Biu tng khi thy ca a Chi Mo

l tn gi con th hay tn gi con mo?

inh vn Tun

Theo m lch vo nhng nm thuc a Chi Mo (nh nm nay ang l

cui nm Tn Mo), ngi ta thy trn cc phng tin truyn thng i chng cc
nc ng c 2 hnh tng khc nhau hin din tng trng cho nm Mo:
Theo truyn thng, Trung Quc, i Loan, ly hnh tng con TH (th)
lm biu tng cho nm Mo nhng c bit Vit Nam, li l biu tng con
MO, ngi Vit thng ni nm, tui mo hay mo. Trong 12 con gip ca Trung
Quc v Vit Nam, ch c con gip th 4 l tht s khc nhau. S khc bit duy nht
ny tr thnh mt ti cho mt s nh nghin cu Vit Nam tm hiu v l gii,
trong c mt gi thuyt hp dn nh mun khng nh hnh tng v tn gi con
MO ca Vit Nam mi chnh l khi thy ca Chi MO v ngi Trung Quc
tip nhn nhng li c thay con TH vo ch ca con MO1, [5] Nhng s tht c
phi nh th khng? Bi vit ny l mt c gng tm hiu v kho chng li, da vo
cc bng chng xc thc t th tch, kho c th tm gii p cho cu hi: Biu
tng ca Chi Mo, lc ban u l hnh tng v tn gi con th Trung Quc hay
hnh tng v tn gi con mo Vit Nam?

1. Chi MO v biu tng con TH qua th tch, kho c Trung Quc:

Mo l Chi th 4 trong 12 a Chi (Thp nh Chi) nh T, Su, Dn, Mo

trong lch php Trung Quc thi c, 12 a Chi phi hp vi 10 Thin Can (Thp
Can) nh Gip, t, Bnh, inh ghi nh, tnh ton thi gian. Lch php Trung
Quc vi h thng Thp Can Thp nh Chi xut hin sm nht t thi nh Thng
(17661122 TCN) vi bng chng kho c qua Gip ct vn. Sau y l ch t
Gip ct vn2:
12 a Chi ban u khng phi l nhng tn gi ca 12 con th, chng
thun ty l tn gi ch thi gian, theo sch Kinh Dch - o ca ngi
Qun t [4] Hc gi Nguyn Hin L dn ra mt qu bi t Gip ct vn
trch trong cun East Asia - The Great tradition (Modern Asia ditions
Tokyo.1962) (xem hnh 1): ngy Tn Mo hi qu thn (bi): ngy
hm nay, ngy Tn, cng ma hay khng ma?. Ri sau mi phi
hp 12 tn gi ca th vt dng lm biu tng cho 12 a Chi,
12 biu tng ny c gi l 12 Sinh Tiu (Trung Quc) hay 12
con Gip (Vit Nam). Du vt xa nht hin cn trong th tch Trung
Quc lin quan n 12 Sinh Tiu l thi Tin Tn nh sch Kinh
Thi , quyn Trung, Tiu nh, bi Ct nht vi cu:
3, y m (nga) m ch Ng hay trong sch T
4
truyn , Hi Cng ng nin chp: , (rng) ng
vi Thn , tuy nhin v y ch l cc truyn bn i Hn nn chng
c cha tht xc ng. Lu tch xc tht nht phi ni n di vt kho
c l Tn gin (sch th trc i Tn), vo nm 1975, kho
c hc Trung Quc pht hin ra vng t Thy H, huyn Vn

1
Theo ngonnguhoc.org/files/2011/nghiencuu/.../210110-12-congiap.pdf
2
Theo www.chineseetymology.org
3
Theo http://ctext.org/book-of-poetry/zh
4
Theo http://ctext.org/chun-qiu-zuo-zhuan/zh

1
Mng, Tnh H Bc mt b sch th trc i Tn l Nht th , trong chng
o gi ghi chp v 12 con vt phi ng vi 12 a Chi, quan trng nht l
xc nh:: Chi Mo l th vy[9] n i Hn trong sch Lun hnh
1 ca Vng Sung (27-97), Quyn Ba, Thin 14 - Vt th v Thin 66 -
Ngn c, Vng Sung da theo m Dng Ng Hnh v cc thuc tnh ca loi
vt lun gii v 12 con th tng ng vi 12 a chi, trong cng ch r
Chi Mo l th nh Nht th. Theo sch Ha Tit Trang Tr ng Xanh - Cc
Dn Tc Thiu S Trung Hoa, c mt di vt ng xanh (trng ng) Vn Nam
thuc i Ty Hn (206 TrCN9 CN) khc y 12 ch Hn ca Thp nh Chi i
ng vi 12 con vt Sinh Tiu, trong , chi MO chnh l con TH [2](xem hnh 2).
Ha tit 12 con th trn ng
xanh Vn Nam chng t t thi
Ty Hn Vn Nam chu nh
hng mt h thng lch php c
ca Trung Hoa gn lin vi 12 con
vt l biu tng ca 12 a Chi.

Ch th (th) cng
tng xut hin trong Gip ct
vn2:
Con th v hnh tng
ca n nh ngc th,
nguyt th t xa xa
rt thn thuc trong
truyn thuyt v vn hc
Trung Quc. Ngc li
ngi ta khng tm thy ch
miu (mo) trong Gip ct vn,
Kim vn m ch thy c th tch Tin Tn nh L K, Kinh Thi, sau c ghi
nhn trong Thuyt vn gii t ca Ha Thn i ng Hn. Hnh tng con mo tri
li, khng c thn thit nh hnh tng con th trong i sng v tm l Trung
Hoa. iu ny cng gp phn gii thch l do ti sao ngi Trung Hoa li chn TH
ch khng phi l MO lm biu tng cho Chi MO.
Nh vy, qua th tch v kho c Trung Quc cho n nay ta c th xc nh
Thp nh Chi xut hin ph bin t thi Thng v biu tng 12 con vt ca 12 a
Chi xut hin sm nht vo khong thi Tin Tn. a Chi th t l MO lun
gn lin vi biu tng ca n t khi sinh ra l hnh tng v tn gi con TH (t)
th

2. Chi MO v biu tng con MO qua th tch, kho c Vit Nam:

Th tch c Vit Nam ch cn cc ti liu truyn bn t i Trn tr v sau,

theo (i)Vit s lc (khuyt danh)[7] th thi Trang Vng nh Chu, nc Vn
Lang ca Hng Vng cha c ch vit, ch bit dng cch tht nt ghi nh chnh
s, khng ni g v lch php Can Chi, hay 12 con gip cho n khi nc Vn Lang

1
Theo http://www.guoxue.com/zibu/lunheng/lhml.htm
2
Theo www.chineseetymology.org

2
bin mt nhng ch cho nc u Lc ca An Dng Vng cai tr ri sau b
Triu nc Nam Vit thn tnh th lch s c i VN sang trang mi. Bt u t
y, sau khi Nam Vit b nh Hn tiu dit, nc ta ni thuc Trung Hoa v chu
nh hng vn ha Hn su m, d nhin trong c h thng lch php Trung Hoa
cng vi biu tng ca n l 12 Sinh Tiu (con Gip).

Vit Nam thi c, du vt xa nht v 12 con Gip tng c chp li

cc truyn bn i Trn, trc tin l b (i)Vit s lc (khuyt danh)[7], quyn
th hai, chp v vua L Thi T vit: Xa c con ch cha ng Thin, hng C
Php 1 con ch trng, trn lng c lng en thnh ch Thin T. n nay thy
vua nm Gip Tut, y con Gip th 11 (Chi) Tut chnh l con ch, tip n
l sch Thin uyn tp anh, quyn H, Thin phi T Ni a lu Chi, Trng lo La
Qu An, c ghi chp mt cu k kiu sm v do Trng lo vit ra v c loan
truyn trong dn gian nh sau: Th k th nguyt ni : Th g
trong thng chut (Th g chut: ngy th, thng chut, nm g) [3], hin nhin, con
Gip th t, Chi MO chnh l con TH ch khng phi l con MO, cu th trn
chc hn c lm ra trc thi L, v tin on v chuyn L Cng Un s lm
vua vo nm K Du (con g) l nm 1009. y c l l cc bng chng sm nht v
12 con gip ni chung v ni ring l con Gip th t TH xut hin Vit Nam
vo th k X. Vy th r rng ngay t th k X, VN vn dng chung mt biu tng
TH cho a Chi th t nh truyn thng Trung Quc. Sau ny n tn th k XVIII
Hc gi L Qu n (1726 - 1784) trong sch Vn i Loi ng, quyn 2, Tng
Hnh [6]cng theo th tch Trung Hoa lun gii tng tn v 12 con gip (m
dng, ng hnh, s mng) trong cng ghi nhn Chi MO thuc TH

Tn gi MO tng trng cho Chi MO c l thy sm nht trong Sm k

Trng Trnh1 tng truyn l ca Nguyn Bnh Khim (14911585) cu: Mo non
chi ch tm v c hng (mo non c th l u nm Mo) nhng theo cc nh
nghin cu Hn Nm, truyn bn ny c l do ngi i sau ti lp nn kh c th l
mt chng c gi tr. Chi MO c gi tn l mo hay mo ln u tin c ghi
chp vo th k XVII trong t in Vit - B - La (1651) [1] ca Alexandre de
Rhodes, son gi ghi nhn Mo l Mo v gi Mo ng vi con mo, th th xt v
nin i c th on nh con Gip th t mang hnh tng con MO l mt bin th
t nguyn gc l con TH ch khng phi l ngc li, chuyn chuyn i con TH
thnh con MO l chuyn sinh sau mun c l do hon cnh a l, sinh vt v
sinh hot tm l ca ngi Vit, v loi mo bt chut c ch cho nh nng, c lm
vt nui trong nh, gn b thn thit vi con ngi hn l con th v c th t cch
c khc ca Chi l mo/mo cng d lin tng n tn gi mo nn ngi Vit
thay tn gi TH (th) Trung Hoa bng tn gi MO, mt khc y cng l mt
trong nhng cch th hin tinh thn i khng Trung Hoa nht l trong bi cnh nh
Hu L (1428 - 1788) phc hng ton din vn ha m bn sc dn tc Vit, l
thi ca cc tc phm vn hc quc m, ch Nm pht trin cc thnh.

V phng din kho c hc, tht ng tic l cho n nay cha c mt cng
trnh khoa hc no chng minh thnh cng, thuyt phc l dn tc Vit Nam thi
thng c (hay ngang vi thi nh Thng ca Trung Hoa) c ch vit. Khng c
ch vit, t duy con ngi khng th pht trin v lm pht sinh, pht trin cc lnh
vc tinh thn nh lch php, thin vn, trit hcnn d nhin chng ta khng th

1
Theo http://thegioivohinh.com/diendan/showthread.php?t=28126

3
khng nh trc nh Thng, h lch php vi Thp Can thp nh Chi cng vi 12
con vt lm biu tng ni chung v ni ring l a Chi th t l MO vi hnh
tng con MO tng xut hin ti vng chu th sng Hng, ni pht tch ca vn
minh ng Sn. Trn cc di vt vn ha ng Sn khng h thy hnh tng, ha tit
12 con gip ng vi 12 a Chi. Ngay c cc du vt ha thch ca loi mo thun
dng hoc cc ha tit v hnh nh con mo cng cha tng c pht hin ra trong
cc di ch kho c t Vn ha Ha Bnh, Phng Nguyn, ng u n ng
SnVo thi thuc Hn, Giao Ch, Giao Chu cng khng pht hin c cc
bng chng xc tht t th tch ln kho c v hnh tng 12 con Gip lm biu tng
cho 12 a Chi.

Trong bi vit Nm Mo v con Mo qua th vn [5], Gs Nguyn Qung Tun

dng vn t c i Xun Thu (770-476 trc CN) nh ch (th) li vit ging
ch (min) lm bng chng cho kin gii ca mnh nh sau: Theo cun Ng
lm th thoi cho nn ch min, mt dng c ca mn trong ting Vit c c ngha
l con mo. Ngha ny c ghi trong t in Vit - Hoa - Php ca Gustave Hue -
1937 (Mn: Chat: con mo. Con mn tam th: chat trois couleurs) v trong T in
Vit Nam ca Khai tr Tin c - 1931 (Mn: Con mo) Tht ra lun chng trn
khng thuyt phc v trong ting Vit ting gi mn ch loi mo l mt
ting xut hin kh mun. Trc giai on (1931 - 1937) m Vit Nam t in v
Vit - Hoa - Php ghi nhn ting mn li khng h c trong cc ti liu ch Nm v
Quc ng cn lu li t i Trn n Nguyn k c trong tc ng, ca dao xa hay cc
phng ng. Trong sch Gip c Nm v Hn Vit [8], Lm Trn Vn Kim cng ghi
nhn mo Nm cn gi l Con Mn vi ch gii: C cu v: Con mo my tro
cy cau, Hi thm ch chut i u vng nh, Ch chut i ch ng xa, Mua mm
mua mui gi cha con mo c bnh dn cho rng xut hin t khi Ty Sn rt
qun ri Thng long xung o Tam ip ch i vua Quang Trung ra Bc i ph
qun Mn Thanh. Hiu nh th th tn gi khc ca con mo l mn pht sinh
t ting gi tt ca Mn Thanh vo thi Ty Sn. Ly mt t cn i l gii
mt t c i l mt nghch l, thiu khoa hc. Do lun im ca Gs Nguyn
Qung Tun khi khng nh: ch min, mt dng c ca mn trong ting Vit c
c ngha l con mo. v Chnh v ting Vit cn duy tr con mo cho chi mo/ mo
m ta c th lp lun rng ngun gc tn 12 con gip chnh l t ting Vit c nht
vo thi Tin Tn. s kh lng ng vng.

Tm li, du vt sm nht v hnh tng v tn gi MO lm biu tng cho

Chi MO VN ch vo khong cui thi Hu L nhng thc ra trc t th k X,
trong dn gian loan truyn tn gi TH v hnh tng ca n mi thc l biu
tng ban u ca a Chi MO.

3. Li Kt

Qua cc bng chng xc tht v th tch, kho c, ngn ng th Trung Quc

v Vit Nam, cho n hin nay ta c th xc nh 12 a Chi ph bin t thi
Thng v sau vo khong thi Tin Tn, 12 con vt lm biu tng ca 12 a
Chi mi thy xut hin, trong Chi th t l MO c hnh tng l con TH,
ch Hn l (t) th . T khi ni thuc nh Hn cho n khi Vit Nam dnh c lp
bt u t nh inh n L, VN chu nh hng v dng tn gi, hnh nh con
TH tng trng cho Chi MO nh truyn thng ca Trung Quc nhng mi cho
n th k XVI-XVII, Chi MO mi bt u c chuyn i t hnh tng con

4
TH sang hnh tng v tn gi MO v nhu cu ni ti ca i sng sinh hot v
tinh thn, tm l ca ngi Vit. Hin nhin, d mun hay khng, kt lun nghing
v Trung Quc: Khi thy ca biu tng Chi Mo chnh l hnh tng v tn gi
con TH Trung Quc ch khng phi l hnh tng v tn gi con MO Vit Nam.
S tht khch quan ny cng chnh l mt chng c khoa hc dng ph bnh v
ph nhn gi thuyt thiu khoa hc, nng tinh thn t tn dn tc khi a ra lp
lun: Khi u tn gi ca 12 a Chi chnh l tn gi ca 12 con gip ca VN v ni
ring v biu tng con MO l hnh nh v tn gi ban u ca Chi MO.

Bin Ha, ngy 22 thng 7 nm 2011

Ti liu tham kho

1. Alexandro de Rhodes (1651), Dictionarivm Annnamiticvm Lvsitanvm et Latinvm, bn dch ting
Vit ca Thanh Lng, Hong Xun Vit, Quang Chnh, Nxb Khoa hc X hi, 1991.

2. Gia Bo, Ngc Duyn, Ha Tit Trang Tr ng Xanh - Cc Dn Tc Thiu S Trung Hoa,
NXB M thut 2006

3. Ng c Th Nguyn Thy Nga (dch v ch thch) Thin uyn tp anh, Phn vin Nghin cu
Pht hc, NXB Vn Hc, H Ni 1990

4. Nguyn Hin L, Kinh Dch, o ca ngi qun t, Nxb Vn Ho, H Ni, 1994

5. Nguyn Qung Tun, Nm Mo v con Mo qua th vn, Tp Ch Hn Vit Xun Tn Mo s 43,

12/1/2011

6. T Quang Pht (dch ), Vn i Loi ng tp I, , NXB Vn Ha Thng Tin, 1995

7. Trn Quc Vng (dch), Vit s lc, NXB Thun Ha- Trung Tm Vn Ha ng Ty . 2005

8. Trn Vn Kim, Gip c Nm v Hn Vit, Nxb Nng & Hi Bo tn Di Sn Ch Nm Hoa

K, 2004

9. - (),,,,1982

(ng trn Tp Ch Ngn ng s 3.2012)

5
6