polakw, ktrzy si na ochotnika
zgosili jako heroldowie niemieckiej krucjaty. Nie chodzi tu o umiejtnie reklamuj-
cego si p. Ancerewicza, bo drobiazgu ludzkiego nigdzie nie brakuje. Gorzej natomiast,
e wanie w Wilnie znaleli si ludzie wybitniejsi, o znanych nazwiskach, ktrzy po-
szli na wspprac z Niemcami. Tego dotd w caej Polsce nie byo. Niechlubny wyj-
tek stanowi wilnianie pp. Wacaw Gizbert-Studnicki, Jzef Mackiewicz (ten sprzenie-
wierza si swemu narodowi ju po raz drugi) oraz ich nieliczni poplecznicy.
P. Studnicki zbiera materiay do dziejw naszej martyrologii za czasw bolszewic-
kich i w niemieckiej gazecie, wydawanej po polsku (Goniec Codzienny) wyraa al,
e nie bierzemy udziau w tzw. krucjacie. Tak jest, trzeba dobrze pamita o cierpie-
niach narodu polskiego, ale jego krew i jego zy policzymy w wolnej Polsce i nie na
uytek niemieckiej propagandy. Co do krucjaty to jedynie dwa narody zasuguj na
miano krzyowcw i obrocw chrzecijastwa w walce z bolszewizmem: Polacy i Fi-
nowie. To my i tylko my zatrzymalimy pochd bolszewicki w r. 1920, w okresie hero-
icznego komunizmu. To my powtrnie skrzyowalimy z nimi szpady w strasznych
dniach wrzenia 1939 r. Zaszczyt ten dzieli z nami mog jedynie onierze Finlandii.
Panowie z Goca wiedz to chyba dobrze, ale uwaaj widocznie, e atwiej
zdoby patent na patriot, piszc o wywzkach i Kazachstanie. Panowie! Nie szarga
tego sowa: Kazachstan. Ono oznacza zawsze ludzkie nieszczcie, a czsto i ludzki he-
roizm. Zesacy yj i powrc, a wtedy popatrzcie im w oczy, wy, ktrzy suycie tym,
co jednym pocigniciem pira zaprzedali ich w niewol. I wy pomniejsi, co Niemcom
nadskakujecie w sposb niegodny ludzi wolnych62.
W listopadzie 1941 roku Jzef Mackiewicz i Czesaw Ancerewicz znaleli si na
licie podziemia osb kolaborujcych z okupantem w stosunku do Mackiewicza
zanotowano: Na tle zespou redakcyjnego wyrnia si ujemnie Jzef Mackiewicz,
przez swe wybitnie germanofilskie nastawienie63. Wyrok wydano ostatecznie na prze-
omie 1942 i 1943 roku. Na pocztku 1943 w dwunastym numerze pisma konspiracyj-
nego Niepodlego ukaza si artyku Trzej panowie z Goca Codziennego,
w ktrym ponownie publicznie napitnowano autorw niemieckiej gadzinwki64. Mac-
kiewiczowi zarzucano szczegln rol w lokajskim ruchu prolitewskim i prowadze-
nie gazety bdcej na odzie szowinistw litewskich65. Wedug obrocw Jzefa
Mackiewicza i jego samego wanie ten tekst zapocztkowa nagonk na trjk
publicystw i posuy za koronny dowd zdrady w podziemnym procesie Sdu Spe-

62
[L. L. Beynar], Pseudokrucjata i jej heroldowie, Dla Polski 1941 nr 2, s. 3, cyt. za:
G. Mazur, O Jzefie Mackiewiczu, s. 8788.
63
Cyt. za: G. Mazur, O Jzefie Mackiewiczu, s. 89.
64
[J. Wroski], Trzej panowie z Goca Codziennego, Niepodlego 1943 nr 12.
65
Z. Ponarski, Jzef Mackiewicz fakty i mity, s. 300.

288
cjalnego AK i na jego podstawie wydano wyrok mierci66. Chronologia wydarze ewi-
dentnie przeczy tej linii obrony. Najpierw wyrok pniej artyku; poza tym, trudno
sobie wyobrazi, by w logice postpowania procesowego sam artyku mgby decydo-
wa o yciu lub mierci oskaronego.
Artyku ten zreszt nie by pierwszym, lecz drugim ostrzeeniem skierowanym do
publicystw Goca, jak wiadomo pierwszym by tekst Beynara. Wspomina o tym
Jasienica w licie do redakcji Nowej Kultury w nawizaniu do polemiki Mackie-
wicza i Kisielewskiego w paryskiej Kulturze. Jasienica najpierw cytowa sowa Mac-
kiewicza:
Oszczercza nagonka zainaugurowana zostaa gdzie w okresie roku katyskiego
1943, notatk zamieszczon w podziemnej wileskiej Niepodlegoci, a napisan
przez niejakiego Wroskiego, byego prowokatora sanacyjnego ZZZ [Zwizku Zwiz-
kw Zawodowych], agenta bolszewickiego, wsppracownika sowieckiej Prawdy Wi-
leskiej w latach 19411943, a w dobie okupacji niemieckiej sekretarza redakcji
Niepodlego I od tego czasu pooszo!67.
A nastpnie dopowiada:
Musze sprostowa t dziwnie niecis wiadomo. Znacznie wczeniej pooszo!.
Podziemnym publicyst, ktry pierwszy zaatakowa Jzefa Mackiewicza za kolabo-
racj i wzywanie do kolaboracji z Niemcami byem ja. Uczyniem to j e s i e n i
1 9 4 1 r., w artykule Pseudokrucjata i jej heroldowie. Artyku nie by oczywicie pod-
pisany, ale o to nikt chyba nie moe ywi do mnie pretensji. Bardzo si wstydz, ale
pami jako zawodzi i nie jestem cakiem pewien nazwy pisma. Zdaje si Dla Pol-
ski68.
O los wymienionych kolaborantw zatroszczyo si wileskie AK. Czesawa Ance-
rewicza przykadnie zastrzelili w kruchcie kocioa w. Katarzyny, przeczytawszy mu
przed tym wyrok69. Co do Jzefa Mackiewicza, znanego przecie publicysty przedwo-
jennego Sowa i brata znanego Stanisawa Cata-Mackiewicza, polityka przebywaj-
cego ju przy boku rzdu na uchodstwie, byo wiele kontrowersji. Nie mona byo
przecie zakada, e naiwnie nie wiedzia co robi; od lutego 1942 roku Komenda
Okrgu Wileskiego AK informowaa w akcji ulotkowej, e kady rodzaj wsppracy
z okupantem jest form kolaboracji70. I nie miao tu znaczenia, czy szerzono przy tym
pogldy susznie antybolszewickie, czy nie. Sam fakt uprawiania publicystyki w pimie
niemieckim by ipso facto dziaaniem proniemieckim i antypolskim zarazem. Po wy-
konaniu wyroku na Ancerewiczu, Mackiewicz natychmiast zareagowa: rozpowszech-
ni list do Komendy Okrgu Wileskiej AK, w ktrym, wedug jednych, kaja si za
swoj niesubordynacj, wedug innych, twierdzi, e jest ofiar pomwie przeciwni-
kw politycznych z obozu bolszewickiego71.
Warto tu wspomnie o jeszcze jednej prbie usprawiedliwienia swoich czynw

66
Zob.: W. Bolecki, Ptasznik z Wilna, s. 309.
67
J. Mackiewicz, Listy do Redakcji, Kultura 1957 nr 78(117118), s. 223.
68
P. Jasienica, List do Redakcji, Nowa Kultura 1957 nr 35, s. 11.
69
P. Jasienica, Moralne zwoki szlachcica kresowego, s. 195. Los Kotlarewskiego dopeni
si w Warszawie, gdzie zgin w nieznanych do dzi okolicznociach albo z rk Polskiego
Pastwa Podziemnego, albo gestapo.
70
K. Tarka, Komendant Wilk. Z dziejw Wileskiej Armii Krajowej, Warszawa 1990,
s. 4849.
71
G. Mazur, O Jzefie Mackiewiczu, s. 92.

289
przez Jzefa Mackiewicza w artykule Redaktor Bohdan Mackiewicz pisa o pa-
radoksalnej sytuacji jaka zapanowaa w redakcji Goca:
Goniec Codzienny by de facto robiony i wydawany rkami AK i podziemia cywil-
nego Zwaszcza po zamordowaniu redaktora Ancerewicza blady strach pad na
wszystkich pracownikw. Jeden przez drugiego starali si nawiza kontakt z Podzie-
miem, i przeistoczy si w tzw. wtyczk. Ze strachu przed podziemnym terrorem,
wzgldnie dla asekuracji na przyszo. Rezultat by taki, e w kocu cay zesp ska-
da si z wtyczek Podziemia72.
Jzef Mackiewicz zastosowa tu sylogizm, ktry w przyszoci bdzie stosowa take
w polemice z Pawem Jasienic. Z niniejszego wywodu mona by wycign nastpujcy
pseudo-logiczny wniosek: 1) Goniec Codzienny jest redagowany przez wtyczki
podziemia; 2) kada wtyczka podziemia jest wsppracownikiem AK; 3) tym samym
Goniec Codzienny jest organem AK. Mackiewicz zapomnia przy tym doda, e arty-
kuy w Gocu nie tylko podlegay kontroli niemieckiego urzdu propagandy, ale pisane
byy pod jego dyktando sam przecie takie kolokwia redakcyjne odbywa73.
Prba usprawiedliwienia wasnych czynw doprowadzia Mackiewicza do stwo-
rzenia bdnego koa zaprzecze i wyjanie; w 1957 roku skierowa list do redakcji
paryskiej Kultury, w ktrym napisa, e wobec personalnego ataku pisma podziem-
nego w istniejcych okupacyjnych warunkach nie mg si broni:
Oczywicie ani sprostowa, ani odpowiedzie pod wasnym imieniem w warunkach
wczesnej konspiracji, i do niej nie nalec, byo rzecz fizycznie niedostpn, niemo-
liw74.
Jake to pogodzi z faktem, e fizycznie przecie styka si z mnstwem wty-
czek AK w redakcji pisma o czym pisa wystarczyo im powiedzie, jaka jest
prawda. A poza tym, nie jest prawd co gosi e nie mia moliwoci obrony,
skoro podj prb pisemnego przedstawienia swoich racji w licie skierowanym do
Komendy Wileskiej AK po zabjstwie Ancerewicza.
Wielu oficerw sprzeciwiao si wyrokowi wydanemu przez wojskowy Sd Spe-
cjalny przy Okrgu Wileskim i zaakceptowanemu przez Delegata Rzdu w Warsza-
wie. Zaczy si naciski na Wilka Krzyanowskiego by odwoa wykonanie wyroku.
Egzekucji mieli dokona onierze z Kedywu i tam wanie sprawa natkna na naj-
wikszy opr. (W Polsce powojennej pojawiy si take niesprawdzone plotki jakoby
wykonawc wyroku mia by sam Beynar75.) Po artykule Pseudokrucjata i jej herol-
dowie Mackiewicz nie umieci ju w Gocu publikacji o charakterze antysowiec-
kim, trudno wic byo na tym oprze wyrok mierci. Bezporedni przyczyn wydania
takiego wyroku wydaj si by inne artykuy Mackiewicza, te, w ktrych krytykowa
porozumienie aliantw z ZSRR i ukad SikorskiMajski. Ostatecznie, jak pisze Jaro-
saw Wokonowski:
Wczeniejsze artykuy J. Mackiewicza w Gazecie Codziennej rwnie uwaane byy

72
J. Mackiewicz, Redaktor Bohdan Mackiewicz, Zeszyty Historyczne 1971 z. 20, s. 170172.
73
Studium Polski Podziemnej w Londynie, relacje Lucjana Krawca i Teresy Jurgielewiczowej.
74
J. Mackiewicz, Listy do Redakcji, Kultura 1957 nr 78(117118), s. 223.
75
G. Eberhardt, Pisarz dla dorosych. Opowie o Jzefie Mackiewiczu, Wrocaw 2008,
s. 235. Informacja pochodzia od Kazimierza Koniewskiego, ktry dowiedzia si o tym podob-
no od Stefana Kisielewskiego, nota bene czowieka, ktry pozna Beynara ju jako Pawa Jasie-
nic, po wojnie, w redakcji Tygodnika Powszechnego. Wczeniej, jak przyznawa, nic o nim
nie wiedzia.

290
 za przejaw kolaboracji z okupantami, mimo e w artykuach tych demaskowa zbrodnie
NKWD i wojsk sowieckich dokonane na Polakach. Te i inne zarzuty (oraz porachunki
osobiste) spowodoway, e zosta wydany na J. Mackiewicza wyrok mierci. Skazania
i wykonania wyroku na J. Mackiewiczu domaga si pion propagandowy BIP-u, nato-
miast egzekucj powstrzyma pion wojskowy76.
Nie zakoczyo to przedziwnych losw Jzefa Mackiewicza w okupowanym kraju.
Wiosn 1943 roku, nieoczekiwanie dla spoeczestwa polskiego, wybucha sprawa Katy-
nia i w konsekwencji propagowanie wersji niemieckiej. W kwietniu tego roku Mackie-
wicz otrzyma propozycj od wadz Generalnego Gubernatorstwa, akceptowan przez
Berlin, wyjazdu do Katynia. Nie bya to pierwsza prba administracji niemieckiej pozy-
skania dla siebie znanego germanofila, a zarazem zaciekego przeciwnika bolszewizmu77.
Tym razem jednak okazja bya doskonaa. Katy ukazywano w propagandzie goebbel-
sowskiej jako przejaw barbarzystwa Wschodu a zarazem humanitaryzmu Zachodu.
Doszo wic do paradoksalnej sytuacji, w ktrej Mackiewicz, na ktrym cigle ciy
wyrok mierci wydany przez sd specjalny AK, zwrci si do tego AK z zapytaniem,
czy ma jecha wraz z niemieck komisj do lasw katyskich. Odpowied bya twierdz-
ca, otrzyma te zgod na opublikowanie relacji z tej wizyty na amach Goca Co-
dziennego. Przywiz dla AK pouczony przez konspiracyjnych ekspertw, w tym
przedwojennych patologw dwie walizy dowodw zbrodni. Miay one te by argu-
mentem w jego rehabilitacji i anulowaniu wyroku, o co cay czas zabiega.
W tej sytuacji nastpio odroczenie wyroku pisze Wokonowski. Przypadek ten
stanowi wyjtek z powodu sprzeciwu strony, ktra miaa wyrok wykona78.
W 1995 roku podczas prac remontowych w wileskim kociele Bernardynw zna-
leziono dwie skrzynie z archiwaliami Komendy Okrgu Wileskiego AK cznie
ponad dwa tysice stron. Wrd nich s dokumenty Grupy N podporzdkowanej Biuru
Informacji i Propagandy Komendy Okrgu Wileskiego AK, do ktrej obowizkw
naleao m.in.
obserwowanie i notowanie nazwisk tych osobnikw spord Polakw, ktrzy s zdraj-
cami sprawy polskiej i znajduj si na usugach naszych wrogw oraz tych, ktrzy wy-
79
parli si swojej narodowoci .

76
J. Wokonowski, Okrg Wileski Zwizku Walki Zbrojnej Armii Krajowej w latach 1939
1945, Warszawa 1996, s. 110.
77
Po kampanii wrzeniowej i zajciu Wilna przez Armi Czerwon bracia Mackiewiczowie
znaleli si w Kownie, gdzie otrzymali propozycj wsppracy z III Rzesz odrzucili j jed-
nak. Jesieni 1939 wielu Polakw znalazo si w Kownie. By wrd nich i Stanisaw Cat-
-Mackiewicz, konserwatysta i konsekwentny zwolennik porozumienia polsko-niemieckiego.
Podczas swego pobytu na Litwie Mackiewicz otrzyma ze strony niemieckiej propozycj nawi-
zania rozmw politycznych. Odpowiedzia na to, e niech si Niemcy zgosz do przedstawi-
cielstw emigracyjnego rzdu polskiego. Mona nie by przyjacielem politycznym Cata-
-Mackiewicza (i ja nim nie jestem), ale w danym wypadku kady uczciwy czowiek przyzna, e
postpi jedynie susznie. Zdarzenie to dowodzi, e Niemcy zaraz po ukoczeniu kampanii wrze-
niowej zmierzali do utworzenia jakiego rzdu polskiego; [P. Jasienica] (jas.), Prosimy o poda-
nie faktw, Tygodnik Powszechny 1946 nr 31, s. 8.
78
J. Wokonowski, Wileski Okrg AK w wietle nieznanych dokumentw odnalezionych
w kociele Bernardynw w Wilnie, [w:] Europa nieprowincjonalna, s. 111. Wedug Grzegorza
Mazura mogo doj jedynie do zawieszenia wykonania wyroku, gdy innej moliwoci prawnej
nie byo; zob.: G. Mazur, O Jzefie Mackiewiczu, s. 92.
79
J. Wokonowski, Wileski Okrg AK, s. 761.

291
Na licie znajduje si 750 nazwisk, a pod numerem 372 a wpisano nazwisko Jzefa
Mackiewicza, z uzasadnieniem przestpstwa: poda si za Litwina, w czasie
okup[acji] niem[ieckiej] za Volksdeutscha80. Wpisu dokonano pomidzy drug poow
1943 a pierwsz poow 1944 roku.
Sprawa odnalezionych dokumentw nie zostaa jeszcze do koca wyjaniona i oprac-
owana przez historykw zajmujcych si t problematyk, dlatego te odpowied na
pytanie: dlaczego pod takim nigdy nie wysuwanym wczeniej zarzutem, zosta
umieszczony na licie Mackiewicz i dlaczego znalaz si tam po misji do Katynia, czyli
po nawizaniu wsppracy z AK? musi poczeka. Wedug Zenowiusza Ponarskiego
cz wpisw ma irracjonalny charakter, nie powiadczony faktami, podobnie bez-
podstawny, jak zarzuty wobec Jzefa Mackiewicza81.
Jasienica widzia w dziaalnoci modszego z Mackiewiczw egzemplifikacj kry-
zysu moralnego, jaki dotkn spoeczestwo polskie pod okupacj. W artykule Wrze-
sie i Sierpie z maja 1949 roku pisa:
Zaraz po wrzeniu a nawet jeszcze podczas kampanii rozpocz si u nas kryzys
moralny, ktrego rozmiary i przewidywane skutki wyglday wprost gronie. Nie bra-
kowao te objaww ostrej histerii (exemplum: redagowana wwczas w Wilnie przez
Jzefa Mackiewicza Gazeta Codzienna; w ogle stwierdzi mona, e im mniej jakie
miasto albo pojedynczy czowiek ucierpieli na wojnie tym wyszy stopie histerii).
Rozmawiaem wtedy z setkami ludzi, widziaem rozmaite rzeczy. To np., e nadal dzia-
ao prymitywne prawo solidarnoci narodowej, ale jednoczenie objawy rzadkie ale
wyrane Niemiec zaczyna ju wyrasta na jakiego superarbitra, istot lepszego ga-
tunku. Rzucao si wtedy w oczy, e najlepiej si trzymaj robotnicy i inteligencja
ktra najciej kryzys odczua i przeya. Ale nad przysz orientacj drobnomiesz-
czastwa, a take czci masy chopskiej, wisia wielki znak zapytania82.
Do koca swojego ycia Jzef Mackiewicz nie przyzna si do publikowania arty-
kuw w Gocu Codziennym, zaprzecza take ich istnieniu83.

Natione Polonus
Na biurku Jasienicy czsto leay prace emigrantw polskich, najczciej tych
z krgu paryskiej Kultury. Instytut Literacki w Paryu by wydawnictwem inteligen-
cji polskiej na uchodstwie zaoonym w 1946 roku wsplnymi siami Jerzego Giedro-
ycia, Zofii i Zygmunta Hertzw oraz Jzefa Czapskiego wszyscy zwizani z 2.
Korpusem Polskim generaa Andersa. Pocztkowo mia swoj siedzib w Rzymie, a od
1947 roku w podparyskim Maisons-Laffitte. W miesiczniku Kultura publikowano
prace pisarzy, ktrzy albo pozostali na obczynie by korzysta z wolnoci twrczej,
albo mieszkajc w kraju ojczystym nie mieli swobody twrczej. Pierwszym pisarzem
mieszkajcym w Polsce, a drukowanym w paryskiej Kulturze pod wasnym nazwi-
skiem by przyjaciel Jasienicy, a waciwie jego crki Ewy Beynar-Czeczott, Kazimierz
Oro siostrzeniec Stanisawa Cata-Mackiewicza84.

80
Cyt. za: Z. Ponarski, Jzef Mackiewicz fakty i mity, s. 298.
81
Tame, s. 299.
82
P. Jasienica, Wrzesie i Sierpie, s. 1.
83
W. Bolecki, Ptasznik z Wilna, s. 202.
84
E. Beynar-Czeczott, Mj ojciec Pawe Jasienica, s. 82. Pierwszym w ogle pisarzem kra-
jowym publikujcym w Kulturze, by Jerzy Andrzejewski, ktry pisa pod pseudonimem
Apel; zob.: W oczach pisarzy. Wybr opowieci wojennych (19391945), oprac. G. Herling-
-Grudziski, Rzym 1947.

292
 Paryska Kultura zajmowaa si promowaniem niezalenego polskiego i wschod-
nioeuropejskiego pisarstwa tworzeniem wolnej przestrzeni dla myli i sowa.
Publikowaa take artykuy polemiczne dotyczce draliwych stosunkw narodowo-
ciowych na Litwie Jasienica by ich namitnym czytelnikiem i komentatorem85.
Cz polskiej inteligencji z Kresw Wschodnich, ktra przesza guagi i ucieczk
z nieludzkiej ziemi oraz postanowia pozosta na Zachodzie, naleaa do grona zwi-
zanego z bezpowrotnie utraconym wileskim Uniwersytetem Stefana Batorego. Ich
gos bardzo si liczy dla Jasienicy, wszak czu si czstk tego endemicznego jedy-
nego w swoim rodzaju grona. Nie przeszkadzao mu to jednak w ywym reagowaniu
na artykuy publikowane w prasie emigracyjnej. Zdawa sobie zreszt doskonale spra-
w z niejednorodnoci politycznej tego rodowiska wzajemnych antagonizmw
i podziaw wiatopogldowych. Emigracja nasza jak z posiadanych dzi wiado-
moci sdzimy bynajmniej wzorem solidarnoci nie bya86 pisa ju w 1947
roku. Nie ukrywa take, e ma za ze Londynowi, i nie tylko pozwoli ukry
w swoim gronie, ale i publikuje teksty dawnych kolaborantw, z ktrymi on o-
nierz AK walczy na Kresach. Mowa bya o Jzefie Mackiewiczu, znanym mu pra-
cowniku wileskiej gadzinwki Goniec Codzienny, a teraz przede wszystkim autorze
Drogi donikd wydanej w 1955 roku87:
Autor powiada we wstpie, e szkice do swej powieci przygotowywa ju podczas
wojny. Nie tylko szkice. Cae fragmenty, ktre my, Polacy z Wilna, mielimy mono
czyta w Gocu Wileskim, hitlerowskiej gadzinwce, zaoonej jesieni 1941 roku.
Jzef Mackiewicz by jej wsppracownikiem i filarem. Mona byo ostatecznie mach-
n rk na jej redaktora naczelnego, Ancerewicza, marnego dziennikarzyn z Biaego-
stoku, ktrego ludzie z AK przykadnie zastrzelili w kruchcie kocioa w. Katarzyny,
przeczytawszy mu przed tym wyrok. Trudniej byo przebole, e w Gocu produkuje
si Jzef Mackiewicz, jeden z najlepszych polskich reporterw, autor Buntu rojstw.
Ohyda! Ohyda!.
W Gocu (w argonie podziemia zwanym Podgocem) ukazay si liczne
fragmenty obecnej Drogi donikd, midzy innymi opis aresztowania i przesuchania
Pawa, czyli samego Jzefa Mackiewicza, ktrego NKWD razu pewnego zatrzymao na
przecig godzin czterdziestu i omiu. Dobrze pamitam te rzeczy. Suyem w Armii
Krajowej, miaem przydzia do propagandy, wic pilne czytanie szmatawcw zaliczao
si do moich obowizkw. Pisywao si zreszt o Jzefie Mackiewiczu ju wtedy
w prasie podziemnej. Nie przypuszczaem, e utwory z Goca przyjdzie mi po kilku-
nastu latach znowu czyta, ale wydrukowane w Londynie w Londynie, skd si
wtedy otrzymywao rozkazy, speniane wiernie i lepo! i szeroko reklamowane
w prasie tamtejszej jako jedyna prawdziwie polska literatura88.
By to tylko wstp charakterystyka osoby autora do szerszej wypowiedzi
Jasienicy, wspomnieniu o utraconym wiecie wielonarodowych Kresw:
85
P. Jasienica, Midzy stokami, Przegld Kulturalny 1956 nr 9; przedruk w: tene, lady
potyczek, s. 6772.
86
Tene, Warto pogada, Tygodnik Powszechny 1947 nr 9, s. 4.
87
J. Mackiewicz, Droga donikd, Londyn 1955. W tyme roku [1955] wysza jedna
z trzech najwikszych powieci Mackiewicza pt. Droga donikd. Akcja jej toczy si w okresie
sowieckiej okupacji Wilna, gdzie w zakoczeniu bohater powieci wraz z on i kochank, na
jednym koniu jad po prostu do lasu. Jedna z tych kobiet pyta go: A dokd ta droga? A on
odpowiada: Donikd. Kto kiedy drwic mwi, i mymy wszyscy wiedzieli dokd idziemy,
a jedynie zdezorientowany Mackiewicz nie wiedzia i napisa Drog donikd; Z. Siemaszko,
Jzef Mackiewicz na tle Rzeczypospolitej wielu narodw, Wi 1991 nr 2, s. 96.
88
P. Jasienica, Moralne zwoki szlachcica kresowego, s. 194195.

293
 W Drodze donikd wystpuj przedstawiciele rozmaitych narodowoci zamieszku-
jcych Wileszczyzn (byo ich tam, jak wiadomo, siedem, a razem z nielicznymi
Niemcami nawet osiem). S Litwini, ydzi, Biaorusini, Rosjanie, i p-Rosjanie.
Wrd nich jedna grupa wyrnia si cechami szczeglnie nikczemnymi. To s Polacy.
Sami tchrze, donosiciele, karierowicze, kanalie i wazeliniarze. W najlepszym razie
miczaki. []
Nie ma w tej ksice mioci do kraju, ludzi i miasta. Nie wida uroku i pikna
Wilna, ktre wszak nie maj sobie rwnych.
Mieszkacy tego kraju przey musieli podczas wojny rzeczy bolesne i cikie.
Dusze ich uksztatowa przecie proces historyczny, ktry trwa lat przeszo piset, od
unii Polski z Litw. A oto w latach 19391945 przyszo temu pokoleniu podsumowa
i zamkn rachunki. Oczekiwa w tych warunkach, e ludzie ci od razu we wszystkim
si zorientuj, nie narobi tragicznych bdw to tyle znaczy, co domaga si bez-
poredniej interwencji si nadprzyrodzonych. To pokolenie musiao uzna i zapaci
moraln cen takiego fenomenu dziejowego, e najwiksze dziea polskiej poezji wi
si nie z Poznaniem czy Krakowem, lecz z Nowogrdkiem i Wilnem a zachodnia
granica obszaru zwarcie zamieszkanego przez Biaorusinw przebiega o sto kilkadzie-
sit kilometrw na wschd od Warszawy. []
Jzef Mackiewicz wiadomie skama, tajc przed czytelnikami wybuch najdzik-
szych szowinizmw, ktry skci ze sob narody Wileszczyzny. Nie wspomnia o nie-
nawici do Polakw, ktrzy przez stulecia byli w tamtych stronach ras panw i do-
czekali si niemiej odpaty. Nie mg zreszt powiedzie prawdy, bo to by wymagao
stwierdzenia, e przez cay okres wojny wanie od sierpnia 1940 do czerwca 1941 roku
nie mona byo na ulicach Wilna gono mwi po polsku, nie naraajc si na przykro-
ci, na pobicie i nawet na mier. I e jedynym wyjciem z sytuacji by masowy exodus
Polakw do Polski. []
Literatura polska zna pisarza, ktry przebywajc na emigracji, przedstawi kraj lat
dziecinnych. Obraz spoeczestwa polskiego na Litwie jest w Panu Tadeuszu nie-
prawdziwy, wyidealizowany. Prawdziwa jest za to wielka, bezmierna mio autora do
ludzi i kraju.
Ksika Jzefa Mackiewicza jest od tej przywary romantycznej najzupeniej wolna89.
Jasienica proroczo odgad, e bdzie chyba jedynym prawdziwie krytycznym kry-
tykiem powieci Jzefa Mackiewicza, pisa:
Nie znam wszystkich recenzji z Drogi donikd. W tych, ktre czytaem, nie znalazem
uwag ani polemik na wspomniany temat. Znalazem zachwyty oraz tezy, e Droga do-
nikd jest najlepsz powieci polsk napisan po wojnie90.
I rzeczywicie, uniwersytecki kolega Jasienicy Czesaw Miosz, skupi si na pisar-
skiej formie powieci, uznajc Mackiewicza za najlepszego prozaika ukazujcego

89
Tame, s. 197199.
90
Tame. W 2006 roku Jacek Trznadel napisa: Jeli si nie myl, w PRL ukazao si tylko
jedno omwienie jego [Mackiewicza] prozy, Drogi donikd, Pawe Jasienica ogosi paszkwil
pod unicestwiajcym tytuem: Moralne zwoki szlachcica kresowego. Zadziwiajce, e pisa to
byy partyzant, walczcy dopiero co z sowieck andarmeri, w grupie upaszki, cudem ocalony
od wyroku mierci. W jednej ze swoich publikacji Mackiewicz nawiza krytycznie do tego
tekstu Jasienicy. Wspomnia o wsppracy Jasienicy z propagandow komunistyczn Rozgoni
Kraj. Szed daleko w swej nieufnoci. Ale czy wystpienie Jasienicy nie byo take podobne
do tej fali krytyki Mackiewicza, ktra miaa si rozla i na Zachodzie z arcypolskich pozycji?
Z tym e Jasienica doskonale wiedzia, e proza krytykujca komunizm jest w kraju cakowicie
zakazana; zob.: J. Trznadel, Historia i wojna w prozie Mackiewicza, [w:] Jzef Mackiewicz
i krytycy, s. 610.

294
realia ycia codziennego91. Tak byo w roku 1955, jednake w 1989 Miosz pody
ladem wojennej przeszoci Mackiewicza, szukajc rde tak rnych i wzajemnie si
wykluczajcych opinii o autorze Drogi donikd. Miosz prbowa dokona rzeczy
niemoliwej, uszanowa Jasienic, czowieka prawego i nieustraszonego, walczcego
do koca i obroni Mackiewicza, jego wybory yciowe i pisarstwo. Jednoczenie Mi-
osz by jedynym, ktry bronic Mackiewicza rozumia zarazem intencje Jasienicy:
Moralne oburzenie Beynara jest szczere i powtarzajc za Jdrem ciemnoci Conrada
ohyda! ohyda!, na pewno wyraa uczucia wielu swoich rwienikw [z okresu oku-
pacji]. Wgldnwszy jednak bliej w jego artyku, nie znajdzie si w nim wiele poza
stanem uczuciowym92.
Ostatecznie Miosz widzia w powieci Mackiewicza to, co Jasienica tak bardzo chcia-
by zobaczy jako kresowiak: Wbrew posdzeniom Jasienicy jest to ksika mioci do
zdeptanej ojczyzny93.
Inni adherenci Mackiewicza ju nie byli tak pobaliwi. W wolnej Polsce krytycy
literaccy oskaryli Jasienic o napisanie paszkwilu, uznali, e nalea on do chru,
ktry publicznie ly emigracyjnego pisarza i to na rwni z Jzefem Cyrankiewiczem
oraz publicystami Trybuny Ludu tym samym zrwnali polemiczne eseje Jasienicy
z jzykiem propagandy94. Pojawiy si nawet gosy oskarajce Jasienic o wspprac
z PRL-em95.
Na marginesie debaty o Drodze donikd, warto przypomnie jeszcze artyku Jasie-
nicy z 1947 roku. Na amach Tygodnika Powszechnego przyzna, i redakcja otrzy-
maa ksik Instytutu Literackiego z Rzymu pod tytuem W oczach pisarzy. Wybr
91
Cz. Miosz, Polacy z Kresw: Prosz uszanowa Wilnianina, Kultura 1955 nr 12(98),
s. 130133.
92
Tene, Koniec Wielkiego Xistwa (O Jzefie Mackiewiczu), Kultura 1989 nr 5(500),
s. 102120; przedruk w: Jzef Mackiewicz i krytycy, s. 459.
93
Tene, Gos wiernego czytelnika, Archiwum Emigracji. Studia Szkice Dokumenty
2003 z. 5/6, s. 157158. Do krytykw Mackiewicza ale raczej z wrodzonej przekory ni
literackich lub politycznych animozji nalea Stefan Kisielewski, ktry w wywiadzie udzielo-
nym Jerzemu Giedroyciowi wyzna: Mam te wobec was [Kultury] pewien zarzut personal-
ny: e drukujecie Jzefa Mackiewicza, ktry zarwno ze wzgldu na sw okupacyjn przeszo
jak i na sprzeczne z polsk racj stanu pogldy, moim zdaniem, drukowany u was by nie powi-
nien; zob.: Rozmowa ze Stefanem Kisielewskim, Kultura 1957 nr 6(116), s. 35. Pniej Kisie-
lewski nieznacznie wycofa si z tych sw; zob.: S. Kisielewski, Abecado Kisiela. Testament
Kisiela, Warszawa 2011, s. 79.
94
O Jasienicy, w kontekcie jego atakw, jako czci propagandy komunistycznej w Polsce
pisali: Jacek Trznadel, Marek Zybura, Maria Zadencka, Wodzimierz Bolecki, Grzegorz Eber-
hardt. Krzysztof Maso pisa: Zdecydowany protest budz z kolei jego [Jasienicy] kompletnie
nieodpowiedzialne, za to wybitnie koniunkturalne, ataki na Jzefa Mackiewicza, tym bardziej
niestosowne, e w tamtych warunkach o jakiejkolwiek polemice mowy by nie mogo. Obaj
adwersarze pisali wic do rnych odbiorcw, krajowych i emigracyjnych. W zwizku z tym
opinie ulega mogy jedynie zaostrzeniu i nie dziwi fakt, e Jzef Mackiewicz nigdy nie wyba-
czy Jasienicy artykuu Moralne zwoki szlachcica kresowego; zob.: K. Maso, Beynar, kolega
Buraja, Rzeczpospolita 13.11.2009.
95
Zob. wywiad Marty Kwanickiej z Grzegorzem Eberhardtem o jego najnowszej ksice,
Pisarz dla dorosych. Opowie o Jzefie Mackiewiczu. Autor ksiki odpowiadajc na pytanie
dotyczce adwersarzy Jzefa Mackiewicza uy sformuowania, i Jasienica wsppracowa
z PRL, wiemy to, i dlatego bez skrupuw umieciem go we wspomnianym rozdziale; Pisarz
zakazany, rozmowa M. Kwanickiej z G. Eberhardtem, [on-line]. [Dostp: marzec 2008]. Do-
stpny w WWW: http://www.polskieradio.pl/24/289/Artykul/176171,Pisarz-zakazany.

295
opowieci wojennych (19391945). Jasienic zainteresowao opowiadanie Ponary
Baza, podpisane pseudonimem J. M. nie ujawnia tosamoci autora, nie daje te do
zrozumienia, czy wie kto si za nim kryje, ale niemoliwe by nie wiedzia, e jest nim
wanie Jzef Mackiewicz. Wedug Jasienicy by to pierwszy artyku dotykajcy tematu
tragicznej strony okupacji Wilna eksterminacji ludnoci ydowskiej, dokonanej na
lesistych terenach nieopodal Wilna przez nacjonalistw litewskich pod nadzorem wadz
niemieckich. I w Polsce mao kto poza repatriantami wie co oznacza sowo
Ponary. A byo to najwiksze bodaj na dawnych kresach miejsce strace pisa96.
Ale i tym razem Jasienica mia pretensje do Mackiewicza o pominicie w opowiadaniu
martyrologii polskiej:
Autor opowiadania Ponary Baza by przypadkowo wiadkiem wymordowania na
tamtejszej stacyjce caego transportu ydw, ktrzy rzucili si do ucieczki. Opisa co
widzia i przypomnia wiatu sowo Ponary. Nie rozumiem natomiast, czemu pomin
milczeniem jeszcze jedn rzecz. Oto w Ponarach oprcz ydw le tysice Polakw.
Razem. W tych samych doach. [] Czemu o tym wszystkim zapominamy?97
P roku po mierci Jasienicy w Wiadomociach londyskich ukaza si artyku
Jzefa Mackiewicza pod tytuem Casus Pawe Jasienica98. Autor nawizywa w nim do
wczeniejszych wypowiedzi na temat swojego adwersarza, nazywajc go pisarzem
o elastycznym pirze, czyli twrcy dyspozycyjnego wobec wadz komunistycznych,
czy wrcz sucego interesom dyktatury proletariatu.
Grzechw Jasienicy w oczach Mackiewicza byo zreszt wicej, wymienia nast-
pujce:
1) rozbicie dziaalnoci charytatywnej Kocioa poprzez czonkostwo w zewiec-
czonym Caritasie;
2) praca w warszawskiej Rozgoni Kraj, co samo przez si rozumiano jako
suenie aparatowi propagandy komunistycznej, tym bardziej, e gosi tam pogldy;
3) o anachronizmie przynalenoci Wilna do Rzeczypospolitej (tu Mackiewicz
powouje si na endeck Myl Polsk (wydawan rwnie w Londynie), w ktrej
Jasienicy zarzuca si pogldy antynarodowe: przedstawienie rozbiorw Katarzyny
jako postpu, a zmowy Hitlera i Stalina jako realizacji polskiej racji stanu99;
4) Jasienica napisa kilka ksiek o tematyce historycznej, w tej liczbie o Jagiel-
lonach, zgodnie z doktryn historyczn wytyczon w PRL. e np. bd Jagiellonw
polega na tym i parli na wschd, przeciw Moskwie, zamiast zwrci si na zachd,
przeciw Niemcom. e np. czerwoni w powstaniu r. 1863 mieli racj, a nie biali
itp. Jego pogldy osobiste mogy si pokrywa z obowizujc doktryn historyczn.
Nie powinnimy jednak oszukiwa siebie, e mg napisa odwrotnie. Tzn. napisa by
mg, ale wyda nie. Ksiki wydawane s w PRL przez wydawnictwa partii komuni-
stycznej. Innych tam nie ma. Ksiki sprzeczne z planem kulturalnym nie s, i nie
mog by wydawane w ustroju komunistycznym. [] pisarz polski w kraju, z talen-
tem czy bez, jest de facto pracownikiem komunistycznej polityki kulturalnej, albo
przestaje by pisarzem. Gdy w kadej chwili moe by zwolniony z pracy literackiej,
jak kady pracownik nie odpowiadajcy wymogom pracodawcy. Jasienica, jeeli chcia

96
[P. Jasienica] (jas.), Ponary, Tygodnik Powszechny 1947 nr 41, s. 12.
97
Tame.
98
J. Mackiewicz, Casus Pawe Jasienica, Wiadomoci 1971 nr 3(1294), s. 2.
99
Tame.

296
uprawia zawd pisarza, musia si podporzdkowa obowizujcym rygorom. Chyba
eby prbowa emigrowa. Jasienica nie prbowa emigrowa100;
5) umar mierci naturaln, na wolnoci, bez procesu i bez wizienia, by wic
pisarzem PRL-owskim, ktry tylko czasowo (pod koniec ycia) straci przychylno
partii, bo w innym wypadku, gdyby rzeczywicie by prawdziwie opozycyjnym pisa-
rzem, np. w czasach stalinowskich, straciby ycie, wczeniej uczestniczc w procesie
pokazowym;
6) to, co da do zrozumienia Gomuka w swojej wypowiedzi o Jasienicy, to wiedzia
co mwi (autor powouje si na swj wczeniejszy list do redakcji w tej sprawie).
Ju w lutym, zaledwie trzy tygodnie pniej ukazay si komentarze czytelnikw
do artykuu Mackiewicza w dziale Korespondencji umieszczono m.in. list Alicji
Lisieckiej:
atwo, yjc od lat w Monachium, krytykowa 32 miliony Polakw nie prbuj-
cych emigrowa i walczcych o prawo do ycia w swoim kraju. Za t walk kolaboran-
ci z komunistycznych stoczni i fabryk, komunistycznych piekarni i sklepw, zapacili
ostatnio wysok cen. O mao co nie zapaci jej swego czasu Pawe Jasienica, skazany na
kar mierci za udzia w partyzantce akowskiej. Wyreklamowany z wizienia przez powo-
jenny Zwizek Pisarzy, zobowiza si do rezygnacji z druku w Tygodniku Powszech-
nym na rzecz paxowskiego pisma, z ktrego zreszt wkrtce postara si odej. To byy
owe warunki, na ktrych mocy nie spada wwczas gowa pisarza, usuwanego take po-
tem, ju w r. 1968, ze Zwizku Literatw i zmuszonego do ukrywania si.
Gomuka nie wiedzia co mwi, ale wiedzia co robi Bezpieczestwo, podsuwajc
mu faszywe materiay, majce na celu skompromitowanie autora ksiek, ktre czsto
wbrew cenzurze jak np. Polska Jagiellonw trafiy pod strzechy. Jako redaktorka
Nowej Kultury w latach 19601962, pamitam dobrze zarzut dotyczcy druku przez
nasze pismo odcinkw rzekomo obcej duchowo socjalizmu Polski Jagiellonw Pawa
Jasienicy.
atwo poucza i gani polskich robotnikw. Trudniej zarobi yciem penym
udrki, w grozie przed mierci cywiln i wizieniem, na pikn, patriotyczn kart na-
uczyciela historii Polski Pawa Jasienicy101.
Alicja Lisiecka wiedziaa co pisze, jak sama przyznaa bya redaktork Nowej
Kultury ale nie tylko wsppracowaa z szeregiem pism krajowych: Polityk,
yciem Literackim, Twrczoci, bya doktorem habilitowanym, pracownikiem
Instytutu Bada Literackich PAN na fali czystek po Marcu 68 wyemigrowaa
z kraju.
W obronie dobrego imienia Jasienicy stanli take emigracyjni historycy, a wrd
nich: Jzef Garliski, Piotr Wandycz i Marian Kukiel. Jzef Garliski, wsppracownik
Instytutu Hoovera przy Uniwersytecie Stanforda w Kalifornii (gdzie gromadzi archi-
walia powiadczajce polski czyn zbrojny na Zachodzie), zwrci uwag na pewien
paradoks oskare Mackiewicza wobec Jasienicy. Ot Gomuka niewtpliwy
komunista i partner Sowietw, o ktrym Mackiewicz mgby napisa najohydniejsze
rzeczy, w momencie nagonki na Jasienic w 1968 roku sta si nagle godnym wiary
wiadkiem oskarenia Jasienicy. Przypominamy raz jeszcze, co Mackiewicz wwczas
pisa: W moim przekonaniu to, co da do zrozumienia Gomuka w swojej wypowiedzi
o Jasienicy, to wiedzia co mwi. Garliski puentowa ten zabieg nastpujco:
Niestety w sprawach, ktre wymagaj obiektywizmu, zbyt jaskrawo stosuje si zasad

100
Tame.
101
A. Lisiecka, Do redakcji Wiadomoci: O Jasienicy, Wiadomoci 1971 nr 6(1297), s. 6.

297
 dwch nierwnych miar, i to u nas, na emigracji, na wolnym Zachodzie, gdzie nie ma
adnego usprawiedliwienia dla takich chwytw102.
Poza tym jeeli obrocy Mackiewicza zarzucali Jasienicy wspprac z Cyrankiewi-
czem bo obaj krytykowali emigracyjnego pisarza dlaczego podobny zarzut nie
spotka Mackiewicza, ewidentnie stojcego w jednym szeregu z Gomuk przeciw
Jasienicy?
Najmocniej chyba jednak zabrzmia dwugos Mariana Kukiela i Lidii Ciokoszo-
wej, ktrzy na zaproszenie redakcji Wiadomoci umiecili swoje artykuy, bdce
faktycznie rozszerzonymi wersjami przemwie ku czci pisarza, wygoszonymi wcze-
niej na wieczorach ku jego pamici. Marian Kukiel uzna pisarstwo Jasienicy gdy
drtwa mowa opanowywaa polsk publicystyk i historiografi w czasach stalinow-
skich i pniej za prawdziw kpiel w polskoci i polszczynie.
By to czas, gdy nauki historyczne w Kraju byy w niewoli, na prokrustowym ou oka-
leczone, pmartwe, odczowieczone pisa Kukiel. W te lata niewoli i niewol-
nictwa zaczy si ukazywa owe szkice Jasienicy. Szkice z zamierzchej przeszoci.
A takim tchnce umiowaniem i tej przeszoci i tych ludzi, co yli przed ptora tysi-
cem lat czy tylko tysicleciem, e czytelnik skonny by z Wyspiaskim woa na tego,
kto wie co znaczy polska mowa i oczy kryje ze wstydu: przybywaj tu odyjesz
sowa ask103.
Marian Kukiel koczy artyku alem, alem onierza emigranta: Ze smutkiem myl,
e nie byo mi dane rki mu ucisn i pomwi o Polsce walczcej na Zachodzie104.
Dalej Kukiel nie tylko historyk, ale przecie bliski wsppracownik Wadysawa
Sikorskiego i dowdca 1. Korpusu Polskiego w Wielkiej Brytanii odnosi si do
preferencji politycznych braci Mackiewiczw w czasie wojny; zna Stanisawa Cata-
-Mackiewicza, ktrego pogldy, podobnie jak Jzefa, mieciy w sobie moliwo
jakiego uoenia relacji lub nawet wsppracy z Trzeci Rzesz. Zarzuci mu, i by
w roku 1940, kiedy Francja kapitulowaa, przeciwnikiem ucieczki Wojska Polskiego na
Wyspy Brytyjskie i dalszej tym samym walki. Wierzy w porednictwo Ptaina w roz-
mowach z Hitlerem i wypracowania dla Polakw nowego modus vivendi z okupan-
tem105.
Jak bliskie byy to pogldy Jzefowi Mackiewiczowi, niech wiadczy fakt, e
jeszcze w 1944 roku, prawie e w przeddzie wybuchu powstania warszawskiego,
pisarz chcia redagowa w stolicy pismo pod patronatem niemieckim o charakterze
antysowieckim. Jak wspomina Miosz:
Mackiewicz po przyjedzie do Warszawy [w 1944] wyrazi yczenie spotkania si ze
mn i z Januszem Minkiewiczem. Odbylimy dug rozmow. Z jego strony byo to
powtarzane na rne sposoby pytanie jak to jest moliwe?. Wic teraz, kiedy jasne
dla kadego, e Alianci s daleko, nic? adnej prby dogadania si, choby w ostatnim
momencie, z przegrywajcymi Niemcami, skonnymi ju do ustpstw? Teraz przecie
mona by byo wydawa pismo, eby mwi gono prawd o okupacji sowieckiej,
tumion przez polskie podziemie na usugach Londynu, a porednio Moskwy. Sucha-
limy go z niedowierzaniem, jak si sucha czowieka niespena rozumu. I wymialimy
go. Powiedzielimy mu, e nie ma adnego rozeznania w tutejszych nastrojach, e nikt

102
J. Garliski, Do redaktora Wiadomoci: W zwizku z listem Tomasza Rzyskiego, Wia-
domoci 1971 nr 7(1298), s. 6.
103
M. Kukiel, Jasienica w historiografii polskiej, Wiadomoci 1971 nr 10(1301), s. 2.
104
Tame.
105
Tame.

298
 by z takim pismem nie wsppracowa, e kolaborantom [] nikt nie podaje rki, a on,
gdyby zacz wydawa takie pismo, zostaby napitnowany jako zdrajca. Mackiewicz
nic nam nie powiedzia o gazetce Alarm, ktrej trzy numery podobno wydali wiosn
106
1944 we dwjk z on .
Lidia Ciokoszowa w artykule zatytuowanym Pisarstwo Pawa Jasienicy zwrcia
uwag na absurdalno zarzutw historiozoficznych Jzefa Mackiewicza, midzy in-
nymi zarzutu dotyczcego pogldw Jasienicy na powstanie styczniowe; Jasienica
nigdy nie ukrywa, e dla niego to czerwoni, a nie biali mieli racj forsujc refor-
my uwaszczeniowe w Krlestwie Polskim, co wedug Mackiewicza byo przykadem
zbienoci jego pogldw z obowizujc w PRL-u doktryn historyczn. W odpowie-
dzi Ciokoszowa pisaa:
Gdyby wic dzi yli Bolesaw Limanowski, Jzef Grabiec i Jzef Pisudski, ktrzy
w swoich pracach o powstaniu styczniowym mwic sowami Mackiewicza uwa-
ali rwnie e czerwoni, a nie biali mieli racj, musieliby by przez Mackiewicza
oskareni o to e pisz zgodnie z doktryn historyczn wytyczon w PRL107.
Zwrcia te uwag na paradoks oskare wysuwanych wobec Jasienicy zarwno tych
goszonych przez prawic emigracyjn, jak i lewic komunistyczn w kraju. Po ukaza-
niu si Polski Jagiellonw, zaatakoway go dwie protagonistki materializmu historycz-
nego: Celina Bobiska i Ewa Maleczyska. Oskaryy one Jasienic o szerzenie ten-
dencyjnych tez historiografii buruazyjnej i sugerowanie czytelnikowi nacjonalistycz-
no-polskiego punktu widzenia. W zestawieniu z pogldami Jzefa Mackiewicza, go-
szcymi dokadnie co odwrotnego, mamy nastpujc konkluzj pani Lidii Ciokosz:
Myl e Jzef Mackiewicz, ktry twierdzi, jakoby Jasienica pisa ksiki zgodnie
z doktryn historyczn wytyczon w PRL i p. Maleczyska, ktra twierdzi, e Jasieni-
ca wypowiada tendencyjne tezy historiografii buruazyjnej s rebours takimi sa-
mymi umysowociami108.
Piotr Wandycz, ktry by wwczas wykadowc historii Europy rodkowo-Wschodniej
na Yale University, wystosowa list do londyskich Wiadomoci, w ktrym take
odnis si do artykuu Jzefa Mackiwewicza:
Pawa Jasienic widziaem dwa razy w yciu, i polemik na temat jego postawy poli-
tyczno-moralnej pozostawiam osobom lepiej zorientowanym i bardziej kompetentnym
ode mnie. Chciabym natomiast powiedzie par sw o Jasienicy jako historyku. Mac-
kiewicz w do lekcewacy sposb pisze o kilku ksikach o tematyce historycznej
pira Jasienicy, napisanych zgodnie z doktryn historyczn wytyczon w PRL. Na-
stpnie przeprowadza sylogizm, ktry da si streci nastpujco: ksiki wychodzce
w PRL nie mog by sprzeczne z komunistyczn polityk kulturaln. Jasienica wyda-
wa ksiki w PRL e rg o Jasienica by komunistycznym pisarzem. Postawienie
sprawy w ten sposb, typowo czarno-biay, nie pozwala w ogle na zobaczenie bogatej
gamy odcieni istniejcej w historiografii krajowej. Jest to do prymitywny schemat,
ktry pozornie wyglda przekonywajco, ale jest w istocie daleki od ycia i skompli-
kowanej rzeczywistoci109.

106
Cz. Miosz, Koniec Wielkiego Xistwa (o Jzefie Mackiewiczu), s. 467468.
107
L. Ciokoszowa, Pisarstwo Pawa Jasienicy, Wiadomoci 1971 nr 10(1301), s. 2.
108
Tame.
109
P. Wandycz, Do redaktora Wiadomoci: Jeszcze o Jasienicy, Wiadomoci 1971
nr 20(1311), s. 6.

299
Podobnych sylogizmw w wywodach Mackiewicza i jego obrocw byo zreszt wi-
cej. Podczas polemiki z Janem Nowakiem Jezioraskim co przypomina Grzegorz
Eberhardt, biograf Mackiewicza Jezioraski wspomina:
Pytany [Mackiewicz] o narodowo odpowiada: jestem antykomunist. Mnie osobicie
takie samookrelenie nie wystarczao. Hitler te by antykomunist110.
Grzegorz Eberhardt puentuje, odpowiadajc za Mackiewicza:
Stwierdzenie, jakoby Hitler by antykomunist, kompromituje intelektualnie Nowaka.
Gdyby Hitler faktycznie by antykomunist, wygraby wojn ze Zwizkiem Sowiec-
kim! Hitler by, jak Stalin, socjalist. Tak wic, towarzysze jedynie starali si (za po-
moc wojny akurat) o powikszenie areaw swych krlestw111.
Wywd godny autora. W takiej sytuacji mona by zapyta: gdzie naleaoby umieci
Jzefa Pisudskiego socjalist? Jako zwycizca bolszewikw z wojny 1920 roku
przysugiwaoby mu, wedug kryteriw Mackiewicza, take miano antykomunisty
i to chyba jedyny taki wypadek. A jednak nie! Grzegorz Eberhardt musi przecie zna
artyku Jzefa Mackiewicza zatytuowany Nasza strona medalu z londyskich Wia-
domoci112, w ktrym oskara Jzefa Pisudskiego o wiadome unikanie decydujce-
go starcia z bolszewikami, co doprowadzio w konsekwencji do ich zwycistwa w woj-
nie domowej. Oskaranie Pisudskiego o grzech zaniechania w rozprawieniu si ze
wiatowym bolszewizmem jest te motywem Lewej wolnej powieci Mackiewicza
z 1965 roku113 (o stosunku Jasienicy do tych pogldw w dalszej czci artykuu).
Walka na sylogizmy jest zreszt obosieczna: jeli Mackiewicz uwaa, e Jasienica
by komunist, bo publikowa w Polsce pod wadz komunistyczn, to tym samym
Mackiewicz podczas wojny i okupacji by tub najohydniejszej propagandy goebbel-
sowskiej, gdy pisa artykuy w gadzinwce niemieckiej; firmowa tym samym eks-
terminacj Sowian, ydw, Romw i inne narody europejskie oraz wszystkie fabryki
mierci zaoone przez Rzesz Niemieck i wszelkie zbrodnie wojenne. Do takich
absurdw doprowadza widzenie wiata tylko w czarno-biaych kolorach.
Spr rozgorza na nowo po mierci Jasienicy, a pniej i Jzefa Mackiewicza, wraz
z mozolnym odtwarzaniem dorobku literackiego emigracyjnego pisarza; pojawili si
take jego obrocy (i dobrze). Szkoda tylko, e podobnie jak Mackiewicz, wiat wi-
dzieli jedynie dwukolorowo. Poza tym, na posta Jasienicy patrzy si, w tym wypadku,
take przez pryzmat innych adwersarzy Mackiewicza gwnie politycznych, takich
jak: Stefan Korboski, gen. Tadeusz Peczyski, Jan Nowak Jezioraski, Jzef Garli-
ski, Andrzej Pomian jak wida, ludzi zwizanych gwnie z Polskim Pastwem Pod-
ziemnym i Armi Krajow. I nie moe to dziwi, skoro Jzef Mackiewicz by jawnym
krytykiem ukadu SikorskiMajski, a o operacji Ostra Brama, gdzie wykrwawio si
wileskie i nowogrdzkie AK w walce o wyzwolenie Wilna, pisa:
Gdy z perspektywy patrz na to co si stao, dzi wstydz si i auj, ale nie tego, e
nie znalazem si po stronie tych, ktrzy w roku 1944 Wilno dla bolszewikw pomagali

110
J. Nowak Jezioraski, Polska z oddali, Krakw 1992, s. 217.
111
G. Eberhardt, Pisarz dla dorosych. Opowie o Jzefie Mackiewiczu, Wrocaw 2008,
s. 544.
112
J. Mackiewicz, Nasza strona medalu, Wiadomoci 1956 nr 19(527), s. 3.
113
Tene, Lewa wolna, Londyn 1965.

300
 zdobywa, lecz tego, e nie znalazem si po stronie tamtych, ktrzy go przed bolsze-
wikami bronili114
lub:
Nasze cierpitnictwo i nasza martyrologia w zestawieniu na przykad z martyrologi
ydw pod reimem hitlerowskim, zdawaa si lekkim bluffem115.
Na koniec warto przypomnie, e Mackiewicz dopomina si od Polakw by pisali na
temat cierpie ludnoci niemieckiej podczas wojny116.
Co mogli myle onierze pukownika Wilka Krzyanowskiego walczcy raz
z jednym, raz z drugim okupantem czytajc takie sowa, sowa pisane przez czo-
wieka, ktry ani razu w tej wojnie nie chwyci za bro? Przed bolszewikami uciek do
Kowna, po powrocie do Wilna, pod okupacj niemieck odda swoje piro propagan-
dzie okupacyjnej, nastpnie, wraz ze zbliajcym si frontem sowieckim zbieg do
Warszawy (na paszporcie litewskim), gdzie znowu, w przeddzie wybuchu powstania,
chcia suy Niemcom. Nie czekajc na walki w stolicy, uciek do Krakowa, stamtd
do Pragi, potem Wiednia i ostatecznie do Woch. Icie patriotyczne dziaanie. I zrobi
to czowiek, ktry z drugiej strony, za pozwoleniem wadz AK, widzia i opisa Katy.
Moe racj ma Wodzimierz Bolecki, ktry uwaa, e
zawsze cenili i bronili Mackiewicza pisarze, atakowali go natomiast byli oficerowie,
ktrzy na emigracji stali si politykami. Niewielu ich byo, ale jeli chodzi o twrczo
Mackiewicza, nigdy tak niewielu nie wyrzdzio tak wiele szkody117.
Jasienica by i oficerem AK, i pisarzem. Nie by tylko na emigracji.
W odniesieniu do artykuu Moralne zwoki szlachcica kresowego Bolecki pisze:
Droga donikd doczekaa si take recenzji w kraju jej autorem by Pawe Ja-
sienica, ale lektura tego tekstu nie jest przyjemna.
Jasienica za kilka lat stanie si jednym z najwaniejszych polskich pisarzy wsp-
czesnych: autorem esejw historycznych bdcych odtrutk na brednie o dziejach Pol-
ski sporzdzone przez specjalistw od wulgaryzowania przeszoci. W latach szedzie-
sitych bdzie jednym z moralnych autorytetw modej inteligencji, za co po marcu
1968 r. zostanie w ohydny sposb zaatakowany przez wczesnego genseka. Atak ten
jak wiadomo Pawe Jasienica przypaci yciem. Jednak czytajc napisan
w 1955 r. recenzj z Drogi donikd trzeba zapomnie o Pawle Jasienicy z roku 1968.
W 1955 roku Pawe Jasienica by jeszcze wsppracownikiem prasy PAX-owskiej.
Kulisy tego tekstu nie s dla mnie do koca jasne, chocia jest oczywiste, e decy-
dujc si na napisanie recenzji z powieci Mackiewicza, Jasienica nie powodowa si
jedynie odruchem mionika ksiek. Z tekstu recenzji wynika jednoznacznie, e bya
to dla jej autora sprawa osobista: w 1941 r. Jasienica (wczesne nazwisko Leon Lech
Beynar) jako onierz AK przydzielony do propagandy czyta w Gocu Codzien-

114
Tene, List do Redakcji, Kultura 1957 nr 78(117118), s. 224. W drugiej poowie roku
1944 moc ludzi nadawaaby si do zastrzelenia w Wilnie. Chociaby Czerniachowski i wszystkie
armie jego 3-go biaoruskiego frontu. Tymczasem przeciwnie, wiemy, e im pomagao si prze-
cie w zdobywaniu Wilna, a pniej przyjmowano zaproszenie na wsplny bankiet. Oficjalna wersja
stwierdzaa, e: sielanka trwaa dugo, bo potem przywdcy AK zostali aresztowani. Tym samym
jednak potwierdza si fakt, e taka sielanka bya; tene, O pewnej ostatniej prbie i o zastrzelonym
Bujnickim, Kultura 1954 nr 11(85), s. 8195.
115
Cyt. za: W. Bolecki, Ptasznik z Wilna, s. 230.
116
P. Jasienica, Czyby ksiga wita?, Przegld Kulturalny 1956 nr 17; przedruk w: tene,
lady potyczek, s. 65.
117
W. Bolecki, Ptasznik z Wilna, s. 296.

301
 nym fragmenty Drogi donikd. Z innych rde wiadomo, e w grudniu 1941 r. napi-
sa nawet artyku przeciwko Mackiewiczowi118.
Zarzuty wobec Jasienicy, jako przeciwnika Mackiewicza, mona streci do jedne-
go podstawowego paradygmatu Jasienicowy atak na Mackiewicza by albo wesp,
albo za zgod wadz komunistycznych innego wyjcia nie byo i samo w sobie byo
to niegodne Jasienicy. Tym samym obrocy Mackiewicza posugujc si tym swo-
istym wzorem wykluczaj moliwo samodzielnego i niezalenego mylenia i wy-
raania myli w Polsce. Sowem tylko pogldy przeciwne komunistom byy fak-
tycznie niezalene, kade inne byy tylko potwierdzeniem przynalenoci do ideologii
marksistowskiej. Koronnym tego przykadem by fakt na ktry powouj si wszy-
scy zwolennicy Mackiewicza e artyku Jasienicy Moralne zwoki szlachcica kreso-
wego z 1955 roku, wpisuje si, lub lepiej, jest czci ataku na emigracyjnego pisarza
dokonanego jedenacie lat pniej w 1966 roku przez Jzefa Cyrankiewicza.
Cyrankiewicz podczas sesji naukowej na Wawelu okreli Mackiewicza znikom cz-
ci polskiej emigracji, ktra gosi nihilistyczne tezy. Tezy te wyraaj ch zatrzy-
mania zegara historii nawet przez samounicestwienie. Lepiej zgin na wojnie ter-
mojdrowej, ni y w ustroju komunistycznym tak to wyraa emigracyjny pisarz
Jzef Mackiewicz w jednej ze swoich ksiek gosi Cyrankiewicz na Wawelu 119.
Czy Cyrankiewicz czyta artyku Jasienicy sprzed jedenastu lat? Moe tak, ale na
pewno go nie pamita, wykorzystaby przecie niechybnie tekst do swojej argumenta-
cji. Zreszt, jak wida Cyrankiewicza nie interesoway animozje wewntrzne emigracji
ani ktnie dawnych kresowiakw. On sta na stanowisku Polski Ludowej.
W takim razie czy Jasienica pisa pod dyktando propagandy komunistycznej, czy,
jak twierdzi Marek Zybura, nawet ly emigracyjnego pisarza?120 Sam fakt pisania
przeciwko kolaborantowi wojennemu na ponad dekad przed komunistycznym premie-
rem i to w sprawach cakowicie odmiennych, nie moe by argumentem w oskareniu
o wspprac z PRL-em, takie insynuacje s wrcz manipulacj faktami. Jasienica
zarzuca Mackiewiczowi wietnemu reporterowi i pisarzowi, jak twierdzi e
odda swoje piro niemieckiemu okupantowi i w Drodze donikd nieuczciwie przed-
stawi spoeczestwo polskie. Co wydaje si, rozumia jedynie inny wilnianin, Czesaw
Miosz o czym wspominam wyej. Stawianie Jasienicy i Cyrankiewicza w jednym
rzdzie przypomina dziaanie Stalina, ktry oskary gen. Sikorskiego o wspprac
z Hitlerem, bo jeden i drugi zwrcili si do Midzynarodowego Czerwonego Krzya
o wysanie ekspertw do Katynia. Jak pamitamy, oskarenie to haniebne posu-
yo do zerwania stosunkw dyplomatycznych ZSRR z polskim rzdem na uchod-
stwie. A jeli kto naprawd chce zna stosunek Jasienicy do Cyrankiewicza i caej
nowej wadzy ludowej, powinien sign po jego artykuy prasowe z Tygodnika Po-
wszechnego. Jest ich naprawd wiele i aden z nich nie budzi wtpliwoci, co do
faktycznych pogldw Jasienicy na wczesny reim121.

118
Tame, s. 776777.
119
Tame, s. 31; M. Fik, Kultura polska po Jacie. Kronika lat 19441981, Londyn 1989, s. 392.
120
M. Zybura, Jzef Mackiewicz i krytycy, s. 679.
121
Zob. m.in.: Czy dobrze rozumiem? (1946 nr 22, s. 8); Tradycja AK (1946 nr 44, s. 12);
Honor (1946 nr 13, s. 3); Obroca prawdy (1946 nr 10, s. 8, podpisany: pej.); Karty na st
(1946 nr 14, s. 8, podpisany: pej.); Przyjacielu przesid si niej (1946 nr 18, s, 8, podpi-
sany: p. jas.); Stwierdzam fakty (1946 nr 30, s. 8); yczliwo (1947 nr 26, s. 2); Wskazuj
szczegy (1947 nr 30, s. 8, podpisany: jas.); Po prostu niedobrze si robi (1948 nr 27, s. 12,
podpisany: jas.).

302
 Jasienica wyraa wasne sdy w sposb jasny i bezporedni niezalenie od ko-
niunktury politycznej: jeli wierzy, e zmiany ustrojowe po 1945 roku przynios masie
modziey polskiej szczeglnie tej biedniejszej, znanej mu z czasw sanacji
szans lepszej i atwiejszej w dostpie edukacji, to naprawd w to wierzy. Std midzy
innymi artykuy o problemach owiaty publikowane w Tygodniku Powszechnym
w pierwszych latach po wojnie122. Jeli w kwestiach historiozoficznych, uwaa e
czerwoni, a nie biali mieli racj w powstaniu styczniowym stay punkt ataku na
Jasienic to rzeczywicie tak myla, i nie mona przecie traktowa czerwonych
z powstania styczniowego w kategoriach czerwonych z Polski Ludowej, bo to rze-
czywicie kompromituje obrocw Mackiewicza (jak i jego samego). Podobnie jest
z innymi pogldami historiozoficznymi.
Zarzut wobec Jasienicy, e nie przysuguje mu miano wiernego tradycjom filarec-
kim jakie nadaa mu na emigracji Spoeczno Akademicka USB bo nie zgin
w kazamatach UB, lecz zmar mierci naturaln nie jest wart komentarza123.
W artykule Jzefa Mackiewicza Casus Pawe Jasienica pojawio si take oskar-
enie o wspprac autora Polski Jagiellonw z PAX-em Bolesawa Piaseckiego i roz-
bicie Caritasu. Odpowied na podobne zarzuty, a take opis caego zoonego kontek-
stu relacji JasienicaPiasecki, majcy swj pocztek w wileskiej operacji Ostra Bra-
ma, s zbyt obszerne i odbiegaj od gwnej myli niniejszego tekstu124. Niech jako
odpowied na zasadzie pars pro toto posuy notatka sporzdzona przez pracow-
nikw MSW na pocztku lat 60., ktrzy byli zainteresowani pozyskaniem Jasienicy dla
swoich celw:
Po aresztowaniu, w/w zainteresowa si Bolesaw Piasecki, ktry wykorzystujc swoje
kontakty z MBP spowodowa, po uprzednim przeprowadzeniu kilku rozmw z P. Jasie-
nic w wizieniu, uwolnienie go z aresztu i umorzenie ledztwa. W rezultacie Jasienica
zosta zwolniony z wizienia 16 maja 1949 [sic!] i od tego czasu do 1956 r. wsppra-
cowa z PAX-em jako publicysta, bdc zatrudnionym w Tygodniku Powszechnym,
nad ktrym wwczas PAX mia swj patronat. Naley stwierdzi, e Piasecki docenia-
jc wwczas pozycj Jasienicy w rodowiskach katolickich oraz jego zwizki z hierar-
chi liczy si z tym, e uda si PAX-owi pozyska w/w do organizacyjnej wsppracy.
Jednake Jasienica, podobnie jak Turowicz i niektrzy inni redaktorzy TP, poza lun
wspprac publicystyczn i sporadycznymi kontaktami z kierowniczymi dziaaczami
PAX-u, nie wyrazi zgody na formalne przystpienie do PAX-u. W 1956, przed pa-
dziernikiem, Jasienica zerwa wspprac publicystyczn i kontakty z PAX-em. Jasieni-
ca by przeciwnikiem ideologicznym PAX-u, a swoj wczesn wspprac traktowa
jako zo konieczne. Po padzierniku nie wiza si organizacyjnie z adn z dziaaj-
cych grup katolickich, chocia zawsze darzy sympati rodowisko TP. wiadcz
o tym aktualne spotkania i rozmowy ze Stomm i Turowiczem, wygoszone odczyty
w Klubie Inteligencji Katolickiej w W-wie i Krakowie itp.125
Zarzut kolejny dotyczy dziaalnoci Jasienicy w Rozgoni Kraj. eby zrozu-

122
Znowu cyfry (1947 nr 4, s. 2); Walory pracy nauczycielskiej (1946 nr 23, s. 4); Problem
nr 1 (1946 nr 44, s. 2).
123
J. Mackiewicz, Casus Pawe Jasienica, s. 2.
124
Wicej na ten temat w powstajcej pracy: A. Kierys, Pawe Jasienica. Biografia publi-
cysty w PRL-u.
125
IPN BU, 0204/19/1, Uzupenienie do informacji w sprawie Pawa Jasienicy, k. 103104.
Powysza notatka bez podpisu i datacji opatrzona jest odrcznym dopiskiem, z ktrego wynika, e
sporzdzi j Borowski w 1961 roku. Ustale takich dokona towarzysz Wawrzyniewicz,
a potwierdzi Chlebicki, 27 padziernika 1964 roku (rwnie adnotacja odrczna na dokumencie).

303
mie motywy postpowania wielu polskich intelektualistw w poowie lat 50., w tym
Jasienicy, naley wzi pod uwag wczesne nadzieje spoeczestwa polskiego na
popraw sytuacji w Bloku Wschodnim po mierci Stalina i zwizane z tym oczekiwa-
nie normalizacji stosunkw spoeczno-politycznych.
Jasienica czego nigdy nie ukrywa y rzeczywist nadziej na popadzierni-
kow odwil, na powstanie pastwa ze wszech miar normalnego z socjalistycz-
nym co prawda ustrojem, ale demokratycznym spoeczestwem bez cenzury, indok-
trynacji i bezpieki. Nowy kraj mia by domem dla powracajcej emigracji, ktra
wczeniej obawiaa si aresztowa, inwigilacji i dyskryminacji. Teraz moga zasili
cigle jeszcze uszczuplony po wojnie nard, szczeglnie w krgach inteligenckich
gdzie straty wojenne byy due i dla odradzajcego si spoeczestwa szczeglnie do-
tkliwe. Ju w 1949 roku pisa, e na rzeczywiste ycie w kraju wpyw maj jedynie ci
Polacy, ktrzy w nim mieszkaj nie za emigracja:
Losy Polski zale wprawdzie od tego, co si dzieje na szerokim wiecie, ale masa Po-
lakw ksztatowa moe histori ojczyst dziaajc tutaj, na nadwilaskich piaskach,
126
a nie tam, gdzie cytryna dojrzewa .
W 1955 roku wraz z czterdziestoma omioma intelektualistami podpisa apel o powrt
emigracji do kraju:
Zwracamy si do was jako do tych, ktrzy byli wrd nas, ktrych z nami czya wsplna
walka z hitlerowskim wrogiem i wsplne nieraz pogldy. Zwracamy si do was jako lu-
dzie, ktrzy teraz tu tworz now Polsk i pragn widzie was przy tej pracy127.
Wrd sygnatariuszy obok Jasienicy byli: Maria Dbrowska, Zofia Starowieyska-
-Morstinowa, Antoni Sonimski, Julian Przybo, Karol Estreicher, Jerzy Zawieyski,
Aleksander Ford, Kazimierz Kumaniecki i ks. Jzef Iwanicki rektor KUL-u. Apel
48 ogoszony by w ramach wikszej akcji normalizowania stosunkw kraju z Polo-
ni, poprawienia wizerunku PRL po kompromitujcych j audycjach wiaty128 i udo-
wodnienia, e w Polsce nastpia rzeczywista liberalizacja ycia politycznego i kultu-
ralnego, a nawet zainicjowanie masowego powrotu emigracji do kraju129. Celowi temu
suy miao specjalne Towarzystwo cznoci z Wychodstwem Polonia oraz Roz-
gonia Kraj, na antenie ktrej wypowiada si i Jasienica tradycyjnie obok takich
tuzw jak: Kazimiera Iakowiczwna, Maria Dbrowska, Antoni Sonimski, Aleksan-
der Kamiski, Jan Rzepecki. Najwaniejsze audycje drukowane byy dodatkowo
w Biuletynie Rozgoni Kraj, czyli pisemnej formie najwaniejszych audycji130.
Jasienica umieci tam trzy artykuy: Wiee Krakowa, Dziwna polsko i Skarby
wawelskie. Pierwszy dotyczy polemiki z Janem Bielatowiczem na temat sum oonych

126
P. Jasienica, Dziesiciolecie, Tygodnik Powszechny 1949 nr 35, s. 5.
127
Rodacy za granic!, Biuletyn Rozgoni Kraj 1955 nr 1, s. 12; M. Fik, Kultura polska
po Jacie, s. 217; S. Cenckiewicz, Udzia aparatu bezpieczestwa PRL w drugiej kampanii re-
emigracyjnej (19551957), [w:] Aparat bezpieczestwa wobec emigracji politycznej i Polonii,
pod red. R. Terleckiego, Warszawa 2005, s. 257267.
128
W 1953 roku zbieg na Zachd (przez Berlin Zachodni) wysoki funkcjonariusz Minister-
stwa Bezpieczestwa Publicznego, pk Jzef wiato. Jako wicedyrektor Departamentu X mia
dostp do najbardziej strzeonych tajemnic wadz partyjnych i rzdowych. Od 1954 roku zaczto
nadawa audycje wiaty w rozgoni Radia Wolna Europa ujawniajce kulisy sprawowania
wadzy przez reim komunistyczny.
129
A. L. Sowa, Historia polityczna Polski 19441991, Krakw 2011, s. 200201.
130
A. Friszke, ycie polityczne emigracji, Warszawa 1999, s. 235.

304
przez pastwo na konserwacj zabytkw w Polsce131. Drugi by skrcon wersj arty-
kuu Moralne zwoki szlachcica kresowego dotyczcego powieci Jzefa Mackiewicza
Droga donikd132. Trzeci tekst by swoistym apelem do wpywowych k emigracyj-
nych, by popary akcj sprowadzenia do Polski skarbw wawelskich przechowywa-
nych w Kanadzie133.
Gwne szace emigracji Wiadomoci londyskie i Kultura paryska od
pocztku negatywnie odniosy si do inicjatywy wadz i krajowych intelektualistw;
dziaania te nazywano nawet ostatnim propagandowym szacem stalinizmu134. Mimo
to okoo trzech tysicy Polakw wrcio do kraju, a najbardziej spektakularny powrt
dotyczy byego premiera rzdu na uchodstwie, Stanisawa Cata-Mackiewicza
brata Jzefa ktry swoj decyzj sprawi osobist i nieskrywan rado Jasienicy135.
Na rekonesans przyby take Melchior Wakowicz, ktry ostatecznie zawita na stae
w 1958 roku.
Na Apel 48 redakcja Kultury odpowiedziaa zaproszeniami dla sygnatariuszy
do Maisons-Laffitte na przyjacielsk rozmow, dzikujc zarazem za przerwanie
wieloletniego milczenia; zaproszenia imienne skierowano na adres redakcji Tygodnika
Powszechnego, do adresatw jednak nigdy nie dotary136.
Jeli inspiracja i dziaania Rozgoni Kraj i caej akcji reemigracyjnej wychodzi-
y z biura Komitetu do Spraw Bezpieczestwa Publicznego, to mimo wszystko wywar-
y one niezamierzony przez wadze, ale ostatecznie pozytywny wpyw na wzajemne
relacje Polakw z obu stron elaznej kurtyny. Take sprowadzenie osb o znanych
nazwiskach, przynioso reimowi jedynie krtkotrway sukces propagandowy, gdy
pniej sprawiy one wiele kopotw kontestujc, a nawet stojc w opozycji do wadzy
ludowej137. Poza tym wzmocnili rodowisko rodzimych intelektualistw, dajc im drugi
oddech.

Reasumujc powysze wywody, mona miao zaoy, e Jzef Mackiewicz wy-

klucza moliwo swobodnego wyraania wasnych opinii u ludzi mieszkajcych
w pastwie indoktrynowanym ideologicznie, a Jasienica ewidentnie w takim pastwie
y; wszystko wic co napisa byo eo ipso czci propagandy komunistycznej. Tak
mog myle tylko ludzie, ktrzy, albo nie znaj pisarstwa Pawa Jasienicy take
tego z najwczeniejszego okresu lat 19461948, albo nie yli w Polskiej Rzeczpospoli-
tej Ludowej.
Pisarz polski w kraju, z talentem czy bez, jest de facto pracownikiem komunistycznej
polityki kulturalnej, albo przestaje by pisarzem. Gdy w kadej chwili moe by
zwolniony z pracy literackiej, jak kady pracownik nie odpowiadajcy wymogom pra-
codawcy
pisa Mackiewicz138.
131
P. Jasienica, Wiee Krakowa, Biuletyn Rozgoni Kraj 1955 nr 3, s. 56.
132
Tene, Dziwna polsko, Biuletyn Rozgoni Kraj 1955 nr 4, s. 5.
133
Tene, Skarby wawelskie, Biuletyn Rozgoni Kraj 1956 nr 1, s. 8.
134
Cyt. za: M. Fik, Kultura polska po Jacie, s. 217.
135
Relacja Ewy Beynar-Czeczott, Warszawa, 5 marca 2012 (w zbiorach autora).
136
Redakcja Kultury, Do czterdziestu omiu, Kultura 1955 nr 11(97), s. 34.
137
Stanisaw Cat-Mackiewicz mieszkajc w kraju pisa artykuy do paryskiej Kultury pod
pseudonimem Gaston de Cerizay; wraz z Melchiorem Wakowiczem (i Jasienic) podpisali List
34. Obu reemigrantom wytoczono take procesy sdowe w PRL.
138
J. Mackiewicz, Casus Pawe Jasienica, s. 2.

305
 Gdyby wic przyj zaoenie Mackiewicza, i kady obywatel PRL-u od poety
po hydraulika jest przez swoje obywatelstwo (i na mocy tego faktu) wsppracow-
nikiem systemu, bo pracuje na jego rzecz spoeczestwo polskie lat 19451989
porwna by mona do pacjentw szpitala psychiatrycznego, w ktrym kady obar-
czony jest kolaboracj z szalestwem139. I rzeczywicie, Jzef Mackiewicz sam wy-
tycza ramy normalnoci literatury polskiej, okrelajc, kto na miano pisarza polskie-
go zasuguje, a kto nie. W 1967 roku napisa list otwarty do Jadwigi Czachowskiej
w odpowiedzi na przesan mu ankiet redakcji Sownika pisarzy polskich rozesan do
pisarzy emigracyjnych. Czytamy tam:
Droga Pani [] jestem osobicie jedynym bodaj wyjtkiem, ktry nie uwaa literatury
PRL-u w jej caoci za literatur, i w tradycyjnym, i w cisym znaczeniu: polsk. []
Nie tylko komunista, ale i nie-komunista, piszcy w pastwach komunistycznych, tzn.
podlegajcy i fizycznej, i psychicznej reglamentacji, ustanowionej przez ustrj komuni-
styczny, nie naley ju do literatury swego kraju, lecz literatury typu temu krajowi na-
rzuconego140.
Jasienica zna rodowisko jednych i drugich, to znaczy, emigracji i rodzimych komuni-
stw. Jednym i drugim odpowiada ostro i jednoznacznie, e nauki historii nie mona
traktowa instrumentalnie, jako narzdzia w walce politycznej. Historia to nie dziwka,
ktr mona wynaj na rogu ulicy i skoni do wszelkich amacw. Kto nauk histo-
rii chce traktowa jak dziwk, ten sobie samemu wystawia bardzo wymowne wiadec-
two przypominamy pisa to Jasienica w 1956 roku, take w odpowiedzi Jze-
fowi Mackiewiczowi141. Artyku, w ktrym znajduje si cytowane zdanie i w ktrym
wraca temat krytyki osoby Pisudskiego dokonanej przez Mackiewicza, nie znalaz
uznania u jego obrocw, a przecie ewidentnie skierowany by do autora Drogi doni-
kd. Mimo e artyku ten przedrukowany by ju w zbiorze lady potyczek, wiksze
fragmenty przypominam raz jeszcze:
ledzenie rnic zachodzcych pomidzy krajem i caym naszym blokiem a emi-
gracj to nudne zajcie. Zbyt atwo w tej dziedzinie o odkrycia. O ile ciekawiej szuka
podobiestw, nawet w sprawach niezbyt chwalebnych.
Kraj nasz nie obfitowa w zwolennikw nadziewania historii coraz to innym far-
szem politycznym, wola widzie i czyta szczer prawd. A jednak proceder taki
uprawiano, i to na bardzo wielk skal. wiadczy o tym chociaby fakt potpienia go
teraz z arcywysokich trybun. Zanika koniunktura na dziejopisarzy tworzcych teorie,
ktre mae dziecko jednym palcem przewrci. [Jasienica nawizuje do zmian w pol-
skiej historiografii na fali odwily AK].
Stao si wiele zego. Mdre przysowie powiada, e tego, co raz napisano i wy-
drukowano, nawet siekier nie mona wyrba. Nie tak atwo wykarczowa fasze
z gw modziey, co posza na politechnik czy medycyn, wszelki kontakt z nauk hi-
storii utracia, ale mechanicznie pamita, czego j uczono w szkole. Nie udmy si te,
e bez oporu ustpi z placu amatorzy politycznej i pisarskiej atwizny. Przecie to bar-
dzo wygodna metoda: autor zabiera si do studiw, z gry doskonale wiedzc, do ja-
kich wynikw naukowych dojdzie.

139
I. Glatzel, Z notatek pacjenta szpitala dla umysowo chorych, czyli ywa mier Ewy Lip-
skiej, [w:] wiaty przedstawione. Prace z historii i teorii literatury ofiarowane Profesorowi Jerzemu
Speinie, red. M. Kalinowska, E. Owczarz, J. Skuczyski, M. Wok, Toru 2006, s. 405409.
140
Cyt. za: M. Fik, Kultura polska po Jacie, s. 398.
141
P. Jasienica, Dziwne zbienoci, Przegld Kulturalny 1956 nr 24; przedruk w: tene, la-
dy potyczek, s. 223.

306
 Trzeba bdzie walczy o peny powrt do dobrych obyczajw naukowych. W kraju
akcja ta ju si rozpocza. Na emigracji trwaj jednak stare porzdki.
14 maja 1956 roku Wiadomoci londyskie wydrukoway rzecz, ktra jak naj-
bardziej si rnic barw polityczn od niesawnych wystpie niektrych badaczy
krajowych, stosuje o dziwo! niezwykle podobn metod zgbiania historii. Jest
to artyku Jzefa Mackiewicza Nasza strona medalu.
Artyku gosi, e Jzef Pisudski by wiadomym dobroczyc Zwizku Radziec-
kiego.
Pisudski zdaniem Jzefa Mackiewicza ulegajc koniunkturalnemu ego-
izmowi narodowemu, walnie, moe nawet decydujco, przyczyni si do zwycistwa
rewolucji bolszewickiej w Rosji. A wic polska emigracja polityczna nie ma moralnego
prawa potpia Brytyjczykw za przyjmowanie w Londynie radzieckich mw stanu.
Taki aktualny mora wynika z artykuu Jzefa Mackiewicza. Mora jeli wolno
si tak wyrazi historiozoficzny siga dalej, aczkolwiek nie zosta wyranie sformu-
owany: podczas drugiej wojny wiatowej Polacy powinni byli i z Niemcami.
Przyzwyczailimy si do rozmaitych krajowych koszakw-opakw, ktre nas tyl-
ko nudz. Rzut oka na emigracyjne wygibasy moe jednak dostarczy godziwej roz-
rywki oraz suy ku nauce i przestrodze.
Jzef Mackiewicz cytuje rozmaite ksiki i broszury. Gwnym autorytetem jest
dla jednak znany caemu wiatu historyk, genera Denikin, autor wiekopomnego dzie-
a Kto spas sowietskuju wast ot gibieli?, wydanego w Paryu w roku 1937. Okazuje
si, e owym spasitielem czyli zbawicielem bolszewikw by niejaki Josif Josi-
fowicz Pisudskij.
C czyni ten moralny wasal czerwonego Kremla? Jesieni 1919 roku zabroni
podlegym sobie polskim siom zbrojnym uderzy na pooon na Biaorusi wielk sto-
lic Mozyrz, czego si domaga Denikin, a co niewtpliwie spowodowaoby ogln
klsk bolszewikw. Skoro za Polacy nie zdobyli Mozyrza: Pooenie Rosji Sowiec-
kiej poprawio si znakomicie. Judenicz zosta rozgromiony, Denikin rwnie, Ko-
czak zosta odparty daleko na wschd. Wszystko oczywicie t y l k o dlatego, e
Pisudski zamiast uderzy na Mozyrz, jak mu to nakazywa obowizek wobec ludzko-
ci, wda si z bolszewikami w pertraktacje w Mikaszewiczach, rozpoczte we wrze-
niu 1919 roku. Jakemy widzieli, nie trzeba byo dugo czeka na zowrogie skutki.
Klski sypay si jednak dalej. []
Jednej tylko rzeczy nie moemy si jako dowiedzie od Jzefa Mackiewicza, hi-
storyka. Tego mianowicie, jakie siy polskie miay, uderzywszy na Mozyrz, wywrze
wpyw na pooenie wojskowe nad Morzem Biaym i Czarnym tudzie nad Oceanem
Spokojnym, a przez to samo na polityczn sytuacj wiata. Ile tego byo? Dywizja?
Dwie? Trzy? A moe caych pi? Bo wiadomo skdind, e na wiosn 1920 roku Pi-
sudski wyprawi si na Kijw z siami w stosunku do swych zamiarw wprost miesz-
nymi. []
Do pertraktacji z Denikinem Pisudski wysa generaa Karnickiego. Dawniej uwaa-
em to za pomylony pomys, bo Karnicki by poprzednio carskim oficerem, co spowodo-
wao upokarzajce dla Polski zdarzenie. Przy pierwszym spotkaniu Denikin, ktry nie by
czowiekiem przyjemnym, warkn: Ja tu nie widz adnego generaa Karnickiego, wi-
dz pukownika Karnickiego. Zmieniem zdanie, przeczytawszy wydany na Zachodzie
pamitnik Jzefa Becka Le dernier rapport. Beck pisze, e Pisudski umylnie wybra
Karnickiego, ktry wietnie mwi po rosyjsku i mia peno znajomych w Denikinowskim
sztabie. Dziki temu mg zebra wiadomoci, ktre pozwoliy mu doj do wniosku, e
Denikin na pewno przegra z bolszewikami. Pisudski otrzyma o tym raport, i to wanie
wpyno na jego powcigliwo w zadawaniu si z bankrutami.
Nie tylko genera Karnicki by wtedy pewien klski Denikina i spki. Biali gene-
raowie w niezawodny sposb nastrajali przeciwko sobie ludno zdobytych obszarw.
[]
To, co Jzef Beck pisze o generale Karnickim i jego misji, zdaje si wyglda po-
wanie i rzeczowo. Zwaszcza e wszystko to mona podeprze dowodem logicznym.

307
 Pisudski ywi daleko posunite plany w stosunku do Ukrainy. Zwycistwo Deni-
kina i caego biaego frontu musiaoby te plany po prostu przekreli. Carska Rosja
w ogle nie uznawaa istnienia narodowoci ukraiskiej. Na wojn z carsk Rosj Za-
chd nie daby Polsce ani jednego naboju. W roku 1918 Niemcy mianowali hetmanem
ukraiskim Skoropadskiego, byego oficera gwardii. Razu pewnego kto zwrci
hetmanowi uwag, e nie wypada przed frontem ustrojonych w upany i szarawary
hajdamakw komenderowa po rosyjsku. My zdie jeszczo, sawa Bogu, gawarim
po czieowieczieski odrzek Skoropadski.
Sojusz z Denikinem oznaczaby dla Pisudskiego konieczno wyrzeczenia si
planw ukraiskich. Mona przypuszcza, e dlatego take jeli nie przede wszyst-
kim nie doszo do wyprawy na Mozyrz. Ch dopomoenia czerwonym w ich walce
z biaymi na pewno nie graa roli.
Naprawd nie przypuszczaem, e przyjdzie mi czyta wywody pasujce Jzefa
Pisudskiego na gwnego dobroczyc Kremla. Gdyby jeszcze spisano t bajeczk po
hiszpasku i wydano w Patagonii. Nie! Jzef Mackiewicz uywa jzyka polskiego.
Zwizek Radziecki mia wielu zawzitych wrogw. Wystrzegajc si przesady jak
ognia, wolno chyba jednak ryzykowa tez, e z nich wszystkich jeden Pisudski zdo-
by si na pomys zasugujcy na miano politycznego. Chcia przecie oderwa Ukra-
in, Biaoru i kraje batyckie od wszelkiego zwizku z Rosj i sfederowa je z Polsk.
O ile wiadomo, plany jego sigay nawet Kaukazu. I oto pan Jzef Mackiewicz bierze
w do piro i okiem nie mrugnwszy, czyni z Pisudskiego opatrznociowego ma
rewolucji radzieckiej. A wszystko dlatego, e te prawdy dziejowe szanowany autor
uwaa za wygodne pod wzgldem politycznym.
Jzef Mackiewicz jak ju kiedy indziej pisaem woli, eby narodu polskiego
wcale nie byo, ni eby by narodem bolszewickim i sta si instrumentem do rozpo-
wszechniania za na wiecie.
Aby zachci nard do wskazanej przed chwil ofiarnoci, naley mu wytuma-
czy, e ju w roku 1919 zdradzi swj obowizek antybolszewickiego przedmurza
i e podczas ostatniej wojny dziaa na szkod ludzkoci, pomagajc Sowietom w walce
z Hitlerem. A std ju prosta droga do wniosku, e naley naprawi, co si jeszcze da,
i co rychlej stawa w jednym szeregu z Niemcami Zachodnimi.
Jzef Mackiewicz przemawia na emigracji raz tonem Piotra Skargi, to znw kr-
lewny Kasandry. Obyczaje historykw, ktrzy ogaszali starych bolszewikw za
zdrajcw komunizmu, na pewno budz w nim groz. No dobrze. Ale czyme innym on
sam w gruncie rzeczy si zajmuje, jeli nie kamstwem z premedytacj?
Niektre zbienoci i podobiestwa naprawd zasuguj na uwag142.
W 1947 roku, kiedy na polskich uniwersytetach socjalistyczna modzie denun-
cjowaa swoich profesorw, a komunistyczni publicyci obrzucali inwektywami swoich
nieprawomylnych kolegw, Pawe Jasienica napisa artyku yczliwo, a w nim na
kocu umieci prosty apel:
Czy nie czas j si przypominania, e kady czowiek nawet przeciwnik polityczny
zasuguje na szacunek? I e czowieka moralnie dyskwalifikuj niezgodne z etyk
lub prawem czyny, a nie odmienne od innych pogldy?143

142
Tame, s. 221226.
143
Tene, yczliwo, Tygodnik Powszechny 1947 nr 26, s. 2.

308
PAWE JASIENICA VERSUS JZEF MACKIEWICZ. WHOSE ROAD TO NOWHERE?

Pawe Jasienica and Jzef Mackiewicz shaped their world outlook in the interwar period in the
administrative unit of the Second Polish Republic with its capital in Vilnius. The biggest assets
of those terrains were its multi-national, multi-cultural and multi-religious tradition of the Great
Duchy of Lithuania. They parted ways along with the beginning of World War II and the choices
they made. Jasienica joined the Home Army, Mackiewicza zealous anti-communistbegan
his temporary cooperation with a German periodic publishing anti-Bolshevik content. And it was
then where their polemics began. Jasienica replied Mackiewicz in underground press, that every
invaderbe it Western or Easternis as dangerous, and his goal is to destroy us. The Home
Army sentenced Jzef Mackiewicz to death for collaborating with the Nazi occupying units
the sentence was never carried out.

KEY WORDS: Pawe Jasienica; Jzef Mackiewicz; Vilnius; Peoples Republic of Poland.