Professional Documents
Culture Documents
JSTOR is a not-for-profit service that helps scholars, researchers, and students discover, use, and build upon a wide range of content in a trusted
digital archive. We use information technology and tools to increase productivity and facilitate new forms of scholarship. For more information about
JSTOR, please contact support@jstor.org.
Your use of the JSTOR archive indicates your acceptance of the Terms & Conditions of Use, available at
http://about.jstor.org/terms
Vita e Pensiero Pubblicazioni dellUniversit Cattolica del Sacro Cuore is collaborating with
JSTOR to digitize, preserve and extend access to Rivista di Filosofia Neo-Scolastica
This content downloaded from 186.56.171.138 on Fri, 17 Mar 2017 17:59:45 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
Werner Beierwaltes *
PLOTINO E FICINO:
L'AUTORELAZIONE DEL PENSIERO **
* Universit di Monaco di Baviera. questa una relazione tenuta dal prof. Beierwal-
tes nell'ambito del Convegno Plotino latino, svoltosi a Napoli presso l'Istituto Suor Orso-
la Benincasa, il 19-20-21 ottobre 1992, che si pubblica per gentile concessione.
** Traduzione di Nicoletta Scotti.
This content downloaded from 186.56.171.138 on Fri, 17 Mar 2017 17:59:45 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
294 W. Beierwaltes
1 Per la fondazione e lo sviluppo di questa espressione cfr. il mio libro Denken des
Einen. Studien zur neuplatonischen Philosophie und ihrer Wirkungsgeschichte, Frankfurt
1985; trad. it. Pensare l'Uno, di M. L. Gatti, Introd. di G. Reale, Milano 1991 (cit. Denken
des Einen).
This content downloaded from 186.56.171.138 on Fri, 17 Mar 2017 17:59:45 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
Plotino e Ficino 295
This content downloaded from 186.56.171.138 on Fri, 17 Mar 2017 17:59:45 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
296 W. Beierwaltes
This content downloaded from 186.56.171.138 on Fri, 17 Mar 2017 17:59:45 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
Plotino e Ficino 297
This content downloaded from 186.56.171.138 on Fri, 17 Mar 2017 17:59:45 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
298 W. Beierwaltes
3 Gli elementi della speculazione plotiniana cui faccio qui di seguito riferimento so-
no stati da me esposti e fondati in modo pi completo in altra sede, con il ricorso alla do-
cumentazione fornita dai testi, da me opportunamente commentati. Cfr., fra gli altri,
Denken des Einen, cit.; Plotin. ber Ewigkeit und Zeit. ( Enneade III, 7), Frankfurt 1981 3,
di cui soprattutto l'Introduzione; Identitt und Differenz, Frankfurt 1980 (trad. it. di S.
Saini con Introd. di A. Bausola: Identit e differenza, Milano 1989); Plotin, Geist-Ideen-
Freiheit, Einfhrung zu Enneade V, 9 und VI, 8 (Philosophische Bibliothek, 429), Ham-
burg 1990; Selbsterkenntnis und Erfahrung der Einheit. Zu Plotin V, 3, (Interpretation
und Erluterung von Grundbegriffen), Frankfurt 1991.
This content downloaded from 186.56.171.138 on Fri, 17 Mar 2017 17:59:45 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
Plotino e Ficino 299
4 Plotino, Enneadi, V, 3, 4, 11. Cfr. W. Beierwaltes, Selbsterkenntnis ..., cit., pp. 106
ss., nota 3 e 167 s. F.M. Schroeder, Form and Transformation. A Study in the Philosophy
of Plotinus, Montreal & Kingston 1992.
This content downloaded from 186.56.171.138 on Fri, 17 Mar 2017 17:59:45 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
300 W. Beierwaltes
III - Questa concezione, che ha le sue radici nell' immagine degli oc-
chi dell'Alcibiade Maggiore di Platone, e che stata ripresa da Plotino
in modo produttivo nella sua concezione dell 'autoconoscenza, corri-
sponde a un tema conduttore di Agostino che, a cominciare dai Solilo-
quia per arrivare fino alle tarde riflessioni sulla Trinit e sull'immagi-
This content downloaded from 186.56.171.138 on Fri, 17 Mar 2017 17:59:45 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
Plotino e Ficino 301
9 Agostino, Soliloquia, II, 1. Sarebbe opportuno confrontare questo punto con Ploti-
no, Enn. V, 1, 1, 30 ss. Per il grande inno di preghiera che si trova all'inizio dei Soliloquia,
e che risulta determinato dalle implicazioni filosofiche essenziali per il pensiero cfr. H.
Stirnimann, Grund und Grnder des Alls. Augustins Gebet in den Selbstgesprchen, Fri
bourg (Svizzera) 1992.
10 Tale la posizione ad es. di G. Krger, Grundfragen der Philosophie. Geschichte,
Wahrheit, Wissenschaft, Frankfurt 1965 2, pp. 110 ss.
11 Agostino, De vera religione, 39, 72.
This content downloaded from 186.56.171.138 on Fri, 17 Mar 2017 17:59:45 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
302 W. Beierwaltes
12 Accanto al passo del De vera religione cit. alla nota precedente, cfr. soprattutto
Confessiones, VII, 10 e IX, 10 (la cosiddetta Visione di Ostia).
13 Agostino, Enarrationes in Psalmos , 83, 10.
This content downloaded from 186.56.171.138 on Fri, 17 Mar 2017 17:59:45 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
Plotino e Ficino 303
La concezione plotiniana di un
porta a trasformare il pensiero
prio io (Nus) e infine nella tang
stituisce il modello filosofico d
Agostino: un procedere consegue
za fino a raggiungere il Fondam
in questo ritornare del pensier
un'autoaccertamento dell'anima
scorsivo ( ratiocinans anima )15;
mente certa, necessario super
ne, fino ad arrivare al fondame
riva di comprendere da dove ve
sa. Ma questa non che la ver
conversione in se medesimo del
telligibile. Essa insita e presen
sibilit; al contempo per, essa
mento generale e immanente di
mento in s sussistente e al tem
della coscienza del conoscere. Ne
si confronta quindi coscienteme
nenza e trascendenza della veri
This content downloaded from 186.56.171.138 on Fri, 17 Mar 2017 17:59:45 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
304 W. Beierwaltes
16 Agostino, De vera religione, 39, 72. Sul concetto di verit in Agostino cfr. il mio
saggio: Deus est Veritas. Zur Rezeption des griechischen Wahrheitsbegriffes in der frh-
christlichen Theologie, in Autori Vari, Pietas. Festschrift fr Bernhard Ktting, Jahrbuch
fr Antike und Christentum, Ergnzungsband, 8, 1980, pp. 15-29.
This content downloaded from 186.56.171.138 on Fri, 17 Mar 2017 17:59:45 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
Plotino e Ficino 305
This content downloaded from 186.56.171.138 on Fri, 17 Mar 2017 17:59:45 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
306 W. Beierwaltes
This content downloaded from 186.56.171.138 on Fri, 17 Mar 2017 17:59:45 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
Plotino e Ficino 307
This content downloaded from 186.56.171.138 on Fri, 17 Mar 2017 17:59:45 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
308 W. Beierwaltes
This content downloaded from 186.56.171.138 on Fri, 17 Mar 2017 17:59:45 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
Plotino e Ficino 309
This content downloaded from 186.56.171.138 on Fri, 17 Mar 2017 17:59:45 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
310 W. Beierwaltes
This content downloaded from 186.56.171.138 on Fri, 17 Mar 2017 17:59:45 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
Plotino e Ficino 311
This content downloaded from 186.56.171.138 on Fri, 17 Mar 2017 17:59:45 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
312 W. Beierwaltes
43 Opera, I, 659. Citazione dal Salmo 81, 6. Questo verso viene citato anche da Pi-
co nel De dignitate hominis (ed. E. Garin, Bad Homburg 1968, p. 32).
44 Ficino si rif esplicitamente ad Agostino, cfr. ad es. PT, XII, 5; II, 179 ss.
45 Plotino, Enn. V, 3, 17, 38.
This content downloaded from 186.56.171.138 on Fri, 17 Mar 2017 17:59:45 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
Plotino e Ficino 313
46 Vili, 1; I, 289: relinquere - Vili, 4; I, 310: intelligentia est vitae reflexio in sei-
psam - IX, 3; II, 14 s.: detrahere, demere, colligere. Deum protinus assequeris, iamdiu
te penitus assecutum - X, 6; II, 79: relinquere; se colligere in seipsam - X, 8; II, 85:
converti - ibid., 86: secernere - XI, 5; II, 127: penetrare - XI, 8; II, 147: secede-
re in seipsum - XII, 1; II, 151: transcendere - XII, 5; II, 179 s.: Noli foras ire. In tei-
psum redi... (cit. da Agostino, De vera religione, 39, 72) - XIII, 2; II, 202: in seipsam se
colligere penetrare - XIII, 4; II, 230: currere in seipsam - XIV, 1; II, 249: discede-
re elevari - XIV, 2; II, 251: fugere (cit. da Platone, Teet. 176 ab) - Su reflexio,
cfr. infra, nota 59. Traduzione delle Enneadi (cfr. nota 29), 1 85 v: se colligere in pro-
prium intellectum - Quaest. de mente, 9; III, 336: reflectitur in seipsam. ...ex seipso ad
seipsum motu circulari progredi - Op. I, 659 ( Epistolarium ): nudare, segregare, in se
ipsum aciem convertere, relinquere, revertere - ibid., 679: ex seipso ad seipsum motu
circulari progredi (detto dell'intellectus) - ibid., 681: suam repetere regionem, ver-
gere ad infinitum.
47 Cfr., ad es., PT, XI, 5; II, 133 s. XII, 1; II, 150 s. e 154.
48 PT, XII, 4; II, 169 e 171: mentes ... per centra sua, id est per unitates suas intel-
lectibus suis praestantiores, unitati divinae tamquam universi centro se copulant (in
senso analogo: Plotino, Enn. VI, 9, 8, 19 s.).
49 Agostino, Confessiones, III, 6, 11. Ficino, PT, XII, 4; II, 172: [Deus] interior menti
est quam ipsa sibi.
50 De raptu Pauli, 29; III, 366.
51 PT, XII, 4; II, 168: Igitur intellectualis animae vita nihil est aliud quam intellec-
tus divini perennis actus, annexus animae, non solutus a Deo.
52 PTII, 169.
^ PT, XI, 6; II, 134 ss.
S4 PT, XII, 1; II, 156 s.
This content downloaded from 186.56.171.138 on Fri, 17 Mar 2017 17:59:45 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
314 W. Beierwaltes
This content downloaded from 186.56.171.138 on Fri, 17 Mar 2017 17:59:45 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
Plotino e Ficino 315
This content downloaded from 186.56.171.138 on Fri, 17 Mar 2017 17:59:45 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
316 W. Beierwaltes
This content downloaded from 186.56.171.138 on Fri, 17 Mar 2017 17:59:45 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
Plotino e Ficino 317
This content downloaded from 186.56.171.138 on Fri, 17 Mar 2017 17:59:45 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
318 W. Beierwaltes
76 330, 12.
77 329, 32 s.
78 330,8-11.
79 330, 16 s. e 24 (infinitas ipsa).
80 331, 10 s. 16 e 26 (absoluta infinitas Dei). 31. Cfr. anche II, 6; I, 85: Omnis enim
simplex infinitas Deus ipse est - ibid., 87: ... pura ipsa infinitas nihil aliud est quam
Deus. Anche l'intero cap. 4 (82-84).
81 VIII, 16; I, 330, 20 ss. (aequatio).
82 331, 26 ss.
83 330, 26 s. Cusano, De docta ignorantia, I, 3; 8, 20: ... ex se manifestum est infiniti
ad finitum proportionem non esse - II, 2; 67, 10 s.: proportionem vero inter infinitum
et finitum cadere non posse nemo dubitai. Cfr., su questo problema, W. Beierwaltes,
Identitt und Differenz, Frankfurt 1980, pp. 109 ss.
84 330, 20 s.: infinitum vero oportet esse quod aequatur infinitati, il che implica
una definitio di Dio in quanto finis infinitus del dinamismo del pensiero umano.
85 Cfr. supra, nota 43.
This content downloaded from 186.56.171.138 on Fri, 17 Mar 2017 17:59:45 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
Plotino e Ficino 319
86 331, 10 ss., ove risuona la parola con cui Agostino apre le Confessioni. Sullo sfon-
do, si trova la dottrina agostiniana e della tradizione che dipende da lui, dell'otxeto x-
7CO delle cose (e anche dell'uomo). Su questo cfr. W. Beierwaltes, Augustins Interpreta-
tion von Sapientia 11, 21, Revue des tudes Augustiniennes, 15, 1969, pp. 51 ss.; su
pondus: 58 ss. - Fic. PT, X, 7; II, 85: mens, quae in re nulla quiescit nisi in prima -
Quaest. de mente, 8; III, 334: animus noster in solo infinito quiescere [valet]. Sequitur ut
solum quod est infinitum sit propria eius origo.
87 331, 16.
This content downloaded from 186.56.171.138 on Fri, 17 Mar 2017 17:59:45 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
320 W. Beierwaltes
This content downloaded from 186.56.171.138 on Fri, 17 Mar 2017 17:59:45 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
Plotino e Ficino 321
90 Enti. V, 8, 9, 16, ss.; 4, 4 ss. (su questo punto cfr. W. Beierwaltes, Denken des Ei-
nen, cit., pp. 57 ss., in relazione alla domanda riguardo il Nus inteso come Uni-totalit).
Enn. VI, 2, 21, 7 ss. VI, 7, 13, 4 ss. Sulla differenza fra la vera infinitudine deWaion e la
cattiva del tempo, cfr. il mio commentario a Plotino, III, 7, 11, 54 ( ber Ewigkeit und
Zeit ... , cit., pp. 271 s.).
91 Anche la materia , ovviamente in senso negativo, infinita, indeterminata, in se
stessa priva di forma e di qualit, cfr. ad es., Enn., I 8, 8 ss.
92 E. Mhlenberg, Die Unendlichkeit Gottes bei Gregor von Nyssa, Gttingen 1966,
specialmente pp. 135-183. W. Beierwaltes, Hen, in Reallexikon fr Antike und Christen-
tum, 14, 1987, pp. 464 ss.
93 Enn. IV, 8, 1, 1 ss. documenta l'esperienza personale di Plotino al riguardo. Sull'i-
nizio sempre nuovo verso il compimento dell'enosi cfr. Enn. V, 3, 17, 5 ss. (su questo pun-
to cfr. W. Beierwaltes, Selbsterkenntnis... , cit., pp. 247 s.).
94 In Parm. VII, 58, 12 (Klibansky-Labowsky): Unius desiderium et indeficiens
<o8t - ibid., 54, 21: Amor unius inextinguibilis - In Parm. 1199, 21 (Cousin): 7T0O
to ev 8i to ev (in noi), identico ad una auxoourj coSt.
95 Su questa metafora cfr. la nota precedente.
96 Su questo tema cfr. l'omonimo saggio di F. Hoffmann, in Mitteilungen und For-
schungsbeitrge der Cusanus-Gesellschaft, 18, 1989, pp. 69-86. Cfr. anche De visione Dei,
This content downloaded from 186.56.171.138 on Fri, 17 Mar 2017 17:59:45 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
322 W. Beierwaltes
This content downloaded from 186.56.171.138 on Fri, 17 Mar 2017 17:59:45 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
Plotino e Ficino 323
This content downloaded from 186.56.171.138 on Fri, 17 Mar 2017 17:59:45 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms
324 W. Beierwaltes
106 Sulla storia degli influssi della filosofia di Ficino cfr., fra gli altri, P.O. Kristel-
ler, Eight Philosophers of the Italian Renaissance, Stanford 1964 (rist. 1966), pp. 49 ss.
A.J. Festugire, Philosophie de l'amour de Marsile Ficine et son influence sur la littratu-
re cent seize au XVIe sicle, Paris 1941 2. A. Reckermann, Amor Mutuus. Annibale Carrac-
cis Galleria-Farnese-Fresken und das Bild-Denken der Renaissance, Kln 1991. Th. Lein-
kauf, Mundus combinatus. Studien zur Struktur der barocken Universalwissenschaft am
Beispiel Athanasius Kirchers SJ (1602-1680). W. Beierwaltes, Subjektivitt, Schpfertum,
Freiheit. Die Philosophie der Renaissance zwischen Tradition und neuzeitlichem Bewut-
sein, in Autori Vari, Der bergang der Neuzeit und die Wirkung von Traditionen (Schrif-
ten der Joachim Jungius-Gesellschaft der Wissenschaften Hamburg, Gttingen 1978, pp.
15-31); Plotins Erbe, cit., pp. 89 ss.
This content downloaded from 186.56.171.138 on Fri, 17 Mar 2017 17:59:45 UTC
All use subject to http://about.jstor.org/terms