Vit Nam Khai Quc - The Birth of Vietnam

Tc-gi: Keith Weller Taylor

Dch-ga: L Hng Chng, inh T Bch Thy

Hc gi Keith Taylor hin l gio s Khoa Kho Cu Chu (Asian Studies) i hc Cornell,
New York. ng thng tho ting Vit v l cu chin binh sang nh trn Vit Nam vo
u thp nin 1970. Quyn The Birth of Vit Nam (Vit Nam khai quc) c thnh hnh t lun
n tin s ca ng (hon tt nm 1976 ti i hc Michigan), da trn nhng kho cu ca rt
nhiu ti liu Trung Hoa, Nht Bn, v Vit Nam, cng nhng bng chng t nhng a th c
khai qut vo gia th k 20. ng sp ra mt quyn A Concise History of Vietnam (Lch S Vit
Nam Tm Lc (Cambridge University Press). Gn y, ng xut bn tuyn tp bin
kho/nhn nh Monde du Viet Nam (vi Frdric Mantienne) t lng thnh i vi Gio s
Nguyn Th Anh (Paris: Les Indes Savantes, 2008).

1
 Mc lc sch

Vit Nam khai quc: Li m u (the birth of vietnam: authors foreword)

Vit Nam khai quc: Cc lc hu (chng 1, phn 1)
Vit Nam khai quc: An Dng Vng (chng 1, phn 2)
Vit Nam khai quc: Triu (chng 1, phn 3)
Vit Nam khai quc: Hai B Trng v ngun gc ca t Vit Nam (chng 1, phn 4)
Vit Nam khai quc: Thi i Hn Vit (chng 2, phn 1)
Vit Nam khai quc: Thi i Hn Vit (chng 2, phn 2)
Vit Nam khai quc: S Nhip (chng 2, phn 3)
Vit Nam khai quc: nh hng Pht gio (chng 2, phn 4)
Vit Nam khai quc: Ch ngha a phng v Lc triu (chng 3, phn 1)
Vit Nam khai quc: Ch ngha a phng v Lc triu (chng 3, phn 2)
Vit Nam Khai Quc: Nh Tn xung min Nam (chng 3, phn 3)
Vit Nam khai quc: Nh Tn vi Lm p (chng 3, phn 4)
Vit Nam khai quc: Nh Tng vi Lm p (chng 3, phn 5)
Vit Nam Khai Quc: Tng Kt Chng 3Bc Triu v Lnh o a Phng (chng
3, phn 6)
Vit Nam khai quc: a phng t ch trong th k VI (chng 4, phn 1)
Vit Nam khai quc: Cc din th k th VI xt theo s liu Trung Quc (chng 4,
phn 2)
Vit Nam khai quc: Triu Quang Phc (chng 4, phn 3)
Vit Nam khai quc: L Pht T & s t T Ni a Lu Chi (Vinitaruci) (chng 4, phn
4)
Vit Nam khai quc: Nh Ty xung min Nam (chng 4, phn 5)
Vit Nam khai quc: Kim tra dn s (chng 5, phn 1)
Vit Nam khai quc: Nhng ngi i hnh hng v nhng thng nhn (chng 5,
phn 2)
Vit Nam khai quc: Cuc ni dy nm 687 (chng 5, phn 3)
Vit Nam Khai Quc: Bin ng Chnh Tr Thi Nh ng (chng 5, phn 4)
Vit nam Khai Quc: Kinh t, X hi & Vn Ha Vit Nam Di ch h ca Nh
ng (chng 5, phn 5)
Vit Nam Khai Quc: ng-Vit i u (chng 6, phn 1)
Vit nam Khai Quc: Dng Thanh v V Ngn Thng (chng 6, phn 2)
Vit Nam Khai Quc: S i u (chng 6, Phn 3)

2
 Li M u
Tp sch ny kho cu v Vit Nam t thi k lch s c bt u c ghi chp vo th k th
3 trc Cng Nguyn cho n th k th 10 sau Cng Nguyn, khi nn thng tr ca Trung Quc
chm dt v mt vng quc Vit Nam c lp ra i. Trong sut 12 th k , ngi Vit Nam
tin ho t mt x hi cha c ch ngha v nm trong mt nn "Vn Minh Nam Hi" ca
Trung Hoa cho n khi tr thnh mt thnh vin c o ca th gii vn ho ng Chu.
Qu trnh lu di ny chnh l thi k khai sinh ca nc Vit Nam lch s.

Nhng s gia Trung Quc v nhng nh Hn hc ngi Php vn coi thi k lch s ny ca
Vit Nam l mt phn ngnh trong lch s Trung Quc. H vn coi Vit Nam khng l g ngoi
mt vng t ng ngnh bin thy Trung Quc, v c may mn tha hng n hu "vn
minh ho" ca quc ny. Nhng cc nh s hc VN li coi thi i y nh l thi i m t
tin ca h tranh u di s thng tr ca ngoi bang, mt thi i m bn sc quc gia ca
h c th thch v nung rn. c mt ci nhn qun bnh hn, iu ct yu l chng ta phi
nghin cu tt c nhng g v Vit Nam m cc s gia Trung Quc ghi li cng vi nhng
truyn thng lch s m ngi Vit Nam ghi nh v duy tr c t nhng thi i .

i khi ngi ta lp lun rng nh c mt "ct cch Vit Nam bn a tn ti m khng b

thng tn bi ngn la h ca Trung Quc. mt kha cnh no , iu ny ng, bi v
chnh ngn ng Vit Nam tn ti, cng nh nhng huyn thoi ca Vit Nam t thi k "tin
Trung Quc", tn ti. Nhng c ngn ng ln nhng truyn thng huyn thoi ca Vit Nam
cng bin th qua nhng giao tip vi Trung Quc.

Ngi Vit th k th 10 khc hn vi t tin ca h t 12 th k trc. H hiu Trung

Quc nh mt ngi n l hiu ch nhn ca mnh, v h bit tt c nhng ci hay v ci d ca
Trung Quc. H c th ly lm th v khi sng tc mt bi th ng, nhng h cng c th
chng c rt mnh lit i qun xm lng Trung Quc. H tr thnh nhng chuyn gia thm
nhun phng tin sng cn di bng quc cng bo nht th gian thi y.

Nn c lp ca Vit Nam khng bng chc c c th k th 10 ch v s suy yu ca Trung

Quc. Trung Quc khng bao gi chu t b ci quyn m h coi ng nhin l c th cai tr
Vit Nam, v h nhiu ln c chinh ot li x s ny. Nhng vo th k th 10, ngi Vit
pht huy c mt tinh thn v tr tu c kh nng chng li quyn lc ca Trung Quc. Tinh
thn y v tr tu y c nung c qua bao nhiu th k di ch thng tr ca Trung Quc;
n bt r t mt nim tin bt khut rng h khng phiv cng khng munl ngi Trung
Hoa.

C ngi li cho rng nn c lp ca Vit Nam l do kt tinh t nh hng Trung Quc, v s

kch ng bi nhng quan nim v chnh quyn v x hi Trung Quc khuyn khch ngi
Vit Nam t c khi nim quc gia cho n ngy hm nay. Nhng t tin ca ngi Vit
c vua cha v nhng hnh thc vn ho ca chnh h trc khi qun i Trung Quc ko n,
v chc chn nn tng chnh tr ny vn c th tn ti cho d ngi Vit chng bao gi c c hi
bit n Trung Quc.
3
Kinh nghim t s thng tr ca Trung Quc nh hng n Vit Nam trn hai phng din.
Th nht: n o to uc mt lp ngi Vit cm quyn c kh nng tip thu khi nim lnh
o ca vn ho Trung Quc. Qua vic hi nhp c nhiu t ng Hoa vo trong ngn ng ca
mnh, v rt kinh nghim qua bao nhiu th k vi t cch l mt hnh tnh ca Trung Quc,
ngi Vit lnh hi c mt kin thc chnh tr v trit l tng t nh Trung Quc. Nhng
xu hng chnh tr Trung Quc, d l Lo gio, Pht gio, Khng gio hay Mc xt, u c
ngi Vit Nam thu hiu k cng.

Mt khc, s thng tr ca Trung Quc li gieo mm cho trc gic chng khng Trung Quc, v
t , tt c mi can thip chnh tr t bn ngoi. T mt ngn nm qua, ngi Vit Nam khng
di by ln nh tan nhng mu toan ca Trung Quc mun p t nh hng ca h ln Vit
Nam bng v lc. Khng c ch no trong lch s Vit Nam li kin nh hn l ch chng
ngoi xm.
Tri qua nhiu th k, quan nim ca ngi Vit Nam v vng quyn dn d c vy ba
bng lp l thuyt v nhng quy cch ca Trung Quc, nhng ngun gc n vn duy tr ci
tnh cht c bit ca ngi nng dn Vit bng bnh v thng minh nm vng c ngh
thut sng cn. Ngi sng lp nn qun ch ca nc Vit Nam c lp th k th 10 khng
phi l ngi c un nn bi truyn thng quc Trung Hoa, m ch l mt nng dn qu
kch, tng tri chin trn t c hai thnh tch l thng nht c ngi dn Vit v gi
vng c nn quc phng. Hai c tnh thit yu y soi ng cho mi nn lnh o chnh
tr ca Vit Nam cho ti tn ngy nay.

Tp sch ny kt thc bng v m st ngi sng lp mt tn vng quc Vit Nam th k

th 10. Trung Quc li dng bin c ny mu toan p t li quyn b ch c ca mnh
Vit Nam. Mt cuc khng khong nh vy vn i hi mt nn lnh o vng mnh khng
c ngoi xm, v t tr thnh mt ti thng trc trong lch s Vit Nam: cc v vua cha
Vit Nam vn c trng mong l phi c kh nng tp hp qun chng tham gia vo n lc
khng chin. Trong th k th 19, cc nh lnh o Vit Nam l thuc qu nhiu vo quan
nim cm quyn kiu Trung Quc n ni t tch mnh ra khi khi thn dn ca h nn
tht bi khng chng ni cuc xm lc ca ngi Php. Nc Vit Nam hin i hnh thnh
t s tht bi ny.

Qu trnh khai quc ca Vit Nam pht xut t s thch ng lu di vi quyn lc Trung Quc
st bn cnh. C l ng hn nu ta ni n "nhng ln khai quc ca Vit Nam," bi v trong
lch s lu di ca h, ngi Vit hn mt ln tri nghim s bin chuyn trong ci thc lin
h n khi nim "khai quc. Mt hc gi danh ting ca Vit Nam gn y a ra mt xu
hng mi v lch s Vit Nam v cho rng t nc ny c "khai quc" 3 ln: mt ln
trong thi tin s m nh cao l nn vn ho ng Sn hin hu trc khi c nh hng Trung
Quc; ri th k th 10 khi nn thng tr ca Trung Quc chm dt; v ln th ba mi y,
th k 20 hin i. Tp sch ny t trng tm vo thi k khai quc ca Vit Nam th k 10,
mc d cu chuyn tht ra bt u vo thi k vn ho ng Sn.

4
Cuc khai sinh ny c th c phn ra lm 6 giai on, mi giai on u gp phn n nh ra
nhng ranh gii m t ngi Vit Nam dn dn trng thnh. Nhng ranh gii y c minh
xc r rt qua mc v tnh cht ca quyn lc Trung Quc c ngm vo Vit Nam.

Trong giai on th nht, c th gi l thi k ng Sn hay Lc Vit, quyn lc ca Trung

Quc cha vn ti Vit Nam. Ngi Vit thu y l nhng thnh t quan trng ca nn vn
minh Kim kh tin s cc min b bin v hi o ng Nam Chu. Ln ranh gii vn ho
v chnh tr gia ngi Vit v ngi Trung Quc u c phn nh r.

Trong giai on th hai, c th gi l thi k Hn-Vit, binh lc Trung Quc ko n v mt giai

cp thng tr c ging ging hn hp Hn Vit c ra i. Nn trit hc Trung Quc xut hin,
Pht Gio Vit Nam khi nguyn; vn ho Vit Nam u tin kinh qua khun kh Trung Quc
ng thi tip nhn nh hng Pht Gio do cc v thin s n trc tip t n bng ng
bin. Ln ranh gii gia vn ho v chnh tr trong giai on ny c vch ra trong x hi Vit
Nam.

Giai on th ba c th c gi l thi k Giao ch-Vit, bi l thi k m Giao Ch c

lp thnh mt tnh vng vng trn t Vit, v mt t duy mi v nhng ranh gii vn ho v
chnh tr c thc hin bi nhng ngi trung thnh vi cc triu i phng Bc. Nc Lm
p, tc vng quc Chm vng duyn hi pha Nam thi khng cn l mt yu t thuc ni b
chnh tr Vit, m tri li, li tr thnh mt k th bn ngoi. Nhng cuc xung t vi Lm p
l mt s kin c th trong thi k ny. Giai on ny bt u vo cui th k th 3, sau khi c
mt s can thip bng v lc ca nh Tn, khi o Hong, mt thi th Trung Quc rt c
lng dn y lui c bin thy Lm p v t chc li chnh quyn hng tnh. Ranh gii vn
ho v chnh tr by gi c thit lp gia Vit Nam vi cc x lng ging pha Nam.

Trong giai on bn, tri di hu ht th k th 6, Trung Quc thnh thong phi rt lui khi Vit
Nam v cc anh hng ho kit a phng mu toan thc hin mt t duy mi v ranh gii. H
mun tch bit Vit Nam khng nhng ra khi cc x lng ging pha Nam, m cn vi c Trung
Quc na. y l thi k m ngi Vit t nhn thc c mnh v c dp th nghim cc
hnh thc khc nhau v cch th hin bn sc quc gia, t nhng c gng bt chc cc c ch
triu cng ca Trung Quc ti vic mun quay tr li vi nhng huyn thoi truyn thng ca
mnh trong thi cha ng chm vi Trung Quc, v cui cng l s th hin ca Pht Gio
trong quyn lc quc gia, nh im bo trc cho nn c lp ca Vit Nam vo th k th 10
v 11.

Giai on 5 l giai on ng-Vit. Giai on ny chng kin mt nc Vit Nam yn vng

trong tay quc phng Bc. p lc bt Vit Nam tun theo nhng khun kh hnh x ca
Trung Quc tng i mnh, nhng ngi Vit p ng li bng nhng hnh ng khng,
ng thi mi gi nhng ln bang khng l thuc vo Trung Quc gip mnh. Nhng tt c
mi cuc chng c v mu toan lin minh vi cc tc dn lng ging b lc lng qun s
Trung Quc p tan.

Cuc th thch nghim trng nht i vi nn thng tr Trung Quc thi nh ng xy ra vo

gia th k th 9 khi nhng ngi Vit lin kt vi nc Nam Chiu vng sn cc Vn Nam.

5
Nhng ri h li khm ph c rng h c th chu ng c nhng li lm cai tr ca nh
ng hn thi v k lut ca nhng nc lng ging "man r." Thi k ng-Vit ny
thy nhng ln ranh vn ho v chnh tr ca Vit Nam c vch r, khng nhng phn tch
c Vit Nam ra khi cc lng ging vng t cao nguyn v duyn hi, m cng phn bit
ngi Vit ra khi nhm dn Mng sinh sng nhng khu vc ln cn nhng ngoi vng
kim sot trc tip ca cc quan chc nh ng v do duy tr c mt hnh thc vn ha
Vit Nam khng my nh hng bi Trung Quc.

Giai on cht nm trong th k th 10, khi nhng lnh o Vit Nam vch c mt ln ranh
chnh tr phn cch h vi Trung Quc. Vic n nh v thc thi ln ranh y ng mt vai tr
rt ln trong lch s Vit Nam sau ny.

Mi giai on trn bin ha khi nim bn sc ca ngi Vit Nam qua nhng tng giao vi
nhng lng ging ca h. Nhng bin ha ca cc giai on 2, 3, v 5, khi nhng triu i hng
mnh ca Trung Quc biu l quyn lc ca h Vit Nam y ngi Vit n gn vi
Trung Quc hn v ct t lin h ca h vi nhng lng ging phi Hoa. Mi n th k 6 v 10,
khi ngi Vit c kh nng gi vai tr ch ng, ln ranh vn ho v chnh tr mi phn nh r
mt quyn lc quc gia hu hiu. Ngay vo thi im khng cn mt Vit Nam i git li
quay li vi khuynh hng chnh tr ca nhng thi k trc.

n th k 10, ngi Vit hiu rng vn mnh quc gia ca h lun chuyn dy da khng th
trnh vi Trung Quc. H khng th no l i chuyn Trung Quc l mt e da tim tng v
lin tc i vi s t do pht trin i sng quc gia ca h. Lc no h cng phi gh mt mt
trng chng Trung Quc. H khng c th gi nui nng nguyn c t thu s khai l
c c mt vn mnh ging nh nhng lng ging ng Nam ca h.

Nh th khng c ngha l ngi Vit Nam khng phi l "nhng ngi ng Nam ," nu thc
s c mt khi nim v con ngi ng Nam . Trc ht v trn ht, h l ngi Vit Nam.
H xc nh v tr ca h ra khi Trung Quc cng vi nhng lng ging ng Nam .
Nhng lng ging phi Trung Quc ca Vit Nam khng hiu c ci gi m Vit Nam phi
tr cho s sng cn ca mnh, v chiu su ca s quyt ch m Vit Nam chng li nhng p
lc lch s ca Trung Quc. Ngi Vit Nam chp nhn khuynh hng m lch s p t
ln h. H thy mnh ng b v gia mt tn khng l lun lun e da v mt nhm tiu quc
ch bit lo cho nhu cu ca chng. Tht vy, ngi Vit Nam hnh din v c tnh ng Nam
ca h, khng v n, m chnh l ti to v cng c bn sc trong qu trnh gn gi bin thy
pha Bc.

T mt ci nhn rng ln hn na, Vit Nam nm trn ranh gii gia ng v ng Nam
Chu . Cu hi l Vit Nam "thuc" v ng Nam hay ng c l l mt trong nhng
iu khng soi sng c g c trong qu trnh kho cu v Vit Nam. Mc d tt c mi th, t
ngn ng cho n nhng tp tc m thc ca Vit Nam u phn nh mt s pha trn r rt ca
c hai th gii vn ho, nhng nn vn chng, hc thut v hnh chnh ca Vit Nam r rng
cho thy l h thuc thnh phn ca nn vn minh c in ng . iu ny biu l s thnh
cng ca cc triu i Trung Quc trong vic duy tr mt ranh gii vn ho chnh tr gia Vit
Nam v nhng lng ging ng Nam ca h qua nhiu th k.

6
Vic khai quc ca Vit Nam c m t trong quyn sch ny nh mt s khai quc ca mt
thc mi trong th gii vn ho ng nhng li bt ngun ngoi th gii y. Trong bi cnh
ca ng Chu ni chung, y l mt thc v bin thy, nhng i vi ngi Vit Nam ch
l iu ngu nhin. H hc c cch th hin c tnh phi Trung Quc ca h qua di sn vn
ho ca Trung Quc. Cho d b g b v p ch bi quyn lc Trung Quc qua bao th k lch
s, s tn ti ca bn sc Vit Nam cng quan trng nh hnh thc vn ho m bn sc ny c
biu l.

7
 Chng I, phn I
Vit Nam Khai Quc: Cc Lc Hu
NHNG TRUYN THNG THU S KHAI
Nhng truyn thng thu s khai ca Vit Nam, nh c k li trong cun "Lnh Nam Chch
Qui," mt cun sch su tm nhng truyn thuyt c vit vo th k 15, u c ni n cc
vua Hng cai tr nc Vn Lang. Cc vua Hng c cho l thuc ging di Lc Long Qun
mt anh hng t qu hng ca mnh bin khi n ng bng sng Hngni ngy nay l
Bc Vit Namv khut phc c tt c nhng yu qui vng t ri truyn b vn minh
cho dn chng bng cch dy h cch trng la v may qun o mc. Xong vic, Lc Long
Qun quay tr v bin sau khi dn d dn chng rng hy ku ng ln nu gp iu g kh
khn tuyt vng. Sau khi ng i khi, li c mt v vua t min Bc, tc l Trung Quc ngy
nay, n ni, v thy khng c ai cai tr, bn chim ly.

Khi dn chng ku gi Lc Long Qun n gii thot cho h khi tay k thng tr xa l kia, Lc
Long Qun li t ngoi bin xut hin. ng bt c v k thng tr l u C v em b ln ni
Tn Vin, mt ngn ni cao nhn xung sng Hng, ni sng ny chy vo vng ng bng.
Khng gii cu c v nn v vua kia b i. B u C v sau sinh c ngi con l v vua
u tin trong s cc v vua Hng; Lc Long Qun li tr v bin sau khi ha rng ng s quay
tr li nu cn. Lc Long Qun l thn ca bin khi v u C l cng cha ca min ni, u
c ngi Vit Nam coi nh l t tin ca ging ging h.

Nhng cu chuyn huyn thoi quanh s tch Lc Long Qun v ngun gc ca nhng vua Hng
biu l s kt hp gia nn vn ho hng bin v mi trng lc a. Nn vn minh n vi
mt anh hng t bin nh bi c mt k c quyn lc t lin v bt c v ca y, ri li
khin b tr thnh m ca cc con mnh. Tin v mt v anh hng ca vn ho a phng c
kh nng v hiu ho mt e da t phng Bc bng cch chim ot chnh th ca th lc
ny l du hiu bo trc mi quan h lch s gia ngi Vit Nam v ngi Trung Quc.
Ngun gc huyn thoi ca cc vua Hng phn nh r chuyn vn ho min bin s ho hp
vi nhng nh hng chnh tr t lc a. iu ny v sau c gii tr thc vn hc ca Vit
Nam thu dt thnh ging di Lc Long Qun v u C vi mt ngnh l thy h ca min Nam
v mt ngnh l lc a ca min Bc, kt tinh thnh mt hong tc m ngi sng lp ging h
l mt nhn vt c coi l xut hin trc thi im ca hong u tin trong huyn thoi
Trung Quc.

Theo mt cuc nghin cu mi y ca Vit Nam, tn Hng c ngun gc t mt tc hiu ca

cp t trng Nam vn cn tn ti cho ti ngy nay trong ngn ng ca nhng dn tc ni
ting Mon-Khmer sinh sng min rng ni ng Nam Chu cng nh trong ngn ng ca
ngi Mng sng min cao nguyn Vit Nam. Tc hiu ny cng c thy trong ngn ng
ca dn tc Munda ng Bc n , dn tc ny ni mt ngn ng cn hng Ty nht
trong s nhng ngn ng cn tn ti min Nam . Mt nh ngn ng hc Vit Nam hin i
lin kt hai t Vn Lang, danh hiu truyn thuyt ca nc vua Hng, vi nhng t c cch
pht m tng t ca ngn ng cc dn tc thiu s khp vng t c bao quanh bi sng
Dng T v sng M Kng; n c ngha l dn tc, v hiu rng ra l "quc gia." Theo khu

8
truyn, vt t (totem) ca cc vua Hng l mt loi chim thn thoi rt ln m tn ca n c
cho l tr thnh ngun gc ca tn m ngi Trung Quc t cho vng t thuc ni cc vua
Hng cai tr l M Linh.

M Linh vo gc Ty Bc ca vng ng bng, ni sng Hng chy ra khi nhng dy ni

cao, hp lu vi 2 nhnh ln: sng v sng Chy. Ni hp lu ca 3 con sng ny vo cao
c khong 30-35 b (mi b l 30cm) trn mt bin, v c chng 100 dm cch b bin.
M Linh c ni Tn Vin nm v pha Ty Nam v ni Tam o pha ng Bc. Ba con sng
gp nhau di chn ngn ni Hng, ni m ngy nay vn cn n th vua Hng.

D kin sm nht c ghi li nh lch s trong ti liu Vit Nam xut hin trong Vit S Lc,
c nin i ph hp vi triu i ca mt v vua Trung Qucvua Trang ca nh Chu tr v
thi im 696-682 Trc Cng Nguyn. Mi tm th h ln lt din tin t khi thy triu i
ca v vua Trang ca nh Chu cho n cui triu i y. Nhng s gia Vit Nam dng nh cng
theo m tnh ra 18 i vua Hng, cng chm dt ng thi vi nh Chu. Vic cc s gia
Vit nh du nin i vua Hng u tin vi thi vua Trang ca nh Chu c coi l mt cch
da vo truyn thuyt Trung Hoa ti to huyn thoi lp quc ca Vit Nam. Theo Vit S
Lc, lch s Vit Nam bt u khi c mt "d nhn" M Linh dng php thut lin kt tt
c nhng b lc di quyn mnh, ri d nhn xng hiu l Hng Vng v t tn nc l Vn
Lang. Ngun gc ca huyn tch ny cn m h, v s xc thc ca n cha c kho cu
tng tn. Tuy nhin, nin i c gn cho lc xng vng ca cc vua Hng li ph hp vi
chng tch kho c hc cho thy rng vo khong th k 7 trc Cng Nguyn (TCN), nhng
nn vn ho khc nhau Bc Vit c thng nht li di nh hng ca vn ho ng Sn
bt ngun t vng M Linh. iu nh du thi k bt u ca nn vn ha c gi tng
quan l nn vn ha ng Sn.

Tin trnh kho c o dng li vn ha ng Sn bt u t gn cui thin nin k th 3 TCN,

vi s xut hin ca vn ho hu k mi (neolithio) v u thi k kim kh trong cc thung
lng sng Hng v sng M. Hai trung tm vn ho ny tip tc pht trin song song tuy vn
ring r cho ti khi c kt hp li thnh vn ho ng Sn vo khong th k 7 TCN. Vn
ho ng Sn c bit n qua nhng trng ng c tm thy nhiu ni khp ng Nam
v pha nam Trung Quc. Nhng hnh v trang tr trn trng phn nh mt vn ho hng v
bin.

Cc hc gi Vit Nam lin kt triu cc vua Hng vo thi k vn ha ng Sn. H cho y l

thi k hnh thnh thc quc gia v nh vy h c th coi thi k Trung Quc thng tr sau
l mt s xm nhp tm thi vo i sng mt quc gia c thnh lp hn hoi. Quan im
ny gii thch vic Vit Nam ginh li c c lp vo th k 10 sau CN nh s ti xut hin
ca mt truyn thng c sn t trc. N ph nhn quan im c ca cc hc gi Trung Quc
v Php cho rng di sn ca Vit Nam bt ngun khi cn l mt tnh l ca Trung Quc. Quan
im ca cc hc gi Trung Quc v Php ngy cng kh ng vng c vi s tin trin ca
cc cng cuc kho c, ngn ng v lch s gn y.

T trung tm im M Linh, cc vua Hng pht huy nh hng ca mnh v hng ng

bao gm vng Ty Vu. Danh hiu Ty Vu xut hin vo cc th k sau v c ngun gc t s

9
tip xc vi cc dn tc theo Trung Quc xa hn v pha Bc. Ty Vu nm gia sng Cu v
sng Hng, ti chn ni Tam o. l mt vng t ph nhiu, c nhiu sng, h, i v ng
bng, gip ranh mt bn l vng t ni, mt bn l t ng bng c m ly. Vng ny ng
dn c t thu ban u xa lc. Vng t cao bc Ty Vu c sng ngi chy qua v c nhng
thung lng n thng sang c min Nam Trung Quc, qua nhng ngn o thp. Do , Ty Vu
d b tn cng t pha Bc v nhng huyn tch t thu ban s Ty Vu u ton ni n chuyn
bo v lnh th chng li nhng k xm lng t phng Bc.

Huyn tch hin nhin nht l chuyn c Thnh Ging, mt a b ln ba tui, ln ln mt

cch k diu thnh mt ng khng l sau khi n mt lng cm v i; ri sau khi qut sch l
xm lng ra khi vng, bin v tri. ng c coi nh hin thn ca Lc Long Qun tr v
cu vin thn dn ca mnh, v cng ging cc anh hng khe v cm trong truyn thuyt ca
Nam Dng v cc x s vng ng Nam .

Mt trong nhng nhn vt c uy lc nht trong huyn thoi Vit Nam l Thn ni Tn Vin hay
gi gin d l Sn Tinh. Sn Tinh l con trai Lc Long Qun v u C, theo cha xung bin,
nhng sau li quay tr v trn ni Tn Vin, c coi nh nh Olympia ca Vit Nam. Mt
huyn tch v Sn Tinh li ging y ht vi s tch dn gian ca min Bc o Borneo. Huyn
tch Vit Nam k v s xung t gia Sn Tinh v mt thn Cy trn ni. Mt cy c th c
phc hi sng li mt cch k l sau my ln b Sn Tinh cht xung. Sau ba ln nh th, Sn
Tinh bn np mt ni v thy chnh Thi Bch Tinh Qun lm sng li cy y vo trc lc
bnh minh. Sn Tinh bn rnh bt c Thi Bch. V hai bn t c mt tho thun l i
bn c quyn s dng t v nhng cy trn t y. (Xem Gustave Dumoutier, trong quyn
Nghin Cu Lch S v Kho C thnh C Loa, Kinh c ca u Lc (tude historique et
archeologique sur Co-loa, capital de lancien royaume de Au Lac), trang 261-262). Cn theo
huyn tch ca o Borneo, c mt ci cy cng c lm sng li nh th sau khi b cht xung,
v v thn lm sng li cy y b bt; ri i li vic s dng cc cy v t ai, thn y
yu cu mnh c th cng. (Xem Henry Ling Roth, Ngi Dn Bn X ca vng Surawak v
Bc Borneo (The Natives of Surawak and British North Borneo, trang 177-178).

Huyn tch l th nht ca Sn Tinh l trn nh nhau vi Thy Tinh m v sau c din gii
qua nhiu hnh thc: nh tng trng ca ma l, s dng cao t nhin ca thy triu, hay qun
xm lng t bin c. Trong khi c th a ra tng trng hp hp l cho nhng li gii thch
trn, nhng gii thch li khng ni n tt c nhng yu t ca s tch nh c ni n
trong Vit in U Linh Tp, l sch m chng ti truy cu ngun gc. Thy Tinh khng phi l
mt k xm lng ngoi lai, m li chnh l bn thn ca Sn Tinh v c hai bn u cng sng n
tch ti M Linh.

L do ca s hai bn th ght nhau chnh l cuc hn nhn vi nng Cng Cha con vua Hng.
Hng Vng v cc c vn ca ng u cho rng c hai thn u rt xng ng l ph m v
mi hai thn d mt cuc thi m k thng s c ly cng cha. Sn Tinh thng v rc
cng cha v ni Tn Vin. Thy Tinh khng chu nhn l mnh thua v m m tn cng Sn
Tinh nh v bo, nhng khng thng. Huyn tch ny ng gii thch ci th u vit ca Sn
Tinh vng t thp quanh ni, do kt qu vic Sn Tinh thng cuc, ly c cng cha.

10
Huyn tch cn c hu thun thm bng nhng truyn thuyt dn gian m theo tm quan
trng chnh tr ca ni Tn thi c thnh mt ti c lp li nhiu ln.

S tch m Nht D pht xut t pha Nam ng bng sng Hng, mt vng m ly thp
gn bin, k rng c mt nng cng cha con vua Hng l Tin Dung, khi ang i chi trn cc
nhnh sng trong vng ng bng sng Hng bng gp mt thanh nin ngho khng qun o che
thn, l Ch ng T. Nng bn kt duyn vi Ch ng T v hai ng b li sinh sng trong
vng gn b bin, trong mt ta lu i c trang bin y nhng sang trng him c ca
nhng thng nhn i bin dng tng. c tin y, vua Hng sai mt o qun n bt hai
ngi, nhng khi i n ni, ch trong mt m lu i bin mt. Chng cn g ni m ly
Nht D y na. Huyn tch ny cng cha ng nhng chi tit ging nh huyn thoi v s khai
sinh ra x Ph Nam vng h lu sng M-kng.

Nhng s tch Lc Long Qun, c Thnh Ging, Thn Tn Vin v m Nht D u c ghi
trong cun s ca Ng S Lin th k 15. Tt c nhng s tch ny u c pha bin vi
nhng tnh tit cng phu gp nht t cc ngun vn ho ca nhng th k v sau. Chng c
mi ngi Vit Nam nh mi v chng tng trng cho bn sc dn tc ban s ca h.

Nhng huyn tch ny cng biu l s thc tm l c bn ca x hi Vit Nam thi c: quyn ti
cao ca x s n t bin khi. Lc Long Qun l v thn bin. Chng ta thy c mt s chi
tit trong nhng huyn tch Vit Nam cng ging nh nhng huyn tch ca nhng x s ven
bin ng Nam . Khi nim v mt v thn bin nh biu tng ca quyn lc chnh tr v s
chnh thng, i cng vi s hnh thnh ca dn tc Vit Nam thi tin s, chnh l du hiu sm
nht cho ta thy rng ngi Vit Nam l mt dn tc t gic v c th. Chnh khi nim ny
c biu hin qua ngh thut trng ng ng Sn vi nhng con chim bin v nhng ng
vt khc vy quanh nhng chic thuyn ch cc chin s.

X HI LC

Cc nh kho c Vit Nam ghi thi k khai sinh nn vn minh ca h l thi k vn ho Phng
Nguyn cui thin nin k th 3 truc CN. Vn ho y ny n trong vng v sau c gi l
M Linh. H coi Phng Nguyn l thi k Vn ho mi tin sang S k Kim kh. a im
Phng Nguyn rng hng chc ngn mt vung v c hng ngn dn c ng. y chnh l chng
c ca sinh hat cng ng c xy dng t nhng kt hp ca nhng ging h v b lc.

Khi vic s dng ng pht trin trong sut hai thin nin k lin nhau, li sng cng ng s
khai ny chuyn ho thnh mt x hi c h thng hn cn c trn nhng nhm gia nh hay
lng x tng i nh. Xu hng ny t ti nh cao l vn ho ng Sn m cc nh kho c
Vit Nam ghi l t th k 7 TCN n th k 1 SCN. Nhng nm m ca cc giai cp cm quyn
thi k ng Sn u c nhiu ng c chn ct theo. Nhng vt y chng t nhm
ngi lnh o thit lp mt khong cch r rt gia h vi dn chng m h cai tr. Nhng
hc gi Vit Nam nhn nh rng thi ny l thi c huyn thoi ca vua Hng v nc Vn
Lang.

11
Trong qu trnh nghin cu nhng t ng trong truyn thuyt thi cc vua Hng, mt nh ngn
ng hc Vit Nam nhn thy rng nhng t nh "ph o," "m nng," hay "quan lang" u
ging mt s t trong ngn ng Nam v Nam o ng Nam . ng lp lun rng nhng
t du nhp vo ting Trung Quc t nhng ngn ng v pha Nam. Mt t c ngha l "hu
gi" hay "n l li cng ngha vi ting Thi; mt t c ngha l "nhn dn" hay "thn dn" li
ging vi ting Thi v ting Chm; li mt t na c ngha l "ph t" (b chnh) li ging ting
Java; mt ngn ng Nam o thy trong vng ni Trung phn Vit Nam. Ngun gc chnh
xc ca nhng t trn cha c bit r. Nhng nhng ni c ting cho thy Vit Nam c i
l ni giao lu ca nhng vn ho ngn ng khc nhau.

Mt t c VN, ngha l "lng" (k) dng nh c gc ng bng sng Hng, v chu vi a l

dung dng s tn ti ca t ny qua tn cc lng x ng i cho thy n c ngun gc t x
hi trng la vo thi k mi v thi k kim kh.

Ch "sng" cng tng quan vi nhiu ngn ng lng ging v pht xut t ch "giang" ca
Trung Quc, v t ny gn y c chng minh l c ngun gc Nam . ng thi, cng
nh c ghi t trc, l chng ta c l do tin rng t "Hng" bt ngun t mt chc v "t
trng", th lnh, min Nam . Cc hc gi ngy nay c chiu hng coi Nam v Nam o
l nhng chi nhnh ca t lin cng ca bin ca mt vng Nam c hn. nh hng ca t
ng Nam o ri lc a n cc o ng Nam trong khi nhng t ng Nam li
ti t lin t ng Nam . Nhm ngn ng Mon-Khmer l mt nhm ln nm trong nhm
Nam . Ting Vit, theo mt nh tra cu gn y, r rng l ngn ng Mon-Khmer c nhng
ch c vay mn r rng t ngn ng Nam o.

S i chi gia bin v ni trong huyn thoi Vit Nam nh vy c mt cn bn ngn ng.
min Bc Vit Nam trong thi tin s, chng ta c th cho rng ting Mon Khmer, hay giang sn
ngn ng Nam c giu mnh nh gii t gap vi dn tc Nam o vng bin m v
sau cng hi nhp h. Ting Vit cng pht trin theo , t ting Mon-Khmer trong mt th
gii vn ho c tip sc su xa vi cc tc dn Nam o. S tip xc vi cc tc dn Thi v
trong thi k lch s, vi ting Trung Quc cng li nhng du vt hin nhin v r rt.

Ngh thut ng Sn cho thy giai cp cm quyn c nh hng su m bi vn ho

Nam o. Chic ru bng hnh ch nht thng vn c cho l c lin quan n vn ho
Nam o thi , c tm thy rt nhiu Bc Vit Nam trong khi loi ru c vai m
vn c cho l c bit ca vn ho Nam , li tng i him.

Mt v kh c bit ca thi k ng Sn l chic ru li cho bng ng c cho l chic ru

bin hnh t ci ch nht bng . Chic ru cho, hn tt c mi loi khc v n c th c
dng, va cht, va m; cn n li c th tho ra d dng, thnh ra c th dng cm nh c
gp lc cn.

Th v kh ny c miu t trong tay cc chin s chm v trn cc trng ng ng Sn. N

lm chng tch cho mt v th chin lc kh khn ca ng bng sng Hng, ni phi chu mt
p lc dn s thi c i. ng bng ny ci ln vng t trng duy nht gia cao nguyn Ty
Tng v bin c; v l do n l con ng mn ca nhng tc dn thng di chuyn, i li gia

12
min ng v min ng Nam . Nhng ai mun ly ni ny lm qu hng ca mnh thng
phi i u vi nhng th thch t khp ni n. Cho nn v s sng cn h phi t trang b
bng nhng v kh sc ng u. Nhng th v kh bng kim kh khc c pht hin
ng Sn gm c nhng li dao gm, kch, gm v nhng ngn lao, mc, nhng mi tn v
ly n.

Ngy nay chng ta c th thy loi ru li cho c v theo mt t duy ngh thut bi nhng
dn tc Nam o. Theo lch s Vit Nam thi c, ru ny c s dng nhn danh mt dng gii
vua cha mang mt danh xng Nam . Vn minh ng Sn l mt tng hp vn ho c thnh
tu bi nhng nhm dn cng trong mt mi trng a-chnh tr duy nht. Nhng nhm dn
ny n t min ni ln min bin. X hi m h chung sng v sau san bng ht mi khc
bit gia h. Chng ta c th on c rng dn tc Vit Nam bt ngun t mt s phi hp hi
ha ca mt s dn trong mt khung cnh a l c bit, tc l trong vng ng bng Bc Vit
Nam.

Ngun gc v ngha ca cc trng ng ng Sn c nhiu hc gi bn ci, nhng vn

cha i n mt s ng no c. Theo truyn thng, ngi ta vn cho rng vic c ng l t
Trung Quc truyn vo ng Nam , nhng cuc kho cu gn y li cho bit mt iu ngc
li. Theo nhiu th tch c ca Trung Quc, trng ng c nhng nhm dn min Nam s
dng nh l biu tng ca thnh vng v quyn lc. iu gii thch ng tin nht v ngun
gc nhng trng l chng tin ho t khi cn l ci ci ga go, bi v "m nhc chi bng
dng c chy ga" c cc tc gi Trung Quc ngy xa thut li nh l phn quan trng
trong i sng x hi ca cc nhm n min Nam. ng thi nhng nh nhn chng hc Vit
Nam ngy nay khm ph mt s tng ng c bit gia hnh dng ca nhng dng
thng nh bnh, chn, l, thng u c hnh ci trng ga c thy trong ngh thut ng
Sn, vi nhng cnh ga go ca ngi nng dn Vit Nam v nhng dn thiu s vng cao
nguyn Vit Nam.

Theo nhng li m t c nht v x hi v kinh t ca ngi Vit c m nay cn thy trong

nhng on vn trch t nhng ngun gc Trung Quc c t th k 3 n th k 5 sau CN, nn
kinh t ng bng sng Hng trc khi c ngi Trung Quc n cai tr gm nhng rung la
c dn thy bng cch li dng mc nuc cao nhng con sng khi c triu cng. Nhng
rung y c gi l nhng Lc in. Chng ta thy rng Lc cng l tn ca v anh hng vn
ho m ngi Vit c bo l dy h ngh nng. Cc hc gi Nht Bn gi rng Lc l t
Vit "lch" hay "rch," c ngha l "," "kinh rch," "thy o." Vic o mng dn nc nht
nh l bc u tin lm cho nhng vng m ly min Bc Vit Nam thnh cy cy c.
Nhng mng rch c ca chn nc chc phi l thit yu iu chnh vic dn nc. Nhng
Lc in, nh ni trong th tch, chc chn l phi nh vo mt th h thng iu chnh no .
Nhng chng ta cng nn nh rng nhng th tch Trung Quc k li vic dn thy theo triu
cng bng cch gii thch ch Lc, v rng x hi Lc rt c th cn c trn cc phng
php canh nng khc nhau, m phng php dn thy bng triu cng l mt.

(Bn 2: nh hng thy triu ng bng sng Hng trong thi hin i - nhng nm 1930.
(Theo P. Gourou, Nhng Ngi Dn Qu ng Bng Vit Nam, tr. 78).

13
Lc l mt danh hiu xa nht uc ghi li v dn tc Vit Nam. Chng ta c th ni mt cch
thch ng rng x hi vo thi k vn ho ng Sn l x hi Lc, bi v yu t duy nht
lin h nhng huyn thoi v cc vua Hng v thi k lch s s khai vo vi thi k nh ng
Hn, chnh l a v u th ca cc Lc hu trong t cch l nhng ngi cai tr a phng.
Vic dn thy theo triu cng c m t trong nhng vn bn ni v Lc in vch r mt
k nng canh nng tng i tin b. Bc Bn s 2 cho thy nh hng ca nc triu
ng bng sng Hng trong nhng nm 1930. Hn 2000 nm trc, chng ta c th cho rng
triu cng cn i su vo ni a hn th na bi v lp ph sa bi p vng ng bng cho
lan xa ra bin n 10 dm trong sut thi k lch s. nh hng nc triu mnh nht l vng
Ty Vu, nm ngoi lung nc chy ca sng Hng. Mt cuc nghin cu gn y v a d
c ca vng ny cho bit chnh l c s ca x hi Lc in. Nhng ht la ging thi s khai
c thy Chu vi ci tn l Oryza Fatua c o thy ni c cc nn vn ho
mi khp trong nc Vit Nam hin i. Kho c hc cho bit l ngi Vit c cy t bng
cuc lm bng mi nhn, sm l vo thi k G Mun hu bn thin nin k th 2 trc CN,
bng nhng li lim v nhng nng c gt hi c li bng ng, v vo thi k ng Sn,
nhng cuc, cy v hi bng ng c. Ti nng ca nhng nng dn hu thun cho lp
ngi cm quyn c n nh r rng.

Vn bn xa nht ca Trung Quc t th k th 5 sau CN cn st li n nay ni v cc vua

Hng gii thch danh hiu Hng theo ngha ca t Trung Quc l "mnh," "cang cng" v
vn bn trin khai ngha ny qua li m t mt kh hu nhit i kinh khng v t ai ph
nhiu. Chng ta c th c on rng li gii thch ca Trung Quc c gi ra bng s thm
nhp vo vn chng Trung Quc nhng cu chuyn truyn khu t Vit Nam v s tch cc vua
Hng.

Theo truyn thuyt, cc vua Hng cai tr trc tip t M Linh. Bn ngoi M Linh cc vua phi
ty thuc, ti mt mc no , vo s cng tc ca cc Lc hu. Cc vua Hng bo v cc Lc
hu chng li nhng cuc t kch v xm nhp n t min ni, trong khi cc Lc hu ng h
cc vua bng nhn lc v s tr ph ca mnh.

Nh s hc Php Henri Maspero, da vo c cu x hi ca vng cao nguyn Bc Vit trong

thi ca ng, miu t x hi xa nh l c h thng ng cp cn c trn nhng c n ca
gia nh, trn ngha v h tng v s trung thnh ca c nhn. Dn sng trong cc lng x hay
nhng cng ng gia tc nh di quyn cai tr ca cc Lc hu. Cc Lc hu li c hng
nhng mc n hu v quyn hnh khc nhau, t nhng ngi gi chc x trng cho n cp
lnh o cc vng lm c vn thn cn cho vua Hng. Vua duy tr uy tn ca mnh bng mt i
sng sung tc triu nh, lm d dng vic quan h ho bnh vi cc nhm dn tc lng ging
min ni. Nhng huyn tch v nhng ngi m ng Sn o c hu nh u xc nhn hnh
nh ny ca x hi Lc.

Ph n c hng mt v th tng i cao trong x hi Lc. Nh chng ta s thy sau y l

khi cc Lc hu ni ln chng li nh hng ca Trung Quc, chnh h li c cc ph n lnh
o. Theo truyn thuyt, cc con ca Lc Long Qun v u C chia ra lm hai nhm, mt na
theo cha xung bin v mt na theo m ln ni. Vic chia i ny dng nh phn nh mt h
thng gia nh song phng m t quyn tha k c lu truyn qua c hai ging ni, ngoi.

14
X hi Lc tng i tin b v t kim ch. N pht trin mt ni xa nhng trung tm x
hi chnh tr ang bnh trng Bc Trung Quc v Bc n v ngang bng vi bt k e
da no mc ln nhng vng t xung quanh. Nhng tnh trng chm dt khi quyn lc
Trung Quc m ng xung Nam Hi.

M U MT K NGUYN MI

Vo hu bn th k th 3 trc CN, ngi Vit c bc vo mt k nguyn mi. Ln u tin

nh vua ang tr v ca h mt ngi v mt k xm lng l An Dng Vng, tc l mt nhn
vt lch s xc thc Vit Nam. Vic ny lin quan n nhng bin c ang xy ra min Bc
Trung Quc, trong thi gian nh Tn loi tr nhng ch th ca mnh v i vo con ng
quc, phn tn m vng hu b tc quyn nhng ang c tham vng ln ngi. hiu r tnh
trng ny, tt hn chng ta hy xt li nhng vic xy ra t trc.

Nh c bit r, trung tm ca vn minh Trung Quc nm trong thung lng sng Hong H,
ni m by gi gi l min Hoa Bc. Lu vc sng Dng T min Hoa Trung c 3 quyn lc
ln xut hin trong s cc dn tc phi Hoa v nhng th lnh ca 3 nhm y ang hc p dng
vn ho Trung Quc. l nh Thc nm khu vc T Xuyn, mt thung lng ph nhiu bao
bc bi ni cao v c sng Dng T bt ngun t trong chy ra. Nh Chu ng dc theo
sng Dng T v y l vng t ao h, ng bng ln ln. Ri n x Vit (Yueh) chim c
min duyn hi, ni sng Dng T vo i dng. t Thc b ngn cch vi min Nam bi
vng t him tr ca Qu Chu, mc du sng Dng T chy qua cao nguyn Vn Nam v c
nhng con ng t to ra khp cc ng. t ca nh Chu rng ln hn nhiu v quan trng
hn i vi 2 vng t phi Hoa kia. N b ngn cch vi vng thung lng sng Tch (Hsi) Hoa
Nam bng mt dy ni cao nhng c 5 ngn o danh ting vt qua. t ca Vit, trn mt
vi phng din, nm di nh hng ca nh Chu. Nhng vn c hng nhiu iu li t
nhng cuc tip xc vi bn ngoi nh v tr gn bin. Min Nam ca t Vit ny nm trong
vng lng cho gn b bin Ung Chu pha Nam Chit Giang v B Kin, v nhng vng ny
li b ngn cch vi sng Dng T v sng Tch bi nhiu ni cao.

Ngi ta c bit rt t v min Hoa Nam vo thi gian trc th k 3 TCN. Thung lng sng
Tch c nhng quan h thng mi quan trng vi nh Chu pha Bc v cc dn tc t min
bin ti. Thng mi c thit lp tt gia min b bin Nam Hi v min Hoa Bc ngay t
u thin nin k 2 trc CN. Nhng quan h thng mi y ngy cng tng thnh mt phn
quan trng ca kinh t Trung Quc dui thi nh Chu (Chou; 1122-255 TCN). C nhng chng
c cho thy l nhng dn tc Mlai-Plindi em qu bng ng bin t Hoa Nam n ng
Phi Chu ri t m ng i ti a Trung Hi vo trc thin nin k 2 TCN. Khi nh Tn
v sau ko n Hoa Nam, mt trong 3 qun c lp ra mang tn Qu Lm (rng qu) by
gi l Qung Ty. Tnh hnh chnh tr chc chn chuyn ng quanh vng ca sng Tch m
, c Qung Chu, Hongkong ln Macao ngy nay tip tc phn nh mt mi sinh gm 2 nh
hng gm lc a v bin khi. Nm trm (500) dm v pha Ty Nam, ng bng sng Hng
b ngn cch vi th gii Trung Hoa ang bnh trng bng mt khong t rt xa. Vo cui na
th k 4 TCN, tnh hnh y bt u thay i vi s hy dit ca hai trong ba x lu vc sng
Dng T ni trn.

15
Nm 333 TCN, nh Chu chinh phc t Vit (Yueh); 18 nm sau na, nh Tn trn min Bc
li chinh phc c nh Thc. Trong khi mt phn nhng nh lnh o ca nh Thc chy t
nn sang vi nh Chu, lp lnh t Vit (Yueh) chy tn mc v pha Nam dc theo b bin v
, h thnh lp nhiu tiu quc v lnh a c ngi Trung Quc gi l Bch Vit.

Bn trong s nhng tiu quc ny c lch s bit n. Ngi Trung Quc gi x ln nht l
Nam Vit (Nan Yueh), nm quanh vng sng Tch gn Qung Chu by gi. Ln th nh l
Mn Vit B Kin. Th ba l ng u (Ou) hay cn gi l Vit ng, nm Nam Chit
Giang thuc Ung Chu by gi. Th t l Ty u, thng lu sng Tch thuc Qung Ty
ngy nay.

Th l sau 333 nm trc CN, nhng dn sinh sng vng ng Nam Trung Quc b ri vo
vng thng tr ca mt dn tc mang tn v hng di sn ca nc Vit (Yueh) c. Nam Vit
vo trung tm ca trt t mi ny. Mn Vit ng hng quan trng th nh, v 2 bn sn, c 2
x ng u v Ty u. Hai x u ny mang mt ngha c bit bi v vng ng bng sng
Hng, nc Vn Lang b thay th bi nc u Lc, v danh hiu u ch l mt cch pht m
ting Vit Nam ca t "Ou" m thi.

Quan h gia ng u v Ty u khng c pht hin trong s liu nhng nhng danh hiu y
thit lp mt khun kh tham kho cho s gia. R rng l th gii ca Bch Vit, vi Nam
Vit l trng tm; t nht l quan im ca cc s gia Trung Quc v sau. Tuy nhin iu ny
cng khng gii thch c t "u" trong phm vi nc Vit (Yueh). T y dng nh bt
ngun min Nam Chit Giang, ni ng u dng kinh trn b mt con sng tn l u
cho ti thi cn i. Vng ny trc tin l trung tm ca vn ho Vit ng gp cho tnh
trng chnh tr ca Vit v c nhng giy lin h c v bn cht vi nhng truyn thng ca
chnh nc b khai t hn l vi nhng x Mn Vit v Nam Vit rng ln hn qu v pha
Nam. Nhiu x nh hn mc ln ngoi tm kim sot ca 2 x ln ny v r rng c mun
lin kt vi 2 x ng hu tng thm c uy tn ca mnh. Danh hiu u cng c lin quan
n cc tc dn trn o Hi Nam v c th cn nhiu iu khc na nhng khng c ghi
li.

Nu danh xng u bnh trng nh th trong s cc nc nh hn v b c lp hn ca Bch

Vit, ta c th tin rng u c ngha l mt kiu lnh o chnh tr c bit tin ho dc theo
bin gii ca x Vit (Yueh). Chng ta on c rng u mang ngha l "t ngoi bin" v
th lnh ca Ty u tng chng li cuc xm lc ca nh Tn nm 219 TCN vng m nay
l Qung Ty chnh l 1 th lnh o kiu du mc lin kt vi Nam Yueh.

ngh cho rng ngun gc ca ngi Vit Nam l trong s nhng ngi Vit (Yueh) di c n
trong th k th 3 trc CN khng c cc ngun ti liu trn cho l ng. Trong sut th
k 3 TCN, nhng dn tc ni m ngy nay l ng Nam Trung Quc c bit n nh l
nhng dn "Yueh"(Vit). Nhng nh th khng c ngha l nhng dn tc a phng b xo
trn bi mt cuc di dn t nc Vit c. Nhng chng ngi a-chnh tr khng lm cng
cuc ny xy ra c. C nhng dy ni v nhng sng ngi kinh khng kh vt qua; v
cng khng phi l mt con ng di dn t nhin nh nhng tho nguyn ni a Chu .
Nhng dn bn x vng t thp khng phi l nhng dn du mc c t chc thnh nhng

16
b lc di c c kh nng iu ng c nhng ngi mi ti trong cc vng ng bng. Hn
na, nhng dn nh c ri tt phi bt buc nhng ngi ti sau hi nhp vo vn ha ca
h.

T nhng iu c bit v nhng cuc di dn c th so snh c qua cc thi i lch s,

chng ta c th cho rng khi t Vit (Yueh) b nh Tn chinh phc nm 333 TCN, phn ln dn
chng li ni c m ch c lp cm quyn cng vi nhng hu cn v ty tng chy trn v
pha Nam, c th thnh tng bng nhm t nn c v trang thay v thnh 1 o qun i chinh
phc. Nhng bng nhm nh mang tnh cch 1 bng cp bc nh th c th p t quyn
hnh v danh xng ca h ln cc dn tc min Nam v h quen chinh chin v cai tr ngi
khc nh kinh nghim khi cn Hoa Bc. Vic xy ra nh th dc thy trong nhng ti liu
v th k 7 SCN vng bn o Balkan.

Balkan l 1 vng c ni non v thung lng c th so snh c vi min ng Nam Trung Quc
v khi m nhng ngi Serbie-Ba T vi nhng hong thn Croatie ko n vi nhng qun s
ty tng ca mnh, i quyn cai tr dn Slavie, v vin dn n uy tn ca Bysantium hp
thc quyn y.

Quan nim v di dn thi c c xem xt li trong my nm gn y v ngy cng r l

nhiu khi tuy gi l di dn m li ch c 1 nhm tng di t ngi cm quyn, nhng c hiu
bit v chnh tr v qun s. Bng chng ngha nht l nhng cuc kho cu v ngn ng
c tin hnh, cho bit rng s phn phi hin nay ca cc ngn ng hay ng h ti lc a
ng Nam khng phi l kt qu ca nhng cuc di dn rm r m l nhng dn tc bn x
b cc th on chnh tr chi phi v phn ng li yu t nhng ngi di dn n, tuy t
nhng li c nh hng v quyn hnh. Mt nh nghin cu gn y cho s bnh trng ca
ngi Thi vo ng Nam l kt qu ca mt "cuc di dn vo Bc Thi Lan ca 1 triu nh
nh vi mt on qun t i."

iu ny lm ta nh li vic An Dng Vng cng vi i qun ca ng khong 30.000

ngi ko n nh triu i ca cc vua Hng hi cui th k 3 TCN. Chng ta s thy y
l li th m ng cho nh hng ca ngui Vit (Yueh) trn vo ng bng sng Hng.
Nhng khng c bng chng no ni rng vic An Dng Vng ln ngi li du tch
trong ngn ng Vit Nam, v r rng l khng c s thay i ln lao no v dn s. Nhng
nghin cu mi y v nhn chng hc tit l mt s lin tc ng ch trong qu trnh tin
ha ca ging dn Bc Vit Nam t thi tin s cho n ngy nay. Mt s lin tc r rt v
ging ging t k nguyn ny sang k nguyn khc nh th loi b lp lun v bt c mt
cuc di dn i qui m, t xut no dng t trc gii thch ngun gc ca mt dn tc.

17
 Chng I, Phn II
Vit Nam Khai Quc: An Dng Vng

(Hi trng Din Hng. Tng pha trc l tng An Dng Vng (Saigon trc 1975)

Nm 222 TCN, nh Tn chinh phc nh Chu v n nm sau, Tn Thy Hong, v nht

Hong ca Tn sai na triu binh m xm nhp t Vit (Yueh). Bt lc u tin cn li v
chin dch ny c ghi li bi mt s gia ngi Hn cha y mt th k sau khi bin c xy ra
v ng c trch li nh sau:

Tn Thy Hong quan tm n nhng th nh sng t gic, ng voi, lng chim tr v ngc trai
ca t Vit nn sai Th ch huy 500.000 qun chia ra lm 5 o tin nh Trong 3 nm
tri, cung tn gm gio lc no cng sn sng. Gim quan h L chuyn v tip liu c phi
i theo v v khng c cch no bo m c vic chuyn ch lng thc, nn ng bt qun
s o 1 con kinh ch la go. V th nn mi gy chin tranh vi dn Nam Vit (Yueh). Th
lnh Ty u l ch H Long b git v dn Vit b vo sng trong cc vng rng hoang di vi
cc sc vt ca h; khng ai chu lm n l cho qun Tn. H la chn nhng ngi dng mnh
tn ln lm th lnh v tn cng qun Tn vo ban m, gy cho chng thit hi nng n. Tng
Th b git, s lnh cht v b thng nhiu v k. Sau v y, Tn Thy Hong li sai gii
nhng t phm n bt phng v doanh tri, chng li qun Vit.

Nm o qun tin xung min Nam nm 221 TCN. Mt o khut phc c ng u v Mn

Vit; hai o tin nh Nam Vit (Nan Yueh). Hai o cn li tin vo Qung Ty ngy nay, ni
m Gim Qun L c sai n lo vic tip liu. Con kinh ng o l con kinh Hng An
(Hsing An), o xuyn qua pha cc Ty ca 5 ngn o m ng xung Nam. Kinh ny ni h
thng sng Dng T vi h thng sng Tch.

Qun Tn tn cng Ty u sau khi hon thnh con kinh vo nm 219 TCN, v thng li u tin
l git c ch H Long. Nhng sau l bao nhiu nm chinh chin a n cnh bi trn
su cay vi ci cht ca Th. Nhng s kin ny c ngi Trung Quc nh li nh sau:
Ngi Vit b trn vo nhng vng su xa trong rng ni v qun Tn khng th no ui nh
dc h. Qun s ng trong cc n tri canh chng nhng vng t b trng. C th ko di
khng bit bao lu, ri qun s b hao mn v kit lc. Lc , ngi Vit li ko n tn cng v
gy tn tht nng n cho qun Tn. Cui cng nhng t phm c gi n cho ng nhng
n tri chng qun Vit.

Th l Tn b sa ly trong vng ni non rng rm Qung Ty. n nm 214 TCN, cc ti phm

c gi n ni ng gi cc n tri v i theo bn ny cn c c "nhng tn lu manh,
li bing v nhm thng gia n nh c nhng vng t chim c." Thi y Triu
c c n t chc vic chim ng qun s . ng i phi gi n cho ng 30.000 ph n
v go ph lp gia nh cho qun s.

Trong nhng nm k tip, qun i Tn v qun Yueh chin u sng cn dnh min Nam.
Trn phng din chnh thc, Trung Quc chia t Yeuh (Vit) ra thnh tng qun v s liu ghi
18
rng cc hong thn trong s dn Bch Vit, u ci xung, giy thng qun quanh c, n np
mnh xin qui hng cc vin chc Tn. iu ny c v qu lc quan bi v mt s gia Trung
Quc, gn mt th k sau, khi vit li vic ny, xc nhn rng qun Tn vn ging co vi qun
Vit. Qun Tn ng nhng ni chng c ga tr g, v tin ln ri, kh m rt lui c.
Trong hn 10 nm, n ng th lm lm gm gio, n b lo vic tip t. Dc ng ngi ta
thy c nhng ngi treo c ln nhng cnh cy v khng chu ni au n hnh h phi t vn.
Th ri xy vic Tn Thy Hong cht, v t nc li lm vo cnh i lon.

Tn Thy Hong cht nm 210 TCN. Nhng tham vng ca ng gieo ln t Vit nh mt
con th hung d, gy ra t tn ph tan hoang bi cnh yn tnh ca ngi Vit thi thng c.
Vua Hng Vng cui cng b mt ngi v tay mt ngi p t quyn hnh ca ng ln cc
Lc Hu, lp ra nc u Lc v ly tn l An Dng Vng. T tin ca An Dng Vng
khng uc r rt; iu duy nht m s liu ni n, ng l ngi h Thc, phin m ting Vit
ca Shu, v chnh tn ng l Phn.

Thc Phn l ai v t u n l 2 vn quan trng trong lch s Vit Nam t bui s khai. H
Thc ca ng khin ngh rng ng c lin h n cp cm quyn ca nc Thc T Xuyn
nm xa, v y l t duy c ca cc s gia Trung Quc v Vit Nam. Nhng d c thc l nh
th, T Xuyn b nh Tn ly t 1 th k trc ri, v gia nh Thc Phn tt phi i nh
c 1 ni khc trong thi gian y.

Mt lp lun khc c truyn khu, nhng cng ch mi thi, cho rng h Thc sng thung
lng Cao Bng, ni m sng Tch Hoa Nam n thng vi ng bng sng Hng. Theo kin
ny, m s chnh xc cn nhiu nghi ng, vo cui thi cc vua Hng, h Thc ang cai tr 1 x
l Nam Cng, tc "bin cng pha Nam". Gm t Cao Bng v nhng phn t thuc Qung
Ty qu pha Bc. Khi ph thn ng mt, Thc Phn vn cn b. Nhng tnh thng minh xut
chng ca ng khin ng bo tn c ngai vng ca vua cha. X "Nam Cng" mnh ln,
v nc Vn Lang thnh yu i; th l Thc Phn chim ly Vn Lang, lp ra nc u Lc.

Vic h Thc lp nghip bin thy Vn lang tri qua nhiu th h c hu thun bi 1 huyn
tch v cuc nh nhau gia Sn Tinh v Thy Tinh, ghi trong 1 don trch dn hi th k 14 t
mt th tch ca th k 9. Theo th tch ny, mt tin bi ca Thc Phn n cu hn vi mt
cng cha ca vua Hng. Mc du vua Hng bng lng, nhng cc Lc hu li khng ng v
ni: "H ch mun dm ng t ai ca ta thi." Li mt ngun th tch khc th k 14 thut
li thi k ny gii thch rng v sau Thc Phn chim c Vn Lang tr th cho tin bi
ca ng. Mt bi th vit v M Linh ca mt quan chc Vit Nam th k 14 c cu vit: "i
ho quang rc r ca Vn Lang; Soi sng c non sng t Thc." mun gi nh n h Thc
l lng ging c ca Vn Lang.

Vic h Thc cai tr mt x tn l "Nam Cng," c nhng chng c nh sau: V mt a l, t

Cao Bng v nhng ph cn gm c min bin thy thin nhin pha Nam b lc Ty u. Vi
t cch l mt ging h, Thc c l truy cp ging di ca mnh ln ti thi nh Thc T
Xuyn, nhng thc t chnh tr ca thi y v a im chc chn buc h Thc phi c lin
kt gia h vi cc th lnh u Vit Qung Ty.

19
Khi qun Tn tin vo Qung Ty v git th lnh Ty u, dn chng b trn vo nhng vng
hoang d, v lnh th ca h Thc l mt ni n trn thin nhin rt tt. Di s chim ng ca
qun Tn, h Thc c th li ko c nhng th lnh Ty u khc tht th ang mun ly
li giang sn ca mnh, v nh h cng th lc nh hng ca h m Thc tr nn cng thnh
v hiu chin i vi dn tc lng ging pha Nam tc vng ng bng sng Hng. Cuc chinh
phc sau a n 1 s pha trn ngi u ko n vi dn Lc thng tr m thnh nuc
u Lc.

S hiu bit ca chng ta v nc u Lc l mt s ln ln huyn tch vi lch s. Vua An

Dng l ngi u tin trong lch s Vit Nam c minh xc bng ti liu xuyn qua nhng
th tch ng tin cy, nhng phn ln nhng am hiu ca chng ta v triu i ca ng li tn
ti qua hnh thc nhng huyn tch. t M Linh vn l mt trung tm quyn lc ca Lc. Cc
th lnh u mi n lp tr s ca h Ty Vu, ni y h xy thnh mi gi l C Loa hay
C Loa Thnh tc l "thnh hnh xon c." Danh hiu ny c gi theo nhng bc tng thnh
c xy xoy vo gia nh 1 con c. Nhng di ch kho c C Loa cho thy mt nh
hng rt ln ca kin trc min Bc, nhng nhng gm v nhng mi tn bng ng li l
nhng pht trin ca cng nghip a phng. Nhng s kin quanh vic xy thnh C Loa
c nh li trong huyn tch con ra vng.

(Thnh C Loa ngy hm nay)

Huyn tch k rng vic xy thnh b b tc v mi on xy xong lc ban ngy li b b mt ph

v trong m bi cc thn linh t C Loa. Nhng thn ny mun tr gip cho v hong t ca
vua trc tr th vic ng b mt ngi k v. Cc thn ny c ch huy bi mt con g trng tui
ngn nm u ni Tam o gn . Mt con ra vng xut hin, khut phc uc con g
lng trng v li vi vua An Dng cho ti khi thnh xy xong. Khi t bit, thn ra a
cho vua mt ci mng ra ca mnh ch to thnh 1 ci ly cho chic n ca nh vua v qu
quyt rng vi ly n , vua c th tiu dit c bt c k th no. Vua An Dng trao trch
nhim cho 1 ngi l Cao L lm n v t tn l "Chic N Thn Ca Mng Ra Vng Thin
Ling."

Cu chuyn n thn dng nh c truyn vo Trung Quc bi cc dn tc ng Nam

pha Nam trong th k th 3 v 4 TCN. V kh ny nhanh chng c cng binh Tn nghin cu
lm theo; ly n c th chu c 1 sc p rt ln v c th bn i 1 mi tn vi sc mnh ln
hn bt c loi n no. Vit Nam o c 2 ci ly n bng ng nh th v hu ht nhng
b phn khc c lm bng tre. Chic mng ra dng lm ly n chng t tnh cch qun s
ca nhng cuc chinh phc ca An Dong Vng v c l nn cai tr ca ng c cn c trn
sc mnh hay s e da dng sc mnh.

Vic xy thnh C Loa v huyn tch mng ra gi li kiu kin trc thnh c nh Tn xy
dng T Xuyn sau khi ph c nh Thc mt th k trc . Nhng n lc cai tr trong
sut th k th 3 cng c cho l c lin quan n quyn lc ca cc v thu thn.

Ch chnh trong huyn tch An Dng Vng l s so ti sc gia thn Bch K (g trng)
v thn Kim Quy. G l mt biu tng bn x rt c. Mt bc tng g bng ng t cui thin

20
nin k th Nht TCN c kho c o thy M Linh. Mt khc, ra chnh l biu tng
ca thn Chin Tranh ca Trung Quc (tc l thn Trn V). Nhng cu chuyn v vt t
(totem) cng ni ln s thay i vn mnh chnh tr. Theo mt huyn tch khc cng vo thi k
, vua An Dng c miu t nh hin thn ca thn Kim K v cc Lc Hu cm tinh Kh
Trng (Bch hu). Sau khi khut phc c Bch K nh s tr gip ca thn Kim Quy, vua
An Dng c cho l thu ht c linh kh ca G vo mnh bin mu trng ca n ra
thnh mu ra vng; cn mu trng nguyn vn l biu tng ca uy quyn bn x, tuy l mu
ca cc Lc Hu.

Huyn thoi ra vng c thut li t ci nhn ca k i chinh phc, tc vua An Dng, cng
nh vic xy thnh C Loa v chuyn nh ui c nhng lc lng c cn tr cng cuc
xy thnh. Chuyn Ra Vng c truyn thng t nhng chin dch xm lc pha Bc tng
trng cho th thng phong qun s. Th nhng huyn tch ny c lu truyn vi hm
Ra Vng l hin thn ca Lc Long Qun tr ng a th trong ng bng sng Hng. iu
ny biu l chuyn cc Lc Hu hi nhp cu trc chnh tr mi vo nhng huyn thoi lp
quc sn c.

Tng t, danh hiu u C c l cng c lng vo huyn thoi Lc lc tng trng

s kt hp chnh tr ca u v Lc qua cuc hn nhn ca u C l ngi n cng vi k xm
lng t phng Bc, ly Lc Long Qun, ngi anh hng vn ho ca phng Nam. u C
nguyn thy l m sinh ra cc vua Hng, nhng li c th c lin quan n Ngu C, con hu
thn trong huyn thoi ca ngi Mng l nhng b con min ni ca ngi Vit.

Huyn tch L ng Trng duy ch ni n s tip sc ca vua An Dng vi nh Tn. L ng

Trng l mt ngi Vit Nam to ln c vua An Dng em triu cng Tn Thy Hong;
v sau khi lm nhim v xut sc nh c qun Hung N, ng c cho v qu c ri cht
. Tuy nhin, vic t th L ng Trng ch c khi xng vo th k 9 bi mt quan Th
S Giao Ch; nn huyn tch v ng c l t lin quan n nhng bin c thi vua An Dng.
Triu vua An Dng l mt thi i chuyn tip. ng n t min Bc, xy c 1 to thnh
ln. Mc du khut phc c cc Lc Hu, nh vua khng tc mt quyn hnh ca h.
Chnh ra, nh vua c hp th bi chnh truyn thng ca dn tc m ng chinh phc. V
sau, ng li b lm mi cho nhng lc lng mnh hn t min Bc ko n.

21
 Chng I, phn III
Vit Nam Khai Quc: Triu
Trong khong thi gian ngn ngi nh Tn cm quyn, cc vua ca cc x ng u v Mn
Vit b h xung lm ch hu. Nhng sau khi Tn Thy Hong cht v triu i ca ng sp ,
cc x y phc hi c cht t c lp di triu Hn. Nhng s vic li din tin khc hn
nhng a th xa hn v pha Nam.

Khi Tn Thy Hong mt v quc Tn sp , qun i ca ng n chim ng t Vit

lu vc sng Tch b lc lng gia t ch. Theo li 1 tc gi c, h gp nhiu s khng
may qu sc chu ng v nhng tng ch huy ca h nghi ng ln nhau.

Nhng th tch cn st li ni rng khi Th S Qung Chu sp mt, ng gi ngi duy nht
c ng tin cy l Triu n bn giung. ng cn dn Triu ng nn lin ly vo
nhng cuc ni lon ang din ra Hoa Bc, v khi nhn mnh n s xa xi ca Qung Chu,
ng ni : Vi s ng cc dn Trung Quc y, chng ta c phng tin ng ln dnh
quyn t ch v sng lp 1 vng quc. Sau khi ng cht, Triu ln nm quyn. ng ng
ca nhng ngn o m ca ln min Bc v loi b nhng quan chc no khng trung thnh
vi ng. ng nm trn quyn kim sot vng lu vc sng Tch v t xng l vua Nam Vit
(Nan Yueh).

Triu thnh cng khng phi ch v ng c ti tp hp c nhng ngi Trung Quc di c

n pha Nam, m cng cn v ng rt c s nhng ngi phi Hoa yu mn. Nm 196 TCN, 1
s gi ca triu nh Hn mi thnh lp em n tn n tha nhn Triu lm vua Nam Vit.
Triu n tip s gi theo phong tc dn a phng, tc kt thnh bi v ngi xm. S gi
trch Triu l qun c t-tin thc s ca mnh v dm tch ri ra khi quc Trung Hoa.
Triu xin li v ni, sau nhiu nm sng Nam, ng khng cn nh nhng tp qun phong
tc ca Bc phng na.

Tht vy, Triu thu phc c lng trung thnh ca cc dn tc a phng nh s ng

chng li nh Hn. iu ny c chng minh nm 185 TCN khi L Hu nh Hn c gm th
lc ca ng nn cm bn st, vng, v kh, nga v gia sc cho Nam Vit. Triu p li
bng cch nh chim 2 tnh ca nh Hn m by gi l H Nam. ng li cn t xng l Hong
v kt thc quyn b ch ca nh Hn c ngm hiu trc y qua vic ng nhn n tn
nm 196 TCN. L Hu bn sai 1 o qun n nh nhng qun s b bnh t honh hnh, v sau
khi L Hu mt vo nm 180 TCN, nhng binh s c sai i nh Nam Vit c gi v.

S vit: vi sc mnh qun s, Triu gy nn bao s s hi min bin gii v vi nhng

qu cp phong ph, ng thu phc c x Mn Vit v u Lc lm ch hu. Nhng chi tit ca
cuc chinh phc ny khng c ghi li chnh xc. Tuy nhin, huyn tch ni n cuc i
ch ca chic mng ra lm ly n, t tay An Dng Vng sang tay Triu . Cng theo
huyn tch, ly n vo tay ai lm ch l ngi y c quyn v c th lc cai tr. Theo li ca

22
Cao L, ngi sng ch ra ly n: ai c n l ngi y lm ch t nc; ai khng gi
c n phi b dit vong.

V khng thng c trn chin trng, nn Triu xin ho v sai con l Trng Thy sang
triu nh An Dng Vng lm con tin. Trng Thy dn d chim c lng tin cy ca An
Dng Vong v tri tim ca con gi An Dng Vng l M Chu. Nh M Chu nn Trng
Thy ln la c n kho v kh ca nh vua, ri n cp c chic ly khin cho n thn thnh
v dng. Trng Thy quay tr v vi vua cha v Triu li gy chin; ln ny ng thng. An
Dng Vng b chy n gn b bin v c ru thn ni ln n, a v Thy cung.

Ch ca cu chuyn l quyn thng tr ca Triu c chnh thng ha. Ngi Vit Nam
c bc chn vo th gii cc vng quc v quc bt u t triu i An Dng Vng.
Trc , v c theo 1 tc gi c Trung Quc, ngi Vit Nam sng trong vng hoang di ti
tm. Nhng gi y, thi tin s lu di trong s c lp tng i ht: Ngi Trung Quc
n ni ca ng! Huyn tch mng ra lm thnh ly n thn, tng trng cho 1 khuynh hng
chnh tr i ln chnh l phng tin tin ti quan nim 1 th gii i thay khc.

Triu chia t u Lc va chinh phc c ra thnh 2 qun Giao Ch v Cu Chn. Giao Ch

nm trong ng bng sng Hng v Cu Chn ng bng sng M, nh hn v xa v pha
Nam. Ci tn Giao Ch c ly kinh L, mt sch gio khoa c ca Trung Quc. Trong sch
, t ny c dng miu t thi quen qu ma ca bn Nam Man. Giao Ch c ngha l
nhng bn chn qun ly nhau: l phong tc ca nhng ngi hay nm ng vi nhau thnh
nhm, mi ngi nm, u hng ra ngoi, chn chm vo vi nhau gia.

Tuy vy, khng phi l ngi Giao Ch c ci tc , bi v Giao Ch l t ni v gia nh ca

ngi h Chng (Cheng) trong kinh L, v h ny lm vua H Nam t nm 774 n 500
TCN. Vo thi v theo a danh , Nam Man c l l nhng tc dn lu vc sng
Dng T hay xa hn na l lu vc sng Tch ch khng phi l 1 ni xa tt v mi pha Nam
nh lu vc sng Hng. Tuy nhin kinh L l sch gio khoa ca Trung Quc, v ngn t ca
sch rt c uy tn, c p dng khng phn bit bi hu th trong nhng iu kin ng thi
ca h.

Cn ngun gc ca danh hiu Cu Chn th khng c bit r, v khng c sch c no ni c.

Dch ngha en, l 9 chn l, v c l do 1 t trit l no . Xt nh vy, 2 danh hiu trn c
t ra t di sn ca vn minh Trung Quc. Nhng vn l 2 ci tn c nh a-chnh tr Vit Nam
trong nhiu th k v sau nn chng gi thm nhiu ngha mi c a phng ha v gi
ra nhng cch s dng mi hn. Chng hn nh vo th k 16, Giao Ch c dch ngha l
Cochin trong ng h B o Nha v do , ny sinh ra ci tn Cochinchina (ch min Nam
Vit khi ngi Php nh chim t ny).

Triu sai hai s gi n lm Thi Th 2 qun mi ny Vit Nam; cn cc Lc Hu vn

c gi nguyn a v, chc tc; v triu nh vn ng C Loa. Cc Lc hu vn c quyn
nh trc; nhng by gi thnh ch hu ca Triu Nam Vit. Cc Thi Th lo vic pht trin
cc trung tm thng mi lc l trng tm ca Triu .

23
Ln u tin trong lch s, dn tc Vit Nam tr thnh phn t ca mt vng quc bao gm
khp c min Hoa Nam. Vng quc ny mang du n ca ngi sng lp ra n, tc Triu .
Th tch ghi rng Triu tr v trn 70 nm v cht nm 136 TCN, th 121 tui. ng c
ngi chu 70 tui ln ni ngi, l Triu H.

Triu c cc s gia Vit nam sau ny vit l mt ng vua bo v t ai Vit chng li

Trung Quc xm lc. ng vn c th phng nhiu ni ti Bc Vit. Giang sn Nam Vit
ca ng l ngun cm hng cho nhiu th k v sau. K c Nam Vit khuyn khch cc anh
hng ni lon a phng xng vng l vua Nam Vit. ng thi, cc hc gi Trung quc
xung thm min Nam thng lm mt hai bi th tng nh Triu , v th lnh Trung Quc
u tin phng Nam xa xi ny. Hnh nh ca v vng v i ca i xa rt c lng dn
y sng mi vng Qung Chu cho n tn i nh ng.

nh Ph Sa, huyn Yn M, Ninh Bnh (ni th nh hong Triu )

Triu c chn dung c hai th gii: min Bc l quc ang bnh trng v min Nam, l
mt vng ang thu hp. Ngi Trung Quc nh n ng nh mt quan chc ca Hong Triu
nhng li c thi c lp; v ngi Vit Nam nh n ng nh mt v vua v i dm chng
li nh Hn. ng l v th lnh cui cng c ch ng trong huyn thoi Vit Nam thi c. Vic
ng s hu chic mng ra thn tng trng cho vic ng c nhn l chnh thng trong lng
ngi dn Vit v cng chnh thc ha vic ng k ngi vua An Dng. Nhng sau khi ng cht,
Nam Vit ngy cng ri vo nh hung nh Hn.

Ngui Hn n Vit Nam

nh hng ca nh Hn bnh trng xung min Nam, v nhng ngi cn st li ca lp

thng tr Nam Vit c cm thy ngy cng lm nguy. Khi Triu cht, nc Mn Vit B
Kin vng vy chng li s e da b tiu dit bng nhng hnh ng hiu chin ngy cng
mnh. V s ngi Mn Vit, nn dn tc ng u, t hung hng hn pha Nam Chit Giang,
phi b i di c, trong khong nhng nm t 138 n 135 TCN, n vng an ton hn nm trong
lnh th ca Hn. Nm 135 TCN, Mn Vit tn cng Nam Vit vi hy vng nh thc c x
ny ra khi ci chnh sch th ng, thn Hn ca h. Nhng Nam Vit li khng dm theo, m
thay vo , li tu ln vi Hn triu xin lm 1 ch hu trung thnh. Vic Triu H, tc Triu V
ca Nam Vit l thuc nh Hn trong khi c cuc khng khong Mn Vit l 1 iu c bit
trong vn Nam Vit quan h vi Hn.

Nm 124 TCN, Triu H cht v con l Triu Anh T ln ngi. Nhng v cn nh tui nn Anh
T c gi sang phc v ti triu Hn; nh sau ly c 1 thiu n lm ngh hn h tn
l C th lm v. n khi Anh T ln ngi vua, C th thnh Hong Hu; v n khi ng cht vo
nm 113 TCN, C th thnh Mu hu Nhip chnh, cm quyn nhn danh con trai l Triu Hng
tc Triu Ai Vng.

Sau khi Triu Anh T cht, nh Hn bn phi ngi tnh nhn c ca C th sang lm s gi ti
triu nh Nam Vit. S gi ny tm cch ni li tnh xa vi C th v C th bng lng. Th l
phe theo Hn bn i em lut php Hn thi hnh Nam Vit, ri li ngh nh vua cn nh

24
tui sang triu Hn. Nhng qun lc Nam Vit lc y li trong tay ca Tha tng L Gia, 1
ngi gc Nam Vit m c ging h tng theo Triu t ngy sng lp ra Nam Vit; v qua
nhiu th h kt thng gia qua li vi hong gia.

Sch chp rng dn Yueh tin cy v yu thng gia nh h L hn c nh vua. L Gia chng
li nh hng ngy cng tng ca nh Hn nn triu nh chia ra lm 2 phe v trang. Triu nh
Hn bn phi xung Nam 2.000 binh s bo v phe thn Hn quanh Thi hu Nhip chnh v
nh vua tr tui Triu Hng.

c tin binh Hn ko n, L Gia bn huy ng qun s git cht bt c ngi Hn no c th

git c, k c nh vua Triu t tui. Ri ng a ngi con r ca ng ln ngi, tc l anh
cng cha khc m vi Triu Hng. ng li iu ng qun s ln min bin thy b tr. Nhng
Hn triu phn ng bng cch phi xung Nam 5 o qun di quyn ch huy ca tng L Bc
c, tc hiu Phc Ba Tng Qun. l vo nm 111 TCN, nm y triu i Nam Vit
chm dt. Cuc khng chin ca L Gia c dn Vit Nam cm phc v h lp n th ng
M Linh.

Khi qun L Bc c ko n gn t Giao Ch, gp 2 v s gi m Triu c sang Giao Ch

trc kia, ra n. S chp rng 2 s gi ny dng ln L Bc c 100 gia sc, 1.000 cn ru
v bn kim tra dn s Giao Ch thuc thm quyn ca h. L Bc c cng nhn hai ngi
v xc nhn quyn hnh ca h trn chc v thi th v cc Lc hu c tip tc cai tr dn nh
c.

Nn cn nhc d kin v chuyn dng tin gia sc, ru v bn kim tra dn s. Gia sc v ru
khng thnh vn , bi khng c l do g nghi ng kh nng ca Giao Ch tip t c
nhng th . Nghnh n mt o qun bng thc phm v ung l mt l nghi nhm c
s thun tin v sau. Nhng vic h np bn kim tra dn s hm cng vic hnh chnh n
nh. D sao i na, chng ta vn c th tin rng cuc kim tra dn s khng c tin hnh
rng ri trn khp x hi Lc bi cc Lc hu vn cn nm quyn kim sot rng ln t ai v
dn chng trong thi k .

Cc s gi Nam Vit vn t ra quan tm nhiu hn n vic qun l nhng ng thng thng

bun bn v qun tr nhng trung tm thng mi. Phm vi hot ng hnh chnh ca h chc
ch nhm vo nhng vng tip cn vi cc th trn bun bn ni h lu tr. C th l quyn hnh
ca cc s gi cng ni rng ra mt vi vng xung quanh v dn chng nhng ni c th
c nhn bit chnh thc theo mt phng thc no .

Nhng ta nn nh lm c vic kim tra dn s c ngha l uy tn ca nhng quan chc Trung

Quc di quyn Triu c hp thc ha, cho nn chuyn s hu ca nhng bn kim
tra dn s cn c lu nht l qua nhng s vic lch s m chng ta va tho lun, khi cc
quan chc a phng mun thit lp s hu hiu ca mnh di mt k xm lng.

Sau lng cc s gi, cc Lc hu cng quan tm n vic gi c a v ca mnh nh c, v c

th cho rng vic gp g ca hai v s gi vi tung L Bc c chnh l k hoch ca mt
chnh sch chung m hai bn, Lc hu v s gi, bn nh trc vi nhau i ph vi o

25
qun vin chinh mi n. C iu c thy r l sau khi qui thun nh Hn, cc Lc hu vn
c cai tr dn nh c.

Vic chuyn quyn b ch sang tay nh Hn khng phi l c hon ton yn n, bi v vo

nm 111 TCN, c mt v T Tng Qun ca u Lc c c nh Hn phong tc cho
thng cng ng git c vua Ty Vu. Nh vua ny c th l ngi C Loa, ch hu ca
Nam Vit c. V vi s sp ca Nam Vit, ng c th khng chu quy thun nh Hn v
mu toan chng c. V T Tng Qun c th li l 1 quan chc cao cp ph v c m
mu ny vi s gip ca 2 s gi kia; hoc c th ng git nh vua theo ch th ca triu
Hn, t cu mnh. Dn chng khng gp kh khn g sau bin c ny, v a v ca cc Lc
hu khng b lung lay.

Vic sch chp s qua v nh vua Ty Vu l ln u tin tn Ty Vu c nhc n trong

lch s Vit Nam. Chng ti cng dng tn ny khi su tm cc danh xng vng t thnh C
Loa c xy dng. Sau nm 111 TCN, nh Hn c nhc n vng ny l huyn Ty Vu. n
nm 43 sau CN, khi cc Lc hu b mt ngi v, Ty Vu c chia ra lm 2 qun mi v tn Ty
Vu b xo b. C th hu l khi lin kt Ty Vu vo di sn u Lc. Chnh 1 quan chc ca
nc u Lc c git vua Ty Vu v danh hiu ch cn sng vi thi gian m u Lc cn
c nhc n, ri sau n bin mt khi cc Lc hu b cc binh s Hn khut phc. Mc du
ngun gc chnh xc ca Ty Vu khng uc bit r, nhng c th cho l n hin hu vo thi
gian m An Dng Vng thit lp triu nh C Loa, v c l n cng c t nhiu lin h vi
nc Ty u.

S thay i t Nam Vit sang nh Hn khng li vt tch g trong t duy ca dn chng Vit
Nam, khng nh khi u Lc b mt. Nm 111 TCN nh du s khi u nn thng tr ca
Trung Quc, nhng vn thy cc Lc hu tip tc cm quyn cho ti mi nm 42 SCN mi l
nm tiu biu r rt nht cho s m u Vit Nam b Trung Quc thng tr lu di.

Nh Hn chia t Nam Vit c ra thnh 7 qun: Nam Hi, Thng Ng, Ut Lm v Hp Ph

trong vng t Qung ng v Qung Ty ngy nay; cn 3 qun kia nm trong t Vit Nam.
Ngoi 2 qun Giao Ch v Cu Chn, li lp thm Nht Nam vng cc Nam, tn bn kia dy
ni Honh Sn. Nht Nam c ngha l pha Nam ca mt tri. V thc t n nm pha nam
mt tri trong nhng thng h. Nm ngn o tng l ng bin gii pha Bc ca Nam Vit
truc, nay c giao thm quyn ca nhng tnh v pha Bc. V th l phng Nam mt hn
ng bin gii thin nhin ca mnh. S 7 qun min Nam c t chc li di tn chung l
Giao Ch B, di quyn cai tr ca mt Th S.

Ph Th S lc u c t thnh Luy Lu trong qun Giao Ch, nhng n nm 106 TCN

c di chuyn v Thng Ng, trung tm Giao Ch B, l Qung Ty by gi. Vic di chuyn
Ph Th s ra khi Luy Lu nm di ng bng ng dn c ln mt thung lng Thng
Ng, trn b mt xc nhn [chuyn] chnh quyn cai tr Trung Hoa lo ngi s b x tc An Nam
ng ha nu khng thit lp bn doanh khu vc tng i bit lp.

Ch c tn ca 3 v Th S thi Tin Hn c ghi li: di triu Hn V (140-87 TCN);

triu Hn Triu (80-74 TCN); v triu Hn Ng Phng (57-54 TCN).

26
Thnh Luy Lu tr thnh trung tm hnh chnh ca qun Giao Ch. Khc vi nhng trung tm
chnh tr trc l M Linh v Ty Vu, tm quan trng ch thnh nm k min ni, thnh Luy
Lu nay ngay gia vng ng bng. Vic ny cho hay l vic nh c dn chng lan su n
vng t trng, cng nh tm quan trng chnh tr t vo ng bin v ven bin v Trung
Quc tng hn ln. Thnh Luy Lu dng nh l tr s ca 2 v s gi thi Nam Vit c,
v chnh yu l 1 trung tm thng mi quan trng.

Ngoi vic t tr s ca qun ti Luy Lu, nh Hn cn thit lp mt tin n qun s di

quyn ch huy ca mt vin y M Linh, c l l kim sot nhng con ng dn vo
trong ni. Nhng n binh nh ca qun Hn c lp ti M Linh v Luy Lu, nhng phm vi
hot ng ca chng r rng c gii hn vo vic bo v ti sn v sinh mng ngi Hn.

Qun giao Ch c chia lm 10 huyn, tt c u tp trung pha Bc v Ty vng ng bng.

Xa v pha Nam, qun Cu Chn gm 7 huyn v c tr s ca vin y. Qun Nht Nam c 5
huyn. Thay v c quyn hnh chnh trc tip, nhng huyn ny c hiu l ch i din cho
nhng khu vc qu quen vi ngi Trung Quc, ni thng c hnh thc thng mi hay vic
cng np no qua a phng.

Nhng tin n Hn trc ht li l nhng trung tm thng mi. Nh Hn vn cha quan tm

n vic thit t mt h thng hnh chnh ton din phng tri xa xi ho lnh ny. Thc ra,
h ch mun bo m an ton cho nhng ng thng thng v thng mi v i ti c
nhng a phng c cc loi hng ho xa x, t tin ca min nhit i, trong bin Nam Hi.
Thay i s chng c li g m a binh s n nhng ni li cn tn km nhiu hn na.

Mc du cc Lc hu vn tip tc cai tr nh c, nhng qui ch ca h bt u c thay i nh

nhng, nhng rt c ngha. Nh Hn thit t ra nhng qun v huyn trong x hi Lc
c ngha l cc Lc hu chnh thc c coi nh vin chc cp qun v huyn. Bng cch np
cng l u u, h s c cp cho gii thao xanh v n ng chnh thc lm vic di
con mt ngi Hn v cao uy tn vi nhng ng nghip. Lp qu tc thi cc vua c, d l
vua Hng, vua An Dng hay vua Ty Vu nay c thay th bng nhng vin chc bn giy
cn c theo cch thc t chc hnh chnh qun hay huyn. Nh vy l trong khi nh Hn chnh
thc cho cc Lc hu c quyn cai tr theo ng li c, nguyn tc hnh chnh mi c
chnh thc thnh lp.

Khng c thng tin g v nhng bin c chnh tr Vit Nam trong th k 1 TCN, nhng chng
ta c th t gi thuyt l cc Lc hu chp nhn vai tr c ch nh ca h theo l thuyt
trong khun kh hnh chnh cp qun v huyn ca Hn. Gi thuyt ny c hu thun bi
vic kim tra dn s vo nm 2 SCN. Theo 7 qun huyn ca Vit Nam kim tra c
143.643 h dn vi 981.755 ngi; 67% tng s h v 72% tng s dn c ng k trong
khp Giao Ch B nm y. (Xem bng 1). Nhng s thng k ny cho thy mc tham gia ca
cc Lc hu vo cng vic hnh chnh ca Hn, bi vic ng k kim tra nh th chc chn
phi c hon thnh vi s tr gip ca h v c th c coi nh phn nh x hi Lc thi .
Vic kim tra li trng hp vi thi k ng Tch Quang lm Thi Th Giao Ch. ng ra lm quan
di thi Hong Bnh (1-5 sau CN) v c ting l m nhiu trng hc, thi hnh nhng

27
tc l hn nhn kiu Trung Quc, bt dn phi i giy, i nn cng l gio dc h v l ngha
v lut php. Nhng ci cch ca ng Tch Quang cho thy l cc quan chc nh Hn ang bt
u mt chnh sch tch cc hn i vi i sng dn bn x. Chnh sch ny c y mnh
thm trong nhng nm k tip sau khi c mt s dn t nn Trung Quc ko xung min Nam.

Nm 9 sau CN, 1 quan i thn Trung Quc l Vng Mng cp ngi nh Hn. Nhng ci cch
hnh chnh v kinh t ca Vng Mng khng thnh cng nn khin 1 s ln nng dn ni
lon v a n s phc hng nh Hn vo nm 23 sau CN. Trong khong thi gian ngn ngi
nhng y ri lon , nhiu ngi chy trn xung min Nam t nn, y i sng cn
c yn n hn. Th S Giao Ch l ng Nhng khng chu theo Vng Mng v ng ca
bin gii chng li tnh hnh ri ren Bc. Mt s ln nhng ngi Hn chc quyn cng xung
min Nam tr n. V nhng ngi ny tng cng thm a v ca nhng quan chc Hn a
phng v h c mt thi t khoan nhng hn i vi x hi a phng.

Quan chc Hn ni ting nht Vit Nam trong thi Vng Mng l Nhm Din c b lm
Thi Th Cu Chn nm 25 sau CN. C theo tiu s ca ng c vit li, ng thy nhn dn
Cu Chn khng dng tru b trong nng nghip. Kt qu l sn xut km v phi mua thc la
ca Giao Ch. Kinh t a phng ch cn c trn ngh sn bt th v nh bt c. V Nhm
Din thy nh th kh thu c thu. V vy ng cho lm nhng nng c bng st v cho khai
khn thm t t hoang trng trt.

t khn hoang cy cy c m rng nm ny qua nm khc. i sng nhn dn c an

ton hn. ng cng li thy rng i sng gia nh ca dn Cu Chn khng c vng bn.
n ng v n b c t nhin cp vi nhau, khng c t duy v chng, cha m, con ci. ng
bn ra lnh bt mi n ng trong tui 20 n 50; v n b trong tui 15 n 40 phi la chn
cho mnh 1 ngi phi ngu. Nhng quan chc a phng c lnh phi tr nhng chi ph v
ci hi cho nhng ngi qu ngho khng tr c chi ph . ng li dy dn theo nhng tc
l ci hi ca ngi Trung Quc v tng ng ch hn cho 1 ngn cp v chng trong ring
1 dp. Nhiu tr em sinh ra sau nhng m ci y u c mang h ca ng. V sau khi ng
tr v Trung Quc, nhn dn lp n th tng nh ng.

Tt c nhng iu k trn u c trch trong bn tiu s chnh thc ca ng. Cho nn chng ta
nn nh rng l nhng quan im phin din, gn nh chc chn ch a ra nhng nhn xt
cng iu v nhng thnh tch tt. Hn na, cc quan chc li hay t im cho bc tranh ca
mnh tht xng ng tm cch thng quan tin chc. y c l cng l trng hp c bit
Cu Chn, 1 ni cc k xa xi ho lnh, khng th kim sot c nhng li khoe khoang ca
cc quan chc. V li cng l ni m cc ng thng tr rt lo b thuyn chuyn i ni khc.

Tiu s ca Nhm Din vn hay c ni n lm bng chng rng vic s dng nhng nng
c bng st v nhng tru b ko c a vo Vit Nam thi . y l 1 iu xt on hi
vi vng bi v nhng hot ng ca Nhm Din ch gii hn trong vng Cu Chn, 1 a
phng tng i lc hu. Nu Giao Ch c th sn xut c thc lu thng d tip t cho
Cu Chn th nng nghip ng bng sng Hng tt phi pht trin lm ri.

28
Nhng li cy bng ng thuc vn ho ng Sn c o thy M Linh v nhng
xng tru cng o thy u c nin i thin nin k 2 TCN. Chng ta cng thy ni
100 u gia sc, c th l tru, c dng np cho qun Hn nm 111 TCN. Hai vt bng
ng t thi k ng Sn uc o thy M Linh trng ging nhng mu cy c sc vt
ko. Tuy bng chng ny khng mnh hu thun cho iu xc nh l tru c dng
ko cy trong thi tin Hn. Nhng n cng chng t vic dng sc vt ko vo nhng thi
s khai nh vy khng phi l khng th uc. Nhng cy c th do ngi ko, nhng c theo
nim thng thng nhng sc vt ko cng c th c em dng nu nh c nhiu sc vt.

Vic dng sc vt ko cy d tin c hn bi vic c nhng nng c bng st, qu nng, ngi
khng th ko i d dng c. Chng ta thy vo nm 158 TCN, b L Hu cm xut
khu st v gia sc cng nhng th khc sang Nam Vit nh th no. y l bng chng u tin
ni trong s liu v chuyn st min Nam. C th, nu vic mua bn st b cm, truc c
mua bn st ri. S gia Nht Goto Kimpei on rng st u tin c a vo min Nam bi
nhng thng nhn i ly nhng him hoi v qu bu vn c lp cm quyn Trung
Quc ham mun.

Li c nhng bng chng khc cho thy chc chn rng cy st v sc vt ko c dng ng
bng sng Hng t trc nm 111 TCN. y cc rung Lc thng cung cp cho mt x hi
tin b p dng nhng ci tin k thut trong nng nghip. Bt c k thut no gip tng
gia c sc sn xut nng nghip, nh thu c thng d cng c em dng c li cho
cc Lc hu. Kh m tin c vi nhng i din ca x Nam Vit ngay cnh nch m nhng
Lc hu li khng c nghe ni g n nhng cy st, v li khng bit li dng nhng nng c
mi y. Nhng s liu ni n cc rung Lc dng nh khng ni n Cu Chn. , vic
pht trin nng nghip r rng chm hn Giao Ch.

Tin tc ni v nhng ci cch ca Nhm Din ng ni n mc tiu thu thu trc . Mt nn

kinh t sn th v nh c th khng c thng d. Khi khuyn khch s dng cy st v sc vt
ko, khn thm t hoang, Nhm Din nhm mc tiu c ngun thu thu n nh. Nhng c
gng ca ng ci cch h thng gia nh cng v mc ch . Bi v dn chng khng th
c kim tra v nh thu nu khng c nhn ng l thuc thnh phn ca 1 nhm c h
hng vi nhau.

Nhng chng ta cng c cht hoi nghi v nhng li khoe khoang trong bn tiu s ca Nhm
Din ni rng ng dy dn Cu Chn lm nng nghip, bi cuc kim tra lm nm 2 sau CN
a ra 1 dn s kim tra l 35.743 h vi 166.013 ngi. S h ng k cho thy c 1 i sng
nng nghip n nh. S tht c th l Nhm Din tng gia c s t canh tc v c gng
hu hiu ho vic trng trt bng cch cho ch to nhng nng c bng st v nhiu c th
sn sng s dng.

Nhng ci cch v hn nhn m Tch Quang v Nhm Din a ra cng ni nn 1 s khc bit
ln lao gia h thng gia nh ca Vit Nam c so vi Trung Quc. Quan nim hn nhn ca 1
x hi phn nh trc tip h thng gia dnh ca x hi y. To ra h thng gia nh Vit Nam vi
mt quyn hnh lng lo, nhng khuynh hng c nhn ch ngha, v vi 1 c tnh tay i l
mc tiu u tin ca chnh quyn.

29
Quan nim v mt quyn hnh chnh tr cn c trn mt h thng gia nh ph h c qun l
cht ch. Gia nh Vit Nam, v tnh cht ca n, khng ph hp vi gia nh kiu Trung Quc
bi v n thiu mt nhng k lut l th khin cho gia nh Trung Quc thnh nn mng quyn
lc Trung Quc v chnh tr v hnh chnh. Ch ti mc no m c th bt ngi Vit Nam
phi tun theo h thng gia nh Trung Quc khi y mi c th cai tr c h chiu theo nhng
quan nim chnh thng v st nhp c h vo th gii Trung Quc. Trung Quc tm cch
khuyn khch li hn nhn n nh mt v mt chng ly lm cn bng cai tr. S tht bi
ca Trung Quc khng thay i c ch gia nh Vit Nam trong bao nhiu th k cm
quyn kim sot chnh tr cui cng c ngha l s tht bi trong c gng thng tr Vit Nam ni
chung.

Chnh sch ca Trung Quc trong nhng thp nin u ca th k Th Nht SCN nhm hai mc
tiu. Mt l pht trin nn kinh t nng nghip cho n nh d d b thu thu. Hai l thit lp mt
x hi ph h cn c trn hn nhn, mt v mt chng c th p ng c li cai tr ca
mnh. Hai mc tiu ny tc ng ln nhau. Nng cao sn xut nng nghip tc l tng gia vai tr
ca ngi n ng trong nng nghip; iu ny li khuyn khch quan nim ca Trung Quc v
gia nh v x hi. Vi vic s dng cy st v nhng sc vt ko, vai tr ca ngi n ng
trong nng nghip lai gia tng cng vi sc sn xut. Hn na, nhng n v gia nh mt v
mt chng li khin cho vic ng k v nh thu d dng hn.

Nhng chnh sch y tng trng mt s thay i trong t duy ca Trung Quc v Vit nam.
Thay v n gin thu vo nhng hng ho him c v cc Lc hu tip tc ng tc nh c th
by gi Hn c gng pht trin nng nghip v thu thu. T duy mi ny dng nh l do kt
qu ca s hiu bit ngy cng r v tim nng nng nghip ca Vit Nam. S hiu bit
c nh thc dy bng nhng thnh cng ca cc Lc hu khi c thng d ng k v lu go
t cc rung Lc. Thnh cng ny cng c th c coi l hp l nh c n nh v chnh tr do
ho bnh Hn em li cng nh nh nhng ci tin k thut nng nghip.

Nhng ci cch trong thi Vng Mng t ra mt th thch cho cc Lc hu. Nu cc vin chc
a phng c yu cu ng tin l ph hn nhn kiu Trung Quc cho nhng ngi ngho
theo bn tiu s ca Nhm Din, nh th c ngha l cc Lc hu ang b buc phi tr tin cho
vic bnh trng nh hng ca Trung Quc ln u nhn dn mnh, bi v chnh cc Lc hu l
nhng vin chc a phng lnh n ng v giy thao xanh ca nh Hn.

Trong khi quan nim hn nhn bnh trng khp x hi Lc th nhng hu thun vn ho cho
quyn hnh ca cc Lc hu bt u tan r. Cc Lc hu v nhng vin chc Hn tranh nhau
kim sot nhng rung Lc v s dn cy cc rung y. V nhng khc bit gia nguyn tc c
v giai cp qu tc v cc nguyn tc mi v hnh chnh qun, huyn cng tr nn r rt nn
nhng Lc hu phi chn la hoc lm vin chc cp di trong chnh quyn Hn, hoc l b ra
chin u ngoi chin trng.

30
 Chng I, Phn IV
Vit Nam Khai Quc: Hai B Trng v Ngun Gc Ca T
Vit Nam
Nm 29 SCN, sau khi nh Hn phc hng tr li, ng Nhng, vin Th S Giao Ch trung
thnh vi nh Hn trong thi Vng Mng c triu nh khen thng. Rt nhiu, v c l
l hu ht nhng ngi Hn t nn quay tr v Bc. Nhng ci cch tin hnh Vit Nam
trong thi Vng Mng c nhng vin chc c ti thc hin, nhng ngi m c l
khng n min Nam nu khng c ri lon min Bc.

Vi nh Hn tr li ngi bu, nhng ngi c kh nng nn nng mun tr v qu hng lm

n nh c. Cn min Nam c li cho nhng ngi km hn. T nh, vin Thi Th mi
ca Giao Ch, c ting l ngi rt tham v bt ti. ng c miu t nh vy chiu theo
khun mu m s Trung Quc thng ph phn nhng hng xu km c hnh vi gy ra nhng
cuc ni lon ca dn chng. Trong thi gian T nh ti chc, cc Lc hu bt u th thch
cc vin chc Trung Quc v t cng ngy cng tr nn bo dn hn.

("Hai B Trng" tranh la ca Nguyn Sng (1977))

Vin Lc hu M Linh c ngi con gi tn l Trng Trc, c chng l Thi Sch, Lc hu

Chu Din, ch cch M Linh mt qung ng ngn h lu sng Hng. Theo s liu Trung
Quc, Thi Sch tnh tnh mnh bo, v T nh tm cch km ch ng bng nhng th tc php
l, c "tri ng li bng lut php." Trung Trc "l ngi dng cm v chng s g c" xi
gic chng hnh ng v b tr thnh nhn vt chnh trong cuc ng vin cc Lc hu chng li
ngi Trung Quc.

T nh khng t cch so gm vi cc Lc hu. Theo mt phc trnh sau thut v

cuc ni dy, T nh ch bit m to mt khi thy tin bc, nhng nhm mt li khi phi trng tr
k lm lon; ng s phi ra ngoi nh dp." Ma xun nm 40 SCN, nhng tri nh c ca
ngi Trung Quc b ngi Vit cn qut v T nh b chy. Cu Chn, Nht Nam v Hp
Ph cng ni ln theo Trng Trc. Trng Trc lp triu nh, ng M Linh v c tn
lm N Vng bi nhn dn 65 thnh. Trong hai nm sau , b "iu chnh li thu m Giao
Ch v Cu Chn.

Ni rng b "iu chnh" li thu m trong hai nm, phi hiu rng b "bi b thu m". B cai
tr t M Linh l t ai ca t tin v quyn hnh ca b c thc thi khng phi nh nhng
thu nh theo kiu Trung Quc. Nhng qu tc theo b tn B l N Vng v chc chn
dng hin nhng tng phm c th gi l nhng "cng np." Nhng phong tro m b lnh
o chnh l mt phong tro phc hng t nc, mt cch quay tr li vi mt chnh sch gin
d v thch hp hn vi nhng c th truyn thng ca Vit Nam.

Nhng "thu" m b bi b chnh l nhng khon m cc vin chc Hn bt cc Lc hu cng

np i ly vic c tha nhn quyn hnh c. T mt s t iu c bit v vic thu thu
Vit Nam bi nh tin Hn, chng ta c th suy ra rng phn chnh l nhng hnh thc lao ng

31
cng p v s dng tin nhng sn phm xa x min nhit i. Tn nhng vin chc c giao
nhim v thu thu y cng c ni r. Nhng Lc hu chng li chnh sch thu thu m Trung
Quc p dng nh nn tng ca s p ch. Thay v phi phc tng chnh sch thu thu theo
lut nh ca nh Hn, cc Lc hu mun c trao i nhng tng phm theo quyn tha k v
c li cho c i bn.

B Trng Trc, cng vi ngi em gi l Trng Nh, ngi ni ting l bn ng hnh chin u
ca ch, vn c ngi Vit Nam thng nh v qua bao nhiu th k vn c nhiu truyn
thuyt c k li v hai B. Cc s gia Vit Nam v sau u cho rng v ng Thi Sch b T
nh git cht nn hai B ni dy. Nhng khng thy chng c no cho thy nh vy. Nht nh
l kin ny ny sinh t thnh kin ph h ca nhng th k v sau khng nhn nhn ngi n
b l ngi lnh o mt cuc ni lon v ng thi c dn tn ln lm vua trong khi ngi
chng vn cn sng. S liu Trung Quc ni r rng ng Thi Sch ph tr cuc ni dy ca
v ng. Khng kh mu h thi li c chng thc thm bng s kin l ngi m v n th
ca mu thn b Trng vn cn trong khi khng cn di tch g v ph thn ca b c. Tn tui v
tiu s ca trn 50 ty tng theo b trong cuc ni dy u c khc bia ghi li trong cc n
th Hai B, v mt s ln nhng v u l n tng.

u nm 41 SCN, 1 trong nhng v tng ti gii nht ca Trung Quc l M Vin, va mi dp

xong 1 cuc ni lon An Hu, c b nhim cm qun xung min Nam xa xi vo lc
ng 56 tui. ng c phong tc hiu Phc Ba Tng Qun, tc hiu m tng L Bc c
c phong cch trc mt th k ri. Vi 8000 qun chnh quy v 12,000 dn qun ly t cc
huyn min Ty Giao Ch B. M Vin tin xung hi cng Hp Ph, ni c con ng bin
bt u i xung Giao Ch qun. Khi vin tng ch huy i chin thuyn bng nhin cht, M
Vin thy rng s 2000 chin thuyn sn c khng cho binh s. Th l ng cho tin qun theo
ng b dc b bin, i ti u m ng ti , cn thuyn th ch lng thc i theo tip t.
Cuc tin qun khng b cn tr cho ti khi M Vin xm nhp vng chin lc Ty Vu, ni
ngi Vit Nam vn c truyn thng chn ng n nh k th. Nhng n C Loa, ng b
chn li. ng bn rt v vng cao Lng Bc nm hi chch v pha ng v h tri.

Vng cao Lng Bc trng xung b pha Nam ca mt h cng mang tn Lng Bc; h ny n
thng n sng Cu. i thuyn tip t ca ng c l theo sng Cu i xung v b neo trong
h. By gi l vo ma Xun nm 42 TCN. Ma ma bt u. Vn khng quen vi sc nng
v s m thp ca gi ma, nn M Vin cho qun ngh ngi v nh i n ma kh s m
cuc tn cng.

ng ni: " Khi ti cn ng qun gia Lng Bc v Ty Vu, gic cn cha giao chin, ma
ri, hi nc bc ln, bnh dch bt u. Sc nng tht l khng th chu ni; thm ch ti thy
mt con chim b ct ang bay bng b ri xung nc ri cht."

Thy qun Hn ng trong lng t mnh, cc Lc hu, theo gii thch trong th tch Vit Nam,
bt u mt can m. B Trng r rng nhn thy nu B c ngi yn khng ng binh ch
khin cho cc ty tng mt tin tng. Nn B khai chin. Nhng B b thua ln, bao
nhiu ngn ngi b bt v b cht u. Ngoi ra, trn 10,000 ngi hng qun Trung Quc. B
v cc ty tng rt v chn ni Tn Vin M Linh, ni t t ca B. C ngi chy v Cu

32
Chn. M Vin ui theo n M Linh v n cui nm y, bt c c hai B. Thng Ging
nm sau, th cp ca hai B c a v triu nh Hn Lc Dng (Lo yang).

Tnh cht v quyn lc ca hai B uc chng t r trong vic ny. Bao lu m B cn duy tr
c thng li, nhng ngi theo B cn ng sau lng B. Nhng khi B tht bi, b b b ri
mau l. B b bt buc phi nh trc ch l cm chn nhng ngi theo mnh. B khng c
mt i qun c k lut. Thay vo l mt s Lc hu v nhng ty tng, ngi no cng ch
lo cho quyn li ca mnh v sn sng li hay b i nu thy ng no c li hn.

iu ny chng t l qua mt th k ri b Hn h, tinh thn v ga tr truyn thng ca dn

chng b si mn. Mt yu t na nh hng n quyn lnh o ca B khng c tn
trng l ci nh hng ngy cng ln ca t duy ph h do ngi Hn truyn b. i Vit s k
ton th vit vo th k 15 gii thch nh sau: "B Trng thy k th mnh m qun mnh
khng c k lut, nn s khng th thng c. Nhng ngi theo B, thy B l mt ph n, s
B khng chng c ni qun th v do , b i." Tnh trng tinh thn ca lp ngi Vit Nam
cm quyn th k 15 c th phn nh qua nhng li l , m tht ra n cng c phn ng.
M Vin dng gn trn nm 43 vo vic t nn mng cho quyn thng tr trc tip ca nh
Hn ti ng bng sng Hng. Chng ta s xt nhng ci cch ca ng tng chi tit chng
sau. n gn cui nm y M Vin li dng 2000 chic thuyn ch qun v lng thc xung
Cu Chn, ni nhng Lc hu ngoan bng n trn. Thuyn theo nhng nhnh ln ca sng
Hng ra ti ca bin v xui xung ng bng sng M. Ni y, M Vin qut sch qun th
ca ng. C ngi chy ln vng ngc, vng ni cao n trn, c ngi li xui xung na v
Nam dc theo b bin. M Vin chia qun ra lm hai cnh qun i v pha Nam ti Ngh An
ngy nay, lc l Nam Cu Chn. Khong t 3000 n 5000 ngi b bt v b cht u, hng
trm gia nh b y ln vng Hoa Nam. Ma xun nm 44 SCN, M Vin ri Giao Ch v Bc.
Ma thu nm sau, ng v n kinh Hn v c tip n nh 1 v anh hng.

NAM VIT V VIT NAM

Cuc vin chinh ca M Vin l mt bin c quan trng trong lch s Vit Nam. Thi k vn ha
ng Sn chm dt, v nhng Lc hu lm giu qua vn ha ng Sn khng cn c ni
n na. Ngi Vit phi hc nhng phng php lm vic mi t nhng vin chc ngoi bang.
Trc , h quen vi ngi Trung Quc lu ri; nhng bng nhin nn thng tr c p
dng mt cch trc tip hn trong khi nhng ro cn ca tinh thn chng quyn lc Trung Quc
b g b. Ngi dn Vit Nam b mt nn tng lnh o c ca mnh v s tranh u bo tn
vn ha i i vi vn sng cn di mt ch bc lt v xa l. Khc vi vn ha Nht Bn
trng thnh v vt ngoi tm nhng e da t bn ngoi, vn ha Vit gi c rt t iu
khng trc tip lin h n s tn ti ca quc gia.

Ngi Trung Quc cho rng nhng dn tc "man di" no may mn c h chinh phc v sau s
c vn minh ha, ngha l s ho thnh Trung Quc. Bt c danh xng no tng trng mt
dn tc ring bit, nh Lc chng hn, u b nhng danh t mang ngha rng ri khc ph
long i, nh t Vit (Yueh) chng hn, c dng cng ngha vi "man di." Nhng s gia Trung
Quc vit v cuc vin chinh ca M Vin ni n ngi Vit c vi tn gi Lc Vit hay n

33
gin l Vit. Mt hc gi Trung Quc khc, khi ph bnh tiu s ca M Vin, nhn nhn "Lc
l mt tn khc ca Vit".

V th Vit tr thnh mt cch nhn thc ca Trung Quc khi ni v hng h sa s nhng dn
tc phi Hoa min Nam. Nhn xt ny bt u vi vn ha Vit Chit Giang v B Kin vi
di sn truyn li cho nhng giang sn dc min duyn hi ng Nam Trung Quc. l di
sn chnh tr; em truyn thng vng quyn n min bin thy pha Nam ca Trung Quc. Tn
"u" ch phn nh mt lc lng qun s ca dng Vit. Tuy vn ha Vit khng bnh trng
ti pha Nam B Kin, nhng thnh t ca di sn y n min Bc Vit Nam t nh hng
ca lp ngi cm quyn n t nn.

Theo lch s Trung Quc, dng ging Vit khng phi hon ton man di. Sch s k ni vua Cu
Tin (505-465 TCN)ngi cai tr x Vit trong thi k cng thnh nht chnh l dng di
ca vua V, ngi sng lp ra nh H. Ngi Vit v vy c coi nh mt dng suy thoi
ca th gii vn minhmt dn tc ri vo tnh trng man di v lu di vi ngi man di.
Vi s chinh phc ca Trung Quc min Nam, t "Vit" c p dng khng phn bit cho tt
c nhng dn tc b chinh phc dc b bin pha Nam. Th l "Vit" c dng ch nh v
tr ca m dn b chinh phc bi th gii v vn minh Trung Quc. Tt nhin l mt t tm
dng cho nhng dn tc ri sau s c Trung Quc ha. Cn i vi nhng dn m sau ny
quan h vi Trung Quc s t on, t Vit vnh vin biu tng bn sc ca h trong th gii
Trung Quc v ng thi s khc bit ca h.

Trung Quc coi ging Lc l mt ging ngi thuc dng Vit, v do ngi Trung Hoa gn
ghp nhng nt vn ha so mn cho ngi Lc nhn din h l cng trong dng ging Vit.
Nhng nt , ngoi tr vic xm mnh, ch l nhng thnh kin i nghch vi ci m h coi l
ca x hi vn minh. Ni chung, nhng thnh kin ny ch l to tc t nhng iu m h cho l
man r.

Khi s thng tr ca Trung Quc tr thnh mt qu trnh lu di, ngi Lc thi c thm
nhun thut ng ca ch nhn mnh n mc cng t coi mnh l mt trong s nhng dn tc
Vit. Vit l mt danh t m ngi Trung Quc hiu r. H c th chp nhn n nh mt nh
ngha vn ha chnh thc cho d n bao gm c nhng ging ngi vt ra khi lnh vc vn
minh ca h. Lc khng c ngha g i vi h. Cc tc gi Trung Quc khi ni n Lc li phi
vit km vi Vit, tc l Lc Vit. Hoc phi ging gii "Lc" ch l mt tn hiu khc gi
Vit.

(Huyn thoi u C-Lc Long Qun phi hp bn sc Lc vi khi nim Bch Vit (tranh Vi
Vi))

Khi tip xc vi nhng lnh o ca triu nh Hn, ngi Vit Nam c u thy tn Lc chng
c ngha g, nhng tn Vit cn c cht nhn nhn. Khi h hiu bit thm v m ngi
chinh phc mnh, quan nim v bn sc ca h bin chuyn phn nh iu ny. Huyn
thoi Lc Long Qun vi u C c xt li gi con chu Lc l dng di Bch Vit,
c cao a v trong vn t Trung Quc.

34
Ni vy khng c ngha l khng c mt quan h vn ha hay ngn ng no gia nhng ngi
Vit cgi l Lcvi nhng dn tc min ng Nam Trung Quc m ngi Trung Quc bit
n l "Vit." Mt cuc kho cu gn y v ngn ng cho thy rng tt c nhng dn tc Vit
ng Nam Trung Quc, cng vi nhng ngi Vit Nam c, u ni ting Nam ; v t "Vit"
c th ch ring mt nhm ngn ng m thi. Chng hn nhng t khng phi l t "Hoa"
di y, trong ngn ng ngi Mn B Kin, ging nhng t trong ngn ng Vit Nam v
nhng t ca cc ngn ng Nam khc: l nhng t ch ngi ln ng; con (khi tha, xng
vi ngi trn nh b, m, ng b); con sam; ng t bit; bt, bo, con k. Hn na, nhng
tham kho s khai v ting Vit Nam qua cc ngun gc Trung Quc th k 2 SCN u nhn
ra rng t "cht" l t "Vit", v t "ch" l mt t "Nam Vit."

C xt theo , chng ta c l ni rng ting Vit Nam c l mt phn ca mt th gii vn

ha v ngn ng rng ri, bao gm nhng dn tc Vit ng Nam Trung Quc. Tn "Vit"
i vo Bc Vit Nam theo ci nhn ca Trung Quc coi ngi Vit thi thng c l thnh vin
ca ci th gii rng ri y; tuy Vit khng pht xut t ngun gc Lc.

"Vit" l pht m Vit nam ca t "Yueh," do thnh tn ca dn tc Vit. Tn "Vit Nam"

ngy nay c t nm 1803, khi s b ca triu Nguyn sang Bc Kinh thit lp quan h ngoi
giao. H mun t tn nc l "Nam Vit," nhng Trung Quc chng i, cho rng tn gi
li s phn lon ca Triu thi xa v i li l "Vit Nam." Thnh kin ca Trung Hoa vi
nhng cu n quc lc gy nhiu phn ut. Nhng n th k 20, tn "Vit Nam" c
nhn dn Vit Nam mi ni chp nhn.

35
 Chng 2, Phn I
Vit Nam Khai Quc: Thi i Hn Vit
DI SN M-VIN
Sau khi Hai B Trng qua i, M Vin dnh gn ht nm 43 thit lp nn hnh chnh ca
nh Hn ng bng sng Hng v chun b cho x hi a phng tip nhn s cai tr trc tip
ca nh Hn. Nhng hot ng ca ng chia lm ba giai on. Giai on mt, ng chi phi
nhng g cn li t di sn chnh tr nh tin Hn. Giai on hai, ng quyt tm thnh lp ch
Hn cc cp hnh chnh qun v huyn. Giai on ba, ng a ngi dn i vo ch mi
bng hp c c nhn.

M Vin thy huyn Ty Vu c 32,000 h dn, nhiu hn 1/3 ca tt c s h dn ng k trong

ng bng sng Hng, theo cuc kim tra nm 2 SCN. Huyn Ty Vu l ni t tr s ca triu
nh C Loa, vn l mt trung tm chnh tr quan trng, k t ngy cn vua An Dng Vng.
Mt "nh vua Ty Vu" b git cht vo nm 1110 TCN, khi quyn hnh nh Hn c thit
lp ln u Giao Ch. Hn na, Hai B Trng u tin ng qun Ty Vu. M Vin nhn
thy nh vy l Huyn Ty Vu rng, khng tng xng vi nhng huyn khc, bn bi b Ty
Vu v chia n ra thnh hai huyn mi. Ngoi vic san ng u din tch cc huyn, bin php
ny ca ng cn nhm mc tiu xo b tt c mi tng nh n di sn chnh tr ca vng ny
trc kia.

Sch chp rng: "i n u l M Vin lp qun huyn n y cai tr vi nhng th trn c
ho ly bao quanh, vi nhng vng ph cn. ng cho o mng dn nc vo rung cho
dn cy cy. Ta thy c hai iu ng c cu xt. Mt l cho nhng binh s Hn c
an c hu bo v cc quan chc Hn. Vic ni n nhng th trn c ho ly bo v v nhng
vng ph cn, nhng con mng mi dn thy nhp in cho php chng ta ngh n nhng
ngi va l nng dn, va l lnh. Mt ho ly bao quanh th trn cng t tc dng nu khng c
binh s trn ng. ng thi, nu binh s khng trng trt ly c lng thc n th s l mt
gnh nng ti chnh vt ngoi kh nng ca b my hnh chnh ni ho lnh ny.

Nhng n lnh Hn c th c nui sng bi nhng sc thu thu c ca dn a phng.

Nhng do vic thu thu trc kia cha c p dng; rng ch mi gn y, vng ny mi b
lon lc; v s binh s b tr ti ho ly dng vo vic thnh lp qun huyn cng tng i phi
nhiu, ta cng c th suy lun rng cng c mt s binh s c cp cho rung t cy cy; h
va t nui thn va cung cp lun cho c chnh quyn mi ang phi phn u n nh. Vic
cp t cho binh s v vy l mt khch l gi h " yn ti ch". Nhng binh s phi tr ng
ni xa qu hng tt s c tim nng bt mn. Nu c cp rung t h s n nh v s
quan tm n cc vn a phng. iu ny c ng khi cc s gia cp n nhng con
mng o gip ch cho nhng ngi sng bn trong cc th trn v nhng vng ph cn, ni
chnh quyn qun huyn c thnh lp.

iu th nh c hm trong vn bn ni v cc mng dn thy l cc quan cai tr Hn nay

nm quyn kim sot trc tip t trc c coi l rung Lc. Nu c mt s mng c
ngi Hn cng o, th chng ta phi cho rng tt c u c h sn sc chm nom bi v cc

36
h thng khng th iu hnh tt nu khng c kim sot c phi hp. Nh vy c ngha l
nh chin thng, M Vin c c hi chim c nhng rung t tay cc Lc hu.

Cui cng th tch cng chp rng M Vin c "ni n hn 10 iu khc bit gia cc quy ch
Vit Nam v Hn. ng gii thch r rng cho ngi Vit hiu nhng quy ch c dnh cho h
tri buc h vo bn phn. V th, ngi Lc Vit thi hnh nhng g c tng qun M
Vin quy nh." Cc quy ch ny ni n nhng lut hnh s v nhng lut dn s, khng b ln
ln vi nhng lut l c tnh cch chnh tr ca triu nh Hn m T nh trc y p Thi
Sch phi tun theo, do chm ngi cho cuc ni dy ca Hai B. S chp rng M Vin
ch n gin ghi li nhng khc bit gia cc quy ch Hn v Vit m khng t nh mun sa
i nhng khc bit . iu ny ng l thi ny ngi Vit Nam khng b tan nt hay mt
tinh thn v s chinh phc ca M Vin m vn tip tc sinh tn nh l mt x hi c t chc vi
nhng khun mu ring bit ca mnh v lut l hn nhn, tha k v trt t cng cng.

Tuy cc Lc hu khng cn c nghe ni n na, nhng khng c ngha l h b git hay b

ui i. Chng ta thy nhiu ngi Vit b bt v b cht u sau trn nh Lng Bc, v
khong t 3.000 n 5.000 ngi na v sau b bt v cht Cu Chn. Nhng li c ghi l
10.000 ngi u hng M Vin Lng Bc. V ch c hng trm gia nh c bit l b
lu y sang Trung Quc nn dng nh c 1 s kh ng i theo B Trng m vn cn c
sng st v li Vit Nam sau khi qui hng. Nhng ngi ny chc chn l c M Vin
dng hu ht vo nhng chc v a phng, bi v ng khng c cch no khc c s
nhn vin lm vic ti cc qun huyn hu trc tip cai tr c dn chng.

iu ny ni r thm l do ti sao M Vin "gii thch r rng" nhng lut l c. Cu ni ny rt

quan trng v n m ch rng nhng ngi no bt tun s b cht u. Cn nhng Lc hu no
quy thun s c tha. H s khng b git theo nh lut php triu nh Hn i hi. p li
n hu y, h phi tun theo lut php.

Chc chn M Vin rt cm ng khi ng ban hnh n hu ny. Bi v ng cng cn n h

duy tr trt t cp bc thp nht trong chnh quyn. Nhng "chiu ch" m M Vin "gii
thch r rng" u ni n nhng lut l v chnh quyn qun v huyn m trn l thuyt c t
nm 111 TCN, khi nh Hn u tin thit lp qun, huyn Vit Nam. Chng ta c th ngh rng
"nhng lut l c y" c nhng quan chc nh Tch Quang thm tht v ni dung v hnh
thc. Nhng ci cch thi Vng Mng a ra nhng n lc thi hnh lut l hnh chnh
cp qun huyn. V kt qu ca n lc y c l c biu hin trong nhng iu vn xc nhn
lut cn bn ca chnh quyn Hn trong khun kh x hi Vit nam c.

ng t "tri buc" trong cu ni "gii thch r rng nhng lut l c cho ngi Vit Nam nghe
tri buc h" hm mt hp ng hay kh c gia M Vin v nhng Lc hu b chinh
phc. V gm mt li ha chnh thc hay mt li th rng h s tun theo nhng lut l y. V
danh t "thi hnh" trong cu "t Lc Vit thi hnh nhng g tng qun M Vin quy nh"
c ngha l thi hnh nhng g hu p ng mnh lnh do cp trn ban ra. V iu li lp thm
mt bng chng na v mt quan h hp php c nh ngha r rng m cc Lc hu tht th
phi theo. on vit "nhng g tng qun M Vin quy nh" hm mt tiu chun v cch c
x c thit lp nh mt quy lut hnh chnh dnh cho cc th h v sau.

37
nh hng ca c nhn M Vin i vi lng tng nh ng ca ton th dn chng Vit Nam
rt ln. Mt Th S i nh ng th k 9 cng mang h M thy s tng nh ny c
sc thuyt phc ng coi M Vin nh mt bc tin bi hu tng thm uy tn ca chnh ng i
vi ngi Vit. Nhiu truyn thuyt c thu dt quanh nhng thng li ln lao v thnh
tch siu vit ca M Vin c cho l thc hin Vit Nam. M Vin l ngi c ti nng
khc thung, mt chin s cao tui rt gan d. Tht chng c g kh tng tng uc rng
chnh ting tm ca ng li Vit Nam t n l mt yu t quan trng trong vic thit lp mt
ch mi trc tip cai tr qua h thng qun huyn. Mt trong nhng cng trng ca ng v
sau c dn gian n rng ng c dng mt i ct ng nh du ranh gii pha Nam ca
giang sn nh Hn. C chuyn k v nhng ngi uc M Vin cho nh c li gn ni ct
ng y. Ngi ta bo rng nhng ngi ny mang h M v vn dng ngn ng ca h mi
trong nhiu th k v sau. V chuyn ny gi nh li vic M Vin nh c ngi Hn li Vit
Nam. Di sn M Vin gm hai kha cnh: mt, ng thit lp c mt nn hnh chnh cp
qun Huyn; hai, ng a ngi Hn di c vo trong x hi Vit Nam. Chnh quyn Hn b lu
m dn bi s xut hin ca nhng i gia nh mc ln qua nhng cuc hn nhn hn hp Vit
Hn sau ny.

NHNG I GIA NH HN VIT

Khi cuc chinh chin ca M Vin h mn, mt lp ngi cm quyn mi ra i. Lp ngi y

xut hin t s nhng ngi Hn di c v nhng gia nh Vit Nam. Chng ta thy mt s
ngi Hn thuc giai cp thng lu chy xung min Nam vo thi Vng Mng ri ren.
Nhiu ngi trong s ny quay tr v Trung Quc sau khi nh Hn phc hng; nhng r rng l
c mt s ngi Hn li. Nht l trong vng thuc Qung Ty, Qung ng ngy nay. V
c Vit Nam na, nhng t hn.

Nh h S lm nn danh ting vo cui thi Hn, gc Sn ng, xung nh c huyn

Thng Ng trong sut thi k Vng Mng. Ri nh h L, gc ca L B, ngi sau ny khai
sng nn c lp ca Vit Nam th k 6, cng n t Hoa Bc cng thi . Vic ni dy ca
hai B Trng chc khin cho hu ht nhng ngi di c Vit Nam li b tr v Trung Quc.
Nhng chc chn cng c mt s quay tr li Vit Nam vo lc cuc vin chinh ca M Vin
chm dt. Cuc di c u tin trong thi Vng Mng c l gm nhng ph n v tr em. Cho
nn cng ng ngi Trung Quc thng lu Vit Nam gi c c tnh ca h n 1-2
th k sau.

Cuc vin chinh ca M Vin em n mt lp ngi di c mi. i qun ca ng gm 8.000

binh s min Bc v 12.000 dn qun m Qung Ty, Qung ng. S chp M Vin trc
xut hng trm gia nh Vit Nam ln min Bc Trung Quc, v chng ta c th tin chc rng
ng cng nh c nhiu binh s ca ng li Vit Nam lm nn mng cho chnh quyn
Hn. Mt s trong nhng ngi ny chc v sau ly v gc Bc, nhng c th cng c ngi
ly con gi ca nhng ngi di c li t thi Vng Mng. V cng li c th c nhiu
ngi ly v, con gi nhng gia nh bn x. Khi Tn Thy Hong xm nhp min Nam ba
th k trc , Triu yu cu vua cung cp cho ng 30.000 ph n t min Bc Trung

38
Hoa xung lm v cho binh s ca ng. Nhng khng c du tch no l M Vin cng thnh
cu triu nh nh vy cho binh s Hn ca ng ti Vit Nam.

Binh s ca M Vin khng phi l nhng ngi c hc nh nhng ngi di c thi Vng
Mng. H em theo gm gio cung tn thay v sch v giy bt. C l h thy d hi nhp vi
x hi bn x v b nh hng ly; nht l nu h li c t ai s hu, h t c mun tr v
Bc. Nhiu ngi c th c cha m l 2 ging ri; tc l con ci ca ngi Hn di c ly dn
bn x vng Lng Qung ngy nay. S quan tm ca nhng ngi ny n vn ho Hn v
lng trung thnh ca h vi nh Hn c duy tr, nh nhng trng hp, c hi c phc v
nh vin chc trung v h cp trong cc c quan Hn, c bit l trong nghnh cnh st hay qun
i.

Vic nh c nhng binh s Hn c lin h lu di n vic cp pht rung t. Ni chung, trong

thi k hu Hn, vic cp pht s hu t ai c thi hnh, do pht sinh mt s a ch
c th lc. Vic chnh quyn nh thu v sau li c khuynh hng lm cho nng dn ngho phi
bn li cho cc thng nhn hay quan chc giu c, ri tr thnh t in. Trung Quc c
nhng trng hp ny v c th c trng hp tng t Vit Nam.

t ai s hu Vit Nam cn nm trong ch cng ng cc Lc hu dng nh c

hng mt s quyn hnh lng x hay cng ng dnh cho h di hnh thc nhn cng, thc
phm hay hng ha th cng. V phn h, cc Lc hu dng np cho cc ng ch ca mnh
nhng cng np. Ta c th suy rng l nhng li tc ng k m triu nh thi tin Hn
thu c.

Sau cuc vin chinh ca M Vin, quan nim v t hu ti sn v li tc nh nc u c p

dng mt cch tng qut hn, t ra cng trong khu vc quanh cc trung tm hnh chnh.
Nhng binh s Hn nh c u l nhng phng tin trc tip xy dng mt nn mng kinh
t x hi mi theo kiu Trung Quc v s hu t ai v thu li tc. Ngoi vic ny, cn vic
cc quan chc Hn thu thu nhng nng dn Vit Nam qu mc n ni h mang n ri mua li
rung t ca h v bin t y thnh t hu. Mt gi thuyt na l cc binh s Hn c th uc
cp nhng t cng b tch thu. Dn a phng b mt t gi i khai khn nhng vng mi
c giao cho h vi t cch l ti sn ring. Trong bt c trng hp no, quan nim t hu ti
sn bt u xut hin Vit Nam vo thi ny v lm nn mng kinh t cho lp Hn-Vit cm
quyn. Nht nh khng phi l tt c, v c l cng khng phi l hu ht, nhng t cng c
i thnh t nh th, nhng cng gy nn hu thun hay s ng h cho lp cm quyn
mi. Nhng thay i y, phn nhiu xy ra nhng khu vc ph cn cc trung tm ln ca Hn,
ni vo lc c thun tin nht cho vic trng la nc. l nhng ni m nhng ngi m
c bng gch xy theo kiu Hn o c.

Khong 120 ngi m bng gch xy kiu Hn, c nin i t hu bn th k 1 sang sut th k 2;
v c th l ti tn cui th k 4 hay 5, c o thy Bc Vit Nam. Nhng ngi m ny
v vt chn theo trong m cung cp cho chng ta nhng bng chng phn tch i sng
ca gii cm quyn mi Vit Nam vo thi .

39
V kiu v cu trc xy ct, nhng ngi m y cho ta thy nhng nt c trng ca thi Hn.
Hn na, ngoi mt t ngoi l, nhng vt tm thy trong m khng ni ln iu g l Vit Nam
c, m li cho thy chng ging y nh nhng vt thy trong cc m Hn o c lu vc
sng Hong H. iu ny chng t l lp cm quyn Vit Nam chnh thc chp nhn gn
nh hon ton vn ha Hn.

Phn vt cht tm thy qua nhng vt chn trong cc m l nhng nt vn ho rt cao. Khng
nhng c vt trang im bng thy tinh; vt dng bng ng, bng t nung; gm bng st;
v nhng ng tin c thi Vng Mng v Hu Hn. Li cn c c bn c; nhc c; gng
soi; nghin mc v chn n. Nh th, tt ngi cht chn trong cc m phi l ngi c hc
v c mt cuc sng x hi cao v khc nhau.

Chn n vi tng ngi t n ang qu

Tuy khng c mt ci trng ng ng Sn no thy trong cc m, nhng mt s vt, nht l

chn n, c th ni ln mt s pha trn nh hng ca Hn vi a phng. Vt ni ting nht
l mt chn n c tng ngi ang qu, tm c trong ngi m Lch Trng s 3. Chn
n ny l hnh mt ngi hu vi khun mt mang mc khng r nt Trung Quc, li c 10
nhc cng ln km theo. Dng nh l sn phm m ngh a phng. Vic nhng chn n
mang sc thi a phng nh th phn nh khng g hn l mt mt thi trang ca a phng.
N cng c th ch dn cho thy vic s dng thi gi gii tr, hay nhng th vui gii tr trong
m theo vn ho a phng.

Nhng ngi m li cng cha ng c nhng m hnh cc tri lm gm v cho thy ngi
cht lc sinh thi l a ch giu c nh nng nghip. Nhng m hnh cc ngi nh; va thc;
ging; l gch, c sp xp nh nm trn trong mt vng ro, mt pho i, cng vi nhng
kin trc c t ln trn cc ngn tng m phi c thang mi vo uc.

Gch nung khc ha nhng sinh hot trong khun sn mt gia nh quan chc Hn giu c, vi
tng ro, phng khch, phng ng, bp, chung nui gia sc, ging, v chi canh. Ch v
khch ngi ung tr trong khi g chi ngoi sn.

Nhng m hnh ny ging nh nhng m hnh c thy Trung Quc, r rt ni ln rng

nhng i gia nh a ch giu, sng sung tc thi hu Hn, cng c nhng hu bi ging h
Vit Nam. Rt nhiu iu c bit v nhng i gia nh Hn y.

H xut thn l nhng thng nhn giu c hay quan chc c th lc thng hay tch t t ai,
h nng dn xung hng thp km nh nng n, t in, hay gia nhn hu h c kh c. Nhng
i gia nh ny bo tr mt nhm ngi ring hay lui ti nh mnh, gi l "mn khch", gm
cc bc danh s; s phu; chuyn gia k thut; gan ip, v c nhng k st nhn. Li cng nui c
nhng o qun ring bo v mnh. Nhng gia nh nh th dng nh hin hu sau cuc
vin chinh ca M Vin vi t cch l ngi bo h cho chnh quyn qun huyn ca Hn Vit
Nam.

40
Bng chng ca s vic ny c thy Tm Tho, mt khu vc gn Thanh Ho ngy nay, trong
qun Cu Chn ngy xa y c tm l gch cng thi vi nhng ngi m xy bng gch c
o thy. Gch v nhng t nung trong cc m Trung Quc cng ging nh nhng th
thy c trong cc l gch Tm Tho. Trong mt l, tm thy mt con du n c 3 ch "Qun
Nghi Quan" dng in ln nhng vin ngi lp nh. Qun l "ng/ngi"; Nghi l "nn/hp
php" v quan l "quan chc". Con du ny cho thy c hai a v c knh trng vo thi :
a v x hi v a v chnh quyn. N cho ta thy ngi chn trong m l nhng ngi Hn-
Vit lp thng lu, xa c gi chc v hnh chnh no trong chnh quyn.

Vic tm thy con du n trong cc l gch cng biu l rng ci l y l ti sn, hoc c
kim sot bi nh cm quyn trong khu vc. C th n thuc thm quyn nh nc, hoc l mt
ti sn s hu tp th ca nhng gia nh thuc lp cm quyn. N li cng c th thuc v c
hai nu l du hiu rng x hi thi Hu Hn c khuynh hng tin ti vic nhng i gia
nh c s hu nhiu t ai.

Nhng ngi m phn nhiu nm nhng ch t trng ph nhiu, c tm thy tng nhm
c khi nhiu n 30 ngi trong mt ni ging nh mt ngha trang. Mt ngha trang hm mt
x hi mt vng c n nh v lp cm quyn t coi mnh l thnh phn ca x hi .
R rng h khng mun c chn nhng ni khc. C nhng ngi ngh rng lp cm
quyn y l nhng ngi Hn di c tr thnh nhng lnh o a phng, hoc l lp cm quyn
bn x mun bt chc kiu chn ct ca Hn. Mt li gii thch khc hp l hn na l h
khng phi hon ton l ngi Hn hay ngi bn x, m ln ln c hai. Vic chn ct gn nhau
trong cng mt ngha trang chng minh mnh m rng nhng ngi c chn cng chung
mt quan im a phng nh nhau.

Nhng ngi cm quyn chn l ngi c n nh trong kinh t v x hi a phng.

H n nh c trong nhng vng ng bng thnh vng Bc Vit Nam v khng c
nh tr v Trung Hoa na. Nay c chn y c ngha l h coi y l qu hng, bi v hi
ct ca lp cm quyn ngi Hn theo l bao gi cng phi c em v qu hng, bt k l h
cht u.

ng x xa xi gia Vit Nam v min Bc Trung Quc, cng vi nhng ri lon chnh tr
thng xy ra nht nh lm nn lng ngi mun hi ct ca mnh c a v qu Hoa
Bc. C hai ngi m Cu Chn l u gy nn nhiu bn tn. Hai ngi m c v l ca
mt cp v chng. Ngi ln c th l ca ngi chng, thy rng khng; trong khi ngi nh vn
y nguyn, cha b ng n. Ngi ta gii thch rng l trng hp hi ct ca ngi chng
c a v qu, cn hi ct ca ngi v a phng ca ng ta yn ti ch. Nu ng
th, y l bng chng khc ca mt cuc hn nhn Hn-Vit; nhng cng c th l ngi m ln,
theo mt vi du vt, b ph phch bi bn n trm m. Cho nn cha i n kt lun cui
cng c.

[....*]* Ngi dch b st, khng dch on ny.

Xt theo nhng ngi m bng gch v loi x hi m nhng ngui cht tiu biu, c th suy
rng nu M Vin qu thc c nh c binh s ca ng li t Vit, tnh trng ny khng tn

41
ti lu, nhng dn d lm li cho nhng i gia nh s hu nhiu rung t. Nhng gia nh
tr thnh trng tm ca nn chnh tr a phng vo lc nh Hn bt u suy thoi, vo th k 2.
Ngoi nhng ngi di c thi Vng Mng v binh s ca M Vin, khng cn chng c trc
tip no ni v vic di dn ca ngi Hn n Vit Nam. Nhng chng ta c th cng nhn c s
xut hin ca nhng tng lp di dn khc. Nhng danh s lp thng lu, nhng quan chc nh
c c th duy tr th cht Hn tng i mnh m. Chnh nh hng vn ho ca h c
nhn thy qua nhng ngi m gch. Chng ta c th suy rng mt s nhng ngi ny gi con
trai ca h v pha Bc (l Trung Hoa) hc hnh. V nhng ngi con trai , sau khi hc xong,
quay tr v Nam, cng vi v h ci min Bc. Th cht Hn ca lp thng lu ny nht
nh c cng c qua s hin din ca nhm ngi lu vong v nhng thnh phn khc
trong gii lnh o Hn quyt nh li Vit Nam.

Mt khc, nhm ngi lu vong c th on hn nh cm quyn Hn; v v mt tm l, sn

sng ct t quan h ca h vi min Bc. Hn na, nhng k nht quyt li Vit Nam chc
chn bao gm nhm quan chc bt mn do hng v mt x xa xi, xa cch hn vi nhng
trung tm quyn lc ca Hn.

Khng phi tt c nhng ngi di c u thuc lp cm quyn. Ch c khong 120 ngi m bng
gch dc o thy cho ti nay Bc Vit Nam. Nhiu ngi di c l binh s, lao ng v cc
chuyn gia. Nhng ngui ny khng ging nhm ngi xy m duy tr th cht Hn ca
h. Cn nhng ngi di c giai cp di na chc gia nhp vo th gii hn hp c hnh
thnh bi cuc hnh chinh ca M Vin. Nhiu ngi sn sng v cng rt mun dung ho tnh
cch chnh thng Hn ca h bng cch hi nhp vo x hi a phng. Chng ta c th cho
rng h hnh ng nh th qua nhng v hn nhn Hn-Vit v ng ra lm i din ca x hi
a phng, sut thi k lon lc trong th k 2.

Ni chung, c th ni c rng nhng ngi Hn di c l thnh phn ca x hi a phng v

ng ra h khng cn l ngi Trung Quc na. H pht trin theo vin tng vn minh Trung
Quc. H a nhng t ng v cng ngh vo x hi Vit Nam. Nhng h li trin khai mt t
duy a phng, phi nh cy nhiu vo truyn thng a phng. Ngn ng Vit Nam vn tn
ti, v chng ta c th cho rng sau th h th nht, th nh, nhng ngi Hn di c ni ting
Vit. X hi Vit Nam ni chung vn tch ring khi vn minh Trung Quc. V x hi Hn-Vit
ging nh mt chi nhnh ca th gii vn ho ring bit . Nhng ngi Hn di c b Vit Nam
ho d hn l ngi Vit Nam b Trung Quc ho.

42
 Chng II, Phn II
Vit Nam Khai Quc: Thi i Hn Vit
Chng ta c th on c rng nhng gia nh Lc hu cm quyn no quy thun M Vin
th c cho lm quan chc a phng ca Hn. Nhng ngi t nguyn tham gia vo
nhng cuc hn nhn Hn-Vit. n ng, n b trong nhng gia nh Lc cm quyn c, cng
vi nhng ngi con r, chu, hay chng, c c a v tt pht huy nhng iu hay ca bn
x sang cc quan chc Hn. n b Vit Nam quen c pht biu kin ca mnh v cm
quyn lnh o c trong gia nh ln ngoi x hi. Hnh nh ca Hai B Trng vn cn ln vn
trong u cc ngi dn ni dy trong th k 2.

Nhng b ngoi, cc b m, v nhng ngi v Vit Nam vn cn chim u th i vi nhng

ngi ng hay ngi cha cn trung thnh vi nh Hn. Cho nn iu ny cng gip gii thch
c ti sao nhng m ni dy li c dp yn bng s thuyt phc: nhng quan chc Hn ti
gii ln ting ku gi s trung thnh vn cn ng tr trong tm hn nhng ngi n ng Vit.
Cc s quan Hn-Vit no ng nhng vai tr trng yu trong nhng cuc ni dy y u b
ging co gia lng trung thnh vi nh Hn ca cha, ng mnh mt bn, v khuynh hng ca
m hay v mnh a phng. nh hng ca cc cuc hn nhn Hn-Vit khng th khng
c nhn thy trn sn khu chnh tr.

Nhng ngi m bng gch kiu Hn c o thy ch nhng ni m xa kia l nhng qun
Giao Ch, Cu Chn v Bc Nht Nam dc sng Gianh. Khng thy c ngi m no pha
nam Nht Nam. iu ny khin ta ngh rng pha nam qun Nht Nam khng c nhiu ngi
Hn di c hp thnh mt x hi ring bit. Dng nh ch c mt s nh cc quan chc Hn
v vo khong nm 192, nh chng ta s thy sau y, c mt ngi con trai trong s h
ly khai v sng lp nc Lm p.

Vic Hn di c vo Vit Nam khng phi l mt vic lm o ln mi s. iu ny c thy r

rng trong cc bn thng k dn s l khng c "mt s thay i bt thng no Bc Vit Nam
di thi Hn". R rng l c mt s di c lp thnh mt x hi kt hp vi nhau ca lp
Hn-Vit cm quyn gn khp ni Bc Vit Nam. Nhng li khng nhiu khng ch
x hi bn x v mt hnh chnh hay vn ho. nh hng ca hiu qu vic di c Hn tiu
tan trc khi ti c ln ranh gii qun s min Nam.

lm sng t iu ny, ta cn cu xt h s v kim tra dn s thi y. Giao Ch B tri di

dc theo b bin Nam Hi ti 1.000 dm, t Qung Chu n tn Hu, v vo nm 2 SCN, gm
c dn s ng k khong 1.3 triu. Qu na s ng k u ng bng sng Hng. iu ny
gii thch ti sao Qun Giao Ch li cng l tn ca Giao Ch B, l ci trc chnh v dn s
vng bin Nam Hi. N cng gii thch ti sao ngi Trung Quc mt bao nhiu cng sc
chinh phc ngi Vit Nam: v h s khng th kim sot c kinh t bin Nam Hi v gi
c s lui ti t do trn cc ng thng mi min Nam nu h khng cai tr c ngi
Vit Nam, mt dn tc m v mt dn s, khng ch ton vng. Ch sau khi khu vc Qung
Chu c nhng ngi di c Trung Quc lp nn i li vi ngi Vit Nam, nhu cu phi
thng tr c Vit Nam mi gim i. Nhng vic ny mi n i nh ng mi xy ra.

43
Cng khng c g l lm khi chng ta nh rng 3 qun Vit Nam c n gn 3/4 tng s dn
Giao Ch B vo nm 2 SCN. Vo thi , x hi Lc c dn s nhiu nht ton Trung Quc
Nam Hi. Ngay c cuc vin chinh ca M Vin, vi nhng hu qu chnh tr ca n, cng
khng lm xo trn c ci khung cnh bnh trng dn s bnh thng y. Sc mnh ca x
hi Vit da trn cc nn tng tin s vng chc v bng ngang vi nhng p lc ca cuc di c
t Trung Quc.

Di sn M Vin li c tha hng mt giai cp cm quyn mi pht hin i din cho

chnh quyn Hn Vit Nam. So snh cc m hnh x hi qua nhng ngi m ng Sn v
nhng ngi m kiu Hn bng gch o c, thy c nhng lin tc mnh m gia cc Lc hu
v nhng i gia nh Hn c nhiu t ai. C hai nhm ny u giu c nh kim sot c
nhiu t. C hai nhm u thit lp mt li sng to ra s cch bit r rt gia h vi nhng
dn m h cai tr. C hai u tch ly tin bc ca ci m h em theo xung m. C hai nhm
u c nh Hn cng nhn l chnh quyn i din ca x hi a phng. Cc Lc hu cai tr
nhng qun, huyn, nhn danh chic n ng v gii thao xanh. Cc i gia nh Hn-Vit cai tr
nhn danh nhng con du "Qun Nghi Quan" in ln ngi lp nh ca h.

Trong khi nhng vn lin h n vic qun tr chnh quyn qun v huyn c cc Lc hu
coi l tru tng, v cc Lc hu gi quyn kim sot nhng t ai di ch n hu c cn
c trn quyn s hu chung; cc gia nh Hn-Vit iu khin mt c cu nng ng hn v
kim sot t ai bng nhng c quyn t hu c quy nh r qua lut php. Nu khuynh
hng vn ha ca cc Lc hu e da nn tng ca chnh quyn Hn, cc i gia nh Hn-Vit
li chp nhn vn ho Hn mt cch chnh thc. M Vin lm cho s cai tr ca nh Hn
Vit Nam thnh mt s kin ng nhin khng th trnh c. Nhng gii cm quyn a
phng, c cu to nh hu qu ca s kin y, li qu xa cc trung tm quyn lc ca Hn,
v b chi phi bi nhng yu t vn ha ca x hi a phng nn khng hon ton i
theo vn minh Hn.

Trong th k th 2, khi nh Hn bt u yu, khng kh nng bo v dn trong nhng v ni

lon bin thy, th nhng gia nh Hn-Vit bt u nm vai tr th ng. Nhng mu toan
ca Hn gi vng nn thng tr cng i n ch b lm nguy hn l c n nh. V cc gia
nh Hn-Vit khng th khng ngh n vic ni dy.

NHNG CUC NI DY TRONG TH K 2

Sau khi M Vin i khi Giao Ch, ng phi mt gn 6 thng mi v c ti kinh Hn Lc

Dng (LoYang). Con ng b gia Lc Dng v Giao Ch di khong 1.000 dm. Qun Cu
Chn tri di trn 200 dm pha Nam Giao Ch, cn Nht Nam li xa hn na. thi y, l
nhng khong ng xa kinh khng. Cc quan chc Hn min Nam, v vt cht v tm l u
b c lp vi nhng ngi Trung Quc c coi l thuc th gii vn minh. Nhiu ngi b ght
b, b i n y v nhn nhim s ca mnh nh l k b i y. C ngi n v vt ca
ci nhn khi ci vng bin cng v lut php ny.

ng Ozaki Yasushi nghin cu chnh quyn thi Hu Hn Giao Ch B kt lun rng nh Hn

khng bao gi hoch nh mt nn cai tr thnh cng . T l ca ci v vt c cc k cao

44
v cc quan chc thng tr v Bc sau khi h v vt c kh nhiu trong thi gian khng
bao lu c. Lp ngi di c Trung Quc mi ni ln cng tc cht ch vi cc quan chc tham ,
v p t gnh nng hi l, bc lt ln u ngi bn x.

Tnh trng y gy nn nhng v ni lon. V nhng v ni lon li a n vic nhng s quan

qun i c kh nng c gi n. Nhng v c kh nng, chng bao lu h c gi v Bc,
khi cn n. Trong gn ht th k 2, chnh ph trung ng b ri lon khng yn v vic nh
dp cng li theo y tng ln vi nhng on qun c gi n theo nh k thay th cc
quan chc hnh chnh. Chnh trong nhng iu kin m nhng gia nh a phng ca
nhng ngi Trung Quc di c tm cch ng ra m ng quyn hnh khi nh Hn sp .

ng Goto Kimpei, trong nhng nghin cu v thi k ny cng kt lun nh th. ng cn cnh
co ng nn tin b ngoi ca nhng h s v cc "vin chc tt" v "nhng vin chc xu". V
d, mt vin Thi Th Hp Ph di triu vua Hon (147-67) b co buc cng ot ngc
trai ca dn v v vt ca ci khc ca h : dn b mt ngc trai v sau cht i, v h thung
em ngc trai xung Giao Ch i ly go.

Chuyn ny c chp tiu s ca Thi Th Mnh Thng, ngi n Giao Ch sau khi v
vic trn xy ra v rt ly lm phin lng. ng thi, tiu s ca Th S C Tng, mt trong
nhng Th S trong nhng nm 180, c m t l mt ng quan gng mu, lc no cng
chm lo cho dn. Tiu s ca ng chp rng s tham nhng ca ngi tin nhim ca ng
khin cho dn phi cht i v ni lon.

Chuyn k trn u c ghi trong cc tiu s khc vo m bia ca nhng ng quan khen
ngi ngi cht. Cho nn chc hn l khng ni iu g xc phm n uy tn ca Mnh
Thng v C Tng. Chng ta cng c th li ngh rng lm ni bt nhng tnh tt ca nhng
quan chc ny, nhng iu xu ca ngi tin nhim ca cc ng li cng c thm tht hn
ln. V nghe lm quan ni chung l rt xu trong thi k nn khuynh hng chp s l c
bit ghi chp v nhng quan chc tt. V s tri ngc tt xu cng c t im thm ln. V
th, chng ta c th ni rng nhng thnh tch ca nhng ng quan c gi l "tt" chc cng
ch to bng ht ct.

C hai ng quan di triu Hong Minh (58-75 SCN) tng trng cho hai loi quan tt
xu ni trong s chp thi Hu Hn. L Thin, Th S Nht Nam " cai tr vi lng nhn t,
bc i, khoan dung i vi nhng phong tc l". V sau, ng c thng chc v c i v
Bc. Mt khc, Trng Hi, Thi Th Giao Ch "li dng php lut n hi l". V ca ci
v vt c cht y mt nh kho. V sau, ng b x trm v nhng ca ci ca ng c em
phn pht cho mi ngi.

Cu ni rng L Nhim "rt khoan dung i vi nhng phong tc khc l" c coi nh l mt
bin php cai tr thnh cng ca ng v rt b ch. N cho thy rng, cai tr c ngi Vit
Nam, ngi Trung Quc phi thch ng vi vn ho a phng, khng c bt dn a phng
phi theo li sng ca mnh.

45
Nhng trong khi ngi Trung Quc khng th thay i c vn ho a phng, h kim
sot c nn kinh t v bn vt c ca ci vt cht ca a phng. S tham ca Trng
Hi c ghi li, v n lm cho triu nh, d mi tn ni xa, cng phi ch . Tht vy, nh
hng chung ca chnh quyn Hn min Nam u c tnh cch bc lt. V tham thnh mt
hnh ng tiu chun.

Trong khi hiu qu trng pht ca cuc vin chinh ca M Vin m dn, cc hnh ng bc lt
v vt khng cn c coi l t nhin. V s chng i ngy cng cng khai. Trong nm 89,
Hong H phi ra lnh chm dt vic em tri cy ti t Giao Ch v tn kinh , ch v tn
km v ngi v nga cho nhng th chng h y. Ngoi ra, ngy m li bt dn phi c m
chy ht tc lc. Chng ta c th cho rng vic chm dt nhng chuyn hoang ph y l phn nh
p lc ca min Nam.

Mc du ch cai tr ca nh Hn Giao Ch c nhiu khuyt im, tnh hnh chnh tr c n

nh mt cch ng k trong gn mt th k. Khi quyn lc ca Hn bt u lung lay, triu
chng u tin min Nam khng phi l mt s hn lon, m li l s thi nt ca tnh hnh
bin cng. Mt lot nhng cuc xm nhp v ni dy lm hao mn chnh quyn mt
cch qu sc. N gy nn mt s bt n trong ni b Trung Quc v khuyn khch mt tinh thn
bt khut phc ny n.

u nm 2 SCN, c bit c mt x gi l Hong Ch nam qun Nht Nam gi sng t

gic n tn Hn triu cng np. Theo lp lun, l x Kanci mi gn x Conjeerveram
min Nam n . Nu nh th, y l chng c ca mt s tip xc bng ng bin rt yn n
vi vng duyn hi Nam v ng Nam . Vic bun bn nhng hng xa x vng nhit i
l mi bn tm chnh ca cc quan cai tr a phng. V nhng cuc tip xc bng ng bin
l mt li thot mnh m cho nn kinh t ca nh Hn ang xung dc. Khi vn minh Trung
Quc tin xung min Nam vi cc o qun vin chinh, nn vn minh n bnh trng theo
cc ng thng thng bun bn ng Nam . Qun Nht Nam, ni m 2 ng vn minh
giao lu tr thnh mt kho cha v bi chin trng vn ho quc t.

c Eo, mt khu kho c hc h lu sng M kong, ni by gi l min Nam Vit Nam, cho
rt nhiu bng chng phong ph v nhng cuc tip xc vi Ty Phng. Ngoi s ln nhng
vt gc n , li cng o c nhng ng tin c La M na. Mt trong nhng ng tin
ny mang hnh Antonius Pius (138-61). Cc tng lnh ca ngi k v Antonius Pius nh
Marcus Aurelius (161-80) l ngi chinh phc mt phn x Mesopotamis nm 162-65, v
iu ny l ngun gc ca nhiu s tip xc vi nhng ng giao thng i v hng ng.
Bi v nm 166, mt nhm thng nhn t xng l s gi ca Marcus Aurelius ti Giao Ch
bng ng bin trn ng n kinh nh Hn. Con ng bin gia ng v Ty lc
l mt mch giao thng rt tt.

Bin gii vn ho ca mch giao thng y l Tng Lm cc Nam qun Nht Nam, quanh
vng Hu ngy nay. y, cc quan chc Hn tip xc vi nhng lung vn minh n ho
khi chng ko ti dc theo nhng ng thng mi ng Nam . Vo khong nm 192, ngi
con trai ca mt quan chc huyn Tng Lm tn l Khu Lin git vin Lnh (thm phn) ca

46
huyn v t xng lm vua lp ra nc Lm p. Lm p tn ti cho n mi th k 17, thnh
mt lng ging rt quan trng ca Vit Nam.

Nc Lm p theo vn minh n ; tuy nhin Lm p li bnh trng t bn trong c cu

chnh quyn Hn v bm cht vo vng bi ca th gii chnh tr Trung Quc trong 3 th k
trc khi m rng c quyn lc sang nhng khu vc xa na v pha Nam. Nhng vng bin
gii pht trin mau chng ny gy nhiu bt n cho Giao Ch bt u t th k 2.

Nm 100, vo u ma h, hn 2,000 dn Tng Lm ni ln cp v t ph cc trung tm

Hn trong huyn. Ngi Trung Quc phn ng bng vic lp mt o qun tuyn t cc huyn
trn pha Bc. Sau khi th lnh cuc ni dy b bt v x t th nhng ngi i theo bn xin quy
hng. Nh Hn bn thit lp mt b ch huy qun s c bit Tng Lm phng mi bin
ng trong tng lai. Nm 102, Tng Lm c cho min khng phi ng 3 th thu trong 2
nm: l ban n khoan hng cho ci ti dm ni lon.

Trong my chc nm sau , min bin gii b ngoi c yn n. Nm 124, bn "man di bn

kia bin gii Nht Nam" ko n v xin quy thun nh cm quyn Hn. C v nh l mt
cuc di dn v c th l mt nhm dn t nn i trn nhng cuc tranh chp chnh tr xy ra
bn kia bin gii. S thc khng c bit v khng c chi tit. Mt khc, ng Rolf Stein a
ra mt trng hp r rt gii thch cu ni "bn man di" trn y l c ch nhng dn nm
trong a bn qun Nht Nam, nhng ngoi tm kim sot ca quan chc Hn. Mt cuc tip
xc ho bnh vi bn "man di t bn kia bin gii Nht Nam cng xy ra vo nm 85.

Nm 136, bo ng li bng n bin gii gy xc ng ti cc qun xa tt v pha Bc. V t

chnh quyn Hn khng bao gi c hon ton phc hi. Nhiu ngn qun gi l qun
Khu Lin t "bn kia bin gii" ko n v tn cng Tng Lm. Chng li t cc trung tm
ngi Hn v git cht cc quan chc Hn. Mt ngui tn C Xng ko mt on qun vo
Nht Nam dp lon nhng sau b lon qun bao vy mt cch tuyt vng. Lon qun li ko
ln pha Bc v Th S Giao Ch l Phan Lin lp mt o qun hn 10.000 tuyn Giao Ch v
Cu Chn. Nhng nhng qun ny li khng mun n ni bin cng xa xi, nn khng nhng
khng chu i v Nam m li cn ni ln nh ph cc trung tm ngi Hn trong 2 qun nh.
Khi tin v n kinh Hn, triu nh ln u tin quyt lp mt o qun 40.000 ngi ly 4
tnh min Hoa Bc v Hoa Trung gi xung Nam. Nhng k hoch b hy b theo nhng
khuyn co ca mt quan i thn l L C. L C vin ra 7 l do khng nn gi qun xung
Giao Ch :1) Nhng ni nh m qun cng ang trong tnh trng bt n; 2) Gi mt o qun
i xa xung Nam nh th s a n bin lon v o ng; 3) Kh hu min Nam s gy bnh
tt v cht chc; 4) i xa s lm cho mi ngi b kit sc; 5) Chi ph tip t s qu cao; 6)
Mt o qun vin chinh phi c sn vin binh v s gy ra on hn; 7) Nhng binh s Giao
Ch v Cu Chn khng chu nh, lm sao qun t ngn dm xa xi n li lm ci vic m
h s khng lm? L C khuyn nn dng Chc Lng v Trng Kiu m ng cho l nhng
quan chc c kh nng, c tinh thn v rt dng cm trn an qun phin lon bng cch thuyt
phc v cho hi l. By im ca L C ni ln thi ca nh Hn i vi min Nam lc .
Tnh hnh tht khc hn vi th k truc khi M Vin c lnh ko xung Nam m khng c g
phi nghi ngi c. Gi y triu nh b khng ch bi mt bu khng kh hu trng v bi
nhng thi gim c quyn hnh. Vua ch hn b nhn mt cht. Hn th na, nh Hn lc y li

47
cn phi bn tm vi mt e do nghim trng hn bin gii pha Ty. Hn na, s la chn
ngoi giao i li vi e do, cng p l s tha nhn nhng thc t a-chnh tr vo thi
im v a im y. Giao Ch ch l mt tin n xa xi ca quc Hn nhng cc quan chc
Hn b c lp trong bin ngi "min Nam man r". Khi triu nh Hn bt u suy nhc
v khng cn kh nng chng sng gi, s thay i trong khng kh chnh tr c cm nhn
ngay tin n Giao Ch, v nhng hu qu cng c thy r ngay.

Nhng li khuyn ca L C c nghe theo. Thay v mt o qun, 2 ngi c phi i.

Trng Kiu c lm Th S Giao Ch B v Chc Lng lm Thi Th Cu Chn. Hai ngi
u thuc phe L C, v h tng trng cho c gng ca L C nng cao a v, phe ng ca
ng. ng nh bc bng kh nng ca th h ca ng i vi s cng u ca bn phn lon. V
tin t cc chnh l uy tn ca ng trong triu.

Nm 138, khi Trng Kiu vo n Giao Ch, ng bn ph bin nhng li l ha gii v dn

chng phn ng tt. Cn Chc Lng to bo, cho xe ca mnh chy thng vo trong vng bn
phn lon ng Cu Chn v ni chuyn vi h mt cch "oai v" khin cho hng chc ngn
tn xin v quy thun. Trng Kiu li gi mt s gi n Nht Nam vi nhng li l "du dng
v khch l" v cng c bn phn lon "hi chnh". Th l nh t cch c nhn, ch c mt vi
ngi bnh nh c Giao Ch.

Nhng ho bnh c lp li kiu y rt mong manh v Thi Th Giao Ch l Chu Cng yu

cu cho Giao Ch c nng ln quy ch "Chu" (tnh) tng cng uy tn nh Hn. Li yu
cu b bc, nhng khng lu sau, Chu Cng c phong Th S khi Trng Kiu tr v triu.
ng thi tr s Giao Ch c dn t Luy Lu v Long Bin, v Long Bin phng th c d
hn.

Nm 144, li mt cuc ni lon na bc pht min Nam. Cng gn ging nh 8 nm v trc,

cuc ni lon bt u t Nht Nam. Lon qun chim c cc trung tm Hn, xi dc nhng v
ni lon nh th Cu Chn v Giao Ch. Thi Th Giao Ch l H Phng c thuyt phc lon
qun quy phc v ha s khoan hng.

Sau bin c ny, tnh hnh y tng i c yn tnh trong hn 10 nm. Tuy nhin, quyn
hnh ca Hn yu dn v tng ni lon li ch i thi c l ni ln.

Vi nhng bin c va k, chng ta c mt s cu hi. Nm 100, cuc ni lon Tng Lm b

dp yn bi nhng binh s c m t cc ni xa min Bc, c l l Bc Nht Nam, Cu
Chn v Giao Ch. Mt b ch huy qun s c bit c lp tc thnh lp Tng Lm. Ba
mi su nm sau, khi Nht Nam li ti pht bo lon, cc binh s c m Cu Chn v Giao
Ch khng chu xung min Nam na. Thay vo , quay li chng i nh cm quyn Hn ngay
ti trong qun. Kt qu l cc quan chc Hn khng dm ho lnh ti khu vc y trong hai nm.
V khi h quay tr li, tr li vi nhng c ch ha gii ri vi v di hnh dinh n ch an ton
hn. Vy iu g gy ra s khc bit y trong phn ng ca Cu Chn v Giao Ch i vi
Nht Nam trong thi gian cch nhau ch c khong hn mt th h ?

48
Cu hi bt chng ta phi xt xem ng ra ai l ngi Cu Chn v Giao Ch m nm 100
quyt nh theo Hn; ri n nm 136 li chng Hn? Khng cn st li nhng chi tit no cho
bit v nhng n v a phng c tuyn m v t chc nh th no; nhng cng tc
ny tt c giao cho nhng ngi c du hiu trung thnh vi Hn, nht l nhng ngi c
mang dng mu Bc. m binh s l nhng ngi gc a phng, khng c g phi nghi ng c.
V h phc v bao lu khi lnh o Hn on kt v ng c tin cy. Lp s quan trung gian
gia nhng binh s y v quan chc cp trn c th l con chu ca lp binh s M Vin ang
phc v nhng i gia nh Hn-Vit vn nm gi quyn hnh a phng.

Trong tnh trng khn trng ca nm 100, chc chn l con chu ca cc binh s lp M Vin
lnh o nhng ngi c tuyn m i dp cuc ni lon Tng Lm. V nhng ngi
y ri sau phc v trong b ch huy qun s c thnh lp . M ca h c th l nhng
ngi ph n a phng, nhng nhng ngi cha h chin u cho nh Hn. V nay hnh
ng ca h nh th l iu t nhin.

Cn trong tnh trng khn cp ca nm 136, con chu ca nhng ngi nm 100 c gi n.
V h thy rng lm lon l iu t nhin, hn l phc v. D nhin vo nm 136 th khp ni
trong Trung Quc, nim trung thnh vi nh Hn km hn nm 100. iu c ngha hn c
l vo lc , lp cc quan chc Hn hng trung v km hn Vit nam v c quyn hnh; c
th c 3 th h ngi khng thuc dn a phng. V ch c 1 ng c l ngun gc Bc. Tnh
cht Hn ca nhng ngi y b phai m nghim trng v nhng cuc hn nhn qua li gia 2
ging.

Nhng cuc ni lon nm 136 v 144 ging nhau ch c 2 u c dp yn bng thuyt phc.
Nh th ngha l trong khi nhng ngi lnh o ni lon c th b thc dc ni ln chng
Hn do nh hng ca cc b ni, b ngoi, b m, hay v h. Lng trung thnh vi Hn ca
cha, ng h cng cm nhn khuyn khch h quay tr li trung thnh vi Hn. Nht l khi
c cc quan chc Hn cp cao xut hin.

Trng Kiu v Chc Lng nm 138 v H Phng nm 144 c l gy li c lng trung

thnh ca phn lon bng cch t ra nh th l ng v pha h m cm th bn Thi Th v
quan Lnh hay c hip nn c th gy ra nhng ri lon y. H a ra nhng li l ha gii v
cam kt s khoan dung cho mi ngi. l nhng " li l xoa du v y khch l " em li
cho dn a phng l do h tin rng s bt cng ri s c sa cha. Cch ni nh th tr
thnh mt kiu cch ca cc quan chc Hn p ng vi nhng v ni lon hay bt bnh Giao
Ch. Nhng chng ta s thy sau y, Chu Tha v C Tng, vo cui th k li cng c ting
l c ti dp yn c cc cuc ni lon v bt bnh ca dn chng: cc ng sa thi nhng quan
chc tham , ci t hnh chnh v ha s c 1 chnh quyn lng thin phc v dn. Tuy
nhin cc ng ch l nhng ngoi l i vi tnh tham thnh nh lut l.

Cuc ni lon k tip bt u huyn C Phong, nm trong vng t cao, phn chia ng bng
sng M vi sng C Cu Chn. Nm 157, mt quan Lnh ng gh tm C Phong lm cho
dn chng tc gin. Mt ngi dn C Phong l Chu t ni ln git vin quan Lnh, ri ko
thng ln pha Bc vi khong 4-5 ngn ngi. Thi Th Cu Chn l Ngh Thc b git ngay
ngoi mt trn. Ch huy qun s Cu Chn l Ngy Lang v sau em binh tn cng li, bt v

49
git c 2.000 ngi. ng dng phng php e do v cng p ly li quyn kim sot
Nht Nam, ni trc kia cng v th m c lon.

y l mt kiu ni lon mi, do mt vin "quan Lnh Hn ng tm" gy ra, thay v l 1 s bo

ng nh Tng Lm, Chu t, ngi git vin quan Lnh v lnh o cuc ni lon ngn
ngi nhng m mu, khng h dc cc s gia Vit Nam ni n. Ch thy ng c
nhc n trong cc s liu Trung Quc. Nu nh th, v ny ni ln ci tnh cht da phng ca
lp dn lai Hn-Vit ang ln ln. Chu t nh ph cc trung tm Hn Cu Chn vi khong
4-5 ngn ngi. Cui cng y b nh bi bi mt i qun cng gm nhng ngi a
phng. V iu ny hm lp dn lai Hn-Vit c phn cc sau nhng bin c nm 138
v 144, chia ra ngi th chng Hn, ngi trung vi Hn.

Cuc ni lon ca Chu t gii hn trong qun Cu Chn v Nht Nam li cho ta thy s pht
trin ca x hi lai Hn-Vit theo iu kin a l. Nhng khu vc cch xa cc trung tm chnh
ca Hn nht, cng khai chng Hn rt sm. S thnh cng ca Chu t khi git c khng
nhng mt quan Lnh ngi Hn m c vin Thi Th Cu Chn lc lm trn cho thy ng ta l
ngi rt rnh v qun s. Huyn C Phong l 1 vng t cao bin gii. Trc khi ni dy, c
l ng c ph trch vng bin ny. Cng tc vng bin, nh sau ny lch s chng minh,
thng l mt kinh nghim ci cch bi v nhng quan chc no khng c tin cy hoc tham
nhng thng hay b i ra bin gii, nh mt hnh thc ging cp. Lm vic bin gii c
nhiu bp bnh, a n nhiu c hi gp g, tip xc vi nhng ngi c gi l man di. V
th, l t nhin l nhng ngi thuc lp lai Hn-Vit b i ra bin gii li thng l nhng
ngi u tin nu cao c ni lon. Bin gii l ni kinh nin gy bnh bt mn va bi v
nhng ngi b i ra y thng hay b ght b. Va v vn ho ca ngi bn x bin gii
ngc li vi vn minh Hn, t np sng gia nh n quan nim v quyn lc. Mt khc, nhng
ngi cm qun nh Chu t chc phi l xut thn t nhng cng ng nng nghip gn cc
trung tm Hn trong ng bng sng Hng v sng M.

Chu t v 2.000 ngi i theo b cht u. Nh vy l tm thi loi c mt s cng u,

bng bnh ra khi lp dn lai Hn-Vit. Ba nm sau, vo nm 160, Cu Chn v Nht Nam li
ni lon, nhng nhng ngi cm u c thuyt phc quay tr v trung thnh vi nh
Hn bi nhng ngi tng dp c cuc ni lon nm 144. l H Phng. H Phng p
dng mt chnh sch "va nh nhn va oai nghim" v ring Nht Nam c hn 20.000
ngi quay v hi chnh.

Mt l do chnh yu lm nhng dn lai Hn-Vit ni lon, ngoi vic cc quan chc Hn tham ,
l s tin tng h c th t bo v ly c hiu qu hn nu h c c hi t m nhim ly mi
vic. Ngy cng r rt l y, ngi Hn khng bo m ni an ninh cho h. i vi h, phi
c s la chn gia s hn lon ca chnh quyn ang suy yu v s n nh do chnh h m
nhim m khng c s can thip ca cc quan chc Hn t phng Bc n.

Bin cng pha Nam khng phi l ni duy nht c ri lon Giao Ch B. Trong nhng vng
ni non Qung Ty v Qu Chu by gi cng c nhng cuc ni lon. Nhng s ri lon y
cng nh hng n Vit Nam v chng pht xut gia vng y v trung tm hnh chnh ca
Giao Ch B ti Thng Ng. Nm 163, mt tng qun l Ct K c sai n dp lon, nhng

50
li b gic bt. Chuyn v sau ra sao, khng thy ghi li; nhng cch hnh x ca Th S Chu
Tha c th l mt yu t quan trng. S hiu bit ca chng ta v Chu Tha b hn ch trong
mt on cp n ng trong sch An Nam Ch Lc. Tuy [chuyn Ct K b giam bt] khng
c ghi ch ngy thng trong An Nam Ch Lc, nhng dng nh ph hp vi nhng bin c
lch s xy ra vo thi .

L mt quan ng s ca triu nh, Chu Tha tranh bin vi vua v b i i lm Th S Giao

Ch. Sau khi n min Nam, ng bo co v triu nh nh sau : Giao Ch l mt t xa; tham
v hi l l iu thng c. Nhng gia nh c th lc thng ng la gt; cc quan chc a
phng khinh xut v p bc; dn chng b bc lt v c hip. Thn c i n triu nh v
sung sng c l b ti ca b h. thn mun xin b h cho php c qut dn sch s ni
ny".

ng bt u bng cch sa thi hn 30 quan chc. S sch ghi ng c ting l "bnh nh"
uc Giao Ch. Nhng cng cn phi nghin cu v chuyn Chu Tha bi v chuyn nm trong
khun mu ca s liu vn hay ni l "quan tt" n sau khi "quan xu" i. Tuy nhin, nhng
thay i quan trng c thc hin Giao Ch B, trong gii cm quyn. Trc kia, cc Thi
Th c b nhim t Bc xung, nhng v triu nh cn bn v cc chuyn tranh chp trong
cung nh v nhng quan c ti li him; nn c sn ngi no, b nhim ngui , bt k ti
nng ra sao. V th nn Giao Ch phi b nhng ngi a phng vo chc Thi Th. Thay v l
quan chc ca triu nh, nay cc Thi Th li dn dn thnh ngi i din cho quyn li a
phng. C nh th, nn li xut hin Giao Ch mt phong tro a phng mnh c dn
chng ng h. V chnh nh nh vy m gia nh h S thnh ni ting v giu c.

Di thi Hong Hon (147-67) nh Hn, S T c b Thi Th Nht Nam. Nm th h

trc , t tin h S b qu hng Sn ng t nn Vng Mng. H nh c Thng
Ng, ni t ph Giao Ch, tc Qung Ty ngy nay. Gia nh h S v nhng gia nh khc
cng hon cnh li c Hn cng nhn l nhng ngi trng ti cho quyn lc a phng. V
nhng ngi ny li n lt pht trin thm quan h ch-khch vi dn bn x. Cho nn h dn
dn thnh trng tm ca nn chnh tr a phng khi chnh quyn ca triu nh lu m dn.

Mt trong nhng ngi con ca S T l S Nht, lc l mt s quan qun i cp qun. Th

S Giao Ch l inh Cung rt c n tng vi ti mn cn ca S Nht, nn v sau, khi c b
nhim v triu, ng mang S Nht i theo. S lin kt gia S Nht vi mt ngi c inh
Cung cho thy nhng c tnh ca nhng ngi h S v gii thch v sao h S sau c nm
quyn.

Nm 178, qun Nam Hi (Qung Chu) ni lon, sch ng c Hp Ph v Giao Ch cng ni

ln theo, di quyn ch huy ca mt ngi l Lng Long. Cuc lon li ly c xung Cu
Chn v Nht Nam. V cng c c nhng b lc Qung Ty by gi theo na. y l ln
th nht m tt c cc qun Giao Ch cng ng ln mt lot. V cng l ln u tin vic
chng Hn c khi xng bi mt quan chc ca triu nh. cng l ln u tin, ngi
Vit Nam ni dy chng Hn do nhng bin c trn min Bc. Th S Chu Ngung khng lm g
c.

51
Nm 181, Chu Tun c triu nh sai xung Giao Ch. ng l mt v tng c ti, hnh ng
bn c lp v ni ting trong lc Hn triu suy yu ang mt dn th lc vng qu. Trn
ng i xung Nam, Chu Tun gh qua qun nh, m thm mt s qun bn h, thm vo s
5.000 ca triu nh. ng chia qun ra lm 2 o, tin theo 2 ng. ng li phi nhng s gi
i trc n tip xc, ni chuyn vi lon qun v tm hiu tnh hnh. Khi ti ni, ng tp hp
nhng thnh phn Hn li, ri tn cng qun ni lon. Lng Long b bt v b cht u. Tnh
hnh c yn. Chu Tun l v tng c ti, nhng ho bnh m ng lp li khng di qu thi
gian ng tr ng min Nam. Ba nm sau, nm 184, nhng qun s i khn hoang li v ha
vi lon qun ni dy v git Th S Chu Ngung. Tnh hnh c chp nh sau :

Giao Ch c nhiu him m qu. T u n cui, cc Th S u v vt c nhng ti sn

khng l. Cc quan chc v dn chng ut hn nn ni lon.

Chuyn ny cng khng mi m g Giao Ch. Tham v p bc l l thng ca chnh

quyn Hn ngay t u. Tuy nhin, iu mi chnh l nhng lc lng a phng by gi ang
th sc mnh v thnh cng i vi nhng quan chc m dn ght. Cuc ni dy ny duy nht c
lin quan trc tip n cc binh s i khai hoang min Nam. Nhng ngi ny c l l
Thng Ng, ni c dinh Th S.

Cc ng li ho gii khng cn hiu qu na. Triu nh li b nhim C Tng, ngi c ting

thanh lim, lm Th S Giao Ch B. Khi n nhim s, C Tng pht hnh mt t b co ghi 5
iu sau y: 1) tt c mi ngi u c quyn lm n trong thi bnh; 2) nhng ngi v gia
c v lu lc s c n nhn v chm sc; 3) thu s c min cho nhng ai gp kh khn;
4) nhng k c n v bc lt s b chm u; 5) ngi lng thin s c la chn, b nhim
lm quan.

Vi chnh sch y, ho bnh c nhanh chng lp li. Nu nh tiu s sau ny ca C Tng

l ng, dn chng c bi ca tng ng nh sau:

Cha C n mun nn chng con phi ni dy.

Gi y thy ngi tt v c sng yn n.
Chng con khng dm phn bi mt ngi bn.

Ting tm C Tng l mt nh cai tr nhn t ty thuc mt phn ln vo tm l lch s, thng

gn tt c nhng c tnh ca mt quan chc tt cho ai thnh cng trong vic thu c thu v
gi c trt t trong a ht thm quyn. Nhn vo mt tri ca nhng g gi l hng hn trong
nhng vic ng lm, c th bo l ng gim thu, v git bn ni dy vn hi trt t. y
l mt phng php bnh nh thng thng. Nhng c tnh c nhn ca ng l mt yu t.
Nhng nh ca ng l lm sao vn hi hnh chnh qun v huyn, c ngha l lm sao thu
thu c bnh thng. Bng cch dit ht cc hnh ng tham sch nhiu v thu thu khng
chnh ng, c th ng ni ting theo nh ni trong bi ca trn. Nhng khi lm nh vy, chnh
ng cng khin cho vic thu cc thu hp l c d di hn. Theo ng Goto Kimpei, C Tng
ni ting nh s thnh cng thu c thu Giao Ch v l mt bc thang s nghip ng
c thng tin. Sau 3 nm, ng c thng ln chc v cao hn trn min Bc. Khng phi l
khng th c chuyn nhng thnh tch ca ng c ba t ra cho ng c thng chc. Chng

52
ta c th cho rng nhng chnh sch v h thng kim sot ca qun, huyn u c ghi r
trong nhng ngun ti liu.

Thnh cng ca C Tng Giao Ch l nh chnh sch gy c nhiu tham gia hn ca dn

vo cng vic chnh quyn. Chnh sch la chn v tuyn m quan chc t nhng ngi trong
cc gia nh a phng chc chn l nim vui cho nhng ngi di c c hc v c kh nng
lnh o. Theo cc ti liu ca Vit Nam, C Tng c k v bi mt ngui a phng l L
Tin lm Th S. Ti liu thut li 1 t tu ca L Tin v triu, xin b nhim thm nhiu
ngi min Nam na vo cc chc v khp ni trong nc. V t tu cng ni n nhng
chuyn v 2 ngi con ca 1 gia nh Giao Ch c ni ting ti triu Hn.

Chuyn v L Tin ng nghi ng v khng thy ni n trong cc s liu Trung Quc. Hn na,
vic y i ngc li chnh sch ca triu nh l khng b nhim ngi a phng cai tr a
phng mnh. Tuy nhin, chnh quyn Hn Giao Ch trong phn t cui th k 2 khng c mt
nn hnh chnh bin ch hn hoi, nn do chnh sch ca C Tng ngh tuyn chn quan chc
ngay ni cc gia nh a phng, v cng do triu nh mun duy tr s n nh, mt ngi
a phng c l c b nhim lm Th S.

D sao, vo nhng nm cui thp nin 180, nh hng ca Hn Giao Ch phn ln l h danh.
n khi huyn Tng Lm tr thnh trung tm ca Vng Quc Lm p c lp nm 192,
nhng cp thm quyn Bc iu hnh mi vic qua quyn hnh ca gia nh h S. Nh Hu
Hn lp li c trt t min Nam v tnh hnh c ht sc n nh. Trong khi gia nh h
S, tuy c coi nh l mt sc thi ca nn chnh tr Trung Quc, trn thc t i theo truyn
thng hng mnh ca th gii vng bin ng Nam , m trong , Lm p l mt th d in
hnh.

S phn thnh ca Giao Ch B di thi h S, mt phn l do v tr ca gia nh y nm vng

bin gii gn bin pha Nam Trung Quc. Nh , h c c mt sc mnh kinh t hu thun
cho v tr chnh tr ca h khin h c th i ph hu hiu c vi tnh hnh thay i nhanh
chng pha Bc. Giai cp dn lai Hn-Vit bt u c kinh nghim hn trong lnh vc chnh tr
qua nhng cuc ni lon trong th k 2. Trong lc quyn hnh nh Hn bin dn i, lp ngi
ny ng ra m ng chuyn thng tr, v di s lnh o ca gia nh h S, thnh lp
mt trung tm chnh tr vng chc ti min Bc Vit Nam. Nhng ngi Hn di c thuc lp
thng lu vn cng nhn chnh thc nn vn minh Trung Quc, nht l qua vic h dng nhng
sch gio khoa Trung Quc dy d con ci. Nhng ni chung, x hi lai Hn-Vit hng
theo nhng nh hng ca Pht Gio n n t ng bin. Cho nn, vo cui th k 2, nn
vn minh n tr thnh mt thay i kh quan hn nh hung Hn ang tn t; tc ng s
hng thnh ca Vng Quyn Lm p v Pht Gio Vit Nam.

Kt qu v vinh quang ca x hi Vit Nam chnh l thi i S Nhip v trong sut 40 nm,
nhng i gia nh Hn-Vit u c sng khng b ngoi bang kim sot. iu y tr thnh
mt thi i ng ghi nh trong s hnh thnh nn vn minh Vit Nam.

53
 Chng II, phn III
Vit Nam Khai Quc: S Nhip
Tng cu trn m bia S Nhip

S Nhip l con trai ln ca S T, Thi Th Vit Nam di thi Hong Hon (147-67).
Trc , gia nh S di c khi Sn ng xung Nam, thi i Vng Mng. S Nhip sanh
nm 137 Thng Ng, tc Qung Ty by gi. Thi cn tr, ng ln min Bc, Dnh Xuyn
(tc H Nam by gi) hc vn di s hng dn ca Lu T K. Ln ln, ng c b
nhim lm quan triu nh Hn, Khi ph thn ng mt, ng tr v qu nh Thng Ng.
Chu tang ph thn xong, ng i thi v Mu Ti, c b lm Lnh huyn Ng ti min
ng T Xuyn. Hnh nh vo thi ng C Tng lm Th S, trong nhng nm 180 khi nhng
ngi a phng c kh nng c tuyn chn thc thi mt chnh sch nhn o mi m S
Nhip c chn lm Thi Th Giao Ch.

Trong quan h ca ng vi triu nh Hn, S Nhip t ra l mt vin Tng Qun trung thnh lm
vic trong h thng qun v huyn. Tuy nhin, suy t nhng bin c xy ra sau khi ng mt,
ngi ta thy r rng lc sinh thi, ng ch tr mt t chc quyn lc a phng, cn c trn
nhng i gia nh Hn-Vit no c th cung cp c nhng o qun bn b ring. Vin tng
hn hp ca mi trng Hn-Vit tr thnh mt yu t quan trng cho kinh nghim lch s Vit
Nam. V pha Hn, S Nhip hnh ng vi danh ngha mt ngi lnh gi gn bin cng ca
Hn. Nhng v pha Vit Nam, ng l th lnh ca mt x hi gm c nhng ngi cm quyn
a phng. Trong bi cnh hn hp ny, cng khng kh chuyn dch khuynh hng t bn
ny sang bn kia. V vy, mt lnh o thuc ging mu lai Trung Quc gi vai tr Hn-Vit
hn hp, hay trong vi trng hp thin hn v pha Vit Nam l mt khun mu rt ph bin
trong x hi Vit Nam thu y. S Nhip l v lnh o u tin trong s nhiu lnh o mnh
ca a phng xut hin vi mc ch xy dng mt x hi bn x trong khun kh ca nn
vn minh Trung Quc.

Chu Tun, vin tng bnh nh Giao Ch nm 181, gip ph gic Khn Vng Bc Trung
Quc nm 184. Di s bo tr ca gia nh Chu, nhiu ngi t nn thuc gii thng lu
chy xung Giao Ch trnh cn bo lon ca gic. Con trai ca ng l Chu Ph c
phong lm Th S Giao Ch. Quan h gia Th S Chu Ph v Thi Th S Nhip c phn
chnh lch. Chu Ph l ngi xa n, phi nh cy vo cc b tng ca mnh v c nhng
ngi t nn giai cp thung lu. S Nhip l ngi a phng ng u cc i gia nh
thuc x hi cm quyn a phng. Lnh th cm quyn ca S Nhip c n nh v ngy
cng thnh vng. Tuy chc v cao hn, Chu Ph khng th khng nh uy quyn ca mnh vi
S Nhip; nhng t ai di quyn Chu Ph (ngy nay l Lng Qung) y ry nhng gic
cp v quan chc bt mn.

Chu Tun cht nm 195, v gia nh Chu v sau b sa st. Nm 196, Chu Ph b theo di v b
git cht bi mt ngi hng a phng. Ta c l do nhn thy bn tay ca S Nhip sau
v ny. Bi v lc Chu Ph cht, S Nhip mau l chim ly quyn kim sot vng duyn hi
Giao Ch. ng b nhim 3 ngi em trai ca ng l S Nht, S Vi, v S V lm Thi Th Hp

54
Ph, Cu Chn v Nam Hi. Khong 100 s phu theo Chu Ph xung Nam u c S Nhip
tip n v dung np.

Vo lc , giang sn nh Hn ang b qun phn thnh 3 nc m v sau gi l thi Tam

Quc trong lch s. Nh Hn c gng vn hi quyn hnh ang tn t ca mnh bng mt
cuc ci cch hnh chnh trong quyn hnh c y nhim rng ri cho cc quan Mc B
(ng u cc chu). Giao Ch B khng nm trong h thng mi ny v triu nh b nhim
Trung Tn thay Chu Ph lm Th S.

Trng Tn l mt ngi lp d, m theo cc s gia khng nghe theo nhng li dy trong sch
ca cc hin trit xa, v hy b lut php ca nh Hn. ng hay cht mt ci khn , ngi t
trm hng, gy n v c nhng sch nhm nh. Tht vy, Trng Tn rt yu chung Lo
Gio, v t khi Lo Gio tr thnh mt c im ca Gic Khn Vng, c th kt lun rng l
nguyn nhn ng b lp quan li ca triu nh d bu. iu gii thch ti sao ng b i xung
Giao Ch B.

Tuy nhin, quyn hnh phn ln Giao Ch nm trong tay S Nhip. Trng Tn ch c quyn
gii hn trong hai huyn ho lnh l Thng Ng v Ut Lm thng lu sng Tch. a v
ca Trng Tn rt bp bnh v n nm trong phm vi tham vng ca Lu Biu l th lnh Kinh
Chu ngay pha Bc. Chng bao lu, Trung Tn v Lu Biu gy s xung t nhau lun lun.
S Nhip ng h Trng Tn v h Lu b triu Hn coi nh ang lm phn. Triu nh Hn qu
yu v qu xa, nn khng gip g c cho Trng Tn. Nhng n nm 203, triu nh
nng Giao Ch B ln hng Chu v do , thng chc Trng Tn ln hng Mc b. K t ,
Giao Ch B c chnh thc gi l Giao Chu. Mc du c hu thun tinh thn, hai nm sau
Trng Tn b mt trong nhng b tng phn bi v git cht ng. Lu Biu lp tc sai b
tng l Lai Cung n Thng Ng huy ng nhng binh s trung thnh vi h Lu.

Khi tin Trng Tn b git n tai nh Hn, t chiu di y c gi n cho S Nhip: Giao
Ch l t min Nam xa xi gn cc sng ngi v b bin; nhng c n ca triu nh t trc
khng xung ti ni c, v nhng tin tc t di cng khng ln c ti triu nh. Trm
bit rng lon tc Lu Biu sai b tng Lai Cung xung canh gi min Nam. Nay trm
ban chiu phong S Nhip lm Bnh Nam Tng Qun, c quyn hnh 7 qun v xc nhn vn
lm Thi Th Giao Ch nh trc.

Da trn ti liu ny, r rng l triu nh Hn t nay khng cn kh nng p t uy quyn trung
ng n mi s vic t Nam. Triu nh ch cn cch gia phong chc tc vi hy vng s
nh hng c nhng din tin xa. S Nhip p ng li bng cch gi s gi mang nhng
triu cng v dng vua. V c nhng nhiu lon, nn y l mt thnh tch ng ghi. Triu nh
cng nhn s biu dng lng trung thnh bng cch phong thm cho S Nhip chc Trn An
Tng Qun v mt tc v na ln hng qu tc.

Giang sn ca S Nhip thc s ng bn ngoi quc nh Hn. N thuc vo ci th gii

thng mi ang pht trin bin Nam Hi vi nhng con ng thng thng trn bin i
xung pha Nam v sang pha Ty. Nh vy, S Nhip li va c th ng ngoi nhng cuc
tranh chp min Bc xa xi, va gi c a v chnh thng ca mnh i vi mt triu nh

55
khng cn quyn hnh g. Cho ti khi tng lai ca nh Hn b cn kit, S Nhip mi ng v
phe thng th Nam Trung Quc, tc l Tn Quyn, ngi sng lp nh Ng thi Tam Quc.

Lin minh ca S Nhip vi Tn Quyn chn ng nhng tham vng ca Lu Biu ti min
Nam. Lu Biu cht nm 208 v hai nm sau, Tn Quyn sai mt tng l B Chnh xung quan
st Giao Chu. B Chnh rt vui lng qut sch c s can thip ca Lu Biu Thng Ng
v t min Nam cn li cho S Nhip. S Nhip v cc em trai ca ng n tip B Chnh
long trng, nhn lnh chc tc c ban v dng biu cho B Chnh rt nhiu tng phm. Tn
Quyn phong S Nhip lm T Tng Qun tha nhn s cai tr hu hiu ca ng min
Nam.

Nm 220, mt ngi h To bt vua Hn cui cng phi thoi v, nhng ngi cho y lp nh
Ngy Hoa Bc. H Lu T Xuyn bn lp nh Thc Hn v Tn Quyn Nam Kinh lp ra
nh Ng. S Nhip lp tc gi con trai l S Tn ln Nam Kinh by t lng trung thnh. Tn
Quyn li phong cho S Tn lm Thi Th mt qun lu vc sng Dng T. ng thi c S
Nhip, em ng l S Nghi v nhng con ca h c Ng phong cho chc tc mi. Khi S
Nhip thuyt phc c nhng th lnh cc b lc vng ni Qu Chu thn phc Tn Quyn,
ng li c phong thm chc tc na.

S Nhip lin tip gi v triu nh Ng nhng hng xa x qu him nh nc hoa, ngc trai,
v i mi, san h, h phch, tri cy cc loi, chim cng, sng t gic, ng voi, thuc v nhiu
th him hoi khc. Em ng l S Nghi triu cng hng trm con nga. Khng c nm no l
khng c vt triu cng mi. l mt ngun li tc quan trng cho nh Ng v n cng bo
m cho a v h S Giao Chu.

Tr s ca S Nhip l Luy Lu, mt trung tm chnh tr rt lu i. Triu thit lp mt s

b vo khong 450 nm trc. N b b hoang trong nhng nm 140 khi lon lc lm cho
Luy Lu khng c an ninh, do thnh Long Bin gia vng i ba pha Bc ca ng
bng c dng lm trung tm hnh chnh ca qun t cho ti khi S Nhip ln nm quyn
vo nhng nm 180. Vic S Nhip li ly Luy Lu lm tr s cho thy l quyn hnh ca ng
c a phng ng h mnh m. ng l mt nh cai tr mu mc, theo li ngi vit tiu s
ng nh sau:

S hc ca S Nhip rt rng v xut sc. ng li c ti tuyt vi v cc vn cai tr. ng rt

khim nhng vi cc thuc h, knh trng cc bc s phu v c tnh tnh rt phng khong.
Trong thi i lon (cui triu Hn) ng bo v c c 1 vng rng ln. Trong 29 nm tri,
ng chn ng c mi ri ren trong vng v nhn dn u c yn n lm n sung sng.
Khi ng i u, c ching, trng, nhc, ci, i trc. Nga v xe cht ng. Bt c ni no ng
n u c c chc ngi H cm hng i theo; hng chc th thip ca ng ngi xe c rm che
theo sau. Anh em, con chu ng ci nga c lnh i h v. Quyn hn v uy tn ca ng khng
ai snh kp. Tt c nhng dn tc man di min Nam u run s v quy thun ng. Triu
cng khng bng ng.

Vic so snh S Nhip vi Triu l c ngha. Giang sn ca ng cng khu vc a l nh

t Nam Vit c ca Triu mc du S Nhip cai tr t min Bc Vit Nam ch khng phi t

56
min Nam Trung Quc. Tuy nhin c mt iu khc bit l trong nhng th k tip sau thi
Triu , mt nn vn minh mi c pht trin cc vng bin pha Nam. S thnh vng ca
Giao Ch di quyn S Nhip c lin h mt thit vi s xut hin ca cc thu ht mi y.

Mt hc gi ngi Php cn i xa hn khi so snh S Nhip vi Alcuin, ngi c cng thnh lp

trng hc triu nh vo thi vua Charlemagne v nh vn ha La Tinh c truyn b
min Bc u Chu. Danh ting ca S Nhip l ngi theo Khng Gio cng c nng cao nh
chuyn ng bo tr nhng nho s Hn n t nn. Mt s trong nhng ngi t nn y l nhng
bc s phu thng thng v a din rt tiu biu trong thi Hn. Tuy vy, nh hng vn ha ca
nhng bc s phu Hn i vi dn Vit Nam lc vn cha c su m. Tht vy, phn ln
cc hot ng lin h n vic Trung Quc ha ngi bn x do cc quan chc Hn ghi li
thng ch l nhng tuyn truyn hi ht v ch l mt phng tin cho cc hc gi ny d dng
c thng quan tin chc chn bin thy heo ht ny.

Nhng danh s Hn khng cho Giao Ch l ni xng ng h lm vic nn ch nn nng tr v

Bc ngay khi no tnh hnh chnh tr cho php. Khi S Nhip lin minh vi Tn Quyn, nhiu
ngi b v T Xuyn v Bc Trung Hoa. Vn phi chy xung Nam lm khch ca h
Chu, h vn chng Tn Quyn l ngi ln nm quyn lm thng tn nh Chu. Cn nhng
ngi khc th d di hn v v sau u quy thun nh Ng.

Ti liu xc ng nht v thi k ny l do ngi bt ca Tit Tng. ng i xung min Nam

lc cn tr trn trnh hn lon khi nh Hn sp v c hc hnh Giao Ch vi mt danh
s t nn l Lu Chiu, ngi c S Nhip che ch trong nhiu nm. Tit Tng lm vic
vi S Nhip v lp s nghip phng Nam. Sau khi S Nhip cht, ng c nh Ng phong
lm Thi Th Hp Ph min Ty Qung ng. Nm 231, 5 nm sau khi S Nhip qua i, ng
vit mt t biu di dng ln vua Ng tm tt tt c nhng kinh nghim ca ng vi t cch l
mt vin chc hnh chnh ca Giao Chu.

chnh trong biu trnh ca Tit Tng l s gn nh v hiu qu trong qu trnh vn minh ha
dn chng min Nam. Tnh cch hn tp ca cc nhm dn thiu s cng lm nn lng nhng
nh cai tr. ng vit:

Nhng phong tc khng ng nht, v ngn ng, khng ai hiu c ai n ni phi c nhiu
thng ngn cho mi ln ni chuyn.

i vi mt ngi Trung Quc c hc nh Tit Tng, s man r ca ngi dn bn x qu l

kinh khip: Dn chng nh chim mung v th vt; h bi tc v i chn t; cn y phc, ch
khot 1 ci l gia mnh vi ri chui u qua hay l buc tm vo 1 bn sn tri (theo kiu
man di). Tht l v ch nu b nhim nhng quan cai tr a phng trong nhm h; nu c b
nhim cc quan chc huyn, c h cng nh khng.

Tit Tng duyt xt li nhng bin php vn minh ha do nhng quan chc thuc cc th h
trc thi hnh v c ghi li trong s liu. ng cp n nhng ti phm c Tn Thy
Hong a xung min Nam v nht l nhng ci cch ln thi Vng Mng m cc quan chc
nh Tch Quang, Thi Th Giao Ch v Nhm Din, Thi Th Cu Chn thi hnh. Nhng ng

57
ny dy dn cy cy; lp trng hc dy h hc ch theo cc sch gio khoa Trung Quc,
v bt mi ngi phi theo nhng l nghi v hn nhn chnh thc, phi c ngi lm mai mi, c
b co ca quan chc v c cc bc cha m chng kin khi ha hn. Nhng tht ra, nhng ngi
c sch ch bit mt cch th s v ch ngha v nh hng ca vn ha Trung Quc i
vi i sng a phng tht l tiu cc. Ch nhng vin chc c b nhim n nhng vng
ny mi bit cch c x theo ng php vn minh.

Nhng c gng Trung Quc Ha tm li khng li du tch g trn vn ha a phng vo

thi Tit Tng: C theo nhng th tch cn li, nhng hot ng vn minh ho dn c
tin hnh trn 400 nm ri; nhng theo nhng g m chnh ti c nhn thy trong nhiu nm t
ngy ti n y, tnh hnh thc s li l mt ci g khc.

Tit Tng k ra t m nhng phong tc a phng khng thm nhun c nh hung Trung
Quc: V hn nhn Chu Nhai trn o Hi Nam, ni khng ai chu tun theo cc quy lut
hnh chnh, c n thng 8, nhng ch gia nh tp hp mi ngi li; n ng v n b c t
mnh ngi ny ly ngi kia v tr thnh v chng trong khi cha m chng c quyn hnh g.
Trong hai huyn M Linh Giao Ch v Long Cu Chn, khi trong nh c ngi anh cht,
ngi em trai c ly ch du lm v mnh. Tc ny c t bao nhiu th h, do thnh
l hn hoi. V nhng quan chc huyn cng nh chu m phi cho php ch khng bt b i
c. Ti Nht Nam, n ng v n b trn trung m i ra ngoi, chng thn thng g c.
Tm li, c th ni rng nhng dn y ngang trnh vi su b.

Ngi Trung Quc c bit gh tm nhng phong tc hn nhn khng chnh thng m li chi
b quyn ph h vn l trng tm nn chnh tr ca h nu khng mun ni l ton din nn vn
minh ca h. Ni n chuyn em chng c ly ch du khi anh mnh cht l mt iu c
ngha vi ngi Vit Nam bi v l bng chng hng hn ca tnh cch song phng trong x
hi Vit Nam c. Nh ni, M Linh l trung tm chnh tr thi tin s ca ng bng sng
Hng; l qu hng ca cc vua Hng v ca Hai B Trng. Nu M Linh nm ngay ca
ng ng bng sng Hng, Long nm ngay ca ng ng bng sng M. l nhng bp
l c sng knh ca vn minh Vit Nam vi ci r rt su t thi k mi.

Tc gi l em trai chng ly ch du khi anh mnh cht trc kia c cho l di tha ca ch
mu h, nhng trong nhng nm gn y, quan im ny b cc nh nhn chng hc bc
b bi v khng ai ng l lm th no m mt thi quen li c th l di tch ca mt li sng
c v hn na, ngy nay t c ai mun dng t mu h bi v mi ngi khng c lng
c ngha ca n nh th no trong cc x hi thi c.

Tc ny, nh c thi hnh qua cc thi k lch s, cho ngi n b quyn c ly em trai
ca ngi chng ch khi no ngi chng cht. y l mt cch chi b ngun gc ca truyn
thng a phu-a th, v hm l n tn ti sau khi x hi thm nh li vn tnh dc. Hn
th, a con ra do mt cuc hn nhn em thay anh nh th li c coi nh l con ca
ngi chng cht. Ci lut tha k t ngi a ny, da trn nhng quan nim v ph h, c l
nhanh chng hy b tc l em trai chng k anh ly ch chng trong mt mi trng m
nam gii khng ch, bi v chng ta c th ngh rng hu ht mi n ng u khng ai mun
lm cha mt a con ni di mt ngi n ng khc, cho d ngi l anh mnh.

58
S ph ca Tit Tng l Lu Hi, cng ph bnh v ph n t Nam. Lu Hi coi ngi Giao
Ch l nhng ngi man di khng th sa i c, v ng tr v Bc ngay khi nhng iu
kin cho php. V sau, ng vit mt cun sch nhan Chnh Danh v trong mc gii thch v
tn gi ca nhng trang sc ph n, ng vit: Trng by ht ngc trai bng cch xu vo l
tai: th gi l eo bng tai. Nguyn thy l do ngi man di pha Nam s dng. Nhng ph n
man di khng tin cy c; h l nhng con ngi lang ch i lung tung, ng ht vi mi ngi.
V th, h b bt buc phi eo nhng th ku leng keng y gi h nh. Ngy nay, nhng
ngi Trung Quc li bt chc h.

Trong khi khng c ch no trong on ny nu r ngi Vit Nam, chng ta bit rng Lu Hi
sng chung vi ngi Vit Nam trong nhiu nm, gn mi nm, v nhng iu ng bit v
nhng ngi man di min Nam l do cc cuc tip xc ca ng vi ngi Vit. Chng ta
khng bit chc Lu Hi nh gi chnh xc n u l do m nhng ph n Vit Nam eo bng
tai, nhng nhng li ng vit c th biu hin s thay i v vai tr gii tnh trong x hi Vit
Nam. on vn trn th hin s p t ca gi tr ph h trn x hi Vit Nam. Nhng ph n
dng nh quen c hng quyn hnh mnh m gm c mt vi c quyn v tnh dc.
Nhng ngi n ng mong c nm quyn ph h mun ra v l bit cch tr nhng b v
cng u bng cch bt h eo mt sc nng nh nhng i bng tai ku leng keng.

Khng nhng ngi Vit Nam kh dy v phng din vn ho, m v phng din chnh tr, h
cng khng d thun thc. Tit Tng lm cho c gi ca ng thc mc khng hiu ti sao
Trung Quc li ch tm n mt ni nh Vit Nam v sau ng a ra vi l do: H d dng
ni lon v kh bnh nh; nhng quan chc huyn hnh ng rt ng hong v cn thn trnh
khng khiu khch h. Nhng g ngoi ng hay trong nh m c th thu c bng thu rt
t. Mt khc ni ting v nhng qu him: ngc trai; hng trm; thuc; ng voi; sng t
gic; mai ra; san h; chim vt; chim tr; cng; v nhiu th qu bu c th tho mn c tt c
mi ngi. V vy, khng cn thit phi ty thuc vo thu m em li v cho triu nh.

Nhng sinh hot bnh thng ca chnh quyn Trung Quc nh gio dc hay thu m thng
hay gp rc ri v nhng s khc bit hin hu trong l li ca dn bn x. Chnh ra, nhng quan
tm ca Trung Quc i vi Vit Nam khng phi l v mt hnh chnh, m l v s khai thc
v v vt. Sc quyn r ca nhng xa x min nhit i u tin khin Tn Thy Hong
phi em qun xung min Nam, v nhng li tc v vt c mau l vn l sc thu ht ca
vng y i vi ngi Trung Quc. Kt qu l cc quan chc Trung Quc khng phi l nhng
nh cai tr m l nhng chuyn gia lm giu mau l. Tit Tng li nhn xt nh sau:

Phi cng nhn rng bn ngoi t nc ( min Bc v min Trung Trung Quc), nhng
ngi c tuyn chn lm quan cp huyn khng c xem xt cn thn. Di thi Hn, lut
php lng lo, v nhiu quan chc b tha v trc tng. Kt cc l c nhiu hot ng bt hp
php xy ra.

Tit Tng a ra mt vi th d t m. ng ni Hn phi b o Hi Nam sau mt cuc ni dy

c sch ng bi nhng quan chc tham n ni h buc dn phi ct tc h thu em bn
cho ni lm tc gi ly tin. Mt Thi Th tn l Hong Ci n Nht Nam ri git vi th

59
lnh a phng v cho rng h khng chu np ng nhiu tng phm. Ri ng b dn ni
ln ui chy v Trung Quc.

Nhng quan chc Cu Chn coi thng php lut n ni c mt ln qun s do S Nhip sai n
vn hi trt t cng b ui v. Th th vng ny c th c cai tr nh th no? Tit Tng
khuyn co rng nhng ngi c tuyn la ra lm quan phi: Khn ngoan v cn trng; c kh
nng ngh ra nhng phng php kho lo duy tr lng trung thnh ca dn chng. Ch nh
th nn hnh chnh mi c th thc thi c. Nhng ngi tm thng c dng cai tr theo
ng li bnh thng khng c tinh t hay khng c nhng bin php c bit ra ngoi
khun php, s c ngy cng nhiu cp bc v lon lc.

Nh th, r rng l ngi Vit Nam vt ra ngoi khun kh cai tr thng thng. Nhng quan
chc Trung Quc Vit Nam khng th thnh cng ch qua cch p dng lut php. Cai tr
ngi Vit Nam i hi ti ngh c bit.

Theo nhng iu Tit Tng ni th chng ta phi nn nghi ng l vn c ci khuynh hng ni

qu ng v nh hng ca vn ho Hn i vi ngi Vit Nam v ca vai tr c cho l ca
S Nhip cng c nh hng y.

S Nhip l mt th lnh khn ngoan, hiu thu thi v v tr ca mnh. ng l ngi c hng
li nhng tro lu chnh tr c th lc xut pht t x hi bn x. ng lnh o lp ngi lai
Hn-Vit n su gc r trong x hi a phng sau nhiu th h c hn nhn qua li gia hai
bn. Lp ngi gic ng r hn v quyn lc chnh tr khi chnh quyn Hn bt u b nao
nng. Ci thi i lu di y nhng ri lon, bt n tiu biu phn ln th k 2 c kt thc
vi s thng thin ca S Nhip.

Tht ra, cng khng chc nhn cch ca mt ngi li c th l nguyn nhn ca nhiu thay i
nh th. S thng tin ca S Nhip trng hp vi chuyn h mn ca chnh quyn Hn min
Nam. Cc bin c xy ra sau khi ng mt cho ta thy rng gia nh ng khc hn vi gii cm
quyn a phng. Gia nh ng ng ra nh l i din ca hong triu v l ngi trung gian
gia cc th lc a phng vi ch chnh tr min Bc. Vic ng c triu nh gia
phong quan tc em li tnh cch chnh thng cho lp ngi cai tr a phng bng nhng
giy rng buc h cht ch vo x hi a phng. C th ni rng lp ngi y rt kinh nghim
truyn thng quyn hnh m h c hng ca cc Lc hu cng nh ca cc quan chc Hn,
v c hai u l t tin ca h.

Lng S Nhip, Thun Thnh, Bnh Ninh (Bc Vit)

Gia nh S Nhip v nhng gia nh khc vn gi c tnh Hn rt mnh. Hu ht nhng ngi

tr tui trong gia nh h S u c hc hnh min Bc. Tiu s ca S Nhip ni n hng
chc th thip; v nhiu, nu khng phi l hu ht nhng ngi ny l n b a phng, m
nh hng ca h t nhiu cng c nhn thy trong ni b gia nh. ng sau gia nh S,
nhng ngi Hn-Vit lai cng tiu biu cho mt nt vn ho b chi phi bi s thng trm ca
cc cuc hn nhn hai dng. iu tt nhin l trong khi cc dn lai Hn-Vit, v hnh din v
mun c uy tn, hoc l v s thch ring, khao kht c thch ng hon ton vi vn minh Hn

60
mc du t tin h b pha trn, li c nhng ngi, v c c cm vi nhng s khoa trng
ca vn minh Hn, hoc cng v s thch ring li hng hi gi cht ly li sng a phng.

V sau, S Nhip c gi mt a v danh d trong hng ng anh hng ca dn tc Vit Nam.

S thnh cng ca ng khng c thy nhiu qua nhng iu ng lm, m qua nhng iu ng
khng lm. ng khng i ngc li nhn sinh quan ca ngi bn x. ng khng thi hnh
nhng ng li cai tr no c tnh cch ngoi lai i vi h; ng khng bn rt, v vt ca ci
ca h b vo ti ring. ng cho li sng a phng c pht trin ny n.

61
 Chng II, phn IV
Vit Nam Khai Quc: nh Hng Pht Gio
Mt sc thi ca vn ha Vit Nam ny n trong thi k S Nhip cai tr l Pht Gio. Nh
chng ta thy, s chp rng nhng ngi theo S Nhip gm c nhiu ngi H. H l tn
ngi Trung Quc t cho nhng nhm dn tc khc nhau, k c nhng ngi t n hay t
Trung Chu n. Tht vy, c mt s ng ngi n v ngi Trung sng Giao Chu
v l do thng mi hay tn gio. Vo lc , vng quc Kushana Bc n pht ng
thng mi v truyn b Pht Gio ra khp cc phn t Chu v Giao Chu tip thu c
rt bn nhy qua cc tip xc vi pha Ty.

Tng Pht Borobodur Java, Nam Dng.

Pht gio n Vit Nam vo th k 2 thuc thi i S Nhip qua nhng giao thng thng mi
t ng Nam n v nhng quc gia vng bin Nam Hi

Mt ngi Hi Giao Ch l Khng Tng Hi c tiu s c ngi Trung Quc ghi li. Gia
nh Khng Tng Hi ngun gc x Sogdiana vng Trung , nhng c nhiu th h gia
nh lp nghip n . Cha ca Tng Hi nh c Giao Ch v cht . Sau khi cha cht,
Tng Hi i tu, thnh 1 ch tiu nm ln 10 tui. ng c sch Nho v hc o Pht; ng dch
nhiu kinh in Pht Gio t ch Phn sang ch Nho. V sau, lc c tui, ng du hnh ln min
Bc, sng lp ra nhiu thin vin v xy dng cha chin. Nm 24, ng ng lm l quy y Tn
Quyn theo o Pht v do , truyn b Pht Gio vo triu nh Ng. ng mt nm 180. Tiu
s ca ng vit ng l v tng l u tin n ng Ng.

Thi , Giao Ch l trung tm truyn b Pht Gio vo Trung Quc. Mt tng l ngi Indo-
Scythian l Cng Lng Lu dch kinh Pht ra ting Giao Ch vo th k th 3. Cng vo
khong thi gian y mt ngi n khc l K Vc i thuyn ln Ph Nam ri theo ng b i
dc b bin, lm nhng php l khin dn a phng rt quan tm n Pht Gio. ng ti Lc
Dng vo gn cui th k. S liu Trung Quc chp rng nhng v ny l nhng ngi duy
nht ng tn knh trong s cc tng l n hay Trung ; khong vi chc ngi c S
Nhip gi li Giao Ch lm mn khch.

Nhng thp m c ca cc thng ta Pht gio, trong phm vi cha Pht Tch, Bc Ninh, ni
c gi l ci ni ca Pht gio Vit Nam

Tng s t c trn bc cha Pht Tch, Bc Ninh

ng thi vi nhng tng l t min Nam n, cng c nhng ngi khc cng o n t
min Bc. Bi ta cun Mu T, mt cun sch lun v Pht Gio, m t tnh hnh Vit
Nam di thi S Nhip. Bi ny ni n Mu Bc, ngi sinh vo khong gia 165-170
Thng Ng. Mu Bc sng Giao Ch lc cn tr, v tr v Thng Ng khong nm 190.
ng hp th c mt nn hc vn v Lo Gio, nhng cui cng ng li quay sang o Pht.
Bi ta c nhng chi tit qu bu ni v ci khng kh vn ho thi nh sau: Vo thi , sau
ci cht ca Hong Linh (189), t nc ri vo cnh hn lon. Ch c Giao Ch l c
62
tng i yn n. C nhng ngi khc thung min Bc n sinh sng. Nhiu ngi quan
tm n vic th cng cc thn linh, tch cc v tu o trng sinh bt t. Nhiu ngi tn tm
hc hi nhng mn . Mu Bc khng ngng chng i nhng hnh ng y, v vin nhng
sch T Th, Ng Kinh ca Trung Quc ra; v khng mt t Lo Gio hay o th thn linh
no dm tranh lun vi ng.

Pht Gio Vit Nam bt ngun t gia thi k . Vic truyn b o Pht vo Vit Nam i i
vi vic xy dng bn ngi cha chung quanh vng Luy Lu trong thi gian S Nhip cai tr.
Nhng cha ny l cha Php Vn, Php V, Php Li v Php in th cc v Pht v my,
ma, sm, st v in chp. Huyn thuyt v nhng ngi cha ny nh sau:Vo thi ng S
Nhip, mt tng l l T inh Ph Nam, h lu sng Mekong n ng mt ngi lng gn
Luy Lu, v tu php kh hnh. ng l mt ngui gin d, khng ngh g n tin bc, ti sn.
ng ly tn l Man, ngha l man di, v c mt ngi con gi, t tn l Man Nng, c ngha l
tiu th man di.

Cui i hong Linh (168-89), mt ngi o B la mn t min Ty n , tn l Khu

La t pha Nam n. ng cng tr ti nhng php l v truyn b o Pht. T inh tn th ng
nh mt v Pht sng v gi ng li vi mnh nh mt v khch. Con gi ca T inh l Man
Nng tr thnh t ca Khu La, theo ng hc o Pht v php thut lm ma, lm gi.
V sau, danh ting ca Man Nng n tai S Nhip sau khi b tr ti chm dt c mt nn
hn hn bng php thut thn thng ca b.

Li c mt ln, mt trn bo nh bt gc cy bng to ln v thi bay cy y n trc dinh S

Nhip. Ba trm ngi lc lng khng khing ni cy y i ch khc. n khi b Man Nng
nhc cy y ln mt cch d dng th thy l mt linh vt. C bn bc tng c thy trn
thn cy tng trng cc Pht v My, Ma, Sm St v in Chp. Th l nhng ngi cha
c dng ln th bn v Pht . V sau, S Nhip li cho dng mt ngi cha gi l Phc
Nhn b Man Nng v tu, gi l Cha Hang Thn.

T truyn thuyt , r rng Pht Gio c lan trn trong dn gian, mt phn nh cch ch ng
nhng thay i bt thng ca thin nhin trong bi cnh nng nghip. Bng cch lp nhng
ngi cha ny, th nhng biu th ca thi tit v t tn theo cc ng hin thn ca ht, ngi
Vit Nam cng c truyn thng vn ha sn c ca h vi chnh th ca nhng t tng mi. S
tch b Man Nng hn na chng t vai tr quan trng ca ph n trong vn ho v x hi Vit
Nam thi c.

Huyn thoi m Nht D cng bao hm nh hng Pht Gio khin mt hc gi Vit Nam vo
th k 19 vit bi tho lun v cc tng l Pht Gio n vo thi cc vua Hng. Bt k
bn gc ca huyn thoi ny, iu r rt l n gi nguyn hnh th t thi i S Nhip v
nhng chi tit Pht Gio trong huyn thoi phn nh thi i ny. Theo huyn thoi m
Nht D, cng cha Tin Dung, cc hong t ca vua Hng v chng ca cng cha l Ch
ng T t chc mt ngi ch sm ut c cc thng nhn nc ngoi lui ti. Khi c
giu c ri, Ch ng T c ln i theo mt thng nhn lm mt chuyn du hnh trong vng
bin Nam v mang theo t vng. H ngng li ngh ngi mt ngn ni b bin. V trong khi
thng nhn i tm nc ngt ung, Ch ng T tro ln nh ni. ng thy tp lu ca

63
mt tu s Pht Gio n , tn l Pht Quang. Ch ng T quyt nh li vi tu s. ng
a vng cho thng nhn bo i mua hng v lc v, gh li n ng cng v.

Trn nh ni, Pht Quang truyn cho ng T nhng li dy ca Pht v ban cho ng mt cy
gy biu tng vng quyn v mt ci nn rm biu tng vng min. Khi ng T tr v
vi cng cha Tin Dung, ng k li cho b nghe nhng g ng hc c. V sau, hai ng b
t gi cuc i thng mi v i du hnh y tm s ph hc o. C mt ln, hai ng b
v nh qu mun v phi ng qua m ngoi b rung di ci bng ca cy gy dng ln,
trn chp ci nn rm. Sng hm sau, khi thc dy, cy gy v chic nn bin thnh mt to
lu i nguy nga trang hong y nhng chu bu.

Mi lin h gia cc thng nhn i bin vi s truyn b o Pht m t tnh hnh lch s thi
S Nhip. iu c bit l th l cu chuyn v quyn php, php thut ca Pht c biu hin
qua s xut hin ca ta lu i do php l t cy gy v ci nn, nh mun ni rng s thnh
tm th Pht c gn lin vi s giu c v thng mi. Pht Gio mang ngha rt mnh
trong giang sn ca S Nhip. ng bo tr cc tng l Pht gio; do ng chnh thng ha
quyn hnh ca ng trong con mt tt c nhng tn Pht gio mi m. Vic lp cha th
cc v Pht bo tr cho nng nghip c sung tc cho thy Pht Gio xm nhp mt cch c
ngha vo gii nng dn. Nh vy, trong con mt ca dn, quyn hnh ca S Nhip c tng
mnh thm bi ng c v tr nh mt nh cai tr tn th Pht Gio.

y l thi k m Vit Nam xt li hng vn ha ca mnh. Pht Gio, Khng Gio, Lo Gio,
tt c u pht trin qua nhng mc khc nhau. Pht Gio c bit thu ht nhng thng dn
qua s hi nhp n ha ca tn gio ny vo vic th phng thn linh bn x ca h, s th thn
cy ci hay nhng thn quyn khc. Lp ngi cm quyn phn nhiu theo Khng Gio v hc
vn, gio dc ca h. Lo Gio ng gia Pht Gio v Khng Gio. Nhiu ngi, ngoi cng
khai theo Khng Gio, nhng ch ring t theo Lo gio. V nhiu ngi theo Lo gio thy
Pht gio ch cch Lo gio mt bc ngn.

Vo gn cui triu Hn, Lo gio c khuynh hng chnh tr ha v nhiu khi c hng chng
i ch ng thi. Khuynh hng ny vn tn ti Hoa Trung trong nhiu th k sau.
Nhng truyn thng Lo gio min Nam, tuy nhin ch tm vo vic tu o trng sinh bt t
thay v v cc vn chnh tr. Thuc trng sinh m nhng t Lo gio pha ch th sn c
min Nam, v c nhiu nh ni cao c ting l ni nhng t Lo gio bt t t ga ci trn
bay vo tin gii. Nhng tn ngng a phng t vo cc thn linh, thn quyn thay i
c rt nhiu nh hng ca c Lo gio ln Pht gio.

Tng Pht trong Vin Bo tng Lch s Quc gia, ph Trng Tin, H ni.

Tuy Vit Nam c s gn b chnh tr vi Trung Quc, nhng lung vn ha quan trng tip tc
c n tip t cc min Nam Hi. Vo thi nh ng, nh hng trc nht ca Pht gio
n t min ng Nam n bng ng bin thay v ng b t Bc n. Nhng bc tng
Pht thi nh ng o c Qung Ty cho thy nhng nt ging nh tng Borobodur
Java v khc nhiu vi nhng tng kiu Gandharan Ty Bc Trung Quc. Thi k thnh

64
vng Giao Ch di thi S Nhip cng trng thi vn minh n pht trin u tin
ng Nam v do , Giao Ch c hng li rt nhiu t s pht trin ny.

65
 Chng III, Phn I
Vit Nam Khai Quc: Ch Ngha a Phng v Lc Triu
DI SN THI K HN-VIT
Vo u th k th 3, gii cm quyn a phng Vit Nam pht xut t nhng i gia nh
Hn-Vit. Theo mt ti liu ca Vit Nam, t tin ca L Bv lnh o tranh u cho nn c
lp ca Vit Nam th k 6 di c n Vit Nam t Trung Quc di thi Vng Mng, v
sau 7 th h tr thnh ngi min Nam. V S Nhip thuc th h th 6 t t tin di c
n nuc Vit cng vo thi Vng Mng, chng ta c th kt lun rng chnh trong thi i S
Nhip, gia nh h L nhn thc c bn sc mnh l thuc ging dng Vit Nam.

Kinh nghim ca gia nh h L c l khng phi l kinh nghim duy nht, m ch phn nh mt
phn s chuyn hng tp th ca lp cm quyn a phng t trng thi l thuc vo cc triu
vua Bc Trung Quc n s chp nhn mt x hi v mt vn ho a phng bit t thc k
lc. S sp ca nh Hn, v s phn chia Trung Quc sau ra thnh 3 nc, tc l thi
Tam Quc, chc chn khuyn khch cc gia nh Hn-Vit gia tng nhng mi lin h ca
mnh vi x hi a phng v xc nh quyn li ca h ton din hn vi quyn lc chnh tr
. y l iu c l c thc hin di s lnh o ca S Nhip. Mt yu t quan trng
ca s chuyn hng ny l nh hng ph qut ca Pht Gio nh mt la chn thay cho vn
minh Hn.

Vo cui th k 3, nhiu cha chin Pht gio c dng ln Luy Lu, ng thi thnh
phn tu s a phng c gia tng hn 500 ngi. Mc du y l ti liu duy nht v Pht
gio Vit Nam kim c khong thi gian t thi k S Nhip n th k 6, chng ta vn c
th kt lun rng vic dn chng quy y theo Pht gio c bnh trng mnh trong thi gian .
Cc v s si chc chn thuc thnh phn cc gia nh cm quyn a phng. Cc thin vin
v cha chin l nhng trng hc hay nhng trung tm vn ho, ng thi l nhng ni c tm
quan trng v mt kinh t v chnh tr. Cc triu vua Hn vn tm cch gim st cc thin vin
y, nhng nhng n lc ny rt t i v tng i ngn ngi. C nhng nh s vn quan tm n
cc vn chnh tr. S tip xc ca cc nh s Vit Nam vi cc c cu Pht gio min Bc
nht nh l ngun tin tc quan trng cho cc lnh t a phng khi h mun thch thc quyn
hnh ca Trung Quc.

Trong sut 3 th k sau ci cht ca S Nhip vo nm 226, nhng gia nh thuc lp cm quyn
Vit Nam lin tip chng li quyn hnh ca cc triu vua Trung Quc. Nhng bin c xy ra
vo thi k ny cho thy hnh nh ca mt lp cm quyn a phng c n nh, c th t
mnh m ng trch nhim hnh chnh; quyn hnh ca cc triu vua Trung Quc tr nn
suy yu, khuyn khch s quy nhiu ca Lm p bin thy pha Nam cng nh s khng c
mnh lit v cng khai t dn Vit. Nhng thi k thi bnh v thnh vng ca Vit Nam l
nhng thi k m cc triu i Trung Quc b suy yu hay ang tri qua nhng bin chuyn.
Nhng thi m triu i mi ln cm quyn ca Trung Quc mun thn tnh Vit Nam l nhng
thi c c chin tranh hay bo lon.

66
Nhng lnh o mi ca Vit Nam trong thi k ny u c t tin lai Hn-Vit. mt kha
cnh no , h t cho mnh thuc thnh phn ca mt vng quc to ln hn; nhng s l mt
iu lm ln ln nu chng ta gi h l ngi Vit gc Trung Quc: hu ht nhng gia nh
ny tng Vit Nam qua nhiu th h v chc chn l h ni ting Vit. ng thi, quan
im chnh tr ca h cng c cn c trn nhng quyn li a phng ca x hi Vit Nam.

Trong thi k ny, khi ni n chnh quyn a phng Vit Nam, bt k nhng lc m s
kim sot ca triu nh Trung Quc cn tng i mnh, hay vo lc m Vit Nam t ch hay
c c lp, chng ta ch trng n h thng cai tr bi nhng gia nh c nhiu rung t v c
th lc. Cc h s hnh chnh t thi cho thy rng s dn ng k kim tra Vit Nam gim
xung hi qu 25.000 h dn vo th k 4, v s dn y li st xung ti khong 10.000 h vo
th k 5. Nh vy c ngha l nhng ngi nng dn ng thu, v b mt t vo tay nhng i
a ch, b gt tn khi s thu.

Nh chng ta s thy di y, nhng gia nh c ting tm Vit Nam tham gia vo chnh
quyn a phng, v vo thi cc v vua Trung Quc b suy yu, h t chn ly th lnh cho
mnh. Triu vua no khc nghit, tn bo hay khng kh nng thng hay phn cc lp lnh o
ny; chia thnh nhng gia nh chng i quan chc triu nh v nhng gia nh nghnh n
h.

Gii cm quyn a phng pht hin trong thi i Hn-Vit tri qua nhiu bin i trong thi
i gi l Lc Triu tr tr Nam Kinh t th k 3 n th k 6. Nhng bin i y thong nhn
th c v nh chuyn thng c ti din, nhng chng biu l nhng manh mi v qu trnh
tin ho ca x hi Vit Nam dn n t ch v c lp.

NH NG

Nm 210, khi Tn Quyn ca nh Ng a B Cht xung min Nam nhn s cho mng tn
vinh ca gia nh S Nhip, kinh ca Giao Chu c di t Thng Ng n Nam Hi
(Qung Chu). B Cht ng Nam Hi, v sau khi nh Ng thnh lp nm 221, ng em mt
o qun 10.000 ngi t Giao Chu ln Bc chng c vi Lu B, ngi sng lp nh Thc
T Xuyn, lc ang tin xung lu vc sng Dng T. Sau khi nh bi c Lu B, B
Cht li H Nam dit tr gic cp v trn an dn chng. L i c phi xung thay cho
B Cht Nam Hi.

S chp L i l mt ngi chnh trc rt quan tm n cng v v ng i n u l ting tm

ca ng cn mi y. Tuy nhin, s nghip ca ng biu hin tm a nh nhen khi ng mu
m tiu dit gia nh S Nhip.

S Nhip cht nm 226, th 90 tui. Triu nh Ng lp tc phong cho con ng l S Huy lm

Vin An Tng Qun, mt chc m nh Hn phong cho S Nhip. Th ri trong mu toan b
gy quyn lc ca h S, S Huy b i xung lm Thi Th Cu Chn, trong khi mt ngi tn
l Trn Thi li c chuyn t Nam Kinh xung lm Thi Th Giao Ch. L i khuyn co
rng v l do ng x xa xi gia Nam Hi v Giao Ch nn Giao Chu phi c phn chia ra
nh sau : 4 qun pha Bc c tch ra lm Qung Chu. Sau , L i c phong Th S

67
Qung Chu v mt ngi l i Lng c phong Th S Giao Chu. Trn Thi v i
Lng ln ng i Giao Ch, nhng khi n bin gii, bin gii b ng khng qua c. Hai
ng bt buc phi lu li Hp Ph.

S Huy quyt nh rng thi c v th gi n ng dt ra khi bn tay nh Ng. Giang sn

nh Hn b chia thnh Tam Quc, chng c l do g ng vc rng mt nc th t khng
th c thnh lp; nht l trong trng hp h S rt c lng dn; giu c; ti gii; v v a
d li ch xa xi ho lnh.

Tuy nhin S Huy gp phi s chng i mnh m ca a phng, cho rng mu tnh ca ng
chc chn s a n mt cuc xm lng v ri dn chng s b au kh v chin tranh. Hon
Lan, mt quan chc c ting di trng S Nhip, khuyn nn t b nhng tham vng y i v
hy nghnh n i Lng ng thi chp nhn quyn hnh ca ng ta. S Huy ni gin, ra hnh
pht l cho binh s qut roi nh Hon Lan cho n cht. Phn ng tn bo ca S Huy chng t
a s ng vi quan im ca Hon Lan v S Huy mun trng tr Hon Lan lm gng cho
k khc.

Con trai ca Hon Lan v ngi anh ca ng l Hon Tr phn ng li bng cch em qun bn
h ca gia nh ra nh S Huy. S Huy h lnh ng ca thnh v c th bn trong. Hon Tr
tn cng sut my thng tri m khng h ni thnh; cui cng phi xin ho vi S Huy v rt
qun v. Gia nh h Hon i din cho cc quyn li a phng v l nhng ngi nhn thy
nguy him nu ng h cc tham vng ca h S. iu ny cho thy l s gia nh a phng
mun duy tr khi nim yn bnh a phng thay v ng h nhng tham vng chnh tr ca bt
c c nhn hay gia nh no. Nhng gia nh ny t v t tin kh nng ca mnh trong vic
ng u ni vi cc tng Ng.

Mc du b dn vo th phng th bn trong thnh, nhng S Huy c kh nng cm c lu hn

qun vy thnh. iu ny chng t c mt s gia nh a phng trong thnh, vi qun tng
ring ca h, c th tn thnh vic S Huy mu tm c lp. S th thch ch ca i bn h
S ln h Hon th ging co v ngay sau b ch ng bi chuyn qun Ng ko n.

L i xin c lnh tung ra mt cuc vin chinh trng pht S Huy. ng xung thuyn i
theo ng bin t Nam Hi, em theo 3.000 qun s. ng c hn hi qun vi Trn Thi v
i Lng Hp Ph. Mt trong cc c vn ca L i cnh co rng S Huy c th da vo uy
tn ca gia nh ng ta c rn c t bao th h nay. Ton th Giao Chu theo ng ta. Vy
s khng phi l chuyn a vi ng ta u.

L i tr li: S Huy s khng d nh c chuyn ta mang qun n. Nu ta giu kn c

qun s v ko qun i b mt ri nh p mt trn, ta chc s ton thng. Nu nh ta chng
chnh, tin qun chm chp khin cho y bit m phng vi ly cao ho su, ri c trm b lc
man di 7 qun s hng ng theo y; lc y cho n ngi ti gii nht cng khng lm g y
c.

L i nhn thc rng ch c nh p, bt ng mi c th thng ni S Huy. V lm nh th,

ng tm cch tip xc v li ko c s cng tc ca vi phn t trong gia nh S Huy mun

68
cng nhn b quyn ca Ng. Bi gia nh h S t xa vn thm nhun mt nn gio dc l
trung vi vua, nn khng phi l tt c u mt lng chng li nh Ng.

Mt ngi con ca S Nghi tn l Quang li c mt Hp Ph. S Nghi v L i li l bn c

t ngy cn hc trng, nn L i cho Quang lm ph t v sai n tm S Huy l ch y, ha
s bo m cho S Huy c ton vn nu y chu u hng. S Huy ht sc bt ng khi nghe tin
L i n ni. V khng kp chun b v tin li ha ca L i, nn Huy em cc anh em v
cc con, tt c su ngui, m ca thnh n tip L i, vai o trn t du hiu quy thun. L
i tha th cho tt c v bo tt c ko vai o ln ri cho ra ngoi thnh Luy Lu. Sng hm
sau, L i cho dng 1 ci lu, ri gi ngi n. Trc mt c ta gm nhng quan chc v
tng s, L i c mt bn co trng buc S Huy ti phn nghch ri h lnh chm u ht.

Mc du su ci u c a v tn kinh Ng trn tu mi vic lm tng thm ting

tm ca L i, nhng hnh ng la di ca ng gy nn s phn n v chng i mnh lit
Giao Ch. Hon Tr bn li ko c mt trong cc b tng ca S Huy l Cm L, ri lnh
o cc phn t v dn chng Giao Ch chng L i. Bi v trong mt h, L i l mt ngi
phn bi v tn nhn. Nhng L i l mt tng dng mnh nn nh bi c ch th,
Sau khi bnh nh uc Giao Ch, ng li ko lun qun xung Cu Chn v y. ng git v
bt sng c tt c 10.000 ngi. Nhng ngi thuc gia nh S Huy cn sng st v sau cng
b bt v b x t ht.

L i li Giao Ch trong 5 nm. Di quyn ng, 2 chu Qung v Giao li hp thnh 1 nh

c. Mt trong hnh ng khc ca ng l sai cc s gi bng qua bin gii cai tr b co cho
nhng vng quc lng ging bit v quyn lc ca nh Ng. p li, vua cc nc Lm p
v Ph Nam ( h lu sng Mekong) v Dng Minh ( Bc Cam Pu Chia ngy nay) u gi s
b v tin cng n. Mt ng lc quan trng khc trong vic L i chinh phc Giao Ch l
mun kim sot c nhng ngi ch thng mi quc t lp . V d nh vo nm 226,
mt s gi ca La m ti Giao Ch v c a ngay n triu nh Ng. Nhng li tc
thng mi m trc kia chy c vo ti gia nh S Nhip, nay c a thng v kinh Ng.
Nm 229, Ng li sai s gi n Ph Nam, ni t hp nhng thng nhn n t n v
nhng ni xa xi hn na. Ng c vun p quan h ca mnh vi min bin Nam Hi b li
s b c lp vi ni a trn ng vo trung tm Chu.

Nm 231, L i c gi v Bc dp mt m gic khc ang lm lon trong t Ng. Vic

y theo st quyn li nh Ng tch xa Ng ra khi Vit Nam v dn ng cho mt cuc ni
lon quan trng. L i khng thnh cng trong vic bnh nh vng bin gii pha Nam ni
vng quc Lm p mi pht hin trong qun Nht Nam c. Mc d ng tm thi dp yn
c Cu Chn, nhng quyn hnh ca Ng vn khng c thit lp y. Ngay sau khi ng
ri khi Giao Ch, nh Ng li sai mt tng khc l Chu Tr xung tiu dit v bnh nh bn
Vit (Yueh) man di Cu Chn.

K t khi c cuc ni dy ca Khu Lin t mt th k trc, qun Cu Chn vn lun lun

trong tnh trng si sc. Vic ny c lin quan n nc Lm p ang ngy mt mnh ln, khi
thy t huyn Tng Lm vng bin gii c. Lm p c bnh trng mi nh hng ca mnh
ln pha Bc. Nm 248, Lm p t nhp vo phn t cn li ca Nht Nam, chim thm mt

69
phn ln ca qun ny, nhp vi lnh th ca mnh v giao chin vi qun Trung Quc gn
bin gii Cu Chn.

Dn chng Cu Chn bn nhn c hi ny ni dy, v Giao Ch ni gt theo sau. Nhiu tng

ly c thnh bao quanh b h. Ng bn sai tng Lc Dn xung i ph vi tnh hnh.
Lc Dn dng chin thut va nh va m dp yn ni dy. Bng mt b co t lng thnh
tht v ban pht n hu, Lc Dn dp yn c trn 3.000 gia nh i theo th lnh ni dy l
Hong Ng. Sau , ng li iu ng binh s xung min Nam v cng dng chin thut ,
ng thu phc c hn 100 th lnh v trn 50.000 gia nh.

Tranh dn gian v B Triu ci voi ra trn chng li qun nh Ng

Tuy nhin, mt n v nng ct ca qun ni dy vn cn huyn C Phong trong qun Cu

Chn, ni m nm 157, Chu t lnh o mt cuc ni dy. Nhng nay mt ph n tr, gi l
B Triu, tp hp c dn a phng ni dy v lnh o i binh tin ln Bc. Sau nhiu
thng cm c, B Triu b thua trn v b git.

S Trung Quc khng ni g n B Triu; chng ta c bit v b do nhng ngun s liu

Vit Nam. Theo ngun s liu ny, nhng bin c nm 248 c hai bn tip nhn rt khc
bit. Trung Quc ch ghi li nhng thnh tch ca mnh l mua chuc c mt s th lnh lon
qun bng tin bc v nhng li ha. Cuc chng c do B Triu lnh o i vi h n gin
ch l mt hnh ng ca man di cng u v tt nhin l b qut sch, khng lin quan g n
lch s. Nhng i vi Vit Nam th cuc ni dy ca B Triu c nh n nh mt bin c
quan trng nht ca thi k . S lnh o ca B kch ng su xa tri gic ca dn chng.
Hnh nh truyn thng ca b l mt lnh o ng khm phc v c bit nhng thc tin v
gn gi vi thng dn, vi cp v di c thc phi vt ln hai vai mi khi ci voi ra trn.
Hnh nh y c truyn li sut t th k ny n th k khc. Sau khi B Triu mt i, b
c nhn dn Vit Nam th cng. Chng ta c bit n B l nh s kin B vn c dn
Vit Nam tng nh n mi.

Nhng bin c nm 248 biu l nhng khuynh hng a din ca lp ngi cm quyn a
phng thi y. S p bc ca nh Ng khin cho tt c u chn mi trong tng ni dy, v
s xm lc ca Lm p em n c hi ny. Qun Ng b nh ui ra khi nc; c mt s
nhng lnh o lon qun, nhng ch c tn tui ca mt ngi c ghi li: l Hong Ng
vi khong trn 3000 gia nh theo ng. Hong Ng l lnh t u tin phn ng li vi thuyt
phc ca qun Ng: cn c lc lng ca ng r rt l xa trn min Bc v c l ng rt nhy
cm trc nhng li ku gi ca triu nh. Cn xa di pha Nam c 100 th lnh vi
trn 50.000 gia nh theo h.

S khng nht tr ny l hiu qu ca ch khc nghit ca Ng. Vic tiu dit gia nh S
Nhip nm 226 a n s chng c ca lp lnh o Hn-Vit c cng vi a s dn chng
ni chung. 10.000 ngi b git hay b bt. Ch tn nhn ca Ng chc chn phn tn
c lp lnh o cc cp Hn-Vit a phng. V th nn nm 248, khng c mt cuc
ni dy no di s lnh o ca ring mt ngi, m ngc li c rt nhiu th lnh a phng
trong s c nhng ngi nhn c hi l hay b hm do.

70
Sau khi lp ngui ny b v hiu ho th nhng lnh o bn x c ting tm vn tip tc cuc
u tranh. B Triu l ngi ph n cui cng lnh o mt cuc ni dy c ghi trong lch s
Vit Nam. S tht bi ca B c th chm dt s ny mm mun mng ca nhng l tng
chnh tr c li t thi cc v Lc hu, v vun xi bi bu khng kh ni lng di thi S
Nhip.

Ch ca nh Ng lm chn ng lp cm quyn a phng, lp ngi pht trin di

thi Hn v c mnh ln di thi S Nhip. Hai ln h ni ln chng li Ng vi s ng h
ca dn chng. Nhng trong khi cuc ni dy nm 226 b dp tan bng v lc, lp lnh o Hn-
Vit nm 248 li b Ng nh tht bi v hi l v v nhng li e da. Ch c nhng ngi
ngoan cng nht, m nht nh khng phi l lp Hn-Vit, mi cm c n hi th cui cng.
Trong th h gia hai cuc ni lon, tng lp mi ph Ng pht hin trong m dn Vit, v h
cho thy r nh hng ca h. Chng ta c th cho rng h thuc thnh phn nhng ngi t
nn giai cp thng lu trong cuc di c thi Hu Hn. Lp dn lai Hn-Vit c v tng lp
mi theo Ng dng nh khng th ho gii c vi nhau. Trong thp nin 260, lp cm quyn
Vit Nam b phn tn trong mt cuc ni chin. Cuc ni chin ny c lin quan n nhng
bin c Trung Quc v kt thc thi i Tam Quc .

71
 Chng III, Phn II
Vit Nam Khai Quc: Ch Ngha a Phng v Lc Triu
S Can Thip ca Nh Tn
Nh Ng Nam Kinh phung ph qu nn c mt nhu cu rt ln v nhng xa x min
Nam v cn n k nng ca nhng ngi th th cng kho lo. Di triu Ung An (258-63),
Thi Th Giao Ch l Tn T trng dng trn 1.000 tay th kho nht a h sang Nam
Kinh. Tic thay l chng ta khng c bit h l nhng th v nhng ngnh g. c bit Tn
T b mi ngi ght b v nhng hnh ng nh vy cng nh v cc s tn bo ca ng.
Nm 263, triu nh nh Ng sai mt quan chc l ng Tun sang Giao Ch ly c l cn iu
tra v tnh trng ri ren do Tn T gy ra. Nhng khi ng Tun va ti ni, Tn T li mi va
thu c 30 con cng gi v Nam Kinh, gy thm s hi l s c nhiu ngi na b trng dng
gi v ni xa. Tnh trng c th khng tr nn trm trng hn hn nu khng c nhng
bin c T Xuyn khin ngi ta li hy vng c th ui c qun Ng.

Nm 263, nh Ngy nh c nh Thc Hn T Xuyn v t e da nh Ng pha Ty.

Nhng ngi chng Ng Vit Nam hy vng c th li dng c tnh hnh y. L Hng, mt
quan chc Ng Giao Ch c dn chng a phng v cc binh s ng h, ni ln git Tn
T v ng Tun, ri sai s sang Ngy xin quy thun v xin gi sang Giao Chu mt Thi Th
khc; ng thi xin c gip v qun s. Hai qun Cu Chn v Nht Nam cng theo Giao
Ch quay sang quy phc Ngy.

Nm 264, Ngy phong L Hng lm tng tng ch huy cc lc lng qun s Giao Chu.
Mt tng na ng T Xuyn l Hoc c c phong Th S Giao Chu vi c quyn b
nhim cc quan chc thuc h. Mt nm sau, mt gia nh khc c th lc li ln t nh Ngy v
lp nh Tn. Vic can thip vo Giao Ch v th chm li do nhng thay i triu i mc du l
khng mu.

Hoc c gim st mi vic t T Xuyn. Hai ngi u tin c ng b nhim lm Thi Th

Giao Ch li cht v bnh trc khi n nhim s. Hn na, L Hng li b git bi mt ngi
trong s thuc h ca ng trc khi qun Tn ko n.

Trong thi gian , nh Ng ang b bn tm v nhng e da trc tip n min bin gii
pha Bc v pha Ty; hnh ng duy nht ca Ng pha Nam l chia ct Giao Chu nh
lm trc kia trong mt thi gian ngn vo nm 226, thit lp Qung Chu min Bc, ni m
quyn hnh ca Ng vn cha b lung lc.

Tnh hnh Giao Ch trong thi gian ny rt en ti. Khng ai bit ngi git L Hng c phi l
thn Ng hay khng; nhng mt s quan chc a phng vn trung thnh vi Ng v tnh hnh
chnh tr bp bnh cho ti khi qun Tn ko n. Cui cng, vin Thi Th ca Tn b nhim l
Dng Tc cng 7 tng lnh v qun s bn h ti ni sau khi vt 600 dm ng qua
vng ni non. Trc khi ri T Xuyn, h hi th vi Hoc c rng nu h b mc by hay
b bao vy, h s chng c trong vng 100 ngy ri mi chu u hng hay l s chu t hnh khi
tr v; v nu khng c cu vin n trong vng 100 ngy Hoc c phi chu trch nhim v s

72
tht bi ca h. Da trn tnh cht ca li th, cuc vin chinh ny c l l mt cuc th vn
nhiu hn l mt cuc can thip qun s c b tr cn thn.

Nm 268, vua Ng sai hai tng l Lu Tun v Tu Tc n chim li Giao Chu. Ba ln h

mu tin vo Giao Ch l ba ln h b Dong Tc nh bt ra. Ri Dng Tc phn cng bng
cch sai b tng em qun vo Hp Ph nh cn c ca Ng. Hai tng Lu Tun v Tu
Tc b git v qun s tan v, chy t tung. Trong chin thng ny, qun Tn c cc n v
qun s a phng gip . Ngoi Giao Ch ra, cc qun Cu Chn v Ut Lm cng nhit lit
ng h qun Tn.

Mt nm sau, 5 tng Ng li tp hp binh s Hp Ph m cuc phn cng. Nhng 5 tng

khng ng c vi nhau v k hoch chung nn b chia r trm trng. Nm 270, 2 trong 5
tng b x t v n phng rt qun gia lc cuc chin ang d di.

u 271, Tn v Ng nh nhau trong qun Hp Ph, ti a im l Phn Thy. Mt trong cc

tng Ng l o Hong b thit mt 2 b tng nn bt buc phi rt lui. V th, ng b cc
tng kia ch bai v mt trong bn ny da b v. o Hong rt nng lng cng c hng ng,
nn m hm y cp tc em qun n cp tri ca ng Nguyn, mt trong cc tng ca
Tn. ng cp c tri, ly c nhiu thuyn b v c vng bc ca ng Nguyn. Nh ,
o Hong c thng chc tng ch huy qun Ng.

o Hong l con ca mt cu Th S Ng Giao Chu. Trc khi c cuc can thip ca Tn,
ng l Thi Th qun Thng Ng. Do , ng rt thng tho cng vic min Nam v thng c
hnh ng rt mau l gii quyt tinh hnh c li cho Ng. ng nh p qun Tn bng cch
trc tip tin vo Giao Ch bng ng bin. ng Nguyn t qun phc kch v gi v rt lui.
Nhng o Hong bit trc mu nn nh bi c ng Nguyn. Th l nm c
tnh th; o Hong lin tip xc vi Lng K, tng ch huy cc n v qun s a phng
hp tc vi Tn. Hong em cho Lng K v s vng bc ly c ca ng Nguyn v
Lng K em hn 10.000 qun bn h v vi o Hong.

Sau v ny, qun Tn khng cn tin tng cc ng minh c ca mnh na v Dng Tc em

chm u vin tng ch huy a phng Long Bin v nghi ng ny ang chun b o ng.
Trc , qun Tn b vy Long Bin v b ht lng thc trc hn 100 ngy h th tht
khi ra i. Bit rng khng c vin binh no ti c, v Hoc c cht, nn i qun y u
hng. Cc tng Tn b bt, gii v Nam Kinh. Dc ng Dng Tc b cht, phn ln cc
tng khc v sau c tha cho v Tn. Mt ngi trong s l Mnh Cn v sau hin c mt
mu hay gip c vic nh bi qun Ng v do d c phong lm Thi Th qun Nht Nam.
Cuc mo him ca Tn Giao Ch khng phi l mt giai on hi ht ca b mt chnh tr a
phng. Nhng ngi khng chu theo Ng li tp hp Cu Chn di quyn lnh o ca
mt quan chc a phng l L T. o Hong em qun nh L T, v sau bao vy c y.
Ngi cu bn h m ca L T l L Hoan li lm vic trong qun ca o Hong nn tm cch
thuyt phc ng hng o. L T tr li, Cu l tng ca Ng, chu l tng ca Tn. Khng
c g cu chu ta phi ni vi nhau hn l hy sc. Sau mt ting ng h nh nhau, n
ca L T b h.

73
Lng trung thnh n hi th cui cng ca L T c mt s gia Vit Nam sau ny ht lng
ca ngi; nhng sau lp trng cng rn ca ng cn c th nhiu l do su xa hn l lng trung
thnh vi nh Tn. Cuc can thip ca qun Tn ch c th tin hnh c vi s hu thun ca
nhng phn t a phng chng Ng. C th cho rng nhng phn t y ang tm cch tc bt
i nhng quyn li vn b qun Ng gi cht. Cho nn ng sau cuc xung t Tn-Ng c th
cn c mt cuc u tranh quyn lc gia mt nhm mi ni ln ang khao kht quyn hnh vi
mt nhm khc bo th hn, mun duy tr a v ca mnh.

Lp trng ca L T c v hi k d nu cho ng l trung thnh vi Tn, bi lc cc tng

Tn u hng c ri. Hn na, Tn cha Giao Ch lu gy c mt s trung thnh
su xa ti a phng. Ngc li, li tuyn b trung thnh vi Tn ca h L ch c th c coi
nh mt cuc u tranh quyn li ca a phng m lc lng chng Ng thit lp chnh ngha
ca mnh bng cch t xng l ch hu ca Tn.

Hu nh nhng cuc chin chinh trong nhng nm lm cho dn chng xa ri c hai phe
i th. Nhng ngi theo phe Ng Vit Nam khng c nhng tnh cm rng buc vi x hi
a phng. Phe chng Ng th tm cch quay sang triu Hn cu cu, xin gip , nhng ri
cng kt thc bng cch t tch mnh ra khi x hi a phng. ngha ca s kin ny cng
c thy r nt khi i chiu vi nhng bin c nm 248. Vo nm 248, nhng lc lng a
phng chng Ng ni ln cm c mt quyn lc ang bnh trng min Nam. Lc lng y
c lnh o bi mt v n anh hng vi danh nghip c ghi nh su xa trong lng dn
chng.

Nm 263, nhng lc lng a phng chng Ng ni ln hng ng mt quyn lc ang

bnh trng phng Bc v c lnh o bi nhng vin chc vi tham vng c gn lin
vo vi vn mnh ang ln ca triu nh nh Tn. Nhng khi nh Tn suy tn th cc quan chc
y b c lp bi v r rng h khng c dn chng a phng ng h rng ri. Do , phong
tro lc u uc coi nh ln sng nhn dn chng Ng b kt thc thnh chuyn tranh chp
quyn hnh gia hai phe quan chc i nghch.

V L T cho ta thy l nhng lin h mu m ca h hng b khut phc bi nhng trch

nhim tng trng cho s trung thnh v mt chnh tr. L T vn khng khng ph Tn ngay c
lc cuc chin coi nh giai on h mn, v nh Tn b thua trn. ng cu ca h L li
ng v phe Ng. C l iu ny cng bao hm s xung t gia hai th h. Nhng ngi
nhiu tui, v sng nhiu, kinh nghim nhiu, nn im m bnh tnh hn, ch mun c thi
bnh, d rng Ng quay tr li. Nhng ngi tr, c l tng, nhng mo him hn, nn khng
chu t b mc tiu m tui tr tn ty phc v. Trong 10 nm tri, bo lon bao trm sn khu
chnh tr. iu ny d nhin to mt nh hng bt n cho gii tr d b xc cm. Trong nhng
nm y, lp ngi cm quyn a phng ngy cng bn tm vi nhng i hi i nghch ca
cc triu i phng Bc nn nh mt ch ng ca mnh trong x hi a phng. Nhng
ngi thn Ng khng bao gi c ch ng an ton trong x hi a phng, cn nhng ngi
theo Tn mt lun ch ng v rc binh s ngoi bang vo nh.

Nm 268, cuc tn cng ca Ng b tht bi v khng c s ng h ca dn chng. Ba nm

sau, Ng li thnh cng nh c s o ng i quy m ca cc lc lng a phng v vi

74
mnh. S bt mn ca dn i vi Ng chc tiu tan ht sau khi Ng rt i ln u; v vi s
dai dng ca cuc chin chng c mc tiu r rt gia nhng vin tng ch lo i tm vinh quang
cho mnh, a s dn chng sn sng chp nhn bt c mt lnh t no c th lc mnh nht v c
kh nng mang n ha bnh cho h. o Hong l mt ngi nh vy.

O HONG

o Hong khng phi ch l mt chin lc gia c ti; hn th, ng thc s c lng tt c

dn chng Vit Nam. S chp rng ng hay gip nhng ngi gp cnh hon nn nn rt
c lng dn. Khi ng b triu nh Ng i i ch khc, gi nhim v khc, hn 1.000 th lnh
a phng yu cu ng c tr li v triu nh Ng khn ngoan i ng tr v.

Nm 280, khi cui cng nh Tn chinh phc c Ng v vua Ng bi trn gi mt t chiu ra

lnh cho o Hong hng Tn, s chp ng khc trong nhiu ngy trc khi trnh n tn
ln cho triu nh Tn. Nh Tn qu xa khng lm g c cho min Nam nn li gi ng li
chc v c; ri li phong cho ng tc hiu mi tha nhn cng lao xng ng ca ng. ng
Giao Chu nhiu nm, nn khi ng cht, s chp dn tang ng nh cha m.

Bn qun Giao Ch di thi o Hong

Nhng g cn li cho lp cm quyn a phng sau nhng bin c ca cc nm 226, 248, v sau
cuc can thip ca nh Tn, u r rng l mt s kt hp c li cho o Hong. Cng nh S
Nhip, o Hong cai tr vo mt thi gian m khng mt triu i no Trung Quc
mnh dm ng min Nam. ng vun trng mt quyn lc cn bn a phng trong khi vn
gi c quan h ng n vi triu nh. Sau nhng v ni dy v chinh chin trong na th k
u, ng ra mt chnh sch ti thit cho x hi bn x c vng mnh, t n trn mt
nn tng hnh chnh chc chn m khng e da n tnh cht a phng.

o Hong xy li thnh Long Bin cch xa ch c nhiu dm v pha Ty, v trong 3 th k

k tip, thnh ny c gi lm kinh ca Giao Chu. Vn cp bch ca ng l gi c an
ninh ni bin thy. Nhm mc ch , ng thnh lp 3 qun mi bin gii. Huyn M Linh
vi vng ni ph cn l qun Tn Hng ri i l Tn Xng sau khi nh Ng mt. Ranh gii
pha Bc ng bng sng Hng vi vng t cao v xa hn, thnh qun V Bnh. Na pha Nam
ca qun Cu Chn trong ng bng sng C (ngy nay l sng Lam) c lp thnh qun Cu
c. o Hong dp yn nhng tc dn lm cn tr vn minh nhng vng ny v t thm
30 huyn mi trong cc qun mi thnh lp v trong qun Cu Chn. Tuy nhin phn t pha
cc Nam vn lin min bt n.

u tin, o Hong tht bi khi tin qun vo Nht Nam bng v lc. ng bn dng nhng
phng php khc. ng ni: Nu ta ct t vic bun bn mui v st vi b bin pha Nam v
gy cho s bun bn ca h nhiu thit hi th sau 2 nm, ch mt trn nh l h s b bp.
Chnh sch ny qu thnh cng. Nhng nu nhng m gic c b dp yn ng li phi i
ph vi vua nc Lm p, ngi c Trung Quc gi vi tn Phm Hng.

75
Phm Hng li lin kt vi mt ngi khc na l vua nc Ph Nam, v c 2 cng nhau theo
ui mt chnh sch khng ngng xm ln qua bin gii. Nm 280, trong t biu u tin tu v
triu nh Tn, o Hong tu rng trong s hn 7000 qun s ca ng ng bin gii lc u,
nay ch cn 2402 ngi cn sng. S cn li cht v bnh tt hay trn mc. Nh Tn p ng
bng cch sai Mnh Cn, mt trong tng lnh u hng o Hong nm 271 lm Thi Th
Nht Nam.

Khng c ti liu no ni thm v nhng quan h vi Lm p trong thi k ny. Tuy nhin,
nhng chin dch ca o Hong cho thy l khng c mt ng bin gii nht nh gia 2
vng, thnh ra trong thi gian y c chin chinh kinh nin. Trong thi k ri ren v c s can
thip ca nh Tn, mt s nhng trung tm quyn lc chnh tr mc ln Nht Nam, c l c
lin kt vi Lm p. Chin luc ca o Hong dp s khng c ca nhng khu vc, trung
tm y cho thy tm quan trng thng mi ca nhng x dc b bin ny. Bng cch n
gin l m cuc cm vn thng mi, o Hong thnh cng trong vic bt cc x phi thn
phc. Nh vy c ngha l nhng th lnh nhng vng u phi sng da vo ngun thnh
vng kinh t v vo s phn phi ca ci gi c lng trung thnh ca k theo mnh.
Nhng Lm p r rng l mt quc gia khc hn so vi nhng th lnh nh b vng bin gii
m nh Tn b buc phi gi tng gii ca mnh xung n nh tnh hnh vi Lm p.

Nhng gia nh thng lu a phng vo lc ny c ci t di s lnh o ca o

Hong thnh mt lp cm quyn hu hiu hn, vi tm hiu bit su sc hn v s quan trng
ca nhng vng bin gii n nh, v c kh nng tinh t hn v chuyn bo v bin gii. S
kin ny cho ta thy rng nhng th lnh a phng, v b c lp bi nhng trung tm chnh tr
mi tn Hoa Bc, phi hc bit cch t lc, ng hu pht huy c lng t tin m ng
c vn mnh ca chnh mnh.

S lnh o ca o Hong rt ct yu trong lch s hnh chnh ca Vit Nam. Nhng qun c
Giao Ch v Cu Chn ln u tin c phn chia thnh nhng huyn tch bit nhng vng
nng nghip vi nhng vng t an ninh hn bin gii. Sau thi i bc lt ca nh Ng v
nhng v ni lon hay bo ng do s can thip ca nh Tn, o Hong trin khai mt k
nguyn mi, thi bnh v n nh. Nh Ng mt nhng nh Tn cha n. Nhng gia nh
thuc gii qu tc Ng cn sng st nay i sang thn phc nh Tn v c hng mt th h
tng i c lp min Nam, cch xa hn triu nh Tn trn pha Bc. Vic cng c chnh
quyn di s lnh o ca o Hong c tip tc bi nhng ngi k v ng v to tinh thn
khng c qun Tn khi h ko n min Nam.

76
 Chng III, Phn III
Vit Nam khai quc: Nh Tn xung min Nam
Chn dung Tn V (Jin Wu Di)

Tn V , ngi c cng khai lp Triu i nh Tn, tm cch phc hi cc di sn Hn v

thng nht Trung Quc. Nhng ngay sau khi ng bng h vo nm 290, Trung Quc li lm vo
cnh ni chin do tnh hiu chin v ham quyn lc c hu ca cc hong thn quc thch nh
Tn. V ni chin trin min cn gi l Lon Bt Vng, Trung Quc tr thnh ming mi
ngon cho nhng dn du mc t chnh bin thy pha Bc ca h. Vo khong thp nin th Nh
ca th k th 4, nhng dn du mc t phng bc ny ln ln chim trn min bc Trung
Quc. Bin c ny gy ra hng lot cc nh hng dy chuyn nh vic dn qun nh Tn l
lt ko nhau xung min Nam t nn, kinh Trng An ni tp trung quyn lc ca
vng triu nh Tn trc y phi di di xung Nam Kinh l phn t gn Vit Nam ngy
nay hn. V l , gii cm quyn a phng ca cc vng pha nam Trung Quc buc
phi xt li thi ca mnh sao cho ph hp hn vi nhng i hi v tham vng ca Nam
Kinh. Vic nh hng li thi ny ko theo nhiu h ly, ri ren, v bo lon nhiu nm
sau .

Cng cn nhc li, trong thi gian Tn triu cn ang bn bu vi ni chin v cha b dn du
mc phng bc vo chim trn; min Nam xa xi, th lc chnh tr ca nh Ng c c dn
dn phc hi v t b triu nh nh Tn xa phin h nhng nhiu. Khi o Hong qua i, nh
Tn b nhim Ng Ngn, mt quan chc ca nh Ng c xung thay. Ng Ngn n Giao Chu
ng lc dn chng Cu Chn ang ni ln nh ui vin Thi Th s ti. S Trung quc v
Vit Nam khng ni nhiu v thn th th lnh ca nhm dn chng ni dy ny ngoi vic cho
bit tn ng l Triu Chi; v rng sau Ng Ngn mau chng bt c ng, ri em x
chm.

Vic Triu Chi ni dy Giao Chu khng khc cc cuc ni dy hai th k trc . l
nhng cuc ni dy bt ngun t Cu Chn v lan sang cc vng k cn thuc Giao Chu. Triu
Chi nht nh phi l mt quan chc bi v ng cm u nhng binh s c hun luyn ng
hong. Rt c th Triu Chi l ting vang cui cng ca cc cuc ni dy chng nh Ng c
trong c vic git cha con Thi Th Cu Chn l L Tn trc khi c cuc can thip trc tip
ca nh Tn. Mc du ci cht ca o Hong c mt s dn quanh qun ng bng sng
Hng thnh tht tang, cc th lnh a phng tng b tht bi cay ng Cu Chn li coi
y l mt dp tt ginh li chnh ngha. V triu nh nh Tn th xa v suy yu, do tr
ngi duy nht cc th lnh a phng ginh li quyn t tr l vic ng u vi th lc ca
nhng i gia nh nh Ng c vn cn nhiu nh hng min Nam.

Khng may cho Triu Chi v phi ng u vi Ng Ngn, l mt tay m lc, nn ng b bt

v b git khng lu sau . Sau khi dp yn c Triu Chi, Ng Ngn trc tip cai tr Giao
Chu trong nhiu nm. S Trung Quc chp rng Ng Ngn thi hnh hai bin php, va
khoan dung, va uy dng khin cc vng t ng h c yn n. Cng thc h ny cho
thy Ng Ngn tuy nghim khc nhng khng tn bo.

77
Khi Ng Ngn xin ngi thay th, triu nh nh Tn sai C B, con trai mt tng Ng c,
xung thay. V triu nh Tn mi min Bc li ang c c nguy sp , nn C B rt c th l
ngi c chnh Ng Ngn tin c. Lc y th lc ca cc gia nh Ng c kh n nh nhng
vi s sp ca min Bc v vic trn xung min Nam ca dn t nn thuc giai cp thng
lu nh Tn khin nhm qu tc Ng c ti a phng lm vo tnh th kh x v ym th.
Quan qun v dn chng nh Tn mi di tn xung phng Nam nhng vi v ln chim t
ai v ph trng thanh th. Tt nhin l nhng gii cm quyn nh Ng c cm thy h b ln
p v mt dn quyn li v tay nh Tn. D ch ngn ngi, cc th lnh a phng ngi Vit
mau chng khai thc cc mu thun gia Tn v Ng v c bin n thnh li th cho mnh
trong cc nhen nhm ginh c lp.

Khi C B cht, cc lnh t Giao Chu v cc gia nh c th lc a phng ng mt cch

n gin vi nhau l a con ng l C Sm ln k v cha thay v i chiu ch b nhim chnh
thc t nh Tn lc ang ht sc ri lon. Tuy nhin gii cm quyn Giao Chu dng nh
cha c chun b tch ra khi ci khun kh c nh sn t bao i trong nhng quan
h hu danh v thc vi triu nh phng Bc.

Dng h C li ng con nhiu chu cho nn khi C Sm cht, em l C Th tm thi ln thay v

ginh c u th sau nhng tranh chp ni b gia nhng ngi c gi l cc quan chc
Giao Chu." Nhm cng c quyn hnh, sau khi nhm chc C Th git lun c vin Trng
S H Triu v nhng ngi v phe vi h H.

Theo lut php vng triu Trung Quc, Trng S lm ph t cho Th S. Trng s c nhim
v gim st cc cng vic hng ngy Giao Chu, chc v ny dng nh c thay i
c th i din cho nhng quyn li ln hn theo mun ca gii cm quyn a phng. Thc
t cho thy s tranh chp gia H Triu v C Sm chnh l s tranh chp gia cc th lc a
phng khi h t coi mnh l i din cho mt triu nh xa v ang suy yu.

Sau khi C Th git Trng S h H, k chng i mnh m v c tim lc nht i vi dng

h C cn li lc l Lng Thc, mt lnh t a phng c nhiu kinh nghim trn mc.
Thot u, C Th lp mu git Lng Thc nhng Thc thot cht v huy ng binh s bn b
chng tr v bt sng c C Th v p y ung thuc c cho n cht.

Nhiu nm sau , Lng Thc tip tc cai tr Giao Chu. S Trung Quc chp rng ng ly
chc hiu l Thi Th Tn Xng. Tn Xng l huyn M Linh c, qu hng ca cc vua
Hng v hai B Trng. C nhiu binh s trn ng ti Tn Xng v n nm v tr chin lc
ca ng ng bng sng Hng, ni c coi l trung tm chnh tr c xa nht ca Vit Nam.

C th hiu ngm rng tc hiu Thi Th Tn Xng c ghi trong cc ngun s liu Trung
Quc cho thy nh hng quyn lc ca Trung Quc vn cn p t ln Vit Nam vo thi k
ny. Lng Thc chng t l mt trong nhng th lnh kin tr v thnh cng nht trong s
nhng th lnh a phng qua vic vic tp hp v lnh o dn chng a phng chng li
Tn triu trong thi gian Giao Chu b Trung Quc h. Tuy nhin Lng Thc vn thy ng
khng c mt ph h hay huyt thng v uy tn cn thit. t c bnh phong v phng
din chnh thng i vi hong triu. Lng Thc cho vi Thi Th Thng Ng l o Uy con

78
ca o Hong ln lm Th S. Mc d o Uy ng ra chu ting thn phc vng triu trong
cc quan h vi vua Tn khi phi tip n cc quan chc Tn xung min Nam nhng ng v
phng din quyn hnh Giao Chu, o Uy ch l mt bnh phong cho Lng Thc m thi.
S chp o Uy rt c lng dn chng v r rng ng tha hng ting thm ca cha ng l
o Hong. Nhng ch ba nm sau, o Uy qua i. Sau khi o Uy mt, c em trai v con ng
u tranh nhau i gi chc Th S, nhng quyn hnh thc s vn nm trong tay Lng Thc.
Th lc nh h o ngy cng m dn trn sn khu chnh tr v h cn b nh Tn triu hi ln
min Bc do tnh hnh ri ren ti Qung Chu.

Cng nh ti Giao Chu, ti Qung Chu, ln sng chng i vic ph trng thanh th v bnh
trng xung phng Nam ca nh Tn c c dn u bi Vng Chi l ngi thuc gia
nh Ng c v c cha cng anh trai tng lm Th S Qung Chu. Mc du gia nh h Vng
min Nam to lp c ting tm tt trong s dn bn x qua bao nhiu th h cai tr,
Vng Chi lp tc b gt sang mt bn bi nhng ngi nhn danh Tn triu t phng Bc trn
xung. Ut hn, Vng Chi thnh lp mt o qun ln n 1.000 ngi sn sng ng chin. S
chp rng cc binh s v nhn dn Qung Chu u nht t ng h Vng Chi ln lm Th S v
hon ton "quay lng li" vi ngi m nh Tn b nhim.

Vng Chi tin tnh cch chnh thng ca mnh nhng vn cn do d trong vic trin khai cc
tham vng ca ng v xt thy u th ca cc quan chc t nn t phng Bc xung cng vi
gia nhn v thn quyn ca h. Chnh s do d ca Vng Chi: bit l phi chng li nh Tn,
nhng li khng dm cng khai chng i to nn ni bt bnh v chia r trong ni b gia
nh h Ng c. Thi do d ca Vng Chi c biu hin r nt khi ng nm c quyn
kim sot Qung Chu. Lo s trc phn ng ca nh Tn, Vng Chi tm cch biu l lng
trung thnh ca ng bng cch xin c lm Th S Giao Chu. Yu cu ca ng c chp
thun ngay vi iu kin ng phi thn chinh i nh dp Lng Thc Giao Chu.

Nghe tin Vng Chi c Tn triu b nhim lm, Lng Thc bn cho con trai n tip kin
Chi gn Ut Lm, bin gii Qung Chu v Giao Chu. Ly c con trai Lng Thc n tr,
th uy, Chi nng li mng nhic v e da Lng Thc. Khi nghe con trai v thut li thi
ngo mn ca Vng Chi, Lng Thc ni nh sau: "Ci thng h Vng ny lm hng
c Qung Chu, by gi cn vin c g m n ph ri Giao Chu?" Th l Lng Thc ra
lnh ng ca bin gii khng cho Vng Chi i qua v cm mi ngi Giao Chu khng
c lin lc vi Vng Chi.

Khng vo c Giao Chu m tr v Qung Chu th khng yn thn vi nh Tn, Vng Chi
nh lu lc nh mt k lm lon ri cui cng phi vo vng ni lnh thn v cht ti nhc
. o Khn, mt b tng ca nh Tn, v c cng vn hi c trt t Qung Chu, nn
ma thu nm 318 y li c chnh thc b nhim vic cai qun Giao Chu.

Trong khi Lng Thc ang phi bn i ph vi nhng h ly ca v Vng Chi th Giao
Chu lc ni ln mt nhm ngi c cm tnh vi Vng Chi. Phn ln nhm ngi ny l
nhng ngi Hn mi di c xung min Nam sau khi min bc Trung Quc b dn du mc
chim trn. H bao gm nhng thng nhn m tng l s lm giu nhanh chng v d dng
mt khi Giao Chu c Tn triu thu phc; h cng c th gm nhng ngi ca nh Tn tin

79
phong di c xung Nam, nhng gia nh Bc phng danh ga vi c on ty tng v trang i
theo. H thng c gi l nhng ngi "tm tr" v h lun coi Vng Chi l Th S c
b nhim chnh thc bi Tn triu. Trong nhm ngi tm tr ny c Tn, mt v tng,
tp hp c mt s th h trong nhm ny em qun tin nh Lng Thc nhng b Lng
Thc dp tan mt cch d dng. Sau vic ny Lng Thc cng lo s hn nhng ngi "tm tr"
c bng d n kia nn ra lnh git tt c nhng ty tng ca h!

Sau din bin ny, Lng Thc nhanh chng t xng l Thi Th Giao Ch v cm thy t tin
hn trong chc v ny. Tuy nhin, v nhng ngi "tm tr" lun bt tun cc mnh lnh m ng
ban hnh Lng Thc hiu rng ng cn phi tm cch hp php ho a v ca mnh c
chp nhn nh l mt ch hu trong quy ch Tn triu. Do Lng Thc cho vi Tu Trm v
lm bnh phong v php l cho mnh v Tu Trm c cha l Tu Tc, ngi tng c nh Ng
trc kia b nhim lm tng ch huy qun s Giao Chu nhng v sau b thit mng khi
mu toan chim li Giao Chu trong tay nh Tn vo nm 268. Hn th na, trong s cc anh em
ca Tu Trm i theo o Hong tin vo Giao Chu nm 271, c mt ngi sau c b lm
Thi Th Hp Ph cho nn gia nh Tu Trm rt ni ting Giao Chu. Mc d dng con trai
ca Tu Tc l Tu Trm lm bnh phong cho mnh tiu biu cho cc quyn li ca Giao Chu
theo th ch Tn triu nhng t thm tm Lng Thc vn tip tc theo ui mc tiu c lp
ca ng.

Tnh hnh Giao Chu c n nh trong vi nm sau v o Khn cn bn bu vi vic cng

c quyn hnh ca nh Tn Qung Chu. Th ri n nm 322, ch nhn ca o Khn, mt
vin tng ang trng coi vng lu vc sng Dng T, li phong mt tng tay chn ca y l
Vng Lng lm Th S Giao Chu. Trc khi i Vng Lng c cn dn rng :" Tu
Trm v Lng Thc l hai k phn lon, khi n ni phi tr ngay." Vng Lng n Giao
Chu khng b cn tr g v Lng Thc cha mun so gm vi o Khn, k ang cai tr
Qung Chu v ting tm v ngh ca y cng ng k. K n Lng Thc cng mun tng k
tu k nghnh n v tn Th S mt cch long trng d xem s vic tin trin ra sao. Xt v
thc lc th Lng Thc cng rt mnh nn Vng Lng cng cha dm trc tip gy chuyn.
Hn na Lng Thc cng cha dm t xng l Th S, nn gia Lng Thc v Vng Lng
hai bn cha c chuyn g gi l cng thng ngoi mt.

Mt khc, Tu Trm li vo v th bp bnh v nguy him hn v khng c thc lc. Nhng

ngi tm phc trc y ca Tu Trm li thuc loi n gi tr c. H thy rng i vi Vng
Lng c li hn v Vng Lng chnh thc mang n tn Th S bo m c Tn triu
phng Bc can thip nu cn. Trong tnh hnh nh th Tu Trm bn quyt nh rt lui v Cu
Chn cho c tng i an ton.

T Qung Chu, o Khn iu nghin rt k tnh hnh Giao Chu bi v trch nhim ca y l
tm mi cch gip Vng Lng thi hnh s mng thu phc Giao Chu t tay Lng Thc.
Trc tin o Khn sai mt s gi xung Cu Chn thuyt phc Tu Trm quay v gp Vng
Lng Long Bin. Khi Tu Trm va t chn n snh ng th qun lnh ca Vng Lng
bt lp tc. Lng mun em git Tu Trm ngay nhng Lng Thc phn i v ni:" Tu Trm
l con ca mt tng qun c ca Giao Chu ny; nu y c phm php th c th ui ch khng
th git". Vng Lng tr li:" Ngha tnh ca nh ngi vi ph thn hn khng lin quan g

80
n cng vic ca ta." Th ri Vng Lng em Tu Trm ra chm u dn mt Lng Thc.
T cu chuyn ny chng ta c th hnh dung c nhng tranh chp xung t gay go nh th
no gia gii trng gi nh Ng c v nh Tn mi.

Bt bnh v nghi ngi trc vic Vng Lng ra tay git Tu Trm, Lng Thc b v v chun
b qun lng sn sng ng chin. i trc mt bc, Vng Lng sai thch khch n m st
Thc nhng m mu ca hn bi l. Th ri Lng Thc bn em qun vy kn Vng Lng
ang trn th trong thnh Long Bin. D o Khn tc tc gi vin binh t Qung Chu xung
nhng Long Bin b tht th. S chp li rng khi mt i mt vi Vng Lng, Lng
Thc i Vng Lng trao li cho ng c hiu Th S nu khng s chm t tay nhng
Vng Lng ni:" Ta khng s cht, h g s mt mt cnh tay" v kh kh gi ly khng chu
nh ra. Thc bn rt gm cht t cnh tay phi ca Lng v git ly l c. Khong mi
ngy sau, Lng cht va au n va tc gin.

Cc th lnh ngi a phng Giao Chu thy rng h khng th lm ng trc s hin din
ngy cng trng tro ca nh Tn. Tn triu li ngang nhin b nhim ht th s ny n th s
khc nhng mt tn th s va n bin gii th b dn Giao Chu ui v, mt th s khc va
c Tn triu b nhim lin b dn chng ni ln git ngay. Tuy th nh Tn vn gia tng p lc
vi vic ng h nhng ngi mi t nn t phng bc trong vic ln ting i st nhp hon
ton Giao Chu vo vi Tn. Mi ln xy ra ng gia dn a phng v ngi t nn
phng bc l li cng c nhiu binh s Tn ko n Giao Chu.

Sau ci cht ca Vng Lng, theo nhn nh phn no ch quan ca cc s gia Trung Quc, v
tn bo nn Lng Thc ngy cng gp nhiu kh khn v tuyt vng hn na. Trn thc t c
th Lng Thc v nhng gia nh a phng theo ng u mun chng li s thay i, nhng
h khng c cch g quay ngc li c cn cn v ln sng qun, tng Tn, v nhng k
phiu lu mo him n n ko vo Giao Chu. Li dng tnh th ri ren ny, o Khn sai Cao
Bo, mt b tng ca y, n Giao Chu v ch trong mt nm, Cao Bo bt c Lng
Thc, em chm u v giao np th cp Lng Thc ln Nam Kinh.

R rng, Lng Thc, xut thn t giai cp nng dn bn x chn lm tay bn, chng phi vn
quan cng chng phi v tng, nhng ng xng ng c coi nh mt nhn vt tiu biu trong
lch s Vit Nam v tp hp v on kt dn a phng Giao Chu vo mt mi vo thi k
m th lc Tn triu ang suy yu v lung lay. Lng Thc sn sng tho hip, nu cn, bao lu
m ng v cc ngi i theo ng cha b dn vo chn tng. Tic thay Lng Thc b git
khi cao tro tranh u cho quyn li ngi bn x chng li nhng tham vng t phng bc
ang mc cao nht. Xuyn sut b dy lch s Vit Nam, chng ta thy r rng cuc tranh
u ny vn cn tip tc cho n ngy nay.

Li ni v o Khn, mc du c chnh thc phong lm Th S Giao Chu, nhng v cn

ang bn nh dp gic mn Bc, nn y nh quyn cai tr mt cch khng chnh thc Giao
Chu vo tay Cao Bo. Nm 325, o Khn li c thng ln mt chc v cao hn trong Tn
triu v nm sau , Nguyn Phng, mt quan i thn triu Tn, c chnh thc b nhim
lm Th S Giao Chu thay cho o Khn. Va c b nhim, Nguyn Phng ngoi mt gi
v thit tic nhng thc tm l tm cch m st Cao Bo. Nhng Cao Bo, do c mt bo, nn

81
ra tay tn cng trc. Nguyn Phng may mn thot cht v chy trn vo ni a Giao Chu.
S chp rng khng lu sau Nguyn Phng t nhin qua i sau mt cn kht nc gh gm.
Tnh trng quyn lc Giao Chu tip tc khng r rng nh th phn chnh lin quan n mt
nh vua mi T Xuyn tn l Cheng Han. L ngi mi ci o sang Lo gio, vua Cheng Han
nhn c hi c nhng ri lon do nh Tn gy ra ni ln chng li. Nm 328, khi Cheng
Han em binh t T Xuyn ko ra nh Tn, th Giao Chu cng c mt ngi tn Trng
Lin ko qun tin nh Qung Chu. Qun s ca Trng Lin tin ln mi tn Thy Hng
nhng sau b mt tng ca Tn nh bi. Vic Trng Lin khng chu yn ti ch chng
c nh Tn, m li tin qun nh n tn kinh Tn cho thy l hnh ng ca ng c
khch ng v hu thun bi nhng chin lc ln lao c lin quan n vic Cheng Han tin
nh Tn cng nm y. C mt s kin cho rng Trng Lin ngoi vic mun nh ui nh
Tn ra khi Giao Chu v Qung Chu m cn b thc y bi nhng cm tnh vi Lo Gio,
iu thng thy trong s nhng ngi i lp vi Tn triu Hoa Trung v Hoa Bc thi by
gi.

Ln sng chng i nh Hn hin r trong tt c nhng bin c quan trng min Nam trong
sut th k . Tt c nhng phong tro chng i, d ch l tn d ca nhng lp thng lu
nh Ng di quyn Vng Chi, hoc nhng vin chc cp thp Giao Chu di quyn Lng
Thc, hay l lin minh chng Tn rng ri ca Trng Lin vi Cheng Han, tt c u bt ngun
t mi cm th mnh m vi th ch Tn triu. Ngoi vic ni dy ca dn bn x ca nhng
vng t b l thuc nh Tn, cn c nhng phong tro chng i ng triu nh Tn khc c
lin quan t nhiu n tng lp nhng ngi Tn ly khai cp tin khi h quyt nh chn cc
vng phng nam Qung Chu, Giao Chu nh l ni qu hng mi ca h.

Bng phng cch no m cui cng Trung Quc n nh c vic h ca h Giao Chu
khng c s sch ghi li mt cch chi tit, nhng r rng tnh hnh tr nn sng sa hn
vo nm 336, nm m Th S Qung Chu sai mt o qun i nh dp nhng b lc Qu
Chu. Thi Th Tn Xng lc l o Hip, tha lnh nh Tn, c tham d trn ny bng
cch dn mt o qun tin vo Vn Nam v chim c mt thnh tr trn ng tin n T
Xuyn. y c l l mt phn trong n lc kho cht Giao Chu ca nh Tn nhm ngn cn dn
chng a phng khng b khch ng do vic ni dy ca vua Cheng Han T Xuyn m mi
n nm 347 nh Tn mi b dp yn c.

cng c quyn lc, nh Tn tm cch thay i su m ti min Trung v min Nam Trung
Quc. Trc kia vn minh Trung Quc ch hin hu nhng ni c tm quan trng v chnh tr
v ni c nhiu ngi c hc thc sinh sng nhng theo thi gian, nhng iu mi l dn dn lan
trn v min qu qua trung gian ca nhng ngi t nn phng Bc. Tuy nhin trong s nhng
a im min nam, Giao Chu l ni t b nh hng ca chnh sch bi v a th qu xa
nn c t dn chu xung min Nam nh th. V t Giao chu, mc d xa xi cch tr nh
ni trn, nghim nhin tr thnh mt ni n nu l tng cho nhng gia nh thng lu v
quan chc no mun trnh nhng rc ri vi quan qun nh Tn. Phm cht ca nhng ngi
mi di c n Giao Chu tng i cao. Mt th d r nht l dng h dn dn ni ting
Giao Chu vo th k th 4.

82
Cng chng khc cc m quan chc Hn v Ng trc kia, a s m quan chc Tn khi mi
c b nhim xung Giao Chu cng tm mi cch v vt v lm giu cho tht mau ri hi
hng. V vt ti Giao Chu v Qung Chu cha , quan qun nh Tn cn ko sang c cc
nc ln bang su hn pha nam. l nguyn c ca nhng cuc chin tranh vi Lm p
trong th k th 5 v th k th 6. Nhng cuc chm trn ging dai ny gia quan qun nh Tn
v Lm p gan tip y ngi Vit Nam, v mt tm l, vo mt ci th phi l thuc v
chu nh hng ca Trung Quc nhiu hn na.

83
 Chng III, Phn IV
Vit Nam khai quc: nh Tn vi Lm p
Tng Pht trong vin bo tng Chm Nng. a th ca Kinh Champa nm cng khu
vc ca nc Lm p vo th k th 3 sau Thin Cha

Nm 270 Phm Hng, vua Lm p, b t trn trong trn giao chin vi o Hong, Th S Giao
Chu, Phm Min, con trai Phm Hng ln k nghip cha tip tc lo li Lm p tr nn mt
nc thnh vng v n nh. Nm 284, Phm Min gi s b chnh thc ca Lm p sang yt
kin Tn triu ni li bang giao b gan on t lc Lm p tip kin L i vo nm 226,
sau khi L i git con trai S Nhip l S Huy v ln lm Th S Giao Chu cng vo nm .
Nh giao ho vi Trung Quc Lm p ngy cng pht trin v thc hin c nhiu tin b
quan trng. Nhng khi Phm Min bng h vo nm 336, th ngi vua Lm p b lt vo tay mt
ngi gc Trung Quc tn l Vn.

Theo s sch ghi li th Vn ra i vng h lu sng Dng T v b em bn lm n l ngay

t khi cn nh. Bao phen lu lc, Vn c mt thi lm ngi hu cho mt hong t Lm p.
n tui thanh nin, sn mu giang h, Vn b trn v theo mt thng nhn Lm p i bun
bn xa. Thi vua Min Trung Quc (313-316), Vn theo on thng bun ln tn kinh Lc
Dng ca Trung Quc lc ang b cc b tc bc phng trn xung xm lc v chim
ng.

Chng kin tn mt nhng bin c ti Lc Dng gip Vn hiu r rng rng Tn triu phng
Bc ang ng trc nguy c sp . l mt dp may him c cho mt ngoi nhn giu c
tng tng nh Vn rp tm xng hng phng Nam. Sau khi t Lc Dng v, Vn nhanh
chng thc hin cc tham vng ca y bng cch gip xy mt cung in nguy nga cho Phm
Min theo kiu Trung Quc. Vn cn c Phm Min tin dng trong vic cai qun v xy dng
c nhng cng s chin u v gim st vic ch to v kh ri sau c phong chc tng
ch huy qun i Lm p. Cng v gi vua Phm Min cng ty thuc nhiu vo Vn nn khi
Phm Min cht, Vn gt b cc hong t k v v ngang nhin ln ngi vua.

Dp tan mt s phn khng ngoi bin gii Lm p, nm 340 Vn nhanh chng sai s thn sang
triu cng Tn triu v yu cu dng rng Honh Sn lm bin gii nh mt cch gin tip st
nhp Nht Nam vo Lm p. D nhin nh Tn bc b ngh ny mc cho Tn triu chng
cn kh nng h Nht Nam. c th vo nm 344, Vn xua qun nh ph Nht Nam, Cu
c, v Cu Chn d xem thi Tn triu nh th no.

Song song vi tham vng ca Vn, tnh hnh xi u bin gii Lm p v Nht Nam, trung
tm giao thng quan trng gia Trung Quc v cc vng pha nam v pha ty, cn tr nn
cng thng hn do vic cai tr sai tri ca cc th s Tn triu. u tin l vic Th S Khng
Trang b nhim mt ngi b con tn l Thao Tp lm Thi Th Nht Nam. Thao Tp tham lam
bt cc thng nhn np tin mi l ln n 50% ga tr cc mn hng. Mc d sau khi Thao Tp
cht, T Trc ln thay v cho gim t l y xung cn khong 30%, v ri ngi k v T Trc l
H Hu Lam bi b hn vic np tin mi l ny nhng v Hu Lam tham v nhng nhiu qu
i nn ln sng phn n ca dn chng vn khng suy gim.
84
Li dng tnh th nhiu nhng v bt mn ny nm 347, Phm Vn a qun Lm p bc tin
vi c x ching trng m ng loan bo rng : Cuc tn cng l do s phn n ca cc ln
bang i vi cch hnh x sai tri ca Tn triu. Vn t xng l ngi ng ra bo v cc nhm
thng nhn t khp ni n bun bn hoc dng chn Nht Nam. Vic Vn em qun tin
chim Nht Nam ng l do s phn ut ca qun chng mt phn nhng tht ra l do tham vng
m rng t ai m Lm p p t lu nh s sch chp rng Lm p t hp nn lun
mt n Nht Nam. Vn tin vo Nht Nam, bt Thi Th H Hu Lam v em hnh hnh
Hu Lam di c mua lng dn chng. Sau khi chim c Nht Nam, Vn li ngh vi
Chu Phin, Th S Giao Chu n nh rng Honh Sn lm bin gii nhng Chu Phin phn i
bng cch em qun, di quyn ch huy ca c Lu Hng, tin xung Nam. Nhng Lu
Hng b Vn nh bi. Nm 348, Vn li a qun nh ph Cu c v Cu Chn, p o
qun Tn ng y, git c khong 5.000 n 6.000 ngi; ln n 80-90% binh s ca hai
qun ny. Thy th nm 349, lc lng hn hp ca Qung Chu v Giao Chu, di quyn ch
huy ca c ng Tun, tm mi cch n lc phn cng. Hai bn giao tranh mt trn ln
hi cng ln L Dung, nay l ca sng Gianh, pha Bc Nht Nam. c Tun b thua v phi
rt v Cu Chn nhng khng may cho Vn b thng nng v cht trong nm y.

Con ca Vn l Phm Pht ln ni ngi v tip tc chnh sch ca cha. Nm 351, Phm Pht li
em qun tin ln pha Bc v bao vy Thi Th qun Cu Chn l Qun Thy. c ng
Tun v Th S mi l Dng Bnh vi ko qun xung gii vy cho Qun Thy. Khi qun tip
vin ca Tn triu n gn, bt ng Thy ph c vng vy khin qun ca Phm Pht phi b
chy. Thy th qun ca Tun v Bnh ui theo v nh bi Phm Pht nam Nht Nam. Khi
qun Tn ko n gn kinh Lm p, Phm Pht u hng, ng li xin li v th s khng gy
hn na v qun Tn ng lui binh v bin gii.

Tuy nhin nhng cuc hnh qun khiu khch vn thnh thong xy ra v Phm Pht vn nui
tham vng m mang b ci v pha bc. Nm 352, Th S Nguyn Phu em qun trng pht
Lm p v tiu dit c hn 50 n ly. Tuy nhin phn v tnh hnh bin gii bt cng
thng v phn chnh l v cuc chin tranh phng th bin thnh mt cuc chin nhm dnh
vinh quang v li lc cho cc quan qun Tn nn cc th lnh a phng khng cn st sng tr
gip qun Tn na.

Nm 358, di s gim st ca ng Hn, Th S Qung Chu, v n Phng Chi, Th S Giao

Chu, qun Tn ln k hoch quy m tin nh Lm p. Nhng k hoch ny b Bo, Thi
Th Giao Ch v Nguyn Lang, mt php quan ca Giao Chu cc lc phn i. Khng mun
bt ng lan rng, Phng Chi ra lnh git c Bo v Nguyn Lang v nm 359, Phng Chi
ko qun xung Nam, bao vy c Phm Pht trong kinh Lm p v bt Phm Pht phi
tuyn th trung thnh. T min bin gii c yn n c mt thi gian di. Trong thp k
370, Phm Pht nhiu ln gi s b ngoi giao yt kin Tn triu gi ha kh v n nm 380
Phm Pht qua i.

Nhn li cuc chin tranh vi Lm p chng ta c th hnh dung bi cnh vn ho v chnh tr

ca cc th lnh a phng Giao Chu vo lc . u tin Giao Chu phn ng bng nhiu
cuc ni dy chng li Tn triu. Nhng nm 348, khi Lm p tin chim Nht Nam v tn ph

85
ln mi tn Cu Chn, s sch khng ghi nhn cc phn ng hoc tranh th thi c ni dy
chng li Tn triu ca ngi Vit m ngc li gii cm quyn a phng li i theo cc quan
chc Tn y lui qun Lm p v bn kia bin gii. Ch sau khi tnh hnh chin tranh vi
Lm p bt i v vic hch sch nhng nhiu th oai ca Tn triu ti din th cc th lnh
a phng mi li dng c hi ny chng li nhng i hi ca Tn triu vi Giao Chu.
Chng ta c th c on rng thin ch hp tc ca dn chng Giao Chu vi min Bc l do
tc ng ca vic ngi Tn di dn v tin qun xung min nam trn gii cm quyn a
phng.

Tuy nhin, vic hp tc gia cc th lnh a phng Giao Chu vi s cai tr ca Tn triu
chng c bao lu v nh hng ca vic Tn em qun chng s bnh trng t Lm p xp
xung mau l khi nhng e do y gim bt i.

GIA NH H

Vo thp nin 370, vic cai tr ca nh Tn Giao Chu lng lo hn i. Nm 377, quan Th S
Kinh Chu thuc tnh H Nam by gi, nm quyn qun s nm chu: hai chu thuc T Xuyn,
Qu Chu, Qung Chu, v Giao Chu. Vi thng sau, mt chu khc na v pha ng c
thm vo quyn ch huy bao la v c tnh cch l nghi y. Trong khi th triu nh Tn ang
phi chu bt lc trc mt quan i thn nm mi quyn sinh st v ngay c quyn trut ph v
lp vua theo mnh. May l vin quan i thn ny cht sm nn nh Tn mi cn ly lt thm
cho mi n bin c Lu Du. Lc Ty Tng c mt ngi tn l Ph Kin (357 -385) thng
nht c min Bc Trung Quc. Nm 383, Ph Kin ko qun xung tn cng nh Tn min
nam. Mc d nh Tn may mn sng cn sau cuc tn cng ny nhng vn tip tc b thao
tng bi cc s qun a phng, ng l cuc ni lon ca cc nng dn theo Lo Gio khi
h chim c nhiu t ai, k c Qung Chu. Ngi c cng ln nht trong vic dp yn
c ni lon y l Lu Du, chnh l ngi sau ny cp ngi nh Tn nm 420, lp ra nh
Tng. Trong sut thi k ri ren phng bc y, Giao Chu li c hng thi bnh tng i
v i sng chnh tr Giao Chu pht trin mnh di quyn lnh o ca gia nh h .

Th S Giao Chu n Phng Chi, ngi nh bi Lm p nm 359, c k v bi mt th

s khc tn l Chu Ph m lai lch khng thy ai nhc n. Sau , gh Th S b b trng v
Thi Th Cu Chn l L Tn ln cm quyn. L Tn v con trai ng l hai ngi ni ting v
tnh can m v qu quyt. Quyn th v nh hng ca hai cha con nh L Tn trm lp Giao
Chu.

Nm 380, Tn triu li c ng n Chi lm tn th s Giao Chu nhng L Tn quyt nh

chng li v c l ng cho rng nh Tn ang phi bn tay trn i ph phng. C th L Tn
c ci nhn chin lc, nhng ng li qun khng m xa n nhng ch th chnh tr a
phng ang nng lng tranh chc trong c Thi Th Giao Ch l Vin. H ch i thi
c chng li L Tn ly c rng ng bt tun lnh ban ca Tn triu. Thng 10 nm 380, L
Tn sai hai con trai canh gi nhng ng b v ng bin quan yu dn vo Giao Chu
chn ng n Chi. Ch 9 thng sau, L Tn b Vin, Thi Th Giao Ch, git cht.

86
Ni v nh h , gc t Trng An. Vo gia khong thi gian nh Ng b sp nm 280 v
Lc Dng b mt nm 311, ng ni ca Vin lm Thi Th Ninh Ph, mt qun ngay bn
kia bin gii pha bc Giao Chu v c thnh lp bi nh Ng bng cch ct mt phn t ca
qun Ut Lm v Hp Ph. C l l trnh nhng ri ren ca v Vng Chi ni lon, nn h
dn xung Giao Ch v nh c Chu Din. Thi Th Giao Ch, Bo, ngi b n Phng
Chi git cht trc khi c chin dch nm 359 nh Lm p, c th l ph thn ca Vin. Bt
u s nghip l mt quan chc ca chnh quyn Giao Chu, Vin c thng ln lm Thi
Th Nht Nam, Cu c v sau l Thi Th l Giao Ch. Khi L Tn ni dy nm 380,
Vin tp hp c mt s ty tng tn cng git c L Tn v nghnh n Th S ng n
Chi. thng cng Tn triu nh phong cho Vin chc V Long Tng Qun.

Quan h gia Vin v n Chi rt thn thit v ko di ti 20 nm cho ti khi n Chi tr v

Bc. n Chi va i khi, Lm p li ng binh, ph v cuc ho bnh 40 nm.

Sau ci cht ca Phm Pht nm 380 l thi k nhip chnh v con Phm Pht l Phm H t,
ln ni ngi lc cn nh tui. Khi n Chi i khi Giao Chu vo u nm 399, H t, lc by
gi ln, nhn c hi y li hm nng nhng tham vng ca cha v ng ni. Y tin qun ln
Bc, chim ngay c hai qun Nht Nam v Cu c v cuc tn cng hon ton bt ng v
bao vy c th ph hai qun trc khi qun tr ng kp tr tay. Vin v ngi con th ba
ca ng khng th khng c phn ng. Theo tiu s ca ng chp:

Cn thn v kin tr trong vic i u vi qun Lm p, hai cha con nh h dng dng
mu lc gy cho qun ch rt nhiu thit hi. Ht tn tht ny n tn tht khc, cui cng H
t phi rt qun v Lm p.

y l mt th d in hnh v chin tranh du kch m c l sau ny tr thnh bn nng t v

ca cc ngi Vit Nam. H c k nh l c gc gc Vit Nam nht trong s nhng
nhm cai tr Giao Chu. Sinh ra v ln ln trong lng dn Vit, nhng Vin ni bt ln l
mt lnh t trung thnh v c ti trong con mt triu nh nh Tn. Sau khi nh bi c Phm
H t, ng c b nhim lm Th S Giao Chu.

Nm 405, H t li ln na nh ph cc vng bin gii Nht Nam khin Vin phi phi
i chin thuyn n tn cng b bin Lm p tr a vo nm 407. Sau trn ny, vng bin
gii Nht Nam vi Lm p li c yn n vi nm, v cc lnh t Giao Chu li quay sang
cng c th lc nhng khng qun theo di tnh hnh chnh tr ri ren phng Bc, ni m
nhng cuc ni lon ang lm rung chuyn giang sn Trung Quc.

Nm 410, Th S Qung Chu l L Tun lm phn. ng gi s gi n tm Vin bn

vic hp tc ginh c lp cho Qung Chu v Giao Chu t tay Tn triu. Nm y Vin ngoi
84 tui. to dng c mt s nghip vng chc v chng t l by ti trung thnh ca Tn
triu nn ng khng th thng ng vi mt nh phiu lu nh th. V th Vin sai chm
u s gi ca L Tun. Nm sau, ng qua i v cc b tng ca ng nht lng a ngi con
th nm ca ng l Tu ln k v.

87
 Tu trc l ngi gi chc v v s sch dn s Giao Chu. V sau, ng c b
lm Thi Th Cu Chn. Ngay trc khi ph thn qua i, Tu thit lp c cc quan h
cht ch vi cc vin chc Giao Chu. Vic ng c bu ln k v cha cn c cng c hn
na vi vic Tn triu chnh thc phong ng lm c Cch Mc B vi quyn hnh bao trm
tt c vic qun s Giao Chu v kim lun chc Qung Chu Thng Tng. Chc v sau
cht ny hm thc dc Tu ra tay dp tr L Tun ang lm lon. Nhng Tu cha kp
xoay tr, v ngay trc khi chiu ch b nhim ng ti c Giao Chu, L Tun b Lu Du ui
nh nn phi chy xung pha nam qua ng Hp Ph ri thng ng ko xung Giao Ch. Tu
em 6.000 qun chn nh L Tun Thch K, mt a im nm trong Giao Ch. L Tun
b thua, v qun s ca ng b bt nhng L Tun chy thot. Bit c rng h L vn th ght
h , L Tun sai s n gp cc con trai L Tn l L Nhip v L Thot ngh hp tc. Hai
anh em nh h L bn ko khong 5-6 ngn qun b lc Li xung ni hp sc vi 3.000 lnh tinh
nhu cn st li di quyn lnh o ca L Tun tip tc cuc phiu lu chng li Tu
ch cha chu b tay.

i chi vi lin minh ng s ny, Tu bn vi v phn pht gia ti ca ng cho cc

quan chc trong chu khuyn khch h trung thnh vi mnh. ng li c em trai lm Thi Th
Cu Chn, ni trung tm quyn lc ca h L ng thi hiu triu dn chng v chun b qun
i. Khi L Tun ko n Long Bin vo mt sng ma h nm 411, Tu sn sng nghnh
chin. L Tun v qun ch lc dng chin thuyn tin ngc dng sng. Tu ng trn mi
thuyn ln v xua qun lm trn tong khi b binh ca ng cung tn sn sng hai bn b sng.
Tt c cc thuyn ca L Tun b tn la ca Tu bn bc chy khin qun s b chy tn
lon. L Tun sau khi b trng tn v thy th trn ca mnh v bn nhy xung sng t vn.
Trn ny Tu i thng. Thn ph ca L Tun, hai ngi con, v hai b tng cng vi hai
anh em h L v mt s lnh t ly khai u b bt v b x chm. tng thng cng lao, Tn
triu phong cho Tu lm Long Bin Hu v ng c hng bng lc 1.000 h. Hai nm
sau vo nm 413, Tu li thng Lm p mt trn quan trng na khi Phm H t em qun
xm lng Giao Chu. Sau nhiu trn nh ging dai Cu Chn, hai ngi con ca H t, mt
b tng, hng trm s quan khc, u b qun ca Tu bt hay git. Cn H t, cng mt
tch t .

Tuy H t mt tch gy gp nhiu ri ren trong vic truyn ngi Lm p trong nhiu nm
tri, nhng vic tn cng cp ph Nht Nam vn cn tip din nn nm 415 Tu li phi
mt b tng i nh dp. Nm 420 Tu thn chinh em 10.000 qun chinh pht Lm p v
thng li rt ln. Hn mt na qun ca Lm p b tiu dit v tt c cc c ti sn b Lm
p cp bc trc y u c thu hi. Khi Lm p xin hng Tu rng lng ra lnh
cho qun s ngng tn cng ngay v th tt c mi t binh Lm p trc khi lui v Nht Nam.
Cng nm y, Tu sai con t l Hong Vn dn mt o qun 3.000 ngi ln gip
ngai vng nh Tn ang b lung lay nhng Hong Vn ch va kp n Qung Chu th c tnh
hnh ng ng l nh Tn vo tay nh Tng, nn quay tr v. V sau, mt trong nhng chc
v quan trng m nh Tng phong cho Hong Vn l Lng Bin Tng Qun, c ngha l
h phi tun tra hai min bin gii bc nam phng gic hoc nhng nhm tm cch ly khai
khc. Gng phn lon ca L Tun khin h nhiu hn na n nhng bt n khc
nhau v tm cch ngn chn ngay trc khi qu mun.

88
Xt v nhng thnh tch qun s chng phn lon pha Bc v Lm p pha Nam chng t
Tu l mt lnh t c ti. ng cn l mt nhn vt ng ch qua mt trch on tiu s
ca ng di y: Tu mc qun o vi th nh mt thng dn. ng ch n rau, sng thanh
m v gin d. ng cn chi n km rt hay v lun c x ng n lch thip. ng nghim
cm nhng h tc phng tng ba bi, v ch tm vo vic xy dng trng hc. Trong nhng
nm i km, khi dn b i kh, ng trch lng bng ca mnh ra gip h. ng cai tr rt
khn kho v thn mt ging nh iu khin mt gia nh. Nh nhn nhng nghim ngh khin
nhng ngi phng tng h hng v nhng qun trm cp khng dm h h v cng thnh
khng h phi ng v m. Vt g ai nh ri ngoi ng khng c ngi nht.

iu ny thong nghe ging nh nhng li tuyn truyn cho mt nh cm quyn l tng.

Nhng tht th, Tu bit dung ho Khng Gio v Pht Gio v c l trong ci mc mc
khc kh ca min bin cng xa xi ny, chn l d c ngi ta nghe theo hn l cc trung
tm quyn lc chn triu nh. D sao, Tu phi c mt t cht c bit no dn
chng sau ny tn sng ng nh ca mt thnh nhn huy hong nh th. Cc c tnh v cch
hnh x ca Tu c truyn tng cho ta thy r cc tinh cht ca vn minh Trung Quc
hi nhp vo vn ho Vit Nam sau ny. Mc d c coi l mt by ti trung thnh ca triu
nh phng Bc, ng vn l ngi sinh ra v ln ln Giao Chu. Trong khi lng trung thnh
ca ng i vi triu nh phn nhiu ch l vn nghi l, hnh thc, qua ng chng ta vn c
th thy mt hnh nh thu nh ca nhng quan h ngoi giao phin phc gia Giao Chu v
Trung Quc. iu ng ni l sau ny h khng coi Giao Chu l qu hng vnh vin
ca mnh. Con ca Tu , Hong Vn l ngi k v ng, tm cch tin cao hn trong Tng
triu khi vi v ri b i sng g b qu nh Giao Chu ln kinh phi mt ga qu t l
chnh mng sng ca mnh v khng cn ai k tha dng h trong vic cai tr Giao Chu t
v sau. Chi tit vic ny l vo nm 427, Hong Vn c sc ch Tng triu gi v kinh
gi chc nh y v c Vng Huy Chi lm tn th s Giao Chu thay th ng. Th l c
vng ln nht ca Hong Vn c tho mn v ng lp tc ln ng mc du b lm bnh t
ngt. Khi c ngh l hy nn li, i khi bnh phc hy i th ng ni: Nh ta ba i
hng lc vua; ta vn lun lun mun c v triu tu trnh mi vic v trch nhim ca ta.
Gi y ta c ch thn triu v, ti sao li tr hon ?

Hong Vn mong mi c Tn triu ghi nhn cng lao xng ng ca gia nh ng sau bao
nm trn th phng tri qu ma ny n ni bt k bo bnh, cng thn mu thp tng chm
sc, ng vn ln ng. n Qung Chu th ng khng cng li bnh tt nn qua i. Th l
sau gn na th k, quyn th ca h Giao Chu khng cn na.

Trong sut thi gian cm quyn Giao Chu, h to c s yn n cho cc quan chc
a phng v nh Tn b nhiu nhng v ri lon khng c thi gi nom dm n min nam.
Vic ng la chn khng ng theo vic dnh c lp do L Tn khi xng c hai l do. Trc
l v th lc qun s ca nh Tn sau cuc chin tranh vi Lm p vn cn. Sau l, mc d ch
l hnh thc, m quan qun sau chin tranh vn cn thanh th tip tc duy tr nh hng Tn
triu. Li xt vic ni dy ca L Tun, L Du cng chng lm g c trong tnh trng v h
L cng ch bit trng cy vo mt nhm ng minh ca h trn ni hu hu thun cho phong
tro c lp. H r rng t c mt s ng tm nht tr vi gii cm quyn a

89
phng. Tri li gia nh h L vn khng xa c nhng d bit vi cc th lnh a phng
trong khi tip tc tm cch ly khai khi nh hng phng bc. Cc ch ni tip nhau ca
Trung Quc ngy cng hiu r rng mm mng ly khai y khng th dit tr ht c. Tri qua
bao nhiu thng trm, cc c vng ly khai v c lp y cui cng ri cng m bng kt tri
thnh mt nc Vit Nam c lp.

90
 Chng III, Phn V
Vit Nam Khai Quc: Nh Tng vi Lm p
Khi thay th nh Tn cai tr Giao Chu, vic u tin nh Tng lm l tm cch dp yn cc cuc
quy ph t ln bang Lm p. Di trng Phm Dng Mi, mt v vua tr v lun rp tm
bc tin, nm 424, qun Lm p tin chim phn cn li ca Nht Nam v t kch Cu c.
Hong Vn ang chun b chinh pht Lm p tr a th c sc ch nh Tng ln Nam
Kinh nhm chc mi. Vng Huy ln thay Hong Vn lm Th S Giao Chu nhng vic
chinh pht khng c thc hin c v Vng Huy, vn l i thn ti triu nh, ang qu
bn bu trong vic cng c quyn hnh ca nh Tng cc a phng khc.

Li dng c hi , Dng Mi cho cng c n ly pho i Khu Tc, gn ca sng Gianh,

ni tng c Phm H t phng th cn thn trong chin dch vo nm 399 trc . L mt
trung tm thng mi quc t v tr bin n pha Bc ca Nht Nam c, nn Khu Tc gi v tr
then cht trong cuc phng th vng bin gii Lm p.

Nm 430, d xt thi ca nh Tng, Dng Mi v sai s gi sang triu cng v xin li v

vic c hnh ng khng hu ngh vi Giao Chu. Tin rng nh Tng s khng c phn ng
mnh nn nm 431, Dng Mi li em trn 100 chin thuyn vo nh ph b bin Cu c.
Tri vi d on ca Dng Mi, Nguyn Di Chi, ngi k v Vng Huy, lp tc sai mt o
qun v mt i chin thuyn n Khu Tc phn cng nhng v thi tit xu v thy chin
vo m ti khng c li nn i chin thuyn khng tin c v chin dch li b bi b.

Tha thng xng ln Dng Mi yu cu vua Ph Nam gip thm binh s tin chim Giao
Ch, nhng b t chi. Nm 433, Dng Mi li sai s sang yu cu nh Tng chnh thc nhng
t Giao Ch nhng tt nhin Tng triu t chi. Th l lin tip vo nhng nm 435, 438, 439
v 441, Dng Mi mt mt gi cng np Tng triu, mt mt gia tng t kch, xm nhp
t Giao.

Phn ng ca nh Tng thng n chm, nhng li c chun b k v thi hnh trit . Mc

d cc triu vua Nam Kinh thng qu yu khng gy c nh hng i vi tnh hnh Giao
Ch nhng khi tnh hnh tr nn nghim trng th h cng c th huy ng binh lc em
qun chinh pht min Nam xa xi. Ln ny, vic huy ng binh lc d dng hn nh s quan
tm v quyn li sng cn ca nhng gia nh lm ngh thng mi v thuc lp qu tc trong
x hi Tng tng di dn xung min Nam trc . Th l sau mt thi gian l l v chin cuc
bt phn thng bi pha Bc Tng triu li quay s ch v phng Nam.

Nm 433, Th S Giao Chu lc l n Ha Chi c lnh tuyn m binh s v s quan

sa son chinh pht Lm p. Ba nm sau, khi chun b cn thn, Ha Chi a xung min
Nam mt o qun hng hu do hai tng ch huy: mt l Tng Sc, mt tng gii tng tnh
nguyn tham gia cuc vin chinh v c phong chc Thng Soi vi tc hiu Kch Chin
Tng Qun, hai l Tiu Cnh Hin, mt tng k binh ni ting c giao n tin phong v
tng ng x rt ti tnh i vi nhng bin c bin cng.

91
c tin qun Ha Chi ang n, Dng Mi run s v sai s gi n iu nh xin tr li tt
c nhng t binh v lnh th chim cng vi mt s tin bi thng bng vng v bc rt ln.
Ha Chi tin vo Nht Nam v c s gi sang Lm p mang th Tng triu chp thun vic xin
hng ca Dng Mi. Nhng Dng Mi ly li c bnh tnh v tr mt bng cch bt giam
phi b Tng v sai mt b tng n phng th Khu Tc. Nhng qun Tng nhanh chng bao
vy Khu Tc v, mc d c qun cu vin t Lm p ko ln, Khu Tc b qun Tng bp.
Tng truyn rng qun Tng git ht tt c ngi ln trong thnh khin khp ni mu chy u
ri, xc ngi cht cao thnh ni, cn bao nhiu ca ci vng bc u b qun Tng chim ht
lm chin li phm.

T Khu Tc, qun Tng ko thng xung kinh Lm p. Trong tnh th tuyt vng, Dng
Mi bt ht dn trong nc xung vo qun i, thnh mt o qun ln c dn u bng mt
i voi chin mnh bc st. Qun Tng, theo s chp, hu nh u tht m khi thy s phi
ng u vi mt i qun ng nh th nhng Tng Sc ni: Ta nghe ni s t l ging vt
m tt c cc loi vt phi s. Th ri ng ra lnh cp tc ch cc con s t bng tre tht to
ngoi pht giy. Qun Tng dn hng ngang tin ln vi nhng con s t bng giy c vc i
trc khin i binh voi ca Lm p hong s quay u chy tn lon dy xo ln nhau m cht.
Qun ca Dng Mi b tan tc hon ton v ng phi chy trn ln ni. Ha Chi i thng, ko
qun vo kinh Lm p v ly c khng bit bao nhiu chin li phm, k c 50 tn vng
cc cha chin v dinh th. Qun Tng cn n tr ti Lm p thm gn mt nm. Mi n nm
447 khi qun Tng rt hn th Dng Mi mi dm mon men tr v. Nhn tn mt cnh tan
hoang, dn chng gn nh b git sch nn sau Dng Mi qu bun ru m cht.

Cuc chinh pht Lm p ca n Ho Chi chm dt mt th k chin tranh dai dng. T

v sau, min bin thy c hng thi bnh. Kinh c ca Lm p, gn kinh thnh Hu by
gi b ph b v nhng ngi k v Dng Mi lp kinh mi Tr Kiu qu v pha Nam,
gn Nng ngy nay.

Nguyn thy l mt tin n pha cc Nam ca quc Hn, Nht Nam trong ba th k lun
b Lm p dm ng v cc vua Lm p hiu bit c thc lc lc ln lc xung ca bc
triu. Trong sut thi gian ny Nht Nam l mt bi chin trng v c vn ho v chnh tr.
Khi m qun lc ca Trung Quc cng mnh bao nhiu, chin cuc cng gay cn by nhiu. Mc
du Nht Nam vn cn trong tay Trung Quc qua bin c bi thm vo nm 446, s tn bo ca
chin cuc cho thy r rng y l ln u tin Trung Quc em qun i chinh phc mt
vng quc ln bang ch khng phi gii phng mt qun m h ang h. Sau mt thi gian
lm b ch min bin gii th nh Hn li tr nn tn t khng cn sc chinh pht phng
nam v nhin hu Nht Nam cng dn dn vo tay vng quc Lm p. R rng Nht Nam
tch ri ra khi qu o bc triu khng bng chin tranh m bng v tr a d ni m rng
Honh Sn tr thnh ln ranh vn ho v chnh tr i vi bc triu. Trong khi vng quc
Lm p li cng pht trin cc nh hng xung cc vng xa v pha nam v ng thi cng c
mt trn vn ho v chnh tr. Lch s sau ny cho thy rng phi mi n th k 15, ngi Vit
Nam mi chnh thc ly li c Nht Nam.

TNG TRIU CO CHUNG

92
Trong khi bin gii pha nam ca Giao Chu thu gn vo mt ng ranh gii theo a l thin
nhin hn, mt tin trnh tng t cng xy ra min Bc. Sau khi qun Tng chin thng qun
Lm p tr v, Tiu Cnh Hin c phong Th S Giao Chu thng cng cho ng v
yn c cc dn man di vng hoang di. Quyn hnh qun s ca Tiu Cnh Hin cn bao
trm cc huyn Ut Lm v Ninh Ph Qung Chu l hai huyn bin thy nm trong vng ni
phn chia lu vc sng Tch v sng Hng v cch b bin bi huyn Hp Ph. Cn mt Ty
l cc min t rng ni hoang vu ca Vn Nam v Qu Chu. Vic b nhim Tiu Cnh Hin
khi u mt chnh sch khai m nhng vng t trc kia b b hoang dn n a n vic
thnh lp Vit Chu gm c Hp Ph v vng t gia Qung Chu v Giao Chu vo nm 471.
Th l vng bin thy pha bc Giao Chu nay b thu nh li v Hp Ph c tch ri ra
thnh trung tm ca Vit Chu mi c thnh lp.

Di thi Tng cng c nhiu s thay i v mt hnh chnh trong ni b gii cai tr Giao Chu.
Qun Giao Ch c chia ra lp qun Tng Bnh Nam sng Hng, H Ni ngy nay. y l
ln iu chnh u tin c ngha hnh chnh Giao Chu k t nhng nm 270 khin dn n
vic m rng h thng dn thy nhp in dc sng Hng nhm pht trin cc vng trng la v
dn c ng c. L trung tm a l ca ng bng sng Hng, tm quan trng ca vng ny
cn tng hn na khi phn pha nam c dn dn khai ph trng trt.

Nhc li cuc chinh pht Lm p vo nm 446, mc d Tng Sc, v thng soi ca Tng, t
chi khng nhn phn chia cc chin li phm, nhng nhng binh lnh Tng, khng c ho
hip nh ng, th li khc. Cc vt phm h mang v tr thnh mt sc bt kinh t cho min
Nam vo th k th 5 dn n nhng tng trng rt nhanh v dn s v hnh chnh mc du s
tng trng ny ch gii hn vo Qung Chu v Vit Chu.

Bng 3 di y cho thy nhng chi tit v hnh chnh v dn s di ba triu i th k th

5. Trong khi con s cc huyn Qung Chu tng gn gp ba v nhng con s Vit Chu cng
tng ln nhiu, Giao Chu li gim mt t.

Bng 3. H S HNH CHNH I TN, TNG V T

TN (265-419) TNG (420-478) T (479-501)
S Huyn:
Qung Chu 68 136 188
Vit Chu 7 55
Giao Chu 53 53 52
S H Dn: (nh T khng c)
Qung Chu 43,120 49,726
Vit Chu 938
Giao Chu 25,600 10,453
S H Dn Giao Chu theo Qun:
(nh T khng c, nh Tng khng
) 2,000
Hp Ph 12,000 4,233
Giao Ch 3,000
93
Tn Xng 5,000 1,490
V Bnh 3,000 2,328
Cu Chn 809
Cu c 600 402
Nht Nam
Ti liu: Tn Th: trang 15; 8b; 9b; Tng Th: 38. 23b-44b; Nam T Th: 14-20a 28b.

Thng k dn s i Tn v Tng ch gm c cc h dn v khng y (mt s gia ng i

c tnh rng dn s thc s ca Giao Chu t ra cng phi nhiu gp 10 ln nh th). Nhng
con s thng k i Tn r rng ch l nhng con s c on nn khng th cho bit chnh xc
v dn s lc . Tuy nhin v y l nhng con s chnh thc t gii cm quyn chng ta c th
kt lun rng t na th k 5 v sau, nn cai tr ca Trung Quc ang dn bin khi Giao Chu.

Quyn lc ca nh Tn Giao Chu b sa st sau khi kt thc chin tranh vi Lm p vo th k

4; v quyn li ca nh Tng th k 5 cng th khi cc triu nh chm m trong say sa, trc
tng v bo lon. Nm 479, h Tiu h b nh Tng v lp nn nh T. Nm 502, mt v hong
thn khc li ph b nh T v lp nn nh Lng. Cng lc Trung Quc phi thng xuyn
nh nhau vi x Toba phng bc, v do h chng cn thi gi ng ngng n min Nam
xa xi na.

Di triu vua Tiu Ng (454-64), Hon Honh uc b lm Th S Giao Chu sau khi hi l
mt mn tin khng l. Sau Hon Honh li em bn li cc chc v cp di ly c vn
ln li mc d phi np mt s phn trm cho triu nh. R rng nhng quan chc c mua
bn y phn ln n Giao Chu ch v vt cho tht nhiu so vi s tin h b ra u t.
Tuy nhin, cai tr Giao Chu thi y c hai quan chc Tng khng thuc loi tham ny. Mt l
Th S Nguyn Nghin, mt nh th php c nt ch rt p. Mt v i thn khc l Trung
Mc Chi l ngi khi bit trong triu c i ho sp n nn yu cu c b nhim i xa lm
Thi Th Giao Ch yn thn.

V tham nhng v thi lm giu mau l lun m nh cc quan chc t phng bc nn gii
cm quyn a phng, h tr bi cc gia nh c th lc, u tm mi cch nm li quyn
kim sot mi cng vic trong chu. Nm 468, nhn lc Th S Lu Mc cht v bnh mt
ngi a phng tn l L Trng Nhn ni ln git ht cc quan chc t phng bc xung v
t xng lm Th S Giao Chu. Trong khi v thc lc ca triu nh khng c nn Th S
Qung Chu cng b lon qun git. Vi thng sau, triu nh Trung Quc li c Lu Bt xung
thay Lu Mc lm Th S Giao Chu nhng Trng Nhn ng ca bin gii ngn khng
cho Lu Bt n. Lu Bt cht sau khng lu v Tng triu nh chnh thc cng nhn L
Trng Nhn lm Th S Giao Chu.

Khong nhng nm 468 v 471, L Trng Nhn cht v chu l L Thc Hin ln thay. Nhng
Thc Hin khng bn lnh thi hnh nhim v c, nn li xin triu nh b mt Th S
khc. Tng triu bn b nhim Thi Th Nam Hi l Trn Hon lm Th S Giao Chu v Thc
Hin lm Thi Th Tn Xng v V Bnh. C l v c chnh thc b nhim nn th lc
ca Thc Hin kh hn khin ng c th m binh b tr min bin gii v bt tun lnh Tng
triu khng cho Trn Hon vo. Hon li phi i li Ut Lm ri lm bnh v cht .
94
Nm 471, Vit Chu c thnh lp t phn t ct ca Qung Chu v Giao Chu. L do chnh
ca vic ny l gan tip xc nhn rng Giao Chu vn cn nhng phn t thuc quyn kim
sot ca triu nh, quan trng nht l Hp Ph m sau tr thnh th ph ca Vit Chu, min
bin thy mi ca giang sn Trung Quc.

Vn c nhng toan tnh t bc triu, mc d v ch, nhm xc nhn li quyn kim sot Giao
Chu nh vo nm 473, Th S Vit Chu l Trn B Thiu c b nhim sang lm Th S
Giao Chu v ngh rng ng c kh nng thi hnh lut php y nhng khng xong. Nm 477,
Trn Lng c, mt tng qun khc, li c b vo chc Th S Giao Chu nhng cng
khng thnh v tin ny mi su thng sau mi c cng b khi ng c i i lm Th S
Qung Chu.

Nm 479, khi nh Tng sp v nh T nm quyn, L Thc Hin vn cn kim sot c

Giao Chu. Nm y, v tn hong nh T phi ra tuyn co v vn Giao Chu nh
sau:Giao Chu ng tch ra khi Trung Quc, khng ng thu v khng thm gi lin lc.

Tuy nhin nhn thy L Thc Hin vn gi c thi bnh v nhng biu tu ca cc quan chc
dn s v qun s trong vng u khen ngi kh nng ca ng nn tuyn co kt thc bng vic
phong cho Thc Hin chnh thc lm Th S Giao Chu.

Nhng c gng nhm ly li s thn phc ca Giao Chu bng nhng li tuyn co ng mt
vi Thc Hin cng ch l hoi cng v ch nh c thy r trong li trch ca mt quan
chc T thi l Dng Hng Chm: Giao Chu i theo ng li ring ca n. Nm
trong vng ven chn tri v tip xc vi bn man di min Nam xa lc, n sn xut c nhiu
qu him, nhng l v khng c g so snh c u c thu thp t vng ni v bin. Dn
chng tin l h c bo v nh v tr xa xi ho lnh v giao thng kh khn, v h lun
sn sng ni ln lm lon.

Mt quan chc khc na ca T l Lu Thin Minh cng li vit rng: Nn gt Giao Chu ra
khi bn danh sch nhng t thuc thm quyn hong triu v Giao Chu xa v khng d lui
ti c. ng gii thch rng trong nhng nm cui cng ca nh Tng, Giao Chu b cai tr
mt cch kht khe v do cng tr nn bt mn hay ni lon. Lu Thin Minh li cho cc
triu i trc gy ra tnh trng y. ng tha nhn s cai tr yu km bin gii l nguyn
nhn gy ra nhng ri lon, bt n v tuyn b rng triu nh T s thi hnh mt chnh sch mi
nhn t v o c. l mt li ni uyn ng hm ra tuyn co, ri ngi ch xem, mt
chnh sch theo kiu tuyn b ming v khng c thc lc m ra. Ni mt cch thc dng, Thin
Minh khng nh l Giao Chu ch tt cho vic v vt lm giu.

Chnh sch nhn t v o c ca nh T cng chng hiu qu g i vi Giao Chu. Cui

nm 484, mt chiu ch ni rng Giao Chu khng chu np thu, lm l trc nhng mnh lnh,
li chn ly nhng triu cng ca nhng nc ngoi. V quyt nh c cng b l phi
nh ci chu bng bnh y. Quyt nh dt khot ny ch c a ra vo mt trong nhng
nm m triu nh T ph du tng i n nh.

95
Nm 485, Lu Khi c T b nhim lm Th S Giao Chu v c h tng bi mt i qun
hng hu. c tin qun T sp ko n, L Thc Hin vi v tm cch tip xc vi triu nh
bng cch sai s gi em tht nhiu cng tin v ha s gii tn qun s v np thu thng
xuyn nhng vua T gi ic. Khi Lu Khi n gn bin gii, Thc Hin, t lng trung
thnh, ch thn tm v kinh trong mt c gng cui cng, nhng v hiu.

Gia nh h L duy tr c th lc Giao Chu trong sut thi k chuyn tip t Tng sang T.
H cng lm tng t nh h L trc vo nm 380 bng cch ng ca bin gii Giao Chu,
nhng ln ny th khc v triu nh khng cn thit lp c s cai tr chnh thc Giao Chu
na. Ngc vi nh L, Gia nh h mt th k trc th khc, h cng c tham vng
nhng vn duy tr nim trung thnh vi bc triu.

Khi L Trng Nhn mt, L Thc Hin vn i tm mt s b nhim chnh thc yn tm,
khng s b nh pht. S kin ng ch c b nhim qun l hai qun thi khng quan trng,
m vic c tha nhn chnh thc mi l quan trng ng c th on kt c c Giao Chu
li hu chng vi ba ng Th S do hong triu chnh thc b nhim v sau. Ch sau khi cuc
khng khong trong triu nh Trung Quc chm dt hn v qun i c gi xung Thc Hin
mi nhn ra rng ng ang i vo ng ct. Xt v thi ca gia nh L th k 4 v 5, chng
ta thy r rng h l nhng gia nh a phng nm quyn cai tr u tin c thc c lp t
ch v th h khng ngn ngi chng li hong triu v sn sng ni dy. thc c lp ny
c ni tip cho ti phn ln th k 6.

S chp rng khi Lu Khi chun b xung Giao Chu, ng cho i tm Hon Thm, con ca
Hon Hng, l cu Th S Giao Chu v bo Hon Thm theo ng. Hon Thm ni ting l mt
danh s nhng qua i ngay khi va ti Giao Chu. Tuy nhin s tham gia ca ng vo i s
ca Lu Khi ni ln rng danh s cng nh binh s u ng vai tr quan trng trong chnh sch
ca bc triu i vi Giao Chu. iu ny rt ng khi xt n ngi k v Lu Khi l Phng
Php Tha. L mt ngi m yu, Phng Php Tha ch thch c sch ch khng a chnh tr.
Vin Trng S ca ng l Phc ng Chi d dng qua mt Php Tha b nhim vy cnh
ca ng ta vo cc chc v qun s v dn s quan trng. n khi c mt vin th li cp di
bo co r rng s vic th Php Tha ni gin truyn bt ng Chi h ngc. Nhng mi ngy
sau, ng Chi c tr t do bng cch hi l mt mn tin ln cho ngi em r ca Php Tha.
Thot ngc ng Chi bn t tp qun s ni lon v qun ch Php Tha. Trong thi gian Php
Tha b qun ch ng Chi bo hn: ng bnh, khng nn hot ng. Khi thy Php Tha
than phin khng c vic g lm, v i c sch, ng Chi khng cho v ni : ng nn ngh
ngi tnh dng trnh khi b au thm. Th ri ng Chi tuyn b l Phng Php Tha b
bnh tm thn nn khng lm vic c. Nm 490, triu nh phong ng Chi lm Th S v
gi Php Tha v triu, nhng Php Tha cht dc ng.

S sch khng ni r ng Chi l mt th lnh sinh qun a phng hay l mt ngi min Bc
di dn xung. Nhng da trn nhng chng c khc, c l ng l ngi a phng v ng gi
chc Trng S trc. Ging nh C Th, ngy xa th k th 4, mun nm quyn Giao
Chu, hnh ng ca ng u tin l git cht vin Trng S H Triu. Trong hnh chnh
Trung Quc, cp a phng, Trng S ch di Th S v quyn hnh, v trn thc t iu
hnh tt c mi cng vic hng ngy. Giao Chu, ni m quyn hnh ca triu nh t vo

96
mt x hi phi Trung Quc, Trng S r rng l cp lnh o c tm ting i din cho cc
quyn li a phng thi hnh chnh sch triu nh. ng Chi c th iu ng nhng ngi
thuc phe mnh vo cc chc v cao cp ngay trc mi mt ng Th S l l nh Php Tha.
V khi ng Th S c phn ng th Trng S li c cch mua chuc, hi l, ra khi khm
ng v m qun. Nu ng l mt ngi Bc c b nhim n, kh m ng c th lm c
nhng vic y.

Nm 494, Trung Quc li ri vo cnh ni chin v ba v vua lin tip i ngi ch trong mt
thi gian mt nm. Cng vi ba v vua l vic ba ln b nhim Th S Giao Chu c ghi li
nm y, ch l trn giy t tng thng cho cng lao ca nhng ngi tranh u cho ngai
vng, nhng ch c v no n nhim s c. C mt ln di triu vua Ming (494-98), L Khai,
vn thuc mt gia nh a phng, c ln thay th ng Chi lm Th S. S suy yu ca
triu nh ngy cng tng khuyn khch cc gia nh a phng c th lc ng ln nm ly
vai tr chnh tr ngy mt tch cc hn. Cu hi kh khn nht cho lp cm quyn Vit vo thi
l c nn tip tc tha nhn quyn hnh ca bc triu hay thi. Nhng ngi no dm lm
ng khng chp nhn bc triu s vp phi vn chnh thng, tc l ly quyn g m dm thch
thc bc phng, v ly t cch g m ku gi s ng h ca dn chng a phng. Khng tr
li c nhng cu hi , nhng lnh t a phng c u c ly khai s phi i mt vi
nhng ch th sn sng dng vng quyn phng Bc nh mt tm bnh phong cho tham vng
ring ca h.

Cho nn khi L Khai khng chu tha nhn vng triu nh Lng mi ln nm 502, Trng S
L Tc, vo nm 505, nhanh chng nm ly c hi ny bng cch huy ng qun bn b ca
gia nh git L Khai nhn danh nh Lng; v Lng triu lp tc tha nhn ngay cho ng lm
Th S Giao Chu.

Tuy nhin, s xung t phe phi vn tip din. V 11 nm sau, nm 516, L Tc li chm u
mt lnh t phe L Khai c ni ln lm phn v thnh tch y li c Lng triu cng nhn.
L Tc gi c Giao Chu bao lu khng bit, nhng r rng ng tao c hi cho bc triu c
mt ti Giao Chu trc tip hn. V th n nm 523, nh Lng thi hnh cc ci cch v t
chc mt cch ton din trong c Giao Chu. Vic ny a chng ta n nhng bin c
phn sau y.

97
 Chng III, Phn VI
Vit Nam Khai Quc: Tng Kt Chng III
Lnh o a Phng

Sut cc thi k c nhc n trong chng 3 ny, Trung Quc h Vit Nam va khng
thng xuyn va khng chnh thc. S h y n v i nh nc triu ln xung v dn
chng Giao Chu ni bin cng xa xi ch chc ch ni dy ty theo th mnh yu ca bc
triu. Ngay c khi cc im ca quyn lc, bc triu cng chng t c g khc hn l cc
tho hip hay dung ho c li cho c i bn: bc triu v th lc a phng Giao Chu. Cuc
kim tra dn s bt thnh cng vi vic tht bi trong vic thu thu Giao Chu ca bc triu
sau khi nh Hn sp l nhng bng chng c th cho nhn nh trn.

Nhc li t lc Tn Thy Hong n min Nam cho n sau ny, ngoi mc ch chin lc
lin quan n an ninh bin gii, s thm kht chim ot nhng xa x qu him y ry
Giao Chu l ng lc chnh khin Trung Quc lun dm ng Vit Nam. Nh s gia Tit
Tng v nhiu ngi khc vit, Giao Chu kh thu thu, nhng thu khng phi l l do
quan tm nhiu, m chnh l nhng hng qu ga v nhng kho bu sn sng v vt. Do
chng ngc nhin khi ngy nay chng ta bit rt t v vn thu m m bc triu p t ln
Giao Chu ngoi tr mt chiu ch duy nht, ban hnh nm 102, min ba loi thu cho huyn
Tng Lm trong hai nm lin tip sau cuc ni dy bt thnh . Chng ta c th gi nh
rng ba sc thu m huyn Tng Lm c min np y c thi hnh khp Giao Ch b
v huyn Tng Lm, ni m t lu sau nc Lm p ra i, l tin n xa nht ca nh Hn
v phng Nam vo lc .

Loi thu u tin l thu h khu thay th cho thu lao ng c p t nhng vng bin
gii ni m vic xy dng cc cng trnh phc v mc tiu phng th chin lc ca bc triu.
Nhng gia nh giu c thay v phi i lao ng th c th ng tin. Mt loi thu khc l thu
ct c nhm phc v vic khai hoang nhng vng t mi trng trt. Thu th ba l thu
nh vn. Ngoi ba loi thu trn khng c thm ti liu no ni v cc loi thu ct c khc
m nh Hn p t ln Giao Chu khin dn n vic ni lon vo nm 184.

Nh Hn suy yu lun i i vi vic khng th thc thi chnh sch thu m Giao Chu. S
Nhip tng gi hng ng phm vt sang triu cng nh Hn v nh Ng thay cho vic
phi np thu cho bc triu. i vi Ng triu th, thay v thu thu, h trng trn tch thu cc
qu him, i dng np 30 con cng, v bt trn mt ngn cc th lnh ngh em v Nam
Kinh lm lao ng cng bch. Hnh thc bc lt trng trn ny l mt trong nhng thi ngo
mn ca nh Ng to c hi cho nh Tn ln tim quyn sau ny.

Khc vi nh Ng, nh Tn can thip vo ni tnh Giao Chu vi chnh sch thu m c v hp
l hn. Vo nm 271 nh Tn ra lnh min thu y phc Giao Chu trong vng mt nm
nhng thc ra vic ny ch l b ngoi v lc Tn triu cn ang bn bu phng bc nn
cha bao gi thc thi c vic thu thu. Mc ch chnh ca sc ch min thu ny ch l Tn

98
triu chng t quyn uy cng nh lm yn lng dn Giao Chu v cch hnh x ngang ngc ca
nh Ng trc .

Thu y phc rt c bit ch l n c p t nhiu hay t ty theo i tng b nh thu

v mun ch quan ca ngi thu thu. Thu ny cng cn ty theo hnh trnh xa gn n kinh
Tn v cc trung tm hnh chnh a phng na. V phn cc nh nng sng vng t
trng Giao Chu th b bt ng thu theo t l phn nh bin gii c n nh bng 1/3 t
l chnh quc. La v bng vi th phi ng theo s lng c n nh cho mi h; h no
ch c n b v tr em trai nh th ch phi ng mt na. Ngoi thu ny ra, li cn c hai t ga
thu man di dnh cho nhng ngi cc khu vc ho lnh xa xi tnh theo khong cch xa
gn t th ph ca Chu tnh i.

Khng bit sau khi nh Ng th nh Tn c tip tc thu thu y phc ny khng nhng chnh
v nhng th thu thng mi ct c c ghi trong s liu l nguyn nhn dn n cc cuc
bc tin ca Lm p gia th k 4. Nhng loi thu m ct c k trn bt ngun t l thi tham
hi l c h thng ca cc quan chc bc triu nhm mc ch kim sot nhng ngi ch quc
t bo b dc b bin Vit Nam v l ngun quan trng h v vt v lm giu nhanh
chng.

Rt c th c mt chnh sch thu t c bit i vi Giao Chu nhng khng thy ghi trong
s liu. Theo nh s hc Katakura Minoru, mc d t ai lc c phn chia v nh thu
phng bc c h thng, thu t khng c p dng Giao Chu v 3 l do: mt l cc
triu vua c trc nh ng, khng mnh thi hnh cc chnh sch v t ai Giao Chu
theo kiu ca h; hai l h thng t ai ca Trung Quc c cn c trn quyn t hu v
khng th p dng rp khun Giao Chu, ni m quyn s hu cng cn mnh; ba l, cch
thc phn chia t Giao Chu cng khc phng bc v vic chia t, theo truyn thng Vit
Nam, vn cn c theo hnh thc lng x. ng Katakura c th qu nhn mnh n tm quan
trng ca vn s hu cng ng m qun i mt im quan trng khc l nhng bt ng sn
ca cc gia nh c th lc a phng Giao Chu cng vt ra ngoi kh nng thu thu ca
bc triu.

Trn l thuyt, thu c p dng theo ba loi ty thuc vo khong cch ca vng t chu np
thu i vi cc trung tm hnh chnh. Theo ng Katakura, ngi Trung Quc nh thu t
Giao Chu khng theo mt nguyn tc hay lut l nht nh no c, m ch l theo mt s tnh
ton khn kho lm sao thu thu c nhiu trong nhng trng hp c bit ngha l ty
thuc vo tnh hnh v thi phn ng a phng.

Chnh sch ca bc triu v thc t quyn bnh Giao Chu lun l mt thch cho cc triu
i Trung Quc, nht l khi nhng bin c Giao Chu vt ra ngoi tm kim sot ca cc
quan chc bc triu. Ni cch khc, khong trng gia l thuyt v thc t c lp i bng s
lng ca ci nhiu t ty c ng bin ly c cc a phng bng bnh khng th Hn
ha c y. Lun bc bi v cc quan h khng thun tho vi Giao Chu, cc quan chc Tn
triu thy cn phi ra ra mt th lut mi chng t quyn uy ca h ci gi l lut n x
c bit.

99
Cm t n x c bit ny ln u tin c dng bi cc tng v cc quan chc Tn khi h
n Giao Chu vo nm 269. Trn l thuyt, lut ny c ngha l s ni rng lut php ca bc
triu n Giao Chu: mi hnh vi ngang bng nu ln u vi phm th c tha th; ln sau,
phi sa tr theo lut php bc triu. Huch tot hn, l vic Tn triu chnh thc cng nhn
gii cm quyn a phng hng nh i cho vic chnh thc ha vic cai tr ca h Giao
Chu.

Cui th k 5 v u th k 6, cc triu vua suy yu Trung Quc c n phng li ra p dng

cc n x c bit ny cng nhn cc quyn lnh o ca cc th lc a phng Giao
Chu hng gi c quyn hnh ngoi mt m bc triu t phong cho h nh: vua T ban
hnh n x c bit nm 479 tha nhn quyn kim sot Giao Chu ca L Thc Hin; vua
Lng ban hnh n x c bit nm 505 tha nhn vic L Tc chn p L Khai v nm 516
li n x c bit na tha nhn L Tc nh bi c s thch ca phe L Khai.

Nhng n x c bit trn r rng cho thy l ngay c trong lnh vc php l bc triu cng
phi tm cch t iu chnh cho thch ng vi tnh trng c bit ca Giao Chu ni m chng
tn ti mt nn hnh chnh thng trc ca Trung Quc, c v mt l huyt cng nh thc t.
Giao Chu di quyn hong triu Trung Quc chng c mt quy tc php ch g th ch,
m li cn khin h phi c s sa i ty theo tng thi k na. iu ny c chng minh t
nm 494 khi bc triu phi sa i quy ch php l ca chc Th S Giao Chu sang mt
chc v mang tnh danh d trong cc chiu ch b nhim ca h.

S bt lc trong quyn hnh ca bc triu ti Giao Chu va l nguyn nhn va l hu qu ca

s ln mnh ca cc th lc a phng Giao Chu trn con ng tin ti t tr v c lp. L
hu du ca cc Lc hu xa, nhng gia nh a ch c th lc Giao Chu kim sot c
li tc t nhng trang tri tr ph Bc Vit Nam. Vic bc triu khng thu c thu t nhng
trang tri k trn mt phn l do cc gia nh a phng kho lo ng x trong vic bo v
ngun thu nhp ca h.

Lp a ch a phng Giao Chu phi tm mi cch p ng ty theo thi cuc thng

trm ca cc triu i Trung Quc. Cc th lnh a phng ny khng nhng tm cch ng
ngoi tm nh hng ca vn minh Trung Quc m cn, v v tr a l c bit, cng c cc nt
c th v x hi v vn ho Vit Nam cng vi vic ngy cng mc r su t cc cuc hn nhn
d chng qua nhiu th h gia Hn v Vit.

Cng ging nh Nht Bn, Hn Quc v nhng nc khc quanh Trung Quc, Vit Nam tip
thu vn minh Trung Quc m khng nh mt cc c tnh ca mnh. Mc d di con mt ca
Trung Quc, nhng nc k trn l thuc bn man di mi r nhng nhng ngi Trung Quc
di c ch cn sng Vit Nam mt th h hay hn, d bn ngoi mt cn c gi v mt trung
thnh vi nhng l tng Trung Quc, nhng bn trong h b nh hng rt nhiu nhng ga
tr vn ha v l li Vit.

X hi Vit Nam c nhiu tng phn vi x hi Trung Quc. Ch xt v tc em trai ly ch

du tn ti mi n th k 3 v nhng bng chng khc cho thy ngi ph n c coi trng
trong x hi Vit Nam. B lut ca triu L (th k 15 n 18) c ni n nhng quyn ca

100
ngi ph n trong hn nhn, v c quyn tha k, iu m lut Trung Quc khng bao gi cho
php. Vai tr ca ngi ph n trong x hi Vit Nam lc no cng quan trng, v quyn t do
tng i m ngi ph n c hng ci thin rt nhiu nhng p lc theo truyn thng
ph h ca Trung Quc. Nhng ngi Trung quc di c chc chn b nh hng ca vn ho
Vit cng nhiu bng nhng iu h c th nh hng ngc li, nht l sau nhiu th h h lu
tr v c hn nhn qua li vi ngi Vit.

iu c bit l phn nhiu nhng ngi Trung Quc di c v sau hn li Vit Nam trong
sut thi gian ny l nhng ngi thuc gii thng lu. H khng n Giao Chu nh l nhng
ngi di c tm thng tm n mt ni mi. H n, mang theo sch v, nn gio dc, c
triu nh b nhim, v i khi h li t cho l c bn phn em vn minh n cho mt vng
bin cng dt nt. H khc vi m quan chc bc triu n Vit Nam vi ngh duy nht l
lm giu mau l ri tr v Bc. Gia nh h S, h o v h u l nhng ngi trung thnh
vi bc triu, nhng ng thi cng l nhng ngi mc r rt su trong x hi Vit Nam.

Rt gn gi vi ngi Vit l nhng ngi nh Lng Thc, L Tin, L Thng Nhn, L

Thc Hin, Phc ng Chi v L Khai. Khi no c th c l h sn sng lm ng trc th
lc hong triu c. Qua nhng cuc hn nhn hn hp v s lu tr lu di, lp cm quyn a
phng mt mt ho mnh vo x hi Vit Nam, mt mt li dnh dng vi th gii vua cha bc
phng qua hc vn v nhng tham vng ca h.

Khi nh Hn phng bc sp , nhiu i gia nh Giao Chu ni ln nm gi cc vai tr

chnh tr khi b x y vo vng hn lon bc triu. in hnh l gia nh S Nhip ngi
em li thi bnh cho min Nam bao lu m nhng tranh chp khng gii quyt c min Bc
cn cho php ng duy tr c h thng quyn lc cn bn a phng. Nhng khi nh Ng
mnh ln v thch thc gia nh h S, mu thun li bng n gia quyn hnh ca triu nh vi
s an bnh t tr ca a phng. S bt n do cc chnh sch bc lt ca Ng triu v hu qu do
cc s can thip ca nh Tn u bt ngun t nhng s ri ren thi hu Hn m rt cuc tc
ng xung Giao Chu di hnh thc nhng yu sch tri ngc ca bc triu.

Th k 4 v 5 cho thy s m hoa kt tri ca mt ch chnh tr thch ng v mang nt c

th ca x hi Vit Nam hn. nh hng ca cc ri lon sau s sp ca Bc Trung Quc
khng nh hng nhiu xung Giao Chu v ng x xa xi cng nh v sc mnh bm sinh v
tim tng ca x hi Vit. S ni dy ln u tin ca Lng Thc chng t sc sng mnh lit
v kh nng thch ng ca x hi Vit trc nhng i thay trn t nc Trung Quc.

Tuy nhin k nguyn mi, Lc Triu, em li nhiu thay i Giao Chu, nht l di p lc
ca cc trn chin tranh vi Lm p. Nhng gia nh di c t phng bc mc r Giao
Chu, trong s ni ting c gia nh h , qua nm th h, cai tr Giao Chu sut 50 nm
ti khi nh Tn suy tn. H ng ch v lng trung thnh vi triu nh Bc, v ti cai tr v
s lim khit i vi dn chng. Thi h cng l thi gian lp cm quyn a phng Giao
Chu c to lp, cng c v ngy cng chng t kh nng t tc t cng ca mnh.

Vic nh Tng nh bi qun Lm p vo nm 446, mc d ngn ngi, ti lp c vai tr

cai tr ca nh Tng nhiu ni, ngoi tr Giao Chu v sc mnh ca lp cm quyn a

101
phng Giao Chu by gi ngang bng vi sc p ca nn hnh chnh bc triu. Sau ,
Giao Chu tin ti t tr v cc lnh o a phng c th lc ni tip nhau duy tr v cng c
cho quan nim a phng lnh o.

Chnh v l do y, bin thy pha bc ca Giao Chu c hiu chnh thnh ranh gii hin i
gia Trung Quc v Vit Nam. Ln ranh a l ny cng l ln ranh phn cch h thng chnh tr
ca ring Vit Nam vi h thng ca bc triu. T ngi Vit Nam khng cn l mt b phn
ca ci ranh gii thm quyn v hnh di thi Hn v Ng na, ci thm quyn m ch cn c
vo quan nim ca bc triu hn l vo nn vn ho bn x. Khi tch Hp Ph ra v thnh lp
Vit Chu vo cui th k 5, Trung Quc nhn thc rng lnh th Vit Nam xa qu v phi
Trung Quc qu nn khng th cai tr c, v ngi Vit c chnh thc cng nhn v mt
hnh chnh trong a gii ca chnh h.

Mt khc, cc cuc chin tranh vi Lm p v sau ny li n nh bin gii pha Nam l dy ni

Honh Sn. i hi cng quyt nht ca bc triu l bt Lm p phi lun gi khong cch v
s khng tha th cho bt k s ng chm no n ln ranh vn ho. Yu cu ny gy nh
hng rt nhiu n vic hnh thnh cc nt c th ca Vit Nam. Ngi Vit Nam mt mt
phi tp sng trong tnh trng b p thuc v quc phng Bc, nhng li thuc vn ho
phng Nam, mt mt tm cch d chng mc kim sot ca bc triu i vi Giao Chu.
Nhng mu thun v tng phn v vn ho v chnh tr do tm th v va tr a l ca ngi
Vit i vi cc th lc phng bc hun c cho dn tc Vit Nam mt bn nng trng tn
trong vic vn dng sc mnh ca h.

102
 Chng IV, Phn I
Vit Nam Khai Quc: a Phng T Ch Trong Th K VI
Cha Khai Quc c xy dng t thi L Nam ( L B) nay i tn thnh Cha Trn Quc,
nm trn bn o nh ca h Ty.

NH LNG XUNG MIN NAM

Vo th k th 6, do vic kim sot lng lo ca nh Lng, hoi bo c lp t ch ca Vit

Nam li c tri nghim qua cc ng thi nhm nh hnh t th chnh tr thm m mu sc
bn x ca h. Ngay khi Lng triu tm cch to p lc chnh tr t t ln min Nam th h
vp phi cuc ni dy ca L B vo nhng nm 540. Mc du b Trn B Tin nh bi nhng
phong tro c lp do L B khi xng vn tip tc pht trin khi Trn B Tin phi quay v
phng bc lp triu i nh Trn ca Trung Quc v cc vng min Nam li c cai tr bi
cc th lc a phng. Mi n cui th k 6, khi nh Ty ln thay nh Trn, bc triu li m
rng quyn lc ca h xung min Nam.

Gi ngi c mt thi gian di (502-549), Lng V ca Trung Quc, ni ting l mt v

vua sng o Pht v a thch vn chng, giao phn ln cng vic triu chnh cho cc quan
cn thn. Vo lc vn chnh yu m nh Lng phi i ph min Nam l s v hiu qu
ca cc th s v sau khi c triu nh b nhim, cc vin th s ny thng ng vi cc
gia nh c th lc min Nam ni m t th chnh tr a phng ngy mt mnh thm bi nn
kinh t phn thnh qua cc quan h thng mi vi cc x vng bin Nam Hi.

Nm 522, Lng triu ra lnh c tin mi v thy rng Chu Qung v Chu Giao, vng v
bc vn c dng lm bn v trong mu dch thay v dng ng tin chnh thc ca triu nh
ang lu hnh tt c nhng ni khc. Hn 20 nm sau li c lnh c tin mi khc nhng
tnh trng y vn khng thay i v hai chu Qung v Giao vn c tip tc s dng vng v bc
trong mu dch. iu ny cng khng c g ng ngc nhin nu xt theo s phn cch v a l
ca min Nam so vi nhng ni khc. Tnh cho ng Qung Chu v Giao Chu u l t
bn kia nhng ngn o do kinh t ca hai chu ny, theo thin nhin, ng ra l mt phn
thuc th gii bin ng Nam .

Va mu toan ng nht ho nn kinh t ca ton vng h bng cch ban hnh nhng o
lut mi v tin t, Lng triu cn tm cch kim sot trc tip hn na nhng a phng xa
xi min Nam bng cch tng thm nhn s cc th s trn nhim. Lm nh th th cc th s
c th b km hiu nng so vi thi xa; nhng Lng triu cho rng nu tng con s cc th s
ln h c th duy tr c vic kim sot cc min ho lnh. V l do Lng triu tm mi
cch dn dn ni rng quyn lc xung phng Nam v nhng chu c li b chia nh hn
na lp thm nhng tnh mi. Nhn b ngoi, h thng cai tr mi c v lm gia tng c
s kim sot ca Lng triu cc a phng nh y, nhng tht ra iu ny gin d ch l s
chnh thc tha nhn rng c nhng trung tm quyn lc mi mc ln ti cc a phng.

u nm 507, Qu Chu c thnh lp pha Ty Qung Chu. Nhng phi i n nm 523

th vic ci t bng cch chia nh cc chu mi thc s r nt min Nam vi vic Qung Chu
103
li b chia ra na lp thm 4 chu mi; cn qun Cu Chn v Cu c pha Nam, li c
tch ra lp chu i. C t nht l 13 chu mi c thnh lp nhng ni m trc kia l
Qung Chu v Vit Chu trong mu toan cng c h thng chnh tr ca Lng triu. Nm 535,
chu Hong li c thnh lp dc theo b bin hoang vu ti pha Bc ng bng sng Hng.
Qu v pha Nam, chu c b tch ra t qun Cu c c, v thm 2 chu na l chu L v
chu Minh c thnh lp mi xa gn vng bin gii vi Lm p.

Mc ch ca Lng triu khi lp nhng chu mi nhng vng m hc cha kim sot c,
trc l gan tip xc nhn ch quyn cai tr nhng vng , v k n l khuyn khch dn a
phng tun theo lut php bc triu ch khng da trn cn bn v din tch v dn s nu ta
em so snh Giao Chu vi i Chu hoc c Chu. Cn chu Hong v hai chu L v Minh,
th khng cn bn n v r rng cc chu ny khng th coi nh l cc n v c tm quan trng
ngang nhau.

Quyn hnh hng chu c tnh cch chin lc nht c giao cho nhng ngi trong hong
tc bc triu. Nm 541, hai ngi chu ca Lng V c phong lm th s hai chu nng
ct l Giao v Qung. Nhng chu km quan trng c giao cho nhng ngi cp thp hn,
k c nhng ngi thn thuc hoc vy cch ca cc gia nh th lc a phng. Hu qu ca
chnh sch ny l s xung t, tranh chp v quyn li m trc y thng xy ra gia cc gia
nh a phng vi triu nh th nay tr thnh mt nh ch vi s tha nhn nhng lnh o
a phng l th s cc chu nh. V i chnh tr xa c khi mt ng th s do bc triu nh
b nhim phi i u vi mt hay nhiu gia nh a phng c th lc nay bin thnh s cnh
tranh gia cc ng th s ln v nh.

Mt mc ch na ca vic thnh lp thm nhiu chu nh l lm dn chng qun i cc

mong mi ginh c lp cng vi vic khuyn khch h i tm cc a v v bng lc trong vng
trt t ti Lng triu. Nhng ngt mt ni l bc triu khng c cc cng vic v chc tc
tho mn tt c nhng tham vng ang ln ca cc a phng min Nam. khng lp c
khong trng gia triu nh v a phng th ch, phng thc mi ny cn lm gia tng
tng ni lon. Khi quen thuc vi th ch bc triu nhiu ri, nhng lnh o a phng li
cm thy khng c g ng phi s hi na v li cn c mun thay ci ang c bng ci khc
ca chnh h.

trnh nguy him ny, cc khu vc qun s c bit min Nam c thnh lp v c giao
cho cc v tng bc triu thc thi lut php triu nh. Trc nht l ng th s ca qun
quan trng nht nm trong a khu no th kim lun chc v qun s a khu y. Mt th d l
vo nm 509, th s Qung Chu kim lun quyn cai qun qun s bn chu thuc min Nam
l Qung, Qu, Vit, v Giao. Nhng v sau, vic ch huy cc khu qun s ny li c i
thnh cc b ch huy ring r do cc tng gii ch huy.

Nhng tng ch huy cc khu qun s ny thng l tay chn b h ca cc v hong thn c
b vo chc v th s cc chu quan trng nht. Trong cc v tng ch huy c Trn B Tin
n min Nam cng vi Tiu nh l chu ca Lung V . Tiu nh tr thnh Th S Qung
Chu v Trn B Tin thnh quan c H cai tr vng sng Tch v t bn doanh Qung Ty
ngy nay. Trn B Tin l mt tng gii v y tham vng. T nhng cng trng lp c

104
min Nam m sau ny Trn B Tin lp ra triu nh Trn, triu i cui cng trong s cc triu
i ca Trung Quc ng Hoa Nam.

L B

Chn Dung L B (L Nam )

L Tc, ngi nm quyn kim sot Giao Chu nm 505 v sau nh bi cc i th ca ng

vo nm 516, duy tr c quan h cht ch v hu ngh vi bc triu. Vo thi gian c
nhiu ngi thuc cc gia nh a phng danh ga min Nam c khuyn khch tin thn
bng cch xin vo lm vic cho Lng triu min Bc. Trong nhng ngi ny c Tinh Thiu
l ngi vn hay ch tt nhng Thi Tng, vin quan lo v nhn s Lng triu, li khng giao
Tinh Thiu chc v m ng xin, vin l trong gia nh Thiu cha c ai l danh s ni ting!
Thay vo Thi Tn cho ng gi chn gim st mt trong nhng cng ra vo Hong Thnh.
Tinh Thiu cho rng mnh b coi thng nn b v Giao Chu cng vi mt ngi cng cnh
ng l L B vo khong nm 523 khi m cc chu mi ang c thnh lp min Nam.

T tin L B thuc trong s nhng ngi Trung Quc di c t nn xung min Nam trn
nhng ri ren bt n do lon Vng Mng (9-23 SCN). n th k th 6, th h L n nh c
b Bc sng Hng, ti V Bnh gn Tn Xng, di chn ni Tam o. y l vng chin
lc nm gn vng bin gii t cao ca ng bng sng Hng. T ni ny h L cng c a
v v trong s h c ngi ln ti chc Ph T Qun S. Cng ging nh Tinh Thiu, lc
bt u s nghip, L B ln min Bc v c cho gi mt chc v triu nh, nhng vn
khng c tho mn c vng. Th l L B tr v Giao Chu v c b lm Gim Quan
Cu Chu ri sau ng theo cc v anh hng ca cc chu khc ni dy i quyn c lp t
tay bc triu.

Nhng c vng ca L B lc c nhiu ngi hu thun v c nhiu u th bi tnh hnh

chnh tr ri ren Giao Chu. Th S Giao Chu lc y l l Tiu T, chu ca Lng V , b
dn chng a phng rt on ght v nhng hnh ng v vt, bc lt v tn bo ca y. Nm
541, L B c Triu Tc, mt trong s nhng th lnh Chu Din, khm phc ti c ca ng
nn em qun bn b v theo. Bit c chuyn ny, Tiu T vi v tm cch hi l Triu Tc
c ng chy ln Qung Chu, ni chu ng l Tiu nh ang lm Th S.

Nhc li vng Chu Din, thi nh Hn, nm khong gia sng y v sng Hng ni m hai
sng ny phn nhnh. Tng truyn Thi Sch, chng ca B Trng cng qu . Qua bao th
k ci tn Chu Din dng nh c dn xui mi xung vng h lu v n th k 6, th n
n gn b bin, ni m sng Hng gp thy triu ln xung. Phn ln t Chu Din l m ly,
khng trng trt g c v h thng iu cha c p xung n y. Tuy nhin nhng tp
tc t thi B Trng, mc d ch cn l nhng k c khng r nt, nhng vn tim tng trong s
nhng huyn c lp qu v pha Bc. Do cc th lnh a phng Chu Din vn c th
khi dy trong lng ton th dn chng ca h mt ch qut khi theo tinh thn Hai B Trng
khi cn n.

105
S Trung Quc khng nhc n Triu Tc m ch ghi li cc s vic lin quan n L B v
c vn ca ng l Tinh Thiu, v xt v mt chnh tr ngi Trung Quc mun chng t rng y
l hai quan chc ca bc triu nh ng ln ni lon ch khng phi dn a phng. Nhng uy
quyn ca Triu Tc r rng c cn c trn ti hc ca ng iu m vt ra ngoi tm nhn
thc ca Trung Quc. Theo s liu Vit Nam, vic Triu Tc ni ln l l do trc tip buc Tiu
T phi b trn ngay khi Giao Chu.

iu ny d hiu nu ta nh li rng cuc ni lon ca L B bt u t Cu c, ni m ng

lm Gim quan. C l L B t tin ln pha Bc qua chu i. Chu Din trn bin gii
vi chu i v l ca ng tin vo ng bng sng Hng. Khi Triu Tc m ca Chu Din L
B ko qun vo ng bng sng Hng th Lng triu hiu ngay rng h khng cn hy vng g
na nn Tiu T phi mua chuc tm ng chy trn khi Giao Chu. Trong khi Trung
Quc nhn thy nhng rc ri v chin lc trong s lnh o ca Triu Tc h li c tnh lm
ng khng bit ng l ai ch ni n L B l loi ngui c phn hng theo ng li
chnh tr c li cho Bc triu.

Phn ng ca Lng triu nh v cuc ni lon ca L B rt mau chng. Tn Chung, Th S

Cao Chu, v L T Hng, Th S Tn Chu c lnh em qun i dp L B. Cao Chu v
Tn Chu l hai trong s nhng chu mi c lp ra t chu Qung c m nay nm v pha Ty
Qung Chu. Tn Chung v L T Hng u l dn a phng v Lng triu tm cch y h
vo mt tnh th tin thoi lng nan mt bn l phi biu dng lng trung thnh vi triu nh
bng cch tin qun mt bn bit rng vic tin qun vo min bin gii ny nht nh c nhiu
ri ro.

u xun nm 542 khi ma ma sp bt u, Tn Chung v T Hng yu cu c hon binh

n ma Thu, khi nhng nguy c v st rt v nhng chng bnh khc do gi ma gy ra gim
bt. Nhng li yu cu ca h lp tc b Tiu nh bc b, v Tiu T li thc dc tin qun. i
qun min cng ny tin ti Hp Ph th b chn ng v khong t 60% n 70% qun s b
thit mng, khng r l v sn lam chng kh hay v b qun L B phc kch. Qun Lng triu
chy tan tc v hu qun hn lon khng dm tin ti.

Tn Chung v L T Hng r rng l nn nhn ca mt s chun b vi vng do cp trn bt

buc. C l v mun g li danh d b tn thng nn Tiu T bo co v triu nh l hai tng
cm qun thng ng vi gic nn dn n thm bi. Sau khi bo co, Tiu T c lnh triu
nh triu hi Chung v Hng v Qung Chu x t hnh.

Vic x t hai tng ny gy mt ln sng phn i rt mnh m. Cc con v chu ca Tn

Chung v T Hng chiu tp c mt o qun bn b rt ln, bt c vin c H a
phng v tn cng Qung Chu vi nh git cht Tiu T v Tiu nh bo th. Nhng
Trn B Tin ko qun bn b 3.000 ngi n kp thi nn cu thot c Tiu nh v ti
lp trt t Qung Chu.

Sau chin thng ny Trn B Tin c tng thng vi nhng chc v mi v ngy cng ni
ting hn khi Tiu nh qua i sau khng bao lu. Cn tng tch Tiu T th khng thy nhc
n na. Tnh hnh bp bnh khp min Nam sau nhng bin c trn khng cho php Lng

106
triu m mt chin dch ln lao no khc nh dp L B Giao Chu trong mt thi gian
kh di. Tuy nhin Lng triu vn gi i nhng lc lng nh d thm v quan st tnh hnh
Giao Chu.

u ma h nm 543, qun Lm p li xm nhp Cu c, khng bit c phi l do nh Lng

xi dc hay ch l mt phn ng t nhin ca Lm p nhng s ri ren chnh tr pha Bc. L
B sai tng Phm Tu xung Cu c nh qun Lm p nhng thua phi rt v.

Thy tnh hnh c v sng sa hn v nhng e da t Bc xung v t Nam ln tm yn nn

u nm 544 L B bt u t chc giang sn bng vic t xng l hong Nam Vit. Nam
Vit l ngha ting Vit t ch Nan Yueh. L B mun gi nh li hnh nh ca Triu m 7
th k trc bt chp triu Hn, t xng l hong Nan Yueh. L B t tn nc l Vn
Xun, v ly nin hiu l Thin c. ng thit lp h thng triu nh v xy cung Vn Th.
Tinh Thin c giao cho ph trch dn s v Phm Tu ph trch qun s; Triu Tc lm Thi
Ph.

Thi Ph l mt trong cc tc gm ba v vng hu c t thi i nh Chu thi thng c

c vn cho nh vua v nhng iu tt xu trong nc. n thi Hu Hn th ch cn mt ngi
c phong chc Thi Ph. Nhng n thi nh Tn, li quay li l li c l c c ba v, v tt c
nhng triu i v sau min Nam cng u theo l . S xut hin ca chc v Thi Ph
Vit Nam th k 6 cho thy Triu Tc c coi nh qun s hng u ca L B.

Xut thn l gim quan bin thy khi ri min Nam ln kinh Lng tm mt v tr trong
bc triu, nhng L B bt mn quay v li lm vic c. Xt s thng tho ca nhng
ngi nh L B v Tinh Thin v triu nh v chnh quyn Lng, l t nhin l h mun c
c lp nhng rp theo khun mu Trung Quc. tng c mt v hong , mt nin hiu v
mt ci tn vn v t cho t nc u bt ngun t nhng gi t triu nh Trung Quc
c.

Trong khi , Triu Tc r rng l ngi gc vng t thp trong ng bng sng Hng.
Khng c chng c g chng mnh rng ng l mt quan chc ca triu nh Lng c nhng
chc chn ng l ch mt gia nh a phng c th lc v c nh hng mnh Chu Din.
Mc d Chu Din nm ven pha Nam ca mt trung tm nng nghip, nhng chc cng b
bao trm bi vn ho Pht Gio ca Vit Nam.

H tng cai tr Vit Nam trong na cui ca th k 4 v u th k 5, thit lp c ngi Chu

Din. n cui chng ny, chng ta s thy xut hin nh s Pht Gio, danh ting nht ca
Vit Nam cui th k 6, l ngi gc Chu Din v cng mang h . Vy chng ta c l
tin rng Triu Tc tiu biu cho nn vn ho Pht Gio ng bng sng Hng.

L Thi Ph, Triu Tc c th gy c nh hng ca Pht Gio ln triu nh L B. C

bng chng cho thy l mt ngi cha Pht Gio vi bc tng Amitabha, cao gn 2 mt ri,
ngi trn b, c tc bng , v xy dng bi L B. Kiu dng ca tng Amitabha m nay
vn cn, rt ging vi nhng tng c thy Long Mn, Bc Trung Quc thuc th k 6.

107
ng Nguyn Phc Long, mt s gia Vit Nam ng i, cho rng ngi nh Tinh Thiu
tng phc v triu nh Lng ti Nam Kinh tt em kiu ny t Trung Quc v Vit Nam.
Bc tung v i c tc nn khnh thnh triu i L B u tin Vit Nam. Tng c
t trong mt ngi cha tn l Vn Phc m khng ngy thng xy dng, nhng s gia
Nguyn Phc Long cho l ngi cha ny c xy ng cng thi vi cung Vn Th. Phc v
Th l nhng danh t tt p c dng nhiu trong vn chng Vit Nam v Trung Quc thi
thng c. D sao th vic ly Pht Gio lm nn tng hu thun cho mt truyn thng qun ch
v c lp l mt trong nhng ch quan trng trong lch s Vit Nam sau ny, c bit l t
th k 10 n 14. Ch ny c th bt r t cc phong tro c lp trong th k 6 v cng c
th c truy nguyn t thi S Nhip.

L B t chc triu nh theo phong cch Trung Quc v c l chnh ng l v vua Vit Nam u
tin u cho Pht Gio v c nhiu bng chng cho thy nh vua rt tn trng tinh thn th
phng ca ton dn chng. Nhng di sn v ti liu v cc nh cha cho thy L B cho xy
mt ngi n th v truy phong chc tc cho B Triu, ngi n anh hng lnh o cuc ni
dy ginh c lp vo nm 248. Ngi n th ny vn cn ta lc vng t xa kia l Cu
Chn hay i Chu. C l L B cng bit rng mun bc tin th phi i qua chu i nh B
Triu lm trc nn sau khi dng c khi ngha ng cho xy ngi n ny, trc l ghi
nh cng lao ngi n anh hung, sau l kch thch tinh thn qun s.

Mc d tr v vn vn ch c vi nm, iu vua L B lun quan tm l trn th cht ch vng

bin thy v gi cho dn chng thi bnh. Ti liu cn st li duy nht ni v vic ny l vi
dng ngn ngi sau y vit v L Phc Man, mt trong cc tng lnh ca L B:

ng (Phc Man) ph t v vua phng Nam ny vi t cch l mt i tng qun v ni

ting l mt ngi trung thnh v dng cm. ng c giao ph cai qun hai vng thung lng
ng v ng Lm; bn Lao [man di] rt s ng v khng dm gy ri, ng gi c
thi bnh trong khp vng.

L Phc Man c dn chng th phng sau khi ng mt v c truy phong sau ny bi mt v

vua Vit Nam th k 11. ng v ng Lm c nhc n trong cc s liu Vit Nam
th k 10 nh l mt khu vc nm dc theo b nam sng Hng, ty bc H Ni ngy nay. Nhim
v quan trng ca L Phc Man l canh gi b nam sng Hng v bn kia sng l qu hng
ca L B ni ng c trch nhim canh gi b pha bc c hai cng chung lng kho cht con
ng chin lc dn vo vng ni non v ch ng vng ng bng khi b cc b lc trn ni
xung quy ri. Nhng b lc k trn ny c ngi Trung Quc v Vit Nam thi gi l
Lao; nhng chn tng ch thc ca h th khng c r, d c cho l c lin h n cc
dn tc thuc ng h Thi.

Kinh ca L B khng c ni r trong s liu, nhng chng ta c th on chnh l vng

Gia Ninh, nm cnh qu nh ca L B ni m sng Hng c cc sng nhnh khc vo.
Tng truyn rng Gia Ninh, mt trung tm chnh tr thin nhin ngay ca ng vo ng bng
sng Hng, l ni cc v vua Hng tng cai tr Vit Nam rt lu trc .

108
Trong khi L B v ph t L Phc Man canh gi vng ni v duy tr thanh bnh min ng
bng th nhng tng qun tin cn khc nh Phm Tu, canh gi vng bin thy gap Lng v
gap Lm p. Nn hnh chnh vng ng bng c th do Tinh Thiu gim st t tr s ca ng
trong thnh Long Bin. Cn gia nh Triu Tc, chc chn l mt gia nh c thanh th khp
vng ng bng sng Hng.

Khng may cho Vit Nam nhng hot ng u tin ni trn ca h tin ti c lp b ph
v bi ti cung kim v nhng tham vng vng ca Lng tng Trn B Tin. Tuy b bc
triu bp nh th cc phong tro ni dy ginh c lp vn tip tc hot ng nhiu chc nm
sau lun nhc nh ngi Vit rng h l mt dn tc ring bit. Chnh tinh thn c lp lun
c hun c y ng gp vo vic ginh li nn c lp cho Vit Nam sau ny.

Li nhc li chuyn L B, vo nm 545, Lng triu phn no n nh c tnh hnh

phung Nam nn li chun b tn cng L B. Dng Phiu c phong Th S Giao Chu
v Trn B Tin chu trch nhim v qun s. Mt i qun gm phn nhiu l cc chin binh
dy dn kinh nghim c tp hp ti chu Qung v tin v pha Ty nhp chung vi qun
ca Tiu Bt, Th S nh Chu, nay l Qung Ty. V cha ca Tiu Bt l anh em h vi vua
Lng nn li ni ca ng rt c nh hng. Hn na, nh Chu lu, Tiu Bt li c
vo a v c th hiu bit r tnh hnh min Nam xa xi, nnTiu Bt nhc li nhng ni s
hi ca cc qun s khi phi tin vo min xa xi y v khuyn Dng Phiu hy b cuc vin
chinh v tm mu lc khc. Dng Phiu bn triu tp mt cuc hp hi cc quan qun
nh Lng. Chnh nhng pht biu cng quyt ca Trn B Tin trong hi ngh ny dn n
quyt nh tip tc em qun tn cng L B v chng t rng mng vng ca Trn B Tin
s thnh hin thc sau ny:

Giao Ch ni dy lm lon v chng li triu nh, gieo rc hoang mang v ri lon sang
nhiu chu khc m vn khng b trng tr nm ny qua nm khc. nh Chu mun hng binh
b mt tiu pht gii quyt tnh hnh thay v tn cng trc tip nhng chng ta nhn c
lnh vua trng pht mt ti phm th chng ta phi thi hnh lnh y d cht cng cam. Nu
chng ta c loanh quanh mi m khng tin qun th cng lm tng uy th ca lon qun v lm
mt tinh thn qun s chng ?

Thuyt phc bi nhng li l hnng hn ca Trn B Tin, Dng Phiu phong y lm tng tin
phong v ra lnh tin qun. Gn cui ma h nm 545, qun Lng tin vo giang sn Vn
Xun. L B huy ng qun ln ti 30.000 ngi nghnh chin khi ch tin ti ng bng
sng Hng. Qun Lng triu tin vo vo bng ng no khng thy ghi trong s, nhng da
theo cc chi tit ca cuc chin, c th l bng ng thy.

B Trn B Tin nh bi vng t thp di Chu Din, L B lin rt v ca sng T Lch,

vng ven bin H Ni by gi. Ni y, ng tm cch chn nh B Tin vi mt h thng
phng th xy p vi vng nn li thua v phi rt v c th v sau b qun nh Lng bao
vy trong thnh Gia Ninh.

n nm 546, thnh Gia Ninh b h. Nhng L B chy thot c vo vng ni gn , t

tc vi cc b lc Lao. T y ng li c gng tp hp mt s qun s cng vi mt s cc th

109
lnh b lc Lao n ma thu nm y, ng li ko 30.000 qun xung ng bng quyt mt
trn sng mi vi qun nh Lng.

L B ng qun b h in Trit trn bin gii qun Tn Xng gia vng ni v ng bng.
H in Trit l mt h iu tit nc thin nhin, cung cp nc cho cc con sng nm quanh
trong ma cn v nhn nc t nhng sng ny vo ma l. chun b, L B cho qun s ng
nhiu thuyn u y mt h. Qun Trn B Tin ng vng ca h v quan st cc hnh ng
chun b ca L B m thm s hi. Cm thy gi pht quyt lit n, Trn B Tin vi hp
cc tng s li v ni:

Ta cm qun bao lu nay ri v qun s ht sc mt mi c v tinh thn ln th xc. Hn na,

chng ta y tr tri khng c qun cu vin m li tin qu su vo t ch. Nu khng
chin thng c trn ny na, lm sao c th hy vng sng m v? Nay v l ch my ln
thua chy, tinh thn ca chng tt giao ng v bn man di Lao li khng c k lut v khng
tin cy c, nn s d dng cho chng ta tn dit. Chng ta ch cn mt cch l nh cho n
hi th cui cng, tp trung tt c sc mnh ca ta chin thng. Khng c l do g tr hon
na. Gi quyt lit im.

Nghe thy th cc quan qun nh Lng ang lo lng u ly lm sng s v khng bit tr li
ra sao v h bit rng, mc du L B thua my trn nhng ti ln trnh ca ng tht ti tnh,
nn rt c th L B s tn ti c lu hn sc mnh tn cng ca Lng qun. Vic Trn B
Tin khng nh rng tinh thn dn qun [ ca L B] giao ng l duy ch v ch da trn
lng trung thnh ca ng vi bc triu.

V pha vua Vit Nam L B, v thi gian tr v qu ngn ngi nn cha to c lng trung
thnh su m trong dn chng Vit. Hn th na, tng c lp i vi triu nh phng
Bc c l cn qu mi c th nhiu ngi lnh hi c. Gn mt nm tri qua t khi L
B phi rt lui vo vng ni nn s tr v ca ng chc nng cao c tinh thn ca ngi
Vit v h hy vng rng cuc phn cng ln ny c th s qut sch c o qun Lng n
c ra khi b ci.

on trch li hiu triu ca B Tin trn cho thy mt mc no s thnh cng ca Lng
qun ty thuc vo t cch ca mt c nhn v cng mt mc no cc li hiu triu ny
gip Lng qun vt qua c nhng th thch ca cc cuc ni dy ang dy ln nh sng
cn min Nam. Nhng ci gi l s tht bi ca L B c ghi trong s liu Trung Quc
tht ra c th ch l nhng ln rt lui chin lc ca ng nhm mc ch nh cho qun Trung
Quc vo tht su trong ni a, xa hn cc cn c tip t, ri nh cho chng b hao mn v
mt mi.

Nu k hoch ca L B ng l nh th th s l lm ca B Tin ch a y n ch tht bi m

thi. Ni theo Ng S Lin, c l lng Tri cha thun cho L B v nc Vit non tr, ngay ci
m m Trn B Tin hiu triu tng s th ma rt nhiu, mc nc sng t nhin dng
cao lm cho nc t cc sng trn tht nhanh vo h in Trit khin cc ghe tu ca L B b
ri lon. Nm ngay ly c hi y, B Tin cho qun xung thuyn v ko trn vo trong h gia
bao ting h reo vang tri. V khng ng l nc sng li trn vo h nhanh nh th nn qun s

110
ca L B b ri lon, tan r hng ng. Li mt ln na L B chy thot vo min ni gia cc
b lc Lao v tp hp li qun s trong thung lng Khut Liu thng lu sng Hng tip
tc chin u. Nhng ln ny mt trong cc b lc ngi Lao b Trn B Tin mua chuc nn
m hi v gi th cp L B v cho B Tin.

Nm 547, sau ci cht ca L B, anh ln ca ng l L Thin Bo trn thot c v chy v b

bin pha nam Cu c. Ni y, vi s hu thun ca mt th lnh a phng l L Thiu
Long, ng triu tp c mt o qun ln ti 20.000 ngi. Sau khi tin qun vo Cu c v
git c Trn Vn Gii, Th S ca Lng triu, Thin Bo tip tc em qun tin nh i
Chu nhng Trn B Tin ko vin binh n kp thi v L Thin Bo li phi chy vo min
ni. Qua cc s kin trn chng ta thy rng v tnh cng quyt ca B Tin nn vng quc
Vn Xun non tr ca L B b dp tan, nhng v nhng ri lon bng n ngay sau min
Bc khin Trung Quc khng th tip tc kim sot Vit Nam c na.

111
 Chng IV, Phn II
Vit Nam Khai Quc: Cc Din Th K Th VI Xt Theo S Liu
Trung Quc
Cc ti liu ca Trung Quc v Vit Nam u c kin tri ngc nhau v cc din bin lch s
ti min Nam vo th k 6. Trc khi nghin cu cc s liu Vit Nam, chng ta hy xem xt
cn thn cc quan im trong s liu ca Trung Quc xc nh xem mc kh tn t pha s
liu Vit Nam. im chnh l xt n s sp ca quyn lc Trung Quc to c nhng
khong trng ngi Vit Nam c th theo ui nn chnh tr c lp ca h trong thi gian
ny.

Nm 548, sau khi dp tan c cuc ni dy ca L B, Trn B Tin quay v vi chc v c

ca ng l c H Quan sng Tch trong tnh Qung Ty by gi. Lc , quc Thc Bt,
(tc l triu Bc Ngy) tng thng tr min Bc Trung Quc trong mt th k ri, ang b
tan r di p lc ca nhng v tng qun Trung Quc y tham vng v kim sot phn ln
vng ng qu Trung Quc. Trong s cc v tng ny c Hu Cnh lm Th S khu vc tnh
H Nam by gi. Nm 547, Hu Cnh tuyn b l ng s trung thnh vi triu Lng, nhng
qua nm sau, vi ni ng ca mt s hong thn v quan chc Nh Lng, ng cng khai tn
cng kinh Nh Lng v git c Lng V vo nm 549.

Vic Hu Cnh lm phn kinh khin Trn B Tin cng nn nng mun ko ngay qun v
Bc sc vi k son nghch. Vo nm 548 khi ang sp sa ko qun v cu ga Lng
triu th B Tin c tin Th S chu Qung l Nguyn Cnh Trng ang b mt chun b theo
phe Hu Cnh. Th l xung t gia B Tin v Cnh Trng n ra cng khai ngay lp tc. Nm
549, B Tin nh bi Cnh Trng v mi Tiu Bt lm Th S Qung Chu. Nh th l mt
pha Nam tm n nn B Tin li tnh n chuyn Bc tin, nhng ng vn bit rng vn cn
nhiu kh khn trc mt v trn ng bc tin, nm gia chu Qung v vng ni rng pha
Bc ngn chia lu vc sng Tch v sng Dng T, l chu Hng. Khi B Tin mang qun
nh L B nm vo 545 th c Lan Khm, th s Hng Chu v ngi ph t rt tin cy ca ng
ta l u Dng Nguy i theo. Khi Lan Khm cht v bnh trn ng i n Giao Chu th u
Dng Nguy c php em thi th Lan Khm v Hng Chu. Sau , u Dng Nguy c
lnh li canh gi Hng Chu cc quan chc thp tng B Tin Bc tin nh Hu Cnh.

Khi Hu Cnh git c Lng V th min Nam, cc quan chc a phng tranh nhau
ni ln chim quyn v ginh t ai; trong s c Lan D l em ca Lan Khm cht. Lc
Lan D ang lm Th S Cao Chu v c r u Dng Nguy theo y lm phn nhng Nguy
t chi. Thy th Lan D bn xua qun nh u Dng Nguy Hng Chu nhng nh c Trn
b Tin ko qun n cu nguy nn Lan D b nh bi. V th sau ny u Dng Nguy gip
Trn B Tin khi ng tin qua vng ni Hng Chu tin nh Hu Cnh.

Cng nh tng khuyn Trn B Tin ng nh L B, Tiu Bt ln ny li khuyn B Tin

nn kim ch nhng B Tin cng vn khng nghe. Nm 550, B Tin thng mt trn ln pha
Bc dy ni nm trong tnh Giang Ty ngy nay nn c mt hong thn triu Lng thng
cng bng cch phong ng lm Th S Giao Chu. Cn ni thm rng r rng Trn B Tin lc

112
 khng Giao Chu nn trong tnh hnh nhiu nhng nhng v b nhim ca Lng triu
ch l hnh thc.

Nm 551, Trn B Tin li nh thng nhiu trn khc na v n nm 552, Hu Cnh b nh

bt ra khi kinh v b git cht. Nguyn , mt hong thn nh Lng gc vng trung lu
sng Dng T, ln ngi v giao ph na phn pha ng Trung Quc, bao gm c kinh , cho
hai v tng qun c uy th nht trong c Trn B Tin; cn vua th ng thnh tr m
by gi gi l V Hn (Hn Khu). Min Nam th vn trong tay Tiu Bt.

Vo lc vic u tin ca Tiu Bt l dp yn mt cuc ni dy mi Qung Chu. Vic

Lng triu b suy sp quyn lc min Nam c k trong s Trung Quc rng khu vc di
quyn ca Tiu Bt tri di ra gn 1.000 dm, m dn s ng k khng qu 30.000 ngi. Mt
dm Hoa thng c tnh l 360 b, nh th 1.000 dm Hoa tnh ra khong 365 dm Anh gn
bng khong cch t hnh dinh ca Tiu Bt Qung Chu n st bin gii Giao Chu. Do
cu ni 1.000 dm trong s liu Trung Quc c tnh cch khoa trng c v tm l v a l.
Nu ta thm mt cht na th cu cha n 1 nghn dm c ng rng phm vi quyn
hnh ca Tiu Bt ht sc gii hn.

Tuy l mt ngi hp tc c vi B Tin, nhng Tiu Bt li khng c Nguyn tin cn lm

v thy ng chiu m v hun luyn mt o qun rt ln. Hng ph tan mi nghi ng ca vua,
Tiu Bt nh liu v triu yt kin Nguyn v sn sng tr li bt c ti trng no m ng b
co buc nhng Nguyn vn gi b lm ng nh khng bit ng l ai. n nm 554, Nguyn
sai Vng Lm, mt v tng danh ting min Bc xung thay Tiu Bt. Vng Lm tr
ng gn mt nm ni ni m by gi l Qung Ty. Cm thy b sc p t triu nh do vic
b nhim v tr ng ca Vng Lm nn u Dng Nguy ngy cng ng theo nh lm phn
ca Tiu Bt. Khi y, u Dng Nguy ang cai qun Thy Hng mt a im chin lc nm
trn ng t Qung Chu ln pha Bc. Tuy nhin tnh hnh cng thng gia Vng Lm v
Tiu Bt t nhin tt ngm v Vng Lm phi vi quay v Bc do cc bin c quan trng din
ra trn y.

K t khi Hu Cnh cp ngi nh Lng th Ty Bc Trung Quc c x Thc bt cn c

gi l Ty Ngy, ang ln chim bin gii Bc v Ty ca lnh th Lng v cui cng th Thc
Bt chim c kinh nh Lng vo nm 555. Ty Ngy cng chim phn ln vng trung
lu sng Dng T m v sau tr thnh triu i Bc Chu vo nm 557. Chnh v mun chng
li cuc xm lng ny m t nhin Vng Lm phi vi quay v Bc vo cui nm 554 nhng
khng qun Lu Nguyn Yn, mt b h thn tn ca ng, li Qung Ty. Lu Nguyn Yn
l ngi c phong chc th s danh d Giao Chu v ng ta cha t chn ln t Giao Chu
bao gi.

Ngay sau khi Vng Lm v Bc th Tiu Bt tip tc cng c sc mnh qun s. Cui nm 555,
khi Tiu Bt ang cng c a v min Nam th Lu Nguyn Yn li em qun tr v Bc
tm gp Vng Lm. Nm 556, c Tiu Bt ln u Dng Nguy c Trn B Tin thng chc.
Tuy nhin n u nm sau, khi B Tin ot ngi nh Lng v chnh thc xng nh Trn,
th Tiu Bt, v thuc dng gii hong tc Nh Lng, thng thng tuyn chin. Tiu Bt
li Thy Hng v sai u Dng Nguy em qun ln Bc nh tn vng l Trn B Tin

113
nhng u Dng Nguy b thua v b bt. Tin thua trn va v n Thy Hng th b h ca Tiu
Bt vi v th thn ai lo phn ny. Trong s cc b h ny c Trn Php V, lm phn v git
c Tiu Bt. Cng nh trc Trn B Tin vi chc Th S danh d Giao Chu, Lu
Nguyn Yn vi chc th s danh d Giao Chu, Trn Php V cng gi chc th s danh d
Cu c vo nm 557 mc du ng ta chng bao gi Cu c, tr thi gian theo Trn B
Tin i nh L B.

Sau khi Tiu Bt cht, min Nam li ri lon. Bit c l u Dng Nguy cng c mt t uy
danh min Nam nn Trn b Tin quyt nh th ng v v b ng lm Th S Hng Chu
kim c vi quyn hnh qun s trn ton b 19 chu m trn l thuyt bao gm c hai
chu Qung v Giao. Con ca u Dng Nguy l u Dng Ht, l ngi cng tng min
Nam, ph t cho cha tm cch li ko phe Tiu Bt c v quy thun v phe ny rt v
Qung Chu.

Nhng mt thng sau, Vng Lm trong lu vc sng Dng T li ni lon v min Nam
phi gnh chu s cai tr h khc ca y ti ba nm. Mc du c Tn vng Trn B Tin
phong chc vo nm 557, Vng Lm vn ngm ngm trung thnh vi hong gia Lng. c
hu thun ca mt quan chc min Nam nn nm 558 Vng Lm tm cch li ko h v hn
phe cnh vi ng. Cng vo nm y, u Dng Nguy c b nhim Th S Qung Chu, c l
v Trn B Tin mun mua chuc lng trung thnh ca ng. Khi Trn B Tin mt nm 559, Th
S Qu Chu tc Qung Ty by gi n quy thun Vng Lm nhng u Dng Nguy vn
trung thnh vi B Tin v c phong mt lot chc tc mi v quyn lc cao hn. Rt cuc,
n nm 560, Vng Lm b nh bi v buc phi v n trn vng ng Bc Trung Quc.
Trong thp k sau, tnh hnh min Nam c tng i n nh di quyn cai tr ca cha con
u Dng Nguy.

Tng truyn rng trong thi gian Vng Lm ni lon, u Dng Nguy b mt nhn c mt
s vng t Vin m Hon, lc l Th S Giao Chu. u Dng Nguy em mt phn s
vng y chia cho Thi Th Hp Ph v phn cn li ng em cho con trai mnh l u Dng
Ht. Vic lm mp m ny c l c lin quan n vic tng thng cho lng trung thnh vi
Nh Trn v ng khng theo phe ni dy ca Vng Lm.

Khi Vin m Hon cht, chc Th S Giao Chu li v tay em ca u Dng Nguy l u
Dng Thnh. Chc ny ca u Dng Thnh li cng r rng l mt chc danh d bi v hnh
ng duy nht ca ng c ghi li l vic ng gip anh ng ta dp yn c lon qun Qung
Chu. iu ny gi nh n v b nhim Trn B Tin lm Th S Giao Chu nm 550 sau khi
B Tin ri khi min Nam, v c v ra i ca Lu Nguyn Yn, Th S Giao Chu ln min
Bc theo Vng Lm vo nm 555; cng l chc phong cho Trn Php V, Th S Cu c,
ngi git c Tiu Bt Thy Hng nm 557. Nhng ngi ny thc s chc cng c t
nhiu lin h n Giao Chu, c l l tham gia i vin chinh ca B Tin i chinh pht L
B, nhng tt c mi bng chng u cho thy l h ch gi chc Th S danh d m thi.

Nm 563, u Dng Nguy qua i, u Dng Dng Ht ln k v. S chp u Dng Ht:

Rt oai nghim nhng t t vi ngi Bch Vit. Danh t Bch Vit c dng y nh mt
t tng qut ch tt c mi dn bn x min Nam v cu nhng ngi sng vi ngi

114
Bch Vit l ch nhng ngi Trung Quc v h hng ca h min Nam. T s vic , ta c
th cho rng gia nh u Dng to c mt cnh thi bnh tng i trong khu vc di
quyn kim sot ca h m r rng l khng vt qu vng Qung ng v Qung Ty ngy
nay. Nm 567, Th S chu nh, by gi l H Nam, ni lon v r u Dng Ht theo mnh.
Tuy Dng Ht khng ng vai tr g tch cc trong v ni lon ngn ngi ny ng cng b
Triu Trn nghi ng. Nm 569, khi c gi v triu trnh din, u Dng Ht quyt nh
khng v v cng khai lm lon. Nm 570, ng b bt v b em chm u.

Nm 570 nh du mt bc ngot nh min Nam. T khi L B ni dy vo nm 541, min

Nam lun lun trong tnh trng bt n nh. Hoc nu c mt cht n nh no th u c
thi hnh bi nhng ngi a phng c th lc mnh, nhng ngi bit trnh lin ly n
nhng ri ren chnh tr Bc, hoc l bit kho lo li dng nhng c hi y. i u l Trn B
Tin ri n nhng nhn vt lnh o khc min Nam theo sau ng u cng khai ni lon.

Sau ci cht ca u Dng Ht vo nm 570, triu Trn t ra bin php tng qun quyn hnh
min Nam. S chp rng vo thi nhng ngi Lao man di Giao Ch thng hay t tp
li i cp ph v Nguyn Trc c giao nhim v gii quyt vic ny. Tuy th Giao Ch vn
lin lc vi Lm p v vic bun bn v vng, chim tr, ngc trai, i mi, ngc qu v nhng
him qu vn pht t v tt c nhng s gi gi xung Giao Ch, t u n cui, ch lo
tch ly ca ci; ring c Nguyn Trc th khng lm nh th, v b v tay khng.

Tin tc qu bu ny soi sng quan h gia bc triu v min Nam xa xi. R rng l nhng
ngi c b nhim xung Giao Ch u chng ng ngng g n nhim v c giao m ch i
theo ngh bun bn v bo b hn nhiu. Danh t s gi dng y ng ni nhng quan
chc nh, cp di khng quan trng. Mc d Nguyn Trc c chng li nhng cm d v li
lc y v b v, ng thnh cng trong vic to c mi lin lc gia triu Trn v nhng
ngi ch phn thnh min bin Nam Hi v trong nhng nm c cuc vin chinh ca ng, cc
s b ngoi giao ca Ph Nam v Lm p, ln u tin sau bao nhiu nm, sang tn triu
Trn yt kin.

Ngoi vic m li nhng tip xc thng mi, s mng ca Nguyn Trc cng to c t nh
hng bin gii. Khng lu sau , mt ngi tn l Thi Ngung cng b nh Trn tm thi
trc xut xung Giao Ch mc d s khng ni r y gi chc v g trc . Cng vo thi
gian , li c mt ngi khc tn l i Hong c tn trong danh sch cc quan chc lm Th
S chu Ninh, mt trong hai chu xa lc m triu Lng thit lp bin gii Lm p trc .
C l i Hong thp tng Nguyn Trc v c phong chc ny thng cng; m cng
c th y c phong chc ny nh l mt chc danh d m chng bao gi ra khi triu nh Trn
c. Cn v Thi Ngung, mc du y b ui xung Giao Ch, c th y li c giao cho mt quan
h chnh thc no vi cc quyn lc a phng; mc d s liu khng ghi li bng chng
no r rt v mt quan h nh th.

Trong hai nm sau khi Nguyn Trc vin chinh xung min Nam, tc l cho ti nm 572, mt
tng qun tn Trn Khc l nhn vt ni bt nht min Nam vi t cch l Th S Qung
Chu. Trn Khc sau li c thay th bi Phng Tn, mt hong thn, chu ca mu thn
Trn B Tin. Phng Tn c phong chc c l chc c ca h u Dng ngy trc.

115
ng nhm chc vo nm 574 v nm 575 li b thay th bi mt hong thn khc. n nm sau,
ng ny li b i i, thnh ra vic lnh o khng c lin tc trong nhng nm y.

Nm 576, Trn Qun Co c phong c Qung Chu. S chp rng: B lc Di v nhng

ngi Lao lin tc nh ln nhau. Qun Co li l mt nho s, khng thng tho vic qun s;
nn ng dc ht tm lc vut ve xoa du h v ging gii phi tri em li s hi ho trong
dn chng. Nm 578. Qun Co cht, th c 48 tui, ch sau hai nm ti chc.

Danh t Lao, nh chng ta bit, l ch nhng ngi sng trong vng ni non min Nam, v
Li, danh t th k 5 ni cc b lc sng min ni, l mt t c dng th k 6 ch
nhng sc tc phi Trung Quc sng nh c cc vng t thp. Ngi Vit Nam c coi l
trong s cc tc Li. Theo kinh nghim ca Qun Co, nhng quyn lc a phng khng thch
vai tr kim sot ca bc triu, nn ng ch tm cch ng vai trung gian mc d chng i ti
u!

Nhng s ri lon ny lm cho Trn Qun Co mt mi v c l v th ng qua i sm dn

n kt cuc l quyn ch huy bao trm ca ng trc nay b chia nm x by ra tht nh vi
vic xut hin kh nhiu c vi quyn hn trch nhim ht sc gii hn. Theo sch An Nam
Ch Lc cn c trn cc s liu Trung Quc, mt ngi tn Dng Tn gi chc c hai
chu Giao v i mt thi gian, sau khi Qun Co cht. V khi triu i Trn B Tin sp vo
nm 589, li c mt ngi tn Dng Hu Ph lm c Giao Chu.

Ngc li vi cc v c ny, trong s nhng ngi c th min Nam vi danh ngha i

din ca triu nh, c mt ngi tn l L Hu Vinh no , c s chp l Th S Giao
Chu. Nm 583, L Hu Vinh gi mt s voi hun luyn thun thc sang triu cng Trn B
Tin. Trc , voi c thun ha em triu cng thng l ca Lm p. Do vic tin voi
mt cch l lng ca Th S Giao Chu hm rng Th S Giao Chu ang ng x theo l
li ngoi giao phi Trung Quc.

Vic duyt xt li mt cch ngn ngi trn y v nhng bin c min Nam trong thi gian 40
nm k t khi Trn B Tin chin thng L B cho n khi triu nh nh Trn sp u hon
ton ly trong s liu Trung Quc. S liu ni v v Giao Chu trong thi gian ny th gn nh
khng c, ngoi tr lc c ni n nhng chc v, thm ch vi li ph bnh bng qu cn hu
ht ch ni n nhng tip xc thng mi thay v chnh tr. Nhng chi tit m chng ti xem
xt theo s liu Trung Quc u hu thun nhng quan im cho rng Trung Quc vn tip tc
kim sot Giao Chu trong sut thi gian ny. Tuy nhin, c hai iu mu thun ng lu :
iu th nht l thng tin m chng ti xem xt k u ni n s suy yu ca quyn lc
Trung Quc min Nam trong sut thi gian y. Trong khi Trn B Tin tr v Bc nhng nm
548-52, tinh thn vng triu cng i theo ng. Nm 552, quyn ca Tiu Bt khng ra khi gii
hn tnh Qung Ty by gi. Khong gia nhng nm 554-60, khu vc tnh Qung Ty by gi
li phn ln chu nh hng Vng Lm. Trong 10 nm sau , h u Dng Qung Chu p
dng h thng gia nh tr v s trung thnh c xt theo tng c nhn. H thng cai tr ny
nh hng xuyn sut xung ti Giao Chu v xa hn na m phn chnh l qua h thng
thng mi.

116
S sp ca h u Dng nm 570 m tip theo l cuc vin chinh ca Nguyn Trc xung
tn min bin gii khin Lm p v Ph Nam phi vi gi s gi ln triu nh. Nhng iu
ny cng khng thu c kt qu g v iu ngc nhin nht l nhn vt Nguyn Trc bt tm
khng c nghe ni n na. Nhng tranh chp a phng gy nn s tuyt vng ca Trn
Qun Co (576-78) v a n kt qu l s tan r ca quyn lc bc triu trong khi triu i
Trn B Tin thoi thp di bng nh Ty. Vic duy tr thng mi c th l ng lc ca vic
cng np voi ln triu Trn vo nm 583 bi mt lnh t a phng Giao Chu. Nh vy l
ngun s Trung Quc khng i ngc li vi iu cho rng trong nhng nm ni trn, Giao
Chu t ch, nu khng phi l c lp mt cch hu hiu.

iu th hai l kh nhiu chi tit lch s t th k 6 vn cn c bo tn Vit Nam cho n

tn ngy nay. Khi L B qua i, nhiu lnh t a phng ni dy chng li Bc triu; v sau
khi qua i, h u c dn chng lp n th phng. Nhng tiu s v i hot ng ca
nhng v anh hng y c ghi chp li v bo tn trong nhng ngi n th cng h. Trong
na u th k 12, nhng iu y c chp vo mt tc phm lch s m tic thay, khng
cn na (nh Minh xm chim Vit Nam v ra lnh thu hi v Trung Quc hoc t ht sch
ca Vit Nam vo th k th 14). May mn l mt s nhng iu trong tc phm b tht lc
c sao chp li sang nhng sch khc cn tn ti cho n nay.

Nh chng ta vn hng mong c, nhng chi tit lch s gi tr t tiu s v hot ng ca cc v

anh hng c phong thnh l nhng g cn li, mc d khng trnh khi t nhiu huyn tch.
Tuy thiu nhng s kin lch s gip chng ta hiu c thc s nhng g xy ra; cc li
truyn tng v ghi nh trong cc n th cng ph by mt cch r rng mi trng vn ho m
trong nhng bin c y din tin, hoc l c dn chng tc ghi trong lng v truyn li cho
con chu. T chng ta c th kt lun rng vo thi y, sau hn 5 th k di nh hng
Trung Quc, ch c lp t ch c t thi tin Trung Quc vn mang nhng ngha sng
cn cho dn tc Vit.

117
 Chng IV, Phn III
Vit Nam Khai Quc: Triu Quang Phc
Khi L B phi rt vo thung lng Khut Liu sau khi b Trn B Tin nh bi h in Trit
vo nm 546 th Triu Quang Phc, con trai ca Thi Ph Triu Tc tr thnh lnh t khng
chin trong ng bng sng Hng. Triu Quang Phc lp bn doanh trn mt bi t nm gia
khu m ly Chu Din m nhn dn thng gi l m Nht D. Ni y theo truyn thuyt
dinh th thn tin ca cng cha Tin Dung, con vua Hng Vng, v ph m Ch ng T
mt m kia bay v tri.

m Nht D ng l mt ni n nu l tng v nu i qun no khng thng tho ng li

trong m do h thng kinh rch chng cht, m c gan ko vo s b lc li, khng bit ng i
na, v s b cc chin s ca Triu Quang Phc bt thn xut hin v tn cng.

Triu Quang Phc, theo s sch ghi li, tp hp c ti 20.000 qun di quyn ch huy ca
ng. Ban ngy th qun s n np trong m, nhng n m, ng cho qun ra phc kch, tch
thu lng thc, git v bt sng v s qun nh Lng, xong ri li rt nhanh vo ch an ton
trong m trc khi qun ch kp thi i ph.

Chin thut du kch ny, theo cc ngun s liu Vit Nam, khin Trn B Tin phi than rng:
Thi xa, y l m nht d thng thin ( ng mun nhc n truyn thuyt lu i bay ln
tri), nhng by gi l m ca bn nht d o tc. D Trn B Tin c th ch coi Triu
Quang Phc nh mt tng cp, nhng i vi nhn dn Vit Nam, Triu Quang Phc li l
mt v anh hng dn tc ng knh. Vic Triu Quang Phc t bn doanh trn a im tng ghi
du huyn tch c khng n thun l tng trng m cn mang mt ngha quan trng hn
nhiu i vi nim tin ca dn chng.

C hai bin c quan trng gp phn vo s ni dy thnh cng ca Triu Quang Phc. Th nht
l sau ci cht ca L B th rt nhiu b h ca L B u hng v Triu Quang Phc nh l
ngi lnh o mi. Th hai l vic Hu Cnh chim ngi nh Lng v git Lng V vo
nm 549 khin Trn B Tin phi nhanh chng quay v Bc. Mt iu na khng km phn
quan trng l phng cch m Triu Quang Phc chnh thng ho quyn hnh ca ng nh c
trnh by sau y.

Theo truyn thng v phong tc bn x, Triu Quang Phc cho thit lp mt bn th ln gia
m, hng khi nghi ngt vng hn cc anh linh. Lng thnh ca ng c p ng khi Ch
ng T ci rng vng ging trn v bo ng rng: Tuy ta v tin gii t lu ri, nhng
hn ta vn quanh qun ni y. V bit c thnh tm ca ngi v thy ngi ht lng cu
khn, nn ta cm thng, xung gip ngi trong cng vic dp yn ri lon ny. Th ri Ch
ng T rt ra mt ci mng ca con rng vng, a cho Triu Quang Phc v phn tip: Hy
t ci mng rng ny ln chp nn ca ngi, t nay ng ngi i s dn n thnh cng.
Ni xong, Ch ng T ha vo m my v bin v tri. Sau Triu Quang Phc ln ngi
vua, xng vng t Vit v ly hiu l D Trch Vng.

118
Trong huyn tch ny, Triu Quang Phc t khoc ln vai mnh ci quan nim vng rt ta t
nhng nim ca nhn dn v vn chnh thng trong chnh tr. Vic Ch ng T hin
xung ph tr cho ng hm rng Triu Quang Phc s l mt v vua bo tn Pht Gio, tn
gio c t thi S Nhip. T tng tn gio ny c th cha xut hin vo thi Quang Phc,
nhng c l pht trin su rng hn trong nhng th k sau, di nh hng ca Pht Gio v
Lo Gio v cc s liu cho thy vo khong th k th 15 th Ch ng T thnh mt hnh
nh quan trng trong in th cc danh thn ca Lo Gio Vit Nam. Tht vy, ngun lch s c
nht v huyn tch ny khng ni g n Ch ng T m ch ni n mt con rng vng. Vic
ly ci mng rng lm tiu biu cho s bt kh chin bi v cho ch quyn chnh tr l mang mu
sc v m hng ca cu chuyn mng ra m ngy xa tng em li quyn lc cho An
Dng Vng by th k ri trc . Triu Quang Phc khn kho s dng cc huyn s
ca Vit Nam trc khi b Trung Quc h thu phc lng dn v qun s.

Dng Phiu, ngi c phong Th S Giao Chu, v tng i theo Trn B Tin vo Giao
Chu cng khng c nhc n na. Trong khi th s Vit Nam li ni n mt v tng
qun l Dng Sn m Trn B Tin lu li khi ng em qun v Bc. C th Dng Sn v
Dng Phiu l mt nhng b lm tn chng? Sau khi B Tin rt khi min Nam v mi m lo
lon Hu Cnh min Bc thi Triu Quang Phc nhn thi c nh bi v git c Dng
Sn. Tn qun Lng sng st u chy c v Bc khi Triu Quang Phc thu hi c thnh
Long Bin v em li thi bnh thnh tr cho ng bng sng Hng.

Trong khi , L Thin Bo, ngi anh ln ca L B, em qun bao vy Lng qun i Chu
nhng b Trn B Tin nh bi vo nm 547 v sau phi chy trn ln ni. Theo s liu Vit
Nam, L Thin Bo thua chy v dng chn thung lng Nng, thng lu sng o, ni
c tri ph cho t ai ph nhiu v dn c phn thnh. Thin Bo cng xng l vua v
ly hiu l o Lang Vng. Khi ng cht nm 555 v bnh, ng c mt ngi h hng l L
Pht T ln k ngi.

Nm 557, L Pht T em mt o qun xung ni nh Triu Quang Phc, i k ngi L

B, v t xng l Nam Vit Vng. Sau nhng trn nh ko di ti qu hng L B, L Pht
T cng nhn Triu Quang Phc mnh hn v xin ha. V phn Triu Quang Phc th cho rng
v d sao L Pht T cng l h hng ca L B nn ng chia i quyn lc ng bng sng
Hng. L Pht T c chia qun Tn Xng, vng t ai mn Ty sng Hng v ng
Din, pha Ty H Ni ngy nay. Cn Triu Quang Phc th gi li mnh t nng nghip
pha ng Giao Ch.

Nhng din bin k trn lin h nh th no vi tnh hnh ri ren min Bc th khng c g kh
hiu. Mc d ri Giao Chu t nm 548, mi n nm 550 Trn B Tin mi vt c qua
vng ni pha Bc v tin vo lu vc sng Dng T. Thi gian ny, Triu Quang Phc nm
ly thi c nh bi nt nhng m qun Lng cn st li ca Trn B Tin v chim trn ng
bng sng Hng. Tiu Bt Qung Chu th th lc qu yu t v qu mi mit vi nhng m
mu ca ng nn ch c nh hng g n Giao Chu. Nm 554, Vng Lm t nhin ko qun
v ni by gi l Qung Ty v phong cho mt b h ca ng l Lu Nguyn Yn chc Th S
Giao Chu. Quang Phc v Nguyn Yn c th chm trn vi nhau, nhng c l Nguyn Yn

119
ang ht tm tr v min Bc, nn nm 555 ng li ko c ty tng ln tip ng Vng Lm
trong cuc tranh ginh quyn lc ca hong tc Lng.

Nm 557 l nm c thay i chnh tr khp Trung Quc. Cng cn nhc li v Trn B Tin
tim ngi nh Lng lp nn nh Trn nn Tiu Bt sai u Dng Ngy em qun tn cng
nhng tht bi nn Tiu Bt b thuc h Trn Php V, cu Th S Hng Chu v Th S danh
d Cu c, git cht. Sau khi c Trn B Tin tha v phc hi chc v th u Dng Ngy
em qun v min Nam nhng va v n ni th Vng Lm ni lon. T nm 557 n 560, u
Dng Nguy phi ng u vi thc lc mnh nht ca Vng Lm vo lc y trong vng
Qung Ty by gi v gap gii Giao Chu. Triu Quang Phc vo th lng u th ch, mt
bn l qun nh Trn, cn bn kia l L Pht T. C th v s bt mn ngy cng tng trn min
Bc m ng buc phi yn cho L Pht T hin din ng bng sng Hng, v cng c th
v l do ny m Pht T dm a qun ra khi vng ni ng ang n nu.

Cng c gi thit cho rng vic Vin m Hon, Th S Giao Chu, b mt chuyn mt s vng
n cho u Dng Nguy, l mt trong nhng k sch ca Triu Quang Phc nhm mua chuc
u Dng Nguy chng li Vng Lm v rt c th vic ni lon ca Vng Lm em li li
th cho L Pht T. Vin m Hon c th l i din ca u Dng Nguy ti triu nh Triu
Quang Phc v l trung gian tip xc gia Quang Phc vi u Dng Nguy. Sau khi v Vng
Lm kt thc, ngi k v m Hon l u Dng Thnh c th tip tc vai tr y mc du,
theo s sch, cng vic duy nht ca ng c chp li trong thi gian ng lm Th S li l
trn min Bc. Cng c th l thi k ny Vin m Hon chng dnh dng g n tnh hnh
Giao Chu c. Trong nhng nm 560, nhng s gi c i xung Giao Chu v lu tr
th phn ln ch l hnh ngh thng mi. Chng ta c th kt lun mt cch hp l rng,
Triu Quang Phc, bng cch no , lin minh vi gia nh u Dng bi v theo s liu
Vit Nam, ng mt ngi vo lc u Dng Ht ni dy ri b git chnh vo lc c cuc vin
chinh ca Nguyn Trc.

Triu Quang Phc mt ngi c nh n mi qua mt huyn thoi tng t nh An Dng

Vng. C hai s kin u gn ging nh nhau ngoi tr tn tui ca ngi ng vai chnh, v
chic mng rng thay cho ci n c ly lm bng mng ra. Theo lp lun nu ra th k 6,
ngi con trai ca L Pht T l Nh Lang cng ly con gi ca Quang Phc l Cao Nng v
c phong lm ph m. Nh c Cao Nng nn Nh Lang ly cp c mng rng, m theo
truyn thuyt Ch ng T trao cho Triu Quang Phc, v thay th bng mt ci mng rng
gi. Sau Nh Lang em mng rng tht v cho cha mnh l L Pht T. Th ri chin tranh
li ti pht, Triu Quang Phc b thua khp mi ni v khng cn mng rng thn na. Khi
chy ra ti b bin th ng c thn rng vng ni ln n v Thy cung.

Vic nhc li huyn tch c ny hm gii thch nhng thng trm ca Triu Quang Phc v
khi li nhng ga tr vn ha bn x Vit tn ti trc khi b Trung Quc h cng nh
nhng biu tng vn ho c th khc. Nhng quan trng nht l vic ln u tin Triu Quang
Phc ly hiu vua c ngha t ting bn x ch khng dng tn gi theo ngha Trung Quc
nh L B lm trc . Triu i Triu Quang Phc li n tng su m trn tm t
ngi dn bn x nhng ch c L B v L Pht T c s Trung Quc nhc n, cn Triu
Quang Phc th khng. H L c Trung Quc ni n v t tin l ngi Trung Quc v

120
lm vic vi Bc Triu vi t cch l Ph T Bin Thy c b nhim. R rng h Triu i
st vi vn ho bnh dn bn a v mang sc thi ring ca Pht Gio Giao Ch nn Trung Quc
khng mun nhc n.

Triu i ca D Trch Vng Triu Quang Phc b kt liu c th lin quan n cuc vin
chinh vo nm 570 ca Nguyn Trc. Vo thi gian ny trong khi Triu Quang Phc phi i
ph vi mi cuc xm lng t phng Bc th L Pht T li c hng li t nhng bin c
y. L Pht T c th lin minh vi Nguyn Trc chng Quang Phc, hoc n gin rng
ng ch xut hin sau khi Quang Phc v Nguyn Trc y nhau vo tnh trng kit qu.
Nhng ngi Lao m, theo s liu Trung Quc, hay t tp nhau li cp ph Giao Chu vo
thi gian c cuc vin chinh ca Nguyn Trc, c th c quan h vi L Pht T v nhng
ngi Lao ny tng lin minh vi L B, h hng ca L Pht T. V sau, rt c th L Pht
T nh h gip chng li Triu Quang Phc. Nu ng l nh th, ta c th gi thuyt
rng cuc chinh pht ca Nguyn Trc l nhm mc ch gip Triu Quang Phc, nhng bng
chng dn n tnh hung ny li qu t nn khng th kt lun chc chn c.

121
 Chng IV, Phn IV
Vit Nam khai quc: L pht t & S t t ni a lu chi (Vinitaruci)
Cha Du cn gi l cha Php Vn tnh Bc Ninh c xy khong th k th 3, ti trung tm
Pht gio Luy Lu Vit Nam

Nhn li nhng truyn thng bn x c t thi thng c m Triu Quang Phc tm cch khi
phc v b tc thm th chiu hng vn ho Giao Chu di thi k L Pht T c xem
nh l thi Pht Gio u tin c Vit Nam ha. Mt th k trc , hong Cao ca nh
T (479-482), ngi rt sng o Pht, loan bo nh gi nhng phi b truyn o Pht t
Trung Quc xung Giao Chu nhng Tng Thin, mt nh s gc Trung , khuyn vua T
rng: t Giao Chu ang tip xc vi n . Gio l ca Pht cha c truyn n kinh
T ca ta m hai chc cng trnh Pht Gio c xy dng Luy Lm, Giao Chu vi hn
500 ngi quy y v thuc lu lu 15 pho kinh Pht ri Nh vy gi nhng phi b truyn o
n l khng cn thit. Thay vo chng ta nn gi cc quan chc n thanh st nhng
cha chin, tu vin ti

y l thng tin duy nht cn lu li ni v tnh trng Pht Gio Vit Nam gia thi S Nhip
cho n th k 6. R rng l Pht Gio t c mt v tr vng vng trong dn chng Vit
Nam thi .

Th k 6 l thi k c bit sng sa cho s pht trin ca Pht Gio Vit Nam. Vic cc
khuynh hng Pht Gio n v Trung Quc c hi nhp v pht trin mt cch d dng
v st sng Vit Nam l bng chng ca s trng thnh v ngh lc ca Pht Gio Vit Nam.
Chng ti ni n kiu tng Pht Long Mn vi nt iu khc c coi nh l bng chng
v vic Pht Gio Trung Quc du nhp v pht trin ti Vit Nam vo thi L B. Cng c nhiu
bng chng khc cho thy mi lin quan trc tip hn v vic tip xc gia Pht Gio Trung
Quc v Vit Nam vo th k th 6.

Di triu i Trn B Tin (557-589), chng mn i th 3 ca gio phi Thin Thai l Tr

Nghi (538-597) i thuyt php, vit kinh v tm cch h thng ha gio l nh Pht. Mang tnh
chit trung v khng nht thng trong phng php nhng nhng ch thuyt ca gio phi Thin
Thai vn lan trn rt nhanh trong dn ga Vit Nam. Tuy nhin gio thuyt ny li chng to nh
hng c giai cp cm quyn Vit Nam nu em so snh vi mn phi ngi trm t mc
tng m ting Phn gi l Dhyana, ting Trung Quc gi l Chan, ting Nht gi l Zen v
ting Vit gi l Thin.

Thin du nhp vo Trung Quc t mt nh s n tn l B t Ma. Nh s ny du

hnh n Trung Quc v li Thiu Lm T trong na phn u th k th 5. Phn ln nhng g
ni v c B t Ma u l huyn thoi c. Tng truyn rng sau ny mt t ca c
t Ma l Tu Kh li truyn gio l li cho nh s Tng Xn. Trong thi k Pht Gio b ngc
i di triu hong V (561-577) ca Bc Chu, c s Tng Xn phi n nu trn mt ngn
ni H Nam.

122
Nm 574, mt ngi o B La Mn t min Nam n tn l T Ni a Lu Chi tc
Vinitaruci du hnh n min Bc Trung Quc. em ht tui tr v tm huyt vo vic nghin
cu Pht Gio Ty n nhng cha thnh chnh qu, T Ni a Lu Chi quyt i tm s
hc o thm na. Trn ng i ng ti ngn ni m Tng Xn n nu v bi Tng Xn
lm s ph. Sau Tng Xn khuyn T Ni nn tip tc du hnh v phng Nam v tnh hnh
bt n phng Bc, v nht l s ngc i Pht Gio ang honh hnh . Xui nam T Ni
a Lu Chi n Qung Chu v c mt ngi tn s trng o l Trn Qun Co, c
Qung Chu t 576 n 578, che ch. Trong thi gian lu li Qung Chu T Ni dch hai
cun kinh Pht t ting Phn sang ting Trung Quc. Sau khi Trn Qun Co qua i th Qung
Chu li tr nn hn lon. Chnh v th m nm 580 T Ni a Lu Chi li mt ln na xui Nam
n Giao Chu v tm c ni n nu ti cha Php Vn Luy Lu, mt trong bn ngi cha
c xy t thi S Nhip. Sut 14 nm tr tr ti cha Php Vn cho n khi ng vin tch ti
vo nm 594, T Ni a Lu Chi dch thm cun kinh th 3 v thu ht c nhiu t
th gio. Trong s cc t m ng qu mn nht c nh s Php Hin l ngi c ng truyn
li ht s hc m ng lnh hi c trc Ty n cng nh t nh s Tng Xn.

S Php Hin, gc Chu Din v mang h . Vic Php Hin c phi l hu du ca Tu

, ngi cai tr Vit Nam hi th k 4 v 5, hay khng th khng r. Cng cn bit rng
thin php c a vo Vit Nam trc khi T Ni a Lu Chi n Giao Chu, v trc
Php Hin tu tp v t chnh qu vi Qun Duyn, mt thin s khc cng cha Php Vn.
Tuy nhin Php Hin lnh hi c ci tinh hoa v cao siu ca thin php phn chnh l t
c T Ni. Sau khi c T Ni a Lu Chi vin tch, Php Hin cho xy ngi cha Chung Thin
trn ni Tu, khong 20 dm v pha Ty Bc thnh Luy Lu thuc Bc Ninh hin nay. Php Hin
Thng S vin tch nm 626, sau khi truyn th thin php cho hn 300 t tt c nhng g
Php Hin hc c t thin s Qun Duyn v nht l t S T Thin Tng Phi T Ni a
Lu Chi.

Vic du nhp Thin Tng Phi mt gio phi mi, vic chp nhn mt v s ph l ngi nc
ngoi, vic xy dng mt ngi cha mi, v vic t tp bao nhiu s si s khng th thc hin
c nu khng c mt mi trng ng h tn gio. Thm vo cn cn mt cng ng c
t cch gi chn c mt v s ph n t nc ngoi, v trng thnh p ng v
tip thu c s hng dn v dy bo ca s ph ngi n y. V trn ht cn phi c mt
lnh t sng o v c thc quyn c th bo m iu kin thi bnh trong nc.

L Pht T chnh l mt lnh t nh th. Tn ca ng l Pht T, tc con Pht, phn no ni

ln iu ny. Tht ra cha chc ng dng n tn y cho n mn i v c gi thuyt cho
rng L Hu Vinh, vin Th S Giao Chu, m nm 583 tin voi triu cng nh Trn chnh
l L Pht T. L Hu Vinh c th l mt tn khc m L Pht T dng thi gian triu cng
voi nh Trn, l do phi dng tn khc v ng khng mun tit l tn tht cho Trung Quc bit v
s bt trc ca thi i m cng c th l v k sch ngoi giao. Chc v th m trong cnh hn
lon nh du cuc chuyn tip quyn hnh t nh Trn sang nh Ty nm 580-590, L Pht T
c s sch Trung Quc gi l L Xun. L B t tn nc l Vn Xun nn trong thi gian
ri ren y, tn h ca L Pht T c l c ghp vi tn nc Vn Xun thnh L Xun
chng?

123
Thin Tng Phi

Vi ba chc nm di tr v, s liu Vit Nam tn vinh L Pht T nh mt ngi c cng rt

ln trong vic lm sng t c bi cnh chnh tr thi gian bng vic to c hi cho Thin
Tng Phi du nhp v pht huy ti Vit Nam khi c T Ni a Lu Chi, ngi khai xng thin
phi ny, du hnh xung min Nam tm mt mi trng thi bnh yn n c thin cm vi
Pht Gio.

Cng nh trong cc thi k trc , mi khi c binh bin hoc thay i triu i Trung Quc,
Vit Nam li c hng mt thi k thi bnh v thnh vng di s lnh o ca cc lnh t
a phng ti c. Chnh mi trng ng h tn gio nh ni trn li cun c T Ni
a Lu Chi, khin ng c th yn tm sng lp c mt tng phi mi Vit Nam mang tn
ng. Phi T Ni hay cn gi l Thin Tng Phi l phi th nht trong ba tng phi Thin Pht
Gio chnh trong lch s Vit Nam. Ba tng phi Pht Gio Vit Nam ny [Thin Tng, Tnh
Tng, v Mt Tng] ng vai tr quan trng trong thi k c lp s khai v ko di mi cho
ti th k 13.

124
 Chng IV, Phn V
Vit Nam Khai Quc: Nh Ty Xung Min Nam
Tng ph n gm trng (i nh Ty 581-618 AD)

Quan h ca L Pht T vi triu Trn Trung Quc bn ngoi c v hu ngh nhng chng bao
gi cht ch v th lc bp bnh ca nh Trn. Do quan h gia i bn phn chnh l ch qua
vic giao thng. Theo s liu th nhng nm u thp nin 570, Thi Ngung, mt quan chc
nh Trn b trc xut v phi lu vong chnh tr Giao Chu. ng thi, mt ngi khc tn l
i Hong li c tn trong danh sch lm Th S Minh Chu. Hai chuyn ny c th lin quan
n cuc vin chinh ca Nguyn Trc nm 570, nhng thng tin li qu mp m nn khng th
kt lun g thm. n nhng nm 580 li c mt s liu khc nhc n hai c Giao Chu
l Dng Tn v Dng Hu Ph. C th l c quan h chnh thc gia hai c ny vi L
Pht T, nhng li mt ln na v tin tc khng nn khng th kt lun mt cch chc chn
c. Qu kh cho thy cch hnh x ca Trung Quc l lun phong cc chc tc danh d cho
nhng ngi m khng bao gi c mt min Nam, v th chng ta c c s tin rng v Triu
Trn ang gp kh khn nn phong cc h chc ny nhm mua chuc s trung thnh ca
nhng ngi ny m thi.

Cc cuc tranh ginh quyn lc bc triu nhanh chng n hi kt thc vo nm 581 khi
Dng Khim lp nn nh Ty Bc Trung Quc nhng mi n nm 589 th nh Trn mi
chu hon ton quy thun. Th l ln u tin sau hai th k ri lon lc v tranh chp ni b,
Trung Quc li c thng nht. Trc khi hon ton thng nht, qun nh Ty tng tin
hnh cc phiu lu qun s khi tm cch vt qua c cc dy o cao vo min Nam nhng
b cc lc lng tn d ca nh Trn chn nh. Ch sau khi vua Trn b bt v tuyn b quy
thun hon ton th qun Ty mi chim c chu Qung.

Sau khi mt c min Nam tht bi trong vic tp hp qun i ng h mt v hong

thn ca nh Trn th nh Ty mi cng c c a v chu Qung v ln hi c cc chu
ln cn quy hng, c bit l sau khi s khng c ca Th S nh Chu vng by gi l
Qung Ty b hon ton bp. Nhng chng yn c bao th min Nam li vng ln chng c
v vo nm 590, theo s liu Trung Quc: Bin gii c (min Nam) ca nh Trn bng ln mt
cuc khng c ln lao vi nhiu nhm ni dy cu kt vi nhau, ln th c qun i hng chc
ngn ngi, nh cng vi ngn. H bt cc cc quan huyn; c ngi b m, moi rut gan, c
ngi b cht ra tng khc v n tht. Trong s cc ngi cm u cuc ni dy c ba ngi t
xng l thin t v thit lp triu nh ring; by ngi khc, t phong l i c v cai tr
cc ni. Trong s s Trung Quc c nhc n L Xun Giao Chu, v chc chn l L
Pht T.

Tng qun nh Ty lc l Dng T em mt o qun tin xung min Nam. ng nh

hn 700 trn, t min ni xung n b bin; tn cng v ph hy bit bao nhiu chin ly,
nhng cng c nhiu cng s ng khng vt qua ni. Triu nh phi gi ng v v s ng qu
mt mi; nhng ng xin li, vin l nu cha dp yn cc lon qun th s cn lon ln hn
na nu ng b v. Sau mt lot cc trn nh mi na do ng ch huy, tnh hnh c tm yn.

125
Nhng ri lon li ti pht khi mt nh vua man di bao vy qun Ty Qung Chu. Mt o
qun cu vin c gi xung v m lon qun ny cui cng cng b dp yn.

Khng c du hiu no cho ta thy Dng T tin n Giao Chu bao gi v lin tip trong nhiu
nm nh Ty hon ton bn rn ti lp an ninh nhng vng t m by gi l Qung ng v
Qung Ty. Trong thi gian nh Ty ang dn dn cng c quyn lc Qung Chu th L Pht
T, bn trong th tip tc cng c th lc Giao Chu, nhng ngoi mt vn phi chnh thc
cng nhn quyn h ca nh Ty.

Nm 595, mc d th lc nh Ty vn cn bp bnh nhng nh hng ca h vng bin gii

mnh ln nhiu nn s gi Lm p phi ln tn triu nh nh Ty bi kin. Sau khi dp
xong c lp quan chc trung thnh vi nh Trn c, nh Ty bt u tnh n chuyn ng
u vi cc lnh t bn x man di phi Trung Quc, m h gi l Li, trong c L Pht T.
C nhiu lnh t bn x phi Trung Quc nh th c nh Ty tm thi nhn nhng v chnh
sch ca nh Ty vo thi im l dn dn tm cch thu ht cc lnh t a phng ny vo
vng qu o nh hng ca h.

Nm 597, L Quang S, lnh t ngi Li Qu Chu thuc Qung Ty ngy nay, li dy binh
ni lon. Nh Ty sai mt o qun t Bc xung h tr cho o qun c tuyn m
a phng v dp yn c L Quang S. Nhng cuc ni lon th nh li bc pht Qu Chu
trong cng nm y. gii quyt tnh hnh nhiu nhng ny tn gc r, nh Ty c mt k
sch mi l c mt quan chc tn Lnh H Hi vi trch nhim dp yn cuc ni lon Qu Chu
cng nh quyn tng ch huy qun s bao trm c min Nam, k c Giao Chu ni L Pht T
ang cai tr.

H Hi c giao quyn tin trm hu tu v mau chng tm cch thu phc nhn tm dn chng
a phng bng cch chng t ng ta l mt ngi khoan dung, lng, v thnh tht. S
Trung Quc chp rng cc lnh t a phng hp nhau bn bc rng: Trc kia, tt c cc
quan chc [bc triu] u em qun lnh ra khng b, p bc chng ta. Cn ng ny li ku gi
chng ta thi hnh l phi v ra b co. V hnh ng khn kho nh th, nn H Hi c dn
chng a phng tn nhim v hp tc. ng cng tp hp nhng ngi c hc trong vng v
phi h i thit lp th, xy dng trng hc v gio ho dn chng. Chnh sch mi ny ca
H Hi c sc li cun mnh m n ni nhiu lnh t a phng, trc vn nghing v phe ni
lon, nay cng t kim ch v tn trng ng. Mt th lnh ngi Li l Ninh Mnh Lc c
nhiu ngi bit ting v lng trung thnh vi H Hi. Triu nh nh Ty phi khen ngi H Hi
v vic ng thu phc c lng trung thnh ca c ngi man di.

Quan h gia L Pht T v Lnh H Hi b ngoi th c v mc thc nhng tht ra ch l qua

loa chiu l. H Hi, tui cao nn rt mun c v hu tr. Hn na v tiu hao bao nhiu
tm lc vo nhng hnh ng cp thi nn ng khng cn mun, hoc tm cch dm chn
ln nhng c quyn ca mt ngi to c mt th lc vng chc vng bin gii xa xi
ho lnh nh L Pht T.

Tuy nhin, H Hi vn quan tm n vic hnh chnh nh vic chn chnh tn gi cc chu. Nhn
thy nhiu chu, huyn a phng c tn trng nhau, H Hi tm cch thng nht cc tn

126
chu huyn thuc thm quyn cai qun ca ng. Khi Trn B Tin min Nam, ng nng
qun Tn Xng ln cp chu v t tn l chu Hng. Nm 598, H Hi i tn chu Hng
thnh chu Phong. Cng nm y, ng i tn chu Hong, c thnh lp nm 535 b bin
pha Bc Giao Chu, thnh chu Lc v tn ca chu c cng c i thnh chu Hoan.
Nhng tn chu mi nh chu Phong, chu Lc, v chu Hoan cn tn ti mi cho n khi ch
cai tr chu ca Trung Quc ti min Nam chm dt. Tht ra vic i tn cc chu nh th
ca H Hi ch c tnh cch vn hc v khng nh hng g n vic kim sot thc s nhng ni
c. Tn ca nhiu huyn cng c thay i nhng s thay i c ngha nht i vi Vit
Nam sau ny l vic bi b qun V Bnh v t nhng huyn ca qun V Bnh di quyn
kim sot ca Giao Chu.

Nm 600, H Hi 61 tui nn vit th gi triu nh xin v hu. Trong th xin v ngh hu ng

vit: Sc kho ca h thn nay ch cho php lm c nhng vic nh nn rt ly lm y ny.
Thn thng tm nguyn cn phi chm dt s c gng thi qu ca mnh Thn l mt by ti
nhiu tui v t nhn mnh khng cn dng c na ng cng vit v s kh khn khi
phi tm cch thay i nhng phong tc man di ca dn chng a phng khin ng au m,
mt mi, mong mun c tr v Bc. Triu nh bc b li tu xin ca ng v li gi xung
cho ng thuc men cha tr v tip tc cng vic. Chnh vo thi gian ny, s ng chm
quyn lc khng th trnh khi gia L Pht T v bc triu bt u h l.

Trong khi sc khe H Hi ngy cng i xung th L Pht T ngy cng t thi c lp bt
chp quyn uy ca bc triu hn. L mt lnh t Li c th lc v bn vng nht bin gii nn
L Pht T li cng b triu nh ch . Nm 601, H Hi chuyn mt chiu ch ca bc triu cho
i L Pht T v triu trnh din. Hiu rng n hi quyt lit, L Pht T tm k hon
binh bng cch xin n sang nm, sau Tt. H Hi t ch v chun y vic L Pht T xin tr
hon ngy v triu din kin v tin rng ng vn gi c lng trung thnh ca L Pht T.
Chnh v vic ny nn c ngi vu co v bc triu rng ng nhn hi l ca L Pht T nn
triu nh nghi ng ng v L Pht T thng ng vi nhau. Khi L Pht T cng khai ni
lon vo u nm 602 th H Hi b bt v gii v Bc nhng v tui gi sc yu ng mt dc
ng.

Sau khi cng khai chng li nh Ty, L Pht T chng t s c lp ca Giao Chu bng
cch cho di v thnh C Loa. Kinh c Chu Din th ng giao cho tng L Ph nh
trng coi, v mt mt ng sai L i Quyn, chu ng, v gi thnh Long Bin. V hai thnh ny
u nm trung tm Giao Chu, ni chu nh hng nhiu nht ca Trung Quc nn quyt nh
di v C Loa v Long Bin ca L Pht T c l l mt quyt nh sng sut v c ngha.
Theo s liu ca Vit Nam th vng ny xa l t C Loa v V Ninh l a im nm phn
ng Bc ng bng sng Hng. S liu Vit Nam cng ni rng trc kia Triu Quang Phc
tng cai tr t hai ni , tc C Loa v V Ninh. Gi n L Pht T, ng cng mun chng
t nh th bng cch di v hai ni : C Loa v V Ninh. Xt v mt a hnh nm c
C Loa v V Ninh l kim sot c ton b khu vc n thng vi nhau v c a l v vn
ho. C hai thnh Luy Lu v Long Bin cng nm trong khu vc ny, k c nhng cha chin
c lin h n s t T Ni a Lu Chi v thn tn nht ca ng l Php Hin Thng S.

127
Sut 30 nm di k t lc Triu Quang Phc b nh cho n lc L Pht T ng ln tip
ni chng li nh Ty, vng ny, tc l trung tm xa nay vn chu nh hng ca bc triu v
c hng mt quy ch c bit khi L Pht T cn Din, Ty Nam sng Hng. Cuc vin
chinh ca Nguyn Trc nm 570 c th li mt s nhng thng nhn v nhng k phiu
lu mo him n t min Bc Trung Quc. Nhng ngi ny, v mt s t nhn dn cn trung
thnh vi Triu Quang Phc c th khng mun L Pht T di v C Loa. ng thi,
cng ng Pht Gio cng ang pht trin v c th c ngi ra lm vic vi chnh quyn a
phng . Cha k n nhng ngi ca nh Trn, ri ca nh Ty, c th vn cn lu tr
y vi t cch i din thng mi hay quan st vin chnh tr. Thnh ra khu vc ny tr thnh
mt vng tri n chnh tr v vn ho m , cng ng Pht Gio pht trin mnh di s
canh chng ca nhng lnh t Vit Nam cng nh ca cc quan chc bc triu. Bng cch cng
khai nm quyn kim sot vng y, L Pht T chng t mt cch r rng ch c lp t
ch ca ng.

Hnh ng u tin ca nh Ty l hi kin ca Dng T, ngi ni ting l mt chuyn gia

qun s cao cp c nhiu hiu bit v vng bin gii pha Nam do cuc chinh pht ca ng nm
590. Dng T tin c Lu Phng v gip lp k hoch vin chinh m trong kin ca Lu
Phng tin xung Giao Chu qua ng Vn Nam dng nh c kin ca Dng T. Quyt
nh tin qun qua ng Vn Nam l tng cng yu t bt ng v nu c i theo con ng c
truyn qua Qung Ty v Qung ng vo Giao Chu th mi bc i u b L Pht T theo
di.

Lu Phng ln ng t Trng An Bc Trung Quc vi mt o qun 27 tiu on. Mc du

l mt tng rt k lut v nghim khc, Lu Phng li c ting l rt bnh dn vi tng s
ca mnh v ng rt quan tm n nhng ngi au m hay b thng tch. Sau khi i qua T
Xuyn, Lu Phng a qun ln vng cao ca Vn Nam. n y, vin chc coi vic dn s
trung tm b m nng nn khng i c na. V mun n Giao Chu trc khi L Pht T bit
c tin tc di chuyn ca ng, nn Lu Phng mt s qun s li vi vin chc b au y
v tip tc ln ng vi nhng qun tinh nhu nht.

Ti o Long, mt vng m t m ly, gia vng sng Tch v sng Chy ni c t trm
tin phng ca khong 2.000 qun ca L Pht T, Lu Phng vi cho qun i ng khc
trnh, v xui dng sng Chy m tin mt cch bt ng vo tn trung tm st ni L Pht T
ng . V khng chun b c th chng li mt cuc tn cng bt ng nh th, L Pht T
nh nghe theo li ku gi u hng ca Lu Phng. L Pht T b bt gii v kinh nh Ty
v cht gi . Cc c vn v b h ca ng, nhng ngi tn bo v gian di xo quyt theo
li ngi [Trung Quc] vit hi k cho Lu Phng, u b em chm ngn nga hu hon.

VIN NH TH K VI

Trong nhng chng u, chng ta theo di s vn ln ca cc gia nh a phng c th

lc Giao Chu. n u th k 6, nhng gia nh c th lc a phng ny hu nh t
c t ch hon ton i vi triu nh Trung Quc. Sau , khi Trung Quc c n nh chnh
tr trong thi gian tr v lu di ca Lng V , th bc triu li tm cch can thip vo cc
cng vic ca a phng Giao Chu v hu qu l vic ni dy i c lp t ch ca L B.

128
L B tiu biu cho s pht trin tt nhin v hp l ca lp cm quyn a phng thi k .
Lp cm quyn nh vy khng th lm g hn c l ganh ua vi chnh giai cp thng tr
Trung Quc. L B cng bit xng , cng lp mt nin hiu v t chc mt triu nh theo
kiu Trung Quc. Mc d cuc tri nghim ny ch ko di c c vi nm, nhng n khai
m ngun cm hng v kht vng v c lp t ch cho nhng ngi Vit Nam nhiu th k sau
.

Cuc vin chinh ca Trn B Tin y cc lnh t ni dy a phng vo hai pha: mt bn

l rng ni vi ngi Lao v mt bn l vo vng m ly. H L chy vo rng ni v lm cho
mi ngi bit n mnh v ng t xng lm vua v lnh o cuc chin chng Trn B Tin.
H Triu th khng c cc s gia Trung Quc nhc n mc d ng c x hi ng dn
c ng bng che y trong li nh du kch in hnh. Triu Quang Phc gy dng nhng
quan nim v vng quyn mang bn sc a phng trong khi L B th cng xng vng
nhng theo nhng l tng chnh tr ca bc triu.

Thi k ny cc lnh o a phng ch cn bt chc mt cht cc hnh thc Trung Quc cng
gy phn cm ni dn Vit bn x v h qu chn ngn ci ch thng tr ca bc triu qua bao
nhiu th k. Do cht xc tc duy nht c th gip ngi Vit ngi li vi nhau chnh l
Pht Gio, tn gio c v th vng chc c Trung Quc v Vit Nam.

Pht Gio Vit Nam tri qua ba th k pht trin vi nhng nt c th ca ngi bn x. Mt
khc, Pht Gio Vit Nam hc hi c rt nhiu khi tip xc vi Pht Gio nhiu ni, c
bit l vi Pht Gio Trung Quc. Triu i L Pht T v vic sng lp gio phi T Ni a Lu
Chi n vo lc kt thc mt th k c bit sng to trong lch s Vit Nam nh mt vin
gch lt ng cho vic tin dn ti c lp t ch trong th k 10 v 11.

Th k 6 l mt bi ton hc ba cho cc s gia v va phi nh gi cc ngun s liu, va phi

tm cch gii thch nhng s kin nhiu khi qu mng lung nh th. S thiu vng nhng ti liu
v pha Trung Quc buc chng ta phi xem xt nhng ngun s liu Vit Nam, nhng iu r
rt l s liu Vit Nam li cung cp nhng ngun tin khc hn vi ngun s liu Trung Quc.
Thay v bc b cc s liu Vit Nam v khng th phi kim hoc i chiu vi s liu ca
Trung Quc, chng ta phi c gng tm hiu xem nhng ti liu y ni g, v r rng cc s gia
Trung Quc khng bit c nhng g din ra sau ti Vit Nam trong sut thi gian t lc
Trn B Tin tr v Bc vo nm 548 cho n khi Lu Phng em qun tin xung min Nam
v nh bi L Pht T vo nm 602.

Nhng thng tin c ni n trong s liu Vit Nam c truyn li i ny n i kia

thm ba th k na di ch thng tr ca Trung Quc trc khi h c ghi li mt cch chnh
thc khi h ginh c c lp thc s vo th k th 10. Cc s liu ny c lu tr trong n
th cc danh nhn nh n th L Pht T, n th Triu Quang Phc, hay nhng ngi c cng
vi t nc khc cp thp hn. Nhng ngi y l nhng anh hng lit n m tiu s ca h
sng vt thi gian v c k li t m t qua nhiu th h. Nhng anh hng lit n ny tiu
biu cho mt t duy bn x v quyn lc trong vn ho Vit Nam.

129
Khi i tm ngha ca th k 6 i vi lch s Vit Nam chng ta cn phi nhn vo c qu kh
ln tng lai. Nhng bin c xy ra trong khong thi gian ny c coi nh mt cnh ca m
ngi Vit Nam, t ci thi phi chu ch thng tr ca Trung Quc, bng qua bao nhiu th k
tin ti thi k c lp. L thuyt v quyn li chnh tr c cho l ca Triu Quang Phc v
L Pht T tht ra c t thi vn ho Lc trong tin s. Lc Long Qun tr v t bin, trao
cho con dn mt ci mng, tng trng cho quyn lc ca mnh, hu bo v t nc. Vic s
hu mt ci mng rng sau cng lm r nt hn s ni dy k tip ca Triu Quang Phc v
L Pht T. Vic chuyn ci mng t ngi ny qua ngi khc l theo mt khun mu huyn
tch sn c v hn nhn v phn bi.

Nhn t mt kha cnh khc, s tin ho chnh tr theo 3 giai on ca Vit Nam trong th k 6 l
mt im bo trc ci g nht nh s phi n vo th k 10 v 11, khi nn c lp c thnh
tu v cng c. Giai on mt, cc i gia nh lp thng lu m phn ln di c t min Bc
ni dy ginh c lp, ct t giy rng buc vi bc triu mc du vn duy tr nhng nt vn
ho v chnh tr theo kiu Trung Quc. Giai on 2, lp thng lu b thch thc bi s xut
hin ca cc lc lng bn x; nhng lc lng ny ng h nhng truyn thng mang nt c
th Vit Nam v quyn hnh. Giai on ba, cng ng Pht Gio ni ln nh mt trung gian gia
hai quan im y. Ba giai on ny theo th t ln lt c lp li trong thi k bt u nn
c lp v tng trng mt tin trnh thch hp m nhin hu l gt b quyn lc Trung Quc.

Chnh v thiu cc thng tin chc chn v th k 6 khin chng ta cao kh nng phn tch v
tng hp ca cc s gia nhm phn nh c c qu kh ln tng lai v ng thi c th
trnh t ha c nhng bin c. Nhng chng ta cng phi khng nh rng c mt dng s
theo kiu lu truyn trong tr c ca tp th Vit Nam thi . Chng ta cng khng th cho rng
trong hn mt na th k c t do, thot khi bn tay thng tr ca Trung Quc m Vit Nam
li khng c g ng ghi nh xy ra. Nhng ngun s liu Vit Nam nht nh phi phn nh
nhng bin c thc s mt cch chi tit hay t nht cng phi qua nhng nt i cng.

on vn c trch di y kt thc thi k m Vit Nam ang tm cch thot khi ch

thng tr ca Trung Quc sau y lm hi lng khng t nhng nh o c trong bao nhiu
th k. Dng Tn, ngi sng lp nh Ty, thng nghe k li s ca ci khng l m Trung
Quc tc ot ca nc Lm p vo nm 446, nn rt mun mt ngy no c trang
hong vng triu ca ng bng nhng kho tng chu bu ly c ca vng quc min Nam
xa l y. Sau khi Lu Phng ly c Giao Chu, Dng Tn ra lnh cho ng tin xung chinh
phc Lm p ln na. Nhng v vua ny khng sng lu c th nm thnh qu ca cuc
chinh phc y v ng mt vo nm 604, trc khi cuc vin chinh bt u.

Tuy nhin n nm 605, Lu Phng tin qun xung Nam v sau trn chin thng l bng voi,
chim c kinh Lm p vng Tr Kiu, gn Nng ngy nay. ng nh Trung Quc
mong i, chin li phm m h cp c hng h sa s gm c 18 tm bia bng vng th
lm bi v 18 v vua tin nhim ca ngi Lm p, mt th vin Pht Gio gm 1350 b kinh
vit bng ch a phng v mt dn nhc ca mt vng quc lu vc sng Cu Long.

Sau khi dng tm bia k nim chin thng ca mnh, Lu Phng ko qun v, mang theo ton
b chin li phm ly c. Nhng dc ng, bnh dch honh hnh tn st ht o qun

130
Ty v thn Cht cng khng tha c Lu Phng. nh mnh dng nh trng pht ch
ng mt cuc chinh pht v c m ng lc chnh ch l lng tham v y.

Li ph bnh c l su sc v thm tha nht v chuyn ng binh v tham lam ny l ca v vua

nho hc uyn bc nhng khng c thc quyn ca Vit Nam l T c (1847-1883) v lc
giang sn t nc ng ang b ngi Php chim, vua T c vit:

Qun i l mt dng c tn c m, cc chng , ngi khn buc phi dng n chng li

bo ngc hay bo m cho dn chng c sng trong cnh thi bnh. C xt nh th th
lm sao ngi ta c th cho php mnh chy theo nhng ham mun d bn v ca ci, lm sao c
th cho php mnh mt s thoi mi m gy ra cnh thng tm au kh cho ngi khc phi
chu, v tn ph sc mnh ca c mt quc gia? C nhn ni: Nht tng cng thnh vn ct
kh. Tng khng cn phi gii thch thm v cu ny, bng chng hng hn l vic tng
qun nh Ty [ngi em qun i cp bc Lm p] khng trnh khi ci cht v c triu i
nh Ty ri cng sp sau y khng bao lu. y l mt bi hc c gi tr cho cc s t suy
ngm v cch s dng qun i sao cho ch ng.

Phn ng ca vua T c ht sc r rng v nghim khc. C l ng hiu rt r rng chnh v

lng tham lam ca Trung Quc cng nh ca Php gy ra bao nhiu au kh cho dn tc Vit
Nam trong sut chiu di lch s. Li ln n uyn thm ca vua T c tr thnh kinh nht
tng cho gii s phu Vit Nam khi h lui v n c sch [thay v ni dy] trong th k 19
trc ch xm lc ca thc dn Php. Li ln n ny khng phi khng c cn c nu chng ta
nhn li lch s Vit Nam. iu m vua T c ph phn v cuc chinh phc Lm p ca nh
Ty cng c ph by r rng trong chnh sch h ca cc triu i Trung Quc trc
i vi Vit Nam, v cho c chnh sch thuc a ca nc Php vo chnh thi ng ang sng.

Mc d ha hn v mt nn c lp ca Vit Nam th k 6 b mai mt bi vic hi sinh ca

quyn lc Trung Quc. i vi Trung Quc, y l vic lm sng li nn vn ha i Hn bng
vic i khai ha cc dn man di mi r phng Nam. i vi Vit Nam th li l thi k
m s thm kht ngn i ca Trung Quc i vi phng Nam li va sng dy. V lu di v
di cc th thch trong vic mu tm c lp t ch ca ngi Vit, mc d bt thnh, trong th
k 6 vn c bo tn v tip ni. Tuy nhin cc truyn thng tt p ny thng khng c k
tha bi cc tng lp thng lu v gii s phu v, nh vua T c, h thch nghin ngm kho
sch [l thuyt] hn l qun i [cc gi tr thc tin] m h c tha hng t nhng cuc
u tranh ginh c lp ca cc anh hng lit n vy.

131
 Chng V, Phn I
Vit Nam Khai Quc: An Nam H Ph i
KHU HO

Cng nh triu i Tn 800 nm trc , triu i nh Ty c nhng du hiu bo trc s l

mt vng triu ln. Git chnh cha mnh l Ty Vn tim ngi vo nm 604, Ty Dng
lm kit qu quc non tr bng nhng cuc chin tranh, nhng d n xy dng tn
km, v bng mt li sng vng gi xa hoa ph phim v . Nm 615, Ty Dng sut na
th b ngi Th Nh K bt sng. Sau quyn hnh ca ng b suy sp v quc nh Ty b
chia nm x by thnh nhng ct c. Nm 618, L Uyn cp c kinh Trng Sa v lp
triu i nh ng. Cng nh trong cc k nguyn trc , mi khi c mt triu nh sp
v mt triu i khc ln thay Trung Quc l Vit Nam li hng thi bnh c t lu di ti
lnh o ca cc th lnh a phng. Ngi em li thi bnh cho min bin gii pha Nam lc
chnh l Khu Ho.

Ra i vo nm 551 Lc Dng, khi cn nin thiu Khu Ho theo thn ph, mt tng qun,
luyn rn v ngh nhng khi trng thnh, ng quan tm nhiu hn n hnh chnh dn s v
bt u s nghip di triu nh Chu. Di triu i nh Ty, Khu Ha c b nhim cai
qun nhiu huyn min Hoa Bc ni t c ri ren, lon lc v ng ni ting l ngi c c tnh
khoan dung lng.

Cui thi tr v ca Ty Dng , khp ni dn chng ni ln chng li nhng hnh ng bc lt

p bc ca cc thi th min Nam. Tnh hnh ch yn n tr li khi triu nh phng Bc tc
tc gi nhng quan chc, c coi l lng thin v thanh lim, n thay th cc thi th tham .
Trong nhng quan chc nh Ty mi n min Nam nhm chc ny c Khu Ho, mc du lc
ng bc vo tui lc tun.

T nm 604 nh Ty h quy ch tt c cc chu xung cp qun do lnh th Vit Nam

c chia thnh ba qun nm gn trong mt chu. Qun Giao Ch gm ton th ng bng sng
Hng; chu i li mt ln na c gi l Cu Chn; v chu c m nm 598 c Lnh H
Hi ci tn l chu Hoan, nay tr thnh qun Nht Nam. Qu v pha nam, ba qun ngoi vi c
thnh lp t nhng vng t va chim c ca Lm p vo nm 605.

Bng 3. H S HNH CHNH I TN, TNG V T

S Huyn: TN (265-419) TNG (420-478) T (479-501)

____________________________________________________________
Qung Chu 68 136 188
Vit Chu .. 7 55
Giao Chu 53 53 52
_________________________________________________________________
S H Dn: (nh T khng c)
Qung Chu 43,120 49,726
Vit Chu 938
132
Giao Chu 25,600 10,453
_________________________________________________________________
S H Dn Giao Chu: (nh T khng c, nh Tng khng )
Qun:
Hp Ph 2,000 ..
Giao Ch 12,000 4,233
Tn Xng 3,000 ..
V Bnh 5,000 1,490
Cu Chn 3,000 2,328
Cu c .. 809
Nht Nam 600 402
_________________________________________________________________
Ti liu: Tn Th: trang 15; 8b; 9b; Tng Th: 38. 23b-44b; Nam T Th: 14-20a 28b.
Bng 4. THNG K DN S
GIAO CHU I NH TY
Qun S H Dn
Giao Ch (ng bng sng Hng) 30.516
Cu Chn (ng bng sng M) 16.135
Nht Nam (ng bng sng C) 9.915
Tng Cng: 56.566

Ti liu: Ty th, 31, 12b-13a

Mc du chng tn ti c ht i nh Ty, c cu hnh chnh ny gip chng ta hiu c

rng cc s liu trong bng thng k dn s, nh c trnh by trong bng 4, l nhm gip nh
Ty thu thu vo thi ny. So snh cc con s trong bng 3 (Chng 3) vi bng 4 cho thy nh
Ty cai tr min Nam tng i hiu qu hn. Mc d chi tit v vic nh Ty cai tr min
Nam th no vn cn nhiu nghi vn, nhng iu chc chn rng nh Ty tm mi cch
n p nhng i gia nh a ch a phng. S h khu gia tng trong bng 4 chng t cc c
gng ca nh Ty trong vic thc thi chnh sch bnh ng rung t Vit Nam. Mc tiu
chnh ca cng cuc ci cch rung t ny l chia t cho nhng ngi nng dn chu ng
thu cho nh Ty h c c tn trong s h khu. Cn i vi nhng ngi khng c chia
t th h s tr thnh nhng t in (khng c tn trong s h khu) v phi i lm cng cho
nhng a ch.

S liu duy nht cn tn ti cho thy chnh sch su cao thu nng ca nh Ty, qua vic ban
chc tc c bit cho cc lnh t a phng l nhng ngi sn sng tip tay nh Ty v vt
cc phm vt qu gi nh ngc trai, chim tr, ng voi, sng t gic nh mt hnh thc thu thu
gin tip min Nam.

Trong khi trung tm hnh chnh ca Giao Ch nm Long Bin th mt c ca Giao Chu
li ng bn dinh Tng Bnh gn H Ni ngay nay vi quyn hnh bao trm khp min bin
gii [m theo s Trung Quc l kim sot bn man di t tt c nhng tiu quc pha nam,
pha ty Giao Chu, v nhng c dn trn cc hn o ngoi bin ln thng n bng tu

133
qua nhng hi trnh rt di em ti nhng hng ho qua ng Giao Ch nh h tng lm t
thi Hn V

Sch chp rng khi Khu Ho n Giao Ch, ng v v tt c nhng anh hng a phng v
thu phc c s tin cy ca bn man di; tt c nhng tiu quc pha ty Lm p u em n
np cho ng nhng phm vt qu him nh ht trai, sng t gic, vng v nhng qu xng
ng vi mt v hong . S thnh cng ca Khu Ho trong cch cai tr khin ng c nhc
n sau ny nh l mt v tng qun nhn t v ng thi cng phn nh th gii hng hi phn
thnh min bin pha nam ni tng em li thnh vng v chim u th trong nn kinh t a
phng t thi S Nhip.

Khi nh Ty khng cn kim sot c quc ca mnh na th cc lnh t a phng li bt

u ni ln. Khi u l Tiu Thit, hu du nh Lng lu vc sng Dng T, t xng
vng v thit lp triu nh ring. K n l Lm S Hong, ni ln pha ng Trung Quc,
cp ngi vua v tp hp mt s thuc h cng chung mng vng, trong c mt ngi
tn l Phng ng.

C cha tng theo qun nh Ty xui nam v m l mt ph n a phng c qu qun by gi

l vng b bin Qung ng, Phng ng khi trng thnh tng lm quan trn nhim min
Ty Bc Trung Quc trong thi nh Ty. Khi nh Ty sp , Phng ng quay v qu m v
kim sot c vng Qung ng v pha ng Qung Ty ngy nay. Cn min ty Qung Ty
th nm di quyn kim sot ca Ninh Trng Chn l ngi theo phe Tiu Thit.

Khu Ho ng bn ngoi tt c nhng quan h chnh tr k trn. Khi cc s gi ca c Tiu

Thit ln Lm S Hong n yu cu ng hp tc, Khu Ho u t chi, v trong thm tm ng
vn cha mun tin rng nh Ty tht s chm dt. Ting n v s giu c ca Khu Ha
khin min Bc thm mun, v th Tiu Thit ra lnh cho Ninh Trng Chn em qun chinh
pht min Nam. Lc u Khu Ha chun b quy thun, nhng mt quan chc ca ng l Cao
S Lin ln ting khuyn ng rng: Mc du Ninh Trng Chn ng qun, nhng y phi i
ng xa m n, nn xt v qun lng tip liu th y khng th lu c. Trong khi ,
chng ta c binh s c hun luyn, c pho ly phng th tt, v c y lng thc th c
sao li phi u hng khi ch mi nghe thy li n i?

Cho l phi, Khu Ho bn giao cho Cao S Lin t chc phng th, v qu nhin qun i Ninh
Trng Chn b nh bi d dng. Mi n khi Khu Ho bit c rng Ty Dng b
git vo nm 617 v triu i nh Ty thc s chm dt vi vic thnh lp nh ng vo
nm 618 th ng mi chu quy phc Tiu Thit.

Nhng n nm 622, khi Tiu Thit b nh ng nh bi th Khu Ho lp tc xin quy thun

triu ng v c b nhim ngay lm i Tng Qun Giao Chu cng vi vic Cao S Lin
thn hnh ln tn kinh nh ng chnh thc ho vic quy phc ca Khu Ho. Lc ny
Khu Ha 71 tui nn chng bao lu sau ng tr v min Bc Trung Quc v hng gi
cho n nm 86 tui.

134
Khu Ho em Vit Nam n vi nh ng trong nhng iu kin ho bnh v thnh vng.
Nh m cc tng qun v th s sau ny ca nh ng c c nn mng tt tip tc
cng c s cai tr min Nam. Nh ng, vi thi ha hon lc ban u, khng phi
ng u vi mt dn tc Vit l v th hn khi b chinh phc, mt dn tc ang thnh vng,
c trnh vn ho cao v mt h thng chnh tr n nh tr thnh ch hu ca quc
mt cch m thm m khng cn dng n v lc.

Vai tr ca Khu Ho Vit Nam t lc nh Ty tan r cho n khi nh ng ln ngi khc

hn vi ci khun kh c trc khi cc gia nh a phng thng nm th ch ng. C
nhiu l do tin rng nh Ty v hiu ho c gii lnh o a phng min Nam sau
khi L Pht T quy hng. Mc d khng c s liu chnh thc, rt nhiu b h ca L Pht T
b nh Ty git, v khng t lnh o a phng phi ci u quy thun vi nhng ha hn i
i vi nhng li e da. im cn ch y l sau nhng tranh chp quyn lc v suy yu v
chia nm x by, Trung Quc li mt ln na thng nht, li ph trng thanh th v bnh
trng sc mnh nh h tng lm trong qu kh vi cc ln bang. y l lc Trung Quc bt
u mt thi i mi.

T CHC H PH

Nm 622, nh ng bt u phn chia lnh th Vit Nam ra thnh nhiu chu nh di quyn
kim sot ca hai Tng Qun Ph. Tng Qun Ph quan trng th nht c t vng ph cn
H Ni by gi vi quyn hnh bao trm 12 chu (Giao, Phong, Chi, i, Hoan, Din, Trng,
Lc, Thang, V An, V Nga, v Phc Lc) gm 59 huyn trong ng bng sng Hng v sng
M. Tng Qun Ph quan trng th hai c t ng bng sng C vi quyn hnh bao gm
cc chu vng bin gii cc nam. Mc d chu i nm di quyn Tng Qun Ph pha bc,
n vn chim mt a v u vit so vi cc chu khc trong ng bng sng M.

Vic gia tng con s cc chu lc ban u dng nh nhm mc ch xc nh cc vng tp

trung dn c trng yu nhng nhng nm k tip, t chc hnh chnh ny li thay i lin min.
a v ca cc quan th s nh ng ng u mi chu c cng c rt nhiu v cng ngy
h cng quen thuc vi dn chng v thng tho tnh hnh a phng.

u nm 627, p ng nhng i hi v ci cch hnh chnh theo lnh ca tn Hong

ng Thi Tn, con s cc chu li b gim thiu hn na. Nm 628, cc Tng Qun Ph c
i thnh cc c Ph, di quyn cc c, mt hnh thc cai tr i vi cc khu vc
nm ngoi lnh th chnh quc. Trong 50 nm sau , mt c cu pht trin hnh chnh mi
c nh ng thc nghim ti min Nam m nh cao l vic ng Cao Tng ly li tn An
Nam H Ph vo nm 679.

Cc h ph c t di quyn cai tr ca cc Kinh Lc S m sau i thnh Tit S,

mt chc v hnh chnh nh ng t ra cai tr cc dn tc man di hay phi Trung Quc
cc vng bin gii. Vic thnh lp An Nam H Ph phn no phn nh mi quan ngi v vic
kim sot cht ch vic cai tr vng bin gii sau khi nh ng b ngi Ty Tng nh cho
mt trn tan tc ti Trung vo nm 678.

135
An Nam H Ph l mt trong s bn vng t b t di ch h ca Trung Quc nh: An
Ty H Ph lu vc sng Tarim; An Bc H Ph Mng C; v An ng H Ph
bin gii Cao Ly tc Triu Tin by gi.

Hnh thc v con s nhng chu t di quyn h ph thnh thong li thay i, nhng c 8
chu ng c coi l quan trng nht v sau ny 8 chu ny s tr thnh lnh th trng tm ca
mt nc Vit Nam c lp.

Bin gii pha nam c tnh t chu Hoan, nm trong vng h lu sng C. Chu Hoan cn c
thm quyn trn mt s nhng chu n c lp ra kim ch nhng dn b lc cc
vng ni ln cn. Nhng chu n ny ch cao hn cc chc tc nh ng ban cho cc th
lnh b lc trong ni mt cht nhm khuyn khch h hp tc.

Cuc ci cch hnh chnh nm 627 khng trc tip tc ng n chu Hoan, ngoi tr vic thay
i tn ca vi chu v bi b hai huyn. Ngc li vi tin ci cch hnh chnh pha bc
khi con s cc chu b gim bt, vic ci cch hnh chnh theo li nh ng chu Hoan tin
hnh chm hn v phi mt nhiu th gi phn nh ranh gii i vi nhng chu mi c thnh
lp sau nm 627.

Nm 628, sch chp l Lm p c v v v an i dn n vic thnh lp chu Kinh bin

gii pha nam ca chu Hoan. Nm 635, Lm p li c v v v an y lp thm mt
chu na l chu Lam cng pha nam chu Hoan. Hai chu mi vng bin gii ny u nm
vng gip ranh rng Honh Sn [2]. Sau hai chu ny b bi b vo cui th k v dng
nh vic thnh lp hai chu ny ch l mt bc th nghim quan st v nghin cu vng bin
gii Lm p m thi.

Ch mi sau ny vic ci cch hnh chnh vng bin gii Lm p mi c chnh thc ha bng
vic thnh lp chu Phc Lc t khu vc m nhng ngi Lao khng vn minh b di di
vo th k th 6 trc . u nm 683, nhng ngi Lao khng vn minh ny li c nh
Ty chm cht v v v vi kt qu l vic kt hp huyn Phc Lc vo chu ng Lm
hin c v ly tn l chu Phc Lc vo nm 669. Chu ng Lm, c lp khng lu trc
, bng cch nhp huyn ng Lm vo mt huyn c khc, c t thi nh Ty khi c tch
ra khi chu Hoan. Vi bnh trng nh th nh ng dn dn thit lp c s kim
sot vng chc trn ton vng duyn hi chin lc ny.

Nm 635, chu Sn, gm mt tin n qun s vi dn s khong trn 5.000 ngi, c thnh
lp dc theo thng lu sng C, ven vng ng bng Trn Ninh (cnh ng Chum). Chu Din,
nguyn thy nm dc b bin bc chu Hoan, nhng vo khong nm 650 th b bi b st
nhp vo chu Hoan. Vo khong nm 764, chu Din c ti lp thnh mt chu ring bit v
chu Sn li b bi b nhp vo chu Din. Nhin hu chu Din gm c vng duyn hi pha
bc chu Hoan vi ton b vng thng lu sng C.

Nm 622 chu i l mt trong s 8 chu c lp ti cc vng su, vng xa ca ng bng sng

M. Nm 627, tm chu ny c kt hp li thnh 2 chu; v n nm 636, chu i li nhp nt
nhng chu cn li. Nm v tr chnh gia H Ph, Chu i khng phi chp p lc hon

136
ton ca Trung Quc nh vng ng bng sng Hng pha bc; ng thi, li c chu Hoan
gip chng nhng p lc ca nhng chu ngoi vi t bin gii pha nam. iu ny khin
cho chu i gn lc c nhng tinh ty tip thu c t bn ngoi. V c l cng l l do ti
sao chu i li ni ln th k 10 nh l mt trung tm gc r v lu bn nht ca cc hot ng
chnh tr a n c lp cho Vit Nam.

Chu Trng nm dc theo vng t cao pha bc chu i v bao gm vng cc nam ca ng
bng sng Hng. Tuy nhin phn ng bng trc thuc chu Trng khng thun li lm nng
nghip v lc h thng iu sng Hng cha c ni xung n vng ny. Dn s tng
i t i ca chu Trng ch yu sinh sng bng ngh nh bt c v sn th. Ngy thng thnh
lp chu Trng khng c ghi li trong nhng cuc ci cch hnh chnh vo na u th k 7
nhng chu Trng li c tn trong k kim k dn s vo nm 740. Chng ta c th phng on
rng chu Trng c thnh lp cng thi vi chu Phc Lc trong nhng nm 660 nh l
mt n lc nh ng kim sot cht ch khu vc duyn hi tip cn vi cc trung tm dn
c vng h lu. Chu Trng c v tr chin lc quan trng v n khng ch con ng b
chy dc theo b bin t ng bng sng Hng i xung min Nam.

Chu Phong bao gm cc vng t ni m sng Hng v cc sng nhnh t cc vng ni cao
v ng bng v th chu Phong c dng lm i bn doanh kim sot ton th vng su,
vng xa ca ng bng sng Hng v sng M. C t nht 28 chu n chy di mi ti tn
Vn Nam thuc a ht chu Phong. V nhim v chin lc ca chu Phong di thi nh
ng l bo v Giao Ch chng li cc b tc ni, nn sut th k 9 khi nh ng gp mu
thun vi cc b lc min ni, chu Phong tr thnh sn khu ca nhng v xung t ko di.
Trung tm qun tr dn s v hnh chnh ca H Ph c t Giao Chu v chu nh
hng ca Trung Quc rt nhiu v y l ni m ng o nng dn sng qun t quanh lu
vc sng Hng v y cng l a im tip xc ca Trung Quc vi Vit Nam t xa n gi.
Trong thi nh ng, Giao Chu l vng t u tin c tip nhn vn minh Trung Quc qua
vic b h theo th thc hnh chnh chu qun c nh hng mnh m v lu di n th.
Trong khi s i khng nh hng Trung Quc ti cc chu khc c cng c nh yu t a
d th Giao Chu nm hon ton trong vng cng ta ca vng triu, v ngy cng quen vi
nhng tng v t chc x hi ca Trung Quc. Nhng i hi v yu sch ca cc quan Tng
Qun Giao Chu lu ngy thnh np khut phc c thi chng i trong cch c x ca
dn chng a phng; nhng trng hc c dng ln, v nhng gia nh a phng c tham
vng nay tip nhn c nn gio dc kiu Trung Quc vi mt t duy rp khun theo vng
triu.

Tuy nhin, trong cc n cha, nhng tn ngng c xa vn c duy tr di s che ch ca

Pht Gio v ca mt lot cc v thn linh xut thn t di sn vn ho bn x. Vin nh vn ho
Vit Nam da trn nn tng ca s th cng thn linh trong bi cnh linh ng Pht Gio gip
Giao Chu tr thnh trung tm ca Pht Gio Vit Nam. Chnh nhng vin nh y sau ny
tr thnh nh cao vn ho ca mt quc gia c lp khi Vit Nam chuyn mnh t ch thot ch
h t th k th 10 cho n sau ny.

Tht ra Giao Chu khng tri qua mt nn hnh chnh rp khun theo kiu Trung Quc v
Trung Quc ch lun coi Giao Chu nh l mt a ht bin gii m dn c ton l bn man

137
di khng phi l ngi Trung Quc; nhng Giao Chu li hc c cc kinh nghim ca Trung
Quc nhiu hn bt c chu no khc. Nm 622, tm chu c lp v nm 627, nhng
chu ny i thnh 8 qun v c gp c vo Giao Chu.

Trc thi nh ng, nh Ty tng lp mt trung tm hnh chnh vng ph cn H Ni

by gi. Nm 618, v lo s Ninh Trung Chn tn cng, Khu Ho cho xy mt thnh nh c
chu vi khong 900 bc c gi l T Thnh theo cch gi ca Trung Quc i vi mt
thnh ly ta lc ngay gia mt khu dn c ng c. y cng chnh l ni m khi xa L B
xy n ly chng Trn B Tin trong trn nh th nh vo nm 545. T Thnh c xy
dng b nam sng Hng ngay mp nc triu ln cao nht vo ma kh. Ln u tin c
thit lp nh mt a ht hnh chnh ring bit vo gia th k 5, nh iu c p dc
theo sng Hng xung tn , nn khu vc ny tr thnh mt trung tm chnh tr c bit di
thi nh Ty v nh ng. Chnh ni y vin nh mt nn hnh chnh m rng ca bc triu
c ghi nhn qua vic t tr s chnh quyn trung ng a phng ti pha nam sng
Hng.

Vi v tr dc theo b bin pha bc ng bng sng Hng, khi mi c thnh lp u vo nm

535 th chu Lc c tn chu Hong nhng vo nm 598 b i tn thnh Lc bi Lnh H Hi.
Nm 622, chu Lc li c nh ng t chc thnh mt chu nhng ri li b bi b, v sau
li c t di quyn mt chu khc v pha bc vo nm 628. n nm 650, chu Lc
li ti xut hin thnh mt chu ring bit. Tn Lc, ngha l kh, t kh bt ngun t vic
chu ny c mt con ng t kh ni lin cc b bin pha bc vng duyn hi Qung
ng vi cc b bin vng bin gii pha nam Vit Nam. Sch chp cho rng chu ny
nm trong mt vng duyn hi ngho nn m rau u khng mc c v dn chng chng
phn bit la vi bng l g v a phn sng nh bin. Chu Lc nm trn ranh gii gia H
Ph v t vng triu do thng chu s kim sot trc tip nhiu hn t pha bc.

Xem xt li phn hnh chnh v a l ca H Ph cho thy c s cch bit ln gia cc chu
v phng din dn s v chc nng. Ni chung cc chu u l nhng b phn ca h ph
nhng khng phi v th m khng thiu nhng nt c th ca tng chu.

Cc chu Giao, Phong, i v Hoan nm trong nhng phn t thp v ph nhiu ni dn c tp

trung ng c. Chu Giao l chu ln hng u, c quan h mt thit nht vi nh ng. Chu
Phong vi c im gn ni non nn gi vai tr ca bo v min bin gii chu Giao. Chu i
tng i khng b nhng th lc bn ngoi khuy ri nn kh m i vo khun kh theo kiu
cai tr ca nh ng nh cc chu khc. Vic chu i hng ng mnh m tng c lp ca
Vit Nam vo th k th 10 l bng chng hng hn cho thy rng, trong tt c cc khu vc
thuc lnh th Vit Nam sau ny, chu i l chu k tha v bo tn truyn thng Vit Nam
c nhiu nht trong sut thi k nh ng h. Chu Hoan nh v ho lnh, mt mt c c
hi tip xc cht ch vi cc chu lng ging min Nam v min Ty, nhng ng thi phi
chu ng nhng khuy ph v tn cng lin tc do nhng khc bit v bin gii a l v vn
ha. Chu Din v chu Phong c nhim v gi an ninh cc vng ni su v xa cng nh ba
vng ng bng sng Hng, sng M, v sng C. Cn cc chu Phc Lc, Din, Trng v
Lc, gi an ninh nhng vng b bin v lm tri n gia vng ng bng vi vng bin cng
Lm p cng nh cc p lc t pha Bc triu.

138
Nm 742, tt c nhng chu ny li mt ln na b h xung cp qun, v ng 16 nm sau, tc
l vo nm 758, t chc hnh chnh cc chu theo kiu c li c phc hi. y l ln thay i
i li cui cng trc khi din ra cuc ni dy ca An Lc Sn Trung Quc. Cuc ni dy
ca An Lc Sn (756 763) khin nh ng ri vo cnh ri lon o in nn tm thi
Trung Quc khng c thi gian v th lc gy p lc ln min bin gii pha nam.

139
 Chng V, Phn I
Vit Nam Khai Quc: Kim Tra Dn S

Trong thi k h An Nam H Ph, nh ng tin hnh kim tra dn s tt c 5 ln

vi cc con s c lu li trong th tch theo Bng 5. Theo bng thng k dn s ny th s dn
kim tra ln u tin l theo s liu c, c l vo khong u th k 8. Ln kim tra dn s th
nh, vo thi Khai Nguyn (713-741) c th c thc hin vo nm 726. Thng k dn s cho
nm 740 v ch hai nm sau , nhn dp Trung Quc ly nin hiu mi vo nm 742, th chng
khc nhau vi mt ch sai bit r rng l do tam sao tht bn.

Ln kim tra dn s An Nam H Ph cui cng ca nh ng l vo nm 807. Trong ln

kim tra ny dn s chu Hoan v chu i gim xung r rt v hu qu chin tranh trong cc
nm 803-809 vi Hon Vng (Lm p). Phn na, v c tch thnh mt chu ring, nn
Chu Din chia bt dn s ca chu Hoan.

Bng 5. THNG K DN S TI AN NAM H PH THI NH NG

Nm S Liu C 726 740 742 807

Chu Nhn Khu H H H Nhn Khu H Nhn Khu H
Giao 88.788 17.523 25.690 24.730 99.660 24.230 99.652 27.135
Phong 6.435 5.444* 3.561* 1.920 5.119 1.920 . 1.483
i 36.519 9.08 14.056 40.700* 135.030* 14.700 . 5.379
Hoan 16.689 6.579 6.649 9.629 53.818 9.619 50.818 3.843
Lc . . 1.934* 490 2.710 494 2.674 231
Trng . . 630 3.040 . . 648
Din (gp trong
1.450
chu Hoan)
Phc Lc . . . . . . . 317
Tng Cng 148.431 40.963 40.486

* R rng l con s nhm ln

Ti liu: Cu ng Th 41, 42b-46b; Tn ng Th 43a, 9b-11a
Nguyn Ho Qun Huyn Ch, Thng Hi, 1935-37
Thng in 174, 50a 51a Thng Hi 1902
Thi Bnh Hon V Ch. 171, 11b, Taipei 1963

T nhng b trng v nhng con s sai bit r rng trong Bng 6 chng ta ch c th so snh
dn s trong s liu c vi dn s nm 742 i vi chu Giao v chu Hoan, 2 chu duy nht
c s thng k y . Qua so snh cho thy s gia tng bt bnh thng v s dn ng k vo
th k 8. Khng ging nhng thi k n nh trc i ng, vic di c ca ngi Trung Quc
vo Vit Nam to ra nhng thay i c bn i vi mt vi khu vc trong x hi Vit Nam.
nh hng ca nhng ngi di c n Giao Chu c thy r qua s h dn tng ln 3 ln
mau hn s dn, ngha l s nhn khu bnh qun trong mi h gim ng k.
140
Ngc li phn chu Hoan thuc pha nam ca An Nam H Ph th s dn tng 4 ln mau
hn s h ngha l s nhn khu bnh qun trong mi h tng qu gp i. Nguyn nhn ca
s khc bit gia chu Giao v chu Hoan trong vn dn s l v dn chng di c n chu
Hoan t nhiu vng khc nhau, trong khi phn ln ngi di c n chu Giao l t Trung Quc
nh trnh by trn.

Di dn Trung Quc nhp c Vit Nam vi t cch c nhn hay tng h nh. Phn ln h l binh
s hay thng nhn Trung Quc di c n Vit Nam, lp gia nh vi ph n a phng, ri
quyt nh li . Cng c mt s kh ng l nhng ngi b Trung Quc lu y nn thng
ch n mt mnh hoc vi mt vi ngi trong gia nh. Ngoi ra, li c mt s quan chc lu,
thch cnh vt v quyt nh li. Cc loi ngi di c ny khin s nhn khu bnh qun
trong mi h dn Giao Chu i xung. Ngc li, chu Hoan, do ngi di c n thnh tng
nhm ng vi h hng thn thuc, phe phi, th tc nn s nhn khu trung bnh trong mi h i
ln. Ni vn tt, nhng ngi t Trung Quc di c lm thay i x hi Vit Nam pha Bc v
nhng ngi di c t nhiu ni khc lm thay i x hi Vit Nam pha Nam.

Th k th 8 l thi k c rt nhiu bt n c bit vng bin gii pha nam. Nm 722, nh s

c trnh by chi tit sau, c mt lnh o a phng chu Hoan tp hp c mt o
qun ln gm mi sc dn v tm thi ui c nh ng ra khi An Nam H Ph.
o qun gm mi sc dn ny n t nhiu vng ng Nam theo sau mt lot cc cuc
di c m n nay cc nh s hc vn cha tm hiu c r l do v ngun gc ca h.

u nm 758, ti liu ca Trung Quc c nhc n danh hiu Hon Vng thay v Lm p v
nm 877 li ni n Chim Thnh hay Champapura. Thi Hon Vng, vng quc Chm nm
ph cn Nha Trang v Phan Rang by gi, v qu pha Nam Lm p. u nm 875, li c mt
triu i mi khc xut hin vng ph cn Nng ngy nay. Cc mi bt n v ni dy nh
th pha Nam to ra s thay i mnh m v dn s chu Hoan v nhiu phe phi v cc
th tc sau khi vt qua bin gii vo nm 722 c l li v nh c chu Hoan. Khi vng
quc Chm m rng v pha Nam, ri li ngc b bin tin ln pha bc th nhiu nhm dn
chc chn tr ng li chu Hoan ni ang chu ch h ca nh ng. Cng sau bin c
nm 722 rt c th c nhiu binh s nh ng quyt nh li Giao Chu nh c thy
trong bn thng k dn s.

Khi so snh bng 4 vi bng 5, ta thy s dn c kim tra ca nh Ty phn no cao hn nh

ng. C th mt phn l v nhng phng php tnh ton khc nhau nhng l do c bn l nh
Ty chim c Vit Nam m khng phi nh mt trn no v kim sot ngay c mt x
hi v ang pht trin mt cch t ch trn mt na th k ri. Mc d nh Ty sau ny phi
ng u vi nhng ln sng ni dy mnh m Vit Nam n ni phi sai Khu Ho xung
bnh tr nhng cn hiu rng nhng con s thng k ny nh Ty thu thp trc khi nhng ri
lon c th gy ra nhng tc ng v dn s.

Bng 6. So Snh Kim Tra Dn S t S Liu C v Kim Tra Nm 742 ti Chu Giao v
Chu Hoan
Chu % Gia Tng S Dn S nhn khu tnh Nhn khu

141
 v S H bnh qun trn mi h dn bnh qun tng/gim
trn mi h dn
S Dn S H S liu c 742
Giao 38% 12% 5,1 4,1 -1
Hoan 46% 204% 2,5 5,3 +2,8

Kim tra dn s ca nh ng li c t sau khi nhng v ni lon ln, nm 687 v 722; sau
mt thi k hn lon v hu nh c lp ca Vit Nam vo cui th k 8. Chng ta c th ngh
rng nhng con s kim tra dn s thp ca nh ng phn nh nh hng ca cc cuc bo
ng chnh tr i vi dn s.

Rp khun cc bc triu trc , nhng con s thng k v dn s ca nh ng ti Vit Nam

ch bao gm phn dn chng m h kim sot c. Trong mt th k ri u tin khi nh
ng h Vit Nam, th ch c 3 trong s 6 loi ngi phi ng thu c gm trong bn
kim tra. Do khng th bit chnh xc bao nhiu phn trm s dn trong bn kim tra tnh trn
tng s dn thc s m ch c chng vo khong t 10% n 30% ca tng s dn thc s sinh
sng ti An Nam H Ph m thi.

Cc h s ca nh ng th cho rng Giao Chu chim phn na tng s dn ng k trong

ton An Nam H Ph. So snh vi kim tra dn s c, Giao Chu chim 64,2% tng s dn
ng k; nm 742 chim 47,5% tng s h dn ng k. n nm 807, con s ny tng ln
67%, mc d s tng ny c th do mt phn nhng chin cuc i v Hoan. Trong tt c cc
chu thuc An Nam H Ph, bn chu Giao, Phong, i v Hoan chim gn nh ton b s
dn ng k th u vng t thp, gm nhng cng ng nng nghip nh c. S kim tra
cc chu khc c th tiu biu cho nhng khu canh tc khc trong vng ni hay vng t duyn
hi ni m cuc sng nay y mai rt kh kim sot. Tt c nhng iu k trn dng nh
xc nhn kin cho rng i sng kinh t v x hi ca H Ph khng da vo bun bn, m
cn bn hn l vo tng lp dn chng chnh thc lm nng nghip theo thi v.

Cng cn ni thm rng s dn ng k trong cc bng kim tra dn s y khng th phn nh

ton cnh x hi Vit Nam v cha tnh n mt s kh ln ngi Vit tm n sng nhng
vng cao hay nhng khu xa xi ven vng t thp, ni p lc ca bc triu khng mnh. T
tin ca ngi Mng sng cc vng t cao gia sng Hng v sng C khng chu nh
hng vn ho, ngn ng ca nh ng nh nhng ng bo ca h vng t thp. Hn na
h cng chng bao gi c tnh n trong bt c mt cuc kim tra dn s no ca nh ng
c.

Khi so snh s dn c kim tra trong thi gian Vit Nam b h t thi nh Hn n nh
ng, ta s ln ra u mi tm hiu gc gc ca ngi Mng. Thng k dn s thi nh
Hn sai bit qu nhiu so vi nhng th k h v sau. Th d nh cuc kim tra thc hin
nm 2 SCN thi Hn cho thy c ti 950.000 ngi Vit Nam, trong khi theo nh ng th dn
s li cha n 150.000, ngha l dn s hn 8 th k sau m li gim i hn 80%! Cng khng
th cho rng thng k ca nh Hn c thi phng ln v cc quan chc phi np cung bin

142
lai thu thu bng vi s dn kim tra trong a ht do h thng bo co s dn t hn s
dn thc s ch khng i no li bo nhiu hn b khp vo ti ly thu dn lm ca ring.

C mt s kin cho rng dn s Trung Quc ni chung st gim nhiu t thi Hn n thi
ng l hu qu ca cc cuc ni lon v chin tranh thi Hn v c sau khi nh Hn li tn.
Nhng iu gii thch c bn hn l vic c thm nhiu i gia nh a ch khin nhng nng
dn trc kia tng c ng k c lp nh mt c th nay tr thnh t in hay nng n nn
khng cn c tnh trong s dn phi np thu na.

Ring ti Vit Nam, v hu qu hoc nhn c hi nhng cuc binh bin gia Lm p v cc a
ht ca Vit Nam thi b tr, nhiu ngi Vit chy trn xung Lm p trnh s cai tr h
khc ca Trung Quc hoc n nh c ti nhng vng ni cao ti Vit Nam ni m s cai tr
ca Trung Quc lng lo hn nh a l him tr t quan li lui ti hay cc iu kin x hi, kinh
t . iu ny ct ngha gc gc ca ngi Mng, mt sc tc sng vng cao nguyn nam
sng Hng v c ngn ng v vn ho rt ging vi ngi Vit Nam. Cc hc gi Vit Nam
ngy nay tin rng ngn ng Mng v Vit ch bt u phn nhnh khi h b nh ng h
hoc sau khi Vit Nam khng cn chu ch h ca Trung Quc na. Trc cc giao lu
vn ha gia ng bng v cc vng ni Vit Nam rt d dng theo kiu x hi b lc v
khng c nhng khun mu tr tu nh ch theo kiu Trung Quc di cc triu i Vit Nam
trong thi k c lp sau ny.

Dn s Mng gia tng trong thi nh ng h gii thch ti sao li c s gim bt s

dn ti An Nam H Ph trong bng kim tra dn s so vi thi nh Hn h v nhng
ngi sng trong vng cao nguyn chng my khi chu ng k h khu. Ngi Ty v ngi
Nng cc vng ni pha bc Vit Nam, gn bin gii Trung Quc cng ng vai tr quan trng
trong lch s Vit Nam thi thng c. Cha k n ngi cc ngi Vit thiu s nh Mon
Khmer, ngi Malai Plinisi v mt s rt ln dn chng sng ni tri di vng ng bng,
ngoi cc con , sng bng ngh bin hay hng hi ngoi bin xa ni m vic kim sot trc
tip ca nh ng chng bao gi n c.

Vic h v thu thu ca Trung Quc ti Vit Nam ly trng tm l tng lp nng dn nh c
cc vng t thp. Tuy phi ng k v chu su cao thu nng cho cc quan li Trung Quc,
ngi Vit Nam vn lun gn gi bn sc ca h. H khng bao gi nh mt ngn ng v vn
din t nhng cm xc hay t tng ca h mt cch r rt. H khng bao gi mt lng tin qu
kh v lun trn trng cc di sn vn ha. Bng cch bo tn di sn y, h li du n ca
h, khng nhng qua cc con s trong cc bng kim tra dn s cn lu li n nay m c trong
thc t k tha ca mt nc Vit Nam c lp.

Cc thng k dn s t thi Hn n thi ng ti cc vng b tr Qung ng, Qung Ty, v

Vit Nam ngy nay cho thy rng, so vi Vit Nam, khu vc Qung ng, Qung Ty c
nhiu thay i v dn s do dn nhp c t Trung Quc. Kim tra dn s vo nm 2 SCN thi
nh Hn h cho thy 67% cc h dn ng k ba vng y l ngi Vit Nam nhng n
thi ng theo s liu thng k c th con s ny gim xung ch cn 13%. Nu tnh theo
s h dn th thng k vo nm 2 SCN cho thy c 71.805 h Lng Qung v sau tng ln
274.696 h theo s liu c thi ng, tc l gia tng gn 400%. Ngc li, s h dn ng

143
k cc vng thuc Vit Nam ngy nay l 143.643 trong k thng k nm 2 SCN v xung cn
cha n 40.000 h theo s liu c i ng.

Nhng thng k ny cho thy rng khun mu di c vo cc vng thuc Vit Nam ngy nay rt
khc bit vi nhng g xy ra Lng Qung. iu ny cng chng t s i khng mnh m
ca dn chng ti nhng vng thuc Vit Nam ngy nay i vi ch thng tr ca Trung Quc
i vi vic ng k dn s v thu thu. p lc thng tr ca Trung Quc b gim thiu y c l
bt ngun t nhng gia nh a phng c th lc cng nh th phng th y ng ngch ca
min bin gii cao nguyn Vit Nam.

144
 Chng V, Phn II
Vit Nam Khai Quc: NHNG NGI I HNH HNG V
NHNG THNG NHN
Trong th k 7 v u th k 8, v quc ng cng c c s cai tr trn phn ln chu
Chu khin nhiu Pht t ng c dp i hnh hng t Pht n v Tch Lan. An
Nam H Ph l a im quan trng v cc chuyn hnh hng bng ng bin xut pht t
y theo. Cc Pht t Vit Nam cng nhn c hi ny tham d cc chuyn hnh hng cho tho
lng mong c.

Cc thng tin v vi chuyn hnh hng nh vy ca Trung Quc vo thi cn c lu gi

n ngy nay. Minh Vin, qu T Xuyn, xung tu t An Nam H Ph. n Java th
ngh chn, ri thng ti Tch Lan v n . Mt ngi khc, qu H Bc l V Hnh, cng
xung tu An Nam H Ph i n ; trn ng ng dng chn Sumatra v tr thnh
bn ng hnh ca mt ngi c tn tui l Nghi Tnh (635-713). Li c mt khch hnh hng
na H Bc tn l Hu Minh, nhng ng ny khng may mn b gp bo ngoi khi Lm p
v phi quay v Trung Quc qua ng An Nam.

Phn ng ngi Trung Quc i hnh hng n ch gh qua An Nam nh mt trm dng
chn, c nhng ngi li An Nam kh lu v gp sc vo cc hot ng Pht Gio y.
Tr Hong, ngi Lc Dng, li An Nam mt nm tri trc khi tip tc ln ng i n
qua ng Sumatra. m Nhun, cng ngi Lc Dng, t tc An Nam trnh mt t
gi ma v c dn a phng rt qu trng v tnh tnh thng thn ca ng. Khi ng tip tc
cuc hnh hng sang n th c mt ngi Giao Ch l Vn K i theo.

Nhng khng may m Nhun cht dc ng, ti mt ni gn o Java, cn Vn K quyt

nh li. Trong thi gian Vn K c thng vit tho ting Phn v ting M Lai (Kun
Lun). V sau, mt ngi Trung Quc hnh hng khc l Hi Ninh Java v mt nh s Java
tn Jnanabhadra cng dch mt t kinh Pht sang ting Trung Quc v Vn K c giao nhim
v em nhng bn dch y v Trung Quc.

V li Giao Ch khong nhng nm 670, Vn K i thng ln kinh trnh nhng b kinh

Pht c dch ln vua ng. Trn ng sang Java mt ln na chuyn li thng ip
ca triu nh nh ng cm n cc dch gi, Vn K nn li An Nam H Ph thuyt
php trong cng ng Pht Gio v trong dn chng a phng nn khi n Java th Hu Ninh
khi hnh i n ri th l Vn K nh li Sumatra.

Cng vo cui th k 7, mt ngi qu qun Trung tn l Sanghavarma hnh hng sang

tn n v sau c triu ng phi xung Giao Chu lm thuc. V nhng hot ng
t thin nhn mt nn i khin Sanghavarma c dn chng tn th v coi nh mt v B
Tt.

Gng c hnh v lng sng o ca nhng ngi i hnh hng t Trung Quc c nhiu
Pht T Vit Nam noi theo. Mt ngi qu Giao Chu l Mc Xoa cng i theo con ng

145
y qua cc o Nam ti n . Khuy Sung, mt ngi hnh hng na cng Giao
Chu, i theo Minh Vin ti Java, Tch Lan ri n n . Ngi th ba, cng qu Giao
Chu, l Hu Dim, theo s ph ca ng n Tch Lan. Mt ngi chu i l Tr Hnh, i qua
cc vng o pha nam bin ng ti n . i Thng ng cng t i Chu i Thi Lan
lc cn nin thiu v sau sng kinh ng trc khi theo con ng hnh hng qua
cc o Nam Hi v Tch Lan n n , ni , ng gp v kt bn vi Ngha Tnh.

Nhng ngi hnh hng theo chn cc thng nhn xung tu sang Java v n t cc cng
An Nam H Ph. Khng th c mt k nguyn m cc chuyn hnh hng li d dng v
tp np nh th nu khng c mt nn giao thng hng hi quc t sinh ng, v nhng ngi
hnh hng ch vic i theo cc hi l ca cc thng thuyn. Xt v mt tn gio y l thi k
hnh hng tp np nhng phi hiu rng l nh giao thng hng hi pht trin trn quy
m rng ri.

Mt ln na, ngi c hiu rng ngi Vit Nam gn kt cht ch vi th gii bin ng
Nam nh th no. Ranh gii vn ho gia n v Trung Quc c ci thin nh di sn
chung l Pht Gio, nht l trong thi i th gii ch ngha ca nh ng. Nhng Pht t
Trung Quc v Vit Nam du hnh n nhng tiu quc trn cc o ng Nam trau di
ting Phn trc khi t chn ln t Pht. Nhng chic tu ch y hng ho m h thp tng l
do nhng thng nhn lm ch.

Thi i ca nhng ngi i hnh hng v thng nhn l mt ch ni bt ca lch s

vng ng Nam m trong c Vit Nam: ch v giao thng v tip xc hng hi lun
c coi l ngun gc ca nn vn minh.

NHNG NGI B LU Y

Tuy nhin, min Nam nhng tip xc cht ch nht vn l t phng Bc vi ln sng cc binh
s, quan li, hong thn v c nhng quan chc b lu y t phng Bc tip tc ko xung
min Nam. Mt trong nhng c u tin ca Giao Chu l mt ngi trong hong tc nh
ng tn l L Th. ng Thi Tn ln ngi nm 627 vi nhiu ci cch khin L Th b sa
thi v ti tham nhng. Sau ng Thi Tn cho i L T Thng, mt quan chc c ti v
c danh ting n v bo: Giao Chu l mt vng bin gii rng ln, cn phi c quan chc tt
trng coi nhng cho n by gi cha c mt c no lm y nhim v c. Xt thy
ngi c kh nng, vy hy i v phng th Giao Chu cho trm. Khng c vin l xa xi m
t chi.

L T Thng vng vng d d nhng v sau li vin c bnh hon v chng chu i xung min
Nam nhm chc mi. Sau nhiu ln sai s gi n gic ng ln ng nhng khng c,
ng Thi Tn sai chnh anh r ca L T Thng n phn gii cho ng nghe. Sau khi
nghe anh r ni ht li v danh d v bn phn, L T Thng tr li: min Nam c nhiu
bnh st rt honh hnh; nu i n th s chng c ngy v.

Thi ngoan c ca T Thng khin ng Thi Tn ni gin v tht ao ph em ng ra

chm u v ti bt tun. Vic ny cho thy s la chn gia nht chm ca ao ph v kh nng

146
mt mng khi vng phi sn lam chng kh dn n vic nhiu quan chc b ging cp v lu
y bit x tr thnh mt phng cch b tr cc quan li nh ng xung min Nam
lm vic. V d nh nm 635, L o Hng, mt ngi trong hong tc nh ng b i xung
lm c Giao Chu nh mt cch trng pht v mt ti phm khng c ghi vo h s; v
ng ny cht v bnh hon trong vng cha ti mt nm sau khi nhn nhim s.

Danh sch nhng ngi Trung Quc b lu y xung Nam rt di v gm nhiu ngi c tn
tui nh Chnh Lun c ng Thi Tn b lm ph t cho Hong Thi T; nhng khi
Thi T m mu cp ngi vua nm 643 th Chnh Lun b ging chc xung lm c
Giao Chu.

Tng t nh th, sau m mu phn nghch ca Phng Di i nm 652 b bi l li c thm

nhng k b lu y mi. Anh ca Vn Bi v em ca Si Trit Uy v can d vo m mu ny nn
c hai u b nghi ng v b y xung min Nam. V sau, Trit Uy c vua khoan hng vi c
hi chuc ti l chu i lm c Giao Chu.

Sau nm 655, L Ngha Ph, mt quan i thn c th lc trong triu v Chnh Lun c
phc hi chc v di s bo tr ca V Hong Hu (V Tc Thin). Hai ng ny sau li cho
rng nh th php danh ting, Ch Toi Lng, l tr ngi ln cho k hoch ca h nn ghp
Ch Toi Lng vo ti bt trung v ging xung lm c mt chu trong tnh H Nam
ngy nay. u nm 657, Ch Toi Lng li b ging chc xung na, lm c Qu Chu,
Qung Ty. Bn thng sau, L Ngha Ph li buc ti Ch Toi Lng mu toan dng Qu
Chu lm cn c ly khai v ging xung chc c chu i. Ch Toi Lng sau khi n i
Chu th tho ngay mt t biu v triu tu trnh ngn ngnh l mnh v ti, nhng chng t
c kt qu g. Khi ng cht vo cui nm 658; hai ngi con trai ca ng, cng b i y vi
ng, u b m hi cht.

Cha ht, v nh ng thay i chnh sch lin min nn nm 658, n lt Ngha Ph v

Chnh Lun b buc ti mu phn v b y xung Qung Ty. Tr tru rng ch vi thng trc
, Chnh Lun cn khuyn co rng c qu nhiu ngi b lu y th nay xy ra chuyn nh
th. Mc du Ngha Ph sau thot nn tr v Bc v c gy dng c thanh th tr li,
nhng Chnh Lun phi chu nm xng tn min Nam.

Thng thng, mt ngi cng b ti nng bao nhiu, cng b y xa xung min Nam by nhiu
cho nn L Th, mt thn quyn ca L Ngha Ph v b h ca Chnh Lun b y xung chu
Hoan. Trc nm 628, Bi Thin Thng, mt hu cn ca Dng Hong nh Ty, cng b
tng xung chu Hoan v b triu nh nghi k. Sau ny c L Cn Hu, mt Th s H Bc
by gi, b y xung chu Hoan v vit nhng bi vn chm bim chnh sch triu nh. n
cui th k 7, Nghim Thin T, mt quan ng s c uy tn, nhng b khp ti tham nhng v
cng b y xung chu Hoan.

Khng th thch ng c vi l thi sm soi ca Ng s i, mt c quan rt nhy cm ca nh

ng, nn nhiu quan chc chnh trc phi chu i y xung min Nam. Lng D Khnh b
i xung lm Th S Giao Chu v t ra st sng thi qu vi cng vic Ng S. Li mt
quan Ng S ng tn knh khc l L Sao b y xung lm th k gi s sch Long Bin,

147
Giao Chu, sau khi dm tranh lun vi vua. Ri li c Hn T Ngn, mt quan Ng S rt c uy
tn dm c gan cnh co Cao Hong v th lc ngy mi mnh ca V Tc Thin Hong
Hu. Kt qu l ng phi t quan b v di p lc ca L Ngha Ph. Nm 675, mt thi gian
lu sau khi Ngha Ph cht, Cao Hong nh n Hn T Ngn v gi ng v triu vi nh
phong chc cho ng nhng v xa cng vic triu chnh lu, nn ng qun ht c nghi l v
tp tc trong triu. Khi n trc mt Hong , ng qun c nhng th tc phi thi hnh
trong mt dp nh th, v kt qu l ng b y xung lm mt Lnh Quan chu Din, Giao
Chu, ri cht .

Nhiu ngi b y xung min Nam l nhng danh s rt c nh hng trong vic pht trin vn
ho vng bin gii. Tiu biu l Vng Phc Thi, xut thn t mt gia nh danh s Sn
Ty. Di thi Cao Hong nh ng, ng b y xung lm Lnh Quan Giao Ch sau khi
mt ngi con trai ca ng b cch chc. Ngi con khc ca ng l Vng Bt, rt ni ting v
thi php nhng khi i thuyn xung Giao Ch thm ng th, khng may, thuyn b m v cht
ui. S chp Vng Phc Thi cho xy nhiu trng hc v c cc gia nh qu tc a
phng rt qu trng.

Nm 705, sau khi V Tc Thin b buc phi thoi v, c hai quan chc hc gi b tm thi y
xung An Nam H Ph. Thm Ngn b y xung chu Phong v Thm Ton K xung
chu Hoan. Hai ng ny u li nhng bi th cm thn trong thi gian b i y min Nam.
Di y l mt trong nhng bi th ca Ton K:

Ta c nghe ni nhiu v Giao Ch

Rng nhng tc l min Nam i su vo lng ngi
Ma ng th ngn
Cn ba ma cn li th mt tri lun to sng
quan y T tng c c mt vng quc
V S Nhip vn lng vng t th gii bn kia
Nh ca trong lng truyn t i ny sang i n
C v mui c t thu xa xa
T thi thng c, ngi Vit triu cng chim bch tr
Tng qun Hn trm t v con chim b ct
Chm sao i Hng treo l lng trn non Chung
Ngn gi Nam thi trn bin Trang
T khi ta ri qu nh, nm thng qua li qua
Mi tc bc bo tin nay ta gi
Cc huynh ta ai cng cho thua nh mnh
V con ta cng ra ngi thin c
Ka con ng hiu qunh, ka bc tng nt
v nhng git l ri
Tri tim ta chng cn m vang mun ca Tri na

Cu ni ngi Vit triu cng chim bch tr l nhc li theo huyn s Trung Quc, khi Trang
Vng ca nh Chu (1115-1078 TCN) nhn c chim tr do ngi t b tc Vit Thng em
triu cng vo nm 1110 TCN. y l li ghi li xa c nht v s tip xc gia Trung Quc

148
thi c v ngi Vit nn s kin ny tr thnh ci mc nh du thu s khai ca lch s
Vit Nam. Trong tr c ca ngi Trung Quc th thi k c i ny cho thy s qui phc ca
ngi Vit khi phi em triu cng Trung Quc. i vi cc hc gi Vit Nam v sau ny th
thi k l bng chng t nc h tn ti t i thng c. L tt nhin, nh Chng I
ni, ngi Vit Thng nm 1110 TCN khng c g dnh dng n ngi Vit Nam c i c.

Cu th Tng qun Hn trm t v con chim b ct l nhc n li ca M Vin khi em

qun Hn chinh pht min Nam vo nm 42-43. Khi phi tm dng qun trong ng bng sng
Hng vo ma gi Nm v nhn thy mt con chim b ct ri xung sng v cht v c bay trong
cn ma, M Vin ngm ngh n l sng i v t hi l do g khin ng phi ln ln lo toan
mi vic nh th. T th nhc n con chim b ct l c gi ln pht trm t mc tng ca
tc gi v ang phi sng xa nh trong mt mi trng xa l vi nhiu him ho kh lng.
Chung Sn l ngn ni cao pha Nam tnh H Nam. Cnh chm sao i Hng trn bu tri
pha Bc to chiu trn mt ngn ni min Nam xa xi vt ra ngoi ci t duy v tm thc
thng thng v th gii ca mt ngi Trung Quc c hc thc vo thi ng. Bin Trang l
vnh Bc B by gi. Trong bi th ny, tc gi pha trn li tn thng ci di sn c bit ca
phng Nam vi tm trng u hoi v bi kch ca cuc i. Cm tng b lc lng, mt phng
hng, khng mun tin vo hin trng, cng vi s hoang mang l ni nim chung ca nhng k
b lu y. Tuy nhin, khng phi l tt c cc quan i ng u b p buc hay phi min
cng xung Nam, v cng khng phi l tt c u coi ni h lu tr l nim bt hnh m h
phi cam chu chuc ti. Ngc li, nhiu ngi li thy thch th khi sng min Nam nn
quyt nh li y vnh vin. Sau ny chng ta s thy mt Tit S vo th k 9 quyt
nh li min Nam v gy dng nn mt gia nh m nhng th k sau ny t c nhiu
danh ting trong chnh quyn Vit Nam.

149
 Chng V, Phn III
Vit nam Khai Quc: Cuc Ni Dy Nm 687
n th Mai Hc , th trn Nam n, huyn Nam n, tnh Ngh An

Trong thi gian h An Nam khng t cc quan chc nh ng li dng danh ngha vn
ho bn x nhm phc v vic chnh thng ho quyn hnh ca h i vi dn chng a
phng. Theo truyn thuyt, thi ng Hu Vng (650-655), c mt v c nh ng tn
l L Thng Minh nhn thy iao Chu ang c thanh bnh thnh tr, bn lp Phong Chu
mt ngi n th mt v thn bo v t nc c v chn dung hn hoi.

Sau khi t nhang, Thng Minh lm rm khn rng: Xin cc v thn linh t nc hy hin
linh ging chn dung ny chng gim lng thnh. Theo L Thng Minh k li, m hm
, c hai v thn hin v trong gic m ca ng; c hai u trng ging ht nh th! Mt v
xng mnh l i Vng, cn v kia xng l Thnh Hong ngha l thn linh a phng.

L Thng Minh ngh hai v thn hy thi th php thut thn thng xem ai hn ai. V i
Vng ni ng s nhy mt bc qua sng Hng. Nhng khi ng va nhy sang ti bn kia,
thy v Thnh Hong ng i ng ri! Khi i Vng nhy tr v th cng li thy nh
th cho nn v thn Thnh Hong c cng nhn l thn thng v cao tay n hn.

Cnh tng c L Thng Minh ch to vic so ti gia hai v thn ca t nc xem

thn no l thn ch t cai qun a phng ni ln mi tng quan gia vng quyn Bc triu
v vn ho bn a. Vic thn Thnh Hong thng th thn i Vng ng rng lp cm quyn
a phng c v th u vit hn i vi tng lp dn chng.

Truyn thuyt ny c vo thi m nn thng tr ca nh ng ang vo thi k trng mt, tc

l lc m phc lnh ca vng triu cha b phai m bi nhng tham quyn nhng lm khng
trnh khi sau ny.

Trc khi thnh lp H Ph nm 679, ri lon duy nht c ghi li l v cc b tc ngi

Lao ni dy chu Minh vo nm 638 nhng b c L o Ngn dp yn v khng bao lu
sau, chu Minh c st nhp vo chu Hoan. Tuy nhin, khi nh ng ti lp c trt t
vng bin gii th lp tc mt chnh sch c on v thng tay p bc li ti din. V d nhin
khi b p bc v bc lt qu mc th dn chng sn sng ni ln chng li ngay.

Nm 676, mt lnh mi c ban ra cho c cc chu Qung (Qung ng), chu Qu

(Qung Ty), v chu Giao phi ln phng n tuyn m ngi a phng vo cc chc v
hnh chnh. C bn nm mt ln, phi tuyn cc lnh t a phng vo cc chc v t ng
phm tr ln v tng s nhng ngi c b nhim chnh thc t Bc xung cng nhng ngi
b bim chc hay b lu y khng b tr vo gung my hnh chnh ngy cng ln.

Ch quan liu hnh chnh cng pht trin bao nhiu th o c cng cng cng suy sp by
nhiu. Lc th Hong Hu V Tc Thin ang thao tng ng triu vi nhng pht ng v
m mu chnh tr khin cc cm tng bt an trong cc qun, cc chu ngy cng gia tng.
150
c Qung Chu xin rt lui khi chnh quyn v khng th nhm mt lm ng trc cnh cc
quan tham thi nhau v vt y ti. Nm 684 xy ra vic c Qung Chu ra lnh bt gi mt
tu bun ca mt thng nhn M Lai nhng cc thy th di tu vng ln git c vin
c Qung Chu ri trn ra khi. Cng vo nm y, mt cuc ni dy ln khc bng ln
pha ng Trung Quc di s lnh o ca L Knh Nghip, chu ni v l tha k ca quan
i thn L Tch. Khi L Knh Nghip b nh bi, tt c nhng quan chc no c thng
quan tin chc di s bao che ca h L u b x t hay lu y. Mt trong nhng ngi b
lu y ny l Lu Duyn Hu.

Khi mi tp tnh bc vo ng quan li nm 668, Lu Duyn Hu khc ct ghi tm li

khuyn ca L Tch nhn nh ng rng: Nh ngi tuy cn tr m ni danh, vy phi ht sc
thn trng, ng lm g qua mt cp trn. Sau ny v theo chu ni ca L Tch l L Knh
Nghip lm phn nn h Lu b bim chc lm c H An Nam. C l trc L Tch nhn
thy c phn s ca chng trai tr Duyn Hu, ngi m sau ny phi bc mnh An Nam
ch v mt vic thiu thn trng. Trc khi h Lu n lm c H S, thu m An Nam c
thu mt cch n ho, ch bng phn na tiu chun chnh quc. S khc bit ny l mt s tha
nhn rng c cc vn kh khn chnh tr lin quan n vic cai tr mt dn tc phi Trung
Quc. V nhng l do no m n nay cng cha c r, sau khi nhm chc H S An
Nam, Duyn Hu quyt nh phi thu cho y tiu chun nh chnh quc bng cch ra lnh
tng s thu thu cc v ma ln gp i s hin hnh.

Bt mn v thu gia tng gp i nn dn chng, di s lnh o ca L T Tin, ni ln chng

li Lu Duyn Hu. Thay v tm cch gii quyt mt cch m thm, Duyn Hu li thm du
vo la khi h lnh git L T Tin. Mt ng bo ca T Tin l inh Kin cm u dn chng
li Duyn Hu v bao vy ng trong T Thnh. V binh s n tr ca ng triu qu t
nn ch sc c th ch qun cu vin.

c Qung Chu by gi l Phng Nguyn Thng, mt k tr tr nn tng b ng Cao

Hong rt ght, c lnh i cu vin Duyn Hu. Phng Nguyn Thng cho qun xung
thuyn Qung ng ri thun bum xui xung An Nam. H tri u xong xui Nguyn
Thng cho binh s n ku gi v trn an qun ni dy vi hy vng to c nh hng v
thanh th An Nam sau ny v sai lm ca Duyn Hu. Nguyn Thng cn khuyn dn chng
hy git ngi cm u ri theo ng trong khi chng ng g n vic cu nguy cho Duyn
Hu. Cui cng, vo cui ma h 687, lon qun h c T Thnh v git cht Duyn Hu.
Phng Nguyn Thng vi b trn v chu Qung, nhng tng gi Qu Chu l To Huyn
Tnh ko qun xung, dp c cuc ni dy ca dn chng v bt inh Kin em ra x
chm.

V thiu s liu nn khng th xc minh v nh gi c tm mc ca vic ni dy ny. Ch

bit rng l mt cuc ni dy ca nng dn c lnh o bi nhng ngi tuyt i khng ai
bit l ai ngoi tr tn gi ca h. Cuc ni dy khng do gii thng lu lnh o bo v cc
c quyn c li ca h hay l mu tm quyn hnh ti cao, nh tng din ra trong nhng
th k trc m l dn chng ni dy mt cch t pht phn i chnh sch c on v h
khc ca ng triu. Ni chung, mt bin php hnh chnh khng th gy ra mt phn ng
mnh m nh th tr phi n e do nghim trng ln i sng ngi dn. Cuc ni dy tuy ngn

151
ngi nhng l bng chng hng hn v s phn khng ca dn chng i vi ch cai tr m nh
ng p t ln dn chng Vit Nam. Sau hn 60 nm di s thng tr ca Nh ng,
ngi Vit Nam ni dy v bao vy c ngi Trung Quc trong mt thi gian kh lu trc
khi h c thnh tr v git cht cc quan chc.

Cng cn ni thm rng vic ni dy ln ny khng phi c pht ng bi mt cuc xm lng

t bn ngoi hay l c h tr bi s cng tc vi nhng b tc min ni m l mt phong tro
nng dn da trn hnh ng ca h phn ng n thun i vi mt bin php hnh chnh
h khc. S vic ny cng cho thy nng dn Vit Nam sn sng i theo cc lnh t c kh nng
gip h chng li mt chnh quyn p bc. iu ny cho thy sc mnh, s on kt v tinh thn
qu cm ca x hi Vit Nam bt chp ch cai tr tn bo ca nh ng. C th ni rng L T
Hin v inh Kin l con chu ca nhng gia nh a phng c th lc, v cuc ni dy nm
687 l mt cuc sc gia nhng a ch a phng v nhng quan chc thu thu. Nhng
theo hi k ca Lu Duyn Hu, nhng k ni dy ch tng lp dn chng h lu. Vic cc nng
dn ni dy tr tr trc nhng li e do hay v v thuyt phc ca Nguyn Thng, mt quan
chc nh ng, cho thy r rng rng dn chng khng cn tin tng cc gi tr v hi s th
lc ca ng triu na.

C th gi thit rng, trong trng hp bt bnh i vi cc hnh ng v cch i x ca cc

quan chc ng, nhng gia nh c th lc a phng s c nhng phng cch, khng nht
thit phi i n ni dy, m l tm cch tho hip vi nh cm quyn. Vic tng thu ln gp i
rt c th khng phi l l do chnh dn n ni dy v cc gia nh a ch ln ch cn tng cc
gnh nng thu ln u cc t in v nng dn, thm ch v phe vi tng lp thng tr. T nhng
phn tch v nhn nh trn chng ta c th thy rng nhng i gia nh c th lc Vit Nam
b phn no cun ht vo h thng cai tr bt k ng bo ca h phi chu nhng ba ru p
bc v bc lt qua cc chnh sch thm c v ca quyn ca ng triu.

MAI THC LOAN

C rt t s liu c xem kh tn v nhng g xy ra An Nam 35 nm sau . Nm 693,

mt cuc ni dy khng r nguyn nhn bng n phng Nam, nhng phn ln ch tp trung
chu Qung v dng nh khng nh hng g n An Nam. Nm sau , nhng b tc Lao
vng Qung Ty ngy nay cng ni dy. Mc d c hai cuc ni dy u b dp tt t trong
trng nc, nhng iu ny chng t rng th lc ca ng triu b suy yu phng Nam.
Nm 690, V Tc Thin tuyn b lp triu i Chu, ngha l trn l thuyt, b ta kt liu
triu i nh ng. Phi mi n nm 705, khi Trung Quc ri vo cnh sng d cht d, th
V Tc Thin mi b buc thoi v. Vin H S Giao Chu duy nht c ghi trong s liu
thi c bit di tn l Lu Hu. Sch chp rng Lu Hu c gc t mt gia nh giu c
v n trn mt con g mi ba cm. Sch cn k rng c mi khi lm tht mt con g, lo ta
li ra lnh cho gia nhn nui thm haiu con khc v lc no lo ta cng thch n ngon. Nu ci
cnh mt v H S An Nam thch n tht g v n nhiu nh th l ng th chng ta c th
suy ra rng sau khi dp tan c cuc ni dy nm 687 th gii cai tr Bc triu cng p bc
trng trn hn na v c l h tin rng l cch duy nht gi cho ngi nng dn khng dm
my may manh ng. o c ca m quan tham thi suy i n ni di thi Ching

152
Tsung Hong (705-707), quan H Phc Lm b mt thuc h git cht ch v khng kham
ni tnh tham v tn c ca hn.

Vo cui triu i Ching Lung Hong (707-709), Minh C c b lm H S ca

An Nam. Minh C dng nh to c thin cm trong dn chng v tng truyn rng
vic b nhim y c thn nhn, l mt ngi dn An Nam, bo cho ng qua mt gic mng.
Tuy nhin trong nhng nm y, quyn hnh ca nh ng dng nh ngy cng i n ch p
bc v bc lt hn na khin i a s dn chng ngy cng tr nn bt mn v tm cch xa lnh
cc quan chc. Tnh hnh en ti ny li c chm ngi thm bi nhng bin c xy ra nhng
ni khc ti ng Nam nhanh chng dn n mt cuc khng khong mi.

Phn trc chng ta ni n nhng ngi hnh hng v nhng thng nhn thng i du
hnh khp cc vng bin gia Trung Quc v n vo th k 7 v 8. Khi y, i sng chnh
tr cc vng ven bin ang bc vo mt k nguyn mi. Nhng trung tm chnh tr dc theo
h lu sng Cu Long, m nhiu th k trc l nhng v tr quan trng trn cc hi l
gia Trung Quc v n , th nay khng cn na. Thay vo , Java v Sumatra, nhng tiu
quc mi mc ln sau ny ang chen vai tm th thng phong.

Vo u th k 8, vng quc Srivijaya trn o Sumatra kim sot c cc ng hng hi i

khp ng Nam . H lu sng Cu Long tr thnh ming mi b tranh ginh v phn chia ht
sc hn lon. Cng lc th Lm p cng tri qua mt thi k thay i chnh tr vi trng tm
quyn lc dn chuyn xung qu pha Nam. Tnh trng lng lo bin gii kt hp vi tnh hnh
phn khng m bn trong An Nam chm ngi cho mt mu toan ngon mc nhm tng
kh quyn lc Trung Quc ra khi min Nam.

Mai Thc Loan sinh ra v ln ln mt lng ven bin, chuyn sn xut mui t i thng c,
pha Nam chu Hoan thuc pha ng nam tnh H Tnh ngy nay. Vi a th ni non trng ip
v thung lng k bn, ri rc c nhng phn m ca cha m v nhng ngi thn ca Mai
Thc Loan v c mt ci thnh do ng xy p. c ghi khc trong mt n th gia vng
t ny l nhng hng ch trong cu i sau y:

quc ng thnh ri li suy.

Ni sng Hoan Din hin ngang vi thi gian

Mc du cu i ny chc c lm trong thi k Vit Nam ginh c c lp sau ny,

nhng n cng ni ln kh th si sc ca mt vng bin thy ng ng sau mt phong tro ni
dy rng khp do Mai Thc Loan lnh o.

Quyn hnh ca nh ng chu Hoan vn cha b lung lay cho mi n cui cc nm 705-
706, khi Thm Ton K, ngi c bi th chng ta c trong phn u ca Chng V, b lu
y xung min Nam. Nhng ch 15 nm sau , chnh quyn ng bt u tan r song song
vi nhng bin ng chnh tr bin gii qua vic Mai Thc Loan xy c mt thnh tr v
trc tip thch thc Bc triu. Nm 722, Thc Loan ng ra tp hp c dn chng trong 32
chu v nhng nhm ngi Lm p, Chn Lp h lu sng Cu Long, v mt vng quc
cha tng c bit n l Chin Li (Kim Ln) cng vi s mt tiu quc v danh na. T xng

153
l Hc , tng truyn l v nc da ngm en ca ng, Mai Thc Loan lnh o mt i
qun ln ti 400.000 ngi v nh chim ton b An Nam.

Con s 32 chu ghi trong s chc l tnh c nhng c mi chu tc l nhng b lc ni

tng phi chp nhn ch h ca nh ng. Nh nhc n trc y, c mt thi gian 27
chu y nm trong a ht chu Phong v nhiu chu na nm trong chu Hoan. S on kt l
lng ca nhng ngi va l ngi nc ngoi, va l nhng b tc ni, v nhng nng dn
ng bng, di quyn lnh o ca mt ngi gc xut thn t vng duyn hi, t ra nhiu
cu hi m n nay vn cha c cu tr li tha ng.

Vy th li hiu triu ca Mai Thc Loan l g? i vi nhng ngi nc ngoi v nhng ngi
sng vng ni non, n nh vic cp bc c l l ng lc chnh. Cn i vi nng dn c th
h t tp di trng Mai Hc tm cch thot khi ch cai tr h khc v bc lt ca
nh ng. Tuy nhin nu v chn ngn s cp bc v p bc tp hp c nhng ngi
tm gi l ng minh ca nhau nhng nu h khng bit t ch th kt cuc cng s dn n tht
bi v au kh chng km nhng lc h phi sng di mt chnh quyn tham hoc cn t hn
th na.

R rng 400.000 ngi di trng ca Mai Hc l mt con s kh ln nhng khng phi l

mt o qun chnh quy c k lut, m l cc bng nhm hn tp gm c nhng thnh phn du
th du thc. H tm cch lt tt c nhng quyn lc ang ti v; nhng cng chng c mt
phng sch bo m c ho bnh an ninh lu di cho dn chng. C l nng dn l nhng
ngi u tin i theo Mai Hc ; nhng ci cnh mt ngi mi tn min Nam xa xi cm
u mt m nhng ngi nc ngoi chc l rt kh c nhn vi nhng con mt thin cm
i vi mt dn tc tng to lp c mt ct cch mnh m v nt c th trc ri.

Vy Mai Hc c t xc nhn l ng theo ci truyn thng ca Giao Chu khng, hay l ng

ch n gin cm u nhng k lang thang, ni tri qua bin gii tp hp thnh mt lc lng
kh ln nhng hp thiu t chc? Khng c cu tr li r rng cho cu hi ny; nhng r rng
Mai Hc khng t c a v tt cng theo truyn thng ca ngi Vit. Khng bit c
phi v quyn lc ca ng qu ph du gy c mt n tng lu bn hay l v ng ch c
coi nh mt th anh hng t im nht thi?

Khi Mai Hc tn cng th H S Quang S Khnh nhanh chn chy thot c ln

pha Bc ko theo c vin ch huy k binh v vin th thn Dng T Hc. Qu qun L Chu,
by gi thuc tnh Qung ng, Dng T Hc sau tp hp tn qun cng h hng thn
thch v hng h sa s dn chng ca nhng b tc ni vn cn trung thnh vi nh ng
thnh lp c mt o qun ln n 100.000 ngi. Khng mt thi gian, T Hc vi ko
qun xui theo b bin, dc con ng m M Vin ngy xa dng tin chim min Nam.
Qun ca T Hc xut hin qu bt ng nn Mai Hc tr tay khng kp v b bp. Tng
truyn thi th ca Mai Thc Loan v nhng ngi theo ng cht cao nh ni!

Khng cn dm khinh thng kh nng ca cc lnh t bn x qua bi hc rt ra t cuc ni dy

bng pht rt nhanh ca Mai Hc nn nhng nm sau Bc triu, di quyn cai tr ca
Dng T Hc, ra lnh cho binh s ton quyn n p d man cc v ni dy. Nm 724,

154
Dng T Hc dp c cuc ni dy Qu Chu v sau phi mt c nm 726 bnh nh
mt mt cuc ni dy khc do lnh t ngi Lao ni ln Qung Ty by gi, m trong trn
30.000 qun ni dy b bt v em chem u. Nm 728, 3 lnh t ngi Lao khc Qung ng
by gi ni ln, chim c hn 40 thnh ly. Mt trong 3 ngi t xng l Hong ; mt
ngi na t xng l Nam Vit Vng. Dng T Hc chm u khong 60.000 qun ni
dy trc khi hon ton dp tan c cuc ni dy. Nh di thi ng Minh Hong tr v
(713-755), ng triu phn no n nh v cng c th lc min Nam.

Tri vi cuc ni dy nm 687 bt ngun t vn ni b ca ngi nng dn Vit Nam i vi

su cao thu nng, cuc ni dy ca Mai Thc Loan da trn ln sng nhng ngi nc ngoi
trn qua bin gii. V th, cuc ni dy ny c th c so snh vi cuc tn cng bng ng
bin ca phe ni dy M Lai v She-p (767) m chng ta s bn n trong phn sau. Cuc ni
dy ca Mai Thc Loan lm ni bt s quan tm v chin lc cn bn ca ng triu ti
Vit Nam.

T gia th k 8 cho n cui triu i, nh ng phi thng xuyn i u vi s e da

ca vng quc Nam Chiu Vn Nam. Trong Chng VI k tip, chng ta s thy rng cc
quan chc ng Vit Nam vo th k 9 tm mi cch cm cn vic bun bn nga v kh
gii vi nhng ngi Kh Me. ng bin gii gia Vit Nam vi phn cn li ca ng Nam
cng chnh l ng phng th qun s c duy tr rt tn km, c v vt cht ln nhn lc,
i vi nh ng k t sau cuc vin chinh ca M Vin gn by th k trc cho n khi
Mai Thc Loan em qun Bc tin. Hn na, di ch h ca Trung Quc nhiu th k trc
, ngi Vit Nam cng nhiu ln phi giao chin vi nc lng ging Lm p.

ng phng th ni trn l duy tr v cng c quyn li ca Bc triu do n ng vai tr

quan trng trong vic nh hnh quan im chnh tr ca ngi Vit Nam i vi phn cn li ca
ng Nam . Nh s c trnh by sau ny, cc mu toan y ha hn ca Vit Nam nhm
lin minh vi cc lng ging pha Nam chng li Trung Quc tht bi nhiu ln, c l mt
phn v lc ngi Vit nhn thc c rng h c th d dng chu ng c bn cht
tham ca nhng ch nhn ng Trung Quc hn l phi ng u v bn tnh hung d v kh
tin cy c ca nhng ng minh phi Trung Quc pha Nam.

155
 Chng V, Phn IV
Vit Nam Khai Quc: Bin ng Chnh Tr Thi Nh ng
Thi k ng Huyn Tn (ng Minh Hong) tr v c gi l thi i vng son ca ton
nh ng. Vn hc ngh thut ua nhau n r v qun i bc triu lin tip bnh trng ra
mi ng. Ngoi nhng thng k dn s m chng ta xem qua, ti liu duy nht cn tn ti v
thi k nh ng h Vit Nam gia nhng nm 722 v 751 l mt cu chuyn lu truyn
Vit Nam v mt H S c tn l L Ng. L Ng ng ng An Vin cch T Thnh mt
qung ng ngn v pha Ty. Hi lng vi phong cnh ca An Vin nn L Ng cho dn
ton b bn dinh v mt p trong lng. Ngay trung tm bn dinh, ng cho xy mt ngi n th
sng ng Huyn Tn v k nguyn Khai Nguyn (713-741) vi tm bia ghi khc cng c
ca Khai Nguyn Thin T . Ngi n v bia cng c c lp ra tn th v cng nhn
qung b n ton th dn chng bn a v quyn lc v s thnh vng ca t nc Trung
Quc di thi Huyn Tng. Cnh Lu Ng cng cho dng mt bc tng th thn a
phng vi mt bi th ca tng cnh p lng An Vin. S chp nhng ngi n n th
ny l t u c toi nguyn v nhng g h cu xin nn hng khi chng bao gi tt!

Vic kt hp mt danh lam thng cnh ca An Nam H Ph vi mt v hong ca nc

h nh th phn nh mt c gng nhm thay i truyn thng th cng t xa n gi ca dn
chng a phng. Ngi n ca L Ng tr thnh mt trung tm th cng l bi mt mt
cng c uy tn ca triu i Huyn Tng, mt khc l l nhm nh lc hng nhng thc tn
gio bn a khin dn An Nam b ru ng v qun i nhng anh hng n lu dn tc m thay vo
l nh n vng triu ang h h.

Cu chuyn L Ng v ngi n l mt trong nhng bng chng v vic tm cch to nh hng

ca nh ng i vi x hi Vit Nam di thi ng Minh Hong. N cng cho thy rng
cc Tng Qun nh ng cm thy nhu cu cn phi ly c lng tin ca dn chng sau khi
chng kin hai cuc ni lon ca dn chng vo nm 687 v cuc ni dy bt thnh ca Mai
Thc Loan vo nm 722. a Huyn Tn Hong ln ngang hng vi cc anh hng v thn
thnh a phng l r nh nhi nht cc thc h bc phng vo vn ha Vit Nam ng
thi cho thy thi sn sng ca ng triu c nhng bin php tch cc hn a x hi
Vit Nam vo vng kim ta ca h. Chng ta s thy gn cui chng ny nhng chng c
gia th k 8 v nhng o lut nhm p t h thng gia nh theo kiu Trung Quc ti An Nam
H Ph nhm ng ha Vit Nam. R rng mt trung tm th cng va th th thn a
phng, va th v hong h chnh l nm trong k sch ng ha y.

Trong mt th k ri u ca triu i ng, ngi Vit Nam c v hi th ng. Ngoi

cuc ni lon ca nng dn vo nm 687 v ca ni dy bt thnh ca Mai Thc Loan nm 722,
khng cn s liu no c ni n cc hot ng chnh tr ca a phng . Nhng vo th k ri
cui triu ng th li khc hn v cc cuc khng khong ln xy ra vo gia th k 8 lm cho
ng triu mt hn ci ng lc chin lc ca mnh. Nhng tht bi qun s ca ng triu
Vn Nam bo hiu mt thi c mi cho Vit Nam.

Trong 25 nm th nh ca th k 8, cc quan chc ng d nh m mt con ng chin lc

thng sut t Bc Trung Quc xung ti An Nam xuyn qua T Xuyn v Vn Nam. Ch trong
156
mt thi gian ngn phn ln dc con ng d nh c cc binh s n tr. S ra i ca nc
Nam Chiu Vn Nam mt phn l kt qu ca d n ny, bi v ng triu vun trng quyn
lc cho Nam Chiu vi hy vng s c c mt ng minh c th gip h bnh nh nhng b
tc trn cc vng ni dc phn Nam ca con ng. Nhng khi Nam Chiu mnh ln th quan
h ca h vi nh ng li xu i v kt qu l chin tranh li xy ra.

Nm 751, H S An Nam l mt ngi gc Qu Chu tn l H L Quang, em mt o

qun tin vo Vn Nam. ng nh chim c thnh An Ninh, mt pho i nm vng trung
ng ca Vn Nam v dng ln y mt i ct ng nh du bin gii theo kiu M Vin
ngy xa. Nhng y ch l mt phn ca chin dch ln hn ca nh ng nhm tin nh
Nam Chiu nhng i qun ca ng b thm bi khi tin ti gn trung tm Nam Chiu vo
khong 200 dm pha Ty thnh An Ninh. Hai nm sau, H L Quang li ch huy tt c cc o
qun ly khp min Nam tin nh Nam Chiu ln th nh nhng li b qun Nam Chiu
nh cho tan tnh vo nm 754.

Tht bi ny l mt trong nhng tht bi lin tip ca qun ng trn khp cc mt trn bin
thy. Nm 751, cc b tc du mc nh bi qun ng Nam Mng C; cng nm y, qun
ng Trung b thua mt trn Samarkand m trong lin minh Rp vi Th Nh K
xua tan c ln sng qun ng.

ng sau nhng tht bi y l mt chnh quyn trung ng b suy yu hn i v uy quyn ngy

cng ln ca cc ng Tit S (ch huy qun s) kim sot ht phn Bc ca phn bin gii
pha ty Trung Quc. Nm 755 mt trong nhng Tit S bin gii Mn Chu l An Lc
Sn lm phn. An Lc Sn ging cho ng triu mt n ch t m t h khng th vc
dy c na.

Ci cht ca An Lc Sn nm 757 vn khng chm dt c cc cuc ni lon v nhng ri lon

m An Lc Sn gy ra khp ni trc c mt tm nh hng su xa hn l nhng tham
vng ring ca chnh An Lc Sn. Trong na th k sau , min Hoa Bc lin min b tn ph
khi Ty Tng v Uighurs em qun xm nhp bin gii pha Ty Trung Quc. Mi n gn cui
th k th 8 nh ng mi phc hi c li c mt cht nh thi hnh mt chnh sch mi
v x hi v kinh t.

Quyn lc khp khing ca vng triu c nhn thy r rng pha Nam. Gia cn khng
hong ang ln cao th hng lot cc Tit S li b thay th. Nm 756, mt Tit S c
b n H Nam. ng lp tc Bc tin nh An Lc Sn vi mt o qun 50.000 ngi.
Cng nm y, H L Quang c b Tit S Lnh Nam, mt a ht gm Lng Qung by
gi. Nhn c hi cc qun n tr c rt c v Bc nn cc b tc vng ni cc chu Qu,
Ung v Dung trn xung nh chim cc trung tm dn c v tuyn co thnh lp t nht 7 tiu
quc c lp. H ui ht cc ng Tng Qun ng ra khi b ci v ng chn tt c mi con
ng b lin lc gia An Nam v Trung Quc. Mi hai nm sau n nm 758, nh ng mi
tng phn cng nhng cng ch thnh cng c mt phn v tm thi m thi. Trong nm y,
danh hiu An Nam c i ra l Trn Nam v vin H S y c phong chc Tit
S.

157
Cc chu gip ranh pha Bc vi H Ph vn khng c n nh trong sut nhng nm 760.
Lng Qung by gi c chia ra thnh 4 Tng Qun Ph l Qung, Qu, Ung v Dung. Nm
760 v 762, b tc Lao lm lon Qu nhng b dp yn. n nm 767, h li ui nh tt c
qun ng ra khi x. Chu Ung v phn ln chu Dung nm di quyn kim sot ca qun
ni dy c chc nm tri. Nm 763, mt quan chc chu Qung lm phn v tng c Tit
S. Cui cng, mi n nm 769, nh ng mi dp yn c cc cuc ni dy chu Qung
v Qu, v mi n khong 771, cc quan chc h mi dm quay li chu Dung.

H Ph vn c n nh trc nhng ri lon cc chu k cn . Nm 761, mt ngi

Nht tn l Abe No Nakamaro, tn Trung Quc l Triu Hanh, c b lm H S An Nam.
n Trung Quc nm 717, vo lc 19 tui du hc ri sau c gi li lm quan ti triu. Nm
753, Abe nh quay v Nht, nhng thuyn ca ng b bo thi tri mi xung Nam v dt vo
b bin chu Hoan. Abe tm cch tr li kinh Trung Quc ngay, nhng v khng hy vng tr
v Nht na nn vi nm sau, ng c b xung An Nam lm H S.

Trong thi cai tr An Nam, ri lon duy nht l nhng v xy ra vi b lc vng bin gii Vn
Nam. Nm 766, v c cng dp yn c cuc ni dy ny nn Nakamaro c ng triu
khen thng. Thi y, chu Din c tch ra khi chu Hoan, c l l i ph c hiu qu
hn vi cc b tc bt tun khc vng ni.

Nm 767, Abe No Nakamaro c thay th bi Trng B Nghi, l con ca mt cu H S.

Tri vi cc ng nghip ca ng min Bc l nhng quan chc lun phi bn tm vi nhng
e do t vng ni xung, B Nghi li phi i ph vi nhng th thch t bin vo. Nm 767,
An Nam H Ph b trn ngp bi gic Cn Ln v gic Sa B t bin tn cng vo. Cn Ln
l tn Trung Quc dng ch nhng dn cc min b bin v cc o ng Nam ni
chung, v Sa B l c bit ch o Java Indonesia ngy nay.

Vo thi , sch Trung Quc c ni n Hon Vng thay v Lm p. Hon Vng qu v

pha Nam Lm p trc kia, ni ph cn cc thnh ph Phan Rang v Nha Trang by gi. Nm
774 v 778, cng nh H Ph, Hon Vng b gic bin trn vo. Cc hc gi ngy nay
u tin rng nhng bin c ny c lin h n triu i Sailendra mi hnh thnh sau ny Java.
Gic Cn Ln v Sa B nh chim c T Thnh v t do cp ph vng ng bng. Trng
B Nghi ku cu, v Cao Chnh Bnh, mt tng qun ng xa mi trn min Bc vi gi qun
xung tip vin v y lui c gic bin. Sau Trng B Nghi b T Thnh v xy mt
thnh mi gn , xung quanh c ho su. Thi ng, thnh kiu y c gi l l cheng,
v v th, thnh mi ca Trng B Nghi c gi l La Thnh. T Thnh b gic trn ngp 3
ln vo nhng nm 687, 722 v 767. Vic xy nhng pho ly vng ngoi thnh c mc ch
ngn nga nhng tai ho nh th v sau.

Vic xy La Thnh c ni tip bng mt c gng phc hi quy ch chnh thc ca H Ph

c trc khi xy ra cuc ni lon An Lc Sn. Nm 768, danh hiu H Ph li c gi
tr li l An Nam v chc H S t li kim lun chc Kinh Lc S thay cho Tit
S.

158
Ch Tit S tuy nhin c p t phn ln min Bc, ni m cc v lon lc ln vn
tip tc xy ra trong sut thp nin 780. Nh th ngha l chnh ph trung ng v qun i
hong triu cng ch l mt trong s nhng trung tm quyn lc knh chng nhau v triu nh
phi ty thuc vo nhng cuc lin minh thay i gia cc trung tm y. V i chnh l Hoa
Bc, cn min Nam, b ngoi vn trung thnh vi triu nh, hoc l nu c ni lon, cng khng
lin quan g n cc cuc xung t min Bc. Tuy nhin, min Nam khng th khng b nh
hng bi cc lc lng c th lc mnh nht. Nm 773, mt Th S chu Qung git vin Tit
S Qung Chu, v thng nht cc khu vc rng ln pha Nam li di quyn ng ta.
Cuc ni lon ny b dp tan nm 776, nhng iu cho thy s bt n nh lun c pha
Nam.

K t khi c lon An Lc Sn, quyn lc nh ng min Nam sa st r rt. Khi cc binh s

n tr c lnh rt v Bc th cc b tc vng ni li trn xung cp bc v xi dc ni
dy. Tuy th sut 12 nm sau , H Ph vn gi c n nh v chnh tr v hng thi
bnh cho d cc ng b lin lc vi triu nh b ct t. Nhng n khi b gic bin trn vo
nm 767, H Ph mi tr thnh sn khu lon ly.

S n nh lu di y c l l do ti lnh o ca nhng ngi xut thn t nhng gia nh tch

cc v nng ng min Nam t hn mt th h trc nh H L Quang, lm H S
trong thi gian chin tranh vi Nam Chiu nhng nm 780, v sau lm Tit S Qung
Chu, l ngi sanh min Nam, cng nh Dng T Hc, ngi nh bi Mai Thc
Loan nm 722. Trng B Nghi dng nh cng sanh Nam, v ph thn ng l c H xa
kia. Cao Chnh Bnh, ngi n cu vin Trng B Nghi, nm 767 lp s nghip min
Nam m v sau ny cng c phong lm H S. Ngi duy nht trong thi gian ny r rng
khng phi sanh min Nam l ngi Nht Abe No Nakamaro nhng li l ngi ti nng
phi thng.

Kh m nh gi c mc ca cuc ni dy vo nm 767 bi v c qu t ti liu cn gi

c n nay nhng chc l phi c thit hi ln v tr s ca Tit S phi b xy ci mi.
Hn na vic phi gi qun t ngoi n cu vin cho thy l H Ph bt lc. Mc du
thi gian ca cuc ni dy khng di, nhng phn t th k k tip cho thy vic cai tr ca
nh ng Vit Nam b gin on. Vic gin on ny, u tin l nguyn do t nhng v
binh bin, phn lon ca binh s, tc l nhng bin c nm 767 y ging mt n nng vo c
cu hnh chnh lm ny sinh cc cuc phiu lu quyn lc trong gii qun s. Nhng tham vng
c nhn ca cc s quan ng, tuy nhin, li b mau chng thay th bi nhng cuc ni dy ca
cc lnh t a phng ang dn dn mc r trong nn chnh tr lng x ca x hi Vit Nam.

PHNG HNG

Khi ch Tit S bt u c cng c th uy tn v hiu nng ca hnh chnh dn s li

suy tn dn dn khp Trung Quc v cc vng b tr. Ti An Nam, bt u t thi k Hong
Ta Ly (766-78), gii qun s bt u ln ging qua nhng thi bt phc tng hoc cng khai
phn lon.

159
Mt ti liu c bit k rng, vo nm 782, mt ch huy qun s Chu Din l L Mnh Thu v
Th S chu Phong l Bi An ni ln lm phn. L Mnh Thu t xng l An Nam Tit S,
nhng c 2 u b bt v b H S Ph Lng Giao git cht. t lu sau, nhn lc An Nam
Kinh Lc S Trng ng qua i khi ang ti chc th ph t ca ng l L Nguyn Do
cm u qun s v tp hp cc chu, huyn, tr thnh mt tn phn lon. Tng nh ng l
L Phc cnh co v bt c Nguyn Do v min bin gii Nam sau c tn trng. T
nhng bin c , ta thy l quyn lc ca Trung Quc An Nam gim xung r rt. C nhn
cc quan chc th hnh ng theo ring ca mnh mi khi chp c thi c. Thay v cai tr,
cc quan ch ch dm nhc nh dn chng hy tn trng ng lm thi qu l xong. Chnh trong
nhng nm nhiu nhng ny mt lnh t Vit Nam c tn l Phng Hng xut hin.

Phng Hng xut thn t mt gia nh giu c v uy th b Nam sng Hng gn ni Tn Vin,
pha Ty H Ni thuc chu Phong. Hai B Trng xa kia cng qu v cc vua Hng xa
cng ng tr y. H Phng gi chc quan Lang cha truyn con ni m theo truyn
thuyt Vit Nam l chc tc ton do cc con vua Hng xa kia nm gi. Trong thi c lp,
chc ny c dng trong gii nhng ngi Mng trn min ni, tc l nhng ngi anh em
h vi dn Vit Nam ng bng. Chc Quan Lang cn c dng mi cho n th k 20 n
ni mt nh ng hc Vit Nam c kin rng danh t ny l danh t gc Vit Nam nhng sau
ngi Trung Quc du nhp vo ting ca h. D sao i na, danh t Quan Lang cng tng
trng cho mt quyn hnh c truyn lin quan n cc vua Hng xa khin h Phng cho rng
ng ta c quyn lnh o chnh tr da trn mt uy th cha truyn con ni c t trc thi Trung
Quc t ra cc ch chu, huyn.

Theo ngn ng hnh chnh ca Trung Quc, Phng Hng c coi l mt lnh t man di ca
mt n v bin phng. Coi nh vy l ng tha nhn chnh thc h Phng i ly s tr
gip ng hu gi c an ton min ng bng trc nhng s xm nhp t min ni xung.
Phng Hng ni ting v sc kho v lng dng cm ca ng. Ngi ta n ng c ln tay
khng ng nh cht mt con cp v vt ng mt con b. Em trai ng l Phng Hi cng c ting
l mt i lc s. Phng Hi c th nhc c mt tng nng ngn cn v vc i xa nhiu dm.
Nhng ngi Lao trong ni u phi n s ci sc kho ca anh em h Phng.

Khi chnh quyn dn s bt u phi nhng b trc nhng tham vng ca gii qun s trong
nhng nm 770, Phng Hng v Phng Hi i t lng ny qua lng khc; i n u thit lp
quyn hnh ca mnh n y. Cuc ni dy ca L Mnh Thu v Bi An nm 782 v ca L
Nguyn Do sau m ng thm cho thanh th ca an hem h Phng. Trong khi nhng
quan chc ng y tham vng ch lo tranh chp v b cnh hng gi c chnh quyn
trung ng th cc lng x b b ng khng ai qun tr v anh em h Phng tin vo mt cch
d dng.

S chp rng sau khi Phng Hng thnh tu c nguyn vng ca mnh, ng i tn l i
Vng v em ng l i Lc. Hai danh hiu ny ni ln s cng tc gia khi c v c bp
m t mi quan h h tng gia hai anh em. kin ny li c tn rng thm trong cc ti
liu v sau ni rng Phng Hng t coi mnh l mt Qun, v Phng Hi l mt Bo.
Hai chc danh ny c cc s gia cm hng vn chng thm vo. Qun l tc hiu
trong sch gio khoa gi Vua Thun khn ngoan v hiu tho trong huyn thoi Trung Quc.

160
Cn Bo l mt chc tc qun s c Vng An Thch ca Trung Quc t ra trong thi
k c nhng ci cch thi nh Tng, th k 11.

Mc du Phng Hng c th thnh tu c nguyn vng ca mnh nhng ng b a vo

tnh trng khng th trnh c l phi m rng quyn hnh ra trong khi nh ng ang co
cm li trong H Ph. L mt tng qun cng chung mt qun qu ca h Phng, khi
c Phng Hng phong lm c vn qun s, Anh Hn tp hp qun v bt u i tun tra
mt vng t ngy cng m rng lan sang phn na pha Ty ca ng bng sng Hng, t chu
Phong n chu Trng. V dn chng quy thun rt ng nn uy danh Phng Hng vang di
khp c H Ph v sau ng thng bo nh tin vo La Thnh ni Quan H lc y l
Cao Chnh Bnh, ngi em qun xung dp bn gic bin nm 767, ang n tr. Khi qun
Vit Nam di quyn Anh Hn tin ti trc La Thnh, Cao Chnh Bnh xng ra nghnh
ch nhng b thua, phi rt vo trong thnh. S chp rng, v qu phn khch, bun phin v vic
b bao vy ny nn sau Cao Chnh Bnh b ung nht trong ngi pht ra ri cht.

Sau khi Cao Chnh Bnh cht ri, cng thnh c m ra v Phng Hng cng mi ngi ung
dung tin vo thnh v sau ln nm quyn kim sot ton b H Ph. Cc ngun ti liu
Vit Nam cho rng Phng Hng ln lm vua c 7 nm v ngi k v ng cai tr c thm 2
nm cho n 791. Tnh tng cng nh th l 9 nm t khi triu i Phng Hng bt u t nm
782, nm m cuc bo lon qun s b dp yn bi H Ph tng qun trc khi Phng
Hng vo La Thnh. Con s 7 nm tr v l mt thnh qu to tt i vi s nghip ca mt lnh
t nng thn k t khi ng thnh tu mi nguyn vng.

Sau khi Phng Hng qua i vo nm 789, dn chng thy c nhiu chuyn linh thing xy ra v
tin rng l vong linh ca Phng. Tt c dn gian u tin rng Phng Hng thng hin v
trong nhng gic m ca h c bit loan bo cho h bit trc nhng chuyn vui mng. H
xy mt ngi n th ng pha Ty La Thnh v ni , ai cu ma l c ma ngay. Mi khi
c thin tai i ha th s chp mi ngi u n n th ng cng l cu ng v che ch. Dn
chng li thng hay n y th nguyn v thng c ngay mt du hiu bo cho thi
phi c x ra sao v sau. Li cng chp rng nhng thng nhn n cu xin ng cho bun bn
c li, u c tho mn c v ngy no cng c ngi em cng n l t. Tng truyn
rng con ng dn vo n lun lun ng ngi ra vo tp np v trong n, hng khi lc
no cng nghi ngt. Vic sng knh Phng Hng sau khi ng mt nh th chng t n tng tt
p Phng Hng li trong tm khm ngi Vit nh th no.

Mt nh ph bnh vo th k 18 vit: Phng i Vng l mt ngi khc thng; mt

ngi khc thng phi c nhng trng hp khc thng; v nhng trng hp khc thng
phi c tay mt ngi khc thng. Hy n sc mnh ca ng tay khng nh cp, v tinh
thn ca ng, khi i c th n ht c mt con b. ng ch n gin c ngi ta phc lng
v khip s sc kho ca ng. Nu ng khng c ti vt ln trn ngi tm thng, lm sao ng
c th thnh tu c nhng g ng thnh tu? Khi ci cht ca Cao Chnh Bnh c loan
bo, ng thong th ko vo thnh nh i chi. ng tp hp c x ca 70 pho ly v vt qua c
ngn dm ng mt cch oai nghi hng dng. ng c v mt hin ngang v mt lng t tin v
b bn. ng nm vn mnh ng trong tay v vng ln ging nh Triu v L. So vi Phng

161
Hng th Mai Hc ch l mt th th lnh na vi, ly c c mt chu, lm sao m snh
vi ng c?

Khng cn bit n mc chnh xc lch s ca li ph phn ny ra sao; hy bit n em li mt t

hiu bit l Phng Hng c coi trng nh th no trong con mt ca nhng nh vit s Vit
Nam sau ny khi h so snh ng vi cc lnh t khc trong thi gian Trung Quc cai tr. Vic
nhc n Triu v L, l nhc n Triu Quang Phc v L Pht T. C hai cng nh Phng
Hng, u qu ng bng sng Hng. kin cho rng 3 ngi y u ging nhau l mun
ni n ci tiu ch ca th k 18 v s lnh o quc gia m mi ng u c. C ba u quen
thuc vi nhng truyn thng chnh tr ca x hi Lc Vit t thi tin Bc Thuc: Triu Quang
Phc v L Pht T vi huyn thoi ci mng rng, Phng Hng vi danh hiu quan Lang. Cn
Mai Thc Loan hay Mai Hc khng c lin h g n nhng truyn thng c. ng n t
mt huyn bin thy xa xi, lnh o mt m ngi hn lon t nc ngoi n.

Phng Hng c cc s gia Vit sau ny cng nhn nh mt anh hng chnh thng trong hng
s Vit Nam. Phng Hng khng th c nh gi n thun l mt ngi ni dy gp thi
trong tr chi chnh tr c hi m tht ra ng xut thn t con nh v v bit s dng ti nng
qun s ca cc thuc h. H mang tc hiu cha truyn con ni lin quan n truyn thng xa
xa ca dn tc. H t c thnh cng l do kho hng c trng tm ca vn ho bn x
vo v i chnh tr. Phng Hng thnh cng nhng ni m cc quan chc ng triu b c
lp hay cc ch huy qun s b tht bi. S thnh cng ca Phng Hng c cn c trn mt
phong tro nng dn rng ri mc ln t t duy chnh tr lng x thay v l mu lc ca nhng
ngi mo him qun s. Phng Hng v em ng, Phng Hi u ni ting v sc kho v ch,
mt phm cht m cc nng dn u n phc. Vic th cng ng v sau l nhn chng cho ci
hnh nh y quyn lc m s nghip ng li trong thm tm dn chng.

Sau ci cht ca Phng Hng, dn mun a em ng l Phng Hi ln k v nhng B Ph Lc,

mt ph t ca Phng Hng trc phn i. Cng qu qun vi anh em Phng Hng, B Ph
Lc cng l ngi dng cm v c sc kho phi thng. B Ph Lc ng h vic a con trai ca
Phng Hng l Phng An ln k v v ku gi dn chng ni ln chng li khin Phng Hi phi
b trn vo ni ri mt tung tch.

Ln k v cha, Phng An tn vinh v truy tng Phng Hng tc hiu B Ci i Vng. Th

k 8 Vit Nam, theo Vit in U Linh Tp, B ngha l cha, Ci l m B Ci i Vng l
V Vua Cha M ca Dn. T duy v mt ngi cai tr gii c coi nh cha v m ca dn l
ly t sch ca Mnh T, nh i hin trit Trung Quc thi c. Nhng ngi Vit Nam c hc
thi ng u bit ting Mnh T. Mnh T, h rt ra nhng bi hc lun thng o l
ln n nhng iu cai tr sai tri m h phi tri nghim di ch thng tr ca Trung Quc.
V d nh c ln Mnh T hi vua: C g khc bit khng gia vic git cht mt ngi bng
mt lui gm vi mt vic cai tr sai tri ? Khi nh vua tr li l khng c s khc bit no,
Mnh T ni tip : C tht ngon trong bp v c nga bo trong chung ca b h, nhng
thn dn ca b h li b nn i, v ngoi ng c ngi cht i lm mi cho th vt. Nu b
h l cha m dn m li cho th vt n tht thn dn th b h c cn ng c coi l cha m
dn chng ?

162
Nhiu ngi Vit Nam c th cm thy rng di ch h ca nh ng, h ang b git
ln bit mn bi ch cai tr sai tri. C l v thm nhun nhng li dy ca thy Mnh T
nn vic mt ngi cai tr gii l cha m dn nhin hu l iu hp dn i vi h trn ht.
Ta hy c mt on vn khc ca Mnh T : Khi mt ngi cai tr c gi l cha m dn
m khin cho dn phi mang b mt au kh u phin v h phi cc kh quanh nm m khng
th nui dng c cha m, hoc phi i vay mn sng qua ngy, v kt cc l cha m gi
v con tr di b b cht ngoi cng, ngoi , th lm sao c th gi c ngi y l cha m
dn ?

on vn nh th c ngha rt st vi hon cnh ca ngi Vit Nam khi thi tham v s cai
tr h khc ca cc quan chc Trung Quc ang nh hng trc tip trn i sng ca dn chng
Vit Nam. Li dy su sc ca thy Mnh T cho h thy ni bt bnh ca h l c l theo
ng ngha ca bi hc lun l gio khoa y.

Mt on th 3 na ca Mnh T vit: K t khi c nhn loi, cha ai tng thnh cng trong
vic xui con ci nh li cha m. Xt nh th, ngi no c dn coi nh cha m mnh s
khng c k th; ngi no khng c k th, trong quc gia chnh l ngi tha hnh
mnh tri. Trong trng hp mt ngi xng ng nh th nht nh phi lm vua.

Nhng li gio hun v mt ngi cai tr gii mang mt ngha c bit i vi ngi Vit Nam
trong thi k Trung Quc cai tr. Chng ta thy khi o Hong, mt Th S nhn t v ti
nng cui th k 3 qua i, ngi Vit tang ng nh tang cha m mnh. Tc hiu
truy phong cho Phng Hng khin ta ngh rng l thuyt v ci n tnh vua i vi dn nh cha
m i vi con ci u c mi ngi hiu r c bi v b v ci l nhng t bn x ca
Vit Nam c vit bng ch Hn thch hp. y l th d xa nht ca ch Vit c, tc l ch
Nm.

T Nm c kt hp bng hai ch Hn, ch Nam v ch mm, tc l phng php c t

ngy xa c cn tn ti n chuyn ting Vit ra thnh ch vit: Nm. ng vn bng
ch Nm c nht cn gi li c n ny l vo th k 13. R rng l cho n khi , ch
Nm c tri qua nhiu th k ci tin. Trong phn 7, chng ta s thy mt th d ch Nm
vit th k 10 v ta thy c l khi ngh rng ch Hn c dng phin m ting Vit c t
u th k 8, v nhng ch Hn tng trng cho b v ci khng c lin quan g v ngha
vi ting Vit, nhng m l ch phin m rt ng. B v Ci nay khng cn dng trong
ting Vit hin i na. l t ng c rt hin hnh th k 8. T B ngy nay c th vn
cn c dng vi ngha l Cha, nhng Ci tin ho n nay ch cn dng nh mo t
ch ging ci. Rt c th l kt qu ca s xi mn ch mu h ca Vit Nam qua bao th
k sau ny di nh hng ph h ca Trung Quc.

Dn chng Vit Nam khng gi Phng Hng l Ph Mu i Vng, vi Ph ting Hn l

Cha, v Mu l M nhng thay vo ng c nh n bng mt t ng n su vo ting
m Vit Nam vn c s dng l B Ci i Vng. Nh th c ngha l nhng li
dy ca Mnh T, mt ngi Trung Quc, c ph bin gia nhng ngi Vit c hc nhng
n c xc nh r thm bng nhng iu thuc v di sn vn ho ring ca Vit Nam.

163
Ting Vit Nam Vua c ngha l mt nh cai tr hnh ng theo nhng phong tc v truyn
thng c sn ca dn chng. l mt t mang mt ngha thn mt din t quan h su xa
gia ngi cai tr vi nhng thn dn trong nc. Trong khi , di con mt ca ngi Vit th
t Vng hay ca Trung Quc ng mt th l nghi trnh trng, mt nhim v c y
thc quyn cai tr t trn thin nh m chng c cht lin h tnh cm no vi dn chng.

ng ra tc hiu truy phong cho Phng Hng c danh t Vng v t Vua cha xut hin
cho mi ti thi k c lp sau ny. T ng b ci trong mt bi cnh chnh tr, tuy nhin,
phn nh mt giai on trong s pht trin ca quan nim vua m ch thy nhiu th k sau.
Ta thy r iu ny trong ting Nm, t vua l kt hp ca ch Hn vng vi ch nm
b thnh vua b.

Nm 1329, khi mt quan i thn khuyn vua Trn Minh Tng ca Vit Nam khng nn em
qun i chinh pht nhng b tc min ni v ha cp bc, m nn tn cng Champa, v ng
quan i thn y tin rng s t ri ro hn v c li nhiu hn, th vua Trn Minh Tng tr li nh
sau: Trm l cha m ca dn. Nu dn au kh, Trm c bn phn phi gip ch lm sao
Trm c th em so snh ci d vi ci kh, ci li vi ci bt li c ?

Vua Trn Minh Tng gt b sang bn nhng iu phm tc, thng thua li hi, khi gi ra
nhng l tng ca mt v vua c trch nhim nh mt bc cha m c trch nhim bo v con
ci. L tng ny c din t nh mt nguyn tc chnh thng chng minh cho uy quyn
ca vua. Cng l tng y c ly lm cn bn khi truy phong tc hiu B Ci i
Vng cho Phng Hng. cng chnh l s p ng v kt hp hi ha vn ha Vit Nam i
vi nhng kinh nghim m h gt hi c di ch h ca Trung Quc.

Nm 791, Hong T Tng nh ng ra lnh lp mt o qun ly tn l Nhu Vin Qun

(Qun Chinh Pht nhng ni xa bng s Ho Nh) v b nhim Triu Xng lm An Nam
H S. Khi Triu Xng em qun vt qua bin gii An Nam, ng sai s gi mang phm
vt n Phng An bo trc l ng n. Phng An bn sp t chuyn giao quyn hnh m
thm v sau h Phng gii tn. K nguyn Phng Hng l mt bc ngot ca lch s Vit
Nam di thi ng. Vic c xem quyn hnh ca vng triu m dn v hnh nh ca mt
anh hng qu hng l iu s khng bao gi phai nha trong tr c ca ngi Vit Nam. Cc
quan ng s khng bao gi c th tip tc c na nhng chnh sch bc lt m khng b
phn i. T ngi Vit Nam khng cn e s sc mnh ca Bc triu, v sau h cn i
c tha nhn nh mt dn tc ring bit nhiu hn na. Cc quan chc ng, ni chung, u
sn sng tha nhn iu bi v vng triu s khng cn mnh na lm khc i c.
Trong sut th k 9, rt nhiu ln cc quan li nh ng c dp la chn hoc l thch
nghi vi a phng hoc l b trn v Bc cho an ton.

Trong hai th k 7 v 8, ngi Vit Nam chng kin cc cuc ph trng quyn hnh v sc
mnh qun s ca Trung Quc. Nm 687, quyn lc v sc mnh qun s y ca ng triu
gip dp tan c mt cuc ni lon ca nng dn; nm 722 li i ph thnh cng c vi
mt lc lng ln vt qua bin gii n khuy ri. Tuy nhin, s suy yu ca ng trong
phn 2 ca th k 8 m ng cho cuc u tranh vn ho bn x v mt ln na, quyn hnh y
li m nht t nhng quan nim a phng c dp ni ln.

164
Nm 792, sau khi ti lp c quyn hnh ca nh ng ti An Nam, Tit S Qung
Chu tu v Bc triu nh sau: Gn y, nhng tu bun ch nhng hng qu him i
bn xung cc ch An Nam. Tu xin b h ra chiu ch ng ca cc ch y v gi mt s gi
xung gii quyt vic ny.

Triu nh sp chun tu th mt quan i thn tu: Nhng thng nhn cc vng quc xa
xi ch i tm li. Nu c i i t t, h s tm n; nu b quy ri, h s b i. Trc kia
chu Qung l ni t hi ca cc tu bun y; nay bng nhin h li i bn xung An Nam.
Nu xo b c nhng chuyn cng ot hng ho, v.v. nh xy ra rt lu trc y th
nhng thng bun i ni khc h tt li tm v. y khng phi l vn kin co, m l
vn thay i thi ca cc quan chc ca ta.

n u th k 9, Qung Chu ly li c a v ca n l mt cng phn thnh min Nam.

Tuy nhin, cn hiu rng An Nam thu ht c mt phn ln th trng hng hi l v bn
bun t do khng b vng triu khng ch, v cng l mt du hiu tt v c ngha i vi
vai tr ca Vit Nam trong vng ng Nam . S tip xc gia ngi Vit vi cc vng bin
Nam Hi trong mt khung cnh hot ng t nhin, t n mnh ln khi quyn hnh vng
triu suy yu. Xt nh vy, ta hiu ngay ti sao cc thng nhn li n cu khn B Ci i
Vng xin c li li nhiu m khng b tht vng bao gi. K nguyn Phng Hng l mt k
nguyn thnh vng cho ngi Vit Nam.

Khc hn vi D Trch Vng Triu Quang Phc ca th k 6, B Ci i Vng Phng Hng

khng nu ln nhng biu tng c hay khng khuy ng cc thn linh xa. Thay vo , ng
c tn trng do sc mnh ng n phc ca ng; quan h gia ng v cc thuc h c l
tng ho nh th gia cha v con. Sau khi tri qua mt th k di ch thng tr ca ng,
ngi Vit Nam khng cn cm hng hnh ng theo nhng li ku gi n cc truyn thng
huyn thoi. Tt c iu h mun l mt ngi cha v mt ngi m lun sn sng sn sc v
bo v h. Nhng g trong vn ho Vit Nam m khng trc tip cng c cng cuc u tranh
ginh c lp ca h khi gng km h phng Bc u tr nn khng cn thit cht no na
vo cui i ng. ng thi, kha cnh vn minh no ca Trung Quc m gip ngi Vit
Nam tng cng c cm ngh bn nhy u c h du nhp v pht huy. V th, nh chng
ta thy, huyn tch mng rng c thay th bng nhng gio hun ca Mnh T v mt
nn cai tr gii.

K nguyn Phng Hng li chng kin s bnh trng mi t cc tip xc thng mi hng hi
An Nam. a v ca Qung Chu tng l hi cng quan trng trn bin ng b An Nam
lm lu m vo gia th k 8. L do l nhng chnh sch thu m qu tham lam ca cc quan
chc Qung Chu i vi nhng thng nhn nc ngoi n bun bn ti . Khi s kim
sot ca bc triu suy yu th nhng ngi c uy tn a phng s nhanh chng chp ly c
hi bng vng c c trong nn thng mi quc t y. Nm 758, Qung Chu b cp ph bi
mt cng ng ln ngi Rp v ngi Ba T tr th thi nhng lm ti t ca cc quan
chc Trung Quc.

165
 Chng V, Phn V
Vit nam Khai Quc: KINH T, X HI & VN HO VIT NAM
DI CH H CA NH NG
Hong ng Huyn Tng

Mc du s liu cn li rt t i, chng ta cng c th rt ra c mt s kt lun v s pht trin

x hi, kinh t v vn ho Vit Nam di ch h ca nh ng. Thi k h ny c th
c chia ra lm 3 giai on: Giai on 1 l vo th k th 7 khi lp cm quyn a phng b
nh ng hon ton v hiu ho; giai on 2, vo th k th 8, khi nh ng suy yu v tng
lp lnh o a phng nht t ni ln ng u l h Phng; giai on 3, vo th k th 9, khi
nh ng c tm cch ti lp tng lp cm quyn a phng mi, nhng tng lp ny li tm
cch chia s quyn b ch ca nh ng khin pht sinh ra mt cuc i u ko di. Mc d
nh ng vn cn nm c li th sau cc cuc i u ny nhng vai tr ca h ngy cng
lu m ri lp cm quyn a phng thn nh ng dn dn lnh o Vit Nam tin n k
nguyn c lp sau ny. Sau y chng ta hy cng nhau xem xt k tng giai on mt ca thi
k h ny.

Nh nhc phn trn, nh Hn v nh hng ly tm ca cc gia nh a ch c th lc,

cai qun nhng bt ng sn ln, v li c qun bn b ring ca mnh. Vn lm sao kim
ch c th lc ca nhng i gia nh y ti lp vng quyn khng c gii quyt cho
mi ti th k th 6 khi nh Ty p t ch phn chia rung t trn c nc theo cung cch
c cc triu i phng Bc trc thc thi. Ci gi l ch qun in thc ra ch l
cch nh cm quyn nm c rung t v khng nhng nng dn ng thu b ri vo
tay nhng i a ch.

Mc tiu ca ch qun in nhm vo vic giao rung t ca nh vua cho nhng ngi
thuc din tui lao ng. Lm nh th s gip gim thiu s nng dn trc y v khng c tn
trong s thu nn nh phi chp nhn cnh lm mn cho nhng i a ch v nhin hu bo
m c ngun li tc vng chc cho nh cm quyn. i vi cc i a ch a phng, nh
ng ch cho php h s hu vnh vin t ai mt mc no min l khng vt qu
100 ln s t cp cho mt nng dn. Mt s i gia nh cng c th c chia mt din tch
rung t ty theo chc v m con chu h lm vic trong chnh quyn. Nhng ci cch ny l
cn bn cho vic ni rng quyn lc ca nh ng vo th k th 7.

Khng c ti liu trc tip no cho thy ch qun in c p dng Vit Nam, nhng
c nhiu du hiu chng t rng c vic ny. Tiu biu l s pht trin ca khu vc H Ni
di thi Ty v ng. Ch qun in thng c p dng cho s rung t no mi
c a vo trng trt. Bng cch t mt trung tm hnh chnh Vit Nam, ln u tin ti
pha Nam sng Hng, nh Ty v nh ng c l mun tm cch thit lp mt trung tm quyn
lc mi bn ngoi th ph truyn thng, ni nhiu i gia nh a ch c thm cn c .
Nh h thng iu xui dng sng Hng, k t H Ni, c ko di thm, nhiu t canh tc
mi c chia cho nhng nng dn trc y ch bit i lm mn. Mt c im quan trng
khc ca ch qun in l nhng nng dn i lm mn cn c hun luyn qun s v t

166
chc thnh tng n v dn binh. R rng khu vc H Ni c pht trin thnh mt ngun
li tc v cn c qun s vng mnh lm ct tr chng cho chnh quyn h ng hu
ng c c vi nhng ln sng phn i t cc ho trng a phng.

Chng ta thy vic th cng thi i Khai Nguyn do mt quan chc nh ng thit lp thi
ng Huyn Tng bng cch em Hong th chung vi mt v th thn khu vc H Ni.
Sau cuc tn ph ca bn gic bin vo nm 767, mt thnh tr kin c vi mt ho ly phng
th mi c dng ln y. Trong th k 9, vic sa sang v ni rng cc ho ly cng vic
xy thm hng lot pho i vng ngoi biu l ni m nh thng xuyn ca cc quan chc
nh ng. Vic phng th khu vc H Ni l iu rt quan trng v mt chin lc, rt c th
v l khu vc b nh hng nhiu nht ca chnh sch qun in. Cc quan cai tr dn mt
s kh ln nhng nng dn lm vic t do, c ng thu thnh nhng n v dn binh nhm bo
v v cng c quyn lc ca nh ng.

Chng ta ni n ci gi l s tuyn chn nhn ti phng Nam trong nm 676. Hy xem

xt li vic ny mt ln na. Ngy 7 thng 8 nm 676, mt sc lnh ca triu nh gi xung cho
cc c Qu Chu, Qung Chu, Qu chu v Giao Chu, ni rng: Nhng nm gn y,
khng thy c biu tu xin tuyn chn nhng lnh t a phng vo cc chc v cng quyn.
K t nay, chiu theo lut l hin hnh, cho php c 4 nm mt ln, tin hnh mt cuc tuyn
la chn nhng ngi c ngh lc, thng minh, trong sch v ngay thng, in vo nhng
ch khuyt t hm ng phm tr ln. Mt ln na, Ng s i c lnh xem xt vic ny.

Sc lnh cho thy, mt thi im no trong nm 676, c chnh sch tuyn la nhng
ngi a phng vo cc chc v cng quyn, nhng chnh sch ny khng c thi hnh
tho ng. Vic cp n Ng s i c ngha l lnh thi hnh b b tc khu no . C l
cc quan chc pha Nam khng mun mo him chia s quyn hnh ca h vi nhng ho
trng a phng cho ti khi vic ci cch rung t to c mt cn bn vng chc. Mc du
khng c thm chi tit no na v chuyn tuyn la ny Giao Chu, nhng sau nm 676,
mt c gng mnh m khc c thi hnh nhm tuyn ngi ca cc gia nh a phng c
th lc vo lm vic trong h thng hnh chnh v buc h phi minh chng vic hp tc cht
ch vi chnh quyn h.

Nhng ho trng c th lc a phng vn tip tc tn ti, nhng khng vi t cch l lp

cm quyn a phng t ch na. Con chu cc gia nh y c lm quan Lnh hay quan chc
khc; th lc v nh hng ca h khng cn da trn quyn kim sot rung t v nn kinh t
a phng na, m l vic h l mt phn ca h thng cm quyn hay cha v ang gi
nhng chc v no. Khuynh hng ca nh ng trong th k 7 l lm sao thu ht ht cc ho
trng ca lp cm quyn a phng vo trong chnh quyn, ng hu dng chnh h kim
sot lp dn en vi cc chnh sch h khc ca nh cm quyn.

Tnh hung ny c sng t thm vi cuc khi ngha nm 687. Vic tng thu gp i ln
nhng tng lp di (l h) a n cuc ni dy v chnh nhng ngi thuc tng lp ny
lnh o cuc khi ngha. y l cuc khi ngha nng dn duy nht c ghi li trong sut
qu trnh lch s t khi Trung Quc p t ch chu, qun ln t nc Vit Nam. L do ca
cuc ni dy ny ch n gin l v nhng tng lp di khng cn c gii trung lu a

167
phng lm cu ni gia h vi cc quan chc h Trung Quc nh tng lm trong qu kh.
Tng lp thng lu a phng trc y nay b v hiu ho v b cun ht vo vng quan
chc ca gii cai tr mt ri.

Cu chuyn thn linh ph h t nc trong nhng nm 650 c th ni ln ci hng mun

thay i ca nhng gia nh cm quyn c. Nh bit, cu chuyn gii thch ti sao quan Lnh
a phng li trn chn bc i vng thnh mt ng thn linh ph h. Lp gia nh
c thuc hng cha t c cn bn quyn lc ring, ang b bin thnh mt lp quan Lnh a
phng lm by ti cho vng triu.

n th k th 8, nh ng b mt bnh trng lc u v bt u ri vo th cm c. Mt
s tht l sau cuc ni lon ca An Lc Sn vo gia th k, binh s nh ng min Nam
phi rt v phng Bc. Mc du s lin tc ca thi ng Huyn Tng gip cho chnh
quyn h ti Vit Nam hi phc sau cuc bo lon nm 722, nhng dng nh sau cuc cp
ph ca bn gic bin nm 767, chnh quyn ny mt tinh thn v suy sp. Chng bao lu cc
lnh t a phng li ni dy chu Phong v chu Din. S suy yu chung ca nh ng
khin chnh quyn h phi li bc cho n khi Phng Hng tin vo tr ph Giao Chu vi
mt o qun c tuyn m chu Phong v Trng.

Nhng bin c vo th k 8 cho thy cc ho trng a phng khng cn ng vai tr chnh

tr c lp c ngha na, Th S chu Phong l B An cng vi ch huy qun s chu Din l
L Mnh Thu v c ph t L Nguyn , c l l nhng ngi ca cc i gia nh a phng
c th lc tng lm vic cho chnh quyn, li chnh l nhng ngi ni dy vo nm 780. Tuy
nhin s lnh o ca h dng nh t nhn c s hu thun ca dn chng a phng nn
mau chng b dp yn. Tri li, Phng Hng lnh o mt cuc ni dy bnh dn, pht ng
t nn tng chnh tr lng x ca chnh Vit Nam.

H Phng cng c th c gi l mt ho trng, nhng khng thuc lp cc gia nh b

cun ht vo trong chnh quyn ca nh ng. Di con mt cc quan chc ng, Phng
Hng l mt tn lnh o man di n bin thy. Man di c l v h Phng duy tr mt
khuynh hng vn ha khng l thuc vo Trung Hoa. V xut thn t mt vng ph cn ni
ngi Mng c ng, c th cho rng Phng Hng thuc thnh phn x hi Vit Nam, ngoi tm
vn ho Trung Quc nn b nh ng d bu nh dn man di mi r.

S kin mt ngi nh Phng Hng ginh c quyn lc ti cao Vit Nam thi t ra mt
cu hi: Tt c nhng i gia nh a ch c tng khng ch x hi Vit Nam t khi nh Hn
, by gi u? Cu tr li: c l h b thu ht vo gung my chnh quyn nh ng v
nh mt gc r trong x hi a phng ri. Khi gii cm quyn nh ng b buc phi ri
Vit Nam vo na cui th k 8, nhng gia nh quan chc a phng y i theo h. Th l
c ch cho cc lnh t tng i c mu sc bn x hn ni ln. Anh em h Phng, Anh
Hn, v B Ph Lc, nhng nhn vt chnh ca thi i Phng Hng, chng phi l Phong
Chu c sao?

Tt nhin iu ny li nu ln cu hi khc na: Vic g ang xy ra cc vng nng thn trong

trung tm Giao Chu? Cu tr li c l nm trong s bnh trng ca Pht Gio. t truyn y

168
bt ca T Ni a Lu Chi, S Php Hin, truyn dy c hn 300 hc tr trc khi ng vin
tch nm 626. Mt nh s quan trng na m ti liu vn cn ghi li l s Thanh Bin (vin tch
nm 686). Lc 12 tui, s Thanh Bin quy y ti cha Ph Quang. Sau khi s ph ca ng l nh
s Php ng mt, sut 8 nm rng ng nghin cu kinh Kim Cng, vn c Cu ma la
thp dch ra ting Hn vo nm 405 Trng An.

Tng Pht thi ng Huyn Tng

Ban u, sm nht l vo thi Hn, Kim Cng Kinh c dch sang ting Hn (tnh n i
ng th c 6 bn dch tt c). Nhng kinh ny c nh hng kh mnh m Trung Quc
trong th k 4, thi nh Tn. T tng cn bn trong kinh l Khng tnh ca Php, c ngha
rng tt c Php (hin thc) u l c nh, hoc khng mang bn cht t tn ca chnh mnh.
T tng ny dn n mt nim tin rng khng c mt bn th n l no c v vic c gng xc
lp bn ng ca ring mnh l mt c gng bt kh thi; nhin hu, nhng kinh ny rao ging
thi v ng. Thi ny rt gn gi vi l tng v vi ca Huyn hc, vn c ph bin
su rng sau khi nh Hn sp . Trong thi Tn, mt lot h phi ca Kim Cng Tng xut
hin t vic hp th nhng t tng trong kinh ny, v ng thi va nh hng, va chu nh
hng ca t tng Huyn hc.

S c mt ca Bt Nh Kinh ti Vit Nam th k 7 cho thy rng cc li gio hun trong kinh
c mt tm quan trng c bit vi nhng ngi Vit c hc. Sau khi nghin cu k Kim
Cng Kinh trong 8 nm, s Thanh Bin i ti cha Sng Nghip bn lun v Kinh y vi
i S Hu Nghim. Sau , ng v tr tr cha Kin Dng v thuyt php y cho n khi
ng vin tch vo nm 686. Chng ta c th cho rng cc v s ni trn, cng nh cc s Trung
Quc, thng xut thn t nhng gia nh danh gi, v lai lch ca h u c gi li. C hai s
Php Hin v Thanh Bin u mang h . Php Hin, gc huyn Chu Din, l qu hng ca
h tng cai tr Vit Nam vo u th k 5. Cc nh s khc th k 6 v 7 rt c th u c
lin h n h ny. S vng mt ca nhng ho trng tng c th lc trc y trn v i
chnh tr th k 7 v 8 cho ta cm ngh rng h hng ngh lc sng to ca h vo ni
khc. C ngi lm Tng Qun vi nh ng, c ngi li rt vo cha n. C th v
qu chn nn khi b p buc ra lm quan chc cho nh ng m mt s con chu ca nhng i
gia nh ny by t thi bng cch quy n, ch trng hc Kinh Kim Cng v dy nhng
iu rt gn vi tinh thn thot tc ca Huyn hc.

Tt c nhng cha chin ni trn u trung tm Giao Chu, mn Bc sng Hng. Khu vc ny
vn l ci ni ca Pht Gio Vit Nam, v cho n nhng th k gn y, vn bo tn cc c
tnh Pht Gio mnh hn tt c nhng ni khc Vit Nam. Hu ht nhng nhn vt Pht Gio
quan trng ca Vit Nam trong thi Bc thuc u xut thn hoc c ng nhng vng ny. Khi
anh em Phng Hng t tp dn chng nhng lng b trng khng ngi lnh o thuc chu
Phong v Trng v bao vy tr ph, Giao Chu c th ang c cai tr bi mt s lnh t Pht
Gio ti cc cha lng.

Nhn vt Pht Gio duy nht c tn tui Vit Nam vo th k 8 l nh Khng. ng sinh
lng C Php nm 729, tr tr cha Thin Chng trong lng nh Bng cch C Loa v pha
ng mt qung ngn. Trong thi k Trinh Nguyn (785-805) ng xy cha Qunh Lm qu

169
nh. Ngi ta ni nh Khng rt ni ting trong dn chng v h gi ng l lo (tng). Sau
khi ng mt nm 808, t ca ng l Thng Thin li xy mt ngi cha khc gn cha Lc
T, trn ni Tiu Sn, ch cch nh Bng vi dm v pha ng Bc th nh Khng m
trong nhng li dy cui cng ca ng c tc ghi vo bia .

T s nghip ca nh Khng, chng ta c th cho rng Pht Gio tip tc ny n v pht

trin Giao Chu trong sut thi i Phng Hng. Vic c nhiu cha chin cc lng v mt
s ln s si hm rng nn kinh t v x hi Giao Chu c t chc phc v quyn li
ca cc c cu Pht Gio. Khng c g ngc nhin v iu ny v Pht Gio n su trong sinh
hot khu vc ny t u th k 3. Nhng vo u th k 8, khi mt s ngi thuc lp thng
lu b p bc phi ng v phe cm quyn h th vic quy y theo Pht Gio l mt li thot
rt hp dn m nhiu ngi mun noi theo.

Trong thi bnh, con s s si Trung Quc b hn ch v hot ng ca h b gim st cht ch.
Nhng cc v s si ti Vit Nam, v xa nhng trung tm quyn lc, nn khng b kim sot
cht ch nh Trung Quc. Dn chng Vit Nam coi cha chin ging nh mt hnh thc bt
ng sn mi ca tp th. Cc i gia nh c th em dng cng tt c t ai ca ci vo cc
cha ni con chu hay thn quyn ca h ang tu hnh.

Mt th d in hnh l vo u th k th 9 c gia nh h Nguyn lng Ph ng dng

cng tt c t ai nh ca ca h vo cha Kin S, ri mi s Cm Thnh n tr tr .
Nm 620, s Cm Thnh nghnh n mt v s gi Trung Quc t Bc n v cng li . Ri
hai nh s ny cng nhau lp mt h phi Pht gio m c v nh ng mt vai tr chnh tr
nhn danh cc gia nh a phng c khuynh hng nghing v phe nh ng, hu chng li
gii lnh o a phng lc no cng manh nha ni dy. H phi Pht Gio ny s c ni n
chng sau.

Trong sut th k 7 v 8, cc i gia nh a ch Giao Chu cng qu cho c cc c s Pht

Gio ln ng gp cho chnh quyn cai tr nh ng. S tht bi ca nh ng vo cui th
k 8 c l khuyn khch cc cha chin, tu vin Pht Gio quan tm nhiu hn n cc vn
chnh tr, t ra cng a phng. Trong sut cuc i u th k 9, lp s si c v nh
ng hn v phe thn nh ng. Cc i gia nh ng h cc tu vin v cha chin c l cng l
nhng gia nh c con chu ra lm quan vi nh cm quyn.

Vo cui th k 8, s khc bit gia Pht Gio Giao Chu vi nhng ni ho lnh hn vng
bin gii cng tr nn r nt, v cng r nt hn vi cc bin c chnh tr vo th k th 9. Mc
du Giao Chu mun hp tc vi nh ng, nhng tt c nhng nhn vt lnh o a phng
quan trng ca Vit Nam trong th k 9 chu Hoan, chu i v chu Phong u nng lng ni
dy.

Trong thi k hi phc ngn ngi ca nh ng, tip theo sau k nguyn Phng Hng, cc
quan chc nh ng khuyn khch mt lp cm quyn mi gm nhng gia nh c th lc
a phng. Mt chnh quyn chnh thc c t chc, nhng nh ng qu suy yu, nn
khng ly li nh hng c na. Chnh nhng ngi a phng c a ra lm th s
cc chu trc th sau ny li thng tr thnh cc lnh t ni dy. Quyn hnh ca nh

170
ng thm ch cn b thch thc bi ngay c nhng binh s nh ng ng ti khu vc H
Ni.

Cuc ci cch lng thu php (nh thu gp i) c ban hnh t nm 780 thc y s
hng thnh ca lp ngi mi y. Cc triu i cai tr trc thng thu hu ht cc th thu
li tc tnh trn u ngi. Nhng nng dn no tr thnh t in lm cng cho cc i a ch
th khng phi ghi tn vo s thu v h c coi nh l mt thnh phn ca in trang. l
l do ti sao ch qun in trc nhm mc ch gi cc nng dn nguyn v tr min
thu ca ngi i lm mn. Nhng by gi vi lng thu php ny th t ai, thay v u
ngi, li nghim nhin tr thnh cn bn chnh c tnh thu v do khng cn ro cn
php l no ngn cn ni vic thu tm v tch ly t ai bi nhng gia nh giu v c th lc
na.

Khng hiu nh hng ca cuc ci cch lng thu php c tip nhn ti mc no
Giao Chu, nhng r rng lut ny khi c p t Vit Nam trong th k 9 dn n vic
xut hin nhng i gia nh a phng mi. Vic sa i lut thu ny dng nh t c
hiu qu hn vng bin gii hn l Giao Chu, c l v bin gii c nhiu t hn khai
hoang trng trt trong khi ti Giao Chu th cc t t hu trc c nhp vo cc c s
nh t ca cc cha chin. D sao i na, cc cha chin vn c li nhiu nht t lut lng
thu php ca nh ng.

Th th lp a ch mi ny l hng ngi no? Lnh t ni dy u tin th k 9 l Dng

Thanh. Theo mt ngun s liu ca Vit Nam, t tin ca Dng Thanh lm Th S chu Hoan
t thi Khai Nguyn (713-741). Nh vy, h Dng n chu Hoan theo sau v ni dy ca
Mai Thc Loan vo nm 722. Cng c th cho rng mt trong nhng t tin ca Dng Thanh
lm quan trong triu nh Trung Quc v sau c c n chu Hoan cng vi qun i
dp v ni dy bt thnh. Nhng th h sau , gia nh h Dng dn dn b Vit Nam ho mc
du vn cn gi c a v quan chc trong chnh quyn. Nh th, chng ta li c th kt lun
rng mt s ngi ca lp a ch mi l nhng ngi Trung Quc di c vo thi k u nh
ng v sau dn dn hi nhp vo x hi Vit Nam.

Nh ni trc y, cc con s thng k u nhc n s dn di c rt ln t Trung Quc vo

Vit Nam trong na u ca th k 8. Nh thy, con s binh s Trung Quc n Vit Nam
nm 722 dp lon Mai Hc ln n 100.000 ngi, phn ln c tuyn m ti vng
Lng Qung ngy nay. Phi cn mt o qun ln nh th v qun ni dy di trng ca Mai
Thc Loan c bit l ln ti 400.000 ngi, gm phn chnh l nhm ngi v trang t vng
ni v c vng bn kia bin gii pha Nam. Cuc ni dy nm 722 chc chn ln hn v ni dy
nm 687 rt nhiu. So snh cho thy nm 687, nhng nhm nng dn vng ln bao vy v chim
thnh, nhng b dp tan ngay. Trong khi vo nm 722, qun ni dy lc u dng nh khng
gp s chng c hoc phn cng. Sau cuc ni dy bt thnh nm y ca Mai Hc , binh s
nh ng c th li Vit Nam gip xy dng li nn kinh t v chnh quyn. Mt s ln
chc chn c b tr chu Hoan, ni cuc ni dy nm 722 tng khi mo phng
nhng bt n trong tng lai. H Dng c thanh th chu Hoan t .

171
Mt gia nh quan trng th nh th k 9 l h . Trong nhng nm 850, Tn Thnh v
con trai l Th Trng, l nhng lnh t chng i nh ng c ting. C hai u b Trung
Quc bt v x chm. Tn Thnh l Th S chu i, b cc quan chc Trung Quc rt ght
v ng lun duy tr c mi quan h tt p vi nhng b tc chng nh ng vng ni.
Theo sch Trung Quc, h rt c th lc Vit Nam t thi i nh T v Lng (479-556).
C th h ny vi h cai tr Vit Nam u th k 5 khng phi l mt, nhng c th
on rng y l mt h di c n Vit Nam t Trung Quc, bi v mt ngun s liu Trung
Quc c ni r v thi gian gia nh ny bt u to dng s nghip Vit Nam. Lai lch v gia
nh h cho thy rng mt s ngi thuc lp a ch mi l nhng i gia nh n Vit
Nam t lu trc i nh ng, nhng v sau li ni ln l nhng lnh t a phng quan
trng.

Dng Thanh chu Hoan, cn h chu i. Trong nhng nm 820, Th S chu Phong l
Vng Thng Triu lm phn, nhng sau b bt v x chm. Tuy khng tm c bt k ti liu
g ni v ng ny, nhng ta c th tng tng c rng, cng nh hai h Dng v , h
Vng cng l mt gia nh Trung Quc di c v b Vit Nam ho. Tt c cc gia nh ny
u trong cc a ht thuc min Nam hay chnh ngay ti vng bin gii. Mt th d tiu biu
khc l v mt gia nh Trung Quc di c n Giao Chu l gia nh V Hn, mt H S gi
v tr quan trng vo nhng nm 840, b nh ui trong mt cuc ni dy, nhng sau li tr li
nh c vnh vin, v lp nn mt gia nh danh ting cc triu i Vit Nam nhng th k sau
. V Hn nh c pha ng Giao Chu, ni dng nh c mt cng ng ngi Trung
Quc kh ng. Do , ta thy l trong khi nhng chu khc nh ui nhng ngi b coi l ch
sn ca nh ng th nhng ngi Trung Quc n nh c Giao Chu li c yn n nh
ci gi l l chn hay khin ca nh ng.

Chin tranh ca nh ng vi nc Nam Chiu trong nhng nm 860 dn n s tan r ca l

chn nh ng m kt qu l nhng quan chc v binh s ng phi lch thch ko nhau v
Bc b li quyn hnh Vit Nam v tay h Khc, mt lnh o a phng qu pha ng
Giao Chu, ni V Hn nh c. Mc du khng c chng liu trc tip no nhc n vic ny,
nhng t cch ca h Khc th k 10 s c ni n trong Chng 7, chng t h cng ch l
mt trong nhng gia nh Trung Quc mi di c n Giao Chu m thi.

Ngoi binh s v nhng ng Tng Qun, nhiu thng nhn Trung Quc cng n nh c Vit
Nam. Khng c chng liu no ni l h tr thnh c ting tm v chnh tr cho mi ti th k
10, khi cc nhm ngi xut thn t nhng gia nh thng nhn Trung Quc ni ln nh
nhng chin s a phng trong giai on chuyn tip sang nn qun ch Vit Nam c lp.

Chng ta cng c th ngh rng c kh nhiu s si Pht Gio Trung Quc n tr tr ti cc cha
chin Vit Nam. Nm 820, nh s V Ngn Thng n Vit Nam v sng lp mt h phi Pht
Gio mi. Cng nh nh s V Ngn Thng nhiu nh s khc cng n Vit Nam vo nhng
thi gian khc nhau v cng tr nn ni ting v chnh tr vo th k 10. Khng th oan quyt
v s ng gp ca nhng ngi di c t Trung Quc i vi gii s si Vit Nam v thiu
chng liu.

172
Mt trong nhng gia nh di c Trung Quc c nhiu ting tm Vit Nam, theo ci nhn ca
ngi Trung Quc l gia nh h Khng. Khng Cng Ph l Hn Lm Vin hc s, v
trong mt thi gian ngn, ng c thng ln ngi v T Tng di thi Hong c Tng
(780-804). Em ng l Khng Cng Phc cng tng l Lang trung b L i ng. Hai anh em
rt sing hc, v li nhiu tc phm lc sinh thi. Theo nhng ti liu cn lu truyn, ngoi
bn tiu s cho bit cc ng l ngi gc chu i, hai ng ny lin quan rt t n Vit Nam.
Hai anh em h Khng lm quan kinh nh ng v ln n a v cao khng phi ch v
hai ng thng minh m cn v h xut thn t nhng gia nh rt quyn th.

ng ni ca hai ng l Khng Thn Dc, cng c bit l sinh ra chu i v tng lm Th

S chu Th ti An Huy, Trung Quc ngy nay. Cn thn ph hai ng, c l lm huyn lnh
nhng khng bit u. Mt trong nhng ngi vit tiu s Khng Cng Ph cng khng bit
qu ng qun no. Mt ngi khc ni rng ng l ngi Nht Nam, chu i. Mt ngi
na khi vit v Cng Phc li bo ng ngi Thin Thy ri sau di xung Cu Chn.
Huyn Thin Thy tnh Cam Tc, pha Ty Bc Trung Quc. Khng Cng Ph mt nm 805
khi sp sa i nhm chc Th S chu Ct Giang Ty.

Theo chng liu y, chng ta c th ni rng gia nh h Khng c th c cht t lin h n

chu i. C l h phc v y mt thi gian v sau c gi chc quan mc d khng c
mt trc tip . Nhng r rng l gia nh h Khng nhiu i lm quan v to lp c
quan h rng khp ch, bi th mi quan h ca h vi Vit Nam khng c v g quan trng
lm.

Gia nh h Khng khng phi l trng hp in hnh Vit Nam. Nm 845, mt quan chc
nh ng tu v triu rng: X An Nam khng c qu 8 ngi lm quan trong triu; nhng
ngi cao khng qu s 10. Tr h Khng ra, mt ngi Vit Nam duy nht c bit
tin s l ng Liu Hu Phng. Chng ta bit th v ng vit mt bi th m cc nh su
tp th gi li c. Bi th c vit ln by t tm t hoi vng ca cc s phu Vit
Nam thi . Di y l li ng : Nm 815, ti thi trt [ Trng An, kinh nh ng tn
pha Bc]. Ti du hnh min ty v n mt qun tr bn ngoi thnh Bo K t Thc, nay
l tnh T Xuyn. , ngc nhin khi nghe thy c ting mt ngi n ng ang than th, nn
ti tm n v hi thm v ni au kh ca ng ta. ng ta tr li ti rng: Ti dy cng i
thi, nhng vn cha c toi nguyn! Ri ng ta p u xung sn. Hn huyn vi ng ta
mt hi lu ti nhn c nhng cu tr li tht l mau mn nhng y chua cht. Sau ng ta
im lng mt lt ri t nhin ngoo u sang mt bn ri cht. Ti vi vng bn con nga ca ti
cho mt ng ho trng v mua mt c o quan lo chn ct ng ta. Hi i! n lc ti
cng khng bit tn ng ta l g! Ln theo mt con ng mn ti i vo trong ni v o huyt
ri bun ru t thi hi ng xung ng an ngh gic ngn thu. V sau, ti c lm cho ng ta
mt tm bia m m trn ti c khc my cu th ca mnh nh sau:

i bc t trn, ti nhn khng!

Bao phen khoa c ha long ong.
S giao lung nng lng thng xt,
Qu bc ni no m ngng trng?.*

173
(Bi th ny nhan trn quan ti ni qun tr: Th lm lc an tng ngi hn s ni qun
tr thnh Bo K.)

Thi y nhit tnh ca Liu Hu Phng i vi ngi xu s r rng ni ln s au bun

ca chnh ng i vi gnh nng trng thi. Nhng ng vt qua c s bun ru chn nn
qua nm sau, nm 816, ng li i thi, Tin S, c b nhim lm quan ti triu v ly hiu
l Du Khanh (ngi qun t lng du).

Liu Hu Phng gc Giao Chu m i t Giao Chu ln tn Trng An thi c thi

ng, phi i bng thuyn, vt qua 250 dm ng sng v bin mi n c Hi Mn, mt
hi cng pha Ty Qung ng, ri t theo ng b li phi mt thm 1200 dm na mi
ti c kinh . V th, tnh n lc ng Liu Hu Phng thi Tin S, th ng ng l mt
ngi qun t lng du.

Khi mt s t Vit Nam quyt tm ln kinh ng th, v mc ch thc tin, ngi y r rng
phi chp nhn ngonh mt vi qu hng, vi ni chn nhau ct rn. Rt t c c may l ngi
y s tr v vi bt c chc v phm hm no; hoc l s lp s nghip hn min Bc, hoc l
s bin mt u bi v khng my ngi mun mt mt m tr v trong tht bi. Khng bit
chnh xc bao nhiu chng trai tr tng quyt nh nh th, nhng chc chn l nhiu hn rt
nhiu con s t i nhng ngi thnh cng. Ngoi hc hnh thi c, nhng ngi khao kht c
ra lm quan cn cn c s gip ca nhng ngi c th lc, c tm nh hng. Him ngi
Giao Chu xa vi kinh ng m c may mn nh Liu Hu Phng. Ngi cht trn
tay Liu Hu Phng v c ng chn ct t t c th l mt trong s hng ngn, hng vn s
t xut pht t Giao Chu, v c th l nguyn do khin Liu Hu Phng ng ra chn ct
ngi xu s. Mt hc gi Vit Nam gn y vit: Khi lo chn ct ngi y, Liu Hu Phng
tng tt c nhng ti nng Vit Nam khng c bit n hoc mai mt trong khi ln
n vi trng thi phng Bc. Nhn nh ny ch c th c cm nhn mt cch m h
nhng khng th nh gi s thng cm y chnh xc n mc no.

Tuy nhin chng ta c th cho rng con s nhng ngi bit ch Hn Vit Nam thi phi
rt nhiu. Nhng t ng Trung Quc c vay mn vo ting Vit u mang tnh cht vn
chng k t i ng. Tuy nhin, khc vi nhng t hnh chnh du nhp t thi Hn m vn
gi m c ca thi Hn, nhng t c du nhp vo thi nh ng sau ny li c ni theo
m Vit sau khi qua mt qu trnh chi tit ho ri n gin ho dng trong gii nhng
ngi Vit c hc.

Vo thi , ngi Vit Nam cng bt u th nghim cch dng ch Hn vit ra ting ni
ca mnh. Th d u tin ca ting Vit nh ni trc y l hai ch B v Ci, tc
hiu ca Phng Hng. Mc du vn t Vit (ch Nm) c pht trin sau ny dng trong
vn chng t th k 13 n th k 18, nhng ni chung cc triu i Vit Nam vn cn nhiu
hoi nghi, coi ch Nm nh l mt th mch qu m thi. Quan im ny ca h c l bt u
t thi nh ng.

Nhng ngi c hc i ln kinh ng th phi c tui tr vo vic di mi kinh s t

nhng sch gio khoa ca Trung Quc. iu ny cho thy rng c c mt v tr trong x

174
hi Vit Nam thi y th dn chng Vit Nam phi suy ngh theo nhng sch gio khoa Trung
Quc y. Chng liu v cung cch o c v gio dc gia nh theo kiu Trung Quc c
truyn b trong x hi Vit Nam t th k 8 vn cn tn ti phn no trong x hi Vit Nam.

Theo sch Trung Quc chp li, c mt ngi m ca mt lnh t ni lon An Nam lun rn
dy con trai ng ngnh ca b v chuyn phi c x nh thn dn trung thnh i vi vng
triu Trung Quc. Thy con rt bng bnh khng nghe li, b lin t con, t lm rung ly thc
n, t dt vi may o mc. Tt c nhng ngi hng xm u cm phc c tnh ngay thng ca
b v h cng bt chc tn trng php lut! Vo u triu i i Lch (766-799), vua ng
bit chuyn ny bn ban chiu cho hai ngi n hu h b.

Vic phi hai ngi n hu h b lo h Kim l mt p dng ca ch th inh tc l cch t

chc gia nh do php lut nh ng ban hnh. Theo , nhng ngi gi yu m c cng lao
u c nh nc phi ngi n nh hu h. Nhng inh th (ngi hu nam) c min lao
ng cng bch.

Lut php Vit Nam do cc triu i Vit Nam t ra sau ny u chu nh hng mnh m ca
lut php nh ng. Tuy nhin, iu ng ch l phn nhiu lut nh ng c p dng
thuc v nghi thc triu nh, s trung thnh vi qun vng, t cch o c ca cc quan li,
trt t cng cng v nhng th tc hnh chnh nh kim tra dn s v thu thu. Cn nhng phn
lut nh ng ni v t php hnh s, hn nhn, tha k, t chc gia nh hay cc phong tc,
tc l hnh x c thay th hay thay i bng nhng iu khon ring bit mang sc thi Vit
Nam. T s kin , chng ta c th thy rng nhng c gng ca ng triu ci cch x hi
Vit Nam khng c thnh cng lm, v ch th inh (ngi hu) c l ch c p dng
trong thiu s nhng ngi Trung Quc di c n Vit Nam.

Tuy nhin cng phi nhn rng vn ho v x hi Vit Nam b thay i t nhiu sau gn 3 th
k di ch thng tr ca nh ng. Chnh trong thi gian ny m ngn ng Vit Nam c
phong ph hn. Vn chng ca Trung Quc em n mt kin thc r rt v gio dc c
in v kh nng p dng kin thc y vo t tng dn gian. Vo thi mt s th l php l
v hnh chnh theo kiu Trung Quc cng c hnh thnh v tr nn c th trong chnh
quyn Vit Nam vo thi k c lp.

Li na, nu tnh n gia th k 9, m Vit Nam ch sn sinh c khng qu 8 quan i thn

v nhng ngi cao khng qu 10 ngi th chng ta khng nn nh gi qu cao nh hng
ca nn gio dc c in ca nh ng i vi Vit Nam. Mc du Giao Chu tng i d
bo di ch nh ng, nhng chu cn duy tr c phn nhiu truyn thng Vit Nam
nh chu Phong, chu i v chu Hoan sn sinh c hng lot nhng lnh t ni dy v k
tc nhau a phn ln th k 9 vo mt cuc i u ko di v nhiu bo ng vi nh ng.
Nhng bin c trong th k 9 kt liu quyn b ch ca Trung Quc trong mt thi k di ti
Vit Nam. Mc du tinh thn c lp ca ngi Vit Nam tm thi b km nn do s n p
khc lit ca nh ng ti vng bin cng pha Nam, nhng s i u ng-Vit th k
9 l ting chung bo hiu cho th k th 10 khi tinh thn c lp y c thp sng thm ln v
dn dn chuyn sang th thng phong.

175
 Chng VI, Phn I
Vit Nam Khai Quc: ng-Vit i u
Nhng n lc ti lp quyn uy ca nh ng Giao chu
u th k 9 th tnh hnh chnh tr Trung Quc n nh v nh ng c hng mt thi
k tng i yn bnh di thi ng Hin Tng (806-820). ng Hin Tng gt hi c t
nhiu thnh cng trong vic ct gim quyn lc ca cc c v thc thi quyn hnh ca ng
trn phn ln lnh th ch. Thi ng Hin Tng tr v, cc vin Tit S c th lc
bin tim nng sn c ca Vit Nam thnh mt trung tm quyn lc a phng tm c. Chic
cu ni gia thi i Phng Hng v k nguyn mi ny ca vng triu nh ng chnh l
Triu Xng.

Triu Xng cm quyn Vit Nam c tng cng 15 nm. Trong sut thi gian cm quyn,
thay v tm cch bp hay can thip vo nhng thc tnh t t duy nhy cm ca ngi bn x,
Triu Xng chnh thng ho quyn hnh ca ng da vo chnh bi cnh ca nhng t duy
y.

Theo mt ngun s liu Vit Nam, Triu Xng thng i thm th cc vng nng thn tm
hiu cc phong tc v tp qun th cng ca dn chng a phng. Mt trong nhng ni ng
thng lui ti l lng T Lim, cch La Thnh mt qung ngn v pha Ty m theo truyn
thuyt l qu hng ca L ng Trng, mt ngi Vit c vc dng khng l c cng np
sang Trung Quc di thi Tn Thy Hong (246-10 TCN), v c cng gip nh Tn nh
thng r Hung N bin gii pha Bc. Triu Xng rt quan tm n s tch L ng Trng v
cho bit, trong mt ln ving thm T Lim, ng nm m thy L ng Trng hin v v hai
ng cng nhau mn m th no l cch tt nht cai tr dn, mt ti trong kinh Xun
Thu, mt cun sch c vit t thi Trung Quc c i. Sau , Triu Xng n tn ni L
ng Trng sinh ra v cho xy ti mt ngi n th v dng cng l. Vic th cng L ng
Trng c thnh hnh t (1). L mt v anh hng a phng t Vit li c cng lao bo v
thin triu, nn L ng Trng ng l mt nhn vt thch hp mt quan H ch thn ch
tr cng t.

Vic nhc n kinh Xun Thu khin ta nh li nhng iu rn dy c cc bc thc gi v danh

s i ng rt ch trng v thng xuyn em ra m x. S ch trng y bt ngun t thi
hoi nghi v nhng iu gii thch trc i vi cc kinh cng nh mong c mun sa i
hay truy nguyn ngha ch thc ca kinh Xun Thu. Nhng hc gi thc thi y i khi li
cn i xa hn bng cch bnh vc s khn ngoan ca cc bc trng thng trong lng x khi
em so snh vi nhng gio iu trong cc kinh (2). Cch Triu Xng din gii kinh Xun Thu
c th phn nh mt ci nhn phi chnh thng v gii thch ti sao ng li coi trng phong tc tp
qun a phng.

Triu Xng cng thu thp v tm hiu cc phong tc tp qun Vit Nam v vit thnh mt
cun sch nhan l Giao Chu K. y l cun sch duy nht c nhc n Phng Hng cng
nhng chuyn k v L Thng Minh trong nhng nm 650. Mc d Giao Chu K nay b

176
mai mt, nhng mt phn ca n c chp li sau ny trong mt tc phm khc vit vo th
k 14 (3).

Sau khi cai tr An Nam c 10 nm, Triu Xng bc vo tui tht thp, vin c au chn
ng xin v hu. Ma h nm 802, Hn Lm Vin Hc S Bi Thi c b nhim xung thay
ng (4). Nhng Triu Xng va mi i khi th lp tc Vit Nam li rung chuyn trong cnh b
xm lng v bo lon.

Cui nm 802, qun Hon Vng (Lm p) chim c chu Hoan v chu i. Hai thng
sau, bt bnh v Bi Thi ra lnh bi p li nhng cng s phng th xung quanh La Thnh,
mt tng qun tn l Vng Qu Nguyn lnh o mt cuc ni dy v nh ui Bi Thi
ra khi H Ph. Vic vin H Bi Thi c thi coi thng cc quan chc a phng,
hoc l vic ng bt nhn cng lao ng sa sang thnh ly l nguyn nhn dn n cuc ni
dy.

Mc d cuc ni dy ca Vng Qu Nguyn b Binh M S Triu Qun dp tan ngay nhng

ng c Tng cng giao ng nhiu v nhng bin ng y nn i Triu Xng lm mt
bn tu trnh v tnh hnh Vit Nam. Rt hi lng v c sng sut v tr thng minh ca Triu
Xng qua bn tu trnh m tic thay nay khng cn gi c, nn ng c Tng yu cu
Triu Xng quay tr li cng v c. Sch chp rng khi Triu Xng tr li Vit Nam vo u
nm 804, nhn dn rt vui mng v cuc ni dy chm dt ngay (5).

Trong vai tr Tng Qun Triu Xng to c nhiu thin cm nh ti nng cng nh s
lu tm n dn chng a phng. V tui tc cao nn ng cng chng ch tm n chuyn
v vt cho y ti hay n chuyn ph trng quyn hnh; chnh l l do ti sao dn chng
a phng tn nhim ng. iu khc thng l mt vin H nh th m vn c nh
ng tn nhim. Nm 804, khi tr li Vit Nam Triu Xng c phong mt tc y l
An Nam H, Bc s Ng S i, Kinh Lc S. Phn ln cc vin H Vit Nam vo
th k 9 ch cao lm l ln ti chc Kinh Lc S, nhng Triu Xng l ngi duy nht c
phong chc Bc s Ng S i, tc l ng c quyn t do hnh ng, quyn m xa nay vn
thuc triu nh.

iu ng ch hn na l sau thi i Phng Hng, li c mt lo tr gi nh Triu Xng,

thay v mt o qun, c a n dp yn cc cuc ni dy Vit Nam. S phn ca
Vng Qu Nguyn c ra sao i na, ngi Vit Nam r rng nhn thy rng h ot c
phn thng trong cuc tranh chp vi nh ng. H hn hoan khi thy ngi bn gi ca h tr
li. Triu Xng c th to dng c mt hnh nh nh l cha m dn trong lng dn
chng Vit Nam thi . Ngc li vi Triu Xng l Bi Thi, mt vin H xc xc v
lun cho rng ngi Vit Nam phi phc tng mnh lnh. Bi Thi khng hiu rng ngi tin
nhim ca ng ta cai tr thnh cng H Ph v bit gc sang mt bn nhng l thi vng
triu ha nhp vo th gii vn ho bn a nhm thu phc c lng dn.

n th Phng Hng (B Ci i Vng) lng ng Lm, Sn Ty, H Ni

177
Quyn c D, mt thi s v ng thi l mt quan ln trong triu ng thi (6) lm mt
bi th ni v cnh Bi Thi phi b chy khi Vit Nam. Bi th m t s tht vng ca Trung
Quc khng thu phc ni nhn tm ti Vit Nam:
Va nhn n tn Giao Ch xong
T bit cc quan ti nhng chng dng chn k tip
ng nhc n vic phc v ni xa xi
S mnh con ngi c lc vui lc bun
Phong ba ng xung Chu Din
C bay, chim ln vng theo h v
Chin thuyn lt sng trn Trng Hi
C x cun li trong sng m
Phng mt qua rm l vng bin gii xa xa
La trn trin thung lng m mi c chy
Nh ngy phng Bc cn giao ho vi ngi Vit
Mt thi gian di, i bn u c nui dng
bng hng ng ni phng Nam
Than i! hip tm u nay cn u
Hoan h khi thy hn nhn bt c d kt thc
Chng cn thm mun g na khi tr li
Phi chng ngi qun t cn phin lng v ht c (7)

Phong ba ng xung Chu Din l c ni n nhng con sng quanh co chy ra bin qua
ng Chu Din. Hng c chy v hng ng ni phng Nam, l c luyn tic nhng
xa x qu him ca min Nam trong c hng nhang v khi trm. y l s tic nui v quan
h Bc Nam khng cn g na, nhng du sao cng c an i rng cuc hn nhn bt c d
chm dt. Cu th cui cng hm rng ngi Vit Nam ni gin v Bi Thi can thip
qu th bo vo cc sinh hot v tp tc a phng, hoc cng c th hm rng nhng c gng
ca Trung Quc thng tr Vit Nam thc ra li bt cp hi.

Triu Xng tr li Vit Nam trong mt tnh th v cng kh khn. Ngoi vic cn ly li nim
tin ca dn chng cc chu va nht thi ni lon, ng cn cn phi lm ci g cho chu
Hoan v chu i ang b Hon Vng chim ng. Nhn thy rng cn phi c mt bn tay tr
trung hn v mnh dn hn lm nhng cng vic n n trc mt nn nm 806, Triu Xng
quyt nh tr v Bc sau khi giao An Nam li cho ngi ph t ti nng ca ng l Ph Kinh
Lc S Trng Chu (8).

Trng Chu lp tc c phong H v Kinh Lc S nhm trnh ci li lm nm 802 khi

Bi Thi c phi thng t kinh xung. Vic trc mt l xy dng li qun i H Ph
ng hu thu hi hai chu Hoan v i. Trng Chu chng trng mong c bt k s gip no
t min Bc v nh ng ang phi em ht sc mnh ng u vi cuc ni dy ca Man
Hong ng ti Qung Ty ngy nay (9).

Vic u tin l Trng Chu cho ni rng bc tng thnh m Trng B Nghi xy nm 708 v
sau Triu Xng cng cho sa sang li mt ln sau khi ti La Thnh vo nm 791. By
gi, Trng Chu li xy thm mt tng thnh rng ln hn gi l i La. Bc tng thnh ny

178
cao khong 6 mt gm tt c 11 ca ra vo; 5 pha Nam; 3 pha ng v 3 pha Ty.
Nhng chi canh c xy ngay bn trn 11 ca y, v bn trong thnh th 10 to nh ln c
xy thm (10).

Trong 3 nm, Trng Chu bnh trng qun i, t 8.000 qun chnh quy ln 300.000 ngi
gm c dn binh v nhng qun tuyn m t nhng b lc ln cn; xy thm 30 kho v kh
cung cp cho qun i. Thy qun c tng t 10 chin thuyn c k, chm chp trc y ln
n 32 chin thuyn. Mi chin thuyn c b tr 25 chin binh, 23 tay cho v 2 cung th (11).
Nm 809, Trng Chu em qun Nam chinh nh bi qun ca Hon Vng v bt sng c
30.000 t binh. Trong s t binh, c c con trai vua Chm v 59 qun hu cn. Trng Chu cng
bt c hai Th S ca chu Hoan v i b nh ng theo Hon Vng trc . Sau
cng Trng Chu cho xy li hai thnh ti chu Hoan v chu i b Hon Vng ph hy.
tha nhn uy quyn ca nh ng ti vng bin cng, Hon Vng v Chn Lp phi gi s
gi ln tn i La by t thin ch (12).

Nhng c gng ca Trng Chu gip ti lp hu hiu quyn uy ca nh ng ti H Ph

k t lon An Lc Sn na th k trc . Triu Xng cai tr khng bng sc mnh m
bng mt tinh thn hp tc vi cc quyn li a phng. y l giai on chuyn tip cn thit
sau khi nhn thy r nhng cm ngh a phng trong k nguyn Phng Hng. Mt mt h
Phng c tha thng minh hiu rng bng qun s h khng th thng c mt nh
ng ang hi phc. Mt mt Triu Xng cng nhn thy rng ng ta khng th mun y
ngi Vit Nam i u th y. Cuc phc hi cng tin trin, uy th ca nh ng a
phng cng tng. Hn th na di p lc ca qun xm lng t bn ngoi, Vit Nam ci th
phi chp nhn s bnh trng sc mnh vng triu. Vic hai Th S b theo Hon Vng
chu Hoan v i chng t rng khng phi tt c ngi Vit Nam u a thch s phc hi ca
nh ng t y lng; nhng d sao s phc hi y cng phi da vo s cng tc lin tc ca
cc quyn li a phng mi c.

N lc ca Triu Xng v Trng Chu gip xy dng c mt nn mng vng chc trong
quan h ng-Vit. Hai ng cng gip to c th qun bnh gia mt bn l quyn lc
ng triu v mt bn l hng ca dn chng a phng. Ngi k v Trng Chu l M
Tng cng khng lm g gy nguy hi n th qun bnh ny.

M Tng n Vit Nam vo ma Thu nm 810 v t xng l hu du ca M Vin, ngi

chinh phc Vit Nam nm 42-43. Hnh nh ca M Vin cn tim tng trong k c dn chng
Vit Nam nn M Tng tm cch em uy danh ca t tin t im thm cho uy danh ca
chnh ng i vi ngi Vit. Bt chc M Vin, M Tng cho dng hai ci tr ng nh
du bin gii quc ca ng pha Nam. Sch Trung Quc k li rng ng l ngi rt lim
khit v khng h nhng lm. Mt bi th ni v ng c 2 cu :

L c (tng trng vng quyn) rc r tung bay ngoi bin c

em lut php v trt t n cho bin cng pha Nam. (13)

Nghe ng l thi thi bnh!

179
Ma Thu nm 813, M Tng b thuyn chuyn v Bc, v Trng Min thay th ng. Nhng
Trng Min qu gi nua khng m ng ni nhim v, nn ch mt thng sau ng li b
thay th bi Bi Hnh Lp (14), mt vin H khng bit tho hip dn n s chm dt k
nguyn giao ho ng-Vit.

V thi Bi Hnh Lp, sch chp rng v cc quan H tin nhim khng nghim khc
hoc l qu bung th, nn dn chng v cc quan chc ngy cng v k lut, cng u cng c.
Mt ln Bi Hnh Lp cho chm u mt v quan v c con trai ngi ln thay v ng ta
khng tun th lnh cm du ngon sng nc. Sau vic ny, quyn hnh c cng c v
khng kh oai nghim lc no cng ng tr. Hnh x cng rn kiu y cng c p dng c vi
bn ngoi giao. Mt thuc h phn nghch ca Hon Vng n xin Bi Hnh Lp cu vin,
nhng th cp ca y c em gi tr ngay cho vua Chm (15).

Tuy nhin, chnh sch h khc gy bt mn dn n thi bt phc tng trong s cc

quan chc a phng m chnh quyn trung ng lc y phi da vo. Tng lp ny vn
ln c l nh s hng dn che ch ca nhng vin H nh Triu Xng, Trng Chu, v
n pht trin mnh m ngay c di hnh thc quc mm do hn di thi M Tng.
Chnh sch cng rn ca Bi Hnh Lp lm hin nguyn hnh b mt gi nhn gi ngha ca
ng triu i vi Vit Nam ng thi bc l mu thun r nt gia mt bn l tham vng ca
quc v mt bn l truyn thng bn a. Mt cuc ni dy mnh m l iu khng th trnh
khi trong tng lai.

**************
Ghi ch:
(1) Vit in U Linh Tp (VULT), 15-16.
(2) William Nienhayser, B Nht hu (Pi Jih-hsiu), trang 19, 45, 66.
(3) Xem Ph lc J (Cc ngun v thi i Phng Hng) v mile Gaspardone, Th mc An
Nam, trang 129. Theo mt truyn thuyt, c tng b di thi T c (na u th k 19),
chp trong VULT, Triu Xng lp ra ng Giao Hng hiu pha ng tr ph Giao
chu, cch La Thnh khong 25 dm v pha ng; ch trong mt thi gian ngn trng tr
nn ni ting. Hc tr ng nh my nhm, thnh ni hi, ban u cn xng l c thn,
sau bit ra lm x n Lun, hc tr trng ny n sau c rt nhiu ngi thnh t, lm quan
vinh hin. Sau khi Triu Xng mt, ngi ta xy mt n th ng v thng xuyn cng t
(VULT, 52-53). Trong thi Vit Nam c lp, khu vc nh trng trc kia tr thnh mt
trung tm o to ln, sn sinh ra mt s ln hc gi v quan chc cho chnh quyn Vit
Nam. Sch Cng d tip k ca V Phng (th k 18) c lit k nhiu dng tc v a
phng c truyn thng sn sinh ra nhiu hc gi v quan chc; trong s nhiu chnh khch ni
ting xut thn t a phng ny c Phm Cng Tr, ngi iu khin cng vic ca nh
Trnh trong hn hai mi nm, vo khong gia th k 17.
(4) Cu ng th (CT), 13, 196 v Tn ng th (TT) 170, 8b-9a.
(5) V cuc xm lng ca Hon Vng, xem TT, 7, 10a. [Bin nin s trong] CT (13, 206)
ch ni qua rng mt vin tng a phng l Vng Qu Nguyn nh ui Bi Thi v
nc. Tiu s Triu Xng cng c chi tit ny nhng khng nu tn Vng Qu Nguyn (TT,
170, 9a). TT (7, 10a) chp thm rng Binh m s Triu Qun dp yn vin tng ni lon.
T tr thng gim (TTTG), 236, quyn 12, 698 m rng hn, ni r Triu Qun cht u Vng

180
Qu Nguyn v a Bi Thi tr li. An Nam ch lc (ANCL), 99, ch ni rng Vng Qu
Nguyn nh ui Bi Thi. Vit S Lc (VSL) 1, 106, cn chp khng ng rng Bi Thi b
Vng Qu Nguyn git cht v sau Triu Qun c c lm H. i Vit S k ton th
(VSKTT), 5, 6b-7a khng cp n vic hi chc ca c Bi Thi ln Triu Qun, nhng c
a ra nguyn do ca cuc binh bin.
(6) Tiu s Quyn c d trong CT, 148, 8a-11a, v TT, 165, 8b-10a.
(7) ANCL, 157.
(8) TT, 170, 9a; CT, 14, 10b. Triu Thng gi chc Tit s ti Qung Chu, trc
khi tr v phng Bc v mt vo tui 85.
(9) CT, 14, 8a; TTTG, 237, quyn 13, 19, 31.
(10) i Vit S k Ton th (VSKTT), 5, 6b; ANCL, 99-100.
(11) ANCL, 100, l ngun ch yu chp v nhng ci cch qun s ca Triu Xng. VSKTT,
5, 7a, ch cp n nhng chi tit ca thy binh v ni ba trm thuyn mi, thay v 32 thuyn.
(12) CT, 14, 15a; TT, 7, 13a, v 222c, 16a-b; TTTG, 238, quyn 13, 47; ANCL, 100;
VSKTT, 5, 7a.
(13) CT, 14, 17a; ANCL, 100.
(14) CT, 15, 4a-b.
(15) ANCL, 100.

181
 Chng VI, Phn II
Vit nam Khai Quc: Dng Thanh v V Ngn Thng
S phc hi ca nh ng t sau lon An Lc Sn ch c mt thi gian ngn ngi v Trung
Hoa bc vo m di ca mt ch li tn. Chiu hng ny cn din ra nhanh hn do thi
chng i ngy cng l liu hn ca cc th lnh b lc min ni phe cnh vi vng quc Nam
Chiu ang ln mnh Vn Nam. T khi Triu Xng k mt ha c vi Nam Chiu vo nm
794 th cc b lc vng ni vn uc yn n; v cc xch mch ch xut hin t lc Bi Thi n
nhm chc Giao Chu vo nm 802-803. K t , cc tc "Man Hong ng" c lu lu li
ko xung ph phch vng thung lng ni by gi l pha Ty tnh Qung Ty (16).

Khong cui nm 817 v u nm 818, Bi Hnh Lp c thuyn chuyn v Qu Chu, ni

ng bn tnh vi cc quan chc trong vng xin lnh tn cng bn "Man Hong ng". Tit
s Qung Chu lc l Khng Qu khng ng v cho chuyn ny cha c bn tho k
cng. D th chin dch vn c trin khai bt chp li can ngn ca Khng Qu vi vic Bi
Hnh Lp v b h dn u mt o qun ln tin vo vng ni. Nhng chin dch ny b sa ly
ngay t nhng ngy u v qun s yu km v v bnh st rt honh hnh (17). Tm mi cch
nu ko chin dch vn s y Bi Hnh Lp v b h phi cn rng mt trng quyn kim sot
lnh th ng thi phi thng xuyn gnh chu nhng iu kin ngt ngho t cc cuc tn
cng vo hu c ang b bao vy cng nh vic ti xut hin nhng mm mng ni dy An
Nam.

K v Bi Hnh Lp An Nam l mt tng tht nh ng tn l L Tng C. L Tng C l

mt tn tham tng, bt k lut php nn mi ngi bt mn v ch chc ch c hi ni lon.
Ngc li, ph t ca L Tng C l Dng Thanh li l mt th lnh ngi Vit, dng di ho
trng lu i, c nhiu th lc, t tin tng lm Th S chu Hoan t thi Khai Nguyn (713-
741). Lo s b danh ting ca Dng Thanh ln t nn L Tng C, thay v Dng Thanh
gi chc Th S Hoan Chu, ch cho lm Nha mn tng, mt cp ch huy khng c thc
quyn trong Giao Chu ph.

Tht vng v bun phin nn Dng Thanh cng n lng cm phn ca dn chng i vi
s cai tr hng hch ca L Tng C. Trong khi v mun tng kh Dng Thanh cho khut
mt nn mt hm L Tng C h lnh cho h Dng em 3.000 lnh ln tr gip Bi Hnh Lp
ang b chn chn trn rng ni phi Bc. Bit rng khng th nn n thm na nn m
Dng Thanh quyt nh lm phn, t nhp vo thnh git cht L Tng C cng trn mt
ngn ngi va v con, gia nhn v ty tng b h ca L Tng C (18).

Sau cuc ni lon ny Dng Thanh yn tr rng quc ng co chung v s khng cn

nhm ng An Nam na. L ra, Dng Thanh c c hi a ton b Giao Chu ph v mt
mi, nhng ng khng phi l nh lnh o c lng dn. Sch chp rng v bn tnh d ni
nng nn Dng Thanh c nhng hnh ng h khc gn nh tn bo khin mi ngi xa lnh.
Bit rng khng th trng pht qun s ngay c i vi Dng Thanh nn nh ng tm
cch nh lc hng nhng tham vng ca ng Giao Chu bng vic khoan hng v b nhim
ng lm Th S trn o Hi Nam. D nhin Dng Thanh khng chu i v ra lnh ng ca
bin gii khi vin tn H l Qu Trng V sp n.
182
Khi n ni, Qu Trng V cho h tri bin gii v tm cch b mt iu nh vi cc thuc h
ca Dng Thanh. Sau vi thng iu nh, s gi ca Trng V to c hu thun ngy
cng nhiu t cc quan chc di trng ca Dng Thanh, k c cc cp ch huy c ti by
nghn qun. Tuy nhin, triu nh nh ng li cho rng Qu Trng V hnh ng qu chm
chp nn u nm 820 li b nhim Bi Hnh Lp thay th. Nhng trc khi Bi Hnh Lp n
ni, nhng n lc ca Qu Trng V c kt qu. Mt nhm tng qun ca Dng Thanh
lm phn, chim thnh i La, v m ca n Qu Trng V vo thnh. Dng Thanh v gia
nh u b git cht. Trc Bi Hnh Lp qua i ti Hi Mn v th l Qu Trng V li
c ti b nhim vo cng v c. (19)

Vic Qu Trng V vn ng c mt s lnh o a phng Vit Nam chng Dng Thanh

c l l nh s h tr ca cc phn t trong cng ng Pht Gio Vit Nam. S tr gip ny
c th hin qua vic thnh lp mt h phi Thin mi do mt nh s t Trung Quc n vo
nm 820, c l theo s sp t ca Qu Trng V. Nh s ny gc chu Qung, mang h
Trnh, nhng sau ny c nh n qua tn ting Vit ca dng Thin m ng sng lp: V
Ngn Thng. ng xut gia ti cha Song lm thuc Chit Giang ngy nay, v sau tu tp vi
M T o Nht Giang Ty. S ph v cng l ngi tin nhim ca M T l t ca Lc
T Hu Nng, ngi c coi l s t ca dng Thin Nam tng Trung Quc. Hu Nng c
tnh l th h truyn tha th ba k t i Tng Sn, v chng mn phi nh s T Ni a
Lu Chi xung min Nam vo th k 6.

Sau khi M Chng mn vin tch, V Ngn Thng tip tc tu tp vi t danh ting ca M
T l Bch Trng Hoi Hi, ngi c cng em sinh kh mi li cho Pht Gio Trung Quc.
Sau khi Thin s Hoi Hi mt nm 814, V Ngn Thng tip tc tu tp vi cc t ca Hoi
Hi v truyn tm n cho s Hu Tch, ngi v sau sng lp phi Thin Quy Ngng, mt
trong nm Thin phi ni ting Trung Hoa, nhng nh v chng tn ti n ht thi ng.
Nm 820, khi ti Vit Nam, V Ngn Thng cao tui. ng c thin s Cm Thnh (php
danh Lp c) n tip cha Kin S, x Ph ng (trc 1961 thuc huyn Tin Du, tnh
Bc Ninh, ngy nay thuc huyn Gia Lm, thnh ph H Ni). V Ngn Thng c tr ti cha
ny, ngoi hai ba cm cho th dnh ht th gi vo vic thin ta, xoay mt vo vch, khng
ni nng g. V Ngn Thng vin tch vo nm 826, sau khi truyn ht s hc m ng th
gio t Bch Trng Hoi Hi cho Cm Thnh. S Cm Thnh mt nm 860 v gio phi V
Ngn Thng cng nh phi T Ni a Lu Chi cn tn ti mi sang n th k 13 (20).

Cha Kin S pha ng Bc thnh ph H Ni (ngun: Pht t Vit Nam)

Vic sng lp gio phi V Ngn Thng lc chc chn c dnh lu n chnh tr Giao Chu.
Trong khi cc phe knh chng nhau tm cch chim quyn cai tr i La v cc tay sai ca nh
ng ra vo H Ph nh thoi a th vic V Ngn Thng n Vit Nam khng th l
chuyn ngu nhin. nhiu tui, V Ngn Thng n An Nam khng phi tm s hc o
hay tm ni yn tnh ngh ngi. C th suy din mt cch hp l rng h phi V Ngn
Thng li ko c nhng cng ng tng l Giao Chu ng v phe thn nh ng. Cc
cng ng thin vin ny c nhng lin h vn ha mt thit vi Trung Quc v c l v th nn
h lun nghi ng cc mu toan thay i ca Dng Thanh.

183
Thin s V Ngn Thng

Gio phi V Ngn Thng dng nh cng l p ng ca nhng vng nng nghip i vi
nhng tham vng chnh tr nht thi ca nhng ngi c trch nhim phng th vng ni non
ni bin cng. Cuc ni lon ca Dng Thanh thot k thy, ni khng c cht no th khng
ng, nhng phi ni l da rt t vo cc quan chc dn s ang cai qun cc vng nng thn
Giao Chu. Nhiu ngi trong s ny chc chn c quan im gn gi vi nhng quan li Trung
Quc hn l x hi t hc cc huyn vng bin gii ni cc v quan lm nn s nghip. V tr
kh Dng Thanh hu nh c s hu thun ca cc quan chc dn s trong vng t Pht
Gio ti trung tm Giao Chu khi h qu ngn ngm vi nhng iu m h cho l cc oan
v li. Nh mi e da cc oan ny, h s c hng li khi iu nh vi Thin triu, chng
no nh ng vn tip tc h nm quyn kim sot y.

Dng Thanh r rng l mt ngi nng ny. ng khi dng s nghip t chu Hoan, ni bin
cng, an ninh vn lng lo v phn ln c dn thuc cc b lc lun gy cng thng trin min.
Ra lnh tn st trn mt ngn ngi tr th L Tng C, ri sau li phong ta bin gii l
cch Dng Thanh chng t rng ng c th chng li c nh ng. Nhiu ngi li cho
rng Dng Thanh l mt k tn bo v ngu xun.

Ni th khng phi l coi thng gi tr to ln trong cuc ni dy ca ng khi bit da vo bi

cnh y cm phn ca mi ngi trc l li cai tr c on v sai lm; v lng cm phn y
chc lan sang c m quan chc dn s Giao Chu ri. Mc d nhng quan chc ny c th
tn thnh vic H Ph cai tr mt cch mm do linh ng trong quyn lc va mi ti lp
c, nhng nht nh h khng mun quyn lc y ri vo bn tay hung bo ca gii qun
nhn ging nh nhng th lnh b lc vng ni, nhng ngi thu tm c nhiu quyn
hnh hn thc lc ca bn thn h, trong khi tm nhn ca h b gii hn bi nng nghip, hnh
chnh v hc vn.

Trong thi gian quyn lc ca nh ng c phc hi, mt lp quan chc mi mc ln

tho mn nhu cu hnh chnh a phng. Chng ta bit rng, trc di thi Trng Chu,
vic qun i a phng c tng cng cng vi vic xy dng cng binh xng, kho v kh,
sa sang thnh quch, canh tn thy qun, c th khng thc hin c nu khng c nhng
n lc ln kim tra dn s, thu thu, thc thi lut l.

Vic m rng gung my hnh chnh trong thi k y lm thay i rt nhiu mi tng quan
gia c dn nng nghip vn chim a s Giao Chu vi dn chng sng vng bin thy ln
cn. T nhng tiu chun ca mt i sng nng nghip r nt c thc hin chnh xc
hn, quyn uy hn v khng khoan nhng. Mc d cch thc lnh o ca Dng Thanh thu
phc c nhng thnh phn bt kham ni bin cng cng nh nhng tng lp quan chc bt
mn nhng li khng th thu phc nhm quan chc c hc v bit phi hp nhp nhng nhng
th tc hnh chnh; chnh nh nhng kh nng ny m nhn lc v lng thc c cung cp
cho qun i ca nh cm quyn.

184
Sc mnh ca phe ni lon l ch h c th rt v vng bin gii ni dn chng t b trng
binh d dng chiu m qun cho cc cuc phiu lu chnh tr khc. Cc nhm ni dy b nh
ng nh bt khi Giao Chu vo nm 820 dng nh u lm nh th. Nhng bt n chnh
tr, l c im ca c bn thp k tip theo v cng l nguyn do ca cuc chin tranh vi Nam
Chiu, u bt ngun t nhng quan im i khng, pht sinh do vic m rng b my hnh
chnh trong vi chc nm trc to c thi hp tc vng ng bng, nhng li gy
ra thi khng c, chng i ni bin cng.

Chng li s thng tr ca nh ng c l khng hon ton ch l chuyn n l a phng

m cn trong tt c cc thnh phn x hi Vit Nam v s kin tr khng c trong sut th k 9
c s hu thun ngm ngm ca ton th x hi ni chung. Tuy th, r rng vng bin vn l
ni cung cp nhiu c hi ln lao hn trin khai nhng cuc khng chin, cn nhng ngi
quyt nh li Giao Chu di s kim sot ca nh ng th li c quan im th ng hn.
X hi Vit Nam lc vn cn nhiu ngi khng bit c v bit vit ch Hn. D lun cng
chng phn nhiu c biu t nh thiu s cc s si, quan chc dn s v qun s l nhng
ngi t ra cng bit c, bit vit ch v hiu vn ho Hn lm nhng cng vic thc t hng
ngy. Khng t quan chc qun s ch bit dm ba ch nhng cc thng nhn nht nh phi
bit mt s ch chuyn mn giao dch bun bn.

V qu trnh o to chnh thc nht nh l phi nhi nht nhng quan im ca Thin triu nn
cng khng sai nu ngh rng nhm ngi c trnh hc thc uyn thm nht cng l thnh
phn ng v pha Trung Quc nhiu nht. Nhng khng phi v th m khng c mt lung t
tng khc i vi gii tr thc Vit Nam c hc. Chng ta thy ch Hn c dng nh th
no din t danh t thun Vit nh "b" v "ci," qua ngun gc ch "Nm" cn truyn li
n ngy hm nay.

Nhiu ngi Vit Nam, mc d c hiu bit Hn hc, khng t c lp vi x hi m h

sinh ra v ln ln. Chng ta c th cho rng nhiu ngi trong s h vn quyn luyn vi nn
vn ho bn a t thu ch Hn cha c du nhp. Mt s ngi Vit Nam by t s quyn
luyn ny bng vic c gng din t cc cu ca dao tc ng bn a bng ch "Nm". Mt s
khc li by t s quyn luyn y qua nhng n lc chng li tng lp cai tr nh ng.

Tnh t nm 820 cho n khi kt thc chin tranh Nam Chiu, gn mt na th k sau , chnh
sch ca nh ng i vi H Ph l lun lun phi mt bn l xt n kh nng, mt bn
l o lng lng trung thnh ca tng lp quan li ngi Vit. Na th k, vi ht cc cuc ni
dy ny n cuc ni dy khc, a Vit Nam di ch thng tr ca nh ng t ch b
chinh phc n ch i u. Dng Thanh c th cha l mt lnh t tm c, nhng vic lm
ca ng l im bo trc cho nhng s kin trng i sp din ra i vi vn mnh nc Vit
Nam.

Ghi ch:
(16) Man Th, 267-268.

185
(17) T Tr Thng Gim (TTTG), 239, quyn 13, 125, v 241, q. 13, 187. Ngy thng Bi Hnh
Lp c b nhim lm c Qu Chu cng gn trng vi ngy thng Khng Qu c b
lm Tit S Qung Chu vo ma thu nm 817 (Cu ng Th, 15, 12b).
(18) Thng tin v t tin Dng Thanh tng l Th S Hoan Chu t u thi Khai Nguyn
th ch ring i Vit S K Ton Th (VSKTT) c (5, 7a-b). Chi tit y v cuc khi
ngha Dng Thanh nm trong phn tiu s L Tng C (Tn ng Th, 80, 12a), sau
c chp li trong TTTG, 241, quyn 13, 187, v VSKTT, 5, 7a-b; trong An Nam Ch Lc
(ANCL), 100, cng c mt on thut li ngn hn. Nhng ghi nhn gin n v ci cht ca L
Tng C c trong Cu ng Th (CT), 15, 19a, Tn ng Th (TT), 7, 166, v Vit S
Lc (VSL), 1, 10b. CT chp qun An Nam ni lon; TT vit Tng C cht bi tay tng
qun An Nam Dng Thanh; VSL th ch ghi Dng Thanh l quan.
(19) Tiu s L Tng C (TT, 80, 12a) thut li s kin ny v c TTTG chp li, 241,
q.13, 195, c thm chi tit v 7000 lnh. Nhng s kin ny cng c ghi li trong Bn K ca
CT: thng 6 trong nm, Qu Trng V dng tu v triu rng chm Dng Thanh v khi
phc An Nam h ph (16, 3a); thng 8 trong nm Trng V gi u Dng Thanh v kinh
(10, 4a). ANCL, 100, ch ni vn tt rng Trng V bnh nh cuc ni lon ca Dng
Thanh. VSKTT, 5, 7b-8a, li chp khc, rng Dng Thanh khng nhng chng li c
Trng V m c hai vin H sau trong thi gian h ang cn ti v cho n tn 828. Nh
chng ta s thy, tnh trng khi ngha lin tip l c im ni bt trong c thp k sau , cng
chnh l di sn t cuc ni dy ca Dng Thanh v r rng c tm gng ca ng c v. Du
sao bng chng cng cho thy l Dng Thanh b chm u vo nm 820. Theo CT, 16, 2a,
Bi Hnh Lp c ti b nhim xung An Nam vo thng 2 nm 820. Triu nh nhn c tin
Hnh Lp cht vo thng 7 trong nm (CT, 16, 4a).
(20) V vic sng lp h phi V Ngn Thng, xem Trn Vn Gip Pht gio An Nam t
khi thy n th k 13, trang 243-244 (Le Bouddhisme en Annam des origins au XIII
sicle).

186
 Chng VI, Phn III
Vit Nam Khai Quc: S i u
Mc du Qu Trng V ti chim c i La thnh nhng r rng cc cuc ni lon ging
cho chnh quyn nh ng ti min Nam mt n ch t. Hu qu t tht bi ca Bi Hnh Lp
trong chin dch tn cng "Man Hong ng" cn to iu kin thun li cho nhiu v ni dy
nghim trng hn na v tp trung Ung Chu, pha Bc An Nam nhng nm sau khin vic
nh ng ng u vi "Man Hong ng" phi tm thi gc sang mt bn.

Nm 822, ph H An Nam l Thi Kt c phong chc Kinh Lc S Ung Chu, vi trng

trch ti lp quyn hnh ca nh ng (21). Nhng ch trong vng vi thng, Qu Trng
V li thay th Thi Kt Ung Chu. Vng Tha Bin ln thay Qu Trng V An Nam
nhng ch n cui nm L Nguyn H li thay th ng (22). S d c s thay i nhn s lin
tip nh th l v nh ng tm mi cch t chc li vng bin cng pha Nam b v vn ra
tng mnh. Sut thp nin sau , nhng kh khn bin gii cng vi tnh hnh ly lon lc no
cng m An Nam khin cc quan chc nh ng lun lun th phng ng.

u ma h nm 823, L Nguyn H tu v triu rng cc b tc Lo trong chu Lc tn cng

v cp ph cc khu nh c nng nghip (23). Vi thng sau li bo co "Man Hong ng"
nh ph Ung Chu (24); ri n ma thu nm y "Man Hong ng" li tn cng cp ph An
Nam (25). Sang nm sau, "Man Hong ng" m cuc nh ph khp ni. Tit s Qung
Chu tu trnh rng mt vin tng ca ng b chng git mt (26). Ma thu nm 824, chng
li xm nhp cp ph An Nam. Ln ny "Man Hong ng" li kt hp vi mt ton gic
i ng bin t Nam Chiu ln tham gia cp ph. Sau , chng li chim lun chu Lc v
git cht vin Th s y (27). Nhng hot ng ny c khuyn khch v h tr ca nhng
ngi tng theo Dng Thanh trc kia (28).

Ht kh khn ny n kh khn khc cng vi vic phi ng u vi nhng cuc cp bc v

ph phch ca Man Hong ng khin L Nguyn H b thnh i La. Nm 825, ng tu vi
triu nh l ng di tr ph ln b Bc sng Hng. Theo th tch Vit Nam, qun ni dy a
phng ph hy thnh i La. R rng Nguyn H phi di v thnh Long Bin nhng ri
cng ch lu li mt thi gian ngn ngi v, ngoi vic s xui xo do dng sng chy qua
ngay ni cng thnh pha Bc, li cn b e do bi " nhiu ngi nui dng nh lm lon "
cn k nn hng bao lu, ng li quay tr v vng ph cn thnh i La. Sau khi dng c mt
ci thnh nh, nhiu ngi cng khai ch giu rng "kh nng ca L Nguyn H ch c th xy
c mt ci thnh cn con nh th" (29).

Vic xy ci thnh nh li c t tn l "La Thnh" ny, c ghi li trong mt truyn

thuyt lin quan n mt v th thn. Truyn ny c trch trong mt cun sch, c vit
khng y na th k sau , nn chng ta c th tin c t nhiu vo gi tr lch s ca n (30).
Theo nh cu chuyn c k li th La Thnh c ca kp tng i, bn hng vy trn, nh
ca san st. Nguyn H tin rng a im ng chn la xy thnh l ni sinh ra ca mt
v thn a phng rt linh thing. Thn a phng ny chnh l T Lch, ngi m nm xa
tng lm quan Lnh di triu nh Tn.

187
Theo truyn thuyt th T Lch gia t khng ho ph lm, t gia ly s hiu lm trng. Khi
T Lch Hiu lim, c li chiu biu dng mn l ca ngi, gp nm mt ma thiu n,
chiu ong la kho cho ng, ly tn ng l T Lch t tn thn v dng sng chy qua .

Khu vc sng T Lch, ngy nay vn cn chy qua H Ni, l vng t rt quan trng v mt
chnh tr vo th k 6 v c dn chng cho l t kiu "Long " (Bng Rng) m theo phong
thy l tiu biu cho trung tm a l v tinh thn ca non sng Vit Nam. V vic T Lch c
phong lm thnh hong , chc chn l v gii cm quyn hiu c quan nim v vng
quyn bn a. gia tng nim tin ca dn chng a phng vo th thn T Lch, L Nguyn
H cn c hng lot cc ng thi chng t lng tn phc cc phong tc v tp qun a
phng ca ng.

Trc ht, L Nguyn H m mt i tic v cho xy mt in th. Sau , ng ct mt ngi n

v li m mt i tic na, trm iu ma u c, n ch vang tri. Tng truyn rng sau
l hi, m y, Nguyn H ang yn lng nm bn ca s, ht nhin mt trn thanh phong o
o thi n, bi cun ct bay, rm lay n ng, c mt ngi ci mt con hu trng t trn
khng chy xung, my ru bc ph, o xim sc s, ni vi Nguyn H rng:
- Mng c S qun u cho ta ch thnh, nu S qun c gio ha c dn trong thnh cho ht
lng ht sc th mi sung c nhim v ca quan th mc, mi xng vi trch nhim ca mt
bc tun lng.

Cu chuyn hm rng L Nguyn H bit da vo cc c vn a phng khi h khuyn ng

l hy thc thi quyn hnh cho thch hp vi thc t vn ho v chnh tr ca H Ph. V l
, L Nguyn H to c nhng quan h tt vi mt s cc quan chc a phng. Tuy
nhin tnh hnh ngy cng bin chuyn vt ra khi tm tay ng nn u nm 827 ng li b Hn
c thay th v l do "Giao Ch ang ni lon". Cm u lon qun l Th S chu Phong,
Vng Thng Triu. Nhng n ma h nm 828, Hn c bt c Thng Triu v em x
chm. (31).

Vic b nhim Hn c c i i vi vic n gin ha b my hnh chnh H Ph.

Cc thanh tra cp chu b bi chc v quyn hnh ca h c tp trung vo tay H Ph. Nh
ng quyt nh nh th, c l v vai tr ca "cc Thanh tra chu" tr nn tha, v cng
ngy ng triu cng lui vo th th. Tuy nhin Hn c cng vn cn quyn kim sot c
mt vng lnh th kh rng thu thu, va cho ngn qu nh nc, va cho vo ti ring.
chnh l l do ti sao vo ma thu 828, qun a phng li ni dy v tng c Hn c ra
khi H Ph (32).

Bng i n ba nm khng c mt thng tin g cho mi n nm 831 th Trnh Xc c b

H (33) nhng thng tin v ng ny chng c g. Nm 833, Tit s Qung Chu trnh rng
cc chc v chnh thc trong cc vng bin pha Nam b b trng t mt n hai nm ri v
yu cu triu nh b nhim ngi mi (34). Nm 834, Hn Uy c b xung lm H(35),
nhng, cng nh Trnh Xc, thng tin v ng ny cng chng c g. C th gi thit rng, s l
l ca nh ng i vi min Nam khin cc quan chc a phng phi t a ra cc gii
php chnh tr cho chnh h thay v phi i cc quan chc nh ng ang phi b tay v nhng
xung t gia cc phe phi mi mc ln.

188
Nm 835, H in To cho trng mt hng ro bng cy ti cng vi mt h thng ro
bng g ngn nga cc nhm ni dy t nhp vo kinh thnh nhng v thiu ngn qu nn
cng vic khng c hon tt (36). Phi chng cc ri ren chnh tr trong H Ph mi
cho cc cuc tn cng; hay c l ng hn, ch l mt kha cnh ca tnh hnh u tranh
chnh tr ni b vo lc .

H thng ro g ca in To cng ni ln c quyt tm ca triu nh nh ng nhm a

min Nam tr li qu o kim sot ca h. Nm 835, nh ng gi xung thm 3 v tng
qun n cc chu nhiu manh ng nht bin gii. Hai tng c phi n vng ni non
trong tnh Qung Ty ngy nay, cn mt tng tn l Dng Tha Ha th c b nhim xung
chu Hoan "bnh nh v ti lp trt t" (37) vi ng l chu ny ang trong tnh trng
phn lon. Nm sau, mt Tit s khc v i gi mt chc cao hn quyn hn ti triu nh
m khng c, nn b ging chc xung chu Hoan (38), c l l tr gip cho Dng Tha
Ha.

Trong khi cc binh lnh c phi xung chu Hoan gi gn an ninh, mt gii php mi li
c ban hnh vng trung tm nng nghip ca An Nam. Trc s khng c ngoan cng ca
cc nng dn ng thu, Dng quay sang p dng mt chnh sch ho gii. Mt sc ch thng
T nm 836 ni rng: "V vic thu thu ca cc dn tc vng xa; mi nm, khi i thu thu nu
thy dn chng ku ca v s kh s hay thiu thn, hy tm min cho h. i vi An Nam, cng
p dng nh th v hy min cho h v thu ma Thu nm nay. Nay truyn lnh cho H
in To, tr khi qun s thiu thn lng thc m phi i, hy hp dn li v loan bo v vic
min thu ny" (39).

Sc ch cn tip rng triu nh s tha mn cc nhu cu ti chnh ca H Ph bng cch gi

tin trong kho xung cho. Mc du An Nam ang tr thnh mt gnh nng v ti chnh, triu
nh vn nht quyt duy tr quyn hnh mnh v nhng l do chin lc. V Nam Chiu
ang c bnh trng t Vn Nam, H Ph thnh mt khu vc trng im vng bin
gii pha Nam. thc hin c chin lc c bn ny nh ng c nhng n lc, mc d
ngn ngi, nhm ly li lng tin ca ngi Vit Nam bng vic phi M Thc, mt ngi ti
gii, xung An Nam vo thng 9 nm 836 thay th in To thc thi chng trnh ny. Sc
ch nm 836 cho thy s i u trc din gia binh lnh nh ng vi dn chng a phng
v nguy c cc binh lnh nh ng b bao vy l c thc. Tnh hnh thc t k trn dng nh
l nguyn nhn trc tip cho vic min thu cng nh vic nhanh chng b nhim mt ngi
ti gii nh M Tng.

Th tch ni rng M Thc l ngi hc thc, rt ti gii v cng vic hnh chnh, c vn ho,
rt lim khit v ht sc tao nh lch s. Nhng c tnh khin nhiu ngi Vit Nam tn
trng v hp tc vi ng. Tn ch hnh ng ca M Thc l "ng n v lng thin ". ng
khng bao gi phin h dn chng bng nhng lut l tht nhn tm v thu m h khc. iu
ng ch l ngay c cc lnh t b lc trong nhng vng su, vng xa u quy thun ng. H
sai con em mang nhiu tng phm n dng ng xin c quyn thu thu v cai tr vng t
m h ang cai qun. M Thc c cng ti sinh chu Lc t chn u ti k t nm 824 khi m
Tit s b mt lc lng hn hp gm "Man Hong ng" v qun s Hon Vng git

189
cht. Sau M Thc b nhim mt lnh t a phng lm Th S. Mt du hiu ca s phn
thnh thi y l cc ao nui trai ngc by lu b hoang nay sn xut ngc tr li (40).

M Thc ch trng vn hi ho bnh v thnh vng khng phi bn tm vi cc v ri lon

chnh tr ti H Ph t sau v ni dy ca Dng Thanh. Chng liu cho thy M Thc c
hng cnh thi bnh nhiu trong thi gian ng Vit Nam (41) v mt nn hnh chnh c
thc thi m trong H Ph ty thuc rt nhiu vo t cch v ti nng ca H trong vic
p t cc t duy vng triu vo thc t bn x. M Thc l mt trng hp ngoi l v sau khi
ng ri khi An Nam th tnh hnh li xu i ngay.

Chnh sch ho hon ca nhng nm 830 c thi hnh vo triu i ng Vn Tng (827-
840), mt v hong nh ng l ngi cho thi hnh nhng chnh sch t nh v b nhim
nhng quan chc lng thin. Sau ci cht ca ng Hin Tng nm 820, Hong Vn Tng
c l l ng vua nh ng cui cng c ch v c mt ch cai tr hp lng dn. M
Thc em ci k nguyn ngn ngi nhng sng sut y sang Vit Nam. C ng ln chnh sch
m ng theo ui lm lng du c khuynh hng i u khng c ang lan trn trc .

Ngi k nhim M Thc l V Hn. Nm 843, V Hn ra lnh cho cc tng a phng sa

sang li nhng bc tng quanh La Thnh nhng h bt tun, ni lon, t nhng chi canh
v cp ph c nh kho. V Hn trn thot c v Bc. Sau Gim qun on S Tc thuyt
phc c cc vin tng a phng thi khng ni lon na (42). Bin c ny cng ging nh
cuc ni dy nm 803, khi Bi Thi ra lnh tng cng phng th cc tng bao quanh thnh v
n chng t rng quan h gia cc quan chc nh ng v cc lnh t a phng vn cn
mong manh lm.

Cch thc hu hiu nht thuyt phc dn chng a phng chp nhn quyn h ca nh
ng l gia tng phng th chng cc cuc tn cng cp ph t trn rng ni trn xung. Vic
phng th ny vt qu kh nng ca cc quan chc a phng, nn nm 846, tng Bi
Nguyn Hu phi ko mt o qun xung v nh ui c bn cp i (43). Cc nhm cp
ph ny rt c th l ng minh ca nhng lnh t phn lon An Nam. Mt s quan chc Giao
Chu ngy cng ng theo nh ng v h cm thy lm nh th l an ton. Nhng ngc li
cng c nhng quan chc a phng khc li mun lin minh vi cc phn t trong ni nh l
mt phng cch c th ui ht ngi Trung quc i mt ln cho xong hn.

Mt on vn m t An Nam vo gia th k 9 nay cn tn ti cha ng nhng chi tit c

ghi li ti triu nh khi bn n vic bt u lm quan H Ph nh sau: "Cn phi phng
th ng b v ngn khng cho bn Khmer n mua v kh v nga; phi dp yn bn man di
cng u trong cc thn bn vng ni C 3 nm phi em binh s i tun tra, nh dp, v
tu trnh tnh hnh v triu. Cc quan chc vng bin thy phi lo tm cch thn thin vi cc
lnh o a phng v dy h cch ng x sao cho thch ng. An Nam c cha n 300 k
binh. C nhng th tc v cc dn b lc kh mnh do vn trng yu l vic phn phi
cc v kh v qun c. Mi nm phi ly tn tui cc bc huynh trng no c tnh tnh tt, vn
hay v gii, ct nhc h vo nhng chc v cng quyn" (44).

190
Vic m t ny tht l thch hp vi nhng phn t nm ngoi ven h ph hay cc vng
su, vng xa. Vn c bn l an ninh bin gii v tnh trng bin gii sn sng bng n vo
nhng nm 850. Dng nh c rt nhiu mi lin h gia nhng khu nng nghip vng t
thp vi vng ni. Nhng ngi bun bn mui, gia sc, nga v v kh phn tn khp ni v
len li vo nhng khu dn c vng ni ang b dao ng v s cai tr cng rn h khc ca
nc Nam Chiu. Thm ch c nhng ngi Khmer lu vc sng Mekong cng b li ko vo
vng bun bn y. iu ny gi li trong tr nh cc quan chc nh ng tng min Nam v
quen thuc vi hnh nh cc on ngi hn n ca Mai Hc nm 722. An Nam tr
thnh mt vng bin yu t c nguy c n s ton vn ca ch. Cnh gic cao v nhu cu
phi tun tiu v nh dp lun lun tr thnh cc hot ng thng nht.

Ti vng nng nghip trng im ca Giao Chu, i sng c n nh hn. iu ny c

thy r rng i trong thi gian cai tr ca cc hu du ca V Hn l ngi b nh ui khi
An Nam vi cuc binh bin nm 843. Gc Phc Kin, V Hn sau quay li An Nam v
nh c pha ng Giao Chu. Theo li mt hu du ca ng, mt hc gi kim quan chc
Vit Nam vit th k 18, V Hn rt yu thch Vit Nam. Vng t ni ng ta lc ngay trn
hi l t Trung quc tin vo tn khu vc ng dn c Giao Chu, ni m sau ny vn l vng
chu nhiu nh hng ca Trung quc trong nhng th k Vit Nam c lp. T u th k 14,
cc chu cht thuc dng h V Hn tr thnh nhng quan chc danh ting trong chnh quyn
Vit Nam (45).

Mc d V Hn c th phi i cho n khi chin tranh Nam Chiu kt thc mi dm mo

him quay tr li Vit Nam, nhng ta cng cn thn trng khng nn v a c nm khi nhn
nh v nhng s n p v khng c. V nh hng ca nh ng khng c ng u nn
khi mo cho nhng kh khn chnh tr trong khong thi gian gia th k 9 m kt qu l
vic to ra nhng cm ngh tri ngc bn trong H Ph: mt bn nghing hn v ng
triu, mt bn sn sng lin minh vi cc b tc vng ni chng nh ng. Hai toan tnh
tri nghch ny khng lt qua c s ch ca Nam Chiu.

Trong phn t th nh ca th k 9, vic th lc Nam Chiu mnh ln cng lm gia tng s i

u v knh chng gia mt bn l phe thn nh ng v bn kia l cc lnh t a phng
chng nh ng H Ph. Nhiu ngi Vit Nam c hc chc chn cm thy d dng
hn khi chn th ng v phe thn nh ng thay v chp nhn nhng nguy him bt ng nu
phi ng v phe Man quc (Nam Chiu). Sau hn 200 nm di ch h ca nh ng,
tng c lp ca ngi Vit Nam b gii thch mt cch sai lc. Tuy nhin phong tro chng
nh ng vn pht trin mnh m di lp v ca mt cuc sng b ngoi c v n nh.
Phong tro chng ng c lnh o bi cc gia nh qun nhn v nhng quan chc bt mn
t hy vng ngy cng ln vo Nam Chiu cn bng sc p ca nh ng. Nh vy l
bi cnh chnh tr chn mui cho mt trong nhng cuc chin tranh lu di v tn hi nhiu
nht trong lch s Vit Nam vi t cch l mt chu di ch thng tr ca Trung quc.
-
Ghi ch:
(21) Cu ng th (CT), 16, 16a; T tr Thng gim (TTTG), 242, quyn 13, 239, 240.
(22) CT, 16, 13a, 17a, 18a.
(23) TTTG, 243, q.13, 250.

191
(24) TTTG, 243, q.13, 251.
(25) Tn ng th (TT), 8, 36; TTTG, 243, q.13, 253.
(26) TTTG, 243, q.13, 256.
(27) TT, 8, 4a; CT, 17a, 4b; TTTG, 243, q.13, 263.
(28) i Vit S K Ton Th (VSKTT), 5, 7b.
(29) CT, 17a, 6a v An Nam ch lc (ANCL), 100, chp rng L Nguyn H tu xin di chuyn
h ph sang b sng pha Bc, tuy khng ni r sng no nhng ch c th l sng Hng m
thi. Theo VSKTT, 5, 7b, Dng Thanh ln trn trong vng cc b tc ngi Lo, xi gic ni
lon v ph c thnh i La; vic ny dn n cc cuc xm ln ca Man Hong ng v
Hon vng. Ngun sm nht ni v Long Bin trong bi cnh ca nhng s kin ny l Giao
Chu K, c dn li trong Vit in U Linh Tp (VULT). y khng phi cun sch ca
Triu Thng, m l sch cng tn ca Tng Cn, mt quan chc nh ng An Nam t 865
n 880; xem Gaspardone, Th mc, trang 127. VSKTT (5, 7b), VSL (1, 10b), v cc ngun
sch ting Vit khc (xem Cao Huy Giu phin dch, o Duy Anh ch gii, VSKTT, 1:325)
cn bn cng cho nhng thng tin nh nhau, trong khi c thm chi tit v cuc bo lon, c
cho l bi c dng nc chy ngc ngoi ca bc thnh Long Bin. VULT, 18, cn ni r
rng i La khng c ca Bc v nm trn b Bc sng T Lch, mt nhnh ca sng Hng;
xem H. Maspero, An Nam h ph thi nh ng, trang 555-556. VSKTT, 5, 7b, ghi
ngy thng di tr ph v khu vc i La l thng 11 nm 824; VULT, 18, ch cp l L
Nguyn H c b nhim vo nm 822. TT, 43a, 9b, li ghi rng thi gian chuyn tr ph tr
li v vng i La l nm 825; CT, 17a, 6a, ni ngy b i La l thng 5 nm 825. Trch dn
v vic ch riu ta thnh mi ca L Nguyn H, xem VSKTT, 5, 7b, v VSL, 1, 10b. Ton
b trch dn bao gm c li tin tri rng nm mi nm sau s c ngi h Cao xy thnh ti ch
; chuyn ny m ch Cao Bin v cho thy rng ton b li trch c th c t cui th k.
(30) VULT, 18; Giao Chu K ca Tng Cn.
(31) CT, 17a, 12a, c chp ngy thng b nhim Hn c. Tiu s Hn c (TT, 179, 10a)
chp: Giao Ch c lon. An Nam h ph c giao cho Hn c. V Vng Thng Triu,
xem TTTG, 243, quyn 13, 293; ANCL, 100; VSKTT, 5, 8a.
(32) V cc quan thanh tra chu, xem Vit S Lc (VSL), 1, 10b. V nhng cng trng ca
Hn c trong vic thu thu, xem TT, 179, 10a. V cuc ni dy nm 828, xem CT, 17a,
15a, TT, 8, 5b; TTTG, 243, quyn 13, 294; VSKTT, 5, 8a; ANCL, 100.
(33) CT, 17c, 6a.
(34) Bn tu v triu ca Tit S nm 833 c trong CT, 17c, 8b.
(35) Cng trong chng ny, 17c, 14a.
(36) TT, 167, 9b; ANCL, 101.
(37) TTTG, 245, q.13, 356.
(38) CT, 17c, 20a.
(39) Xem Katakura Minoru, Chugok Shihaika no Betonamu, trang 35.
(40) Ngun chnh v tiu s M Thc l TT, 184, 1a, cn ANCL, 101, ch ghi tm tt.
(41) Trn Ngha, Mt s tc phm mi pht hin c lin quan ti ging vn hc Vit bng ch
Hn ca ngi Vit thi Bc thuc, trang 96-97.
(42) TT, 8, 10a, v ANCL, 101 ch cp qua n cuc ni dy. TTTG, 247, q.13, 460 v
VSKTT, 5, 8a, c miu t y . VSL, 1, 11a ch ni V Hn l H thi ng V tng
(841-846).

192
(43) TT, 8, 11a th chp rng qun Man t Vn Nam trn vo An Nam nhng b Kinh Lc S
Bi Nguyn Hu nh bi. VSKTT, 5, 8a vit rng Bi Nguyn Hu c c ra i ph vi
tnh hnh v c quyn iu ng binh lnh t cc qun ln cn. VSL, 1, 11a, th ch nu Bi
Nguyn Hu l quan cai tr thi V tng (841-846).
(44) ANCL, 153.
(45) V Phng , Cng D Tip K, 1:1.

i
An Nam h ph l tn gi b my cai tr ca nh ng trn t Giao Chu (tng ng vi
Min Bc Vit Nam ngy nay, c a bn t H Tnh tr ra). Nm 679, nh ng i Giao
Chu c ph lp An Nam h ph gm 12 chu (Giao Chu, Lc Chu, Phong Chu, i
Chu, Hoan Chu, Trng Chu, Phc Lc Chu, Thang Chu, Chi Chu, V Nga Chu, Din
Chu, V An Chu) v 59 huyn. Nm 757, nh ng i l Trn Nam h ph, chn nm
sau ly li tn c. Nm 825, l s An Nam h ph t ti Tng Bnh (H Ni ngy nay).
Chc quan ng u An Nam h ph l kinh lc s, sau i thnh tit s.

Nm 713, Mai Thc Loan lnh o mt cuc ni dy ca ngi Vit, chim c l s Tng Bnh, gi
c c lp trong vng 10 nm. Nh ng phi huy ng 10 vn qun mi ti chim c. Nm 761
-767, Abeno Nakamaro, ngi Nht Bn du hc v lm quan cho nh ng c c lm ngi ng
u An Nam h ph. Nm 767, cc th lc qun s t o Java (cc t liu lch s c gi l Ch V)
tn cng vo Chu Din. Nm 791, Phng Hng, ngi Vit, chim c thnh Tng Bnh, gi c lp
c hn 10 nm. u th k 9, Hon vng quc (tin thn l Lm p) tn cng bin gii pha Nam.
Nm 808, tit s l Trng Chu tn cng Hon vng quc v ginh thng li. T nm 846, Nam
Chiu nhiu ln tn cng Giao Chu. Mi n nm 866, Cao Bin mi nh lui c hon ton qun
Nam Chiu. Nm 866, nh ng i tn An Nam h ph thnh Tnh Hi qun. Nm 906, Khc Tha
D, ngi Vit, ni dy ginh c lp trn thc t cho Vit Nam.

http://toithichdoc.blogspot.com/2011/11/viet-nam-khai-quoc-birth-of-vietnam-1.html

193