You are on page 1of 226

Endstriyel Sistemlerde Optimizasyon

Basnl Hava Sistemleri

Aralk 2016
ii SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

ABD Enerji Bakanl Enerji Verimlilii ve Yenilenebilir Enerji Ofisi iin hazrlanmtr.

Hazrlayan: Lawrence Berkeley National Laboratory [Lawrence Berkeley Ulusal


Laboratuvar]

Bu dokman, aadaki kiiler tarafndan hazrlanmtr:

- Aimee McKane, Lawrence Berkeley Ulusal Laboratuvar

- Wayne Perry, Kaeser Compressors, Inc.

- Tom Taranto, Data Power Services, LLC

Ayrca, aadaki kiiler ve kurulular, bu projede kullanlan materyali salamlardr:

- Compressed Air Challenge

- The Compressed Air and Gas Institute [Basnl Hava ve Gaz Enstits]

- Dave McCulloch, Mac Consulting Services

- Erwin Ruppelt, Kaeser Kompressoren

- Bill Scales, Scales Air Compressor Corporation

UNIDO tarafndan oluturulmu notlara dayanan bu kitap, Trkiyedeki sanayi ve enerji


verimlilii literatr de dikkate alnarak, Sanayide Enerji Verimliliinin Artrlmas Projesi
kapsamnda gelitirilmi ve uyarlanmtr. Metinlerin evirisi ve edisyonu Proje Ynetim Birimi
tarafndan koordine edilmitir:

Ulusal Proje Direktr


Erdal alkolu

Proje Koordinatr
Dr. Kubilay Kavak

Editrler
Prof. Dr. Atilla Bykolu, Gazi niversitesi
Prof. Dr. smail Cokun, Gazi niversitesi

eviri
Adnan Baksz, AngloTurca eviri Hizmetleri

Her hakk sakldr. Birlemi Milletler Snai Kalknma Tekilt (UNIDO), Austos 2014.

Bu dokmann yayn haklar, Sanayide Enerji Verimliliinin Artrlmas Projesi kapsamnda


UNIDO tarafndan YEGMe devredilmitir.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES iii

YEGM HAKKINDA
Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl Yenilenebilir Enerji Genel Mdrl (YEGM), Enerji
ve Tabii Kaynaklar Bakanlnn ana hizmet birimlerinden biri olarak, enerji verimlilii,
yenilenebilir enerji ve enerji teknolojileri ve bilgi ynetimi eksenlerinde almalar yapmak
zere, 02/11/2011 tarihli Resmi Gazetede yaymlanan 11/10/2011 tarihli ve 662 sayl Aile ve
Sosyal Politikalar Bakanlnn Tekilat ve Grevleri Hakknda Kanun Hkmnde Kararname
ile Baz Kanun ve Kanun Hkmnde Kararnamelerde Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun
Hkmnde Kararname ile kurulmutur. Yenilenebilir Enerji Genel Mdrl, Trkiyede enerji
verimlilii ile ilgili politika ve stratejilerin genel erevesinin belirlenmesinde ve dier kurum
ve kurulularca yrtlen faaliyetlerin koordine edilmesinde nemli rol ve sorumluluklara
sahiptir. Bu kapsamda, enerji kaynaklarnn ve enerjinin retiminden tketimine her safhasnda
lke yararna, etkin ve verimli kullanm ile ilgili almalar yapmak, enerji verimlilii ile ilgili
politika ve stratejiler gelitirmek, baka kurulular tarafndan yrtlen almalarda koordine
edici ve ynlendirici bir rol oynamak, enerji verimlilii ile ilgili ulusal ve sektrel hedeflerin
belirlenmesine katkda bulunmak, kamu kurulularna ve yerel ynetimlere danmanlk
hizmetleri sunmak kuruluun balca grevleridir.

UNIDO HAKKINDA
Birlemi Milletler Snai Kalknma Tekilt (UNIDO), Birlemi Milletlerin uzmanlam
bir kuruluudur. Grevi kalknmakta olan lkelerde ve gei ekonomilerinde srdrlebilir
endstriyel kalknmay destekleyip hzlandrmak ve birleik kresel kaynaklarn ve uzmanln
kullanarak dnyann en yoksul lkelerindeki yaam artlarn iyiletirmeye ynelik almalar
yapmaktr. UNIDO son yllarda faaliyetlerini yoksulluun azaltlmas, kapsayc kreselleme
ve evresel srdrlebilirlik zerinde younlatrarak, kresel kalknma gndeminde
geniletilmi bir rol stlenmitir. UNIDOnun hizmetleri iki ekirdek ileve dayanmaktadr:
UNIDO; kresel bir forum olarak, sanayiyle ilgili bilgi retmekte ve yaymaktadr; teknik bir
ibirlii kurumu olarak, teknik destek salamakta ve projeler uygulamaktadr. UNIDO, uzun
vadeli etki salamay amalad ana tematik alan zerine odaklanmaktadr: i) retim
faaliyetleri araclyla yoksulluun azaltlmas, ii) Ticari kapasitenin artrlmas, iii) Enerji ve
evre.

UNDP HAKKINDA
Birlemi Milletlerin kresel kalknma a olan BM Kalknma Program (UNDP); insanlara
bilgi, deneyim ve daha iyi bir yaam kurmalar iin kaynak ulatran ve deiimi savunan bir
kurulutur. UNDP, krizlere dayankl ve herkesin yaam kalitesini gelitiren trde bir bymeyi
salayan ve srdren toplumlar ina edilmesine destek vermek iin toplumun her kesiminden
insanlarla ortaklklar kurmaktadr. UNDP, 177 lke ve blgede, eitli ortaklar ile birlikte,
toplumlara kendi bulduklar zmlerde yardmc olarak, onlarn ulusal ve kresel kalknma
abalarna destek vermektedir. UNDP, gl bireyler ve gl toplumlar iin kresel bir
perspektif ve yerel bir anlay sunmaktadr. UNDP Trkiye, ulusal kalknma plan ile ortaya
konulan Trkiyenin kalknma hedef ve nceliklerine cevap verecek ekilde ve temel alanda
almaktadr: Kapsayc ve srdrlebilir kalknma; kapsayc ve demokratik ynetiim; iklim
deiiklii ve evre. Ayrca, stratejik ortaklklarla hem yurtiinde hem de yurtdnda Trkiyenin
kalknma abalarn desteklemektedir.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES v

indekiler
indekiler ........................................................................................................................................................v
ekillerin Listesi............................................................................................................................................ x
Tablolarn Listesi........................................................................................................................................ xiii
Denklemlerin Listesi.................................................................................................................................. xiv
Ksaltmalar ................................................................................................................................................... xv
Birimler ........................................................................................................................................................ xvi
renme Hedefleri.................................................................................................................................... xvii
1. BASINLI HAVA SSTEMLERNE GR................................................................................................. 1
1.1. Basnl Hava Sistemleri................................................................................................................ 2
1.2. Basnl Hava Sistemlerinin Ynetilmesi.................................................................................... 3
1.3. Basnl Hava Ekonomisi................................................................................................................ 4
1.3.1. Basnl hava enerji dnm.......................................................................................... 5
1.3.2. Basnl hava talebini minimize etmek............................................................................. 5
1.3.3. Basn art ile hava talebinin artmas............................................................................ 7
1.3.4. Kaaklar - hava tketimi ve enerji kayb.......................................................................... 9
1.3.5. Basnl hava datm sistemi.......................................................................................... 11
1.3.6. Kompresr kontrollerini optimize etmek...................................................................... 11

2. BASINLI HAVA..................................................................................................................................... 13
2.1. Temel Tanmlar.............................................................................................................................. 14
2.2. Gaz Kanunlar................................................................................................................................ 16
2.3. Hacim.............................................................................................................................................. 17
2.4. Datm Sisteminde Basnl Hava Ak................................................................................... 19
2.5. Basnl Hava Depolamaya Giri................................................................................................ 20

3. KOMPRESRLER VE UYGULAMALARI.............................................................................................. 23
3.1. Kompresr Tipleri......................................................................................................................... 23
3.2. leri-Geri Hareketli (Resiprokan) Kompresrler..................................................................... 24
3.3. Dnel Kompresrler..................................................................................................................... 26
3.4. Dnel Vidal Kompresrler.......................................................................................................... 28
3.5. Dnel Vidal Kompresr Kontrol Yntemleri........................................................................... 29
3.5.1. Ykl/yksz (Devrede/devred)................................................................................. 29
3.5.2. Modlasyon kontrol......................................................................................................... 32
3.5.3. Rotor uzunluk kontrol..................................................................................................... 33
3.5.4. Deiken hz kontrol....................................................................................................... 34
vi SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

3.6. Dinamik Kompresrler......................................................................................................... 36


3.6.1. Santrifj kompresrler..................................................................................................... 36
3.6.2. Eksenel kompresrler...................................................................................................... 37
3.7. Santrifj Kompresr Performans............................................................................................ 37
3.7.1. Santrifj kompresr srcleri...................................................................................... 37
3.7.2. ok kademeli santrifj kompresrler............................................................................ 38
3.7.3. letme ve bakm................................................................................................................ 47

4. HAVANIN TEMZLENMES.................................................................................................................... 49
4.1. Hava Kalite Standartlar.............................................................................................................. 49
4.2. Kurutma Yntemleri..................................................................................................................... 52
4.2.1. Ar basnlandrma yoluyla kurutma........................................................................... 53
4.2.2. Soutma yoluyla kurutma................................................................................................ 53
4.2.3. Difzyon (yaylma) yoluyla kurutma............................................................................... 53
4.2.4. Absorpsiyon (sourma) yoluyla kurutma...................................................................... 54
4.2.5. Adsorpsiyon (yzeekim) yoluyla kurutma (stmasz)............................................... 54
4.2.6. Adsorpsiyon (yzeekim) yoluyla kurutma (iten stmal)........................................ 54
4.2.7. Adsorpsiyon (yzeekim) yoluyla kurutma (dtan stmal)...................................... 55
4.2.8. i noktas seimi.............................................................................................................. 55
4.2.9. Son soutma....................................................................................................................... 55
4.2.10. Kurutucu tipinin seimi................................................................................................... 56
4.2.11. Kurutucunun konumu..................................................................................................... 57

5. BASINLI HAVA SSTEMLER.............................................................................................................. 59


5.1. Hava Sistemi Kullanm Noktas Tasarm................................................................................. 59
5.2. Tahmin Edilen Yksek Basn Talepleri.................................................................................... 62
5.2.1. Basn lerler.................................................................................................................... 62
5.2.2. Yksek hacimli kesikli talepler........................................................................................ 64
5.2.3. Yksek hacimli kesikli taleplerin incelenmesi............................................................. 65
5.2.4. Boru dzeni - kullanm noktas borular........................................................................ 65
5.3. Arz le Talebin Dengelenmesi..................................................................................................... 67
5.3.1. Sistem alma basncnn kararl hale getirilmesi..................................................... 67
5.3.2. Yapay talep.......................................................................................................................... 68
5.3.3. Kaaklar............................................................................................................................... 69
5.3.4. Yapay talebin azaltlmas.................................................................................................. 70
5.4. Birincil Depolama Sistemlerinin Mhendislik Hesaplar...................................................... 71
5.4.1. Depolama: gl ve rezervuar.............................................................................................. 71
5.4.2. Basnl hava birincil depolamasnn hesaplanmas................................................... 72
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES vii

6. BASIN PROFL.................................................................................................................................... 75
6.1. Basn Profillerinin Pratik Uygulamas.................................................................................... 77
6.2. Basn Profili Tasarm Kriterleri................................................................................................ 78
6.3. Arz Taraf Basn Limitleri.......................................................................................................... 79
6.3.1. Arz taraf basn st limiti................................................................................................ 80
6.3.1.1. Kompresr maksimum alma basnc (MWP)............................................. 80
6.3.1.2. Modlasyon kontroll kompresrlerin maksimum
alma basnc..................................................................................................... 80
6.3.1.3. Dier bileenlerin maksimum alma basnc.............................................. 81
6.3.2. Arz taraf basn alt limiti................................................................................................. 81
6.3.2.1. Minimum basn snf - hava hz..................................................................... 81
6.4. Talep Taraf Basn Limitleri....................................................................................................... 81
6.4.1. Talep taraf basn st limiti............................................................................................. 81
6.4.2. Talep taraf basn alt limiti.............................................................................................. 82
6.5. Kullanm Noktas Basn Profili................................................................................................. 82
6.5.1. Alglanan ve gerek gerekli basn................................................................................. 83
6.5.2. Statik ak ve dinamik ak............................................................................................... 84
6.5.3. Kullanm noktas boru tesisat basn kayb................................................................. 85
6.5.4. Kullanm noktas hedef basnc....................................................................................... 85
6.6. Datm Sistemi Basn Profili.................................................................................................... 86
6.6.1. Datm sistemi performans........................................................................................... 86
6.6.2. Srekli basn gradyannn etkisi.................................................................................... 87
6.6.3. Ak ve basn fark, P.................................................................................................... 88
6.6.4. Kompresrler aka sebep olur; sistem direnci basn
meydana getirir.................................................................................................................. 89
6.6.5. Akkan aknda basn kayb......................................................................................... 90
6.7. Kompresr Kontrol Sinyalleri.................................................................................................... 92
6.7.1. Temizleme ekipman basn fark, P nedeniyle
kontrol sinyalinin deimesi......................................................................................... 92
6.7.2. Kompresr kontrol basnc sinyallerini etkileyen bileenler.................................... 94
6.7.3. Kontrol sinyal basncnn uzaktan alglanmas............................................................ 94

7. HAVA DEPOLAMA VE SSTEM ENERJ DENGES............................................................................. 97


7.1. Arz ve Talebin Dengelenmesi..................................................................................................... 97
7.1.1. Verimli bir arz-talep enerji dengesinin srdrlmesi................................................ 98
7.1.2. Sistem arz-talep kontrol stratejisi.................................................................................. 99
viii SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

7.2. Depolamaya Giri........................................................................................................................ 100


7.2.1. Depolama kapasitesinin hesaplanmas........................................................................ 100
7.2.2. Beklenmedik duru olay iin depolamann hesaplanmas..................................... 101
7.2.3. Depolama........................................................................................................................... 101
7.2.4. Birincil depolama sistemlerinin mhendislik hesaplar.......................................... 101
7.3. Basnl Hava Sistemi Enerji Dengesi..................................................................................... 102
7.3.1. Birleik Gaz Kanununun uygulanmas........................................................................ 103
7.3.2. Depolama hesaplamalarna zamann eklenmesi...................................................... 106
7.3.3. Alc doldurma testi.......................................................................................................... 106
7.3.4. Alcdaki toplam hava...................................................................................................... 107
7.3.5. Alcdaki kullanlabilir hava............................................................................................ 107
7.3.6. Basnl hava sistemleri pnmatik kapasitans......................................................... 108
7.3.7. Dinamik hava debisini hesaplamak iin sistem
kapasitansnn kullanlmas........................................................................................... 110
7.3.8. Zaman tabanl dinamik performans hesaplamalar................................................. 111
7.3.9. Kompresr yk evrimlerini deerlendirmek iin pnmatik
kapasitansn kullanlmas............................................................................................... 112
7.3.10. Basnl hava sisteminin pnmatik kapasitansnn hesaplanmas...................... 114
Altrmalar......................................................................................................................................... 116
zmler
............................................................................................................................................. 120

8. BASINLI HAVA SSTEMNN DEERLENDRLMES..................................................................... 125


8.1. Sistem Yaklam......................................................................................................................... 125
8.2. Tesis Hakknda Bilgiler.............................................................................................................. 126
8.3. Sistem Mhendislii Sreci...................................................................................................... 127
8.4. Enerji Deerlendirme Hedefleri................................................................................................ 129
8.5. Basnl Hava Sisteminin Dinamik Performans.................................................................... 129
8.5.1. Sorunlar ve frsatlar........................................................................................................ 130
8.5.2. Deerlendirmenin organize edilmesi........................................................................... 130
8.5.3. Hava sisteminin tanmlanmas...................................................................................... 130
8.5.4. Deerlendirme tasarm................................................................................................. 131
8.5.5. Eylem plan........................................................................................................................ 131
8.5.6. Hedef kontrol.................................................................................................................. 132
8.5.7. Deerlendirmenin uygulanmas.................................................................................... 133
8.5.8. Veri analizi......................................................................................................................... 133
8.5.9. Raporlama ve dokmantasyon...................................................................................... 133
8.6. Basnl Hava Sistemi Deerlendirmesinde Yaplan Yaygn Hatalar................................. 134
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES ix

9. VER TOPLAMA VE ANALZ................................................................................................................ 135


9.1. Basnl Hava Profilinin Ortaya karlmas........................................................................... 135
9.2. Hava Debisi ve Basn htiyalarnn Belirlenmesi............................................................... 136
9.3. Veri Analizi Altrmas.............................................................................................................. 138
9.3.1. Oluan arz taraf kontrol tepkisi ve arz-talep dengesi............................................. 142
9.4. Veri Toplama rnekleme Oran, Veri Ortalama lemi ve
Veri Depolama Aral................................................................................................................ 143
9.4.1. Saatlik deien veriler.................................................................................................... 144
9.4.2. Dinamik tepki.................................................................................................................... 145
9.4.3. Bilgi hedefleri ve lme plann destekleyecek sensrlerin seilmesi................. 147
9.5. Doruluk ve Tekrarlanabilirlik................................................................................................. 147
9.5.1. Doruluk zellikleri ve potansiyel lm hatas........................................................ 147
9.6. Transdser Sinyalleri, Tepki Sresi, Grlt ve Parazit..................................................... 148
9.6.1. Basn transdserleri...................................................................................................... 150
9.6.2. Debimetreler..................................................................................................................... 151
9.6.3. G ve enerji transdserleri, akm, gerilim, g ve enerji....................................... 152
9.7. Transdser Sinyallerinin Mhendislik Birimlerine leklenmesi.................................... 153
9.7.1. Eim ve ofset yntemiyle dorusal lekleme.......................................................... 153
9.7.2. ki nokta tanmlayarak dorusal lekleme................................................................ 155
9.7.3. Dier lekleme yntemleri........................................................................................... 155

EKLER ....................................................................................................................................................... 157


Ek-A: Szlke.................................................................................................................................... 157
Ek-B: yi Uygulamalar zeti.............................................................................................................. 167
Ek-C: Basnl Hava Sistemi Bakm Hakknda Temel Bilgiler................................................... 172
Ek-D: Basnl Havann Uygunsuz Kullanmlar............................................................................ 182
Ek-E: Basn/Debi Kontrolrleri...................................................................................................... 183
Ek-F: Plan in Basnl Hava Maliyetinin Belirlenmesi............................................................... 185
Ek-G: Basnl Hava Kaaklarnn Minimize Edilmesi.................................................................. 186
Ek-H: Basnl Hava Sistemi Kontrolleri........................................................................................ 188
Ek-: Basnl Hava Sistemi Ekonomisi........................................................................................... 193
Ek-J: Basnl Hava Sisteminde Is Geri Kazanm....................................................................... 197
Ek-K: Basnl Hava Sistemi Kaaklar........................................................................................... 199
Ek-L: Basnl Hava Sisteminde Basn D........................................................................... 202
x SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

ekillerin Listesi
ekil 1.1. Tipik basnl hava sistemi..................................................................................................... 3
ekil 1.2. Basnl havann yllk maliyeti.............................................................................................. 5
ekil 1.3. Basncn artrlmasyla oluan yapay talep......................................................................... 8
ekil 2.1. Boru boyutlandrma diyagram.......................................................................................... 20
ekil 2.2. Ykl/yksz kapasite kontrolnn olduu durumda ortalama
gce karlk ortalama kapasite......................................................................................... 21
ekil 3.1. ki kademeli, tek etkili, dupleks ileri-geri
hareketli (resiprokan) kompresr paketi......................................................................... 24
ekil 3.2. ki kademeli, ift etkili ileri-geri hareketli (resiprokan) kompresr............................ 25
ekil 3.3. Yal dnel vidal kompresr hava kafas......................................................................... 26
ekil 3.4. Yasz dnel vidal kompresr hava kafas...................................................................... 27
ekil 3.5. Dnel kanatl silindirik rotor ofseti.................................................................................... 27
ekil 3.6. Tipik tek kademeli dnel vidal kompresr hava kafasnn
montaj patlatma grnm................................................................................................ 28
ekil 3.7. Ykl/yksz evrimler....................................................................................................... 31
ekil 3.8. Ykl/yksz g erisi....................................................................................................... 31
ekil 3.9. Dnel vidal kompresrler iin modlasyon g erisi................................................. 32
ekil 3.10. Dnel vidal kompresrler iin deiken deplasmanl g erisi............................... 34
ekil 3.11. Dnel vidal kompresrler iin deiken hz srcs g erisi.............................. 34
ekil 3.12. rnek santrifj kompresr performans erisi................................................................ 36
ekil 3.13. Ara soutuculara sahip, kademeli santrifj kompresr.......................................... 38
ekil 3.14. Santrifj kompresr performans erisi, g ile birlikte............................................... 39
ekil 3.15. Santrifj kompresr performans erisi - maksimum verim konumu........................ 40
ekil 3.16. Santrifj kompresr performans erisi - tasarm noktas,
ksma hatt ve blf................................................................................................................. 41
ekil 3.17. oklu santrifj kompresr performans ile oklu pozitif deplasmanl
dnel vidal kompresr performansnn karlatrlmas............................................ 42
ekil 3.18. Santrifj ve dnel vidal kompresrlerden oluan birleik sistem
blok diyagram....................................................................................................................... 43
ekil 3.19. Santrifj ve dnel vidal kompresrlerden oluan birleik sistem
performans profili................................................................................................................. 43
ekil 3.20. Santrifj ve dnel vidal kompresrlerden oluan birleik sistem
blok diyagram, basn ak kontroll............................................................................... 44
ekil 3.21. Santrifj ve dnel vidal kompresrlerden oluan birleik sistem
blok diyagram, dnel vidal iin basn ak kontroll.................................................. 45
ekil 3.22. Santrifj ve dnel vidal kompresrlerden oluan birleik sistem
blok diyagram, dnel vidal iin basn ak kontroll ve
santrifj kompresr iin geri basn kontroll............................................................... 45
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES xi

ekil 3.23. Yapay talebi elimine eden basn/ak kontroll santrifj ve dnel
vidal kompresrlerden oluan birleik sistem performans profili............................ 46
ekil 4.1. Kurutma yntemleri............................................................................................................. 52
ekil 5.1. Kska silindiri blok diyagram........................................................................................... 60
ekil 5.2. Test makinesinin dinamik basn grafii.......................................................................... 63
ekil 5.3. Test makinesi basnl hava kullanm noktas balants.............................................. 63
ekil 5.4. Yksek hacimli talep (data power services).................................................................... 64
ekil 5.5. Kullanm noktas boru dzeni rnekleri........................................................................... 66
ekil 5.6. Artrlan basnta yapay talep............................................................................................. 68
ekil 5.7. Yapay talebin azaltlmas..................................................................................................... 70
ekil 5.8. Depolama basn farknn basn/debi kontrol............................................................. 72
ekil 5.9. Uygun biimde ayarlanm sistem, basn/debi kontroll........................................... 73
ekil 5.10. Basn/debi kontrol olmakszn sistem performans.................................................. 74
ekil 6.1. Minimum ve normal alma basnc iin basn profili................................................ 76
ekil 6.2. Depolama iin basn farkn gsteren basn profili.................................................... 76
ekil 6.3. Pnmatik kaldrma silindiri basn profili........................................................................ 83
ekil 6.4. Normal, kabul edilebilir datm basnc gradyan gsterimi....................................... 86
ekil 6.5. Ar, kabul edilemez basn gradyan gsterimi............................................................ 87
ekil 6.6. ki hacim arasnda basn fark bulunan sistem............................................................. 88
ekil 6.7. Srekli gradyan bulunan hava sistemi............................................................................ 88
ekil 6.8. Boru hattndaki basn gradyan........................................................................................ 89
ekil 6.9. Hava debisi ve sistem direnci sistem basncn belirler................................................ 89
ekil 6.10. Aka diren basn meydana getirir................................................................................ 90
ekil 6.11. Hz ve basn d arasndaki iliki.............................................................................. 91
ekil 6.12. Paket dnel vidal kompresr tipik kontrol dzeni......................................................... 92
ekil 6.13. Sistem blok diyagram ve basn profili........................................................................... 93
ekil 6.14. Kompresr yk evrimleriyle gsterilen basn profili dinamikleri........................... 93
ekil 7.1. Havann atmosferik basntan 7 bar gsterge (efektif) basncna
sktrlmas (8 bar mutlak).............................................................................................. 104
ekil 7.2. Hava alc basn deiimi................................................................................................. 105
ekil 7.3. Alc doldurma testi iin kompresr - alc..................................................................... 106
ekil 7.4. Sistem diyagram - basn profili..................................................................................... 107
ekil 7.5. 15 m3/dklk kompresr sistemi blok diyagram........................................................... 113
ekil 7.6. Sistem kapasitans saha testi........................................................................................... 115
ekil 7-A1. Tek kompresr beslemeli depo........................................................................................ 117
ekil 7-A2. Tek kompresr beslemeli depo-kurutuculu kullanm hatt........................................ 117
ekil 7-A3. ift kompresr beslemeli depo-kurutuculu kullanm hatt......................................... 118
ekil 7-A4. ift kompresr beslemeli depo........................................................................................ 118
xii SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

ekil 7-A5. ift kompresr beslemeli seri bal ift depo............................................................... 119
ekil 7-A6. Hava basn sistemine ait basn-zaman grafii.......................................................... 119
ekil 8.1. Basnl hava sistemi deerlendirmesi iin sistem mhendislii sreci.................. 128
ekil 9.1. Sistem basn profili........................................................................................................... 138
ekil 9.2. Hava sistemi blok diyagram............................................................................................. 139
ekil 9.3. Test noktalarn gsteren hava sistemi blok diyagram.............................................. 140
ekil 9.4. Talep profili ve karakteristik belirte talep olaylar..................................................... 141
ekil 9.5. Talep profiline arz tarafnn tepkisi................................................................................. 142
ekil 9.6. Kompresr ykl/yksz evrimi................................................................................... 145
ekil 9.7. Topraksz g kayna paraziti olan debimetre............................................................ 149
ekil 9.8. Basn transdserlerinin karlatrlmas-1................................................................ 150
ekil 9.9. Basn transdserlerinin karlatrlmas-2................................................................ 151
ekil 9.10. Basn evirici eimi ve ofseti.......................................................................................... 154
ekil Ek-1. Basitletirilmi rnek blok diyagram............................................................................... 168
ekil Ek-2. rnek basnl hava sistemi............................................................................................... 169
ekil Ek-3. Kontrollerin sistem basncna etkileri............................................................................ 189
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES xiii

Tablolarn Listesi
Tablo 1.1. Basnl havann uygunsuz kullanmlar.............................................................................. 6
Tablo 1.2. Basnl hava enerjisi kullanmna alternatifler................................................................. 7
Tablo 1.3. Orifisten geen basnl hava ak ve g kayb................................................................ 9
Tablo 1.4. Orifisten havann boalmas............................................................................................... 10
Tablo 2.1. Normal artlarda atmosferik havann bileenleri.......................................................... 13
Tablo 2.2. eitli rakmlarda atmosferik hava basnc, scakl ve younluu........................... 15
Tablo 2.3. eitli koullara gre hacim tanm................................................................................... 16
Tablo 2.4. eitli scaklklarda su buhar doyma basnlar............................................................ 18
Tablo 4.1. Parackl kirlilik snflar..................................................................................................... 50
Tablo 4.2. Nem ve sv haldeki su snflar.......................................................................................... 50
Tablo 4.3. Ya snflar (toplam konsantrasyon)................................................................................ 51
Tablo 4.4. Tipik hava kalite snf tavsiyeleri....................................................................................... 51
Tablo 5.1. Orifisten havann boalmas - hava kaa tahminleri [m3/dk].................................... 69
Tablo 7.1. Deikenlerin ve l birimlerinin tanm...................................................................... 109
Tablo 8.1. Her test lm noktasnn benzersiz biimde tanmlanmas..................................... 131
Tablo 9.1. Deerlendirmenin bilgi hedefleri ve lme konumlar................................................ 137
Tablo 9.2. Veri toplama yntemleri.................................................................................................... 144
Tablo 9.3. Farkl rnekleme oranlar ve veri aralklarnn karlatrlmas.............................. 145
Tablo 9.4. Parazit veya sinyal grlts kaynaklar....................................................................... 149
Tablo Ek-1. Basnl havann uygunsuz kullanmlarna rnekler.................................................... 182
Tablo Ek-2. Farkl besleme basnlar ve yaklak eit orifis
boyutlar iin kaak hzlar................................................................................................ 186
xiv SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

Denklemlerin Listesi
Denklem 5.1. Kska silindiri iin zm (m3).................................................................................... 60
Denklem 5.2. Silindir hacmini doldurmak iin serbest hava miktar (m3):.................................. 60
Denklem 5.3. Ortalama hava debisi (m3) iin zm........................................................................ 60
Denklem 5.4. Tepe dinamik hava debisi zm (m3/dk)............................................................... 61
Denklem 7.1. Depolama kapasitesinin hesaplanmas................................................................... 100
Denklem 7.2. Depo hacminin hesaplanmas.................................................................................... 100
Denklem 7.3. Basnl hava sistemlerinin enerji dengesi............................................................. 103
Denklem 7.4. Birleik Gaz Kanunu..................................................................................................... 104
Denklem 7.5. Sktrma oran............................................................................................................ 104
Denklem 7.6. Gaz hacmi - alc hacmi ilikisi................................................................................... 105
Denklem 7.7. Alcdan salnan gaz hacmi......................................................................................... 105
Denklem 7.8. Alcdan gelen hava debisi.......................................................................................... 106
Denklem 7.9. Alc doldurma testi hesab......................................................................................... 107
Denklem 7.10. Hava depolama debisinin hesaplamas................................................................... 108
Denklem 7.11. Pnmatik kapasitans................................................................................................... 109
Denklem 7.12. Kapasitans Cpn = m3 / atm......................................................................................... 109
Denklem 7.13. Gaz hacminin hesaplanmas...................................................................................... 110
Denklem 7.14. Sistem kapasitansnn hesaplanmas....................................................................... 110
Denklem 7.15. Depodan salnan havann hesaplanmas................................................................. 110
Denklem 7.16. Tepe dinamik talep hava debisinin (standart ft3/dk) hesaplanmas................... 111
Denklem 7.17. Pnmatik kapasitans ile hesaplanan hava debisi.................................................. 111
Denklem 7.18. Sistem kapasitansnn hesaplanmas....................................................................... 111
Denklem 7.19. Tepe sistem hava talebinin (Nm3/dk) hesaplanmas............................................. 112
Denklem 7.20. Depo tekrar dolarken sistem hava talebinin hesaplanmas................................ 112
Denklem 7.21. Ykl/yksz tarznda alan kompresrn ksmi yk kapasitesi................... 113
Denklem 7.22. Kompresr yk evrimi esnasnda sistem hava debisi........................................ 114
Denklem 7.23. Kompresrn yksz evrimi esnasnda sistem hava debisi............................. 114
Denklem 7.24. Sistem hacminden pnmatik kapasitansn hesaplanmas................................... 115
Denklem 7.25. Test verilerinden sistem kapasitansnn hesaplanmas....................................... 116
Denklem 9.1. lme veri aral iin zm..................................................................................... 146
Denklem 9.2. llen akm iddetinden hesaplanan g.............................................................. 153
Denklem 9.3. Eim iin zm (lek faktr)................................................................................ 153
Denklem 9.4. Y eksenini kestii nokta............................................................................................... 154
Denklem 9.5. Ofsetin grafik zm.................................................................................................. 154
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES xv

Ksaltmalar
Ksaltma Orjinal Aklamas Ak Hali / Aklamas
ABD (United States of America) USA Amerika Birleik Devletleri
ASME American Society of Mechanical Engineers Amerikan Makine Mhendisleri Dernei
CAGI Compressed Air Gas Institute Basnl Hava ve Gaz Enstits
DIN German Institute for Standardization Alman Ulusal Standard
FAD Free Air Delivered Serbest Hava Hacmi (m3/dk)
FRL Filter/Regulator/Lubricator Filtre/Reglator/Yalayc
FS Full Scale Tam lek (T)
IGV Inlet Guide Vane Giri Klavuz Kanat
International Council on Systems Uluslararas Sistem Mhendislii Konseyi
INCOSE
Engineering (INCOSE)
International Performance Measurement Uluslararas Performans lme ve
IPMVP
and Verification Protocol Dorulama Protokol
ISO International Standards Organization Uluslararas Standardizasyon Tekilat
Lower Specification Limit; Upper Alt Spesifikasyon Limiti; st Spesifikasyon
LSL; USL
Specification Limit Limiti
MWP Maximum Working Pressure Maksimum alma Basnc
OEM Original Equipment Manufacturer Orijinal Ekipman reticisi
PDP Pressurized Dew Point Basn i Noktas
SOW Statement Of Work Beyan (artname)
United Nations Industrial Development Birlemi Milletler Snai Kalknma
UNIDO
Organization Tekilat
VFD Variable Frequency Drive Deiken Frekansl Src
VSD Variable Speed Drive Deiken Hz Srcs
xvi SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

Birimler
ft fit
g/m3 gram/metrekp
gal galon
h saat
hp beygirgc
inch in
kg/m 3
kilogram/metrekp
kN kilo Newton
kPa kilo Pascal
kW kilowatt
kWh kilowatt-saat
l/s litre/saniye
lb libre, paund
m metre
m /dk3
metrekp/dakika
mA miliamper
mg/m 3
miligram/metrekp
milibar milibar
mm milimetre
mmHg milimetre cva
mV milivolt
N Newton
Nm /dk 3
normal metrekp/dakika
psi in kare bana libre
psia in kare bana libre (mutlak)
psig in kare bana libre (gsterge)
s saniye
SCFM standart ft3/dk
t ton
V; volt volt
y yl
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES xvii

renme Hedefleri
Basnl Hava Sistemi Ynetimi Eitimi in Genel renme Hedefleri

Bu eitimin amac, katlmclarn aada saylanlar baaryla yapabilmesini salayacak


biimde basnl hava sistemlerine ilikin genel elemanlar kavramalarn salamaktr:
1. Sistemin tm bileenlerini tanmak ve ilevlerini kavramak.
2. Talep kaynaklarn tespit etmek ve uygunluklarn deerlendirmek.
3. Basnl hava beslemesindeki deiimlerin tesisteki retim zerinde etkilerini
deerlendirmek.
4. Sistem performans iin referans dzey oluturmak.
5. Sistemin eitli bileenlerinin enerji maliyetini hesaplamak.
6. Bileenlerin mr boyu maliyetlerini hesaplamak.
7. Sistem dinamiklerini belgelemek iin lmler yapmak.
8. Sistem performansn artracak ve iletim maliyetini azaltacak deiiklikler
nermek.

Bu grevleri baarmak iin, katlmclar aadaki konular renecektir:


1. Enerji maliyeti nasl hesaplanr,
2. Dk hava kalitesinin retim zerindeki maliyet etkisi nasl tahmin edilir,
3. Basnl hava sistemleri ile ilgili tanmlar ve gaz kanunlar,
4. Pozitif deplasmanl ve dinamik kompresrlerin genel alma ilkeleri ve tipleri,
5. Pozitif deplasmanl ve dinamik kompresrlerin uygun kullanm,
6. Basnl hava kalite ihtiyalar,
7. Basnl hava ileme ekipman ve uygulamas,
8. Basit blok diyagram nasl yaplr,
9. Basn profili nasl gelitirilir,
10. Talep kaynaklar nasl tespit edilir: 1) Sistem dinamikleri, 2) kritik basn
uygulamalar, 3) kritik ak uygulamalar ve 4) kaak yk,
11. Uygun kontrol stratejileri ile arz taraf ve talep taraf nasl dengelenir,
12. Uygun depolama ihtiyalar nasl belirlenir,
13. Sistemi kavramak ve nerilerde bulunmak iin gerekli veriler nasl toplanr.
Blm 1
Basnl Hava Sistemlerine Giri

Basnl hava yzyl akn sredir sanayide kullanlmaktadr. Ancak, endstriyel tesisler ba-
snl havay verimli biimde retmeyi ve kullanmay yakn zaman nce renmeye balamtr.
Basnl hava bir zamanlar bedelsiz kabul ediliyor veya irketin srekli iletme maliyetinin bir
paras saylyordu. Dnya genelinde artan enerji maliyetleriyle birlikte, tesis Yneticileri, artk
basnl havann bedelsiz olmadn ve basnl hava maliyetinin birim rn maliyetini etkiledi-
ini anlamaya balamtr.

Endstriyel basnl hava sistemini daha iyi ynetmek iin tesis genelinde bir program balat-
mak zordur. nk, bu sistemin bir btn halinde ynetilmesi hakknda ok az bilgi vardr. Komp-
resrler, kurutucular veya filtreler hakknda yeterli bilgiye sahip olunabilir. Ancak, komple bir
sistemin dinamiklerini renmek ise ok daha zordur.

Bu eitim klavuzu, bir basnl hava sisteminin nasl altn anlamaya balamak iin ye-
terli materyal salamaktadr. Ancak, gerek renme sahada balayacaktr.
2 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

1.1. Basnl Hava Sistemleri


Basnl havann balca kullanm amac vardr: G kayna, bir prosesin paras veya
kontrol.

G uygulamalarnda hava, ortam veya atmosfer basncnn zerinde bir basnca sktrlr.
Basnlandrlan hava, datm sistemi (boru tesisat) yoluyla tanr ve havay sktrmak iin
kullanlm olan enerjinin bir ksm geri kazanlarak i yaplr. Geri kazanlan i, hava silindirin-
deki ubuun hareket ettirilmesi, boya tabancasnn nozulundan boyann bir rne pskrtlme-
si veya baka trden kuvvet veya hareket uygulamas olabilir.

Proses uygulamalarnda hava, prosesin bir parasdr. Hava, yanmay kolaylatrmak, svy
havalandrmak veya bir kimyasal tepkimeyi hzlandrmak iin kullanlabilir. Proses uygulamala-
rnda hava, hareket oluturmaz veya kuvvet uygulamaz.

Kontrol uygulamalar, gaz mekanii bilimini (pnmatik), elektrik devresinin kullanld biim-
de kullanr. Basnl hava, bir makine veya prosesin ileyiini balatr, durdurur, dzenler veya
farkl ekilde kontrol eder. Birok tesiste basnl hava bu ilevlerin iki veya iin kullanlr.

Aslnda, basnl hava ou zaman, su ve elektrik gibi bir yardmc hizmete benzer. Dier uy-
gulamalarda basnl hava, retim prosesinin ayrlmaz bir parasdr. retim, rn kalitesi, s-
karta oran ve yeniden ileme maliyetini etkileyen uygulamalar iin basnl hava, izlenmesi ve
kontrol edilmesi gereken kritik bir proses deikenidir.

Bir sisteme salanan basnl havann sadece bir ksm retim ilemlerinde kullanlr. Siste-
me salanan basnl havann ou, genellikle %50 veya daha fazlas, israf edilmektedir. Basn-
l hava israf, basnl hava sistemi tasarm, iletimi ve bakmna ilikin olarak verilen kararla-
rn sonucudur.

Basnl hava ve enerji israf aadakilerin sonucunda olumaktadr:

Basnl havann uygunsuz biimde kullanlmas,

Sistemin ar yksek basnta iletilmesi,

Yetersiz ve/veya kontrolsz basnl hava enerjisinin depolanmas,

Kaaklar, ak braklan damlama borular ve youma suyu boaltclar,

Kstl boru tesisat, filtreler ve dier bileenlerde geri kazanlamayan basn kayb,

Verimsiz kompresr kontrol stratejisi.

Performans optimize etmek iin; basnl hava sisteminin retim amal hava taleplerini na-
sl karlad, israfn nasl nlenecei, basnl hava enerji depolamasnn nasl uygulanaca ve
kompresr kontrolnn nasl optimize edileceini anlamak gerekir.

Basnl hava sistemi, ekil 1.1de grld zere, arz taraf bileenleri ile talep taraf bile-
enlerinden oluur.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 3

ekil 1.1. Tipik basnl hava sistemi

Arz taraf, basnl havay retmek ve ilemek iin gereken tm ekipman ierir. Bunlar tipik
olarak kompresr, depolama iin basnl hava alcs, nemi giderecek kurutucu ve ya ve par-
acklar giderecek filtrelerdir. Baz uygulamalarda ayrca, arz ile talep tarafn ayran basn /
ak kontrolr de bulunabilir.

Sistemin talep taraf, datm (boru tesisat) sistemi, ilve kullanm noktas filtreleri ve ba-
snl havay kullanan aletler, prosesler ve/veya kontrolleri ierir. Uygun biimde tasarlanm
bir basnl hava sistemi, mmkn olan en dk basnta en az havay kullanmak zere opti-
mize edilmi talep tarafna ve mmkn olan en dk kilowatt girdisi ile havay salamak ze-
re optimize edilmi arz tarafna sahiptir.

1.2. Basnl Hava Sistemlerinin Ynetilmesi


Gelenek, balangtaki gerekesi unutulmu olsa dahi, yaplmaya devam edilen eydir. Ba-
snl hava sistemi ynetimindeki gelenekler sorgulanmal ve incelenmelidir.

Geleneksel basnl hava sistemi ynetimi rnekleri unlar ierir:

Tesiste retim birinci sradaki nceliktir.

Tesiste basnl hava beslemesi daima mevcut olmaldr.

Basnl havann fazla arz kabul edilir, dk arz kabul edilemez.

Minimum basn muhafaza edilmelidir. Daha yksek basn kabul edilir.

Basnl hava sistemi ynetiminde yeni anlay aadaki kurallar koymaktadr:

Tesiste retkenlik birinci sradaki nceliktir.


4 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

Tesiste basnl hava talebi daima karlanmaldr.

Basnl hava arz, talep ile dengede olmaldr. Fazla arz ve dk arz kabul edilemez.

Basnl hava basnc kararl olmaldr. Gerekenden fazla veya dk basnlar kabul edi-
lemez.

Geleneksel olarak basnl hava sisteminde talep, maliyeti kontrol etme kaygs olmakszn
karlanagelmitir. Hava arzn talep ile dengeleme abas olmamtr. Bir hava uygulamasnn
6,5 bar istendii yerde, sistemde 9 bar basncn bulundurulmas yaygndr. Bu durum verimsiz-
lie ve byk miktarda enerji israfna sebep olur. Sisteme ar basn verilmesi, basnl hava
taleplerini karlayabilir; ancak, bu gelenek, ayn zamanda sisteme uygulanan enerjinin %30
il 40n israf etmektedir.

Ar g verilmi hava sistem, sadece verimsiz olmakla kalmaz, ayn zamanda bu yne-
tim tarz, basnl hava basnc ve kalitesinin genellikle dengesiz olmasna yol aar. Dengesiz
performans, retimi dorudan etkileyerek ve retim kayplar, ekipman ayar iin zaman kayb
ve rn skartasna yol aar. Ar basnlandrlm hava sisteminde, gnlk iletimde, retim
hacmine veya faal olan proseslere bal olarak nemli basn deiimleri meydana gelir. Top-
lam sistem basnc deitike, hava talebi etkilenir. Sistem basncndaki deiimler, filtreyi ve
kurutucu performansn etkiler, havann kt kalitede veya dengesiz olmasna yol aar.

Sistem Yaklam
Sistem Yaklam, mnferit bileen veriminden ziyade toplam sistem verimine odaklanan, ba-
snl hava sistemi ynetimine tam entegre yaklamdr. Yaklam aadaki ilkelere dayanr:
Tesisteki kritik retim ilevlerini destekleyen basnl hava kullanmn anlamak,
Mevcut dk performansl uygulamalar ve sistemin ileyiinde aksamalara yol aan
uygulamalar dzeltmek,
sraf yaratan uygulamalar ortadan kaldrmak,
Basnl hava arz ile retimin basnl hava talepleri arasnda enerji dengesi kurmak
ve srdrmek,
Basnl hava depolamas ve hava kompresr kontroln optimize etmek.

1.3. Basnl Hava Ekonomisi


Endstriyel basnl hava sistemleri, nemli dzeyde sermaye yatrm ve byk miktarda
iletim maliyeti demektir. letim maliyeti, daha ok enerji ve bakm maliyetine dayanmaktadr.
letim maliyetini daha az etkileyen maliyet ise, hava sisteminin retim prosesi ve tesis ret-
kenlii zerindeki etkisidir. Basnl hava sisteminin iletimi ile ilgili toplam maliyeti oluturan
drt bileen vardr:

Sermaye yatrm

Bakm maliyeti

Enerji maliyeti

Hava sistemi performans ve tesiste retkenlik kayb


SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 5

ekil 1.2. Basnl havann yllk maliyeti

Ekipman

Elektrik

Ekipman ve bakm maliyeti, ekil 1.2de grld zere, basnl hava sisteminin kurulu-
mu ve iletimi iin gereken toplam maliyetin yalnzca kk bir blmn tekil eder. On yllk
dnem boyunca, kompresr altrmak iin gereken enerji, yllk basnl hava maliyetinin ge-
nellikle %75 veya daha fazlasn oluturur (kaynak: Compressed Air Challenge). Basnl hava
sistemi gvenilmez ise ve performans dkse, retim kayb, rn kalitesi, skarta oranlar ve
yeniden ileme maliyeti bal bana en byk maliyet kalemi olabilir.

1.3.1. Basnl hava enerji dnm


Basnl hava, k azn terk ettii hava scaklnda kullanlabiliyor olsayd ve boru tesi-
sat mkemmel yaltlm ve havay sktrmak iin harcanan enerjinin tamam, kullanm nok-
tasnda kullanma hazr olsayd, basnl hava sisteminin verimi mkemmel olurdu. zantropik
sktrma, tanm itibaryla geri dndrlebilir bir sretir ve enerji girdisinin tamam i yap-
mak iin kullanlabilir. Bununla birlikte, uygulamada karlalan durum bundan farkldr.

rnein, 1 kW edeeri basnl hava retebilen bir basnl hava motoru, yaklak 5,2 kW
kompresr gcne ihtiya duyar. Dier bir deyile, bir kompresr tarafndan kullanlan gcn
yalnz %19u faydal ie dntrlebilmektedir. Kalan %81i ise atk s olarak kaybedilir. Bu
teorik bir hesaplamadr. nk, dier sistem kayplar dikkate alnmamtr.

Komple basnl hava sistemine ait olan enerji tketiminin optimize edilmesi nemlidir.
nk, havay sktrmak iin kullanlan enerjinin byk bir ksm, i yapmak zere geri kaza-
nlamaz. Bu durum, arz, datm ve nihai kullanm (talep) iin geerlidir.

1.3.2. Basnl hava talebini minimize etmek


Yukarda akland zere, pnmatik i yknn 1 kW azaltlmas, o havay sktrmak iin
gereken gc 5,2 kW azaltacaktr. Bu ise, sistemi optimize etmeye balamak iin en uygun
ksmn arz taraf olduunu gstermektedir. Burada yaplacak deiiklikler, enerji tketiminin
azaltlmasna en byk etkiyi yapacaktr.
6 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

Uygunsuz Kullanm
Elektrik enerjisinin basnl hava enerjisine dntrlmesinde, enerji veriminin dk olduu
dikkate alndnda, basnl havann uygunsuz kullanm, basnl hava enerjisiyle alan her-
hangi bir retim ii olarak dnlebilir. Bu basnl hava enerjisi, enerjinin retim iine d-
ntrlmesinde daha verimli olan, alternatif enerji teknolojisi ile yer deitirebilir.

Basnl havann baz yaygn ve tipik uygunsuz kullanmlar Tablo 1.1de sunulmutur.

Tablo 1.1. Basnl havann uygunsuz kullanmlar

Uygunsuz
Basnl hava kullanm tanm
kullanm

Soutma, yatak soutma, kurutma, temizleme, basnl hava hatlarn bo-


Ak fleme
altma ve konveyrde skmalar ama gibi ilemler.
Serpme, basnl hava kullanlarak svnn havalandrlmas, kartrlmas,
Serpme
oksijenlendirilmesi ve szlmesidir.
Havalandrma (aspirasyon), baka bir gazn (rnein baca gaz gibi) ak-
Havalandrma
n salamak iin basnl havann kullanlmasdr.
Atomizasyon, bir svnn bir prosese aerosol olarak datlmas veya veril-
Atomizasyon
mesi iin basnl havann kullanlmasdr.
Yastklama, sv ve hafif katlar tamak iin basnl havann kullanlmas-
Yastklama
dr.
Seyreltik fazda Seyreltik fazda tama, toz halindeki katlar seyreltik biimde tamak iin
tama basnl havann kullanlmasdr.
Youn fazda
Youn fazda tama ise, katlarn yn biiminde tanmasdr.
tama
Personeli serinletme, operatrlerin serinlemek amacyla havalandrma
Personeli
salayacak biimde basnl havay kendi zerlerine yneltmesidir (her
serinletme
zaman uygunsuz).
Ak azl el Ak azl el tabancalar veya ubuklar, hibir reglatr kumandas ol-
tabancalar veya mayan elle tutulan fleme aletleridir. Bunlar, ou kez salk ve gvenlik
ubuklar kurallarn ihll ederler ve ok tehlikelidirler (her zaman uygunsuz).
Diyaframl pompalar yaygn biimde reglatrsz ve hz kontrol vanasz
Diyaframl
olarak bulunmaktadr. Bu diyaframl pompalar, gerekenden daha yksek
pompalar
deerlere ayarlanm reglatrlerle monte edilir.
Vakum jeneratrleri sanayi genelinde kullanlmaktadr. Vakum jeneratr
uygulamalarnn bazlar unlardr: Atlye vakum cihazlar, tamburlu pom-
Vakum retimi
palar, paletleyiciler, palet zcler, kutulayclar, ambalaj ekipman ve
otomatik kalp kesme ekipman.
Basnl havann bir venturi, boaltma pompas (edktr) veya karma
Vakum venturi aygt (ejektr) ile birlikte kullanlarak negatif basnl ktle aknn olutu-
rulduu uygulamalar.
Kabin soutma, panel temizleme ile kartrlmamaldr (panel temizleme:
Kabin soutma patlamaya kar korunmu bir panelin iinden pozitif basnl soygazn ge-
irilmesi).
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 7

Herhangi bir retim ii sreci iin genellikle, grevin baarlmasn salayabilecek birden
fazla alternatif yntem vardr. Bu alternatif yntemler Tablo 1.2de listelenmitir. Grevlerin
ou iin kullanlan geleneksel enerji kayna basnl havadr.

Tablo 1.2. Basnl hava enerjisi kullanmna alternatifler

Uygunsuz Uygunsuz
Alternatif Alternatif
kullanm kullanm
Fan, fle, sprge, elekt- Personeli
Ak fleme Elektrikle alan fan
rikli sprge serinletme

fle (dk veya orta ba-


Ak azl el snl), dk basnl komp-
Serpme fle, mekanik kartrma tabancalar resr, elektrikli sprge, fra,
veya ubuklar sprge veya dier mekanik
cihaz

Diyaframl
Havalandrma fle, fan Elektrikle alan pompa
pompalar

Elektrikle alan vakum pom-


Atomizasyon fle, yksek basnl nozul Vakum retimi
pas, merkezi vakum sistemi

fle (dk veya orta ba-


fle ile altrlan dk ba-
Yastklama snl), dk basnl komp- Vakum venturi
snl Venturi
resr

fle (dk veya orta ba- Havalandrma fan, s borula-


Seyreltik fazda Kabin
snl), dk basnl komp- r, sv soutma, refrijerasyon-
tama soutma
resr lu soutucu

fle (dk veya orta ba-


Youn fazda Elektrikle alan vakum pom-
snl), dk basnl komp- Vakum retimi
tama pas, merkezi vakum sistemi
resr, mekanik konveyr

1.3.3. Basn art ile hava talebinin artmas


Tm basnl hava sistemleri, sistemin uygun ilev grmesi iin gereken minimum basn-
ca sahiptir. Genellikle bu minimum basn tanmlanmamtr. Ancak, basn minimum seviye-
nin zerinde olduu srece, rnein 5,52 bar olursa, kimse ikyet etmez. Kompresrleri 7,58
barda altrmak, sistemde 6,9 bar basnc muhafaza eder ve ilem ihtiyalar karlanr. Yani,
5,52 bar kabul edilebilir dzey ise, 6,9 barn faaliyetler iin daha iyi olaca sylenebilir.

Yanl! Daha fazla basn daha iyi deildir. Sisteme 1,4 bar fazla basn salanmas, siste-
min %20 daha fazla hava ak tketmesine, veya dier bir deyile, %20 israf etmesine neden
olur.
8 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

Yapay Talep
Bir orifise artrlm hava basncnn uygulanmas, o orifisten geen basnl hava debisini ar-
trr. Yapay talep, uygulanan talep taraf basncnn, retim amal hava kullanmn destekle-
mek iin gerekli optimum basncn zerine karlmas, basnl hava sistemi tarafndan tke-
tilen basnl hava debisinin artmas demektir. Regle edilmemi basnl hava kullanm ile re-
gle edilmemi kaaklarn tamam, sistemin toplam yapay talebine ilve edilir.
Katsays 0,61 ve ap 6 mm olan ve ak yukarsna 7 bar uygulanan bir orifisten 1,62 m3/
dk basnl hava debisi geer.
Ak yukars basncnn 7 bar yerine, 5,5 bar olacak ekilde kontrol edildiini kabul edelim. Ay-
n 6 mmlik delikten bu kez, sadece 1,32 m3/dk debisinde basnl hava geer. Bu ise, siste-
me uygulanan basncn 1,5 bar drlmesiyle hava talebinin %20 azalmas demektir.

ekil 1.3. Basncn artrlmasyla oluan yapay talep


SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 9

Yapay Talep
Optimum alma basncnda sistem debisi ile sisteme fiilen uygulanan basnta tketilen de-
bi arasndaki farka yapay talep denir. ekil 1.3te grld zere, 7 barda iletim, 2,8 m3/
dk dzeyinde yapay talep yaratr ve sisteme beslenen havann %20si israf edilir.
Her regle edilmemi hava talebi yapay talebi artrr. nk, sistemin sorunsuz ilemesini
salamak iin, sistem basnc minimum basncn tesine ykseltilmektedir. Bir uygulamada
reglatr bulunmas, uygulamann regle edilmi olduu anlamna gelmez. ou kez, regla-
tr kontrol edildiinde, maksimum deere ayarland ve hibir eyi regle etmedii grlr.
Ksmi ak vana bir reglatr deildir, basit olarak, boru zerinde tam ak vanann sahip ol-
duu genilikten daha kk bir delie sahiptir. Kaaklar, regle edilmemi hava talebi olarak
deerlendirilir. Sistem basncnn artrlmas, sistemdeki her kaaktan daha fazla hava ge-
mesine neden olur.

1.3.4. Kaaklar - hava tketimi ve enerji kayb


Basnl hava sistemlerinin kaak yaptn herkes bilir. Ancak bilinmeyen ey, ne kadar ka-
ak olduu veya bunun maliyetinin ne olduudur. Kaaklar, toplam basnl hava talebinin %20
il %30unu tekil eder. Dzgn yuvarlak orifisli, 3 mm apnda bir delikten, 6 bar basnta yak-
lak 0,5 m3/dk debide hava geer. Bir ylda bu kaan toplam 240.000 metrekpten fazla ha-
va demektir. Tablo 1.3de, 6 bar efektif basnta, farkl delik aplarndan kaan hava debisine
karlk gelen kayplar kW cinsinsen sunulmutur.

Tablo 1.3. Orifisten geen basnl hava ak ve g kayb

Delik ap [mm] 6 barg (g=gsterge)de Hava Tketimi, [m3/dk] kayp [kW]


1 0,065 0,3
2 0,240 1,7
4 0,980 6,5
6 2,120 12,0

Kk basnl hava sistemlerinde, tm hava kullanmnn kapatlmas ve basncn dme-


si iin geen srenin llmesi, kaak orann belirlemek iin yeterlidir. Bu yntemin forml
aada sunulmutur:

Burada: VL = Kaak hacmi [m3/dk]

VR = Depo hacmi [m3]

PI = Balang basnc [bar]

PF = Son basn [bar]

T = lm periyodu (sre) [dk]


10 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

Daha byk sistemlerde ise, kaaklarn yaklak miktar, tm hava kullanmn kapatp bes-
leme kompresrnn yk evrimini lerek bulunabilir.
Bu yntem iin kullanlacak forml aadadr:

Burada:
VL = Kaak hacmi, m3/dk
VC = Kompresrn hacimsel debisi, m3/dk
t = Kompresrn ykte alma sresi, dk
T = Toplam lm periyodu (sre), dk
Gnde 24 saat alan ok byk sistemlerde, kaak orannn belirlenmesi pratik olmayabi-
lir. Srekli hava ak lm yaplyorsa, kaak durumu, tatiller veya minimum retim zaman-
larnda takip edilebilir.
Tablo 1.4, belirtilen iletim koullar iin basnl hava kaa tahminlerini (m3/dk) sunmak-
tadr. Bu veriler, ak katsays 0,61 olan keskin kenarl bir orifis kullanlarak elde edilmitir.
Dzgn yuvarlak bir delik (ak katsays 0,97 olan) iin kaaklar ve maliyet %60 kadar arta-
bilmektedir.

Tablo 1.4. Orifisten havann boalmas

Orifisten Orifis ap, mm


nce (Not: Hesaplanan debi (m3/dk), orifis katsays 0,61 varsaylmtr)
gsterge
(efektif)
basnc, 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 15 20
[bar]
4,0 0,03 0,11 0,25 0,45 0,70 1,01 1,38 1,80 2,28 2,82 6,34 11,28
4,5 0,03 0,12 0,28 0,50 0,78 1,12 1,52 1,98 2,51 3,10 6,98 12,40
5,0 0,03 0,14 0,30 0,54 0,85 1,22 1,66 2,16 2,74 3,38 7,61 13,53
5,5 0,04 0,15 0,33 0,59 0,92 1,32 1,79 2,34 2,97 3,66 8,24 14,65
6,0 0,04 0,16 0,35 0,63 0,99 1,42 1,93 2,52 3,19 3,94 8,87 15,78
6,5 0,04 0,17 0,38 0,68 1,06 1,52 2,07 2,70 3,42 4,23 9,51 16,90
7,0 0,05 0,18 0,41 0,72 1,13 1,62 2,21 2,88 3,65 4,51 10,14 18,03
7,5 0,05 0,19 0,43 0,77 1,20 1,72 2,35 3,06 3,88 4,79 10,77 19,15
8,0 0,05 0,20 0,46 0,81 1,27 1,82 2,48 3,24 4,11 5,07 11,40 20,27
8,5 0,05 0,21 0,48 0,86 1,34 1,93 2,62 3,42 4,33 5,35 12,04 21,40
9,0 0,06 0,23 0,51 0,90 1,41 2,03 2,76 3,60 4,56 5,63 12,67 22,52
9,5 0,06 0,24 0,53 0,95 1,48 2,13 2,90 3,78 4,79 5,91 13,30 23,65
10,0 0,06 0,25 0,56 0,99 1,55 2,23 3,03 3,96 5,02 6,19 13,94 24,77

Kaaklarda yapay talep bileeni bulunmaktadr. Sistem basnc azaldka, kaak nedeniyle
kaybedilen basnl hava azalmaktadr. Sistem basncnn kontrol edilmesi, tek bir kaak tamir
edilmese dahi, kaak maliyetinde byk azalmalar yaratabilir. Kaaklarn tamir edilmesi elbet-
te nemlidir; ancak, tamir ncelikleri maliyet/geri dn hususlarna dayanmaldr.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 11

1.3.5. Basnl hava datm sistemi


Basnl hava datm sistemi, sistemin arz tarafn, talep tarafndaki eitli basnl hava
kullanm noktalarna balayan boru hatlar adr. Datm borularnn grevi, basnl havay
arz tarafndan talep tarafna tayarak, gerekli basnl hava debisi ve basncn tedarik ederek
retim iinin yaplmasn salamaktr.

Basnl hava, direncin en dk olduu yolu izleyerek, yksek basnl alanlardan dk


basnl alanlara akmak suretiyle datm anda hareket eder. Borular, vanalar, boru balant-
lar, filtreler, balantlar dhil olmak zere, sistemdeki her bileenin basnl hava akna kar-
srtnme direnci vardr. Hava ak ile boru hatt direnci arasndaki etkileim, basn kayb-
na sebep olur.

Geri Kazanlamayan Basn Kayb


Basnl hava sistemindeki geri kazanlamayan basn kayb, sistemdeki iki nokta arasnda,
basnl hava ak ile basnl havann iinden akt bileenlerin sabit srtnme direnci ara-
sndaki etkileimden doan basn farkdr. retim amal son kullanm hava talepleri bak-
mndan, retim iinin uygun biimde yaplabilmesi iin salanmas gereken hava debisi ihti-
yac ve minimum kabul edilebilir bir basn vardr. Hava kompresrleri, sistemin arz tarafn-
da, geri kazanlamayan basn kaybn da karlamaya yetecek derecede yksek basnl ha-
va salamak zorundadr. te yandan, sistem, her son kullanm balant noktasnda minimum
kabul edilebilir basnc da salamak zorundadr. Pozitif deplasmanl bir kompresrn kn-
da salanan hava basncnn artrlmas, kompresrn enerji tketimini artrr. Bu nedenle,
basnl hava sistemi genelinde geri kazanlamayan basn kaybnn asgariye indirilmesi ar-
zu edilir.

1.3.6. Kompresr kontrollerini optimize etmek


ok sayda kompresrden oluan kurulumlarn ou, yetersiz biimde kontrol edilmekte-
dir. Merkezi kontrolrn olmamas ve/veya mnferit kompresr kontrollerinin uygunsuz ayar-
l olmas, gerekte ihtiya duyulandan daha fazla gcn harcanmasna neden olabilir. Basn-
l hava sistemleri sklkla, mnferit hava kullanclarnn ihtiya duyduundan ok daha yksek
basnlarda altrlmaktadr. Birok durumda, kompresr kontrollerine basit ayarlar yapmak
suretiyle %20 veya daha fazla enerji tasarruf edilebilir. Buna ek olarak, uygun biimde ayarlan-
m ve altrlan kompresrler, bakm maliyetini byk lde azaltmaktadr.
12 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

Temel Kazanmlar
1. Basnl hava, endstriyel tesisler iin zorunlu bir yardmc hizmettir.
2. Baz retim kullanmlar iin, basnl hava bir proses deikenidir.
3. Birok sistem, tketilen basnl havann %50 veya daha fazlasn israf etmektedir.
4. Sistem ynetimi, geleneksel hedeflerden ziyade, retkenlie odaklanmaldr.
5. Sistem yaklam, mnferit bileen veriminden ziyade, entegre sistem verimini dikkate
alan yaklamdr.
6. Basnl hava retimi, verimsiz bir enerji dnmdr.
7. Hava, ancak ve ancak baka alternatif yoksa kullanlmaldr.
8. Basnl havann uygunsuz kullanmlar ortadan kaldrlmaldr.
9. Sisteme salanan basncn azaltlmas yapay talebi ortadan kaldrr.
10. Kaak miktarnn azaltlmas sistemde kayb azaltr.
11. Geri kazanlamayan basn kayplar asgariye indirilmelidir.
12. Basnl hava sistemleri, uygulanabilir en dk basnta altrlmaldr.
13. Uygun biimde devreye sokulan kontrol stratejisi ile kompresr kontrol optimize edil-
melidir.
Blm 2
Basnl Hava
Basnl hava, basnlandrlm atmosferik havadr. Basnl havann en yaygn ilevi, enerji
taycs olarak grev yapmasdr. Bu, enerjinin belirli bir mesafede tandktan sonra i yapma-
sn mmkn klar (hava tekrar atmosfer basncna dnerken).

Atmosferik hava, Tablo 2.1de sunulduu zere, eitli gazlarn karmndan olumutur. Bu
karmn balca bileenleri azot ve oksijendir. Argon ve dier eser gazlar bu karmn yaklak
%1ini tekil eder.

Tablo 2.1. Normal artlarda atmosferik havann bileenleri

Hacim yzdesi
Bileen
* Hacim deiebilir
Azot 78,08
Oksijen 20,95
Argon 0,93
Karbondioksit* 0,03
Neon 0,018
Helyum 0,00052
Metan 0,00015
Kripton 0,00011
Karbonmonoksit* 0,0001
Azotmonoksit* 0,00005
Hidrojen* 0,00005
Ozon* 0,00004
Ksenon 0,000008
Azotdioksit 0,0000001
yot 2 x 10-11
Radon 6 x 10-18
14 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

Atmosferik hava, molekler kuvvet ile birbirlerine balanan molekllerden oluur. Molekl-
ler srekli hareket halindedir. Belirli miktardaki bir gazn ierdii toplam molekler ktlenin d-
k olmas, gazn kendi orijinal hacminin ok kk bir oranna sktrlabilmesine imkn tanr.

Bir gaz kapal bir hacimde tutulursa, molekllerin srekli hareketi ve kabn duvarlarna arp-
mas bir kuvvet yaratr. Basn, belirli bir alan zerindeki kuvvet olarak tanmlanr. Basnl hava
sistemleri iin, kuvvet ls genellikle kPa, bar veya psi (birim in kareye den pound) olarak
ifade edilir. Gazlar iin dier kuvvet lleri arasnda Torr, in veya milimetre cva, in veya mili-
metre su, milibar ve dierleri vardr.

Atmosfer koullarnda ve 0C scaklkta, santimetre kare bana saniyede yaklak 3 x 1023


adet molekler arpma olur. Atmosferik gazn bir miktar, kapal ortamda tutulur ve scakl
artrlrsa, molekllerin hz ve enerji dzeyi artar. Artan hz ve enerji ile, dier molekller ve ka-
bn duvarlar ile arpma says artar ve kaptaki basn ykselir. Basn, scaklk ve hacim ara-
snda orantsal iliki vardr.

Sabit hacimde scaklk artarsa basn artar. Sabit scaklkta hacim azaltlrsa basn artar.
Endstriyel basnl hava teknolojilerinin ounda kullanlan fizik kanunu budur. Bir kompresr,
havann basncn artrarak havann tutulduu hacmi kltmek amacyla mekanik enerji kulla-
nr. Bu basnl hava, daha sonra bir datm sistemi vastasyla kullanm noktasna iletilir; bura-
da hava tekrar genleir ve ii grecek enerji geri kazanlr.

2.1. Temel Tanmlar


Basn Belirli bir alana uygulanan kuvvet.

Mutlak basn Bir gazn mutlak sfra (mutlak vakum) gre llen basncdr. Mutlak basn,
tm teorik sktrma hesaplamalar iin kullanlr ve basnl hava uygulamalarndan ok vakum
uygulamalarnda daha yaygn kullanlr.

Gsterge (efektif) basnc Ortam basncnn zerinde llen basntr. Basnl hava sistem-
leri iin pratik l birimi budur. Gsterge (efektif) basnc, sistem ile yerel atmosfer arasndaki
basn farknn lsdr ve sistemde i yapmak zere mevcut olan enerji miktarn belirleme-
de bir faktrdr.

Atmosfer basnc Yerkrede, belirli bir nokta zerindeki hava stununun basncdr. Bu ba-
sn, Tablo 2.2de grld zere, rakm ve hava koullarna gre deiebilir. ou hesaplama
iin, atmosfer basncn belirlemede en byk rol rakm oynar. Atmosfer basncna bazen or-
tam basnc da denir.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 15

Tablo 2.2. eitli rakmlarda atmosferik hava basnc, scakl ve younluu

Rakm, metre Basn, bar Scaklk, C Younluk, kg/m3


0 1,013 15,0 1,225
100 1,001 14,4 1,213
200 0,989 13,7 1,202
300 0,978 13,1 1,190

400 0,966 12,4 1,179


500 0,955 11,8 1,167
600 0,943 11,1 1,156
800 0,921 9,8 1,134

1000 0,899 8,5 1,112


1200 0,877 7,2 1,090
1400 0,856 5,9 1,060
1600 0,835 4,6 1,048

1800 0,815 3,3 1,027


2000 0,795 2,0 1,007
2200 0,775 0,7 0,986
2400 0,755 -0,6 0,966

2600 0,737 -1,9 0,947


2800 0,719 -3,2 0,928
3000 0,701 -4,5 0,909
3200 0,683 -5,8 0,891

3400 0,666 -7,1 0,872


3600 0,649 -8,4 0,854
3800 0,633 -9,7 0,837
4000 0,616 -11,0 0,819

5000 0,540 -17,5 0,736


6000 0,472 -24,0 0,660
7000 0,411 -30,5 0,590
8000 0,356 -37,0 0,525

FAD (Serbest Hava Hacmi) Bu bir hacim lsdr. FAD, kompresr paketinin terminal
noktasnda, giri koullarndaki havann hacmidir. Bu terim, ortam koullar ne olursa olsun,
ortam koullarndaki hava hacmini kasteder. Basn, scaklk veya bal nemdeki deiiklik-
ler (ktledeki deiiklikler) bu snflandrmay deitirmez. Bu nedenle, bu snflandrma, ar-
lktan bamsz bir hacim lsdr. FAD iin dier terimler arasnda m3/dk, litre/saniye [l/s],
acfm (gerek ft3/dk) ve birok baka ifade vardr.

Nm3/dk (Normal metrekp / dakika) Bu bir arlk lsdr. ABD terminolojisinde, bu l


SCFMye (standart ft3/dk) karlk gelir. Nm3/dk ve m3/dk benzermi gibi grnseler de, litre ile
kilogram kadar farkldrlar. Nm3/dk, belirli bir scaklk, basn ve nem koullarnda bir metre-
kplk boluu igal eden havann arldr (veya ktlesidir). Birtakm farkl standart koul-
lar sz konusu olabilir; bu nedenle hesaplamalar yapmadan nce, hangi tanmn kullanlaca-
belirlenmelidir.
16 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

Tablo 2.3. eitli koullara gre hacim tanm

Scaklk Basn Bal nem Younluk

DIN 1343e gre


hacim* (normal 0C = 273,15K 1,01325 bar %0 1,294 kg/m3
fiziksel durum)

DIN/ISO 2533e gre


hacim**
15C = 288,15K 1,01325 bar %0 1,225 kg/m3

Atmosferik koullara Atmosfer Atmosfer


Atmosfer nemi Deiken
gre hacim scakl basnc

leyi durumuna
alma scakl alma basnc Deiken Deiken
gre hacim
----- Kaeser Kompressorenin izniyle -----
* Deutsches Institut Fur Normung E.V. (Alman Ulusal Standard) / 01-Oca-1990 DIN 1343 Referans koullar, normal
koullar, normal hacim; kavramlar ve deerler
** Uluslararas Standardizasyon Tekilat / 01-Mays-1975 ISO 2533:1975 Standart Atmosfer

2.2. Gaz Kanunlar


Boyle Kanununa gre, sabit scaklkta bir gazn hacmi (V), basn (P) ile ters orantl olarak
deiir. Kapal kaptaki gazn hacmi azalrsa, basnc artar. Hacim artarsa basn azalr.

veya

Charles Kanununa gre, sabit basnta bir gazn hacmi, mutlak scaklk (T) ile doru orantl
olarak deiir. Basn sabit tutulur ve gazn scakl artrlrsa, hacim artar. Basn sabit tutu-
lur ve scaklk azaltlrsa, hacim azalr.

veya

Amonton Kanununa gre, sabit hacimde bir gazn basnc, mutlak scaklkla doru orant-
l olarak deiir. Hacim sabit tutulur ve gaz stlrsa basn artar. Hacim sabit tutulur ve scak-
lk azaltlrsa basn azalr.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 17

veya

Bu kanunu birletirdiimizde aadaki denklemi elde ederiz:

2.3. Hacim
Tanm itibaryla, hava sktrldnda hacmi azalr. Orijinal ktle daha kk bir boluk iin-
de tutulur. 7 metrekp ortam havas tarafndan igal edilen hacmin 1 metrekpe indirilmesi,
basncn 1 bardan 7 bar mutlak basnca veya 6 bar gsterge (efektif) basncna ykselmesine
yol aar.

Not: Isnn tamam muhafaza edilebilseydi ve basnl hava genilerken kullanlabilseydi,


havay sktrmak iin gereken enerjinin ou, i yapmak zere geri kazanlabilirdi. Ne yazk
ki, havay sktrmak iin gereken iin byk bir blm, atk s olarak ortama salnr ve hava-
l aletlerin ou, havay genilerken kullanamaz. Birok haval alet, havay kendi giriine gelen
basn ile ayn basnta boaltmaktadr. Aletler, basnl havann genileme zelliinden yarar-
lanabilse, daha fazla enerji geri kazanlabilir.

G uygulamalarnn ou iin, basnl hava ihtiyalar, genellikle, sktrlm ortam ha-


vasnn belirli bir miktarna karlk gelen hacim cinsinden ifade edilir. rnein, 7 bar basnta
ve 0,5 m3/dk debide hava salamas gereken bir alet, 7 bar gsterge (efektif) basncna (8 bar
mutlak basn) sktrlm ortam havasndan yarm metrekpten biraz fazlasna ihtiya du-
yar. Yarm metrekpten biraz fazla hava gereklidir, nk kompresrlerin almasnda da bir-
takm kayplar vardr.

Proses uygulamalarnn ounda, ihtiyalar genellikle ktle veya arlk ls cinsinden


ifade edilir. Bu l, DIN standardna gre kilogram hava veya hacim olarak veya baka bir ter-
minolojiye gre Standart Metre Kp olarak ifade edilebilir. Belirli bir kompresrn hacimsel
debisini ktle lsne dntrmek iin birka ey gereklidir:

1. Standardn tanm (aadaki formlde DIN 1343)

2. Kompresrn hacimsel debisi

3. Kompresrn giriindeki maksimum ortam scakl

4. Minimum ortam atmosfer basnc

5. Maksimum ortam bal nemi

6. eitli scaklklarda su buhar doyma basnc

Bu bilgilerden hareketle, belirli koullarda belirli bir kompresrn ktlesel debisi, aada-
ki genel gaz denklemi kullanlarak hesaplanabilir.
18 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

Burada:

VN = DIN 1343e gre hacim

V0 = Kompresrn hacimsel debisi

TN = DIN 1343e gre scaklk, 273,15K

T0 = Tesisteki ortam scakl, K

PN = DIN 1343e gre mutlak ortam hava basnc, 1,01325 bar

PA = Tesisteki mutlak ortam hava basnc, bar (a)

Frel = Tesisteki bal nem

pD = Havada bulunan su buharnn doyma basnc, bar; hava scaklna bal olarak

Denklemde kullanmadan nce, scaklklarn mutlak scaklklara dntrlmesi gerektii-


ni unutmayn: Celsius veya Santigrat, Kelvine, Fahrenheit ise Rankine dntrlmelidir. Tab-
lo 2.4te, -10 ile 50 oC scaklklarna karlk gelen su buharnn doyma basnlar sunulmutur.

Tablo 2.4. eitli scaklklarda su buhar doyma basnlar

T [C] pD [Bar] T [C] pD [Bar] T [C] pD [Bar]


-10 0,0026 10 0,0123 30 0,0424
-9 0,0028 11 0,0131 31 0,0449
-8 0,0031 12 0,0140 32 0,0473
-7 0,0034 13 0,0150 33 0,0503
-6 0,0037 14 0,0160 34 0,0532
-5 0,0040 15 0,0170 35 0,0562
-4 0,0044 16 0,0182 36 0,0594
-3 0,0048 17 0,0194 37 0,0627
-2 0,0052 18 0,0206 38 0,0662
-1 0,0056 19 0,0220 39 0,0699
0 0,0061 20 0,0234 40 0,0738
1 0,0064 21 0,0245 41 0,0778
2 0,0071 22 0,0264 42 0,0820
3 0,0074 23 0,0281 43 0,0864
4 0,0081 24 0,0298 44 0,0910
5 0,0087 25 0,0317 45 0,0968
6 0,0094 26 0,0336 46 0,1009
7 0,0100 27 0,0356 47 0,1061
8 0,0107 28 0,0378 48 0,1116
9 0,0115 29 0,0400 49 0,1174
50 0,1234
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 19

Hava ihtiyalar, rnein, kg gibi hava arl cinsinden belirlenmise, bu hava arlnn
DIN 1343e gre standart arla (1,294 kg/m3) blnmesi gerekir. Bu da, DIN 1343e gre
Standart Metre Kp verir.

2.4. Datm Sisteminde Basnl Hava Ak


Basnl hava sistemi tasarlarken veya mevcut bir sistemin tasarmn gzden geirirken,
datm sistemindeki basnl havann hz da hesaba katlmaldr. Ar hzl basnl hava ak-
lar, salt boru ve boru balantlarndan ak tablolarna dayanarak hesaplanm deerleri aan
basn dmelerine yol aar. Ar hz ayrca, nem ve atklarn datm sistemindeki boaltma
ayaklarnn tesine itilmesine neden olur. Maksimum hzn ne olacana ilikin birtakm tav-
siyeler vardr. Ancak, ana hava datm borusunda 6 m/snin, kullanm noktasna giden ksa
branlarda (15 metreden ksa) ise 15 m/snin almamas hedeflenmelidir.

Belirli bir boru ap iin maksimum debi aadaki formller kullanlarak hesaplanr:

15 m/s hz iin:

6 m/s hz iin:

Burada:

Q = Debi, l/s

P = Gsterge (efektif) basnc, bar

d = Boru i ap, mm

Datm sistemleri iin boru boyutlandrmann hzl bir yntemi ise, ekil 2.1deki boru bo-
yutlandrma diyagramnn kullanlmasdr. Kabul edilebilir basn dnn 0,1 bar veya da-
ha dk tutulmas, hzlar 6 m/s civarnda tutacak boru aplar salar.
20 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

ekil 2.1. Boru boyutlandrma diyagram

ekil 2.1deki boru boyutlandrma diyagramn kullanmak iin, toplam boru uzunluunu A
ekseni zerinde ve o boru iin toplam hava debisini B ekseni zerinde iaretleyerek boyut-
landrmaya balayn. Yukardaki rnekte; 15 m3/dk hava 300 mlik boru hattnda dolamakta-
dr. A ve B zerinde iaretlenen noktalar kesen bir izgi ekin, izgiyi uzatarak C ekseni-
ni kestirin. Ardndan, E ekseni zerinde sistem gsterge (efektif) basncn ve G ekseni ze-
rinde de arzu edilen basn dn iaretleyin. Bu iki noktay birletiren bir izgi ekin ve
F eksenini kestii yeri not edin. Son olarak C ve F eksenleri zerindeki kesiim noktalar-
n birletiren bir izgi ekin; bu izginin D eksenini kestii noktay okuyun; okunan deer, i-
letim koullarn karlamak iin gereken boru i apdr.

2.5. Basnl Hava Depolamaya Giri


Basnl hava sisteminde en nemli olan, fakat, en ok gz ard edilen konulardan biri de,
depolamadr. Sistemde uygun miktarda depolanan basnl hava, ksa sreli tepe talep dnem-
lerinde retimin kesintisiz devam etmesini salayabilir. Bu trden tepe talep dnemleri, bir
kompresrn arza yapmas ve dierinin devreye girmesi veya talepteki srekli arta cevaben
ilave kompresrlerin devreye girmesi gereken anlar kapsar.
Depolamann kompresr verimine etkisi de nemlidir. Ykl/yksz alan dnel vidal
kompresrler, byk depo hacimleriyle daha verimli alr.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 21

Ykl/yksz alan kompresrler iin, basnl hava depolamas, kompresrn yk evri-


minin sklk ve sresini etkiler. Daha sk yk evrimleri, yksz alma sresinin ksalmasna
neden olur; bu da kompresrn kulland ortalama gc artrr. ekil 2.2de ykl/yksz ka-
pasite kontrolnn olduu durumda, ortalama gce karlk gelen ortalama kapasite yzdele-
ri farkl debiler iin sunulmutur.

ekil 2.2. Ykl/yksz kapasite kontrolnn olduu durumda ortalama gce karlk ortalama kapasite

Depoda mevcut kullanlabilir basnl hava, basn fark ile mevcut depo hacminin arpm-
dr. Kullanlabilir hava deposunu belirleme forml udur:

Burada:
Q = Debi, l/s
Va = Depodaki kullanlabilir basnl hava
Vs = Depolama sistemi toplam hacmi
Pmax = Maksimum depolama veya alc basnc (devreden k basnc)
Pmin = Minimum depolama veya alc basnc (devreye giri basnc)
Pamb = Mutlak ortam havas basnc
Formlde grlecei zere, depolama siteminin gerek hacmindeki deiimler veya basn
farkndaki deiimler, kullanlabilir depolama yaratabilir. Forml ayrca, basn fark olmad-
nda kullanlabilir depolama olmayacan gstermektedir.
22 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

Temel Kazanmlar
1. Basnl hava, pnmatik alet ve cihazlara enerji iletmenin yaygn bir yntemidir.
2. Basnl hava tarafndan grlen i, son kullanc ekipmana iletilen havann arlna ba-
ldr.
3. Havann arl, basn, scaklk ve bal nem koullarna baldr.
4. Basn, hacim ve scaklk birbiriyle ilikilidir; bu ilikide hava ideal gaz olarak kabul edilir.
5. Basnl hava enerjisi bir yerden dierine iletilirken oluan basn kayb, geri kazanlama-
yan bir enerji kaybdr.
6. Basn kayb miktar, basnl hava boru sistemindeki hza baldr.
7. Basnl hava depolanabilir.
8. Depodaki kullanlabilir basnl hava enerjisi miktar, depolama tanknn hacmi ve depola-
ma basnc ile minimum sistem basn ihtiyac arasndaki basn farkna baldr.
Blm 3
Kompresrler ve Uygulamalar
3.1. Kompresr Tipleri
Kompresrler iki temel gruba ayrlr: Pozitif deplasmanl (pistonlu) ve dinamik kompresrler.
Pozitif deplasmanl kompresrler, belirli bir hava hacmini kapal bir ortamda hapseder ve ardn-
dan istenilen basnca gelinceye kadar bu hacmi kltrler. Dinamik kompresrler ise, hava ak-
mna hz kazandrmak suretiyle basn yaratrlar. Dinamik kompresrler hava veya gaz hacmini
hapsetmezler. eitli tasarmlara sahip kanatlar kullanarak havay hzlandrrlar; bylece belirli
haznelerde hava ak yavalarken basn artar.

Pozitif deplasmanl kompresrler eitli alt kategorilere ayrlabilir. Balca iki kategori, ile-
ri-geri hareketli (resiprokan) ve dnel olarak ayrlmtr. Bisiklet pompas, ileri-geri hareketli
kompresr rneidir. Bir silindirin iinde hareket eden piston, vanalarn almasyla havay ieri
alr, vanalar kapanarak hava hapsedilir, sktrlr ve basnl hava dar verilir. Dier ileri-ge-
ri hareketli kompresr tipleri arasnda tek veya ift etkili ve tek veya ok kademeli kompresr-
ler vardr. ekil 3.1de iki kademeli, tek etkili, dupleks ileri-geri hareketli (resiprokan) kompre-
sr paketi grlmektedir.

Dnel vidal kompresrler, gnmzde sanayide en yaygn biimde kullanlan pozitif deplas-
manl kompresrlerdir. Dnel vidal kompresrler, basit bisiklet pompas gibi pozitif deplasman-
ldr. Sktrma srecinde hava, dii rotorun oluunda hapsedilir. Erkek lob dii olua getiinde,
hapsedilen hacim azaltlr ve hava basnc artrlr.
24 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

ekil 3.1. ki kademeli, tek etkili, dupleks ileri-geri hareketli (resiprokan) kompresr paketi
(Kaeser Compressorsn izniyle)

3.2. leri-Geri Hareketli (Resiprokan) Kompresrler


Tek kademeli ileri-geri hareketli kompresr, tek strokta havay ieri alr ve nihai k basnc-
na sktrr. Tek kademeli kompresrn sktrma oran, nihai mutlak k bascnn mutlak gi-
ri hava basncna orandr. k gsterge (efektif) basnc 7,5 bar (8,5 bar mutlak) olan bir komp-
resrn sktrma oran 8,5:1dir. ki kademeli kompresr ise, nihai k basncna ulamak iin
ilk kademede havay ara dzeyde bir basnca sktrr ve sonra da ikinci kademede nihai basnca
sktrr. Yani, nihai k basncna ulamak iin iki ayr adm vardr. Her kademenin sktrma
oran, toplam sktrma orannn kare kkdr. Havann 7,5 bar gsterge (efektif) basncna s-
ktrlmas iin, kademe bana 2,92lik sktrma oran salanr. kademeli kompresrn her
kademede sktrma oran ise, toplam sktrma orannn kp kkdr. Sktrma kademeleri
arasnda basnl hava soutulabilirse, ok kademeli kompresrlerin verim avantaj vardr. Ha-
vay sktrmak iin gereken g, ktle ve sktrma oranlarnn bir fonksiyonudur. 8,5:1 sk-
trma oranna sahip tek kademeli bir kompresr, ayn hacmi sktrmak iin, her kademesi 2,92
ve toplam sktrma oran 5,84 olan iki kademeli kompresrden daha fazla gce ihtiya duyar.

leri-geri hareketli (resiprokan) kompresrler, tek etkili veya ift etkili biiminde iki gruba ay-
rlr. Tek etkili bir kompresr, havay veya gaz pistonun bir tarafnda sktrr. Bu eylem, otomo-
bil pistonunun hareketine benzer. ift etkili bir kompresr ise, pistonun her iki tarafnda sk-
trma yapar. Hareketin her iki ynnde sktrma yapmak, yalnz bir ynde sktrma yapmak-
tan daha verimlidir. Bu nedenle ift etkili bir kompresr genellikle tek etkili kompresrden daha
verimlidir. Genellikle, tek etkili bir kompresr 7,8 il 8,5 kW/m3/dk zgl gce ihtiya duyar; ift
etkili kompresr ise 5,3 il 5,7 kW/m3/dk zgl gce ihtiya duyar. ekil 3.2de, iki kademeli, ift
etkili ileri-geri hareketli (resiprokan) bir kompresr grlmektedir.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 25

ekil 3.2. ki kademeli, ift etkili ileri-geri hareketli (resiprokan) kompresr


(Joy Mfg.nin izniyle)

Tm ileri-geri hareketli kompresrler, toplam verimlerini snrlayan tasarm zelliklerine sa-


hiptirler. Piston yz ile sktrma odasnn tavan arasnda bir aklk vardr. Bu bolua skt-
rlan hava veya gaz, giri stokunda yeniden genleir. Yeniden genleen hava, giri vanasndan gi-
recek ortam havasnn yerine silindir hacmini doldurur. Ayrca, bu basnl hava stlmtr ve gi-
ri havasna bir miktar n stma salar, dolaysyla silindire girebilecek miktar azaltr. Vanalar
ve piston segmanlar anr maddelerdir. leri-geri hareketli kompresrler, vanalar ve segman-
lar andrlarak birbirlerine altrldnda ve uygun biimde szdrmazlk saladnda daha
verimli olurlar. Paralarn birbirine almas salandktan sonra, vanalar ve segmanlar zamanla
anr ve szdrmazlk yeteneklerini kaybederler. Hava veya gaz bu bileenlerden geerek kaar
ve kompresrn verimini drr.
26 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

ekil 3.3. Yal dnel vidal kompresr hava kafas


(Kaeser Compressorsn izniyle)

3.3. Dnel Kompresrler


Dnel kompresrlerin yaygn iki tipi dnel vidal ve dnel kanatl kompresrlerdir.
Dnel vidal kompresrler, sanayide kullanlan pozitif deplasmanl kompresrlerin en yaygn
tipidir. Bu kompresrler, yal ve yasz olarak iki alt gruba ayrlr. Yal vidal tip kompresrle-
rin balca kullanm alan genel endstriyel hava beslemesidir. ekil 3.3de, yal dnel vidal bir
kompresre ait hava kafas grlmektedir. Kuru tip dnel kompresrler ise yaygn olarak, kir-
lenmenin nemli bir kayg olduu gda, farmastik ve elektronik uygulamalarnda kullanlr. ekil
3.4de ise, yasz dnel vidal bir kompresr hava kafas grlmektedir. Uygun filtrasyon ve izle-
me yaplarak, yal kompresrler de bu uygulamalarn bazlarnda kullanlabilir.
Dnel vidal kompresrlerde, bir ucunda giri delii ve dier ucunda k delii bulunan gv-
denin iine monte edilmi iki rotor bulunur. Erkek rotor, aaya doru sarmal oluturan lobla-
ra sahiptir. Dii rotor ise, rotor loblarnn yerletii mtekabil oluklara sahiptir. Rotor ifti giri
deliini getike, hava, dii rotordaki oluklara, veya dier ifadeyle oyuklara dolar. Rotorlar gv-
de iinde dnmeye devam eder ve oluktaki havann giri deliiyle balantsnn kesildii noktay
geer. Dnme devam eder, hapsedilen havann hacmi azalr. Hapsedilmi hava ktlesi k de-
liine ulancaya kadar sktrma devam eder. Sonrasnda, basnl hava k hattndan dar-
ya, separatr haznesine (yal vidal tip ise) veya dorudan kompresrn son soutucusuna (ku-
ru vidal tip ise) itilir.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 27

ekil 3.4. Yasz dnel vidal kompresr hava kafas


(Atlas Copconun izniyle)

ekil 3.5. Dnel kanatl silindirik rotor ofseti

ekil 3.5de grld zere, dnel kanatl kompresrler, bir gvde iinde bulunan silindi-
rik rotor ofsetinden oluur. Kanatlar, silindirik rotorda alm yarklara radyal olarak taklmtr.
28 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

Rotor dndke, kanatlar santrifj kuvvetle veya yaylar sayesinde gvdeye doru itilir. Rotor
ve gvde ayn eksene sahip deildir. Giri delii, sktrma odas artmakta olduu blgede bulu-
nur. Rotor giri deliini getiinde, bir miktar hava hapsedilmi olur. Rotor dnmeye devam et-
tike, hapsedilen hava, arzu edilen sktrma elde edilinceye kadar daha kk hacme daraltlr.
O noktada rotor, gvdedeki k deliini geer ve hava dar itilir.
Kanatlarn anmas nedeniyle sk sk bakm ve onarm gerektirdiinden, bu tipte kompresr-
ler, snrl sreli alma isteyen hafif grevler iin en uygun tiptir.

3.4. Dnel Vidal Kompresrler


Dnel vidal kompresrler, tek kademeli veya iki kademeli olabilir. Hatrlanaca zere, iki
kademeli kompresrler, havay belirli bir giri basncndan nihai k basncna iki admda veya
kademede sktrr. lk kademede, mutlak giri basncndaki bir miktar hava hacmi ara dzeyde
basnca sktrlr. kinci kademede ise, ara dzey basntaki hacmi nihai k basncna skt-
rr. Kademe saysna baklmakszn, toplam sktrma oran ayn kalmakla birlikte, iki kademeli
kompresrde kademe bana sktrma oran, toplam sktrma orannn kare kkdr. Bir ga-
z sktrmak iin gereken g, kademe bana sktrma oranlarnn toplam ve ktle aknn
fonksiyonu olduundan, daha yksek toplam sktrma oranna sahip olan tek kademeli sk-
trma, ayn ktle hacmini sktran iki kademeli kompresrden teorik olarak daha fazla g ge-
rektir. ekil 3.6da, tipik tek kademeli dnel vidal bir kompresr hava kafasnn montaj patlatma
grnts sunulmutur.

ekil 3.6. Tipik tek kademeli dnel vidal kompresr hava kafasnn montaj patlatma grnm
(Kaeser Compressorsn izniyle)
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 29

Kademe bana ideal sktrma oran, eitli varsaymlar ile tespit edilir; Mkemmel ara so-
utma varolmaldr, her kademenin boyutu ve delikleri kesin biimde belirlenmelidir. Kompre-
sr tek tasarm noktasnda almal veya her iki kademenin hacmini deitirebilmelidir. Yal iki
kademeli dnel vidal kompresrlerde ara soutma mmkn deildir. Kademeler arasnda hava
akmnn soutulmas, su youmasna neden olur ve bu youan su ikinci kademeye girerken
yalama akkanna derhal karr. Kademeler arasna genellikle birtakm soutma akkan ko-
nulur; ancak bu akkan, kademeler aras scakl, ortam scaklna drecek derecede sout-
maz. Her kademenin boyut ve delik yaps, tam ykte alma iin tasarmlanr. ki kademeli bir
kompresrde havann debisi tam kapasiteden az ise, ideal sktrma oranna ulalmaz, bu du-
rum verimin azalmasna neden olur.

Bugn piyasada bulunan iki kademeli yal vidal kompresrler iin balca iki kontrol dzeni
vardr. Birincisi basit biimde giri modlasyonudur. Birinci kademede bulunan bir giri vanas,
artan sistem basncna tepki olarak giri debisini snrlar. kinci kontrol dzeni ise deiken dep-
lasmandr (spiral vana). Bu yntem ise, yalnz birinci kademedeki debiyi kontrol eder. Yntemle-
rin hibiri ikinci kademe kapasitesini dzenlemez.

Her iki tip kompresr de tam ykte alrken giri vanalar tam ak durumdadr ve rotor
gvdesine giren hava, ortam basncna yakn mertebededir. Sistem basnc arttka, modle edici
kontrol, giri vanasn kapamaya balar, bu da rotor yzndeki basncn azalmasna neden olur.
Sistem, kompresrn kapasitesinin %75ine ihtiya duyarsa, giri vanas, rotor yzeyindeki mut-
lak basncn ortam bascnn %75i olduu noktaya kadar ak kstlar. Deniz seviyesinde bunun
anlam, rotorlara giriteki basncn 1 bar yerine 0,75 bar olmas demektir. Birinci kademe hl
havay 2,92 kez sktrmakta ve havay 2,19 bar basnta boaltmaktadr. Sistem basncnn bi-
raz ykseldiini ve makinenin modle etmesi iin sinyal gnderdiini varsayalm; ikinci kademe
artk 2,19 bardan 8,65 bara sktrmaya balar. Bu da, ikinci kademede 3,95lik sktrma ora-
n yaratr. Toplam sktrma oran, iki kademenin sktrma oranlarnn toplamdr: 2,92 + 3,95
= 6,87. Toplam sktrma oranndaki bu art, ktle akndaki azalmay dengeler ve ksmi ykte
performansn standart modlasyonlu g erisine sahip olmasn salar.

Birinci kademede deiken deplasmanl hava kafas kullanlmas, ksmi ykte performans
sadece biraz iyiletirir. Gaz kanunlarna gre, sabit deplasmanl ikinci kademe, tam ykten daha
dk dzeyde alrken kademeler aras basnc modlasyonlu rnekteki ile ayn dzeye e-
ker. Ayn hacmi igal eden ayn sayda molekl, ayn basnc yaratr. Buna gre, ikinci kademede-
ki sktrma oran, modlasyonlu makinenin ikinci kademesi ile ayn olur. Kademeler aras ba-
sn dm olduu iin birinci kademenin sktrma oran der. Giri vanas ortam basncna
aktr ve yalnz 2,19 bara kadar sktrma yapmak zorunda kalr. Pratikte, birinci kademenin sa-
bit basn oran, eitli yklerde kademeler aras basn ile tam elemez. Hava kafas, tam yk-
te performans optimize edecek biimde tasarlanmsa, ksmi ykte muhtemelen biraz fazla s-
ktrma yapyor olabilir.

Dnel vidal kompresrler 5,7 il 6,7 kW/m3/dk zgl gce ihtiya duyar.

3.5. Dnel Vidal Kompresr Kontrol Yntemleri


3.5.1. Ykl/yksz (Devrede/devred)
Dnel vidal kompresrler iin en eski kontrol dzenlerinden birisi, ileri-geri hareketli tipte
kontrollerin dnel vidal kompresre uyarlanmasdr. Basn tabanl bu kontroller, 0,7 ile 1 bar
aralnda alr. llen sistem basnc, basn anahtarnn st ayar noktasna ulancaya kadar
kompresr tam ykte alr. Ayar noktasna ulaldnda bir sinyal gnderilerek giri vanas ka-
30 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

patlr ve ya separatr haznesindeki basncn bir ksm veya tamam serbest braklr. Bu nokta-
da, sktrlan yegne hava, giri plakas evresinden szm olan havadr. Birtakm kontroller ile
bu kaaklar kalibre edilerek, yan uygun biimde dolamasn salamaya yetecek pozitif basn-
c muhafaza etmek iin hava/ya haznesine daima belirli bir miktarda hava salanr. Giri vana-
s kapal iken, kompresr yksz alyor denir. Sistem basnc alt ayar noktasna dtnde,
bir sinyal gnderilerek giri vanas yeniden alr ve kompresr tekrar tam ykte almaya ba-
lar. Bu trden kontrol, basnl hava iin doru depolama kapasitesine sahip olacak biimde ta-
sarlanm bir sisteme uygulandnda sistem taleplerini yeterince karlayabilir. Doru depola-
ma kapasitesine sahip olmayan bir sisteme bu trden kontrol edilen kompresrn uygulanmas,
beklenenden daha yksek enerji tketimine, sistem basncnda kabul edilemez dalgalanmalara
ve beklenenden daha ksa ekipman mrne neden olabilir.

Yal dnel vidal kompresrler de, hava sisteminin ak aasna tanan ya miktarn snr-
lamaya ynelik kontrollere sahip olmak zorundadr. Ykl/yksz kontroll bir kompresr tam
ykte alrken birka ey vuku bulmaktadr. Sistem basnc, alt ayar noktasndan st ayar nok-
tasna ykselmektedir (st ayar noktas genellikle alt ayar noktasndan 0,7 bar daha yukarda-
dr). st ayar noktasna ulaldnda, giri vanas kapanr ve kompresr sistem iin hava ret-
meyi durdurur. Bu noktada, ya separatr eleman, basnl hava ve ya karmnn tam ak-
na maruz kald iin doymutur; ve ya da hava kabarcklaryla doymutur. Kompresr kont-
rol giri vanasn kapattnda, hava/ya haznesindeki basncn bir ksmn brakmak zere bir
blf vanasn da aar. Yine de, separatr eleman boalrken sprme yetenei salamak ve ya-
n iindeki hava genleirken kpklenmeyi nlemek iin, haznede biraz basn kalmas gerekir.
Separatr elemanndaki sprme borusu ile kompresr zerindeki dn noktas arasnda ba-
sn fark olmakszn, ya giderilemez ve bu kalan ya, kompresr yeniden yke getiinde ak
aasna sevk edilir.

Kk bir kompresr (22 kWtan kk), haznedeki basnc yaklak 15 saniyede boaltabilir.
Bu boaltma esnasnda haznenin tam basnc muhafaza etmesi gerekmez; ancak, evrimin so-
nuna yakn yerde, en azndan bir miktar basn kalmas iin orifisli blf vanas kullanr.

Hazne basnc, annda braklmad iin, giri vanas kapandnda g ihtiyac (kW) hemen
yksz dzeye dmez. Testler gstermitir ki, giri vanas kapandnda, g ihtiyac, genellik-
le, tam yk dzeyinin yaklak %80ine dmekte; ardndan, kompresr hazne basnc azalrken
istikrarl biimde yksz g ihtiyacna dmektedir. Tam kapasiteden dk dzeyde alan bir
ykl/yksz kompresr iin gereken gerek ortalama g (kW), aadaki faktrlerin bir fonk-
siyonudur:

Balang tam yk g ihtiyac


Nihai tam yk g ihtiyac
Balang yksz g ihtiyac
Nihai yksz g ihtiyac
Hazne blf sresi ihtiyac
Ykl/yksz evrim sresi

Bu trden kontrolde optimum enerji kullanmna ulamak iin, alc (basnl hava depolama
tank), blf sresinin toplam yksz srenin nemsiz bir ksmn tekil edecei ekilde yeterli
byklkte olmaldr. ekil 3.7deki normal yk evrimleri, akm iddetinin 140 ampere dt-
n gstermektedir. Ancak ve ancak baka bir kompresrn ayar kompresr olarak altrlma-
ya balamasyla birlikte, Kompresr 3n yksz evrimi, yaklak 108 amper tam yksz akm
iddetine ulamaya yetecek derecede uzun srmtr.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 31

ekil 3.7. Ykl/yksz evrimler


(Kaynak: Draw Professional Services)

ekil 3.8. Ykl/yksz g erisi


-kW

Ksa evrimli ykl/yksz kompresr kontrolnn ksmi yk g erisi zerindeki etkisi yu-
karda ekil 3.8de gsterilmitir. Basnl hava sistemi depo hacmi arttka, ksmi yk g per-
formans iyilemektedir. ekil 3.8de sunulan eriler, Compressed Air Challengeden alnmtr
ve ya haznesi boaltma sresi 40 saniye ve kontrol basnc fark 10 psig olan bir kompresre
32 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

ilikin zel duruma dayanmaktadr. alma parametrelerinde herhangi bir deiiklik, bu erile-
rin de deimesine sebep olacaktr.

ok makineli uygulamalarda makine says, maksimum kabul edilebilir sistem basn deii-
mi ile snrlandrlr. Her ykl/yksz makineye, en yakndaki dier kompresrden, en az 0,14
bar farkl olan st ve alt basn noktalar ayarlanmak zorundadr. Balangta 6,9 ile 7,5 bar ara-
lnda almak zere tasarlanm bir sisteme eklenen bu ekilde kademelendirilmi kompre-
srler, ya gerekenden daha yksek basnlara sktrmak iin bo yere g harcamak zorunda
kalrlar ya da arzu edilen alma basncnn altnda alrlar.

3.5.2. Modlasyon kontrol


Ykl/yksz kontroller, k hava basncnda yaklak 0,7 barlk srekli bir salnma da-
yanr. Bu srekli dalgalanma ou uygulamada arzu edilmez. nk hava cihaz verimi, besle-
me basncnda her 0,07 bar deiiklikte %1 ile %1,4 arasnda deiir. Depolama kapasitesi k-
k olan uygulamalarda ykl/yksz kontroller basnta hzl dalgalanmalar ve giri vanasn-
da ar ypranma yaratr. Modlasyon kontrol ise, belirli bir sistem talebine karlk minimum
vana hareketiyle sabit sistem basnc salamak suretiyle bu sorunlarn her ikisini de zer. Mo-
dlasyonlu makineler iin, alcnn boyutunu artrmak, g tketimini ykl/yksz kontrollerde
olduu kadar azaltmaz. ekil 3.9da, dnel vidal kompresrler iin modlasyon g erisi su-
nulmutur.

ekil 3.9. Dnel vidal kompresrler iin modlasyon g erisi


-kW

Modlasyonlu kontroller genellikle, kompresrn sistem talebine tepkisini belirlemek iin


0,7 veya 1 barlk basn kullanr. Bu trden bir kontroln 6,9 barlk tam yk alma basncna
ayarlanmas, giri vanasnn 6,9 bar altndaki tm basnlarda tamamen ak olmas demektir.
Sistem basncnda bu ayarn tesine bir art, sistemin artk kompresrn tam kapasitesini kul-
lanmadn ve ar kapasitenin basn artna neden olduunu gsterir. Basn, tam yk ayar-
nn zerine kar kmaz bir sinyal gnderilerek (pnmatik veya elektriksel) kompresr kapasi-
tesini drmek zere giri vanas kapatlmaya balar. Modlasyonlu makinelerdeki hava kafa-
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 33

s, ykl/yksz makinelerin hava kafalar gibi sabit deplasmana sahiptir. Sabit deplasmanl bir
kompresrn kapasitesini modle etmenin yegne yolu, giri akn snrlamak suretiyle giri
vanas ile rotorlar arasndaki mutlak emme basncn azaltmaktr. Gaz kanunlarna gre, basn-
cn %10 azaltlmas sabit hacimdeki ktleyi %10 azaltr (sabit deplasmanl hava kafas). Bu s-
re, kompresrn modlasyon aralnda sorunsuzdur. Sistem basncnn kontroln st snrna
ykselecei zamana kadar, giri vanas tamamen kapanm olur.

Bir gaz sktrmak iin gereken g, ktle ve sktrma orannn bir fonksiyonudur. Sistem
basncnn artrlmas, giri vanasn tetikleyerek giri akn azaltr, sonuta emme basncnn
dmesine yol aar. k basnc arttka emme basnc der ve sktrma oranlar says artar.
Ktle ak azaldka sktrma oranlar saysnn artyor olmas nedeniyle, modlasyonlu komp-
resrlerin ksmi ykte almas, tam ykteki g ihtiyacnn nemli bir yzdesini gerektirir.

ok makineli uygulamalarda alan modlasyonlu kompresrler, ykl/yksz kompresr-


lerde olduu gibi, makine says konusunda ayn limitlere tbidir. ok makineli bir uygulamada-
ki tm modlasyonlu makineler, ayn anda tam ykten dk dzeyde alyor olabilirler. Bu da,
tesiste olduka istikrarl hava basnc salar, ancak gc olduka verimsiz kullanr.

3.5.3. Rotor uzunluk kontrol


Rotor uzunluk kontrol, sktrma oranlarn artrma sorunu yaamakszn sistem talebiyle
kompresrn ktsn eletirmek zere gelitirilmitir. Rotor sktrma alannn etkili uzunlu-
unu kontrol etmek suretiyle, giri basnc kararl kalabilmekte ve sktrma oranlar da komp-
resrn kapasitesinin st %50lik blmnde nispeten sabit kalabilmektedir. Sktrma oranla-
rn artrmakszn ktlesel debiyi azaltmaya ilikin bu yntem, ksmi ykte almada bariz bir
g avantaj salar. Rotorlarn etkili uzunluunu kontrol etmenin baz yntemleri hlihazrda
retimdedir. Bu trlerin hepsi, ksmi ykte alma aralnda baz noktalarda modle edici kont-
roller veya ykl/yksz kontrollerden daha iyi verim salamakla birlikte, rotor uzunluk kontro-
lnn her tipinin tasarm ve retiminde alma ve verim farkllklar vardr.

Dnl vana ve spiral vana temelde ayn tasarmdadr. Bu tasarmlar reten irketler farkl
kontrol yntemleri kullanrlar; ancak, sktrma alannn etkili uzunluunu kontrol etme meka-
nizmas her iki vana iin de ayndr. Her iki tasarm, rotor gvdesinin dk basnl giri ucunda,
iki rotor oyuunun birletii yerde belirli sayda delie sahiptir. Bu delikler, gvdenin kalnl ka-
dar derindir. Bu deliklerin altnda, spiral kesik oyuklu silindirik biimli bir vana vardr; bu vana ya
delii kapatr ya da giri hava yoluna balanan bir oyua alr. Deliin az miktarda almas da-
hi, rotor ularnn delikleri ayran rotor oyuu kntsndaki blmeyi geinceye kadar sktrma-
nn balamasn engeller. Bu da, sktrlmak zere hapsedilmi havann hacmini etkili biimde
azaltr ve gereken gc drr.

Deliklerin kapatlmas, rotor oyuunda bir aklk (cep) yaratr. Rotor ucu bu cebin zerinden
geerken, sktrlmaya balam havann bir ksm rotor ucunun evresinden kayar ve yksek
basn alanndan dk basn alanna geer. Bu olay, %50nin zerindeki yk seviyelerinde, bu
cepleri ieren rotor oyuu ksmnda, sktrma esnasnda, verimi olumsuz etkiler. Genellikle, bu
verim kayb, ortak mucitlerden birinin grne gre %4tr ve test sonularyla dorulanm-
tr. Dnl veya spiral vanal kompresr, ya cepsiz kompresr ile ayn havay retmek iin daha
fazla g kullanacak, ya da ayn gte daha az hava retecektir. ekil 3.10da dnel vidal komp-
resrler iin deiken deplasmanl g erisi sunulmutur.
34 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

ekil 3.10. Dnel vidal kompresrler iin deiken deplasmanl g erisi


-kW

3.5.4. Deiken hz kontrol


Deiken hz srcleri birok dnel vidal kompresr iin mevcuttur. Bu deiken hz genel-
likle, deiken frekansl src veya anahtarlamal relktans src kullanlarak elde edilebilir.
Deiken hzl makineler, hava kafasndaki hz deitirmek suretiyle hava arzn hava talebi ile
eletirebilmektedir. k basncnda ok az deiim veya giri basncnda hi deiim olmad-
ndan bu trden kontrol, uygun tasarmlanr ve paketlenirse ok verimlidir. ekil 3.11de, dnel
vidal kompresrler iin deiken hz srcsne ait g erisi sunulmutur.

ekil 3.11. Dnel vidal kompresrler iin deiken hz srcs g erisi


-kW
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 35

Deiken hz srcleri, AC akm DC akma dntrmek ve ardndan farkl frekanslarda AC


akm simle eden darbeli DC akm beslemek suretiyle alr. Bu srecin doasnda birtakm ka-
yplar vardr. Dolaysyla deiken hz srcl kompresr seerken dikkat edilmelidir. Bu tr-
den kontroln en yararl olduu durumlar, geni bir yk aral olan ve tam ykte ksa sre al-
an tek kompresrl uygulamalardr. oklu kompresr uygulamalarnda, deiken hzl kontrol
yalnz ayar kompresryle snrl tutulmaldr. Etkili kontrol aral, sistemde temel yk makine-
lerinin tam kapasitelerini aacak biimde boyutlandrlmaldr. Bu trden kontrol, dier her tr-
l kontrol iinde en iyi ksmi yk verimine sahiptir. Srekli tam ykte almada ise, srcdeki
elektrik kayplar bunu daha az cazip bir kontrol yntemi haline getirmektedir.

Standart dnel vidal kompresre deiken frekansl kontrolr uygulanmas, enerji tasar-
ruflar bakmndan beklenen sonular dourmayabilir. Dnel vidal kompresrler, belirli bir hz
aralnda verimli olarak alr. Hava kafasnn ok hzl veya ok yava dnmesi, kompresrn
verimini olumsuz etkiler. Mevcut bir kompresr, verim erisinin ucunda alyorsa, kompres-
rn yavalatlmas, aslnda daha az deil daha fazla g gerektirebilir.

VSD Kompresr Uygulamas ve Kontrol A


Deiken hz srcl (VSD ya da DHS) kompresr uygulamas yapldnda, sistem tasarmna
dikkat edilmelidir. Deiken hzl kompresrler basn sinyaline tepki verir ve nispeten dar bir ba-
sn band olan 0,10 il 0,15 bar araln muhafaza edecek ekilde hzlanr veya yavalar.
rnek olarak, maksimum hz kts 10,0 m3/dk ve minimum hz kts 2,5 m3/dk olan bir dei-
ken hz nitesini ele alalm. Bu durumda, bu nitenin kontrol aral 7,5 m3/dk olur. Bu VSD ni-
tesi, m3/dklk kontrol aralnda hzlanmak ve yavalamak suretiyle 0,10 ile 0,15 bar araln
muhafaza edecektir. Sistem talebi 2,5 m3/dknn altna dnce nite durur ve sistem basncn
muhafaza etmek iin almaya balar. nite durma ve balama yapyor olaca iin, basn sa-
lnm sistemin depolama kapasitesine bal olarak 0,3 ile 0,6 bar arasnda olabilir. Bu sistem
rneinde, 0 ile 2,5 m3/dk arasnda bir dk ak kontrol a vardr; bu da nitenin durmasna
ve balamasna neden olur. te yandan, sistem talebi 10,0 m3/dky aarsa deiken hz nitesi
tam hzda olacak ve talep, kompresrn tam yk kapasitesini atka basn decektir. Basn
d oran, talebin nite kapasitesini ne kadar sreyle atna bal olarak, byk hava alclar
bakmndan ilve depolama ile karlanabilir veya ortadan kaldrlabilir. Ancak, talep 10,1 m3/
dkya karsa ve bir sonraki nite 10,0 m3/dk sabit hzl nite ise, bu sabit hzl nite 10,0 m3/
dky ve ilve 0,1 m3/dk ihtiya iin buna karlk gelen gc devreye sokar. 10,0 m3/dklk nite
VSDnin yavalamasna neden olur. 0,1 m3/dk talep karsnda VSD nitesinin minimum hz hl
2,5 m3/dk olacandan sistem basnc artar, 10,0 m3/dklk niteyi devre d brakr veya ksar.
Bu olaya tam ak kontrol a denir. Bu durumdan kanmak iin, VSD nitesinin kontrol aral,
bir sonraki temel yk nitesinin tam akndan fazla olmaldr.
VSD ile ayn tam yk kapasitesine sahip bir kompresr kullanmak yerine, bu 10,0 m3/dklk dei-
ken hzl kompresr ile 7,0 m3/dklk sabit hzl niteyi altrmak iyi bir tercih olur. Talep, VSDnin
kapasitesini atnda sabit hzl kompresr devreye girer ve tam ykte alr. Talep 10,1 m3/dk
olsayd, sabit hz 7,0 m3/dk katkda bulunur; VSD ise yavalayarak 3,1 m3/dk katkda bulunurdu.
Talep, sabit hzl nitenin tam kapasitesini atndan ve minimum hzda VSDnin arzndan daha
byk olduundan, VSD istikrarl bir basn salayabilir ve kompresrler ykleme ve ykten kma
yapmazlar. Talep 17 m3/dky aarsa, baka bir 7 m3/dk sabit hzl kompresr kullanlabilir. Bu da,
2,5 m3/dkdan 24 m3/dkya kadar sorunsuz bir gei salar.
Tm bu rnekler teorik olduundan, gerek zaman ve gerek saha koullarna dayal olarak ger-
ek ihtiyalarn tespit edilmesi iin ak profilinin karlmas kuvvetle tavsiye edilir. Bu da kullanc-
nn sistemi daha kesin biimde anlamasn ve birok enerji tasarruf potansiyelini ortaya karma-
sn ve ayn zamanda toplam sistem performansn gerekten iyiletirmesini salar.
36 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

3.6. Dinamik Kompresrler


Dinamik kompresrler iki gruba ayrlr: Santrifj (veya turbo) ve eksenel. Her iki tip, giri hava
akmn hzlandrmak ve sonrasnda hz basnca dntrmek suretiyle havay sktrr. Santri-
fj kompresrler, genel endstriyel uygulamalar iin en yaygn dinamik kompresr tipidir.

3.6.1. Santrifj kompresrler


Santrifj kompresrler, giren hava akmn hzlandran bir veya daha fazla pervane setine sa-
hiptir. Pervaneler basncn yaklak %50sini retir. Basncn kalan da, difzr ve salyangoz, ha-
va akmnn hzn yavalattnda oluur. Bu prensip, motorlarda turboarj cihazlarnn alma
prensibi ile ayndr. Motorlar egzoz gazlarn kullanarak pervaneyi dndrr; santrifj kompre-
srler de genellikle pervanenin, g kayna olarak, elektrik motoru ve dili setini kullanr. Bu
kompresrlerdeki pervaneler, dakikada 50.000 devire varan ok yksek hzlarda dnerler. Ba-
sn yaratmak iin hzn kullanlmas, tesisin normal iletme basncna ulamak iin birka sk-
trma kademesi gerektirir. ki ve kademeli santrifj kompresrler yaygndr. Sktrma esna-
snda ya enjeksiyonu yoktur; dolaysyla kademeler arasnda ara soutma mmkndr.

Santrifj kompresrler, 15 m3/dk il 3.000 m3/dk veya daha yksek kapasitelerde mevcuttur.
45 il 50 m3/dk ve daha byk kapasiteli bu tipte kompresrler, ok byk dnel vidal kompre-
srlere gre bir para verim avantajna sahiptir. Santrifj kompresrlerin iletim maliyeti 5,7 il
7,1 kW/m3/dk mertemesindedir. Ancak, bu avantaj sadece kompresrn temel yk kompresr
olarak almas durumunda geerlidir. Dinamik kompresrlerin uygun biimde almas iin,
kendi tasarm noktalarna yakn hava debisine sahip olmalar gerekir. Talebin dalgaland uygu-
lamalarda kullanlmamaldr. ekil 3.12de, rnek bir santrifj kompresre ait performans eri-
si sunulmutur.

ekil 3.12. rnek santrifj kompresr performans erisi

Santrifj Kompresr Performans


SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 37

3.6.2. Eksenel kompresrler


Eksenel kompresrler, jet motoruna benzer ilke ile alr. Kompresr, ok sayda sral sabit
kanatlara sahip bir gvde iinde, ok sayda sral dnel kanatlar olan bir rotordan oluur. Ha-
va eksenel olarak, rotor dzlemi boyunca aaya doru sktrlr. Eksenel kompresrler genel-
likle petro-kimya tesisleri gibi yksek hacimli uygulamalarda kullanlr. Eksenel kompresrlerin
kapasiteleri 30.000 m3/dk gibi ok yksek olabilir.

3.7. Santrifj Kompresr Performans


Santrifj kompresrler, endstriyel basnl hava sistemlerinde en yaygn kullanlan dinamik
kompresrdr. Fabrikada paket haline getirilmi niteler halinde teslim edilir, montaj nispeten
kolaydr, zellikle byk kapasiteler sz konusu olduunda ilk maliyeti caziptir. Uygulama aral-
genellikle 500 hp (2.000 ft3/dk) ve zeridir. Hacimsel debisi 15.000 ft3/dk, 20.000 ft3/dk ve da-
ha byk deerlerde olan kapasiteler de mevcuttur. Ancak, kompresr kts bydke, fabri-
ka paketine dnme olaslklar azalr.
Santrifj kompresrler, kendi st/alt kapasite aralklarnda ok verimli biimde alarak
dk zgl enerjiyle hava retebilirler. st/alt kapasite aralnn altnda ise birok santrifj
kompresr, fazla kapasiteyi atmosfere fler; bu da bir kompresr kontrol etmenin ok verim-
siz yntemidir.
Son yllarda piyasada mevcut santrifj kompresrlerin kapasite aral klmtr. Sant-
rifj kompresrler artk 200 hp (800 ft3/dk) gibi kk boylarda bulunabilmektedir. Dnel vidal
kompresrler bydke ve santrifj kompresrler kldke, byk dnel vidal kompresr-
ler ile kk santrifj makinelerin kapasite aralklar artk rtmeye balamtr.
Pozitif deplasmanl ile santrifj veya dinamik makinelerin karmn ieren birleik sistemler
artan sayda kurulmaktadr. Pozitif deplasmanl ve dinamik kompresrleri tek sistemde kullan-
mak, verimli ve gvenilir kontrol asndan zorluklar arz eder. Dinamik sktrmann doas ne-
deniyle, santrifj kompresrlerin kontrol sabit basn salar. Pozitif deplasmanl kompresr-
ler, kompresr kapasitesini devreye sokmak ve karmak iin st ve alt basn limitleri kullanr.
Santrifj kompresrn sabit basn kontrolleriyle pozitif deplasmanl basn kontrol bandnn
arzu edilmeyen etkileimi, toplam sistem verimini drebilir.

3.7.1. Santrifj kompresr srcleri


Santrifj kompresrler iin geni bir yelpazede src tipleri mevcuttur. Santrifj kompre-
srlerin 200 hp (800 ft3/dk)den balayarak 3.500 hp (20.000 ft3/dk) ve tesinde kapasitelere sa-
hip olduunu dnrsek bu artc deildir. En yaygn src, elektrik motorudur. Kk pa-
ketler genellikle 230 veya 460 volt 3-faz gc kullanr. Daha yksek gl motorlar ise, ok yay-
gn olarak 2.300 veya 4.160 volt 3-faz gcnde alan orta gerilimli nitelerdir. 500 hpden itiba-
ren, 1,0 ve/veya nc g faktrne sahip opsiyonel senkron motorlar mevcuttur; bunlar tesisin
toplam g faktrn muhafaza etmede veya daha iyiye gtrmede yardmc olabilirler.
Dier srcler ise gaz veya dizel yaktl motor srcleri ierir. ok byk kompresrler,
gaz trbinli src kullanabilir. Buhar trbinli srcler, daha sk kullanlmaktadr. Birok ne-
denle, alternatif srcler dnlebilir.
Dk maliyetli buhar mevcutsa, baz durumlarda buhar trbinli srcler ok cazip olabi-
lir. Yaz dnemlerinde, kn ortam stmas iin kullanlan buharn fazlal oluabilir. Dnemsel
38 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

elektrik fiyatlar yazn tepe dnemlerde yksekse, buhar srcl kompresr kullanmak eko-
nomik olarak doru olabilir. Byle bir iletme stratejisini uygulama karar eksiksiz bir ekonomik
etd gerektirir, nk k aylar iin alternatif srcl kompresr kapasitesinin bulunmas ge-
rekir.
Elektrik ksntlar retimi aksatyorsa, alternatif srcler cazip olabilir. Baz yerlerde ke-
sintili g satn alnabilmektedir. Kesintili g, enerji irketinin belirli bir sre iinde (10 veya
20 dakika) enerjinin kesileceini tesise bildirdii bir anlamaya tbi olan elektrik enerjisidir. Bu-
nu yapabilmenin bir yolu da, elektrik kesilecei zaman elektrikli kompresrden elektrikli olma-
yana gei yapmaktr.

3.7.2. ok kademeli santrifj kompresrler


Santrifj kompresrler dinamik kompresrlerdir. Dier bir deyile, pervanenin merkezine
giren hava, pervane tarafndan hzlandrlr ve utan yksek hzla ve giriteki basncndan biraz
yksek bir basnla kar. Yksek hzl hava difzr blmne ve hava hznn yavalatld kade-
menin salyangozuna girer ve hz enerjisi basn enerjisine dntrlr.

ekil 3.13. Ara soutuculara sahip, kademeli santrifj kompresr

Kademeyi terk ettikten sonra hava, kademeler aras borulardan, ara soutucudan, kademeler
aras separatrden geer ve bir sonraki kademenin pervanesine gider; burada sre tekrarlanr.
Tesis hava basnc aralnn 7 il 9 bar (100 il 130 psig) olduu durumlarda, santrifj kompre-
srlerde genellikle sktrma kademesi vardr. ekil 3.13de, ara soutuculara sahip, kade-
meli bir santrifj kompresr grlmektedir. kademeli sktrma iin, her kademenin sktr-
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 39

ma oran, kompresrn toplam sktrma orannn kp kkdr. Baz kompresr reticileri, da-
ha ucuz ve daha dk verimli iki kademeli tasarmlar sunmaktadr; bunlarda her kademenin s-
ktrma oran, kompresrn toplam sktrma orannn kare kkdr.
Tpk pozitif deplasmanl ileri-geri hareketli kompresrlerin deplasman ve performans zel-
liklerini belirleyen belirli bir ap ve stroka sahip olmas gibi, santrifj kompresrler de perfor-
mans zelliklerini belirleyen belirli bir geometriye sahiptir.
Aerodinamik tasarm ve dinamik sktrma, ekil 3.14deki diyagramda gsterilen basma
ykseklii (basn) ve debi ilikisi yaratr.

ekil 3.14. Santrifj kompresr performans erisi, g ile birlikte

Belirli bir reticinin aerodinamik tasarm, bir kompresrn kendi basma ykseklii/debi
performans erisini oluturur. Baz tasarmlarda daha dik eriler, bazlarnda daha yatk eriler
ortaya kar. Tama (surge) noktasna ulamadan nce olabilecek basn art miktar, aerodi-
namik tasarma bal olarak deiir. Kompresr herhangi bir giri kontrol olmakszn altr-
lyorsa, eri zerinde yer alan noktalarda alr. Sistem hava talebi dtke basn artar, de-
bi ve g der.
Dinamik kompresrler iin g ve basn ilikisi, pozitif deplasmanl makinelerin tam tersi-
dir. Pozitif deplasmanl makineler iin, k basncndaki her barlk artta g %6 artar (her 2
psig iin %1). Ancak santrifj kompresrler iin, basn arttka g azalr. Hava debisi de basn
arttka azalr.
40 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

ekil 3.15. Santrifj kompresr performans erisi - maksimum verim konumu

Santrifj kompresr performansyla ilikili baka bir karakteristik performans hatt (yukar-
da gsterilmektedir) daha vardr. Buna maksimum verim konumu denir. Santrifj kompres-
rn tasarmcs verimli bir aerodinamik seim yapmsa, kompresrn tasarm noktas, maksi-
mum verim konumunun performans hattn kestii noktada olur. Maksimum verim konumu, e-
kil 3.15de sunulan santrifj kompresr performans erisi zerinde gsterilmitir.
Basma ykseklii azaldka kompresrden salanan debinin artmas ilgintir. G de art-
maktadr. Maksimum verim konumundan boulma blgesine doru gittike, azalan verim nede-
niyle zgl g (kW/100 ft3/dk) artmaktadr.
Performans erisi zerinde hareket ederken, basma yksekliinin artmas salanan debi ve
gc azaltr. k basncnn, tamann (surge) oluaca noktaya kadar ykselmesini nlemek
gerekir. Kompresrn k debisi azaldka ve aerodinamik performans, kompresr k ba-
sncnn sistem basncndan daha dk olduu noktaya ulanca, tama (surge) meydana gelir.
Hava akmnn tersine dnmesinin vuku bulduu noktaya tama (surge) denir (hava, ktan ge-
riye girie doru akar). Tama (surge), kompresrde titreim ve mekanik strese neden olur. Bir
kompresr sk sk tama (surge) olay ile altrlrsa, kompresrde nemli mekanik hasar ol-
mas muhtemeldir.
Tamann (surge) olumasn nleyecek bir gvenlik korumas olarak, ou santrifj kompre-
sr reticisi, kompresr kna bir blf vanas koyar. Kompresr kontrolleri, tamann (surge)
oluabilecei durumlar algladnda, blf vanas almaya balar ve fazla hava akn atmos-
fere brakr. Kompresrn salad hava akn minimum gvenli debide veya zerinde tutmak
suretiyle tama (surge) nlenir. Santrifj kompresrleri blf ile birlikte altrmak olduka ve-
rimsizdir, nk havay sktrmak iin kullanlan enerji atmosfere braklarak israf edilmektedir.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 41

ekil 3.16. Santrifj kompresr performans erisi - tasarm noktas, ksma hatt ve blf

Genellikle, kompresre giren debinin, tamann (surge) olaca basncn altndaki debilerde
tutularak kontrol edilmesi tercih edilir. Bu kontrol aralna bazen ksma veya kapasite da-
raltma denir. Kompresrn giriine, modle edici kontrol vanas (ksma vanas) veya giri kla-
vuz kanatlar (IGV) taklr. Basn arttka, giri kslarak ksmi vakum yaratlr ve kompresrn
hava basmas ve g tketimi drlr. Santrifj bir kompresrn tasarm noktas, ksma hat-
t ve blf blgeleri ekil 3.16da santrifj kompresr performans erisi zerinde gsterilmitir.
Bu kontrol metodu, tama noktasna ulancaya kadar, kendi aerodinamik performans erisi
zerinde, msaade edilen sistem basncndan daha dk minimum gvenli debiye ve daha ge-
ni kapasite daraltma aralna imkn verir. Giri klavuz kanatlar, giriin kslmasna gre, da-
ha byk derecede azaltma (tam kapasitenin %25 il %30u) ve daha iyi ksmi yk g azaltm
salar. Giri klavuz kanatlar genellikle, ilk maliyetleri nedeniyle, 500 hp ve daha byk komp-
resrlerde ilve bir maliyet seenei olarak mevcuttur.
Kapasite daraltma kontrol olsa dahi, sistem hava talebi, maksimum kapasite daraltma ara-
lnn altnda olduunda, fazla havann blfne ve tamann (surge) nlenmesine ihtiya vardr.
42 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

ekil 3.17. oklu santrifj kompresr performans ile oklu pozitif deplasmanl dnel vidal kompresr
performansnn karlatrlmas

Tek bir sistemde birden fazla santrifj kompresr bulunduunda, bunlar ayn anda ksmak
suretiyle kapasite daraltma miktar daha iyi hale getirilebilir. ekil 3.17de sunulan grafik, her
biri 8.000 ft3/dk kapasiteli toplam 4 santrifj kompresr ile 0 ile 34.000 ft3/dk aralnda kapasi-
te performansn gstermektedir. Daha fazla sayda kompresr eklendike, blfte alan kont-
rol aral daralmaktadr. Bu strateji, ok sayda daha kk kapasiteli santrifj kompresr ge-
rektirir. Santrifj kompresrlerin faydalarndan birisi, byk makineler iin lek ekonomisidir.
Bir santrifj kompresr iin en iyi uygulama, daima kendi ksma aralnda alarak temel
yk kapasitesi salamasdr. Santrifj kompresrn kendi kapasitesinin bir ksmn blf yoluyla
her boaltmas verimin dmesi demektir. Blf minimize etmenin dier bir yntemi de, komp-
resrn ileyiini izleyen ve makineyi tama (surge) noktasna yakn yerde altran gelimi
mikro ilemci kullanmaktr. Bir kompresrn gerek tama (surge) noktasn birok faktr etki-
ler. Kompresrn tama (surge) noktas; giri scakl, soutma, soutma suyu scakl, maki-
nenin ve soutucularn durumu vs.ye gre deiir. Makinenin ileyiini ve tama (surge) nokta-
sn etkileyen birok faktr izlemek suretiyle, kontrol yntemi, kompresrn tamasna neden
olmakszn daha geni bir ksma aral kullanabilir. Bylesine gelitirilmi bir kontrol ile dahi,
santrifj kompresr, kendi kapasite aralnn nemli bir ksmn blf yoluyla kullanmak zorun-
dadr.
ekil 3.17de sunulan grafik, ayar makineleri olarak alan ykl/yksz pozitif deplasman-
l kompresrler ile temel yk olarak alan eitli santrifj kompresrlerden oluan karma bir
sistem iin g ve debi ilikisini de gstermektedir.
Uygun kompresr seimi ve kontrol ile, basnl havann blf yoluyla kaybedilmeden sistem
altrlabilir. Pozitif deplasmanl kompresrlerin dinamik kompresrler ile birbirine balanma-
snda uygun kontrol salanmaldr. Pozitif deplasmanl kompresrler 0,4 il 0,7 bar kontrol ba-
sn band aralnda alrken, santrifj kompresrler, 1 bar veya st basnlarda, sabit ba-
sn kontrol ile tasarlanrlar. Biri santrifj dieri dnel vidal kompresr olmak zere, iki komp-
resrden oluan bir sistem farz edelim.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 43

ekil 3.18. Santrifj ve dnel vidal kompresrlerden oluan birleik sistem blok diyagram

ekil 3.19. Santrifj ve dnel vidal kompresrlerden oluan birleik sistem performans profili

ekil 3.18de sunulan sistem tasarm, santrifj kompresre temel yk; ykl/yksz d-
nel vidal kompresre de ayar yetenei salamaktadr. Dnel vidal kompresrn kontrol basn
band 6,9 il 7,6 psig iken, santrifj kompresrn ksma basnc 8,0 bar olmaktadr. Sistem iin
en dk optimum basn, 5,8 barlk hedef basn ise, nemli byklkte bir yapay talep bileeni
mevcut demektir. ekil 3.19da, santrifj ve dnel vidal kompresrlerden oluan birleik sistem
performans profili grlmektedir.
Santrifj kompresrn ksma basncnn drlmesi ar derecede verimsiz almaya yol
aabilir. Ksma ayarnn 7,2 bara drldn farz edelim. Dnel vidal kompresr yklen-
44 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

dike basn artar. Basn, 7,2 barlk ksma basncna ulatnda, santrifj kompresr ktsn
azaltmaya balar. Sistem basnc, dnel vidal kompresrn ykten k noktas olan 7,6 bara
ykselemez. Gerekte, sistemin hava talebi dmeye devam ederse, santrifj kompresr sonu-
ta blf yapmaya balar. O noktada, dnel vidal kompresrn kts efektif olarak santrifj komp-
resrn blfn beslemektedir.
Dnel vidal kompresrn basncn drmek suretiyle yapay talep azaltlabilir. Bununla
balantl iki sorun vardr. Sistem basnc dtke, santrifj kompresr kendi erisi zerinde
boulma blgesine doru maksimum verim konumundan uzakta alr. kincisi ise, sistem ba-
snc hedef basnca yaklaacak biimde azaldka, artk depolama basn fark daha az olur. Anlk
talepleri desteklemeye yetecek depolama yoksa, sistem basnc hedef basncn altna debilir.
Bir alternatif de, sistemin arz ve talep taraflar arasndaki orta noktada ak kontroln sa-
lamaktr. Ak kontrol, 5,8 barlk hedef basncn muhafaza edilmesini salar.

ekil 3.20. Santrifj ve dnel vidal kompresrlerden oluan birleik sistem blok diyagram,
basn ak kontroll

ekil 3.20de sunulan konfigrasyonda, sistem hedef basnc 5,8 bara ayarlanarak yapay ta-
lep ortadan kaldrlabilir. Ak yukarsnda daha yksek basn, kullanlabilir hava depolamas
salar. Ancak, santrifj kompresr k, hl, dnel vidal kompresrn kontrol basn bandnn
salnmna baldr. Ayrca, dnel vidal kompresrn santrifj kompresrn blfn besledii
durumda, kontrol basnc ile ksma basnc ayarlarnn birbiriyle uyumsuz olmas ihtimali vardr.
Santrifj ve dnel vidal kompresrler arasnda k basncnn etkilemesini nlemek iin,
k borusu balantlarn ayrmak gerekir. Santrifj kompresrn kn ak kontrolnn ak
aasna koymak suretiyle, santrifj kompresrn k, dnel vidal kompresrn kontrol ba-
sn bandndan izole edilmi olur.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 45

ekil 3.21. Santrifj ve dnel vidal kompresrlerden oluan birleik sistem blok diyagram,
dnel vidal iin basn ak kontroll

ekil 3.21de blok diyagramda gsterilen yaklam, santrifj kompresrn knn, dnel vi-
dal kompresrn kontrol basnc bandndan izole edilmesini salamaktadr. Ancak, sistem he-
def basnc 5,8 bar iken, santrifj kompresr boulma blgesine doru almaktadr. Bu sorunu
amak iin iki alternatif vardr. Kompresrn byk bakm zaman gelmise, kompresrn ae-
rodinamiini daha dk tasarm basnc iin yeniden tasarlamak mmkn olabilir. reticiye da-
nlarak, aerodinamii yeniden tasarlamann mmkn olup olmad aratrlabilir. Kompresr
gvdesinin, kademeler arasndaki borularn/soutucularn snrlamalar, tasarm basncnn ol-
mas gerekenden daha yksek seilmesine sebep olabilir.
kinci alternatif ise santrifj kompresrn knda geri basn kontrol uygulamaktr. Geri
basn kontrol, santrifj kompresrn, ara ak kontrolnn ak aasnda, havay boaltr-
ken kendi tasarm noktasnda almasn salayacak bir ayar noktasnn muhafaza edilmesini
mmkn klar. Santrifj kompresrn k, santrifj kompresrn boulma blgesinde al-
masna neden olmakszn, dnel vidal kompresrn kontrol basn bandndan izole edilmi olur.

ekil 3.22. Santrifj ve dnel vidal kompresrlerden oluan birleik sistem blok diyagram, dnel vidal
iin basn ak kontroll ve santrifj kompresr iin geri basn kontroll
46 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

ekil 3.22de gsterildii zere, karma bir kompresr sistemi yaplandrlrken dikkate aln-
mas gereken birka performans faktr vardr. Ayar depolamas, kompresrlerin izne bal
balama zamann desteklemelidir. Santrifj kompresrler asndan, balama sresi bir daki-
ka veya daha uzun sre gerektirebilir. Depolamann, bir kompresrn beklenmedik durmasn ve
yerini alacak kapasitenin devreye girmesini destekleyip desteklemedii sorgulanmaldr.
Geri basn kontrol vanas, kendi kontrol aralnn etkili kesiminde alrken, santrifj komp-
resr kapasitesi ve empoze edilen P ile uyumlu bir ak katsays (Cv) seimine sahip olmaldr.
Geri basn vanasnn tepki hz, ak yukars alc hacmiyle uyumlu olarak kontrol edilmelidir.
Geri basn vanas potansiyel olarak, ak yukarsnda hzl basn deiimlerine neden olabilir;
bunlar da santrifj kompresrn kontrollerini etkileyebilir.
Birden fazla yerde birden fazla kompresr bulunan sistemlerde, kompresr basn ayar
noktalarn, blf nleyecek biimde dzenlemek gerekten imknsz olabilir. Kompresr ko-
numlar arasnda sistem genelinde basn gradyanlar, sistemin hava debisi deitike srek-
li deiir. Olabilecek normal basn deiimlerini karlamak iin, operatrlerin basn kontrol
ayar noktalarn gnde birka kez dzenlemesi gerekebilir. eitli kompresrlerde uygun biim-
de uygulanan ak kontrol vanalar, sistemde eitli yerlerde bulunan birden fazla kompresr
kontrol etmek iin pratik bir yntem salar.

ekil 3.23. Yapay talebi elimine eden basn/ak kontroll santrifj ve dnel vidal kompresrlerden
oluan birleik sistem performans profili

ekil 3.23te grld zere, ara ak kontrol, kontroll depolama fark salar ve sistem
hedef basncn kontrol etmek suretiyle yapay talebi ortadan kaldrr. Geri basn ak kontrol,
santrifj kompresrleri kendi tasarm noktalarnda alr durumda tutar. Geri basn ak kont-
rol ayrca, santrifj kompresrn blf edilmesini nler. Basn ykselmeye balarsa, geri ba-
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 47

sn ak kontrol alarak santrifj kompresrn salad havann sisteme girmesi temin edilir.
Sistem basnc ykselmeye baladnda, bu art ara ak kontrolnde alglanr. Ara ak kont-
rol bunun zerine kapanr ve beslemenin ayar kapasitesi ksmndan gelen debi azalr. Ksmi
yk koullarnda verimli alacak biimde tasarlanm ayar kompresrleri, saladklar havay
azaltarak ve daha az g harcayarak tepki verirler.
Santrifj ve pozitif deplasmanl kompresrlerden oluan kombinasyonu altran karma sis-
temlerin, uygun tasarlanm kontrol ile ortadan kaldrlabilecek blf ve yapay talebi olmas, o-
unlukla nemli miktarda ata sebep olur.

3.7.3. letme ve bakm


Santrifj kompresrlerin iletim ve bakmnn, rutin kontrollere zen gsterilerek yaplmas
ok nemlidir. Santrifj kompresrler ok az byk tamir ve bakma ihtiya duyarak uzun sre
alabilmektedirler. Ancak, rnein bir ara soutucunun boaltcs gibi rutin operasyonel kont-
rol gerektiren bir bileendeki kk bir sorun, ok byk tamir maliyetine yol aabilir.
Rutin gnlk kontroller, en azndan aada sunulan konularda reticinin tavsiyelerine gre
yaplmaldr:
Hava giri filtresi basn d
Hava giri scakl ve basnc
Kademeler aras scaklk ve basnlar
Kompresr zerindeki her soutucuda, soutma suyu giri ve k basnlar ve scaklklar
Ya basnc ve scakl
Tm youma suyu boaltma tapalarnn dzgn altnn kontrol edilmesi/dorulanma-
s
Titreim seviyelerinin kontrol edilmesi.
Gnlk kontroller yapldka bir kte kaydedilmelidir. Ktk gzden geirilerek daha ciddi
bir durumun n ikaz olabilecek scaklk, basn ve/veya titreim deiimleri deerlendirilmeli-
dir. ou uygulamada bu kontroller her vardiyada (24 saatlik iletimde, gnde 3 kez) yaplmak-
tadr.
Daha az sklkta olmak zere, rnein aylk operasyonel kontroller yaplmaldr. Kritik tama
(surge) kontrol ve kapasite kontrol ilevlerine zel dikkat gsterilmelidir. Hava kontrol borular,
ya borular ve su borularnda kaak veya atlak kontrol yaplmaldr. Youma suyu kapanlar
gerektii ekilde temizlenmeli ve/veya deitirilmelidir. Ya seviyesi, ya haznesi vanas kontrol
edilmeli ve gerektii ekilde bakm yaplmaldr. Soutma suyu sistemi bileenleri, basn ve s-
caklk lerler kontrol edilmeli; hat szgeleri temizlenmeli ve/veya deitirilmelidir.
Gevemi cvata, boru balants, ypranma ve anma kontrolleri de belirli aralklarda yapl-
maldr. reticinin tavsiyelerine uyulmas yerinde olur. Dzenli ya testi program uygulamak iin
kompresr reticisi ve ya tedarikisine danlmaldr. Ya deitirme talimatlarna uyulma-
s nemlidir. Santrifj kompresrlerin iletiminde, yan uygun durumda olmasnn kritik ne-
mi vardr. Yan dk performans ksa sre iinde byk bileen arzalarna ve pahal tamira-
ta yol aabilir.
Rutin bakm, her trl makineyi altrmada nemli bir konudur. Santrifj kompresrler d-
ndaki kompresr tasarmlar, optimum alt operasyonel kontroller ve rutin bakma daha tole-
48 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

ransl olabilir. Tesiste, kk sorunlarn byk sorunlar haline gelmesini nleyecek rutin kont-
rol/bakm yrtme teden beri pek etkin biimde yaplmyorsa, dier kompresr tasarmlarnn
dnlmesi tavsiye edilir. Santrifj kompresrlere bakm yapmamak ok pahalya patlayabilir.

Temel Kazanmlar
1. Endstriyel kompresrler iki byk kategoriye ayrlr: Pozitif deplasmanl ve dinamik.
2. leri-geri hareketli (resiprokan) kompresrler, pozitif deplasmanl kompresrlerdir.
3. Dnel vidal kompresrler de pozitif deplasmanl kompresrlerdir.
4. Dnel vidal kompresrler, en yaygn endstriyel kompresr tipidir.
5. Dnel vidal kompresrler iin birok farkl tipte ksmi yk kapasite kontrol mevcuttur.
6. Ksmi yk kapasite kontrolnn farkl tipleri farkl ksmi yk g zelliklerine sahiptir.
7. Santrifj kompresrler, sanayide kullanlan dinamik kompresrlerin en yaygn tipidir.
8. Aerodinamik tasarm, santrifj kompresrler iin basma yksekliine karlk debi per-
formans erisini belirler.
9. Santrifj kompresrleri blfl olarak altrmak ar derecede verimsiz olabilir.
10. Santrifj kompresr, performans aralnn kilitlenme (veya boulma) blgesinde al-
trmak verimsizdir.
11. Bir sistemde birden fazla santrifj kompresr altrrken, blfl altrmak yerine
kompresrleri ksmak tercih edilir.
12. Pozitif deplasmanl ve santrifj kompresrlerin kombinasyonunu kullanan bir sistemi i-
letirken, kontrol stratejisi ve sistem basn profiline zel dikkat gsterilmelidir.
13. Santrifj kompresrler iin rutin bakmn dzgn yaplmamas, kompresrn byk bile-
enlerinde maliyetli arzalara yol aabilir.
Blm 4
Havann Temizlenmesi
Hava sktrldnda, havadaki her ey de sktrlr. Tipi ne olursa olsun her kompresr, or-
tam havasndaki kirleticileri younlatrr. Bu kirleticiler kat paracklar, hidrokarbon buharla-
r (ya, benzin ve dizel yakt duman), kimyasal buharlar ve su buharn ierir. Yasz kompre-
sr kullanlmas, basnl havann temiz olmasn garanti etmez. Ortam havasndaki kirleticiler
basnl havadan giderilmezse, hava datm sisteminde ve basnl havay kullanan ekipmanda
younlar.

4.1. Hava Kalite Standartlar


Hava kalitesi ihtiyalarn tanmlamaya yardmc olan eitli klavuzlar ve standartlar mevcut-
tur. Bunlarn en yaygn olanlar ANSI/ISA-7.0.01-1996 Quality Standard for Instrument Air (ANSI/
ISA-7.0.01-1996 Alet Havas iin Kalite Standard) ve International Standard ISO 8573-1 Comp-
ressed Air Part 1: Contaminants and purity classes (Uluslararas Standart ISO 8573-1 Basnl
Hava Blm 1: Kirleticiler ve saflk snflar)dr. ISO 8573-1 uluslararas standard, basnl ha-
va retimi ve temizlenmesi iin doru sistemi semede ok faydaldr. Standart; susuz, yasz
veya tozsuz gibi mulak kalite terimlerinin yerine basit rakamsal deerler getirmekte ve bun-
lar tanmlanm kalite snflar halinde ayrmaktadr. ISO 8573-1 standard, basnl hava kayna-
na bakmakszn, paracklar, su veya ya bakmndan basnl havann saflk snflarn belirler.
Standart, eitli basnl hava talepleri iin uygun snf dzeyleri tavsiye etmez; sadece bir snf-
taki eitli kirleticilerin kabul edilebilir miktarn belirtir.
Parackl kirlenmeler iin basnl hava saflk snflar, parack boyutu aral belirtir ve bu-
na karlk gelen izin verilebilir kirlenme seviyesini metrekp bana tanecik says cinsinden be-
lirler. Tablo 4.1de, parackl kirlilik snflar sunulmutur.
50 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

Tablo 4.1. Parackl kirlilik snflar


Parack Boyutu Aral Parack Says 1
Snf En kk d En byk Metrekp hava bana
(m) (m) Maksimum parack says

0 Her uygulama iin belirlendii ekilde (Snf 1den daha kat)


1 0,5 1,0 1
2 1,0 5,0 10
3 1,0 5,0 500
4 1,0 5,0 1.000
5 1,0 5,0 20.000
6 -- 5,0 5 mg/m3
7 -- 40,0 10 mg/m3

Nem ve sv haldeki su snflar Tablo 4.2de sunulduu gibi tanmlanmtr. Nem deerleri
basn i noktas olarak, sv haldeki su deerleri ise sv haldeki suyun konsantrasyonu ola-
rak CW (g/m3) verilmektedir.

Tablo 4.2. Nem ve sv haldeki su snflar


Sv haldeki su konsantrasyonu
Nem
LSL2 CW USL3
Snf
Basn i noktas (g/m3) (g/m3)

0 Her uygulama iin belirlendii ekilde (Snf 1den daha kat)


1 -70C -94F -- --
2 -40C -40F -- --
3 -20C -4F -- --
4 +3C +37F -- --
5 +7C +45F -- --
6 +10C +50F -- --
7 -- 0 0,5
8 -- 0,5 5,0
9 -- 5,0 10

Yal kirlilik snflar da, aerosol, sv ve buhar dhil olmak zere toplam ya konsantrasyo-
nu olarak (mg/m3) belirlenmi ve Tablo 4.3de sunulmutur.

1 Tam spesifikasyonda, daha kk parack boyutlar iin parack saylar da yer almaktadr. Burada saddece en
byk parack boyutu aralklarna yer verilmitir.
2 LSL Lower Spec. Limit [Alt Spesifikasyon Limiti]
3 USL Upper Spec. Limit [st Spesifikasyon Limiti]
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 51

Tablo 4.3. Ya snflar (toplam konsantrasyon)


Toplam Ya Konsantrasyonu (Aerosol, sv ve buhar)
Snf USL
(mg/m3)
0 Her uygulama iin belirlendii ekilde (Snf 1den daha kat)
1 0,01
2 0,1
3 1,0
4 5,0

Tablo 4.4. Tipik hava kalite snf tavsiyeleri

Tipik Hava Kalite Snflar4 Tipik Hava Kalite Snflar


Uygulama Toprak Su Ya Uygulama Toprak Su Ya
Hava kartrma 3 5 3 Endstriyel el aletleri 4 5-4 5-4
Hava tama 2 2 3 Takm tezgh 4 3 5
Hava lme 2 3 3 Madencilik 4 5 5
Ambalaj ve tekstil
Hava motorlar, ar 4 4-1 5 4 3 3
makineleri
Hava motorlar, kk 3 3-1 3 Fotoraf tab 1 1 1
Hava trbinleri 2 2 3 Tesis havas, genel 4 4 5
Tula ve cam
4 4 5 Pnmatik silindirler 3 3 5
makineleri
Makine paralarn Hassas basn
4 4 4 3 2 3
temizleme reglatrleri
naat 4 5 5 Proses kontrol aletleri 2 2 3
Tanecikli rnleri
3 4 3 Kaya matkaplar 4 5-4 5
tama
Toz rnleri tama 2 3 2 Kumlama - 5-2 5
Akkanlar, g
4 4 4 Sprey boyama 3 3-2 3
devreleri
Akkanlar, sensrler 2 2-1 2 Kaynak makineleri 4 4 5
Dkm makineleri 4 4 5
Yiyecek-iecek ileme 2 3 1

Tablo 4.4de, tipik hava kalite snflar sunulmutur. Hava temizleme sisteminin birincil g-
revi, basnl havann iindeki suyu gidermektir. Giri koullarnn 20C, %70 bal nem (doy-
ma) ve 1 bar mutlak olduu durumda; 5 m3/dklk kompresr gnde 30 litre su retecek kadar

4 Kaynak: Compressed Air Challenge Eitim Kursu: Basnl Hava Sistemleri Ynetimi, leri Dzey. Bu tavsiyeler sa-
dece tipiktir ve hibir ak veya rtk garanti veya sorumluluk iermeksizin nerilmitir. Baz uygulamalar iin bir-
den fazla snf dnlebilir. Ortam koullar, zellikle i noktas seimi etkiler. Kendi ihtiyalarnz belirlemek
iin kullanm noktas ekipman reticilerine dannz.
52 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

su buharn sktrr. Su buharnn sktrlmas i noktasn deitirir. Basnl hava sistemin-


de i noktasna basn i noktas denir. Kural olarak, daha yksek basnlar daha yksek ba-
sn i noktalarna yol aar. Bu rnekte, basncn 7 bardan 12 bara ykseltilmesi, basn i
noktasn 51Cden 62Cye ykseltir. Basnl hava sisteminde scakln basn i noktasna
souduu noktada, sktrlm su buhar youarak sv haldeki suya dnr.
Son soutucuda yaklak 20 litre su youur (7 bar alma basnc ve 30C k scakln-
da). Kalan 10 litre ise sistemde herhangi bir elverili noktada youur. Snf 3C olan bir sout-
mal kurutucu, 25C giri scaklnda, kalan 10 litrenin yaklak %74n youturur. Datm
sistemindeki basn nispeten sabit kald srece, youmann devam edebilmesi iin basn-
l hava scaklnn 3Cnin altna dmesi gerekir. Kalan su, atmosfere braklncaya kadar bu-
har halinde kalmaya devam eder; atmosfere brakldnda da, basntaki dmenin soutucu
etkisi, buharn youmasna neden olabilir.
Tipik youma noktalar arasnda unlar vardr: Dnel vidal kompresrn ya separatr
tank, son soutucu, depolama alcs, soutmal kurutucu ve borular. Bunlardan ikisinde yo-
uma hi arzu edilmez. Ya separatr tanknda youma, suyun ya yerine kompresr yatak-
larna gnderilmesine yol aar. Basnl hava datm hatlarndaki sv haldeki su, ekipmana
hasar verir, hava hatlarnn paslanmasna neden olur ve bakm maliyetini artrr.

4.2. Kurutma Yntemleri

ekil 4.1. Kurutma yntemleri

Sorpsiyon (emilim): Nemin adsorpsiyon (yzeekim) veya absorpsiyon (sourma) ynte-


miyle giderilmesi.
Adsorpsiyon (yzeekim): Fiziksel sre; nem molekler kuvvet ile kurutma ortamna
balanr.
Absorpsiyon (sourma): Kimyasal sre; nem kurutma ortamyla kimyasal tepkime yoluy-
la karlr.
Youma: Su, i noktasnn altna drlmek suretiyle ayrtrlr.
Ar basnlandrma ve ardndan genleme
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 53

Soutmal kurutucuda soutkan sirklasyonu ile soutma


Difzyon (yaylma): Havadaki su buhar ve dier gazlarn ksmi basnlarndaki farklar ne-
deniyle, nem bir membrandan geer.

4.2.1. Ar basnlandrma yoluyla kurutma


Ar basnlandrma, basnl havay kurutmann en basit yntemidir. Hava genellikle, ar-
zu edilen alma basncnn 20 katna sktrlr. Kurutma srecinde, 15 barlk bir uygulama-
da genellikle 300 barlk basn grlr. Ar basnlandrma, su buharn younlatrr ve ba-
sn i noktasn byk lde deitirir. Ar basnlandrlan hava, nem separatr ve ka-
pan olan bir son soutucuya beslenir. Ardndan havann gerek arzu edilen alma basncna
genlemesine izin verilir. Bu ekilde ok dk basn i noktalar elde edilebilir. Ancak, ha-
vay bu yntemle kurutmak iin gereken enerji ok yksektir ve ekipman da ok pahaldr. Di-
er yntemler daha ok enerji verimli ve daha ucuzdur.

4.2.2. Soutma yoluyla kurutma


Soutmal kurutucunun alma ilkeleri drt aamaya ayrlr:
Scak basnl hava, kurutucuya girer ve ilk olarak s deitiricinin iinde, kurutucunun
soutmal ksmn terk eden souk basnl hava tarafndan soutulur.
Soutkan sirklasyonlu dier bir s deitiricide ilve soutma yaplr. Genellikle hava
3C il 5Cye soutulur.
Youma suyu, ayrc bir sistem ile basnl havadan ayrtrlr ve kurutucudan darya
aktlr.
Kurutulan hava, gelen scak hava akmn ieren s deitiriciden geirilerek tekrar stlr.
Sreten getiinde basnl havann bal nemi %10-25 civarna drlm olur.
Soutmal kurutucular genellikle %100 doymu, 40C civarnda scaklkta ve yaklak 7 bar
basntaki giri havas iindir. Daha yksek giri scaklklar ve daha yksek basnlar iin zel
kurutucular mevcuttur.

4.2.3. Difzyon (yaylma) yoluyla kurutma


Membran kurutucu, bu uygulama iin zel gelitirilmi, ince ve ii bo insan yaps lif de-
metinden oluur. Bu lifler mekanik ve kimyasal olarak ilenir; bylece basnl hava iinde bu-
lunan su buhar, liflerin yzeyindeki ok ince gzeneklerden geer. Nemli basnl hava, lif de-
metinin dier ucuna akar; su buhar gzeneklerden geerek dar kar ve kuru hava, lif de-
metinin dier ucunu terk eder. Bu srete, havann kk bir miktar da kaarak su buharn
gvdeden dar iten sprc grevi grr. Borulardaki su buharnn ksmi basnc, borularn
dndaki su buharnn ksmi basncndan daha yksek olduu iin, su buhar moleklleri, g-
zeneklerin iinden ekilir.
Bu kurutucular, en ok, kullanm noktas kurutucular olarak ie yarar. D g kaynana ih-
tiya duymaz ve basnl hava hattna kolayca kurulabilir. Tehlikeli alanlarda kullanm iin m-
kemmeldir. Sprme yoluyla hava kayb miktar ve kirlenmeye ak olmalar nedeniyle, byk
apl kurutma iin pek uygun deildir.
54 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

4.2.4. Absorpsiyon (sourma) yoluyla kurutma


Absorpsiyon, basnl havadaki su buharnn, kimyasal tepkime yoluyla higroskopik kurut-
ma ortam (desikant/kimyasal kurutucu) tarafndan sourulduu kimyasal bir sretir. ou
endstriyel uygulamada, kat kurutma ortam kullanlr. Kurutma ortam genellikle pelet bii-
mindedir ve dikey tankta tutulur. Hava tankn altna akar ve ardndan yukarya doru desikant
yatandan geer. Su buhar ksmen desikant tarafndan sourulur. Youma suyu tankn taba-
nnda toplanr ve boaltlr. Desikant svlat iin, periyodik olarak yeni desikant eklenmelidir.
Bu tipte kurutucu, basn i noktasn yalnz 15C civarna kadar drebilir. Bu tipte kurutu-
cular, sadece datm sistemindeki havann daha fazla soutulamayaca uygulamalar iin d-
nlmelidir. Giri havas scakl 30Cden dkse, kurutma ortam nemlenir, topaklanr ve
ar basn dmesine neden olur.

4.2.5. Adsorpsiyon (yzeekim) yoluyla kurutma (stmasz)


Bu tipteki kurutucuda, kompresr ve hava alcdan gelen basnl hava sv ve kat kirlilikten
arnm olmaldr (parack boyutu 0,01 mm dzeyinde). Ardndan basnl hava, yn deitir-
me vanas kanalyla ak datcya akar, oradan da desikant haznesinin tamamna eit miktar-
da datlr. Ktle ykleme blgesinde, havadaki nemin asl ksm adsorpsiyon yoluyla desikant
tarafndan alnr. Haznenin ikinci te birlik ksm havadaki kalan nemi alr, gereken i nokta-
sna ulalmasn salar. Haznenin sonuncu te birlik ksm ise, gvenlik yedei grevi grr.
Basnl hava, desikant blgesini k difzr kanalyla terk eder ve ardndan, parack filt-
resi tarafndan toz paracklarndan (parack boyutu 1 mmye kadar olanlar dhil) arndrlr.
Desikant, ilk haznedeki kurumu havann bir ksmyla tazelenir. Bu sprme, ikinci hazne
yoluyla ters aka yneltilir. Havadaki genleme nedeniyle, nemi sourma yetenei artar ve ku-
ru hava desikant olduka iyi dzeyde tazeleyebilir. Gereken sprme hacmi, fiziksel kanunla-
ra tbidir ve ayarlanabilir sprme jeti (kurutucuya taklmsa) ile optimize edilebilir. Doymu
sprme havas, susturuculu sprme egzozundan kurutucuyu terk eder.
Bu tipte kurutucunun altrlmas iin pek fazla enerji gerekmez. Kurutucu, nemli miktar-
da (%15 il 20) kuru basnl havaya ihtiya duyar; stmasz rejeneratif kurutucu seilecei za-
man, bu havann maliyeti de dikkate alnmaldr.

4.2.6. Adsorpsiyon (yzeekim) yoluyla kurutma (iten stmal)


Kompresr paketinden (son soutucu, santrifj separatr ve hava alc) gelen basnl ha-
va, adsorpsiyonlu kurutucuya girmeden nce ilk olarak, kat ve sv haldeki kirletici parackla-
r ve ya aerosollarn gideren bir n filtreden geer. Adsorpsiyonlu kurutucu, su buharn ha-
vadan alr. Bu ilem, havay bir giri vanas kanalyla desikant dolu ilk kurutma haznesine y-
neltmek, burada da adsorpsiyon yoluyla havann nemini almak suretiyle yaplr. Hava, yn de-
itirme vanas kanalyla kurutucudan kar ve desikant tozlarn gidermek zere ak aa-
snda k filtresine beslenir.
Birinci haznedeki adsorpsiyon sreci esnasnda, ikinci hazne tazelenir. Bunu yapmak iin,
dahili elektrikli stc ile desikant yata stlr ve su buhar sprlr. Daha nce temizlenmi
ve genlemi havann kk bir ksm (%2-3), dearj vanas kanalyla nemi atmosfere tar. De-
sikantn basnla soutulmas iin, basnl havann yaklak %5i gerekir.
lk hazne nem ile hemen hemen doyduunda, otomatik vanalar sreci tersine evirir by-
lece ilk hazne tazelenir ve hava ikinci haznede kurutulur. Bu yn deitirme, kontrolr tipine
bal olarak, ya belirlenmi bir zaman aralna gre ya da etkili su yklemesine gre yaplr.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 55

4.2.7. Adsorpsiyon (yzeekim) yoluyla kurutma (dtan stmal)


Dtan stmal desikantl kurutucular, iten stmallar ile ayn sreci kullanarak kuruturlar.
Aralarndaki temel fark, desikant yatann rejenerasyon (tazeleme) yntemidir.
Desikant yatan tazelemek iin, bir fle, giri filtresiyle temizlenmi ortam havasn e-
ker. Bir stc da, bu sprme havasn 120-160Cye str, ardndan bu hava ikinci haznede-
ki desikant yatann rejenerasyonu iin ters aka beslenir. Rejenerasyon sreci tamamland-
nda, yani nem desikanttan alndnda, bir scaklk sensr stcy kapatr. Artk souk olan
fle havas, desikanttan sy alr. Soutma prosedrnn son aamasnda, basnl hava, s-
prme jeti kanalyla yneltilerek, atmosferik havann desikant tekrar nemle doyurmas nle-
nir. Son olarak, sprme havas, boru sistemi kanalyla kurutucuyu terk eder ve ak havaya
kar.
Gereken sprme havas hacmi, kurutucu kapasitesinin yaklak %2sidir. Bu da, tm ile-
tim koullarnda sabit ve dk bir basn i noktasnn elde edilmesini salar.
Gereken sprme havas miktarn daha da azaltacak veya soutmal hava kurutucu vas-
tasyla havay n kurutmaya tbi tutmak suretiyle daha dk i noktas elde edecek biimde
tasarlanm deiik desikantl kurutucular mevcuttur.

4.2.8. i noktas seimi


Basn i noktas (PDP) tabiri, basnl havann kuruluk derecesini tanmlamak iin kulla-
nlr. Bu, doyma scakldr veya dier bir deyile su buharnn tamamnn gaz halinde kalaca
minimum scaklktr. Dolaysyla +5Clik bir PDP, basnl havann ancak +5Cde doyaca an-
lamna gelir. rnein, bir son soutucunun k scakl +30C ise, 1 m3 basnl havada hl
30 g su vardr. PDPsi +5C olan bir kurutucu ak aasna balanrsa, soutma prosesi ile
her m3 hava bana 30-7=23 g su ayrtrlr. Veya farkl bir bakla, +20Cdeki basnl hava-
nn doymu su ierii %100 ise; +8Clik basn i noktasnda su ierii %52 azaltlr, +2Cde
%70 azaltlr ve 20Cde ise %94 azaltlr. Optimum basn i noktasn belirlerken aada-
ki noktalar gzlenmelidir:
Basnl havann son soutucudan veya hava alcdan k scakl
Mevsimlere gre ortam havasnn scakl
Borunun dendii duvarlarn (pencerelerin alt dhil) scakl
Borunun ak havaya denip denmedii
Ekipman kapatldnda ve boru sistemi souduunda olabilecek en dk scaklk (i ve
d scaklklara bal olarak).
Bu noktalar dikkate alnarak basnl havann en dk scakl belirlenir. Borularn yalnz
kk bir ksm ak havaya maruzsa, nispeten yksek ak hz, youmay nlemeye yetecek
sy muhafaza edebilir. Basn i noktas, ya boru sistemindeki en dk scakln altndaki
basn i noktas kullanlarak ya da basnl havann ilgili uygulama alannn ihtiyalarna gre
belirlenir. Gereken PDP +4C ise, +2C iin kurutucu seilmelidir, ancak sadece +4Cde al-
mas gerekir. i noktasnn 1C dk olmas, yaklak %4 daha fazla enerji tketimi demektir.

4.2.9. Son soutma


Son soutucu, kompresrn daimi bir bileeni olabilir. Ancak, son soutucunun k scak-
l temelde kurutucunun giri scakl ile ayn olduundan, kurutucu seerken son soutucu-
56 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

nun ilevi dikkate alnmaldr. Bir kompresr ya hava ya da su soutmasyla alr. Hava so-
utmal ise, basnl hava scakl gerek soutma havas scaklnn 10 ila 20C zerinde ola-
bilir. Bu da, yaz aylarnda 30 il 45C, k aylarnda da 10 il 20C dolaynda k scakl de-
mektir. Su soutmal son soutucularda, 10C civarnda scaklk fark beklenebilir. Bu durum-
da ulalabilir k scakl, olduka deiken olabilecek suyun scaklna baldr. rnein
soutma kulesi suyu yaklak 30Cdir, eme suyu ise 10 il 15Cdir. Bununla ilgili ekonomik
deerlendirme, kompresr seimiyle balantl olarak yaplmaldr.

4.2.10. Kurutucu tipinin seimi


Normal olarak drt tip kurutucu mevcuttur:
Soutmal kurutma; +2Cye (1 il 5C) kadar basn i noktas ile;
Adsorpsiyonlu kurutucular; 20Cden 80Cye kadar basn i noktas ile; (Desikantl
kurutucular ya s tazelemeli ya da stmasz tazelemeli olabilir.)
Absorpsiyonlu kurutucular; (Basn i noktas giri havas scaklna ve ksmen de or-
tam scaklna baldr. rnein 40Clik giri scakl ve ortam scakl iin PDP = -11C. Bu
tip kurutucu yalnz zel durumlarda kullanlr.)
Sorpsiyonlu kurutma, 30C civarnda basn i noktas ile; (Bu yntem sadece yasz
hava iin uygundur.)
eitli hava kurutma tipleri, farkl enerji younluu gerektirir. Genellikle dk basnl ha-
va basn i noktas performans, basnl havann birim debisi bana daha fazla enerji ister.
Aadaki nispi enerji performans Compressed Air Challengedan alnmtr:
1,6 kW / 100 l/s: Soutmal kurutma,
0,4 0,6 kW / 100 l/s: Basn i noktas 40C olan adsorpsiyonlu5 kurutucular,
0,4 kW: Absorpsiyonlu kurutucular; basn i noktas deiir,
1,6 kW / 100 l/s: Basn i noktas 30C olan sorpsiyonlu kurutma.
Borular bina iinde deliyse, soutmal kurutucu genellikle yeterlidir. Bu kurutucular o-
unlukla iki kademe halinde alr. Birinci kademede giri havas, kurutucuyu terk eden souk
hava ile soutulur. Bu, suyun yaklak %60n giderir. Kalan da soutma ile giderilir. Tm ku-
rutucularn yaklak %90 soutmal kurutuculardr.
Hemen hemen istisnasz olarak, desikantl adsorpsiyonlu kurutucular, basn i noktas-
nn 0Cnin altnda olmas gerektii hallerde kullanlr. Bu kurutucularda su buhar, desikanta
molekler kuvvetle balanr. Daha sonra desikant stmal veya stmasz olarak tazelenebilir.
Istmasz tazelemeli kurutucularn satn alnmas ucuz olabilir, ancak iletilmesi ok paha-
ldr. Giri scakl +60Cye kadar yksek olabilir. Bunun aksine, stmal kurutucularn satn
alnmas ok pahaldr ancak iletilmesi ok daha ucuzdur. Giri scakl +40Cyi amamaldr.
te yandan, absorpsiyon ise, suyun desikanta baland bir kimyasal sretir.

5 G ihtiyac kurutucuda ve balantl filtrasyonda basn dn ierir, ancak desikant yenileme maliyeti hari-
tir. Absorpsiyon tipi kurutucularda dorudan elektrik enerjisi girdisi yoktur.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 57

4.2.11. Kurutucunun konumu


Genellikle, basnl hava sisteminde bir kurutucunun konumu, sistem dinamikleri anlal-
madan kolayca belirlenemez. Hava talebinde byk dalgalanmalarn olduu koullarda, hava
alcnn ak yukarsnda seilen konum avantajl olabilir nk kurutucunun sadece kompre-
sr performansyla uyumlu olmas gerekir. Son soutucunun k scakl, kurutucunun gi-
ri scakldr. Hava alc, son soutucunun ak aasndaki basnl havay soutacak ekil-
de konumlanrsa, hava alcnn ak aasna kurutucunun konulmas dnlmelidir. Su za-
ten hava alcda ayrtrlm olduundan, daha kk bir kurutucu seilebilir. Ancak kurutucu,
olabilecek maksimum hacimsel debiyi karlamaya yetecek kapasitede seilmelidir. Kurutucu-
nun gerek hava talebine uyacak ekilde boyutlandrlmasnda risk mevcuttur; nk deneyim-
ler gstermektedir ki, zaman getike artan sayda kullanc hava ebekesine balanmaktadr.

Temel Kazanmlar - Hava Temizleme Teknolojisi


1. Kirlilik snflarn belirlemek ve lmek iin hava kalite standartlarna bavurulmaldr.
2. Hava temizleme ekipman uygulamas, desteklenen uygulamalar iin gereken temizlik
snfn salamaldr. lve maliyet ve verimsizlik nedeniyle, basnl havann gereinden
fazla temizlenmesinden kanlmaldr.
3. Belirli filtre tipleri belirli kirleticileri giderir. Giderilecek kirletici tipine ve gereken temizlik
derecesine gre filtre seilmeli ve uygulanmaldr.
4. Basnl hava filtreleri uygulanrken ve muhafaza edilirken basn d maliyeti gzn-
ne alnmaldr.
5. eitli tipte hava kurutucular, farkl basn i noktas performans salar. Dk basn
i noktas performans, ekipmann ilk maliyetini ve iletim maliyetini artrr.
6. Basnl havann uygun nem snfna gre kurutulmas gerekir. Basnl havann gerein-
den fazla kurutulmas ok pahaldr ve kanlmaldr.
Blm 5
Basnl Hava Sistemleri
Basnl hava uygulamalar, belirli hacimde hava ve uygun besleme basncna ihtiya duyar.
Hava kullanm hacmi, ortalama hava talebi olarak veya tepe dinamik hava debisi olarak kabul
edilebilir. Kompresrler, ortalama hava talebine dayal olarak boyutlandrlr. Basnl hava de-
polama, tepe hava debisi ihtiyalarn karlayacak biimde tasarlanabilir.
Depolama, kompresr odasnda bulunan birincil depolama veya son kullanm ihtiyalar ya-
knnda bulunan ikincil depolama biiminde olabilir. Depolama alc tanknn ak aasnda bu-
lunan tm bileenler, ihtiya duyulan tepe hava debisini karlamaya yetecek byklkte boyut-
landrlmaldr.
rnein, bir youn fazda tama sistemi, ortalama 150 l/s hava talebinde bulunur. Ancak, a-
lma evrimi, basnl hava kullanlrken 15 saniye ak ve tama kab yeniden doldurulurken
15 saniye kapaldr. Youn fazda tama tarafndan kullanlan tepe dinamik debisi 300 l/sdir.

5.1. Hava Sistemi Kullanm Noktas Tasarm


rnein, bir kska uygulamasnn 45.000 Newtonluk skma kuvveti gerektirdiini farz ede-
lim. Kska, 250 mm hareket etmektedir; 1,5 saniye iinde tutmak ve brakmak zorundadr. Ks-
ka, dakikada 4 evrim yapmaktadr. 300 mm apnda, 6,9 bar skma basncnda pnmatik silin-
dir 45 kNlik kuvvet uygulamaktadr. ekil 5.1de, kska silindiri blok diyagram grlmektedir.
60 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

ekil 5.1. Kska silindiri blok diyagram

ekil 5.1de gsterilen kska silindiri iin ortalama hava kullanm (m3) nedir?

Denklem 5.1. Kska silindiri iin zm (m3)

0,02 m3lik hacmi 6,9 bara sktrmak iin gereken serbest hava miktar (m3):

Denklem 5.2. Silindir hacmini doldurmak iin serbest hava miktar (m3):

Not: Silindirin piston kolu tarafndaki hacim, piston kolunun hacmi nedeniyle biraz daha az-
dr.
Silindir dakikada 4 strok yaparsa, 1 dakikalk alma esnasnda hacim 8 kez doldurulma-
ldr.

Denklem 5.3. Ortalama hava debisi (m3) iin zm


SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 61

Kska silindirini beslemek iin ne boyda basnl hava hatt, hava vanas, filtre, reglatr,
yalayc vs. kullanlmaldr?
Hava hatt boyutu _______________________________________________
Filtre, reglatr, yalayc _______________________________________
Vana boyutu ___________________________________________________
Kullanm noktas borular ve dier ekipmann uygun biimde uygulamak amacyla, tasa-
rmc basnl hava talebinin dinamik tepe hava debisini dikkate almaldr.
Dinamik olarak, tm hava kullanm silindirin hareket ettii 8 kez boyunca meydana gelir ve
her hareket 1,5 saniye srer. Havann akt toplam sre 8 x 1,5 saniye = 12 saniyedir. Hava ta-
lebi debisi ise 12 saniyede 1,104 m3 veya 5,52 m3/dkdr.
Hava kullanm 12 saniyede 1,104 m3 iken, hava silindirinin bir evriminde tepe hava debi-
sini elde etmek iin Denklem 4 kullann.

Denklem 5.4. Tepe dinamik hava debisi zm (m3/dk)

Byk pnmatik kska silindiri tarafndan kullanlan dinamik hava debisine dayal olarak,
kullanm noktasnda hangi byklkte bileenleri kullanmak istersiniz?
Hava hatt boyutu _______________________________________________
Filtre, reglatr, yalayc _______________________________________
Vana boyutu ___________________________________________________
Kska silindiri uygulamasn deerlendirirken dikkate alnmas gereken bir konu daha var-
dr. Tepe dinamik hava debisi 5,52 m3/dkdr ve skma iin gereken minimum basn 6,9 bardr
(45 kN kuvvet). Ancak tepe debi, silindir hareket ederken meydana gelir ve gereken basn ih-
tiyac ise silindir dururken meydana gelir.
Statik ak uygulamalar, tepe hava debisinin gereken kullanm noktas basnc ile eza-
manl olmayan uygulamalardr. ekil 5.1de gsterilen byk pnmatik kska silindiri, ortala-
ma 1,104 m3/dk, tepe hava debisi 5,52 m3/dk ve minimum 6,9 bar basn gerektirmektedir. Te-
pe hava debisi ve basn ihtiyac ayn anda olumaz. Hava akarken, kska tutuncaya kadar si-
lindir ilerler; o esnada hava debisi 5,52 m3/dkdr ve basn ihtiyac basit olarak silindir ve ks-
ka aksamn hareket ettirmeye yetecek kadardr. Kska tuttuunda, hava debisi temelde s-
frdr (sadece kaaklar) ve gereken kska basnc 6,9 bardr.
Talebin statik ak olduunu dnrsek, seiminiz ne olur?
Dinamik ak uygulamalarnda ise, tepe hava debisi ve gereken kullanm noktas basn-
c ayn anda gereklemek zorundadr. rnein, bir elektronik bileen test makinesi, pnma-
tik silindir ilerledike eitli yay ykl kontaklar tutmaktadr. eitli uzunluktaki yaylar, silin-
dir ilerledike farkl test kontaklarnn tutmasn salar. Hava debisi, hz ve dolaysyla her bi-
leenin testinin tamamlanmas iin gereken toplam sreyi belirler. Silindir hareket ederken,
i stroku boyunca yaylarn sktrlmaya devam edilmesi iin basn gereklidir. Uygun altr-
ma, gerekli hava debisi ve alma basncnn test problar ilerlerken ayn anda olumas ge-
rekmektedir.
62 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

Mevcut hava taleplerinin basn ihtiyalarn deerlendirirken, aadakileri gerekletire-


bilmek iin Datm Basnc Gradyan (Blm 6da anlatlmaktadr) ve Kullanm Noktas Balan-
tlarnn incelenmesi nemlidir:
1. Tepe ve ortalama hava talebi ile bunlarn basn gradyanlar ve sistem basn profili ze-
rindeki etkilerini tanmlamak,
2. Gerek dinamik koullarda kabul edilebilir bir basn profilini dorulamak iin hava ta-
leplerini statik ak veya dinamik ak olarak karakterize etmek.
Talep karakteristikleri ve tepe hava debisi ihtiyac, sistem basn profilinin uygunluunu
belirler. Talepler statik ak veya dinamik ak olarak karakterize edilmelidir. Gerekte kulla-
nm noktas bileenleri yoluyla basn dnn tepe hava debisi esnasnda ar dk ba-
snca yol amas nedeniyle, dinamik ak taleplerinin sklkla, yksek basn gerektirdii anla-
lmaktadr.

5.2. Tahmin Edilen Yksek Basn Talepleri


Tahmin edilen yksek basnl hava talepleri, sklkla, sistem iin minimum hava basnc ih-
tiyacn belirler. Basn ihtiyalarnn dorulanmas nemlidir. Hava talebinin doru basn pro-
fili, gerekli besleme basncnn tanmlanmasna yardm eder. Dier nemli bir husus da, kulla-
nm noktas balantsnda ar basn dmesini nlemektir. zellikle dinamik ak hava ta-
leplerinde, tepe hava debisi altnda kullanm noktasnda zaman zaman basn dmesi, uygu-
lamann dzgn almas iin yksek basnca gerek duyulduu algsna yol aabilir. Alternatif
olarak, kullanm noktas borularnda azalan diren, tepe hava debisinin ar yksek besleme
basnc olmakszn gerekli kullanm basncnn salanmasna imkn tanyabilir.
Sistemde hava basncnn azaltlmas yoluyla enerji tasarrufu frsatn deerlendirmek iin,
tahmin edilen yksek basnl hava taleplerinin uygun biimde dorulanmas nemlidir.
Tahmin edilen yksek basn taleplerinin aratrlmas, aadakileri gerekletirmek iin
gereklidir:
1. Uygulama basn ve debi ihtiyalarn dorulamak,
2. Kullanm noktas borular ve balantlarnn, zellikle dinamik ak uygulamalar iin uy-
gunluunu deerlendirmek,
3. Kullanm noktas dinamik ak ve basn talebi iin, veri ktkleme ve mevcut uygulama
performansnn dokmantasyonunu deerlendirmek,
4. Balant veya uygulama deiimleri, tahsisli depolama veya uygun olduu yerlerde ba-
sn ykseltici zmlerini deerlendirmek,
5. Dorulanm yksek basnl kullanmlar iin, alternatif besleme konfigrasyonlarnn
etkisini ve sistemin kalan ksmnda sistem basncnn azaltlmas yoluyla potansiyel enerji ta-
sarruflarn deerlendirmek.

5.2.1. Basn lerler


ekil 5.2deki veri grafii, pnmatik olarak iletilen bir test makinesine aittir. Hava kullan-
m dinamiktir; dier bir ifadeyle, hava akarken i yaplmaktadr. Basn ler 6,21 bar gster-
mitir. Makine gvenilir biimde almad iin daha yksek besleme basnc gerekir, ifade-
sinin doruluu sorgulanmaldr. Beklenen cevabn aksine, bu ifadenin yanl olduu aadaki
inceleme sonucu ortaya konmutur.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 63

ekil 5.2. Test makinesinin dinamik basn grafii

Bir basn lerdeki mekanik snmleme (damping), lerin dinamik koullardaki deiime
hzl tepki vermesine imkn tanmaz. Dk hzda ortalamal veri okumalar da (ortalama kul-
lanm noktas), 6,21 bar civarnda ortalama besleme basnc gstermektedir. Ancak, minimum
basnc tespit etmek zere yksek hzda basn rneklemesi (ortalama kullanm noktas), dina-
mik besleme basncnn gerekte 5,52 bara yakn olduunu gstermektedir.
ekil 5.3te test makinesi basnl hava kullanm noktas balantsnda gsterilen, kullanm
noktasndaki boru balantlarnn yetersiz olmasnn neden olduu kstlamalar, dinamik bes-
leme basncn snrlamaktadr.

ekil 5.3. Test makinesi basnl hava kullanm noktas balants


64 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

Yksek basnl hava taleplerinin performansn deerlendirirken, mevcut dinamik basn


profillerine ilikin doru lmler alnmas gerekir. Bunun iin kullanm noktas balantlar
gzden geirilmeli ve tepe hava debisi koullarnda gereksiz basn dmesine neden olabile-
cek kstlamalar kaldrlmaldr.

5.2.2. Yksek hacimli kesikli talepler


Yksek hacimli kesikli talepler, nispeten ksa srelerde byk hava debisi tketir. Talep ola-
ynn ardndan uzunca bir sre boyunca nispeten dk hava kullanm olur. Bu olaylar, yk-
sek tepe hava debisi ihtiyalar ve nispeten dk ortalama hava talebi ile karakterize edilir.
Yksek hacimli kesikli talep olaylar, sistem basn profilini dzensiz biimde etkiler. Ay-
rca, ortalama hava talebi ile karakterize edilmeyen tepe hava debisi ihtiyalar da oluturur.
Sklkla, sistemin tamam yksek hacimli kesikli talep olaylarna tepki verir. Hava debisin-
deki hzl deiimlerin etkisi, sistem basn profilini etkiler. Buna ek olarak; kompresr kont-
rol sinyalleri, sistem besleme basnc, datm basnc gradyan ve kullanm noktas basncnn
tm etkilenir.
Yksek hacimli kesikli talep olaylar, sklkla bir kompresr devreye sokar. Bir kompre-
srn devreye girmesi ve sisteme hava salamaya balamas iin 15 il 20 saniye veya daha
fazla srenin geebilecei dikkate alndnda, kompresr daha devreye giremeden ksa sreli
olay sona ermi olabilir. Kompresrn tepkisi yetersizdir ve bu olay enerji kaybna sebep olur.
Hava talebi, depodan hava salama suretiyle daha iyi karlanr. ekil 5.4de, yksek hacimli
talep olayna ait dinamik basn profili sunulmutur.
Buna ilikin yaygn bir operasyonel zm ise, toplam sistem basncn artrmaktr. Yeter-
li dzeyde dip basncn muhafaza edebilmek iin, kesikli basn dn desteklemek zere
normal iletimde ar sistem alma basnc olmas enerji israfna yol aabilir.

ekil 5.4. Yksek hacimli talep (data power services)


SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 65

5.2.3. Yksek hacimli kesikli taleplerin incelenmesi


Aadakileri yapmak gerekir:
1. Ksa sreli tepe hava debisi, dip basnc ve sistem basnc snm orann tanmla. Basn-
l hava depolama zmlerini hesaplamak iin gerekli bilgileri topla.
2. Talep olaylarnn sresini ve harcanan toplam havay l.
3. Talep olaylar arasndaki gecikme sresini ve mevcut gecikme sresi esnasnda depoyu
tekrar doldurma yeteneini l.
4. Kompresr kontrol tepkisini deerlendir ve kompresrlerin gereksiz yere alp al-
madklarn belirle.
5. Ar sistem basncnn -imdilik- yetersiz hava depolama karsnda operasyonel bir -
zm olabileceini deerlendir.
Yksek hacimli kesikli talep olaylarnn karakteristikleri, bunlar yaratan uygulamalar ka-
dar byk farkllklar gstermektedir. Bu tr taleplerin sistem performans zerindeki etkisi,
genellikle, basnl hava sistemindeki her eyi etkiler. Aksaklk, kompresrlerden kontrol tep-
kisi verilmesine neden olur. Temizleme ekipman ve datm borular yoluyla basn kayb, ha-
va debisinin tamas (surge) esnasnda deiir. Hava sisteminin genelinde dier hava taleple-
ri de kendi besleme basnlarnda bir aksama yaar. Muhtemel zmler de aksakla neden
olan talep olaylarnn zellikleri kadar farkl zellikler tar.
Bir basnl hava sisteminde olan her eyin, basnl hava sistemindeki dier her eyi etki-
ledii unutulmamaldr. Yksek hacimli talepleri kontrol etmek ve hava sistemi zerindeki etki-
lerini minimize etmek iin nlem alnmaldr.

5.2.4. Boru dzeni - kullanm noktas borular


Kullanm noktas borular, basnl havay, ana ebekeden veya branmandan, pnmatik
enerji kullanlan kullanm noktasndaki uygulamaya salar. Kullanm noktasna salanan ener-
ji, pnmatik enerjinin mekanik enerjiye dntrld yerde, hava debisi ve basncnn bir
fonksiyonudur. Balk ile kullanm noktas arasnda 1,4 il 2 bar veya daha yksek basn kay-
bna yol aan boru dzenlerine olduka yaygn biimde rastlanmaktadr.
Bunun sonucunda, pnmatik uygulamann performans dk veya gvenilmez olur. Opera-
trler sklkla, hava basnc yksek iken uygulamann daha iyi altn gzlemler. Basn d-
k olduunda uygulamann performansnn dk olaca tahmin edilebilir. Sistem basnc-
nn artrlmas kullanm noktalarndaki uygulamalarn performansnn artrlmasn salar. Bu
uygulamann doruluu dnlmesi gereken nemli noktalardan biridir. Bunun yan sra, ana
ebeke ile kullanm noktalar arasndaki basn farklarnn sebepleri aratrlmaldr.
Genellikle, performans dk uygulamalarn ana sebebi, balant borularndaki basn
kaybdr. ekil 5.5de kullanm noktas boru dzeni rnekleri sunulmutur. Bu boru dzenlerin-
den hangisinin en iyi performans gsterecei hakknda yorum yapnz.
66 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

ekil 5.5. Kullanm noktas boru dzeni rnekleri


SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 67

Temel Kazanmlar - Hava Sistemi Tasarm


1. Dinamik hava debisi koullar, ortalama ve tepe hava debisi tespit edilmelidir.
2. Hava talepleri statik ak ve dinamik ak olarak snflandrlmaldr.
3. Kullanm noktas balantlar, uygulamalarn performans zerinde nemli etkiye sahiptir.
4. Alglanan yksek basnl hava talepleri gzden geirilerek, basn ihtiyalar dorulan-
maldr.
5. Basn lerler, basn deiimlerine yava tepki gsterir. Basn dinamiklerini tespit et-
mek iin basn transdserleri ve yksek hzda rnekleme gerekebilir.
6. Balantlar iin hortum kullanm minimize edilmelidir. Hortum, kk apl borudan ok
daha kk i apa sahiptir (yksek basn d).
7. Hortum kullanlmas gerektiinde, hortum boyutu i ap ve tepe hava debisine gre se-
ilmelidir. Hortum, hortum engeli ve boru kelepesi kullanmaktan kanlmaldr. Bunlar
olduka kstlaycdrlar ve sk sk kaaklara neden olurlar.
8. Gereinden fazla kullanm noktas, kurutucular, filtreler vs. kullanlmamaldr; bunlarn
her biri basnta ilave d demektir.
9. Ar filtrasyondan kanlmal, uygulamann ihtiyalar iin uygun basnl hava temizlik
snf seilmelidir.
10. Tm balant ekipman, uygulama iin sz konusu olan gerek dinamik koullara gre bo-
yutlandrlmaldr. Desteklenmesi gereken tepe hava debisi dikkate alnmal; ortalama ha-
va debisine gre ekipman boyutlandrlmamaldr.

5.3. Arz le Talebin Dengelenmesi


Bir basnl hava sisteminde, arz talebi aarsa, sistem basnc artar. Tersine, talep arz
aarsa basn der. Basn art veya azal oran, arz fazlasnn veya ann ne kadar oldu-
una ve sistemin hacmine baldr. Sitem hacmi bydke basn art ve d daha yava
olur, ayn miktarda arz fazlas veya a oluur.
Basnl hava arz ve talebi dengede olduunda (sisteme giren hava debisi sistemden ka-
na eit), sistem basnc sabit kalr.

5.3.1. Sistem alma basncnn kararl hale getirilmesi


Tm basnl hava sistemleri, sistemin sorunsuz almas iin gerekli olan minimum ba-
snca sahiptir. Genellikle bu minimum basn tanmlanmamtr. Ancak, basn minimum d-
zey zerinde olduu srece, rnein 5,52 bar olursa, kimse ikyet etmez. Kompresrleri 7,58
barda altrmak, sistemde 6,9 bar basnc muhafaza eder ve ilem ihtiyalar karlanr. Eer
5,52 bar kabul edilebilir dzey ise, 6,9 barn faaliyetler iin daha iyiolup olmayaca sorgulan-
maldr.
Sistemin yksek basnta tutulmas daha iyi deildir. Sisteme 1,4 bar ilve basn sala-
mak, sistemin %20 daha fazla hava debisi tketmesine, veya dier bir deyile, %20 israf etme-
sine neden olur.
Sistem basnc arttka, tm regle edilmemi kaaklar ve hava talepleri, basnl hava de-
bisini daha fazla miktarda tketir. Basnl hava sistemlerini gerekenden daha yksek basnta
68 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

altrmak yaygn bir uygulamadr. Bu ise, sistemde basnl hava talebinin artmasna yol aar.
te bu artan hava talebine yapay talep denir.
Yapay talep nedeniyle kayplarn ortadan kaldrlmas iin, sistemin, talep taraf basncnn
retim ihtiyalarn destekleyecek en dk optimum gerekli basnca ayarlanm olarak al-
trlmas arzu edilir. Daha yksek basn bir miktar yapay talep yaratacaktr; basn arttka,
yapay talep nedeniyle kayplar byr.
Bir sistemde yapay talep nedeniyle toplam kayplar, yalnz talep taraf basncnn ne kadar
yksek olduuna deil, ayn zamanda basnl hava kullanmnn ne kadarnn regle edilmi
olduuna baldr. rnein, sistem basnc optimum hedef basncn 1,0 bar zerindeyse ve ba-
snl hava kullanmnn %50si regle edilmemise, yapay talep bileeni yaklak %6,5tir.

5.3.2. Yapay talep


Bir orifise artrlm hava basncnn uygulanmas, o orifisten geen basnl hava debisini
artrr. Katsays 0,61 ve ap 8 mm olan, ak yukarsna 7 bar basn uygulanan bir orifis 2,88
m3/dk basnl hava debisi geirir.
Ak yukars basncn 7 bar yerine, 6 bar olacak ekilde kontrol edildiini kabul edelim. Ay-
n 8 mmlik delikten bu kez sadece 2,52 m3/dk basnl hava geer. Bu da, sisteme uygulanan
basncn 1,0 bar drlmesiyle hava talebinin %12 azalmas demektir.
Yapay talep Bir orifise artrlm hava basncnn uygulanmas, o orifisten geen basnl
hava debisini artrr. ekil 5.6da, 8 mm apl ve katsays 0,61 olan bir orifiste yapay talep olu-
umu grlmektedir.

ekil 5.6. Artrlan basnta yapay talep

8 mm 7 bar
c=0,61

2,88 m3/dk

8 mm 6 bar
c=0,61

2,52 m3/dk

Optimum alma basncnda sistem debisi ile sisteme fiilen uygulanan basnta tketilen
debi arasndaki farka yapay talep denir. Yukardaki rnekte sistemin 7 barda altrlmas,
2,8 m3/dk debide yapay talep yaratr ve sisteme beslenen havann %12si israf edilir.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 69

Her regle edilmemi hava talebi yapay talebi artrr. nk, sistemin sorunsuz ilemesini
salamak iin sistem basnc minimum basncn stne ykseltilmektedir. Bir uygulamada re-
glatr bulunmas, o uygulamann regle edilmi olduu anlamna gelmez. ou kez, regla-
tr kontrol edildiinde, maksimum deere ayarland ve hibir eyi regle etmedii grlr.
Ksmen ak vana, bir reglatr deildir. Ksmen ak vana, sadece, boru zerinde tamamen
ak vanadan daha kk bir delik demektir. Kaaklar regle edilmemi hava talebidir. Sistem
basncnn artrlmas, sistemdeki her kaaktan daha fazla hava gemesine neden olur.

5.3.3. Kaaklar
Basnl hava sistemlerinin kaak yaptn herkes bilir. Ancak, bilinmeyen ey, ne kadar ka-
ak olduu veya bunun maliyetinin ne olduudur. Makul dzeyde bakm yaplan sistemler, re-
tilen havann %20sini kaaklar yoluyla kaybedebilir. Yetersiz bakm yaplan sistemlerde bu ka-
yplar %40-50 dolaylarnda olabilir.
Tablo 5.1, belirtilen iletim koullar iin basnl hava kaa tahminlerini gstermektedir.
Veriler, ak katsays 0,61 olan keskin kenarl bir orifise dayaldr. Dzgn yuvarlak delik (ak
katsays = 0,97) iin kaaklar ve maliyet %40 kadar artabilmektedir.

Tablo 5.1. Orifisten havann boalmas - hava kaa tahminleri [m3/dk]

Orifisten Orifis ap, mm


nce
gsterge
(efektif)
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 15 20
basnc,
bar
4,0 0,03 0,11 0,25 0,45 0,70 1,01 1,38 1,80 2,28 2,82 6,34 11,28
4,5 0,03 0,12 0,28 0,50 0,78 1,12 1,52 1,98 2,51 3,10 6,98 12,40
5,0 0,03 0,14 0,30 0,54 0,85 1,22 1,66 2,16 2,74 3,38 7,61 13,53
5,5 0,04 0,15 0,33 0,59 0,92 1,32 1,79 2,34 2,97 3,66 8,24 14,65
6,0 0,04 0,16 0,35 0,63 0,99 1,42 1,93 2,52 3,19 3,94 8,87 15,78
6,5 0,04 0,17 0,38 0,68 1,06 1,52 2,07 2,70 3,42 4,23 9,51 16,90
7,0 0,05 0,18 0,41 0,72 1,13 1,62 2,21 2,88 3,65 4,51 10,14 18,03
7,5 0,05 0,19 0,43 0,77 1,20 1,72 2,35 3,06 3,88 4,79 10,77 19,15
8,0 0,05 0,20 0,46 0,81 1,27 1,82 2,48 3,24 4,11 5,07 11,40 20,27
8,5 0,05 0,21 0,48 0,86 1,34 1,93 2,62 3,42 4,33 5,35 12,04 21,40
9,0 0,06 0,23 0,51 0,90 1,41 2,03 2,76 3,60 4,56 5,63 12,67 22,52
9,5 0,06 0,24 0,53 0,95 1,48 2,13 2,90 3,78 4,79 5,91 13,30 23,65
10,0 0,06 0,25 0,56 0,99 1,55 2,23 3,03 3,96 5,02 6,19 13,94 24,77
Tablo, ak katsays 0,61 iin hazrlanmtr.

Kaaklarda yapay talep bileeni bulunmaktadr. Sistem basnc azaldka, kaak nedeniyle
kaybedilen basnl hava azalmaktadr. Sistem basncnn kontrol edilmesi, tek bir kaak tamir
edilmese dahi, kaak maliyetinde byk azalmalar yaratabilir. Kaaklarn tamir edilmesi el-
bette nemlidir; ancak tamir ncelikleri, maliyet/geri deme sresi hesaplarna dayanmaldr.
Basnl hava sistemi deerlendirmesi esnasnda alnan lmler, tesisin tketim profilini
ve gn boyunca ortalama hava talebindeki salnmlar tanmlar. Sistemin tamas ve zamana
70 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

bal tepe hava talebi de tanmlanr. Tesiste basn istikrarszl kaydedilir ve kontroll sistem
basnc iin bir balang hedefi seilir.
Yaplacak iler arasnda, genellikle, sisteme enerji arz ile basnl hava talebini dengele-
mek zere kontrollerin uygulanmas vardr. Arz ile talebi dengelemek suretiyle, sistem basn-
c, seilen bir balang hedef besleme basncnda kararl hale getirilir. Zaman iinde, talep ta-
rafndaki basnc drmek suretiyle sisteme ince ayar verilebilir; buradaki nihai hedef, siste-
min kabul edilebilir en dk seviyedeki basnc salamas iin sistem arzn kontrol etmektir.
Arz taraf basn ayar noktas ve kompresr kontrolleri ayarlanarak almalar optimize edi-
lir. Burada nihai hedef vardr:
1. Basnl hava retim maliyetini minimize etmek,
2. Hava talebini kontrol etmek ve yapay talebi azaltmak,
3. Tepe talebi karlamak zere kontroll hava depolamas oluturmak.
Sistem besleme basncnn balangta kararl hale getirilmesinde birok fayda vardr. Ya-
pay talebin bir ksm hemen kontrol altna alnr. Kompresr kontrol tepkisi daha iyi hale gelir;
yk evrimleri daha dzgn olur ve skl azalr. Mevcut alc hacminin kullanlabilir hava de-
polamas, basn fark oluturularak daha iyi hale getirilir. Depolanan enerji dinamik, ksa s-
reli olaylar iin besleme yapar ve sistemin besleme basncn kararl hale getirir.

5.3.4. Yapay talebin azaltlmas

ekil 5.7. Yapay talebin azaltlmas


SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 71

ekil 5.7deki veri grafii, bir hava sistemi denetimi srasnda alnmtr ve basn/debi
kontrolnn faydasn gstermektedir. Bu durumda, basn/debi kontrol (bir tr sistem kont-
rol, baknz Ek E ve H), borular zerinde elle iletilen ok dnl srgl vanadan ibarettir.
Kontroln ok hassas olmasna ve tepki sresinin iyiletirilme ihtiyac olmasna ramen, sis-
temin ileyii iyiletirilmitir.
Seilen hedef basn 6,55 bardr. nk, normal kompresr yk evrimleri hlihazrda 6,55
barlk minimum sistem basnc oluturmutur. Sistemin kslmas saat 13:08de balamtr.
Basn/debi kontrol ncesinde, sistem debisi ortalama olarak 51 m3/dkdan biraz azdr ve yk
evrimleri yaklak dakikada 2 evrimdir. lk zamana bal olaylar, saat 13:09 ile 13:14 arasn-
da olmutur. Kontroll sistem iletimi sayesinde, 42,5 m3/dklk kontroll talep ve dakikada 1
evrimlik yk evrimi elde edilmitir.
Yukardaki sistemde, olduka kaba bir basn/debi kontrol dahi, hava talebini %16 azalt-
m ve kompresr yk evrimini yarya indirmitir.

5.4. Birincil Depolama Sistemlerinin


Mhendislik Hesaplar
Basn/debi kontrolnn ak yukarsndaki birincil depolanm hava hacmi, gerekli kulla-
nlabilir hava hacmini depodan salamak zere tasarlanr. Depolanan enerji, sistem istikrar-
nn nemli bir bileenidir. Bir makine veya proses almaya baladnda, sistemin gerek duy-
duu hava talebinde (enerji) hzl bir art olur. Depolama sistemi, annda enerji salar. Komp-
resrlerde kapasite art gerektiren byk talepler durumunda, kompresr kontrolleri tepki
gsterinceye kadar geen zaman iinde, depolama gerekli enerjiyi salar.
Alc hacmi kendi bana kullanlabilir hava depolamas yaratmaz. Her basnl hava siste-
minde hedef besleme basnc vardr. Sistem beslemesinin hedef basncn altna dmesi, g-
venilirlii ortadan kaldrr. Bu nedenle, depolama basnc hedef basntan yksek tutulmak zo-
rundadr. Depodaki kullanlabilir hava (enerji), alc hacmine ve alc basnc (PS) ile sistem bes-
leme hedef basnc (PT) arasndaki basn farkna baldr.
Ancak, besleme basnc hedef enerjinin zerinde olursa, yapay talep nedeniyle kayplar bar
bana %12 gibi yksek dzeylere kadar varabilir (tm hava kullanm regle edilmemi ise).
Hedef basn, retim amal hava taleplerini uygun biimde karlayacak en dk optimum
basn olmaldr.
Kontroll depolama deerlendirilirken, ekipman spesifikasyonu, Tesis Talep Profilinde (ba-
knz Blm 6) tanmland ekilde tama taleplerini ve zamana bal olaylar karlayacak
kapasiteyi hesaba katmaldr. Basn/debi kontrolnn zamana dayal tepki karakteristikleri,
tama talebi esnasnda debi deiiminin yapsna ve byklne baldr. Dinamik tepkiye ek
olarak, basn/debi kontrol ayn zamanda, depolama alclar ile sistem besleme hedef basn-
c arasnda kontroll bir basn farkn muhafaza etmelidir. Basn/debi kontrol, dk basn
farknda kontrol muhafaza ederken yksek hava debisi salayabilmelidir. Hava talebinin d-
k olduu srelerde, geni bir st/alt kapasite aral ile birlikte, kararl iletim gereklidir.

5.4.1. Depolama: gl ve rezervuar


ekil 5.8deki rnekte, hava alcs bir gle benzetilmekte, hava deposu ise daha ziyade bir
rezervuara benzetilmektedir.
72 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

ekil 5.8. Depolama basn farknn basn/debi kontrol

Gln seviyesi ykseldike su daha hzl akar ve ak aasndaki her eyi su basar. ou
basnl hava sistemlerinde, kompresr kontrolleri hedef basncn zerindeki bir deere ayar-
lanr. Alc bu basnta muhafaza edilir ve kullanlabilir hava depodan alnr. Ancak, daha yk-
sek basn, ak aasndaki her eyin sel altnda kalmasna neden olur; yapay talep nedeniy-
le her 1,0 bar basn iin %13 kayp oluur.
te yandan, gln kna bir baraj yaplrsa, gl bir rezervuar haline gelir. Su seviyesi yk-
seldiinde, glden su k kontrol edilir ve ak aasnda sel olumas nlenir. Basnl hava
sisteminde de, basn/debi kontrol baraj ve baraj kapaklar ile salanr. Alc basnc arttka,
basn/debi kontrol hava kn ksar ve ak aasnda basncn ykselmesini nler. Bu sa-
yede, yapay talep nlenmi olur.
Endstriyel basnl hava sistemleri, basn en dk dzeyde iken en az hava miktarn
kullanr. Ancak, alc basnc sistem hedef basncna eitse, depodan hava kullanlamaz.

5.4.2. Basnl hava birincil depolamasnn hesaplanmas


Birincil depolamadan alnabilecek kullanlabilir basnl hava, depo hacmi ve depolama ha-
va basnc (PS) ile hedef besleme basnc (PT) arasndaki basn farknn bir fonksiyonudur. Bi-
rincil depolama iin kullanlabilir havay hesaplama forml aada gsterilmitir.
Depodaki kullanlabilir havann, depolama basn fark ile dorudan orantl olduuna dik-
kat ediniz. Alc hacmi 6 m3 iken; 0,33 barda 2 m3 depolama; iki misli basn farknda, 0,66 bar-
da 4 m3, yani iki misli depolama yaplabilir. 2 barda, yani orijinal basn farknn alt misli (0,33
bar x 6) farkta, alt misli kullanlabilir hava depolanabilir (12 m3). Kompresr kontrol ayar nok-
tas, sistem besleme hedef basncna (PT) eit olursa, depodan hava kullanlamaz. Alc hacmi-
nin ne derece byk olduu nemsizdir, basn fark olmaynca depodan hava kullanlamaz.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 73

Sisteme ince ayar vermek, kompresr kontrol ayar noktalarn, kullanlabilir hava depola-
masn optimize edecek biimde ayarlamak demektir. Optimum hava depolamas, sistem dina-
miklerine ve tepe hava debisi taleplerine baldr. Depolamann maliyeti vardr. nk, basn-
l hava retim basncnn artrlmas, her 1,0 barlk art iin %6 g art demektir. Ancak, ye-
tersiz depolama da, sistemin kararsz olmasna ve tepe yk karlamak iin fazla retim ka-
pasitesinde almasna yol aar.

ekil 5.9. Uygun biimde ayarlanm sistem, basn/debi kontroll

Yukarda ekil 5.9da, hedef sistem besleme basnc 6,55 bar iin ayarlanm basn/de-
bi kontrolne sahip, 0,34 il 1 bar depolama basn fark salayan, uygun biimde ayarlanm
sisteme ait verilerin grafii verilmektedir.
Aada ekil 5.10daki grafik ise, uygun olmayan biimde ayarlanm sistemde alnan l-
mleri gstermektedir. Basn/debi kontrol baypas edilmi, kompresr ayar noktalar, de-
polama iin herhangi bir basn fark olmakszn kaynak kontrol salayacak biimde drl-
mtr. Aadaki veriler, uygun biimde ayarlanm sistemden nemli farkllk gstermekte-
dir.
74 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

ekil 5.10. Basn/debi kontrol olmakszn sistem performans

Basn/debi kontrol ve depolama basn fark olmakszn altrlan uygun olmayan bi-
imde ayarlanm sistemin performans ktdr. Sistem hedef basnc daha az kararldr. Ayar
kompresr ok hzl yk evrimleriyle almaktadr. Sistem, kompresr yk evrimleriyle
tahrik edilir ve hava talebi artar. Temel yk kompresr, srekli %100 kapasitede almakta-
dr. Son olarak, depolamadan alnabilecek kullanlabilir hava olmad iin, ayar kompresr,
zaman zaman ortaya kan hava talebi tepe olaylarn karlamak iin srekli almak zorun-
dadr. Uygun olmayan biimde ayarlanm sistemin performans ktdr ve enerji israf eder.

Temel Kazanmlar - Arz ve Talebin Dengelenmesi


1. Sistemin alma basnc kararl hale getirilmelidir.
2. Artan hava basnc, kaaklarda basnl hava talebini ve regle edilmemi hava talepleri-
ni artrr.
3. Daha dk sistem basnc salayacak ekilde kontrol uygulamak suretiyle kaaklar
azaltlabilir.
4. Yapay talep, her trl regle edilmemi kaak veya hava talebinin bir bileenidir.
5. Hedef basn, retim amal hava taleplerini karlayacak en dk optimal basn olma-
ldr.
6. Hava depolama, tama taleplerini karlayacak, talep profilinde tanmlanan olaylar tole-
re edecek ve kompresr kontrol tepkisini iyiletirecek biimde tasarlanmaldr.
7. Depolamadaki enerji miktar, depo hacmi ve kontroll basn farkna baldr.
Blm 6
Basn Profili
Bir basnl hava sisteminin basn profili, sistem iinde eitli noktalardaki basnl havann
basncnn grafik gsterimidir. Basn profili performans, hava sistemi iletim ve veriminin bir-
ok ynn etkiler. Bunlarn en bariz olan, retim ihtiyalarn karlamak iin kabul edilebilir
derecede olmas gereken son kullanm noktas basncdr. Basn profili, basnl hava sistemin-
de birden fazla nemli noktada llmelidir.

Sistem basn profilinin oluturulmas iin kullanlan tipik basn lm noktalar aadaki-
leri ierir:

Kompresr maksimum alma basnc (MWP)

Kompresr kontrol aral

Temizleme ekipman basn d

Birincil depolama iin ayrlan basn fark

Sisteme hava besleme giri basnc

Bir veya daha fazla talep noktasnda datm giri basnc

Kullanm noktas balant basnc

Son kullanm basnc (yukardaki profilde gsterilmemitir)

ekil 6.1de sunulan basn profili grafii, kompresrn maksimum alma basncn (MWP)
9,0 bar gstermektedir. Kompresrn alma kontrol aral 8,0 il 8,7 bardr. Temizleme ekip-
manndaki 0,5 barlk basn d, giri basncn belirlemektedir; bylece arz tarafnda basn
normal olarak 7,5 bar olmaktadr.
76 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

ekil 6.1. Minimum ve normal alma basnc iin basn profili

Minimum izin verilebilir besleme basnc 6,5 bardr ve 5,5 barlk son kullanm basn ihtiya-
cn destekler. Bu durum, sistemde aksama olmas olaslna kar 1 barlk fazla basn sala-
maktadr. alma basncn, retim prosesini desteklemek iin gerekli en dk basntan da-
ha yksek dzeye ayarlamak yaygn bir uygulamadr.
Normal alma esnasnda, talep taraf basn profili, datm borularnda 2 barlk basn
kayb gstermektedir. Sonuta; normal datm giri basnc 7,3 bar olur ve son kullanm bo-
rularnda 0,8 barlk basn kayb vardr. Normal alma son kullanm basnc, 5,5 barlk ihti-
ya iin 6,5 bardr.
Aslnda 1,0 barlk ilve basn, besleme girii iin en dk optimum hedef basncnn 6,5
bar olduu dikkate alnrsa, birincil depolama basn fark yaratmaktadr. (En dk optimum
hedef basn, retim ihtiyalarn desteklemek iin gereken minimum besleme giri basnc-
dr).
ekil 6.2. Depolama iin basn farkn gsteren basn profili
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 77

ekil 6.2de grld zere, kullanlabilir depolama oluturmak iin 1,0 barlk normal
besleme basnc gerekirken, bu basn komple sistem basncn da ykseltmekte ve yapay ta-
lebi artrmaktadr.
Kullanm noktas balants ile son kullanm noktas arasnda da ayrca basn kayb vardr.
Son kullanm basnc, basnl hava enerjisinin retim amal enerjiye dntrld nokta-
daki basntr. Buradaki cihaz pnmatik silindir, dnel aktatr, kavrayc, nozul vs. olabilir. o-
unlukla, kullanm noktas balants ile son kullanm noktas arasndaki basn kayb, pnma-
tik gle altrlan ekipman reten orijinal ekipman reticisinin (OEM) tasarm kararlarnn
sonucudur.
Mevcut bir sistemin basn profili, sistemin alma basnc llerek oluturulur. Sistemin
basn profilinin zaman iinde nasl deitiini anlamak iin genellikle veri ktklemesi gerek-
lidir. Veri ktkleyiciler normal olarak birden fazla noktaya taklr. ok sayda veri ktkleyici-
nin saatlerini uyumlu hale getirmek suretiyle, basn profilindeki dinamik deiimler deer-
lendirilebilir.

6.1. Basn Profillerinin Pratik Uygulamas


Bir basnl hava sisteminin basn profili, sistemin iletimi ve verimi zerinde birok etkiye
sahiptir. Basnl hava sistemi mhendisinin deerlendirmesi gereken birok pratik dnce
mevcuttur. En dk optimum besleme giri basnc, gereken son kullanm basnc ve datm
ve son kullanm noktas balant borularndaki basn kaybna baldr. Arz taraf basn profili,
kurulu kompresrlerin maksimum alma basnc ile snrldr. Kontrol basnc aral, temiz-
leme ekipmannda basn kayb ve birincil depolama basn tahsisi, en dk optimum besle-
me giri basncna eit veya daha byk basnca yol amaldr.
Sistem performansn optimize etmek iin, basnl hava sistemi mhendisi, besleme ba-
l hedef basncn belirlemelidir. Hedef besleme giri basnc, retim ihtiyalarn karlamak
iin gereken en dk optimum basn olmaldr. Ar yksek basnta alma, enerji isra-
f yaratr:
Sistem basncn drmek enerji kullanmn azaltr.
Basncn her barlk drlmesinde kompresrn g harcamas %6 azalr (pozitif
deplasmanl kompresrler).
Hedef basn, basn profili deerlendirmesi yapldktan ve geri kazanlamayan basn kay-
b fazlas ortadan kaldrldktan sonra seilmelidir. Hortum, boru balantlar, filtreler, regla-
trler vs.nin son kullanm noktasnda yetersiz uygulanmas sonucunda, 1 bar (g=gsterge) il
3 bar (g) veya daha fazlasna kadar basn kayb grmek yaygndr. Kabul edilebilir basn d-
0,2 il 0,5 bar (g)den az olmaldr.
Bir basnl hava sisteminin hedef besleme giri basncn belirlemeden nce, sistemdeki
geri kazanlamayan basn kayb minimize edilmelidir.
Bir sistemde basn farkl temelde iki trdr:
1. Birincisi, geri kazanlamayan basn kaybdr; rnein bir filtredeki enerji kayb.
2. kincisi ise geri kazanlabilir basn farkdr; rnein bir hava depolama alcsnn ar-
trlm basnc gibi. Basnl hava enerjisi depoya girdiinde sistemin enerji maliyeti
artar. Ancak bu geri kazanlabilir enerjidir; sistem depolanm enerjiye ihtiya duydu-
unda kullanlabilecektir.
Geri kazanlamayan basn d ieren hava sistemi bileenleri:
78 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

o Borular ve boru balantlar, T paralar, dirsekler, vanalar vs.


o Filtre gvdesi ve filtre eleman (daha ince filtrasyon = daha yksek basn)
o Son soutucular, hava kurutucular ve nem separatrleri
o Hortumlar, boru balantlar, hzl kesiciler, kullanm noktas filtreleri ve yalay-
clar
o Orifisler, ineli vanalar (snrlayclar), hz kontrolleri, borular ve boru balantlar.
Geri kazanlabilir basn farkl hava sistemi bileenleri:
o Hava alclar, birincil, ikincil kullanm noktas
o Geri kazanlabilir enerji, alcnn alma basnc farkyla orantldr (nihai basn
eksi balang basnc).
- Alclar, giri ve ktaki boru nozullar nedeniyle kk bir miktarda geri kaza-
nlamayan enerji bileeni ierir.
- Borularn geri kazanlabilir enerji bileeni kktr. Boru hacmi, genellikle, top-
lam alc hacmine gre kktr. Kararl alan sistemlerde borulardaki basn
fark minimumdur; datm sisteminin kararl basnta almas arzu edilir.
Hem geri kazanlabilir basn fark hem de geri kazanlamayan basn kayb olan ha-
va sistemi bileenleri:
o Basn reglatr
- Geri kazanlabilir basn fark: Reglator kendi ayar noktasndan, mmkn olan
en yksek basnca ayarlanrsa basn art salanabilir.
- Geri kazanlamayan basn kayb, ofset basncn, yani reglatr elemann kont-
rolde olduu bir noktaya hareket ettirmek iin gereken basn farkn ierir. lve
geri kazanlamayan basn kayb, reglatr yoluyla hava debisi ve reglatr tam
akken oluan basn kaybyla ilikilidir.
o Basn/debi kontrol
- Geri kazanlabilir basn fark: Debi kontrol knda hedef ayar noktas basnc-
n muhafaza ederken sistem iin salanan depolama basnc fark (nihai basn
eksi balang basnc).
- Geri kazanlamayan basn kayb, ofset basncn, yani ak kontrol elemann
kontrolde olduu bir noktaya hareket ettirmek iin gereken basn farkn ierir.
lve geri kazanlamayan basn kayb, debi kontrol yoluyla hava debisi ve debi
kontrol tam akken oluan basn kaybyla ilikilidir.
Optimize edilmi basn profili tasarm, geri kazanlamayan basn kaybn minimize eder
ve minimum kullanm noktas balant basncn tanmlar. Basn profilinin st ucundaki komp-
resr alma basnc mmkn olduunca dk olmal, ancak sistemin gerektirdii basn
farklarn desteklemelidir.

6.2. Basn Profili Tasarm Kriterleri


Basnl hava sistemi basn profili optimum tasarm, aadakilerin gerekletirilmesini
hedefler:
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 79

1. Kompresr kontrollerini, bir yanda aadakilere imkn tanrken, mmkn olan en


dar basn bandnda altrmak,
2. Gereksiz kompresrlerin otomatik olarak kapanmas,
3. Biri dnda tm kompresrlerin tam yk kapasitesinde almas,
4. Yalnz bir kompresrn ayar kapasitesi salamas, mevcut olan en verimli ksmi yk
kapasite kontroln semesi,
5. Kompresr k basncnn mmkn olduunca dk tutulmas,
6. Salanan kullanm noktas basncnn, retim amal hava talebini desteklemek iin
gereken en dk optimum basnta oluturulmas,
7. Gereken basnl hava depolamasn yaratmak iin basn fark (nihai basn eksi
balang basnc) oluturulmas, (Enerji depolama, normal talep olaylarna hizmet
vermeli ve yedek kompresr kapasitesinin devreye girmesini salayacak sreyi kap-
samaldr.)
8. Ksa sreli tepe talep olaylarna cevaben ilve kompresrlerin devreye girmesini n-
lemek iin enerji depolamann kullanlmas,
9. Sistem genelinde geri kazanlamayan basn kaybnn minimize edilmesi,
10. Yapay talebi ortadan kaldrmak zere birincil depolamann geri kazanlabilir basn
farknn kontrol edilmesi,
11. Hedef besleme giri basncnn en dk optimum basnta kontrol edilmesi; te
yandan, datm ve kullanm noktasndaki borular yoluyla geri kazanlamayan basn
kaybnn hesaba katlmas,
12. Geri kazanlabilir basn farknn mevcut olduu kullanm noktalarnda basn reg-
lasyonu uygulanmas; azami deere ayarlanm basn reglatrlerinin bulunmama-
s.

6.3. Arz Taraf Basn Limitleri


Bir basnl hava sistemi, tanmlanan basn limitleri dahilinde almak zorundadr. Nor-
mal olarak st limit sistemin arz tarafnda, alt limit ise talep tarafnda belirlenir.
Arz taraf st limiti, en dk anma alma basncna sahip sistem bileeninin maksimum
alma basncdr (MWP). rnein, kompresrlerin 10 bar maksimum alma basnc ve ha-
va alclarn 8,6 bar anma kapasiteli olduu bir sistemde sistem basnc maksimum 8,6 bar ile
snrl olur.
Bir kompresrn maksimum anma alma basnc, sistemin basn profili st ucu iin pra-
tik limit iken, pozitif deplasmanl kompresr artrlm basnta altrmak kompresrn
enerji tketimini artrr. Bu nedenle, bir yanda optimize edilmi basn profilini desteklerken,
te yanda kompresrleri mmkn olan en dk k basncnda altrmak arzu edilir.
Talep taraf alt limiti ise genellikle, retim amal hava taleplerini uygun biimde destekle-
yecek kabul edilebilir minimum basntr.
Hem arz hem de talep taraf basnlar, sistemin gerek duyduu en dk optimum basnta
iletilmelidir. Arz taraf basncn artrmak, kompresrlerin kulland gc artrr. Talep taraf
80 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

basncn artrmak ise, tm regle edilmemi hava talepleri ve kaaklar daha yksek basnta
hava tketeceinden, sistem tarafndan tketilen hava debisini artrr.

6.3.1. Arz taraf basn st limiti

6.3.1.1. Kompresr maksimum alma basnc (MWP)


Kompresr reticileri, her kompresr modeli iin performans verilerini salamaktadr. Bu
veriler iinde kompresr paketi iin MWP de yer alr. Tm kompresrler, ar basnta al-
maktan korunmay salayan emniyet vanalarna sahiptir. Buna ek olarak, kompresr kendi an-
ma basncnn zerinde almaya baladnda devreye girecek motor ar yk emniyet anah-
tar da vardr. Ancak, normal alma iin bu gvenlik cihazlarna bal olmak arzu edilmez.
Kompresr ve sistem kontrolleri, normal olarak kompresrleri kendi MWP snfnda veya al-
tnda altrmaldr.
Kompresr paketinde iki ar basn nlemi vardr:
1. Kompresrn i bileenleri, dier bir deyile borular, soutucular, ya haznesi/se-
paratr, basn altndadr. Bu bileenler, bir emniyet vanas ile ar basnca kar
korunur.
2. Kompresrn yksek basnta altrlmas, g giriini ve src motorun g e-
kiini artrr. Motor ar yklenmeye kar kompresr kapatan elektriksel ar yk
emniyet cihazlar ile korunur.
ok sayda kompresr ieren sistemlerin altrlmasnda genellikle farkl MWP snflar-
na sahip kompresrler sz konusudur. Bu durumda, dk MWPli kompresrler, ayar kapasi-
tesi kompresrleri olarak alabilir ve kendi MWP kapasitelerinin altnda ykten kacak ekil-
de ayarlanmaldr. letim stratejisi bu ise, daha dk basnl kompresrlerin basn kaplar-
nn ve emniyet vanas ayarlarnn, sistemde bulunan en yksek anma basnl kompresr(ler)
in MWPsinde alma iin gvenli olmalar salanmaldr.

6.3.1.2. Modlasyon kontroll kompresrlerin maksimum alma basnc


Modle edici kontrol kullanan kompresrler iin, genellikle iki maksimum alma basnc
belirlenir. Birincisi, kompresrn basn kab ve emniyet vanas ayarn dikkate alan MWPdir.
kincisi ise, src motorun g snfyla ilikili olan maksimum tam ak alma basncdr.
Bir kompresrn mil giri gc, kompresrn k basnc ve salanan hava debisinin bir
fonksiyonudur.
Tam akta iletim, k basnc arttka, kompresr gcnn artmasna yol aar. Src
motorun maksimum anma gcne dayal olarak, tam ak anma debisinde basncn daha da
artrlmas halinde, motorun ar yk durumuna girmesine neden olacak bir basn limiti var-
dr. Bu nokta, maksimum tam ak alma basnc snfdr. Bu noktada, kompresr kontrolle-
ri giri vanasn kapalya deitirerek salanan hava debisini azaltr ve ayn zamanda giri g-
cn azaltr.
Kompresr kendi modlasyon aralnda alrken, salanan daha dk hava debisi ne-
deniyle nispi g azal, src motorda ar ykleme olmadan kompresrn daha yksek -
k basncnda almasna imkn tanr. Kompresrn MWP snf, kontrollerin salanan mini-
mum hava debisine gre modle ettikleri varsaymyla verilmektedir.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 81

6.3.1.3. Dier bileenlerin maksimum alma basnc


Hava alclar, filtreler, kurutucular, boaltma vanalar gibi sistemdeki dier bileenler de
kendi MWP snflar bakmndan deerlendirilmelidir. Tm bileenler ar basnta almaya
kar korunmaldr. Bu nedenle, sistemin basn profili iin basn st limiti, en dk MWPye
sahip bileenin snfdr.
Basnl hava sistemi mhendisi, basnl hava sisteminin her bileeninin izin verilebilir a-
lma basncn deerlendirmeli ve tm iletim senaryolarnda gvenli olmasn salamaldr.

6.3.2. Arz taraf basn alt limiti


Yukarda ifade edildii zere, sistem iletiminde basn alt limiti, normal olarak gereken ta-
lep taraf basncnn bir fonksiyonudur. Ancak, tm ekipmann performans snfn ve dk ba-
snta almann etkisini dikkate almak nemlidir.

6.3.2.1. Minimum basn snf - hava hz


Sabit ktle debisinde (Nm3/dk) basnl hava iin, sistem bileenlerindeki hava hz basn
dtke artacaktr. Bunun nedeni, basn azaldka hava hacminin genlemesidir. Dk ba-
snta almaktan kaynaklanan basnl hava yksek hzndan en sk etkilenen iki arz taraf bi-
leeni, birletirici filtreler ve hava kurutuculardr.
Birletirici filtreler, filtre ortamndan geen kk aerosol ve ya damlacklarn biraraya
getirir. Ortamn d yzeyinde, yerekimi etkisiyle basnl hava akmndan ayrlarak den bir
damla oluur. Basnl hava hz ok yksek olursa, oluan ya damlas tekrar hava akmna
alnarak ak aasna tanabilir. Yal kompresrlerde bulunan hava/ya separatr elema-
n, birletirici tipte filtredir. Bu nedenle, kompresrn snflandrma verileri, minimum alma
basnc snfn belirtir. Kompresrden ar miktarda ya devrini nlemek iin, kompresrn
minimum anma alma basncnda veya zerinde altrlmas nemlidir.
zellikle, desikant tipi nitelerde olmak zere, hava kurutucusu performans da basn-
l hava hzndan etkilenir. Minimum anma alma basncnn altnda iletimden kaynaklanan
yksek hz, basnl havann kurutucudaki temas sresini azaltabilir ve i noktas performan-
sn drebilir. rnein, sabit ktle debisinde (Nm3/dk) ve 7 bar alma basnc snfna sahip
bir hava kurutucu, 5,5 bar debide alrken yaklak %20lik hava hz art yaayacaktr. Ha-
va kurutucu reticilerinin, standart tasarm koullar dndaki koullarda alma iin perfor-
mans snf dzeltme faktrleri mevcuttur. Hava kurutucu, standart anma basnc altnda al-
trlacaksa, kurutucunun reticisine danlmaldr.
Son soutucular, parack filtreleri, nem separatrleri ve dierleri gibi hava sistemi bile-
enlerinin performans da, tasarm alma basncnn altnda almaktan olumsuz etkilene-
bilir.

6.4. Talep Taraf Basn Limitleri


6.4.1. Talep taraf basn st limiti
Basnl hava sistemi basn profilinin basn st limiti, genellikle, arz taraf ekipmannn
MWP snf tarafndan belirlenir. Ancak, talep tarafnda belirli bir bileen veya uygulamann,
82 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

sistemin maksimum alma basncndan daha dk MWP limitine sahip olmas mmkndr.
Bu durumda, dk basnl bileen veya uygulama iin uygun koruma taklmaldr. Bu koru-
ma; basn azaltc reglatrler, ar basn emniyet vanalar, blf tapalar, ak snrlayclar,
hz sigortalar veya dier bileenleri ierebilir. Basnl hava sistemi mhendisi, gvenli iletim
iin uygun korumay salamaldr.

6.4.2. Talep taraf basn alt limiti


Basnl hava sistemleri, retim ekipman ve proseslerinin verimli ilemesi iin uygun bi-
imde karlanmas gereken ok eitli basnl hava talepleri vardr. Bu hava talepleri, genel-
likle, farkl basnl hava ak ve basn ihtiyalarna sahiptir. Belirli bir basnl hava talebi sk
sk kesiliyorsa, bu genellikle kullanm noktasna gelen dk besleme basncnn sonucudur.
Bu da hava sistemi basncnn ok dk olduu biiminde algya ve sklkla da kompresrlerin
alma basncnn ve sistemin tamamnda basncn artrlmasna yol aar.
ou basnl hava sisteminde, sistemin toplam hava ak talebinin yalnz kk bir bl-
mn oluturan bir veya iki izole basnl hava kullanm noktas kullanlarak, sistem basn
profilinin talep taraf dk basn limiti belirlenir.
Hava taleplerinin ounluundan daha yksek basn gerektiren (veya gerektiriyor biimin-
de alglanan) kk hava taleplerini karlamak iin komple sistem basncn artrmak yaygn
bir uygulamadr. Bu hava talepleri, daha dk basnta alacak ekilde modifiye edilebilir-
se, enerji tasarrufu yapmak mmkn olabilir.

Temel Kazanmlar - Basn Limitleri


Basnl hava sisteminin hem arz hem de talep tarafnn, sistem ilerken uymak zorunda
olduu basn limitleri vardr.

1. Basn limitleri, basn profilinin alma zarfn oluturur.

2. Beslemenin maksimum alma basnc (MWP) basn profilinin st limitidir.

3. Talep taraf kullanm noktas basn hedefi, basn profilinin alt limitidir.

4. Besleme bileenlerinin minimum tasarm basn (hz) snf dikkate alnmaldr.

5. Talep taraf bileenlerinin, kendi MWPlerini amasna kar korunmas gerekir.

6.5. Kullanm Noktas Basn Profili


Basnl hava sistemi mhendisi, eitli kullanm noktas uygulamalarn deerlendirme-
li ve retime ynelik hava taleplerini uygun biimde beslemek iin gerek en dk optimum
alma basncn belirlemelidir. Genellikle, alglanan basn ihtiyalar, birleik hava talebinin
uygun iletimi iin gerekli olan gerek kullanm noktas basncndan ok daha yksektir.
Bazen kullanm noktas olarak anlan iki fiziksel nokta mevcuttur. Birincisi, bir makine ve-
ya prosese besleme balantsdr; ikincisi ise, pnmatik silindir, aktatr veya proses balan-
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 83

ts gibi gerek bir pnmatik cihazdr. Kullanm noktas cihaz, basnl hava enerjisinin faydal
ie dntrld yerdir. Bu noktalara, srasyla, kullanm noktas besleme balants ve son
kullanm pnmatik cihaz denir.

6.5.1. Alglanan ve gerek gerekli basn


Kullanm noktalarna beslenen basn, sklkla, birleik hava talebinin uygun iletimi iin
gerekli olandan ok dk olarak alglanr. Basnl hava sistemi mhendisi, kullanm nokta-
snda gereken hava basncna ilikin varsaymlar test etmeli ve dorulamaldr.
Silindir, alet, aktatr gibi gerek pnmatik cihaza salanan basncn, makineye veya pro-
sese besleme balant noktasndaki basnca eit olduu varsaylr. Gerekte ise, hava besleme
balant noktas ile son kullanm pnmatik cihaz arasnda, genellikle, kontrol vanalar, boru-
lar, hz ayarlama snrlayc vanalar ve OEM (orijinal ekipman reticisi) tarafndan tasarlanan
dier bileenler vardr. Bu bileenlerde byk miktarda basn kayb olabilir. Bu nedenle, pn-
matik cihazdaki gerek son kullanm basnc llmeli ve uygulamann gerek gereken basn-
c dorulanmaldr.
rnek:
Hava sistemi etd esnasnda nemli sorunlardan birisi, proseste belirli bir noktada rn
kaldrmak zere kullanlan pnmatik silindirin gvenilmez biimde almasdr. retim m-
hendisi ve makinenin operatr sistem basnc 5,8 barn altna indiinde hat 550 almyor
demitir. Performans lmek iin, rn kaldran pnmatik silindire dorudan basn trans-
dser taklmtr. Baka bir transdser de makineye giden besleme basncn lmtr. ekil
6.3de sunulan veri grafii, prosesin tek kaldrma evrimini gstermektedir.

ekil 6.3. Pnmatik kaldrma silindiri basn profili


84 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

ekil 6.3, tesisin 3 kompresr odasnn ikisinden (Servis Odas #1 ve 3) kan hava basnc-
nn 93 psig olduunu gstermektedir. P4@ Hat 550 etiketli veriler, makinenin besleme noktas
balant basncdr. P5 Kaldrma evrimi etiketli veriler ise, somut olaymzda pnmatik silindir
olan pnmatik cihazn kullanm basncdr.
Basn profilini analiz ederken elde edilen ilk gzlem, sistem basnc 6,4 bar (93 psig) iken
makine besleme balant basncnn 5,5 bar (80 psig) oluudur. Kompresr istasyonu ile maki-
ne balants arasnda 0,9 bar (13 psig) basn gradyan bulunmas kabul edilemez. Kompresr
istasyonunda 5,9 bar (85 psig) bildirilen minimum kabul edilebilir sistem hedef basnc, maki-
ne besleme balantsnda 4,9 bardan (72 psig) dk basnca yol aar.
Kaldrma silindirinin alma dinamiklerini deerlendirmek iin, grafiin X eksenindeki za-
man blmelerinin 10 saniye olduuna ve kullanm noktas basncnn (P5), kaldrma stroku es-
nasnda basnlandrlm olan pnmatik silindirin balant portunda alndna dikkat edin.
ekil 6.3te 10:35te sol silindir kalkm ve yerinde pozisyonundadr. 40 saniye sonra silindir
alalmaya balar ve paray tutar; bu 10 saniye srer. Sonra silindir 20 saniye sreyle aa-
da kalr, bu esnada tutucu dzenek olduu yerde dnerek kaldrlacak paray kavrar. Para-
nn fiilen kaldrlmas, mteakip 10 saniye esnasnda olur; ardndan 20 saniye boyunca tutucu
dzenek dner ve para, bir sonraki retim admna indirilir. Burada para serbest braklr ve
parann serbest braklmas ve silindirin uzaklamas 10 saniye srer. 30 saniye daha sonra,
silindir yerinde pozisyonunda park etmi durumda olur.
Dinamik besleme basnc (P4 yeil izgi), havann silindiri fiilen kaldrmas esnasnda ilve
0,4 il 0,5 bar (6 veya 7 psig) der. Bu veriler, baarl bir kaldrma evriminde, silindir ze-
rindeki gerek alma basncnn 3,4 bardan (50 psig) biraz az olduunu gstermektedir. Bu
nedenle, bu uygulamann kompresr istasyonunda 5,9 bar (85 psig) dzeyinde besleme basn-
cna ihtiya duyduu varsaym geersizdir. retim faaliyetini baaryla tamamlamak iin sa-
dece 3,4 bar (50 psig) dinamik besleme basnc gerekmektedir. Sorun, hava sistemine besle-
me basncnn yetersiz olmas deildir. Sorun, uygunsuz basn profili ve bundan kaynaklanan,
kompresr istasyonu ile basnl hava enerjisinin ie dntrld nokta arasndaki geri ka-
zanlamayan basn kaybdr.

6.5.2. Statik ak ve dinamik ak


Kullanm noktas basn profili performansn deerlendirirken, basnl hava sistemi m-
hendisi hem statik hem de dinamik profilleri deerlendirmelidir. ekil 6.3teki kaldrma istas-
yonu rneinde, hava ak olutuka statik besleme basnc dinamik basntan 0,4 il 0,5 bar
(6 veya 7 psig) daha yksektir. Statik durumdan dinamik duruma basn deiimi llmeli ve
miktar tespit edilmelidir. Bu deiimin etkisi, eitli son kullanm uygulamalarn farkl biim-
lerde etkiler. Son kullanm uygulamalar, statik ak ve dinamik ak olmak zere iki genel
snfa ayrlabilir.
Statik Ak: Bir son kullanm uygulamasnn i fonksiyonu yerine getirilirken mevcut olan
dk veya hi ak olmama durumudur. Statik ak uygulamalar iin tepe hava debisi, gere-
ken minimum basn ile ayn anda olumaz.
Dinamik Ak: Bir son kullanm uygulamasnn i fonksiyonu yerine getirilirken yksek ak
durumudur. Statik ak uygulamalar iin tepe hava debisi ve kabul edilebilir minimum basn
ile ayn anda olumaldr.
Burada tartlan sol silindir uygulamas, bir dinamik ak uygulamasdr. Basnl hava
enerjisi i yaparken pnmatik silindir hem statik hem de dinamik kuvvetleri amak zorundadr.
Statik kuvvetler, tutucu dzenein arl ve silindirin kaldrmakta olduu parann arln
ierir. Silindir hareket etmeye baladnda, tutucu dzenein ve parann bir dinamik kuvvet
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 85

olan ktlesini ivmelendirmek zorundadr. Dier dinamik kuvvetler, silindirin i srtnme kuv-
veti ve tutucu dzenek mekanizmasnn d mekanik kuvvetlerini ierir. Bu nedenle, kaldrma
silindiri uygulamasnda basn profili verilerinin en nemli taraf, kaldrma ilemi srasnda ha-
va akarken mevcut olan dinamik besleme basncdr.
Statik ak son kullanmnn bir rnei de, basit pnmatik kska silindiridir. Silindir ilerler-
ken veya geri ekilirken, basit biimde kska mekanizmasn hareket ettirmelidir. Gerek son
kullanm ii, kska kavradktan ve silindirin hareketi durduktan sonra yaplr. Bu statik durum,
gerekli kska kuvvetini yaratmak iin kritik en yksek basncn gerektii zamandr. Bu uygula-
mada en kritik basn profili performans, statik durum esnasnda meydana gelir.
Basnl hava sistemi mhendisi, hem statik ak hem de dinamik ak son kullanm ihtiya-
lar arasndaki muhtemel etkileimin farknda olmaldr. Bir dinamik ak uygulamas, bir ma-
kineye veya prosese bal besleme basncn etkiliyorsa, dinamik durum, makine bnyesinde-
ki statik ak uygulamalarn da ounlukla etkileyecektir. Dinamik basn deiimleri, ayn za-
manda, tesis hava datm borularnn baz yerel ksmlarnda meydana gelebilir ve o sektr-
deki tm son kullanm uygulamalarn etkileyebilir.
Kullanm noktas basn profilini deerlendirirken ve alglanan kullanm noktas basn ihti-
yalarn dorularken, basnl hava sistemi mhendisi, sistemin basn profilinin dinamik per-
formansn incelemelidir.

6.5.3. Kullanm noktas boru tesisat basn kayb


Basnl hava sistemi mhendisi, olduka sk biimde, ar miktarda geri kazanlamayan
basn kaybna yol aan kullanm noktas boru tesisat ve balant uygulamalarn tespit eder.
Bu da, balanan hava talebi bakmndan geersiz alglanan basn ihtiyalarna yol aar. D-
zeltici nlemler, minimum dzeyde dinamik basn kayb ile alrken, kullanm noktas bo-
ru tesisatnn, balanan hava talepleri iin tepe hava debisini salayacak ekilde deitirilme-
sini iermelidir. retim makineleri ve proseslerinin tasarm, basnl hava besleme balan-
t noktas ile son kullanm pnmatik cihaz arasnda byk basn dne yol aabilir. Oriji-
nal Ekipman reticileri (OEM) tasarmlar gzden geirilmeli ve basnl hava besleme balan-
t noktasnda ar derecede yksek hava basnc gerektirmeden uygun almay salayacak
biimde deitirilmelidir.

6.5.4. Kullanm noktas hedef basnc


Basnl hava sistemi mhendisi, basn profilinin kullanm noktas hedef basncn belirle-
melidir. retim ekipman basnl hava besleme balants iin ar derecede yksek hedef ba-
sn belirlemekten kanlmaldr.

Temel Kazanmlar - Kullanm Noktas Basnc


1. Yksek sistem basnc gerektiren kullanm noktalarn deerlendirmek.
2. Alglanan yksek basn ihtiyalarn dorulamak.
3. Ar basn kaybna neden olan kullanm noktas boru tesisatn ortadan kaldrmak.
4. Son kullanm pnmatik cihazlara giden dinamik besleme basncn kontrol etmek.
5. Makinelerde ar basn kaybn tespit etmek zere OEM tasarmlarn incelemek.
6. Kullanm noktas besleme balants iin uygun hedef basn tespit etmek.
86 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

6.6. Datm Sistemi Basn Profili


Basnl hava datm borular, retim tesisinin tamamna yaylm durumdadr. Baz du-
rumlarda merkezi bir kompresr istasyonu, tek yerlekedeki birok binaya hizmet verebilir.
Sistem basn profili, tesis genelinde datm tesisat basn kaybn (basn gradyan) dikka-
te almaldr.

6.6.1. Datm sistemi performans


Datm performansn deerlendirirken, tepe hava debisi ve basn gradyann kontrol et-
mek gerekir. Yksek hacimli kesikli talep olaylarnn yaratt sistem dinamikleri, gradyan ar-
tran geici hz ykselmelerine neden olabilir. ekil 6.4teki Orifis Ak Aas basnc, siste-
me giden besleme basncdr. Bina 13teki datm basncnn besleme basncn nasl izledii-
ne dikkat edin. ekilde, ayn zamanda, orifis ak aasndan Bina 13teki gradyann, hava de-
bisinin 4.250 standart ft3/dk ile zirve yapt zaman olan saat 15:30dan hemen nce genile-
me gsterdiine de dikkat edin.

ekil 6.4. Normal, kabul edilebilir datm basnc gradyan gsterimi

Beslemeden Bina 13e olan basn gradyan 1 il 2 psigdir ve zaman iinde datm basn-
c, besleme basncn dorudan izler. Burada gsterilen basn profili, datm sisteminde ka-
bul edilebilir basn kayb olan normal sistem performansdr.
ekil 6.5te ayn sistemde baka bir yerde (Bina 1) basn gradyan kontrol gsterilmekte-
dir. Bu ekil, Bina 1de datm basncn etkileyen; 3.750 standart ft3/dk dzeyinde nispeten k-
k debi tepelerine sahip ar derecede gradyan sapmalar gstermektedir.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 87

ekil 6.5. Ar, kabul edilemez basn gradyan gsterimi

Verileri analiz ederken nce, beslemeden basn gradyannn Bina 1 iin yaklak 0,7 bar
(10 psig) fark srdrdne dikkat edin. Bina 1deki basn genellikle sistem besleme basnc-
n izler. Ancak, tepe hava debisi koullarnda, basn gradyan 1,1 barn (16 psig) zerine kar.
Basnl hava sistemi mhendisi, datm sistemi performansn lmeli ve deerlendirme-
lidir. Sistem basn profili, mevcut basn gradyann dikkate almaldr. Normal basn gradya-
n, maksimum 0,15 bar (2 psig) ile snrl tutulmal ve besleme basnc gradyanlarn dorudan
izlemelidir. Ar basn gradyan ve tutarsz performans olduunda, basnl hava sistemi m-
hendisi datm tesisatnn yerleimini incelemelidir. e yarar bir basn profili elde edebilmek
iin datm basnc gradyann dzeltmek amacyla dzeltici nlemler uygulanmaldr.

6.6.2. Srekli basn gradyannn etkisi


Srekli basn gradyan, hava sisteminde byk bir kaak gibidir. Temelde bir kaak, hava
sistemini atmosfere balar. Atmosferi, dk basnl ok byk hacim olarak dnebilirsi-
niz. Hava, en dk direnci izleyerek yksek basntan dk basnca akar. Bu nedenle hava,
hava sisteminden atmosfere akar.
Hava sistemi hacminin iindeki basn gradyan da, basnl havann ayn eyi yapmasna
neden olur. Hava sistemi dhilinde basnl hava, basncn yksek olduu yerden basncn d-
k olduu yere doru akar. ekil 6.6daki sistemde, kapal bir vana ile birbirine bal olan,
farkl basnta iki hacim mevcuttur. Vana aldnda iki hacimdeki basnca ne olur? Yksek ba-
sn derek ve dk basn ykselerek basn eitlenir. Basnlarn ne hzla deitii, vana-
nn ne kadar aldna veya iki hacim arasndaki boruda ne kadar diren olduuna baldr.
88 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

ekil 6.6. ki hacim arasnda basn fark bulunan sistem

ekil 6.7de, vanann yerine boru kstlayc konulmu ve sisteme ykl/yksz kompresr
eklenmitir. Kompresr ykte iken, boru kstlayc iki hacim arasnda basn fark veya gradya-
n olumasna neden olur. Kompresr bota iken iki hacim arasndaki basnca ne olur?

ekil 6.7. Srekli gradyan bulunan hava sistemi

Yksek basn derek ve dk basn ykselerek basn eitlenir. Kompresr kontrolle-


ri, yksek basnl hacimdeki basn dmesine nasl tepki verir? Kompresr yke geer ve
kompresrden gelen enerji, basn gradyann tekrar oluturur. Bir hava sisteminde srek-
li basn gradyan mevcut olduunda, bir veya daha fazla kompresrn evrime girerek (yk-
l/yksz) basn gradyann srdrmesini salar. Boru tesisatndaki yetersizlii amak iin
kompresr gcn kullanmak ok pahalya mal olur.

6.6.3. Ak ve basn fark, P


Akkanlar mekaniine gre, bir akkan sisteminde basn d, sistemdeki debinin ka-
resiyle deiir. rnein, sistemin herhangi bir blmnde debinin iki katna karlmas, basn
dn drt kat artrr. Boru tesisat ve bileenleri ucu ucuna yetecek biimde boyutlandrl-
msa, hava debisindeki kk art veya azallar, ok byk basn deiimlerine yol aabilir.
ekil 6.8de grld zere, basnl hava, sistem genelinde basncn yksek olduu nok-
tadan (A) basncn dk olduu noktaya (B) akmak suretiyle hareket eder. Sistemdeki her-
hangi iki nokta arasndaki basn gradyan ve iki nokta arasndaki boru direnci, havann nokta
Adan nokta Bye ne hzla gideceini belirler.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 89

ekil 6.8. Boru hattndaki basn gradyan

Havann basnl hava sistemi boyunca akmas iin basn gradyannn varolmas zorunlu-
dur. Akkanlar mekaniinde basn gradyan dp/dx olarak, yani mesafe (x) boyunca basntaki
(p) deiim olarak ifade edilir. Basnl hava, yksek basntan dk basnca akar. Akkann
hz ve boru hattnn direnci basn gradyann belirler. Boru hatt direnci sabitken, basn grad-
yannn artrlmas buna karlk gelen hz art yaratr. Borunun direnci artrlrsa, ayn basn
gradyan iin hz azalr.

6.6.4. Kompresrler aka sebep olur; sistem direnci basn


meydana getirir
Kompresrler ak basar, basnc deil. Ak direnle karlanca basn oluur.

ekil 6.9. Hava debisi ve sistem direnci sistem basncn belirler

ekil 6.9da grlen tesisat, lerde ok dk basn okunmasna yol aar. Debinin 2,8 m3/
dk (100 standart ft3/dk) olduu durumda, 50 mmlik (2 inlik) bir borunun ar derecede dk
direnci vardr. Kompresr, 2,8 m3/dk (100 standart ft3/dk) dzeyinde olan kendi anma tam ak
ktsnda alyor olabilir, ancak basn temelde 0 psigdir. Aka diren ok dk olduun-
dan hi basn yaratlmamaktadr.
90 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

ekil 10da grld zere, ekil 6.9daki sistemde borunun kna bir vana taklrsa, va-
na ayarlanarak sistemin direnci deitirilebilir. Vana kapatldnda aka diren artar ve vana
aldnda diren azalr. Vana tam kapatldnda lerde okunacak basn deeri ne olur? Va-
nann kapatlmas basncn artmasna neden olur. Direncin 1,3 cmlik (1/3 in) orifise edeer
diren oluturacak ekilde kapatlmas halinde basn 2 barn (30 psig) hemen altnda olur. Va-
nann 0,8 cmlik (5/16 in) orifise edeer diren yaratacak ekilde daha da kapatlmas, ba-
snc 6,7 bar (100 psig) dzeyine getirir. Orifis katsays olarak 0,61 varsayldna dikkat edin.

ekil 6.10. Aka diren basn meydana getirir

Bu rnek, sistem performansn yaklak olarak belirlemek amacyla, edeer orifis ynte-
miyle sistem performansn deerlendirmektedir. Forml, kritik debi iin geerlidir. Dier bir
ifadeyle, ak yukarsndaki basn, ak aasndaki basntan iki kat byk olmaldr. Bura-
da gsterilen, hava alcdaki basncn, kompresrden gelen hava debisine ve hava sisteminde
mevcut olan aka diren miktarna bal olmasdr.

6.6.5. Akkan aknda basn kayb


Sistemdeki basn d, hava debisinin (hz) karesiyle artar. Yksek hacimli kesikli talep-
ler, nemli dzeyde basn sapmalarna neden olan tepe hava debileri yaratabilir.
ekil 6.11, boru hattndaki hz (hava debisi) ile basn dnn ilikisini gstermektedir.
Boru, 30 metre (100 ft) boyunda DN 50 STD (2 SCH 40) elik borudur. Karakteristik eri, hz
arttka basnta stel olarak artan d gstermektedir. Sonuta, boru hattndaki hz iki ka-
tna ktnda, basn d 4 kat artmaktadr (2nin 2nci kuvveti [2(2) ]). Hz katna kar-
sa, basn d ne olur?
6 m/s (20 ft/s) hzda, basn d 0,03 bardr (0,4 psi). Hz katna karsa, basn d-
, 0,27 bar olan orijinal basn dnn 3(2) veya 9 kat olur (9 x 0,4 psid = 3,6 psid). 90 met-
relik DN 50 STD boruda hava debisi 18,5 m3/dkya ularsa, basn d 0,81 bar olur. 300 ft
uzunluunda 2 lik boruda hava debisi 654 standart ft3/dke (60 fps) ularsa, basn d 10
psigden fazla olur (3 x 3,6 = 10,8 psid).
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 91

ekil 6.11. Hz ve basn d arasndaki iliki

Yeni boru tesisatlar iin, ana datm balklarnda boru hattnn tasarm hz, 6 il 7,5 m/s
(20 il 25 ft/s) olmaldr. Branman hzlar ise 9 m/syi (30 ft/s) amamaldr. Sistem uzunluk
bakmndan kkse daha yksek hzlar tolere edilebilir. Datm sistemindeki toplam basn
d, maksimum 0,1 il 0,2 bar (1,5 il 2,0 psig) amamaldr. Boru hatt hznn 9 m/snin
(30 ft/s) altnda tutulmas, basn dnde byk bir art olmakszn, geici tepe durma de-
bisinin desteklenmesine imkn tanr.

Temel Kazanmlar - Datm Sistemi Basn Profili


Datm basn gradyan, sistem genelinde lmler gerektirir.
1. Tepe hava debisinde basn gradyann kontrol etmek gereklidir.
2. Normal olarak basn, < 0,15 bar (< 2 psig)den dk basn farkyla beslemeyi izle-
melidir.
3. Yksek basn gradyan, kararsz performansa yol aar.
4. Datm borularndaki yksek basn gradyanlar dzeltilmelidir.
5. Srekli basn gradyan, kompresrde yk evrimlerinin verimsiz olmasna yol aar.
6. Kompresrler hava ak oluturur; sistem direnci basn meydana getirir.
7. Basn d, hava debisi deiiminin karesiyle artar.
8. Boru hattnn tasarm hz 9 m/sden (30 ft/s) dk olmaldr.
92 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

6.7. Kompresr Kontrol Sinyalleri


Kompresrlerin en verimli almas, tam ykteki almadr. Ancak, basnl hava arznn
talebi at dnemler de olur. Byle bir durumda sistem basnc artar. Arz ve talebi yeniden
dengelemek iin, sistemdeki kompresrler rettikleri basnl hava miktarn drmelidir. Bu
nedenle kompresrlere, sistemdeki basn deiimlerine tepki olarak hava beslemesini artr-
masn veya azaltmasn salayan birtakm kapasite kontrol salanr.
Basnl hava sisteminin basnc dtnde, kompresr kontrolleri tepki gstererek,
kompresrn salad hava miktarn artrr.
Basnl hava sisteminin basnc arttnda, kompresr kontrolleri tepki gstererek, komp-
resrn salad hava miktarn azaltr.
Basnl hava sisteminin basnc arttnda, kompresr kontrollerinin birka tip kapasite
kontrol ile tepki verdii Kompresrler ve Uygulamalar balkl blmde aklanmt. Bu
kontrollerin ortak bir zellii, hava sistemi basncn izleyen bir sensrn (basn anahtar, ba-
sn transdseri vs.) bulunmas ve kontrol sistemine giri sinyali salamasdr. Bu basn l-
mne genel olarak kontrol sinyal basnc denir.
Kontrol sinyal basnc, basnl hava sisteminde farkl noktalarda llebilir. Standart fabri-
ka paketi dnel vidal kompresrler iin kontrol sinyal basnc paketinin iinde, genellikle k
balants yaknlarnda alglanr.

ekil 6.12. Paket dnel vidal kompresr tipik kontrol dzeni

6.7.1. Temizleme ekipman basn fark, P nedeniyle kontrol


sinyalinin deimesi
Kompresrn kontrol sinyali, kompresr paketi iinde alglanyorsa, ak aasndaki ha-
va temizleme ekipman (kurutucular ve filtreler), kontrol sinyal basncn etkiler. Aada ekil
6.13te blok diyagramda gsterilen sistemi inceleyelim.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 93

ekil 6.13. Sistem blok diyagram ve basn profili

ekil 6.14. Kompresr yk evrimleriyle gsterilen basn profili dinamikleri

Yukarda gsterilen sistemde kompresre, tek filtre ve kuru hava alcl hava kurutucu
hizmet vermektedir. Hava temizleme ekipmannn hava akna bir miktar direnci vardr. Bun-
dan doan basn d ise, kompresrlerden salanan hava debisine baldr. kompres-
rn ikisi ykte iken, hava debisi 15 m3/dk ve kurutucu ve filtredeki basn d 0,19 bardr.

llen basn profiline bakarken, nc kompresrn kontrol basn bandnn 0,58 bar
olduu grlr. Ancak, nc kompresr yke getiinde, debi 21,3 m3/dkya ykselir. Ar-
tan hava debisi sonucunda kurutucu ve filtredeki basn d 0,19 bardan 0,35 bara ykse-
94 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

lir. Sinyal basncndaki 0,16 barlk deiim, kompresr knda alglanr. Sonu olarak, efektif
kontrol basnc band da 0,42 bara der.

Zaman iinde filtredeki basn d artmaya devam eder. ki kompresr ile basn d-
0,5 bara ykselirse, nc kompresr yke geince kontrol basnc deiimi daha da b-
yr. Aada gsterilen hesaplama, balang basnc d 0,5 bar iken oluacak kontrol ba-
snc deiimi iin zm gstermektedir.

nc kompresrn grnr kontrol bandnn 0,57 bar olduu ve kontrol basnc deiimi-
nin 0,5 bar olduu dikkate alnrsa; nc kompresr iin kalan efektif kontrol band 0,07 bara
decektir. Bylesine ar dk efektif kontrol basnc bandnda alnca, nc kompresr
ok ksa ve hzla deien ykl/yksz evrimlerle alr. Bu alma durumuna ksa evrim
denir. Yal dnel vidal kompresrler ksa evrim yaptnda, mekanik anma ve ypranma-
ya ek olarak, ksmi yk enerji verimlilii de ar derecede dk olur.

6.7.2. Kompresr kontrol basnc sinyallerini


etkileyen bileenler
Sistem gzden geirilerek, boru hattnda kompresrn kontrol sinyalini olumsuz etkileye-
bilecek baka bileenlerin bulunup bulunmad kontrol edilmelidir. Hava kurutucular ve filtre-
ler gibi bileenlere ek olarak, kontrol alglama yeri ile sistem arasndaki vana veya bileenler
de performans etkileyebilir. rnein, hat zerine monte edilmi ekvalfler, kompresr kont-
rollerinin sistem basncn dzgn biimde alglamasn nleyebilirler.

Baz basnl hava kurutucular veya dier bileenlerin, hemen gze arpmayan yerleik
ekvalfleri olabilir.

6.7.3. Kontrol sinyal basncnn uzaktan alglanmas


Kontrol sinyal basncndaki deiimin etkisini ortadan kaldrmann yaygn bir yntemi de,
sistem basncn, rnein, kuru hava alc tank gibi, temizleme ekipmannn ak aasnda
bulunan bir noktada uzaktan alglamaktr. Uzaktan alglama, sistemde mevcut olan basn d-
n deitirmez veya ortadan kaldrmaz. Bu nedenle, kompresr gerek k basncnda
alabilmelidir.

Kompresr kontrol sralayclarn veya dier oklu kompresr otomasyon sistemlerini ku-
rarken, bu kontroller iin uzaktan basn alglama konumu kullanlmas yaygndr.

Bir kompresrn kapasite kontrol sistemini altrmak iin uzaktan basn alglama kulla-
nldnda, kompresr paketinde birtakm yerel ar basntan korumann bulundurulmas zo-
runludur. rnein, kompresr k ile kontrol basnc alglama yeri arasnda bulunan basnl
hava hattndaki servis vanasn birileri kapatrsa, kompresr, ar basn emniyet vanas a-
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 95

lana dek veya motor ar yk korumas devreye girip kompresr kapatana dek hava sala-
maya devam eder.

Temel Kazanmlar - Kompresr Kontrol Sinyalleri


1. Kompresr kapasite kontrolleri, kontrol sistemi tarafndan alglanan basnca tepki verir.
2. Basn dtke, kompresr maksimum ktya ulancaya kadar hava retimini artrr.
3. Basn ykseldike, kompresrn hava retimi azalr.
4. Sistemde bulunan hava kurutucular ve filtreler gibi kstlamalar, kompresr kontroln et-
kileyebilir.
5. Uzaktan alglama veya kompresr kontrollerinin dtan sralanmas, kontrol tepkisini iyi-
letirebilir.
6. Ar basn korumas, kompresr paketi bnyesindeki basnc alglamaldr.
Blm 7
Hava Depolama ve
Sistem Enerji Dengesi
7.1. Arz ve Talebin Dengelenmesi
Basnl hava sistemi performans srekli deiir. Basnl hava retimi, genellikle balar, du-
rur, kesikli olarak alr; veya bazen de evrimsel niteliktedir. Basnl hava tketiminin bir ks-
m nispeten sabittir, bunlara rnek olarak kaaklar ve ak fleme gsterilebilir (yapay talep ne-
deniyle, regle edilmemi kaaklar ve flemenin kullanm basn deitike artar ve azalr). Bu-
nun sonucunda, basnl hava sisteminin talep taraf hava debisi srekli deiir.
Sistem kontrolleri, sistemin arz tarafndan salanan debiyi, basnl hava talebiyle uyumlu
klacak biimde dzenlemelidir. Genellikle arz taraf kontrolleri sistem hava basncn izler ve
basn dtnde debiyi artrmak, basn yksek olduunda da debiyi azaltmak suretiyle tep-
ki verir.
Sistem tepkisi, arz talebi atnda sistem basncnn artmas, arz talepten az olduunda da
sistem basncnn dmesi eklinde olur. Arz ve talep hava debisi dengelenince (arz talebe eit
olunca), sistem basnc kararl hale gelir, ne artar ne de azalr.
Basnl hava sisteminde arz-talep dengesini deerlendirirken, sistemin dinamik performan-
sn dikkate almak gerekir.
98 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

Dinamik
Dinamik, zamanla deien parametrelerin sistem performans zerinde etkisinin incelenmesidir.
Basnl hava debisi normal olarak Nm3/dk cinsinden llr. rnein pnmatik gle beslenen
youn fazda madde tama sistemi, reticisi tarafndan 8,5 Nm3/dk basnl hava tkettii ek-
linde snflandrlmtr. Ancak tama ekipman incelendiinde, 4 dakikalk alma evrimi olduu
grlmtr. evrimin ilk yars esnasnda, madde tama kabna dolmakta ve hi basnl hava
tketilmemektedir. evrimin ikinci yarsnda ise madde fiilen tanmaktadr. Basnl havann tke-
tildii tek zaman, maddenin fiilen tand sredir. Tama sistemi dinamikleri dikkate alndnda,
basnl havann tketildii zamanda debi 17,0 Nm3/dk, yani belirlenen debinin iki katdr. Bu r-
nek, basnl hava talebinin ortalama ve tepe debisi arasndaki fark gstermektedir.

Ortalama Hava Talebi


Mnferit bir basnl hava kullanm noktas iin ortalama hava talebi, evrimin bir veya daha fazla
ilemi sresince dikkate alnan, kullanm sonucu tketilen basnl hava debisidir (Nm3/dk). rne-
in yukarda aklanan tama sisteminin ortalama talebi 8,5 Nm3/dkdr.
Bir sistem iin ortalama hava talebi, birka dakikadan bir saate kadar veya daha uzun sren bir
dnemde dikkate alnan, sistemin birleik hava taleplerinin kmlatif hava debisidir (Nm3/dk).

Tepe Hava Talebi - Talep Olay


Mnferit bir basnl hava kullanm noktas iin, tepe hava talebi, hava kullanmn desteklemek
iin gereken en yksek basnl hava debisidir (Nm3/dk). Talep olay ise, tepe hava talebi ile birlikte
hava debisinin srdrlmek zorunda olduu sre olarak tanmlanr. rnein, yukarda tanmlanan
tama sistemi, 17,0 Nm3/dk tepe hava talebine sahiptir ve 2 dakika sreyle 17,0 Nm3/dk talep
olayn temsil eder.
Basnl hava sistemi iin tepe hava talebi, sistemin birleik hava talebinin, (Nm3/dk) srekli sabit
talepten byk olan tespit edilebilir en yksek basnl hava debisidir. Tepe talep sresi birka
saniye veya birka dakika olabilir.

Hava Talebinde Deiim - Talep Deiimi


Hava talebinde deiim veya talep deiimi, hava talebinin hzl biimde artt veya azald bir
talep olayna benzer. Ancak, yeni hava debisinde (Nm3/dk) alma uzunca bir sre devam eder.
Talep olay birka saniye veya dakika srebilirken, talep deiimi, yeni hava debisinde birka daki-
ka, bir saat veya daha uzun sre alr.

7.1.1. Verimli bir arz-talep enerji dengesinin srdrlmesi


Performansn kararl olmasn salamak iin, basnl hava sistemi kontrolleri arz ile talep
arasnda gerek zamanl enerji dengesini srdrmelidir. Sistemde basnl hava enerjisinin drt
muhtemel kayna vardr:

alr Kapasite alan kompresrler tarafndan retilen basnl hava enerjisi.

alr Yedek Kapasite Tam yk kapasitelerinin altnda alan kompresrlerdeki po-


tansiyel basnl hava enerjisi.

Depolama Kapasitesi Alc tanknda depolanan potansiyel basnl hava enerjisi.

Bekleyen Yedek Kapasite Kapatlm kompresrlerdeki potansiyel basnl hava ener-


jisi.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 99

Bir sistemdeki alr kapasite, sistemin ortalama hava talebine eit veya byk olmaldr. Te-
pe hava talebi ise en etkin biimde depolama kapasitesinden karlanr.
alr yedek kapasite sistem verimini drr. Kompresrler, tam yk kapasitesinde iken en
verimli alr. alr yedek kapasite, bir veya daha fazla kompresrn ksmi yk kapasitesinde
almasn gerektirir. Ksmi ykte alrken, kompresrn azalm verimde olmas, zgl g-
cn (kW/Nm3) artmasna neden olur. Artan zgl gcn bykl ise, kompresr kapasite kont-
rol yntemine ve kompresr tarafndan retilen debiye baldr.
Bekleyen yedek kapasite hi enerji tketmez. nk, kompresr durdurulmutur. Baz komp-
resr tiplerinde; kompresrn ana motoru almazken dahi, asgari miktarda enerji harcayan
ya pompalar, stclar ve dier yardmc sistemler bulunabilir. Bekleyen yedek kapasitenin
sistemin alr kapasitesine katkda bulunmas iin, kompresrn altrlmas gerekir. Tm
kompresrlerin, 10-15 saniye il bir dakika veya daha fazla devreye giri sresi vardr.
Depolama kapasitesi, basnl hava sisteminde birka ilevi grr:
Depolama kapasitesi, kompresrn kapasite kontrol deien hava talebine tepki verir-
ken, basn art ve snm orann frenler.
Bir sistem optimize edildiinde, alr retim kapasitesi, ortalama talebe eit veya bi-
raz byk olmaldr. Sonu olarak, ksa sreli tepe hava talebi sklkla alr kapasiteyi
aar. Tepe hava talebini karlamak iin, depolama kapasitesi alr kapasiteye katkda
bulunur.
Bir kompresrn beklenmedik duruu, alr kapasitenin kaybyla sonulanr; arz-talep
dengesini srdrmek iin derhal geri getirilmesi gerekir. Kompresrn devreye giri
sresi esnasnda, bekleyen yedek kapasite kullanlabilir durumda deildir. Yedek komp-
resrden alr kapasite salanncaya kadar sistemi desteklemek iin depolama kapa-
sitesine ihtiya vardr.
Birok basnl hava sisteminde talep deiimleri olur. Belirli bir retim hatt veya pro-
sesinin devreye girmesi veya duruu, sistemde talep deiimi yaratabilir. Birok tesiste
retim vardiyas deiimleri ve bundan doan retim hz deiimi, basnl hava talebi-
ne neden olabilir. Depolama kapasitesi, talep deiimine tepki olarak devreye girmek-
te olan bekleyen yedek kapasitenin devreye giri sresi boyunca ihtiya duyulan debiyi
salar.
Talep olaylar, alr kapasitenin beklenmedik duruu veya talep deiimlerini destek-
lemek iin yeterli depolama kapasitesi olmadnda sklkla alr, yedek kapasite kul-
lanlr. alr yedek kapasiteli iletim, sistem verimini azaltr.

7.1.2. Sistem arz-talep kontrol stratejisi


Sistem verimini optimize etmeye ynelik kontrol stratejisi temel hedefi gerekletirmeli-
dir:
alr kapasiteyi, sistemin ortalama hava talebine eit veya biraz fazla dzeyde altr-
mak. htiya olmayan alr kapasiteyi kapatmak.
Tm kompresrleri tam ykte altrmak ve ayar kapasitesi salamak amacyla yalnz
bir kompresr ksmi kapasitede altrmak.
Talep olaylarn depolama kapasitesinden karlamak. alr yedek kapasite kullanm-
n ortadan kaldrmak ve bekleyen yedek kapasitenin ksa sreli talep olaylarna karlk
vermek zere devreye girmesini nlemek.
100 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

7.2. Depolamaya Giri


Basnl hava sisteminin en nemli ve en ok gz ard edilen ynlerinden biri de depolama-
dr. Sistemde depolanan uygun miktarda basnl hava, belirli ksa sreli tepe talep olaylarnda,
bir kompresr arza yaptnda, ve bir dierinin devreye girmesi gerektiinde ve artan talep kar-
snda ilve kompresrlerin devreye girmeleri sresince, retimin kesintisiz devam etmesini
salar.
Doru uygulandnda, depolama kapasitesi, basnl hava arz ve talebi arasnda dengenin et-
kin biimde korunmasn salayacak bir kontrol stratejisi uygulanmasna imkn tanr.

7.2.1. Depolama kapasitesinin hesaplanmas


Alc hacmi kendi bana faydal depolama kapasitesi yaratmaz. Faydal depolama kapasite-
si, basn fark ile kullanlabilir depo hacminin arpmdr. Kullanlabilir hava depolama miktarn
belirleme forml aadadr:

Denklem 7.1. Depolama kapasitesinin hesaplanmas

Burada:
Va = Hava Hacmi: Kullanlabilir basnl hava depolama kapasitesi
Vs = Depolama Hacmi: Depolama sistemi toplam hacmi
Pmax = Maksimum Basn: Depolama veya alc basnc (devreden k basnc)
Pmin = Minimum Basn: Depolama veya gereken alc basnc (devreye giri basnc)
Pamb = Mutlak ortam hava basnc
Denklem 7.1de grld zere, depolama sisteminin fiili kapasitesindeki deiimler veya
basn farkndaki deiimler, kullanlabilir depolama kapasitesini etkiler. Forml ayn zamanda,
basn fark olmad zaman kullanlabilir depolama kapasitesi olmadn gstermektedir.
Belirli bir talep olaynn beslenmesinde gereken alc bykln belirlemek iin, biraz fark-
l bir forml kullanlabilir.

Denklem 7.2. Depo hacminin hesaplanmas

Burada:
T = Olayn sresi (dakika)
C = Olaydaki hava talebi
Vs = Depolama sistemi toplam hacmi
Pmax = Maksimum depolama veya alc basnc (devreden k basnc)
Pmin = Minimum depolama veya gereken alc basnc (devreye giri basnc)
Pamb = Mutlak ortam hava basnc
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 101

Bu forml, olay esnasnda kompresrler tarafndan salanan basnl havay dikkate alma-
maktadr. Sadece, olay vuku bulduu anda depolamada mevcut olan havay hesaba katmaktadr.
Olay esnasnda depolamaya basnl hava salanyorsa, bu beslemenin miktar, Denklem 7.2de-
ki olaydaki hava talebinden karlabilir.

7.2.2. Beklenmedik duru olay iin depolamann hesaplanmas


Bu formln nasl ilediini gstermek iin, byk bir imalat tesisinde her biri 80 m3/dk ka-
pasiteli birka santrifj kompresr bulunduunu farz edelim. 80 m3/dk kapasiteli bir kompresr
arza yaptnda ve yedek kompresrn devreye girmesi gerektiinde, 6,5 bar basnc srdr-
mek iin gereken hava alc depo hacmi nedir?
Yedek kompresrn devreye giri sresi 1,5 dakikadr. Normal depolama basnc 8,5 bar ve
minimum sistem besleme basnc 6,5 bar ise, gerekli depolama kapasitesini salamak iin gere-
ken alc depo hacmi (m3) nedir? (Ortam basnc = 1 bar)
Devreye giri sresi; yedek kompresrn altr sinyali almasndan kompresrn sisteme
ilve basnl hava kapasitesi salamaya balad ana kadar geen sredir.
Bu bilgilerle, forml aadaki gibi olur:

8,5 barda 60 m3 depolama ile, tesisin retim alan, bu olay esnasnda minimum kabul edile-
bilir basncn altna dmez.

7.2.3. Depolama
Depolama, kontroll veya kontrolsz olabilir.
Kontroll depolama, sistemin talep tarafn arz tarafndan ayrmak iin basn/debi kontrolle-
ri kullanr. Kontroll depolamann amac, datm sistemindeki basntan daha yksek basnta
olan basnl hava yedei bulundurmaktr. Kontroll sistemde datm sistemindeki basn, ya-
pay talebi minimize etmek ve hava kullanm veya kompresr kontrol tepkilerinden bamsz ola-
rak kararl bir basn salamak amacyla, dk tutulur.
Kontrolsz depolama: Kontrolsz bir sistemde, tesis genelinde basn, kompresrlerin kont-
rol aral boyunca ykselir ve der. Birok durumda, kompresrn vuku bulan talep deiim-
lerine tepki gsterememesi nedeniyle, tesis hava basnc arzu edilen en dk basncn nemli
derecede altna debilir.
Hem kontroll depolama hem de kontrolsz depolama, yeterli ve kullanlabilir depolama ile
sistem performansna fayda salayabilir.

7.2.4. Birincil depolama sistemlerinin mhendislik hesaplar


Basn/debi kontrolnn ak yukarsndaki birincil depolanm hava hacmi, gerekli kullan-
labilir hava hacmini depodan salamak zere tasarlanr. Depolanan enerji, sistem istikrarnn
102 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

nemli bir bileenidir. Bir makine veya proses almaya baladnda, sistemin gerek duyduu
hava talebinde (enerji) hzl bir art olur. Depolama sistemi, annda enerji salar. Kompresrler-
de kapasite art gerektiren byk talepler durumunda, kompresr kontrolleri tepki gsterince-
ye kadar geen zaman iinde, depolama gerekli enerjiyi salar.
Alc hacmi kendi bana kullanlabilir hava depolamas yaratmaz. Her basnl hava sistemin-
de hedef besleme basnc vardr. Sistem beslemesinin hedef basncn altna dmesi, gvenilir-
lii ortadan kaldrr. Bu nedenle, depolamann basnc hedef basntan yksek tutulmak zorun-
dadr. Depodaki kullanlabilir hava (enerji), alc hacmine ve alc basnc (PS) ile sistem besleme
hedef basnc (PT) arasndaki basn farkna baldr.
Sistemdeki hava talebi, basntaki her barlk de karlk %6 il %12 der (hava kullan-
mnn %50 il %100nn regle edilmemi olduu varsaylarak).
Ancak, besleme basnc hedef enerjinin zerinde olursa, yapay talep nedeniyle kayplar bar
bana %6 il %12 gibi yksek dzeylere kadar varabilir (hava kullanmnn %50 il %100nn
regle edilmemi olduu varsaylarak). Hedef basn, retim amal hava taleplerini uygun bi-
imde karlayacak en dk optimal basn olmaldr.
Kontroll depolama deerlendirilirken, ekipman spesifikasyonu, Tesis Talep Profilinde ta-
nmland ekilde tama (surge) anndaki talepleri ve geici olaylar karlayacak kapasiteyi he-
saba katmaldr. Basn/debi kontrolnn zamana dayal tepki karakteristikleri tama (surge)
anndaki talep esnasnda debi deiiminin mahiyet ve boyutuna baldr. Dinamik tepkiye ek ola-
rak, basn/debi kontrol ayn zamanda, depolama alclar ile sistem besleme hedef basnc ara-
snda kontroll bir basn farkn muhafaza etmelidir. Basn/debi kontrol, dk basn farkn-
da kontrol muhafaza ederken yksek hava debisi salayabilmelidir. Hava talebinin dk oldu-
u zamanda, geni bir st/alt kapasite aral ile birlikte, istikrarl iletim gereklidir.

7.3. Basnl Hava Sistemi Enerji Dengesi


Bir basnl hava sisteminde salanan enerji, salanan hava ktlesinin bir fonksiyonudur. Ba-
snl havann ktlesi basn ve scakla baldr. Basncn artrlmas younluu ve dolaysyla
hava ktlesini artrr. Hava scaklnn artrlmas havann younluunu, dolaysyla hava ktle-
sini drr. Bu iliki Amonton Kanununda ifade edilir; havann basnc, havann mutlak scakl-
ile doru orantldr.
Basnl hava, ounlukla, hacim terimleriyle llr. rnein, metrekp (m3) gibi. Hava hac-
minin scaklk ve basnc bilinmedike, hava ktlesine gre havann hacimsel lsnn nemi
yoktur. Bu nedenle, Standart veya Normal koullar altnda hava ktlesinin ifade edilmesi iin
standartlar benimsenmi; bu da Normal Metrekp (Nm3) tanmn dourmutur. DIN 1343e gre
normal koullar (normal fiziksel durum) yledir: Scaklk 0C = 273,15K; Basn 1,01325 bar; ve
Bal nem = %0; burada Younluk = 1,294 kg/m.
Basnl hava enerjisi transferi, Nm3/dk cinsinden belirli bir alma basncnda havann kt-
le debisi olarak ifade edilebilir. Bu hem hacimsel debi ls hem de basnl havann ktle ve-
ya arlk debisidir. Daha yksek debiler Nm3/dk, daha yksek g oran salar ve akn sresi,
transfer edilen enerjiyi belirler.
Basnl hava gc, sisteme kompresrlerden girer ve hava talebi yoluyla sistemden kar;
hava talebi retim amal talep, kaaklar ve basnl havann sistemi terk ederek atmosfere dn-
d tm noktalar ierir. Kompresrlerden elde edilen basnl hava enerjisi, basnl hava re-
timinden elde edilen ktlesel debi Q (Nm3/dk) veya Qgen olarak llr; sistemi terk eden enerji
de hava talebinin Qdmnd ktlesel debisi olarak llr.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 103

Tanm: Qgen herhangi bir zamanda almakta olan evrimii kompresr kapasitesi tarafn-
dan retilen basnl havann ktle debisidir (Nm3/dk).
Tanm: Qdmnd herhangi bir zamanda basnl hava sisteminden atmosfere kaan basnl ha-
vann ktlesel debisidir (Nm3/dk).
retim ve talep arasnda ideal denge, Qgen = Qdmnd durumunda salanr.

Denklem 7.3. Basnl hava sistemlerinin enerji dengesi

Termodinamiin Birinci Kanununa gre, enerji yoktan var edilemez veya var olan enerji yok
edilemez. Buradaki karm, retilen hava debisinin talep edilen hava debisine eit olmas gerek-
tiidir. Uygulamadaki deneyimlerde grlmtr ki, retim ve talep her zaman eit deildir; bu
da sistem basncnda deiime yol amaktadr. Qgen > Qdmnd olduunda sistem basnc artar; Qgen
< Qdmnd olduunda sistem basnc azalr. retim ve talep arasndaki enerji dengesizlii, ya depo-
lamaya alnr ya da depolamadan salnanla karlanr.

Tanm: Qsys herhangi bir zamanda almakta olan evrimii kompresr kapasitesi tarafn-
dan retilen basnl hava ktle debisi (Nm3/dk) eksi depolamaya alnan hava debisi (artan ba-
sn iin -Qsto) veya art depolamadan salnan hava debisidir (azalan basn iin +Qsto).

Basnl hava sistemi mhendisi, basnl hava enerjisi depolamann dinamiklerini analiz et-
melidir. Bu blm, hava sisteminde retim, depolama ve talep arasndaki ilikileri incelemek iin
gerek duyulan matematiksel ilikileri ortaya koymaktadr. Sistem iletimini optimize etmek iin,
sistem enerjisi hava talebiyle dengede kalmaldr. Ayrca, sistem enerjisi retim (alan evri-
mii enerji) ve depolama arasnda da optimize edilmelidir.

7.3.1. Birleik Gaz Kanununun uygulanmas


Birleik Gaz Kanununa gre, ideal gaz basncnn hacimle arplp scaklk ile blm sabittir.
104 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

Denklem 7.4. Birleik Gaz Kanunu

Sktrma sreci genellikle ortam basnc ve scakl koullarnda balar (nem ierii olma-
d varsaylarak). Byk miktarda hava, kltlm hacme sktrlarak havann basnc yk-
seltilir. Sktrma srecinde, havann scakl artar. Hava scaklnn en sonunda ortam scakl-
na dneceini varsayarsak, sktrma srecinden elde edilen son basn, balang basnc ile
balang hacminin son hacme orannn (sktrma oran) arpmna eittir.

Denklem 7.5. Sktrma oran

Sktrma ile 8 metrekp hava 1 metrekpe indirilirse, oluan basn balang basncnn 8
katdr veya r = 8 kat olur.
Kompresrn 1 bar basnta 8 metrekp kuru atmosfer havasn iine aldn varsayalm.
Bunu r = 8 ile arpnca, 8 bar mutlak veya 7 bar gsterge (efektif) basnc oluur.

ekil 7.1. Havann atmosferik basntan 7 bar gsterge (efektif) basncna sktrlmas (8 bar mutlak)

Birleik Gaz Kanununun uygulanmas, basnl hava depolama hesabnn temelidir. Hesapla-
mann daha ileri biimleri, basnl hava sistemi performansnn birok ynn deerlendirmek
iin kullanlabilir.
Hacmi 1 m3 olan bir hava alc, 8 bar mutlak dzeye basnlandrlrsa ve dearj vanas atmos-
fere alrsa, alcdan ka metrekp hava boaltlr? Bu problemi zmek iin deal Gaz Kanunu
formu aadaki gibidir:
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 105

Denklem 7.6. Gaz hacmi - alc hacmi ilikisi

Alcdan salnan havann hacmi (atmosferde), hava alcnn hacmi ile alcdaki basn deii-
minin arpm ve atmosfer basncna blmne eittir. Ayrca, alcnn basn deiimi, son ba-
sn ile balang basnc arasndaki fark, P = Pf Pi olarak ifade edilebilir. Formlde yerine ko-
yarsak:

Denklem 7.7. Alcdan salnan gaz hacmi

Hava sktrmaya ilikin nceki tartmada, 8 bar (mutlak) basnca ulamak iin, 8 m3 hava-
nn sktrlmas gerektiini grmtk. Ancak, yukardaki alc hesab, sadece 7 m3 havann yu-
kardaki 1 m3lk alcdan salndn gstermektedir.
Bir m3 havaya ne oldu? Sekizinci m3 hava, hl hava alcnn iindedir. nk, alcnn basnc
1 bar (mutlak) dzeyinde kalmtr.
Alcnn basn deiiminin, nihai basn eksi balang basncndan hesaplanan izginin ei-
mi olduuna dikkat edilmelidir. Zamanla alc basncnn deiimine bakarak, basn derken
(negatif eim), havann alcdan sisteme akt anlalmaktadr. Aadaki xy grafii, basn (y) ve
zaman (x) gstermektedir.

ekil 7.2. Hava alc basn deiimi


106 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

7.3.2. Depolama hesaplamalarna zamann eklenmesi


Kompresrlerin ve basnl hava sisteminin debisi genellikle m3/birim zaman olarak ifade
edilir. Yukarda verilen hacim/basn ilikisi, zaman iermemektedir. Denklem 7.7nin her iki ta-
rafn zamana (T) blnce ve Q yerine V/T koyunca, aadaki sonu elde edilir.

Denklem 7.8. Alcdan gelen hava debisi

Zaman dikkate alnnca, gaz hacmi, Vgas (m3), hacimsel gaz debisi, Vgas (m3) / T (dakika) = Qgas
(m /dk) haline gelir. Bu basnl hava depolama hesaplamasnn, basnl hava sistemleri iin bir-
3

ok kullanm vardr.

7.3.3. Alc doldurma testi


Hava depolama hesaplamalar, bir kompresrn hava debisi salamasn kontrol etmeye y-
nelik yaygn bir yntem olan Alc Doldurma Testinde kullanlr. nce kompresr ve alc, hava
sisteminin geri kalan ksmndan izole edilir.

ekil 7.3. Alc doldurma testi iin kompresr - alc

Kompresr tam yk kapasitesinde altrlr ve alcy balang basncndan (Pi) nihai ba-
snca (Pf) sktrmak iin geen sre (T) llr. Basnlandrlan sistemin hacmi (Vsys) bilini-
yorsa, kompresr tarafndan salanan hava aadaki ekilde hesaplanabilir. rnein, Denklem
7.9dan alc hacmi Vrec = 1 m3 ve sre T = 1 dakika.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 107

Denklem 7.9. Alc doldurma testi hesab

Depolama iin hava debisinin pozitif olduuna dikkat edilmelidir; yani, hava alcya basn-
l hava girmektedir. Denklem 7.7de gsterilen hesaplama iin hava hacmi Vgas negatif bulun-
mutur; yani alcdan hava salnmaktadr. Balang basnc, nihai basntan dkse (Denklem
7.9da olduu gibi), basn deiimi (P = Pf Pi) iareti pozitiftir, ve hava, sistemden hava alc-
ya akmaktadr.

7.3.4. Alcdaki toplam hava


nceki anlatmda, alcdan salnan hava 7 m3 iken, alcdaki toplam havann 8 m3 olduunu
grmtk. 8 bar (mutlak) dzeyine basnlandrlan 1 m3lk bir hava alcs, normal ortam ko-
ullarnda 8 Nm3 hava ierir. Alcdan hava karldnda, alcdaki basn 1 bar (mutlak) dze-
yinde kalr, bu nedenle alcdan yalnz 7 m3 hava salnr. ou basnl hava sistemi uygulama-
snda, hava kullanm noktalarnn uygun biimde ilemesi iin belirli dzeyde minimum basncn
muhafaza edilmesi gerekir.
ou basnl hava sistemi uygulamasnda, hava kullanm noktalarnn uygun biimde ile-
mesi iin belirli dzeyde minimum basncn muhafaza edilmesi gerekir.

7.3.5. Alcdaki kullanlabilir hava


Depodaki kullanlabilir basnl hava enerjisi, minimum sistem basnc ile snrlanr. Nihai al-
c basnc, minimum sistem basnc art hava alc ile kullanm noktas arasnda olabilecek basn
d kayplarna eit olmaldr. Kullanlabilir basnl hava enerjisi, alc hacmi Vrec ve kullan-
labilir depolama basn farkna (P = Pf Pi) baldr.

ekil 7.4. Sistem diyagram - basn profili


108 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

ekil 7.4te gsterilen hava sistemi iin minimum kullanm noktas basnc 5,0 bardr ve
kompresr kontrol aral ise ykl 7,3 bar, yksz 8,0 bardr. Sistem basn profili unlar ie-
rir: Filtrede 0,2 bar basn d, kurutucu 0,3 bar, borularda kayp 0,2 bar ve kullanm noktas
balantsnda 0,5 bar kayp. Hava depolamann deerlendirilmesi, kullanlabilir depolama basn
farknn (P = Pf Pi) hesaplanmasn gerektirir.
Kullanlabilir hava depolamay hesaplamak iin kullanlabilecek minimum hava alc basnc
(Pf) nedir? Alcnn ak aasndaki basn profili, minimum basnc belirler. Sistemde gsteri-
len kulanm basnc 5,0 bar, kullanm noktas basn d 0,5 bar, datm borular 0,2 bar ve
hava kurutucuda 0,3 bardr. Bunlar toplaynca, minimum hava alc basnc Pf = 6,0 bar (5,0 + 0,5
+ 0,2 + 0,3) olarak bulunur.
Kullanlabilir hava depolamay hesaplamak iin kullanlmas gereken balang basnc ne-
dir? Kompresr kontrol aral ykl/yksz durumda 7,3/8,0 bardr. En muhafazakr yaklam,
hava depolama basn farkn hesaplarken, kompresrn kendi aralnda en dk basnta ol-
duunu varsaymaktr. Balang basnc (Pi) ise 7,3 bardr.
Hava alcnn ak yukarsnda bulunan filtre, balang depolama basncn etkiler mi?
Hayr, etkilemez. Tek ykl/yksz kompresrl bu durumda, filtrenin balang alc basn-
cna etkisi yoktur. En dk basn, kompresr yke girmeden hemen nce vuku bulur. Komp-
resr ykten knca, filtreden ak yoktur ve dolaysyla basn d yoktur. oklu kompresr
sistemlerinde, alcnn ak yukarsndaki bileenlerde basn d, kompresr kontrol band-
nn minimum basncndan karlmaldr. Bu, kontrol sinyal basncnn kompresr knda alg-
landn varsayar.
ekil 7.4de gsterilen sistem iin, kullanlabilir hava depolama tketilmeden nce 1 daki-
ka sreyle depolamadan (Qsto) desteklenebilecek debi nedir? Normal atmosfer basncn Patm =
1,013 bar varsayn ve scaklk ve bal nemi ihmal edin.

Denklem 7.10. Hava depolama debisinin hesaplamas

Verilen hava alc hacmi 5 m3, yukarda belirlendii zere Pf = 6,0 bar, Pi = 7,3 bar ve sre T =
1 dakika olarak verilmitir. Bunlar yerine koyarsak:

Hesaplanan depolama debisi Qsto = 6,42 Nm3/dk olur; iaretin negatif olduuna dikkat edin;
havann depodan sisteme aktn gstermektedir.

7.3.6. Basnl hava sistemleri pnmatik kapasitans


Basnl hava sistemi pnmatik kapasitans (Cpn), bir basnl hava sisteminin basnc artarken
veya azalrken, basnl hava sisteminin ald veya sald basnl hava enerjisini temsil eder ve
hava hacmi/birim basn deiimi olarak ifade edilir (Standart Foot Kp/Atmosfer gibi.)
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 109

Tablo 7.1. Deikenlerin ve l birimlerinin tanm


Cpn = Pnmatik kapasitans (m3/kPa)
Vrec = Alc hacmi (m3)
Vpipe = Boru hacmi (m3)
Vsys = Sistem hacmi (m3)
Pa = Atmosfer basnc (kPa)
Pi = Balang alc basnc (kPa)
Pf = Nihai alc basnc (kPa)
P = Depolama basnc deiimi (Pf Pi)
rs = Depolama basnc oran (Pf Pi) / Pa
Vgas = Basnl hava hacmi (Nm3) normal metrekp
Pload = Kompresrn ykl basnc (kPa)
Punload = Kompresrn yksz basnc (kPa)
Qsys = Sistemin hava debisi (kPa)
Qgen = retim kompresr(ler)inden gelen hava debisi (m3/dk)
Qsto = Depolama hava debisi (m3/dk)

Denklem 7.11. Pnmatik kapasitans

Sistem basnc art veya azalnda her 100 kPa (1 atmosfer) deiimde, sistem kendi hacmi-
nin (m3) 1 kat kadar basnl hava absorbe eder veya salar. Yukarda Denklem 7.11, her atmosfer
basnc bana feet kp cinsinden sistem kapasitansn vermektedir. Atmosferin standart basn
ve scaklk koullarnda olduunu ve boru hacminin ihmal edilebilir olduunu varsayn.

Denklem 7.12. Kapasitans Cpn = m3 / atm

Yukarda Denklem 7.12de, 3 m3 hacimli hava alcda 1 atmosfer basn deiimi, 3 normal
metrekp (Nm3) havay kabn iine alr veya dna salar. Sistemin pnmatik kapasitans 3 Nm3/
atm olur. P = (Pf Pi) pozitif ise, yani balang basnc nihai basntan dkse, yer deitiren
hava 3 Nm3tr ve hava alc tankna alnr. P negatif ise, yani balang basnc nihai basntan
bykse, yer deitiren hava 3 Nm3tr ve alc tanktan hava darya verilir.
Basnl hava sisteminin basnc genellikle kPa cinsinden lldnden, basnl hava sis-
temlerinin kapasitans kiloPascal bana normal metrekp (Nm3/kPa) cinsinden ifade edilir.
110 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

Yukardaki hacmi Vsys = 3 m3 olan sistem iin kapasitans 0,03 m3/kPadr. Sistem basnc de-
iimi 100 kPa (1 atm) ise, depolanan gaz hacmi (Vgas) 3 m3 olur (baknz aada Denklem 7.13.
Gaz hacminin hesaplanmas). Normal hava koullar iin tanmlanan koul atmosfer olduun-
dan, Vgas = 3 Nm3 olur.

Denklem 7.13. Gaz hacminin hesaplanmas

7.3.7. Dinamik hava debisini hesaplamak iin sistem


kapasitansnn kullanlmas
Kapasitans, basnl hava sistemlerinin dinamik performansn hesaplamak iin faydal bir
aratr. Sistem basnc deiim orann sistem kapasitansna uygulayarak basn azaldka sis-
temden salnan hava miktarn hesaplamak veya basn arttka sistemin ald hava miktarn
hesaplamak mmkndr.
rnein, bir basnl hava sisteminin toplam hacminin (alclar art borular) 4 m3, kompresr
kapasitesinin 10 m3/dk ve sistem basncnda de neden olan bir yk olay olduunu varsaya-
lm. Sistem performans veri ktklemesi, 1 dakika sren olay esnasnda sistem basncnn (Pi)
655 kPadan (Pf) 600 kPaya dtn gstermektedir. Talep olay esnasnda oluan sistem te-
pe dinamik hava debisi nedir?
Sistem tepe dinamik hava debisi (Qsys), sistem basncnn d esnasnda, temel yk komp-
resr kapasitesi Qgen = 10 m3/dk ile depodan salnan hava debisinin (Qsto) toplamdr.

Denklem 7.14. Sistem kapasitansnn hesaplanmas

Denklem 7.15. Depodan salnan havann hesaplanmas


SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 111

Talep olay esnasnda, depodan salanan hava (negatif eim) 2,2 Nm3tr. Olayn sresi 1 da-
kika olduuna gre, depodan gelen hava debisi 2,2 Nm3/dkdr. Tepe dinamik talep, temel yk
kompresr kapasitesini depodan gelen hava debisine ekleyerek hesaplanr.

Denklem 7.16. Tepe dinamik talep hava debisinin (standart ft3/dk) hesaplanmas

7.3.8. Zaman tabanl dinamik performans hesaplamalar


ou basnl hava sisteminin dinamik performans, yukardaki rnekte verilen bir dakikalk
aralktan daha hzl biimde vuku bulan basn deiimleri ierebilir. Basnl hava sistemlerinin
gerek zamanl performansn deerlendirmek ve hesaplamak iin, basncn zaman trevini dP/
dt dikkate almak gerekir. Bu analiz, basnl hava sistemi mhendisinin hacimsel hava debisi dQ/
dt ve sistem basncndaki srekli deiim ile etkileimde olan sistem kapasitansnn etkisini dik-
kate almasna imkn tanr.
Bir hava sisteminin pnmatik kapasitans, srekli basn deiimleri ile etkileimde buluna-
rak, sistemdeki basnl hava akn etkin biimde absorbe eder veya salar. Sistem basncnn
zaman trevi veya deiim hz dP/dt, depolama debisiyle (Qsto) dorudan balantldr. dP/dt po-
zitif ise, basn artmaktadr; yani hava depoya alnmaktadr. te yandan, dP/dt negatif ise, basn
azalmaktadr ve depodan sisteme hava salnmaktadr.

Denklem 7.17. Pnmatik kapasitans ile hesaplanan hava debisi

Yukardaki d olaynn 1 dakika yerine sadece 25 saniye srdn varsayalm. Basn-


l hava sistemi ayn 4 m3lk toplam hacme (alclar art borular) sahip olduunu, kompresr ka-
pasitesinin 10 m3/dk ve sistem basncnda de neden olan bir yk olay olduunu varsayalm.
Sistem performans veri ktklemesi, 25 saniye sren olay esnasnda sistem basncnn (Pi) 655
kPadan (Pf) 600 kPaya dtn gstermektedir. Talep olay esnasnda oluan sistem tepe di-
namik hava debisi nedir?

Denklem 7.18. Sistem kapasitansnn hesaplanmas

Sistemin pnmatik kapasitans ve basncn zaman trevini dP/dt veya deiim hzn kullana-
rak, sistem tepe dinamik hava debisini hesaplayn. Talep olay boyunca kompresrn tam yk-
te olduunu varsayn. Tepe hava debisi, kompresrden gelen hava debisi (Qgen) ile depolamadan
112 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

gelen hava debisinin (Qsto) toplamdr. Sisteme verilen havann, depolamaya gelen hava ile ters
orantl olduuna dikkat edilmelidir. Hava, depolamadan ayrlyorsa (negatif), sisteme pozitif debi
olarak girmektedir. Bu nedenle, sistem denkleminde (Denklem 7.19) depolama debisi (Qsto), (-1)
ile arplarak ters orantl alnr.

Denklem 7.19. Tepe sistem hava talebinin (Nm3/dk) hesaplanmas

Talep olay sona erdiinde, sistem basncnn ayn 25 saniyelik sre iinde 600 kPadan tek-
rar 655 kPaya ykseldii grlr. Kompresrn tam ykte kald varsaylarak, bu sre zarfn-
da hava sistemi talebi nedir?

Denklem 7.20. Depo tekrar dolarken sistem hava talebinin hesaplanmas

Sistem basnc artyor olduundan, basn deiimi (Pf Pi) pozitiftir. Bu, depo hacminin
kompresr kapasitesini absorbe etmekte olduunu ve net sistem talebinin (Qsys) kompresr k-
tsndan dk olduunu gsterir. Ayn ekilde, depolama debisi, (-1) ile arplm olarak sistem
ile ters orantldr.

7.3.9. Kompresr yk evrimlerini deerlendirmek iin


pnmatik kapasitansn kullanlmas
nceki talep olay analizinde, retimden gelen debinin, kompresr tam ykte debi salarken
sabit olduu varsaylmtr. Kompresrn ykl/yksz evrimi esnasnda Denklem 7.15teki
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 113

yntemin kullanlmas, fiili sistem debisini (Qsys) verir; te yandan, kompresr yke girdiinde ve
ykten ktnda depoya absorbe edilen ve depodan salnan debiyi de hesaba katar.
ekil 7.5te gsterilen sistem iin verilen aadaki bilgiler ile, pnmatik kapasitans yakla-
mn kullanarak sistem hava debisini (Qsys) hesaplayn.
Verilenler:
Vsys = 6,1 m3
Cpn = 0,061 m3 / kPa
Pa = 100 kPa
Pload = 600 kPa
Punload = 655 kPa
Qsys = ?? m3 / dk
Qgen = 15 m3 / dk
TL = 29 saniye (Kompresrn ykte alma sresi)
TNL = 25 saniye (Kompresrn yksz olduu sre)

ekil 7.5. 15 m3/dklk kompresr sistemi blok diyagram

Ykl/yksz alma evrimi iin sistem hava debisini hesaplamann bir yntemi de, komp-
resrn yzde ykn hesaplamak ve kompresr kapasitesi ile arpmaktr. Kompresrn yz-
de yk, ykl srenin toplam ykl evrim sresine (ykl sre ile yksz sre fark) bln-
mesiyle elde edilir.

Denklem 7.21. Ykl/yksz tarznda alan kompresrn ksmi yk kapasitesi


114 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

Sistem kapasitans ynteminin kullanlmas, sistem dinamiklerini ve oluan sistem basn


deiimlerinin zamanla etkisini hesaba katma yntemi salar.
Yk evrimi esnasnda sistem basnc artarken, sistemin pnmatik kapasitans, kompresr
kapasitesinin bir ksmn alr. Sistem basnc, kompresrn ykte iken basnc olan 600 kPadan
yksz basnc olan 655 kPaya ykselir.

Denklem 7.22. Kompresr yk evrimi esnasnda sistem hava debisi

Denklem 7.21in sonucu, kompresr ykte iken 15 Nm3/dk debi saladn, 6,49 Nm3n de-
poya, 8,06 Nm3n ise hava talebini beslemeye gittiini gstermektedir.
Yksz evrim esnasnda sistem basnc der ve sistemin pnmatik kapasitans sisteme de-
bi salar. Sistem basnc, kompresrn yksz basnc olan 655 kPadan ykte iken basnc olan
600 kPaya der.

Denklem 7.23. Kompresrn yksz evrimi esnasnda sistem hava debisi

Yukardaki tm hesaplamalar, sistem hava debisini 8 Nm3/dk olarak verir. Ykl/yksz kont-
roll sistemler iin basnl hava sistemi performans veri ktklemesi, kompresr yk evrim-
lerini yanstan debi ve basn verilerini ierir. Sistemin pnmatik kapasitansnn burada tanm-
lanan yntem ile llen performans verilerine katlmas, hava sistemi mhendisine gerek di-
namik hava talebini verir.

7.3.10. Basnl hava sisteminin pnmatik kapasitansnn


hesaplanmas
Burada tanmlanan dinamik performans analizini kullanmak iin, hava sistemi mhendisinin
sistemin pnmatik kapasitansn belirlemesi gereklidir. Pnmatik kapasitans, sistem hacminin
(metrekp) atmosfer basncna (100 kPa) blnmesi ile hesaplanabilir.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 115

rnein, ekil 7.5te gsterilen sistem iin slak alcnn 2 m3, kuru alcnn 3 m3 olduunu, ve
sistem genelinde 265 uzunluunda 50 mm apta ISO 65 orta boru ile birlikte 60 m uzunluun-
da 100 mm apta boru olduunu varsayalm. 100 mm orta borunun i apn 105 mm ve 50 mm
apta orta borunun i apnn 52,8 mm olduunu varsayarak, sistem hacmi aadaki gibi hesap-
lanabilir.

Denklem 7.24. Sistem hacminden pnmatik kapasitansn hesaplanmas

Uygulama asndan deerlendirildiinde, tm basnl hava sisteminin hacminin doru ola-


rak hesaplanmas hem ok zaman alabilir hem de ok zor olabilir. Nispeten basit ampirik sis-
tem kapasitans saha testi yaplarak, basnl hava sistemi mhendisinin basnl hava sistemi
pnmatik kapasitansn belirlemesi salanabilir.
Basnl hava sistemi alrken, retim kapasitesi bilinen test kompresrn (Qtest) manuel
olarak belirli bir sre ykten aln. Yksz sreyi ve sistem basnc deiim orann ln ve kay-
dedin. Sonra, belirli bir noktada, retim kapasitesi bilinen bir art orannda yeniden ykleyin ve
sistem basncnn eski haline gelmesi iin geen ykl sreyi ve dinamik basn tepkisini (dP/dt)
kaydetmeye devam edin. Test esnasnda sistem hava talebinin (Qsys) sabit olduunu varsayarak
ve kompresrler alyorsa, test kompresrnn ykl/yksz evrimleri boyunca dier komp-
resrlerin salad havay sabit varsayarak, sistemin pnmatik kapasitans hesaplanabilir.

ekil 7.6. Sistem kapasitans saha testi

Yukardaki test verilerine dayanarak ve Denklem 7.25 kullanlarak basnl hava sistemi ka-
pasitans ve etkin depolama hacmi hesaplanabilir.
116 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

Denklem 7.25. Test verilerinden sistem kapasitansnn hesaplanmas

Temel Kazanmlar - Hava Depolama ve Sistem Enerji Dengesi


1. Bir basnl hava sistemini tutarl, kararl ve verimli biimde iletmenin anahtar, arz ve
talep dengesini korumaktr.
2. Sistem dinamikleri ve basnl hava son kullanm uygulamalar trleri, basnl hava talep
profilinin niteliini belirler.
3. Ortalama hava talebi (kompresrlerin salad) ile gerek hava talebinin yaratt tepe
hava debisi arasnda byk farkllk olabilir.
4. Basnl hava iin 4 kaynak vardr: alr evrimii kapasite, alr yedek kapasite, depo-
lama kapasitesi, ve bekleyen yedek kapasite.
5. alr evrimii kapasite, ortalama hava talebine eit veya byk olmaldr.
6. Tepe talep, en iyi biimde depodan karlanr. Ancak, depodan hava kullanldnda, bir
sonraki olay vuku bulmadan nce depoyu yeniden doldurmak iin sre ve ekstra basnl
hava kapasitesi gereklidir.
7. Kompresr kontrolleri, ihtiya duyulmayan kompresrleri kapatmal, tm kompresrleri
tam ykte altrmal ve yalnz 1 kompresr ksmi yk kapasitesinde altrarak ayar
salamaldr.
8. Verimli ksmi yk kapasitesi kontrolne sahip bir ayar kompresr sein.
9. Basnl hava depolamas iin birok farkl uygulama vardr; sistem ihtiyalarna dayal
olarak depolamay tasarlayn.
10. Depodaki kullanlabilir enerji miktar, alc hacmi ve kullanlabilir basn farkna baldr.
11. Birok sistemde, depolamay gerektiren en nemli olay, alan bir kompresrn beklen-
medik duruudur.

Altrmalar
1. Bir hava alcnn 5 m3 hacmi vardr ve basnc 1 dakika 12 saniyede 525 kPadan 650
kPaya ykselmektedir. Yer deitiren hava hacmi (Nm3) nedir, hava alcya girmekte mi yoksa
kmakta mdr ve hava debisi (Nm3/dk) nedir? Cevap; Qsto= +5,58 Nm3/dkdr.
2. Bir talep olay esnasnda 3 m3lk hava alcnn basnc 24 saniyede 820 kPadan 600
kPaya dmektedir. Hava depolama debisi nedir? Hava ak negatif mi yoksa pozitif midir ve
hava aknn iaretinin nemi nedir? Cevap; Qsto= -16,5 Nm3/dkdr.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 117

3. Aadaki diyagramda gsterilen kapasitesi bilinmeyen bir kompresr sahada test edi-
lerek hava debisi belirlenecektir. Kullanacanz test prosedrn anlatn. Kompresr sistem-
den izole edilebilmekte ve evrimd test edilebilmektedir. Kontrol paneli zerinde manuel
yksz/normal anahtar olan ykl/yksz kontrol mevcuttur. Kompresr reticisi, 550 kPa
minimum alma basnc ve 750 kPa maksimum alma basnc nermektedir. Kompresr
kontrolleri ykl 700 kPa ve yksz 720 kPaya ayarlanmtr. Bu ayarlar ile, kompresrn ok
ksa yk evrimleri olduu gzlenmektedir. Yk evrimleri niin ok ksadr?

ekil 7-A1. Tek kompresr beslemeli depo

4. Yukardaki kompresr iin yaplan test, kompresrn 550 kPada ykl olduunu ve al-
cy 700 kPa basnca ykseltmesi iin 26 saniye gerektiini gstermitir. Kompresrn debisi
(Nm3/dk) nedir? Hesaplanan kompresr debisini kullanarak, ykl/yksz dzeylere (700 kPa
ve 720 kPa) bakldnda, kompresrn ykte alma sresi nedir? Cevap; t = 3,5 sn.
5. Bir basnl hava sistemi aada gsterilen basn profili ile almaktadr. Minimum kul-
lanm noktas basnc 540 kPadr; depodan ekilen kullanlabilir basnl hava miktar (m3) ne-
kadardr? Cevap; Vgas = - 5,1 m3.

ekil 7-A2. Tek kompresr beslemeli depo-kurutuculu kullanm hatt


118 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

6. Bir basnl hava sistemi aada gsterilen basn profili ile almaktadr. Kritik kulla-
nm noktas talebinin minimum basn ihtiyac 550 kPadr. Bir talep olay, basncn dmesine
ve her iki kompresrn tam yke gemesine neden olmutur. Gsterilen basn profili Pleri
kompresr #1 ykl, her iki kompresr (1 ve 2) ykl iindir. rnein filtre basn d, yal-
nz kompresr #1 ykte iken 30 kPadr, her iki kompresr ykl iken 120 kPadr. Talep olayn
karlamak iin depolamadan kullanlabilir basnl hava (m3) nedir? Cevap; Vsto = - 30,06 m3
ekil 7-A3. ift kompresr beslemeli depo-kurutuculu kullanm hatt

7. Bir basnl hava sistemi, aada gsterildii ekilde iki kompresr ve bir alc tankna
sahiptir. Kompresr #1 tam ykldr, kompresr #2 ise 15 saniye ykte almakta, 60 saniye
ykszdr. Kompresr #1 ykl ve kompresr #2 yksz iken gsterilen iki debimetrenin l-
t hava debisi nedir? Cevap; Qsys = 7 m3/dk; Qsto = 37 Nm3/dk

ekil 7-A4. ift kompresr beslemeli depo

8. Bir basnl hava sistemi aada gsterildii ekilde iki kompresr ve iki alc tankna sa-
hiptir. Kompresr #1 tam ykldr, kompresr #2 ise 19 saniye ykte almakta, 30 saniye
ykszdr. Kompresr #1 ykl ve kompresr #2 yksz iken gsterilen iki debimetrenin l-
t hava debisi nedir? Debimetre ile llen hava talebi ka m3 tr?
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 119

ekil 7-A5. ift kompresr beslemeli seri bal ift depo

9. Bir basnl hava sisteminde, her biri 23 Nm3/dk anma debili be kompresr vardr. Tm
kompresrler almaktadr; drd tam ykte, birisi ise ykl/yksz kontrol ile ayar kapasi-
tesi olarak almaktadr. Aadaki veri grafii, bir basn d olay gstermektedir. Tm
kompresrlerin anma kapasitelerinde debi salad, atmosfer basncnn 100 kPa olduu ve s-
caklk ve bal nemin normal koullarda olduunu kabul ederek, aadaki sorular cevaplayn:
D olay esnasnda toplam tepe hava talebi debisi (Nm3/dk) nedir?
Mevcut basn profili ile, benzer karakteristik belirteci olan olaylar esnasnda besleme gi-
riinde beklenen en dk basn nedir?
Sistem besleme basnc 570 kPa dzeyinde veya zerinde tutulacaksa, gereken ilve ha-
va depolama hacmi nedir?

ekil 7-A6. Hava basn sistemine ait basn-zaman grafii


120 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

zmler
zm - 1:

Hava debisi pozitif olduu iin hava, sistemden hava alcya girmektedir. Dolaysyla,
Cevap; Qsto= +5,58 Nm3/dkdr.

zm - 2:

Hava debisi negatif olduu iin, hava depodan sisteme doru akmaktadr.
Cevap; Qsto= -16,5 Nm3/dkdr.

zm - 3:
Depo
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 121

zm - 4:

Cevap; t = 3,5 sn.


zm - 5:

Cevap; Vgas = - 5,1 m3.


122 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

zm - 6:

Verilenler:
Vsys = 3,0 m3
Cpn = 0,03 m3 / kPa
Pa = 100 kPa
Pf = Pkurutucu + Pboru1 + Pboru2 + Pdmnd
Pf,#1 = 10+2+50+550 = 612 kPa
Pf,#2 = 45+3+50+550 = 648 kPa
Punload,#1 = 850 kPa = Pi,#1
Punload,#2 = 800+ 850 = 1650 kPa = Pi,#2
Vgas = ?? m3

Cevap; Vsto = - 30,06 m3

zm - 7:

Verilenler:
Vsys = Vrec + Vpipe = 1,0 + 0,0 = 1,0 m3
Cpn = 0,01 m3 / kPa
Pa = 100 kPa
Punload,1 = 850 kPa
Qgen,1 =7 m3/dk
Qgen,2 =5 m3/dk

Qsys = Qgen,1 + Qgen,2 = 7 m3/dk + 0 = 7 m3/dk


SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 123

Cevap; Qsys = 7 m3/dk; Qsto = 37 Nm3/dk


Blm 8
Basnl Hava Sisteminin
Deerlendirilmesi
8.1. Sistem Yaklam
Kapsaml bir sistem deerlendirmesi, basnl hava sisteminin tmn, basnl hava retim,
ileme, depolama, datm ve kaybn inceler. Basnl hava sistemi deerlendirmesi, basnl ha-
va sisteminin ileyiini irdeleyen ayrntl bir mhendislik etddr. Deerlendirme, tanmlanm
hedefler listesiyle balar. Deerlendirme, tanmlanm hedefler bakmndan sistem performan-
sn lerek saysal deer veren bir keif srecidir.
Bu blmdeki materyal u dokmanlardan zetlenmitir: ABD Ulusal Standard ASME EA-4
2010 Energy Assessment of Compressed Air Sytems [ASME EA-4 2010 Basnl Hava Sistem-
lerinin Enerji Deerlendirmesi], ASME EA-4G 2010 Guidance for Energy Assessment of Comp-
ressed Air Sytems [ASME EA-4G 2010 Basnl Hava Sistemlerinin Enerji Deerlendirmesi iin
Klavuz], International Standards Organization ISO 11011 Compressed Air Energy Efficiency
Assessment [Uluslararas Standardizasyon Tekilat ISO 11011 Basnl Hava Enerji Verimlili-
i Deerlendirme]. Basnl hava sistemi deerlendirmesine katlan kiiler iin bu dokmanlar
kuvvetle tavsiye edilir.
Sistem yaklamnn basnl hava sistemi deerlendirmesine uygulanmas, mnferit bile-
enlerin veriminden ziyade toplam sistem performansn deerlendirir. alma; kompresrler,
kurutucular, filtreler, alc tanklar, borular, kontroller, pnmatik aletler, pnmatik gl makine-
126 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

ler ve basnl havann proses uygulamalar dhil olmak zere tm alt sistemleri ve bileenleri
irdeler. Sistem snr, basnl hava beslemesine enerji girii, retim ekipmanna var ve enerji
girii neticesinde yaplan ii ierir.
Basnl hava sistemi deerlendirmesi maliyet etkin olmaldr. Nispeten kk miktarda ener-
ji kullanan bir sistemin etd iin byk zaman ve para harcamak pek akllca deildir. Birbirinin
ayns olan iki basnl hava sistemi veya iki basnl hava sistemi deerlendirmesi yoktur. An-
cak tm deerlendirmeler sistemin btn iin yaplmaldr. Sistemin tm paralarna eit za-
man ve emek harcamak gerekmez. Sistemin ileyii, enerji kullanm, performans ve iyiletir-
me frsatlarn anlamak iin sistemin tm paralarn deerlendirirken yeterli derecede kapsa-
yc olmak gerekir.
Basnl hava sistemi deerlendirmesi tamamlandnda, toplanan bilgiler, deerlendirme
ekibinin aadakileri yapabilmesine imkn tanmaldr:
Tesisin kritik retim srelerini destekleyen basnl hava kullanm noktas uygulama-
larn anlamak,
Mevcut dk performansl uygulamalar ve sistemin ileyiini aksatan uygulamalar
dzeltmek,
srafa yol aan uygulamalar, kaaklar, yapay talep ve uygunsuz kullanmlar ortadan
kaldrmak,
Arz ile talep arasnda enerji dengesi kurmak ve srdrmek,
Basnl hava enerjisi depolama ve kompresr kontroln optimize etmek.

8.2. Tesis Hakknda Bilgiler


lk veri toplama ve deerlendirme sreci, deerlendirmenin bilgi hedeflerini ve i kapsamn
tanmlamak iin gereklidir. Sistemi iletmek iin u anda yklenilen enerji maliyetine ilikin tah-
mini deer, vazgeilmez bir bilgidir. Bu, deerlendirme faaliyeti iin makul bir bte oluturul-
masna yardm eder. ou durumda basnl havann hlihazr maliyeti bilinmez. Tahmini deer
elde etmek iin kullanlabilecek iki basit hesaplama vardr.
Yllk enerji maliyeti fren beygirgc hesaplamas.

Burada:
bhp = motorun tam yk fren beygirgc
0,746 = bhpyi kWa dntrme faktr
sre = yllk alma sresi (saat)
enerji maliyeti = $/kWh
mtr eff = motor tam yk verimi
Yukardaki hesaplama, kompresrn srekli olarak tam yk kapasitesinde altrldn var-
saymaktadr. Kompresrlerin ou, zamann bir ksmnda yksz veya tam ykn altnda kapasi-
tede altndan, bu hesaplama yllk enerji maliyetini olduundan fazla gsterecektir.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 127

Alternatif olarak, biliniyorsa eitli ksmi iletim koullar iin ayr hesaplamalar yaplabilir.
Yllk enerji maliyeti iin llen Volt-Amper hesaplamas.

Burada:
volt = ortalama 3 faz hat gerilimi
amper = motorun tam yk akm iddeti
1,732 = faz ile ntr arasndaki gerilim iin 3n kare kk
pf = motorun g faktr (tipik olarak 0,80 il 0,85)
sre = yllk alma sresi (saat)
enerji maliyeti = $/kWh
Yukardaki hesaplama, volt ve amper lmlerinin kompresr tam yk kapasitesinde alr-
ken yapldn varsaymaktadr. Kompresrlerin ou, zamann bir ksmnda yksz veya tam
ykn altnda kapasitede altndan, bu hesaplama yllk enerji maliyetini olduundan fazla
gsterecektir.
Alternatif olarak, farkl iletim koullarnda volt ve amper lmleri yaplyorsa, eitli ksmi
iletim koullar iin ayr hesaplamalar yaplabilir.
Not: Motor akm iddetinde deiiklik olunca g faktr de deiir.

8.3. Sistem Mhendislii Sreci


Sistem mhendislii sreci; ihtiyalarn tanmlanmasn, deerlendirme srecinin deerlen-
dirilmesini ve sonularn deerlendirilmesini ieren tekrarl bir sretir.
ekil 8.1deki ema, ANSI EIA-632 Processes for Engineering a System [ANSI EIA-632 Sis-
tem Mhendislii Sreleri] dokmanna dayaldr ve ASME EA-4 2010 Energy Assessment of
Compressed Air Sytems [ASME EA-4 2010 Basnl Hava Sistemlerinin Enerji Deerlendirme-
si] dokmanndan alnmtr.
128 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

ekil 8.1. Basnl hava sistemi deerlendirmesi iin sistem mhendislii sreci
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 129

8.4. Enerji Deerlendirme Hedefleri


Tm basnl hava sistemi deerlendirmelerinde ortak olan temel bilgi hedefleri vardr.
Basnl hava ak ve kompresr enerji kullanmnn referans dzey lm,
Referans dnemde sistem basn trendlerinin lm,
Datm borularndan son kullanm uygulamalarna geiteki kilit noktalarda basnl
hava beslemesinden basn profili bilgileri,
Mevcut performansn (debi, basn, hava kalitesi) ve retim sorunlarna neden olan d-
k performansl son kullanm uygulamalarnn belirlenmesi,
Basnl hava israf ve uygunsuz kullanmlarn belirlenmesi, israf ortadan kaldracak al-
ternatiflerin deerlendirilmesi,
Arz ve talep arasnda srekli denge oluturacak nlemleri tespit etmek zere sistemin
dinamik performansnn ve arz-talep etkileiminin anlalmas,
Tesisin tm tipik basnl hava talebi profilleri iin arz-talep dengesini etkin biimde sr-
drecek etkin bir kontrol stratejisi uygulamak zere bilgi toplanmas.
Dier bilgi hedefleri ise daha ziyade mnferit tesislere zgdr. Tesis personelini dhil etmek
ve onlarn basnl hava sistemi performans, sorunlar ve iyiletirme frsatlarna ilikin bilgile-
rinden yararlanmak nemlidir.
Olduka grnr olan belirtilerin genellikle basnl hava sisteminde dk performans ve
enerji israfnn kk nedenlerini rttn bilmelisiniz. Basnl hava sistemi deerlendirmesi,
belirtilerin tesine bakmal ve gerek performans sorunlarn ortaya karmaldr. Toplam ba-
snl hava sistemi performansn optimize etmek iin toplam hava sistemini deerlendirin. r-
nein hava depolama, datm ve kullanm noktas sorunlarn deerlendirmeden, kompresr
kontrol gibi sistemin mnferit parasn ele almaya kalkmak eksik analize yol aabilir. Sistem
sorunlarnn yetersiz tanmlanmas da sadece belirtilerin tedavi edilmesine yol aar. Performans
sorunlarnn kk nedenlerini ele almamak, kanlmaz olarak toplam sistemin tutarsz ve verim-
siz ilemesine neden olur.
Basnl hava sistemi deerlendirmesinde olabilecek en kt sonu, yanl soruna zarif bir
zm gelitirmektir.
Gerek udur ki, basnl hava beslemesi sistem performans veya maliyetinin srcs de-
ildir. Sistemden hi hava kmyor olsayd, performans kararl ve maliyet minimum olurdu. Per-
formans ve maliyetin belirlenmesi, basnl havann sisteme nasl girdiine deil, sistemden na-
sl ktna ilikindir.
Sistemin daha dk kararl alma basncnda kontrol edilmesi sonuta en iyi dzeyde sis-
tem gvenilirlii salar. Daha dk kararl alma basnc ayn zamanda en dk enerji tke-
timi salar. Basnl hava ynetimi terminolojisinde buna denge denir. Hava arz (enerji) talep ile
uyutuunda, performans kararl olur ve en dk dzeyde enerji tketilir.

8.5. Basnl Hava Sisteminin


Dinamik Performans
ou hava sisteminin enerji tketimi, hava balama ve durma yaptka srekli deiir. Ba-
snl hava talebi baladnda, sistemdeki enerji talebi hemen artar. ou hava sistemi, birok
130 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

hava kullanm noktasnn birleiminden oluur. Birok sistemde, yzlerce hava talebi rastge-
le biimde faaliyet gsterir. Mnferit hava taleplerinin tkettii hava debisi, birka standart ft3/
dkdan birka yz standart ft3/dk basnl havaya kadar uzanabilir. Mnferit hava talepleri de bir-
ka saniyeden birka dakikaya ve hatta saate kadar srebilir. Basnl hava sistemleri, hzla de-
ien debi ihtiyalar nedeniyle ok dinamiktir. Bu nedenle, hava aknn sisteme zaman taban-
l tepkisinin anlalmas, performansn uygun biimde deerlendirilmesi asndan kritik nem
tar.
Basnl havann kullanm ve datm, sistem dinamiklerini belirler. Tanmlama, son kullanm
uygulamalarnn gerek basn ihtiyacnn bilinmesiyle balar. Buna ek olarak, talepteki salnm-
larn bykl ve skl da dinamikleri etkiler. Olay ykleri, sistemin enerji kullanmn hzla de-
itirir. Datm a sklkla enerji sunumunu snrlar.

8.5.1. Sorunlar ve frsatlar


Birok tesiste, performans ve gvenilirlik sorunlar olan basnl hava sistemleri vardr. Bura-
da tanmlanan yaygn sorunlar arasnda dk basn (ya sistem genelinde ya da belirli alanlar-
da), hava kalitesi sorunlar (basnl hava iinde su ve/veya ya), kesinti veya arza yapan retim
ekipman ve dier eyler vardr. Tesisteki uzmanlar ile grmeler yapn ve paydan ihtiyala-
rn belirleyin. Sistem deerlendirmesi esnasnda deerlendirilmesi gereken eitli sistem alan-
lar, bileenler, ekipman ve srelerde frsatlar tespit edin.
Ayrca, varsa gemite vuku bulan basnl hava sorunlarn ve bunlar dzeltmek iin yap-
lanlar da ortaya karmak nemlidir. ok sk olarak, basnl hava sisteminin retimi aksatan so-
runlarnn hemen zerinde acil zmlere ihtiya vardr. Bu acil zmler, enerji verimlilii veya
maliyet etkinlik bakmndan en iyi zmler olmayabilir. Bu zmler geici nlem olarak ger-
ekletirilmi, ancak retim sorunu zlnce daimi hale gelmi olabilir. Olabilecek daha ener-
ji verimli zmler arayn.

8.5.2. Deerlendirmenin organize edilmesi


Tesis deerlendirme ekibi yelerini ve onlarn basnl hava sistemi deerlendirmesinden
nceki, esnasndaki veya sonrasndaki grev ve sorumluluklarn belirleyin. Bu blmde daha
nce tanmlanm olan tesis iletiminde yllk enerji maliyeti tahmini deeri de dhil olmak ze-
re tesis hakknda bilgileri toplayn. Ayrca retim prosesi, tesisin basnl hava kullanan eitli
ilevsel alanlar, iletim program, retim dzeyleri ve dier eyler hakknda bilgi toplayn. Tesi-
sin hlihazrdaki elektrik maliyeti nedir? Enerji maliyetini etkileyen talep deiimleri, mevsimlik
cretler veya baka faktrler var m?
Gemite hi basnl hava sistemi etd yaplm m? Yaplmsa; bulgular, tavsiyeler var m,
varsa nerilen zm nlemleri uygulanm m? Bakm ve iletim bilgileri mevcut mu?

8.5.3. Hava sisteminin tanmlanmas


Deerlendirmenin lm snrlarn belirleyin. Bu normal olarak arz tarafna enerji girdisi, ba-
snl hava ak, basn ve sistem beslemesini terk eden hava kalitesi ve tesisin retim ktsn-
dan yaplacak lmleri ierir.
Mevcut kompresr kontrolleri ile kompresr otomatik sralayc veya merkezi otomasyon
kontroln de ieren amalanan kontrol stratejisini belirleyin. Mevcut hava alclar, birincil ve
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 131

ikincil basn/debi kontrolleri, hava deposunu yeniden doldurma kontrol vanalar, ekvalfler ve-
ya dier temel sistem bileenlerini belgeleyin.
Kompresrler, hava kurutucular, filtreler ve hava alclar iermek zere her kompresr ala-
nn izerek bir blok diyagram hazrlayn. Kompresrler, hava kurutucular ve filtreler iin retici,
model ve kapasite snrn kaydedin.
Ara balant borularnda her kesimin boru boyutu belirlenmi olmaldr. Varsa takl izolasyon
vanalar, baypas vanalar ve ekvalfler de blok diyagrama dhil edilmelidir.
Talep taraf tesis yerleim plan iin; tesis kat plan izimleri veya tesis yerleim krokisini aln.
nemli hava taleplerinin yerini gsteren bilgileri dhil edin. u hava talepleri deerlendirmeye
alnmaldr: retim iin kritik hava talepleri, basn iin hava talepleri, yksek hacimli kesikli ta-
lep olaylar ve alglanan yksek basnl hava talepleri. letim sorunlar veya iyiletirme frsat-
lar veya her ikisini de ieriyor olarak tespit edilen hava taleplerinin envanterini karn.

8.5.4. Deerlendirme tasarm


Sahaya zg deerlendirme hedeflerinin ncelik listesini yapn. Deerlendirme hedeflerini
gerekletirmek iin gerekli olan sistem performans bilgilerini listeleyin. Gerekli bilgileri elde
etmek iin gereken performans lmleri ve verileri belirleyin.
llecek parametreler, kaydedilecek veri rnekleme oran, eitli lmler iin sreyi ie-
ren deerlendirme lme plann gelitirin. lme plannda belirlenen her lm noktasnn fi-
ziksel yerini tespit edin. llecek her parametre iin lm tr, yeri ve benzersiz ID no (bkz.
Tablo 8.1) belirleyin.
Aadaki tabloda, eitli lm noktalarnn nasl tespit edileceine ilikin rnek gsteril-
mektedir.

Tablo 8.1. Her test lm noktasnn benzersiz biimde tanmlanmas


lm ID no Tanm
Debi testi TF1 Kompresr odasndan kan 6lik balkta hava debisi
Basn testi TP1 Kompresr odasndan kan 6lik balkta hava basnc
i noktas testi TD1 Kompresr odasndan kan 6lik balkta hava basnc i noktas
Akm iddeti testi TA1 Ayrma kutusunda alnacak Kompresr #1 paketi akm iddeti
G kW testi TK1 Kompresr panelinde alnacak Kompresr #1 paketi gc

lm musluklarnn taklmasn planlayn; sahada almaya hazrlk iin, basnl hava debi
ve basn lm noktalarna boru donanm taklmas gereklidir. Ekip yelerine, her lm nok-
tasna gerekli boru balantlarn uygun biimde takmalarn ve taklacak yerleri bildirin. Elekt-
rik gc veya akm iddeti lm iin dier transdserlerin taklmas, bu iin uzman elektrik
teknisyenlerinin yardmn gerektirebilir. Yardm edecek personel ve ekipmann bulunmasn ko-
ordine edin.

8.5.5. Eylem plan


Sahada alma, eitli lm noktalarna eriimi gerektirecektir. alma ekibinin lm
ekipmann balamas ve eriimi iin yardm edecek personel ve ekipmann bulunmasn sala-
mak gereklidir. rnein, elektrik lm ekipmannn taklmas iin tesisin elektrik teknisyenle-
132 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

rinin yardmna ihtiya duyulabilir. Debi ve/veya basn lm yerlerine eriebilmek iin sepetli
vin veya merdivene gerek duyulabilir. Tesisin alma kurallar, ekipman kurulurken, ett ekibi-
ne ilgili ikolundan personelin elik etmesini gerektirebilir. Sahada almaya balamadan nce
gerekli dzenlemeler ve planlar yaplmaldr.
Gerekli bilgileri toplamak iin gereken sreyi dikkate alarak sahada alma iin nceden ta-
rihler belirleyin ve lm hazrlk almasn tamamlayn. letim sorunlar veya iyiletirme fr-
satlar veya her ikisini de ieriyor olarak tespit edilen hava talepleri dhil olmak zere hava ta-
lepleri envanterinde gsterilen her uygulamay deerlendirme iin gereken zaman tahsis edin.
Sistem deerlendirmesi esnasnda her bireyin roln ve sorumluluklarn belirleyin. Yapl-
mas planlanan i kalemlerini, kim tarafndan, nasl ve ne zaman yaplacan ortaya koyun.

8.5.6. Hedef kontrol


Deerlendirme plan tamamlandna gre, balangtaki deerlendirme hedefine gre gz-
den geirin ve karlatrn. Sistem Mhendislii lme Klavuzundan6 alnan aadaki kont-
rol listesine bakn; bu liste, eylem plannn deerlendirilmesinde yararl rehberlik salayabilir.
likinlik:
Bu i kalemini niin yapmalyz? Bu ilem iin birden fazla gereke var m? lgili deerlendir-
me hedefindeki mulaklktan domu olabilir mi? Gerekletirilecek hedefe ilikin olan i ka-
lemlerini sein.
Tamlk:
Hedefler, paydan ihtiyalar ve sistem gerekleri karlanyor mu? Verilerin analiz edilme-
si ve sonularn elde edilmesi iin ihtiya duyulan herhangi bir temel parametre atland m? Arz,
iletim ve talep arasnda sistem yaklamna uyan dengeli bir hedefler kmesi tespit edildi mi?
Deerlendirme yeterince kapsaml m?
Zamanndalk:
Sistem deerlendirmesi, gereken zaman planlamasn karlayabilecek mi? Veri toplama,
analiz ve raporlamann, tannan sre iinde sonular salayacandan emin olun. Daha fazla
sre gerekiyor mu veya i beyannn deitirilmesi gerekiyor mu?
Sadelik:
Veriler kolay ve maliyet etkin biimde toplanabilir ve analiz edilebilir mi? Deerlendirme,
paydalarn anlayaca ekilde sunulabilecek sonular retecek mi?
Maliyet etkinlik:
Bte yeterli mi? Sistem deerlendirmesi, neden olduu maliyetten daha yksek deer sa-
layacak m? beyan uygun mu veya deitirilmeli mi?
Tekrarlanabilirlik:
Ayn tesis iletim koullar gerekte ayn veri ve bilgileri ikinci kez salayacak m? Doruluk
ve hassasiyet yeterli mi? Sistem deerlendirmesinin referans dzey lmlerinin gelecekte kul-
lanm asndan bunlar nemlidir.
Doruluk:
Hedefler, i kalemleri, metodoloji ve bunlardan doan veriler sistem deerlendirmesi hedef-
lerine ilikin mi? nerilen ller gvenilir mi ve lmler uygun zamanda yaplyor mu? lm-

6 Uluslararas Sistem Mhendislii Konseyi (INCOSE), Sistem Mhendislii lme Klavuzu, lme alma Grubu
Teknik Raporu, versiyon 1 Mart 1998.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 133

ler doru olmal ve bunlardan doacak analiz de lmenin amalarna doru biimde hizmet et-
melidir.
nerilen deerlendirme maliyet etkin mi? Potansiyel ekonomik faydalar, deerlendirmenin
maliyetine katlanmay hakl klyor mu ve eitli enerji verimlilik nlemlerini uygulamaya koy-
mak iin yatrm yapabilecek yer kalyor mu?
Deerlendirme plan, burada listelenen ihtiyalarn bir ksmn veya hepsini karlamyorsa, o
zaman deerlendirme hedefini ve burada belirtilen ihtiyalar karlamak iin ngrlen i kap-
samn deitirmeyi dnn.

8.5.7. Deerlendirmenin uygulanmas


Deerlendirme lme plannn uygulanmasn koordine edin. Planland ekilde, tanabilir
geici lme ekipmann yerletirin ve lmlerin makul dorulukta olduunu dorulayn. lm
sonularnda bariz hatalar varsa, hatalar bulmaya ve sorunlar gidermeye aln. Ayrca, mev-
cut tesis sistemlerinde daimi takl enstrmantasyondan veri toplanmasn da koordine edin. Bu
verilerin de makul dorulukta olduunu dorulayn.
Basnl hava sistemi deerlendirmesi eylem plannda belirtildii ekilde bilgi ve verileri top-
layn. Sistem deerlendirmesinin, deerlendirme ilerledike amalar, hedefler ve i kalemleri-
nin deiebilecei esnek bir sre olduunu unutmayn. Sahada deerlendirme almalar es-
nasnda, deerlendirme ekibinin kilit yeleriyle dzenli toplantlar yaparak deerlendirmenin
durumunu gzden geirin.

8.5.8. Veri analizi


Veri analizine balamadan nce, tm verilerin makul ve doru olduunu kontrol edin. Bir de-
erlendirme esnasnda birok lm yapnca, verilerin bir ksmnn hatal, yanl, eksik veya sair
biimde geersiz olduu durumlar olur. Bu meydana gelirse, nce verilerin dzeltilebilecei, en-
terpolasyon yaplabilecei, makul yntemler kullanlarak dolayl hesaplama yaplabilecei veya
yaplamayaca hususlarn deerlendirin. Veriler kullanlamyorsa, deerlendirme ekibi, bunun
deerlendirme sonular zerine toplam etkisini deerlendirmelidir. Gerekirse ekip, gerekli ve-
rileri elde etmek zere ilve bir lme plan yapmak zorunda kalabilir.
Tm veriler dorulandktan sonra, belirlenen deerlendirme hedeflerine uygun olarak eitli
profiller ve bilgiler oluturun. Enerji verimli zmler gelitirmek ve tahmini tasarruf potansiye-
lini ortaya koymak zere bilgileri ve verileri analiz edin. Basnl hava sistemlerinin tm bileen-
leri arasnda birok etkileim etkisi vardr. Bu nedenle, dzeltici nlemler, sistem iindeki etkile-
imler uygun biimde gznne olarak, nlemler grubu eklinde dnlmelidir.
yiletirmelerin, srdrlebilir tasarruf yaratacak gvenilir biimde, arzu edilen sonular
douracak birden ok nlemin salam bir birleimi olmas zorunludur. Enerji verimli zm, sis-
tem gvenilirliini drecek veya retim prosesini herhangi bir ekilde olumsuz etkileyecek ol-
mas halinde, byle bir zm hemen terk edilerek, daha az verimli ancak daha iyi bilinen ile-
tim yntemine devam edilir.

8.5.9. Raporlama ve dokmantasyon


Raporda, tesisteki faaliyetler, deerlendirme hedefleri, bulgular, neriler ve ngrlen so-
nularn zetini sunan ksa bir Ynetici zeti bulunmaldr. Sonunda da, uygulama nerileri ve
tahmini enerji ve maliyet tahminleri listesi yer almaldr.
134 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

Ayrntl rapor; deerlendirme sreci, deerlendirme faaliyetinin hedefleri ve kapsamn ier-


melidir. ncelenen sistemleri ve ekipman ile iyiletirme frsatlarn aklayn. Veri analiz yntem-
lerini ve deerlendirme sonularna nasl ulaldn ana hatlaryla belirtin. Referans dzey per-
formans ve ngrlen enerji tasarruf frsatlarn bildirin.
Ekler; eklentiler ve veri dosyalar, deerlendirme faaliyetleri, verileri ve bulgularnn eksik-
siz bir kaydn salamaldr. Bu veriler, gelecekte enerji tasarrufu tahminlerini inceleyebilecek ve
dorulayabilecek bilgili personel tarafndan yaplacak nc taraf incelemelerini kolaylatra-
cak biimde dzenlenmelidir.

8.6. Basnl Hava Sistemi Deerlendirmesinde


Yaplan Yaygn Hatalar
Kompresr g etd, bir hava sistemi deerlendirmesi deildir. Kompresrn kulland g-
cn, hava sisteminin iletme maliyetini belirliyor olmas sadece kompresrlerin g kullanm-
nn ett edilmesini cazip klabilir. Bununla birlikte, basnl hava sistemini iletmenin maliyeti
havann kompresrden ayrldktan sonra nasl datld ve kullanld ile ilgili olduundan, sa-
dece kompresrlerin g kullanmnn ett edilmesi yaklam hi doru deildir.
Hava sistemi iyiletirmesine yaplan yatrmn getirisi, birok faktrn sonucudur. Enerji ta-
sarrufu yoluyla enerji maliyetinin azaltlmas nemli bir bileendir. Ancak, retkenliin artrl-
mas, kalitenin ykseltilmesi ve sermaye maliyetinin azaltlmas da potansiyel olarak nemlidir.
Tm bu deerlendirmeler nda, iyiletirme srecinde daima sistem yaklamnn kullanlma-
s daha faydal sonular retecektir.
Hava sistemi deerlendirmesine, nceden belirlenmi sistem zmleri listesiyle balamak,
aratrma srecini basklar. Eer hedef, nceden belirlenmi bir zmn maliyetini hakl kl-
mak ise, deerlendirme zaman ve para israfdr. Deerlendirmenin bir aratrma sreci olmas,
ne dnyorum, ne biliyorum, neyi kantlayabilirim? vb. sorulara verilecek cevaplarla salan-
maldr. Bunun yan sra, sadece kaaklar kontrol ederek sistemin kontrol edilmesinin mmkn
olmad bilinmelidir. Ancak, kaak taramas yaplmas, hava sistemi deerlendirmesi yaplma-
syla kartrlmamaldr. ou hava sisteminde kaaklar, enerji israfnn nemli bir blmn
tekil eder. Kaak taramas sklkla, hava sistemi etdnn nemli bir bileenidir. Sistem basn-
cn kontrol etmeden kaaklar kontrol etmeye almak, minimum dzeyde iyiletirme salar.
Kaaklarn tamirinden elde edilen hava ak tasarruflarn, gerekten para tasarrufu salaya-
cak kW azaltmna dntrmek iin etkili bir kompresr kontrol stratejisine sahip olmak zorun-
ludur. Ayrca, datm borularnn izilmesi ile performans tanmlamasnn yaplamayaca idrak
edilmelidir. Bununla birlikte, bir tesiste basnl hava borular dokmantasyonuna sahip olunma-
s iyi bir eydir. En nemli husus ise, datm sisteminin nasl performans gsterdiidir. Gelenek-
sel tasarm, boru evrim ebekesini en iyi datm yntemi olarak tavsiye etmektedir. Ancak, o-
u sistem zaman iinde deimitir ve artk yeni sistem olarak tasarlanmamtr. Ayrca, bu sis-
temler kt zerinde berbat grnseler de, genellikle yeterli performans gsterirler.
Etdn bir paras olarak datm sisteminin haritasnn karlmas arzu edilebilir. Sistemin,
geleneksel tasarma uymas ve kt zerinde gzel grnmesi iin yeniden tasarlanmas ve bo-
rularnn denmesi, zaman ve para israf olabilir. in asl udur: Hava datm sistemi ya al-
r ya da almaz. Buna ilveten, sistem basn profilinin iyi biimde llmesi salanmaldr.
Blm 9
Veri Toplama ve Analiz
9.1. Basnl Hava Profilinin Ortaya karlmas
Basnl hava sistemi profilinin ortaya karlmas, mevcut hava sistemi performansnn l-
lmesini gerektirir. lme sistemi, basnl hava sistemindeki balant noktasndan llmek-
te olan fiziksel parametrelerin kaydedilmi verilerine kadar her eyi kapsar. rnein, bir basn
lme sistemi; boru balants, basn ler, gzlemci, kol saati, kalem ve not defterinden olu-
abilir.
Bu tartmada, basnl hava lme sistemi aadakilerden olumaktadr:
Sisteme balant
Sensrler, vericiler ve transdserler
Kablolar, balantlar ve anahtarlar
Veri toplama donanm ve yazlm
lme teknikleri
Hava sistemi profilinin oluturulmasndaki hedefler, ham verilere deil arzu edilen bilgilere
odaklanmaldr. rnein, debinin llmesi bir hedef deildir. Hafta aras tipik bir gnde ve Cu-
martesi gnnde tesisin hava tketim profilini tanmlamak ise bir hedeftir. Bu hedefi baarmak
iin gereken veriler ise deerlendirilecek sre boyunca sisteme salanm llen debi, g ve
basntr.
136 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

Arz taraf operasyonel referans dzeyi ayrntl biimde rakamsallatrlmaldr. Arz taraf
performans; basn deiimi, ortalama debi ve tepe hava debisi cinsinden tespit edilmelidir. l-
len referans dzey verilerden yllk iletim maliyetini hesaplamak zere saatlik ortalama pro-
filler oluturulmaldr. Tipik iletim gnlerinde arz taraf profilleri, karakteristik talep dnemle-
riyle birlikte ortaya konulmaldr.

Tesisin hava talebi profilini oluturmak iin, aadaki lmleri yaparak ie balayn:

Tipik gnler iin bir kompresrn saatlik enerji tketimini (kWh) ln.

Kompresrn salad debi, ya haznesi basnc, k basnc ve ana src motorun g-


cn (kW) ln.

Kontrol sinyal basncn ln.

Tesisin hava talebi profili, sistem performansnn birok ynn analiz etmek iin k nok-
tas salar. Gn boyunca salnm yapan saatlik ortalama hava talebi belgelenir. Tama talepleri
ve zamana bal olaylar, tepe hava talebi ve olay sresi bakmndan tespit edilir. Tesisin basn
kararlln deerlendirmek ve kontroll sistem basnc iin ilk hedefi tanmlamak zere lm-
ler kullanlabilir.

Sistem profili verileri kullanlarak mevcut kompresrlerin hlihazrdaki alma ynteminin


yllk iletim maliyeti belirlenebilir. Ksmi yk tepkisi ve kompresr sralama kontrol tanmlan-
maldr. oklu kompresr kurulumlarnda, sklkla birka makine ksmi ykte alr. Ksmi ykte
alan birden fazla kompresr iletim verimini byk lde drebilir. Byle durumlarda, ge-
nellikle, sistem verimini artrmak iin nemli dzeyde potansiyel vardr. Dinamik ak ve basn
performans verilerini toplamak suretiyle bu tespit edilebilir.

Teknik hedefler, nasl bir profil bilgisinin arzu edildiini ortaya koyduunda, bir test plan ge-
litirilmelidir. Test plan, izleme noktalar ve llecek parametrelerin listesini iermelidir. r-
nekleme oran, veri aral ve yaplacak veri ktkleme sresini planlamak da nemlidir. Saat-
lik profil trendleri, debi, g ve basn iin arz taraf performansnn llmesi, transdserin r-
nekleme oran verilerinin, sistem dinamiklerini tespit edecek sklkta olmasn gerektirir. Sistem
performans trendini elde etmek iin 1 saatlik veya dier veri araln ortaya koymak zere veri
ortalama ilemi kullanlabilir. Ayn zamanda, dinamik performans tespit etmek amacyla daha
ksa aralklarda kaydedilmi veriler kullanlabilir. rnein, ksa aralklarla veri ktklemesi, ge-
ici basn profil tepkilerini ve nemli talep olaylarn tespit edebilir.

9.2. Hava Debisi ve


Basn htiyalarnn Belirlenmesi
Sistem dinamiklerine ilikin veri ktklemesi, rutin talep olaylarndan doan geici basn
profilleri de dhil olmak zere tm karakteristik talep dnemlerinde arz taraf basn profillerini
oluturmak iin etkili bir yntemdir. Arz taraf kontrollerinin normal hava taleplerine ve sistem
talep olaylarna dinamik tepkilerinin tespit edilmesi de nemlidir.

Basn profili, talep taraf basn dalgalanmalarn iermeli ve ar sistem basncn tespit et-
melidir. Mevcut basn dalgalanmalarnn retkenlik zerine etkisi de deerlendirilmelidir.

Temel hava talepleri; gzlem, ksa sreli veri ktkleme, tek noktada bir defalk lmlerle
deerlendirilmelidir. llen hava debilerinden elde edilen referans verilerin talep olaylarnn
karakteristik belirteleriyle korelasyonunu da ieren basnl hava talebi profili analiz edilmeli
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 137

ve belgelenmelidir. Son olarak, talep snflandrmalarnn (tepe, ortalama ve srekli hava talebi)
evrim sreleriyle birlikte analizini zetleyin.

Tablo 9.1. Deerlendirmenin bilgi hedefleri ve lme konumlar

Tipik Basnl Hava Sistemi Performans lmleri ve Konumlar

Bilgi Hedefi lm ve Yer

Talep Profili: (Dinamik Tepki)


Hava debisi talep olaylar, srekli, ortalama
Hava debisi, sistemdeki her besleme
ve tepe hava debisi, olay evrim zaman ve
noktasnda
sresiyle birlikte
(Dinamik Tepki)
Karakteristik belirteler ile talep olaylarnn
korelasyonu

Datmda temel noktalardaki basn


Bilinen veya kukulanlan sorunlu alanlar
Sistemin en uzak noktalar
Basn Profili: Yksek hacimli kesikli taleplerin
Datm basnc gradyan ve varyans yaknnda
(Dinamik Tepki) Alglanan yksek basnl taleplerin
yaknnda
Tek noktalk kontrol veya ksa sreli veri
ktklemesi

Basn, talep olay ve retim prosesine ilikin


temel noktalarda
Yksek Hacimli Kesikli Talep Olaylar Alanda datm bal
(Dinamik Tepki) Ekipman/proses besleme balants
Karakteristik belirte, sistem basn profili ve Kullanm noktas
datm gradyan zerine etkisi Hava debisi,
Talep profili, srekli, ortalama, tepe hava Talep olayna kullanm noktas beslemesi
debisi, olay sresi ve olaylar arasnda durma retim ekipman veya prosesi
sresi NOT: Dinamik olay karakteristik belirteci ile
Basn profili, tepe, dip ve snm hz arz taraf tepkisinin korelasyonu, kullanm
noktasnda debi llmesine duyulan
ihtiyac ortadan kaldrabilir.

Alglanan Yksek Basn Talepleri


(Dinamik Tepki)
Basn, talep olay ve retim prosesine ilikin
Basn profili, kullanm noktas
temel noktalarda
balantlarnda basn ihtiyalarn
Alanda datm bal
dorulamak ve ar basn d
Ekipman/proses besleme balants
olmadn ortaya koymak iin
Kullanm noktas
Talebin basn ihtiyacn, statik ak veya
dinamik ak olarak karakterize etmek
138 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

ekil 9.1. Sistem basn profili

Sistem basn profili, sistemin nasl altnn tam olarak anlalmasna yardm eder. Yuka-
rdaki profilde, son kullanmn almas iin yalnz 5,5 bar (g)ye ihtiya vardr. Bu, birtakm iyi-
letirme nerilerinin yaplabilmesi iin k noktas salar. Kompresr kontrol aralnn alt nok-
tas ile kullanclarn ihtiya duyduu basn arasnda 2 barlk fark vardr. Eer 2 barlk fark orta-
dan kaldrlabilirse, kompresrdeki basn drlebilir. Basncn her 1 barlk azaltmndan yak-
lak %6 g tasarrufu salanr.
Basn d kesikli ise, bunun en muhtemel nedeni byk bir talep olaydr. Bu da, ilve ba-
snl hava depolamann gerekli olabileceini gsterir.

9.3. Veri Analizi Altrmas


Porselen rnler imal eden bir tesisteki tipik hava sistemini gsteren ekil 9.2deki blok di-
yagram inceleyin.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 139

ekil 9.2. Hava sistemi blok diyagram

Tesisin hava basnc hlihazrda kabul edilir dzeydedir. Tesisin besleme basnc, hava tale-
binin dk olduu zamanlarda 6,76 bara kadar kmaktadr Ancak basn, gndz saatlerinde
tepe retim esnasnda rutin olarak 5,52 bara dmektedir.
Dk hava kalitesi boyama ilerini etkilemekte, retim kayb ve rn atklarna neden ol-
maktadr. Ayrca, boyamay takip eden kaplama ilemlerinde de retim sorunlarna neden oldu-
una inanlmaktadr.
Tesiste halen geniletme almalar devam etmektedir. Yeni meknn ounluu mamul
mallar envanteri ve otomasyonlu ambar, sipari ileme ve sevkiyat ilemleri iin ayrlacaktr.
Genilemeyle ilikili olarak ok az ilve hava talebi sz konusu olacaktr. Ancak, yeni eklentide,
yeni bir kompresr iin yer bulunacaktr. Bu da, tesis iinde nc bir noktada ilve basnl ha-
va besleme kapasitesi salayacaktr.
Tesisin basnl hava sistemi deerlendirmesini tanmlamak iin ne gibi teknik hedefler kul-
lanrsnz?
i. retim alanlarna gvenilir ve tutarl basnl hava beslemesi salamak iin sistem plan
oluturun.
ii. Hlihazrdaki kompresr kontrol basn salnmlar ve altrma srasn deerlendirin.
iii. Besleme basnc iin hedef basn aral belirleyin ve kabul edilebilir basn deiimleri
tolerans tanmlayn.
140 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

iv. Tanmlanan basn aral ve tolerans dhilinde hava besleme basncn istikrarl klacak
yeni arz taraf sistem konfigrasyonu ana hatlarn belirleyin. Konfigrasyonu ve mevcut komp-
resrlerden salanan besleme performansn deerlendirin. Gerekirse, ilve kompresrler ve
yardmc ekipman uygulanmasn deerlendirin.
v. Mevcut basn gradyanlarn deerlendirmek suretiyle, merkezi kompresr istasyonu k-
ndan hava datm performansn tanmlayn. Silo sahasndaki uzak kompresrn kontrol en-
tegrasyonunu kontrol edin.
vi. Teknik sorunlar ve i parametreleriyle uyumlu olan tutumlu bir sermaye yatrm ve aa-
mal zm plan oluturun.
Bu sistem iin lme plannz nedir? lme trlerini (debi, basn, vs.) ve lmenin yaplmas
gereken yerleri dhil edin.
Tesisin hava talebini tanmlamak iin kullanlan lme noktalar, 4 adet ak transdserin
balanmasn gerektirir; ana kompresr odasndan ayrlan balklarda ve biri de vagon bo-
altma silo sahasndaki uzak kompresrde olmaldr. Sistem basnc, kompresr odas ve silo
sahasndaki besleme noktalarnda izlenir. Kompresr kontrol sinyal basnlar, ana kompresr
odasnda bulunan her kompresrde izlenir.
Sistem deerlendirmesi iin seilen lme noktalar aada gsterilmektedir.

ekil 9.3. Test noktalarn gsteren hava sistemi blok diyagram


SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 141

ekil 9.4teki veri grafii, periyodik bir olayn varln gsteren debi ve sistem basnc lm-
lerini iermektedir. Ayrca, mnferit balklarn debi verileri de, 4 lik balkta (TF1) bir olay, 3 lik
balkta da (TF2) baka bir olay olduunu gstermektedir. Veriler ayn zamanda, saat 07:15ten
hemen sonra, bir hava talebinin devreye girdiini ve TF1deki srekli debiyi 8,5ten 14,8 m3/dkya
deitirdiini gstermektedir.

ekil 9.4. Talep profili ve karakteristik belirte talep olaylar

Sistem olaylarn analiz ederken, debi ve basn deiimleri arasndaki ilikiyi deerlendir-
mek nemlidir. Yukardaki veriler, olay esnasnda debi arttka basncn dtn gstermek-
tedir. Olay sona erdikten sonra debi azalmakta ve basn artmaktadr. Bu aka bir talep olay-
n gstermektedir. te yandan debi ve basncn ikisi birlikte artyorsa ve azalyorsa, bu durum,
kompresr kapasitesinin artt veya azald bir arz taraf olayn gsterir.
Tekrarlanan talep olaylar normal olarak tannabilecek bir karakteristik belirte ortaya koyar.
D hz, d miktar ve olay sresi talep olaylarnn karakteristik belirtecini oluturur. Fark-
l talep olaylar kendilerine zg karakteristik belirteleri ortaya koyar.
Doru tespit, karakteristik belirteleri bilinen talep olaylar ile ilikilendirir. Tespit edilmi ve
zellikleri tanmlam olan talep olaylarnn sistem genelinde etkileri deerlendirilebilir. Talep
olaylar, dier basnl hava kullanmlarn etkileyen, geici yerel veya sistem genelinde basn
aksamalarnn kayna olabilir. Talep olaylar ayrca, kompresrn devreye giri ve/veya yke
gemesini balatabilir; bu durumda ilve hava depolamas, sistemi istikrarl hale getirebilir ve
kompresrn alma sresini ksaltabilir.
Basn ve dinamik ak profillerinin incelenmesi, aadakileri yapmak iin nemlidir:
1. Sistemin arz-talep dengesini ve kompresr kontrol stratejisini deerlendirmek.
142 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

2. Normal sistem olaylar iin karakteristik belirteleri tespit etmek.


3. Sistemin basn d hzlar, bykl ve d olaylarnn sresini karakterize etmek.
4. Geici arz eksikliklerinin miktarn belirlemek ve hava depolamay artrmann sistem istik-
rarna ve kompresr alma sresinin azaltlmasna katksn deerlendirmek.
5. Bilinen talep olaylarn, talep taraf performans aksamalar ve arz taraf kontrol tepkileriy-
le ilikilendirmek.

ekil 9.5. Talep profiline arz tarafnn tepkisi

9.3.1. Oluan arz taraf kontrol tepkisi ve arz-talep dengesi


Olay yklerinin varlna ek olarak, ekil 9.5teki hava sistemi debi verileri, toplam hava tale-
binin 35 il 55 m3/dk arasnda deitiini gstermektedir. alr kompresr kapasitesi 66,6 m3/
dkdr. Nm3/dkya evrilecek olursa, kompresr kapasitesi 64,3 Nm3/dkdr. Bu da, toplam hava
talebinden 11,6 Nm3/dk dzeyinde fazla kompresr kapasitesi demektir.
Ana kompresr odasndan salanan toplam hava 17,0 ile 31,0 Nm3/dk arasnda deimek-
tedir; te yandan alr kompresr kapasitesi 44,3 Nm3/dkdr. Ana kompresr odasndaki ma-
kinalar, iletim ykn, birleik alr kompresr kapasitesinin %42si ile %64 arasnda pay-
lamaktadr.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 143

Temel Kazanmlar
1. Basnl hava enerjisi; sermaye, enerji, bakm ve retim maliyetini ieren nemli bir yat-
rmdr.
2. Bugnn olduka rekabeti kresel ekonomisinde, basnl hava sistemi iin zamannda
elde edilmi ynetim bilgilerine sahip olmak zorunludur.
3. oklu kompresr sistemleri, eer uygun biimde kontrol edilmezlerse, olduka verimsiz
olabilir.
4. Basnl hava talebi ve basn profili verileri, iyiletirmenin mmkn olabilecei alanlarn
tespit edilmesine yardm edebilir.
5. Basnl hava sistemi deerlendirmesi, performans ve mevcut yntemin iletim maliye-
tini tanmlar.
6. Sistem iletiminin dengelenmesi, performansn kararl olmasn salar ve enerji maliye-
tini azaltr.
7. Uygunsuz basnl hava talepleri tespit edilmeli ve yerlerine daha enerji verimli alterna-
tifler getirilmelidir.
8. Kaak ynetimi, doru boyutlandrlm datm borular ve kullanm noktas borularnn
doru uygulanmas, hava uygulamalar performansn artrr.
9. Sistem basncnn, retim amal hava taleplerini karlamak iin gereken en dk opti-
mum basnca drlmesi, enerji maliyetini azaltr.
10. Eitim, basnl hava maliyeti, hava basncn drme ve sistem performansn artrma
frsatlar hakknda farkndal artrmaldr.
11. Basnl hava sistemi performansnn izlenmesi, hava sisteminin verimli ve gvenilir bi-
imde almaya devam etmesini salamak iin gereken ynetim bilgilerini salar.

9.4. Veri Toplama rnekleme Oran, Veri Ortalama


lemi ve Veri Depolama Aral
Basnl hava sistemi performans analizi, analizin dayand verilerin doruluu kadar gve-
nilirdir. llen performans verilerinin doruluunu etkileyen birok faktr vardr.
rnekleme oran
Veri aral
Doruluk/tekrarlanabilirlik
Elektrik sinyalleri
Mhendislik birimlerinin leklenmesi
Dinamik, zamana bal olaylarn sistem performans zerinde etkisinin incelenmesidir. Sis-
tem dinamiklerini tanmlamak iin en iyi yaklam, sistem performansna ilikin gerek zamanl
lmlerin yaplmasdr. lme ekipmannn, llecek dinamik olay tespit etmeye yeterli mer-
tebede rnekleme hzlarna sahip olmas zorunludur. rnein, analog basn ler zerinde gz-
lemlemek suretiyle, birka saniye sren bir olayn performansn lmenin pek faydas yoktur.
Bir basn lerin mekanik snm, doru veri salamaya yetecek lde hzl tepki vermez.
Benzer ekilde, performans dakikada birka kez kaydeden bir veri ktkleyici, ayn olay doru
biimde karakterize edemez.
144 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

rnekleme oran (tarama oran) rnekleme oran, takl sensr veya transdserden sinya-
lin okunmas suretiyle, veri toplama girdilerinin tarand, saniye cinsinden zaman araldr (T).
Veri ortalama ilemi Veri ortalama ilemi, birden fazla rnei tek veri noktasna indirgeyen
bir veri indirgeme yntemidir (ortalama ilemi yaygn olmakla birlikte, filtreleme dhil dier ve-
ri indirgeme yntemleri de kullanlabilir). Sensr rnekleri (S), belirli sayda (n) rnek almak iin
belirli bir rnekleme oranyla (T) okunur. Sensr okumasnn ortalama deeri aadaki gibi he-
saplanr:

Veri aral Veri aral, ortalama sensr deerinin llen veri noktas olarak kaydedilme
frekansdr. Bu, rnekleme oran (T) ve ortalamas alnacak rnek saysndan (n) hesaplanr: [T x
n]. rnein, 3 saniyelik rnekleme oran ve 15 rneklik ortalama iin veri aral 45 saniye olur
[3 saniye x 15 rnek = her 45 saniyede 1 veri noktas].

Veri Aral = T x n

Veri indirgemede daha yksek rnekleme oranlar kullanmann bir amac da, transdserde-
ki sinyal grltsnn kaydedilen veriler zerinde etkisini minimize etmektir. rnein, ileri-geri
hareketli bir kompresr kndaki titreim, transdser ktsnn grltl olmasna (kararsz
kt sinyali) neden olabilir. Bu durumda, daha yksek rnekleme orannn ortalamas alnarak,
daha kararl deer elde edilebilir. Kararl sensr sinyallerinin olduu durumda, rnekleme oran
nispeten dk olabilir ve daha ksa veri aral elde etmek iin daha az sayda rnein ortalama-
s kullanlabilir. rnein, 10 saniyelik veri aral elde etmek iin, 10 rnein ortalamasn alan 1
saniyelik rnekleme oran kullanlabilir. kincisi, llen fiziksel parametre (g, hava debisi, ba-
sn vs.) zamanla deiiyorsa, veri ortalama ilemi daha hassas veri deiiminin elde edilmesini
salar. te yandan, frekans ok yksek veri depolama, verilerin faydal bilgiye indirgenmesi iin
dzeltilmesi gereken ok byk veri dosyalar yaratabilir.

9.4.1. Saatlik deien veriler


Saatlik deien veriler kullanlarak, iletim maliyetini hesaplamak zere kompresr gc ve-
ya ak verilerinin profili oluturulabilir. Ancak deien veriler, dinamik performans tanmla-
maz. rnein, bir hava sisteminde tek kademeli, yal, ykl/yksz kompresrler vardr. Ayar
kompresr, 90 saniyelik yk sresiyle almaktadr (bir kompresrn yk evriminin bala-
mas ile bir sonraki kompresr yk evriminin balamas arasnda geen sre). G lm pro-
fili iin aadaki iki veri toplama yntemi incelenmelidir:

Tablo 9.2. Veri toplama yntemleri

Yntem #1 Yntem #2
rnekleme oran T = 5 dakika T = 1 saniye
Ortalamas alnacak rnek says n = 12 rnek n = 3600 rnek
Veri aral 60 dakika (1 saat) 3600 saniye (1 saat)
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 145

Yukarda gsterilen veri toplama yntemlerinin her ikisi de, iletim maliyeti deiimini elde
etmek iin gerektii ekilde, saatte 1 veri noktas kaydedilmesini salar.
Sorular:
1. Yukardaki iki yntemin kaydettii ortalama kompresr g deerleri sizce ayn deere mi
sahiptir? Neden?
2. Hayr ise, iki yntemin hangisi sizce daha doru g bilgisi salayacaktr? Neden?
3. Ayar kompresr, yal modlasyonlu dnel vidal bir kompresr olsa ne olur?
4. llen kompresr, saat boyunca tam ykte alan temel yk kompresr ise ne olur?

9.4.2. Dinamik tepki


llen fiziksel olayn gerek zaman taban daha ksa olduunda, performans uygun biim-
de karakterize etmek iin veri aral da drlmelidir. Transdsertepki sresi, veri toplama-
y etkileyebilecek ilve bir zaman tabanl deikendir. Tepki sresi, birka sayfa sonra yer alan
Transdser sinyalleri, tepki sresi, grlt ve parazit balkl alt blmde daha ayrntl ak-
lanmaktadr. Aadaki veri tablosu, farkl rnekleme oranlar ve veri aralklarnn karlatrl-
masn gstermektedir. Uygunsuz veri toplama, kompresr yk evrimlerini yanl yanstr.

Tablo 9.3. Farkl rnekleme oranlar ve veri aralklarnn karlatrlmas


Yksek rnekleme oran Dk rnekleme oran
rnekleme oran 1 saniye bana 1 rnek 3 saniye bana 1 rnek
Veri ortalama ilemi 10 rnek 15 rnek
Veri aral 10 saniye 45 saniye

ekil 9.6. Kompresr ykl/yksz evrimi


146 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

ekil 9.6daki veri grafii, bir kompresrn ykl/yksz evriminin dinamik tepkisini gs-
termektedir. X ekseninde, toplam 30 dakika olmak zere zaman gsterilmektedir. Solda Y ek-
seninde gsterilen lee uygun olarak iki hava basn grafii vardr; bir adet hava debisi gra-
fii de sadaki Y eksenine gre leklidir. Basn lmleri, aadaki grafikte gsterildii ze-
re, iki farkl rnekleme oran ve veri aralnda alnmtr.
Grafikteki kompresr yk evrimleri periyodu 90 saniyedir (1,5 dakika). Yksek rnekleme
oran iin gsterilen veriler, her saniyede bir basn deeri okumakta ve depolanan her veri
deeri iin 10 rnein ortalamasn almaktadr. Dk rnekleme oran ise, her 3 saniyede bir
basn deeri okumakta ve depolanan her veri deeri iin 15 rnein ortalamasn almaktadr.
rnekleme oran ve veri aral, somut olayn periyoduna gre ok dk (veya ok yava)
olduunda, sinyal rtmesi meydana gelebilir.
Sinyal rtmesi Bu terim, veri ktklemenin, llen parametrenin gerek karakteristik-
lerini doru olarak temsil etmeyen yanl bir dalga biimini kaydetmesi durumunu tanmlar.
Yukardaki veri grafiinde sinyal rtmesi, kaydedilen sistem dinamiklerinin kolaylkla
yanl yorumlanmasna yol aabilir. Sisteme giden hava debisindeki 10 Nm3/dklk salnm bir
talep olay DELDR. Yksek rnekleme orannda toplanan gerek dalga biimleri, artan de-
bi ile artan basn arasnda dorudan korelasyonu aka gsterir. Artan debi ile birlikte artan
basn, kompresr yk evrimi nedeniyledir. Artan debi ile birlikte azalan basn veya basn
deiimi olmamas ise, talep olay nedeniyledir.
Saat 15:30 il 15:35 arasndaki rten basn grafii, artan debi ile birlikte azalan basn
veya basn deiimi olmamas olarak yorumlanabilir. Dk rnekleme oran ve rten ba-
sn grafii, debi artnn bir talep olay olduunu sonucuna varlmasna neden olabilir.
rnekleme oran ve veri aral iin nceden belirlenmi deerler yoktur. Bunlar daha ziya-
de, sistem performans ve arzu edilen bilgi tarafndan belirlenir. Eer dinamik sistem tepkisi
deerlendirilecekse, uygun bir sensr rnekleme oran ve veri aral belirlenirken somut ola-
yn mahiyeti ve zaman taban (dt) dikkate alnmaldr.
lk adm, uygun bir veri aral semektir. Olayn karakteristiklerinin tespit edilmesi iin,
olay esnasnda minimum 3 veri noktasnn kaydedilmesi gerekir. rnekte, kompresrn yk-
lenme periyodu 90 saniyedir. Ancak, en ksa olay 30 saniyelik ykl sredir. Yksz sre 60 sa-
niyedir. Bu nedenle, yk evrim verileri iin zaman taban (dt) 30 saniyedir.
Kompresrn yk evrimini uygun biimde karakterize etmek iin en az 10 saniyelik veri
aral gerekmektedir; bu sre, Denklem 9.1de gsterildii zere, zaman tabannn veri nokta-
s saysna blnmesiyle hesaplanr.

Denklem 9.1. lme veri aral iin zm

Her ne kadar bir dinamik olay karakterize etmek iin minimum 3 veri noktas gerekiyorsa
da, olayn zaman taban boyunca 5 il 10 veri noktasnn olmas tercih edilir. Bir kompresrn
30 saniyelik yk evrimini en iyi biimde tespit etmeye yarayan veri aral 3 il 6 saniyedir.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 147

Not: Uluslararas Performans lme ve Dorulama Protokol (IPMVP), ASME EA-4 ve ISO
11011nin tavsiyelerine gre, veri aral, llen olayn zaman tabanndan bir byklk mer-
tebesi kadar yukarda olmaldr. rnein, 1 saniyelik bir olay, 0,1 saniye veri aralnda ll-
melidir; 0,1 saniye deeri 1 saniye deerinden bir byklk mertebesi daha hzldr.
Soru: Tm basnl hava sistemi performansn, rnein saniyede 1 veri noktas gibi sk bir
veri aralnda niye lmeyelim?

9.4.3. Bilgi hedefleri ve lme plann destekleyecek


sensrlerin seilmesi
Bilgi hedefleri ve lme plan; basn, g, enerji, hava debisi gibi llecek fiziksel para-
metreleri tanmlar. Veriler ham saylardr. rnein, bir hava sistemine basn transdserin ta-
klmas ve sinyalin veri ktkleyiciye balanmasyla saylar alnr. Bu veriler, basnl hava sis-
teminin fiziksel parametrelerini ve zaman tabanl tepkisini temsil eder. Sensrlerin perfor-
mans ve uygulanmas, kaydedilen verileri etkiler.
Sensr, basn veya debi gibi fiziksel bir parametreyi len ve baka bir enerji biimine d-
ntren bir donanm bileenidir. rnein gerinim ler alglaycs, kk mekanik yer dei-
tirmeleri tespit eden ve deien elektrik direnci olarak kt veren bir sensrdr.
Verici, bir deikeni bir enerji biiminden baka bir enerji biimine dntren bir donanm
bileenidir. rnein verici, gerinim ler alglaycsnn, basnc lmek iin kullanlan deien
elektrik direncini 4-20 mA aralnda dorusal kt sinyaline dntren bir vericidir. Telemet-
ri teknolojisinde, radyo vericisi, elektrik sinyalini radyo yayn sinyaline dntren baka tip-
te bir vericidir.
Transdser, fiziksel bir parametreyi len ve lme sistemlerinde kullanlmaya uygun
elektrik sinyali eklinde kt veren bir donanm bileenidir. rnein, 0-16 bar (0-232 psig) ara-
lnda leklenen, dorusal 4-20 mA kt sinyali salamak amacyla, gerinim ler alglay-
cs ve yerleik vericiden oluan bir basn transdseri yaplabilir. Transdser, hem sensr
hem de vericiyi ierir.
lme ve enstrmantasyon teknolojisinde verici (transmitter) ve transdser terimleri
sk sk birbiri yerine kullanlmaktadr. Verici mulak bir tabir olduundan, genel olarak kanl-
maldr. Tercih edilen tabir transdserdir.

9.5. Doruluk ve Tekrarlanabilirlik


Doruluk; bir ler, sensr veya transdserin, bir fiziksel parametrenin deerini, o para-
metrenin bilinen standarda dayal gerek deerine gre lme yeteneidir.
Tekrarlanabilirlik ise, bir ler, sensr veya transdserin llen ayn deeri tekrarlama
(her lmde ayn sonucu verebilme) yeteneidir.
Not: Doruluk, tekrarlanabilirlik gerektirir, nk tekrarlanabilirlik olmadan doruluk ola-
maz. Ancak, tekrarlanabilirlik (bazen hassasiyet olarak anlr) doruluu garanti etmez.

9.5.1. Doruluk zellikleri ve potansiyel lm hatas


Sensrler veya transdserlerin doruluk zellikleri genellikle yzde hata olarak ifade edi-
lir. Yzde hata forml aadadr:
148 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

Doruluk zellikleri genellikle, sensr veya transdserin tam lek (T) deerinin yzdesi
olarak ifade edilir. Genel amal basn eviricinin doruluu tam lek aralnn %1,0 olabi-
lir. lei 0 il 15 bar aralnda olan basn evirici iin, 0,15 okuma deeri, belirlenen doru-
luk dhilindedir. Basn farknn iki basn transdseri ile llmesi, gerekte basn fark sfr
iken, 0,3 bara varan deiim (0,15 bar) gsterebilir. Bu rnee gre, aral byk olan trans-
dserlerin kullanlmas, hatay artrmaktadr. Hatay azaltmak iin, tam lek aral daha k-
k olan bir basn evirici kullanlabilir.
Not: Baz sensr veya transdserler, tam lein yzdesi yerine, okunan deerin yzdesi
olarak belirtilen dorulua sahiptir.

9.6. Transdser Sinyalleri, Tepki Sresi,


Grlt ve Parazit
Sensrler veya transdserler tarafndan retilen sinyaller, fiziksel bir parametreyi ler
ve llen parametreyi bir elektrik sinyali eklinde verir. Birok trde elektrik sinyali retmek
mmkndr. En yaygn trler milivolt (mV AC veya mV DC), DC gerilim ve miliAmper (mA) sin-
yallerdir. Burada hedef, sonu olarak, elektrik sinyalini llen bir fiziksel parametre iin uy-
gun mhendislik birimleriyle ilikilendirmektir.
Bir transdserin tepki sresini, sensr ve verici tasarm belirler. Tepki sresi zellikleri,
genellikle, belirlenen bir sinyal deiiklii iin gereken sreyi belirtir. rnein Tepki sresi
100 ms, araln %10 ile %90 arasnda ibaresi, kt sinyalinin, transdserin alma aral-
nn %10 il %90 dhilinde, llen bir parametredeki deiiklie 0,1 saniye iinde tepki ve-
receini belirtir. Eer tepki aral belirtilmemise, tepki sresi o transdserin alma aral-
ndaki tm lmler iin geerlidir. Baz transdserlerin programlanabilir tepki sresi var-
dr. Akll transdser denilen bu trden transdserler, kt sinyalini filtrelemek, sndrmek
(azaltmak) veya ortalama almak zere, iletim parametrelerinin belirlenmesine imkn tanr.
Bu yetenek, sinyal grltsnn azaltlmasnda etkili olabilecek bir zelliktir. Kullanc, sinyal
snmlemenin tepki sresine etkisini bilmeli ve bunun yaplan lmler iin uygun olduunu
dorulamaldr.
Grlt ve parazit, sensrler ve transdserlerden gelen elektrik kt sinyalini etkileyen e-
itli iletim koullarndan doar. Sinyal parazitine genellikle grlt denir ve lmlerin karar-
llk ve doruluunu etkiler.
Topraksz kaynak (floating source) paraziti, birden ok DC g kayna, batarya veya DC g
kaynaklar ve bataryalarn bilekesi kullanldnda meydana gelebilir. Basnl hava sistemle-
rinin debi, basn, g ve i noktas performans iin birden ok transdser, sistemin ileyi-
ini kaydetmek amacyla tek bilgisayara veya veri ktkleyiciye balanabilir. Sklkla bu trans-
dserler, 2 veya 4 kablolu olan, eitli akm veya gerilim ktlarna sahip cihazlarn bir bile-
kesi olacaktr.
Birden ok DC g kayna kullanldnda, eitli negatif veya ortak referanslar arasn-
da gerilim farklarnn olmas muhtemeldir. Sinyal topra ile rneksel-saysal dntrc re-
ferans topra arasnda oluan gerilim potansiyeli hata retir. Aadaki veri grafii, basn-
l hava lm iin yaygn olarak kullanlan 4 kablolu ktle debimetresi ile llen hata ofseti-
ni gstermektedir. Bu veri ktkleyici, bir bataryadan beslenmektedir ve debimetre ise bir DC
g kaynandan beslenmektedir.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 149

Tablo 9.4. Parazit veya sinyal grlts kaynaklar

Parazit Tipi Muhtemel Kaynak Muhtemel zm

Sensr veya transdserin


Sensr veya transdserin mesnedini baka yere
Titreim
mekanik titreimi tayarak veya deitirerek
titreimden izole edin
Sinyal iletkenlerinin tip, boyut
veya yerini deitirmek.
Elektriksel Kapasitif veya endktif parazit rnein, sinyal kablo hatt
iin korumal kablo veya ift
bkml kablo kullann.

Radyo vericileri, elektrik ark


RF kaynan tayn veya
olumas, g kaynaklarnn
Radyo Frekans (RF) verici ve/veya sinyal kablo
alp kapanmas, floresan
hattnn yerini deitirin.
lambalar

Sistemin toprak balantlarnda Sistemi tek noktadan


Toprak Dngs
kapal elektrik yolu topraklayn.

Topraksz Kaynak Ortak gerilim farklarn ortadan


Birden fazla DC g kayna
(Floating Source) kaldrn veya sinyal izolasyonu
ve/veya batarya
Paraziti oluturun.

ekil 9.7. Topraksz g kayna paraziti olan debimetre


150 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

! DKKAT G kaynaklar, bataryalar, transdserler ve veri toplama sistemlerinin uygun-


suz biimde topraklanmas ekipmana kalc zarar verebilir.

9.6.1. Basn transdserleri


Aadaki veri grafii, her biri tam lein (T) %1 dzeyinde doruluk zelliine sahip
olan, 0-14 bar (g) (gsterge) lekli drt adet genel amal basn transdserde llen deer-
deki deiimi gstermektedir. Drt basn transdseri, bir kompresrn ykl/yksz al-
mas esnasnda kontrol sinyal basncn len ortak bir basn sinyaline balanmtr. Beklen-
dii zere, basn deerindeki deiim 0,28 bar (g)dir (0,14 bar).

ekil 9.8. Basn transdserlerinin karlatrlmas-1

ncekilerle karlatrldnda; 0-14 bar (g) aralnda ve %0,15 T doruluklu basn


transdserlerin, ortak basn sinyalini 0,04 bar deiim snrlar dhilinde (0,02 bar) okumas
beklenir. Aadaki veriler, daha yksek doruluklu (%0,15 T) drt basn transdser ile ya-
plan lmlerin sonucunu gstermektedir.
Basn lmenin bilgi hedefi, iki farkl kompresrde kontrol sinyal basncn karlatrmak,
datm basnc gradyann lmek veya basn farklarnn baka karlatrmalarn yapmak
ise, daha yksek doruluklu basn transdserleri, daha doru ve uygun dzeyde veri kayde-
der.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 151

ekil 9.9. Basn transdserlerinin karlatrlmas-2

9.6.2. Debimetreler
Basnl hava sistemlerinde, zellikle hacimsel debi bakmndan, hava debisi lm genel-
likle zaman periyodu bana ktle birimi cinsinden ifade edilir. Avrupada tipik l birimi Nm3/
dkdr (Normal m3/dk). Amerika Birleik Devletlerinde ise tipik l birimi standart ft3/dkdr.
unu hatrlayn: l birimi standart veya normal ile balyorsa, birim byk bir ihtimalle
arla ilikindir. l birimi sadece m3/dk, litre/saniye, acfm (gerek ft3/dk) veya ft3/dk ise,
birim byk bir ihtimalle hacim birimidir. ABDde imal edilen test ekipman iin yaplan kalib-
rasyonda, hava younluu standart koullara, yani 0,07423 lb/ft3e ayarlanr; ve standart ft3/
dk birimini, lb/dk cinsinden ktle debisi ile dorudan ilikilendirir. DIN standard iin, kalibras-
yon 1,294 m3/dkya ayarlanr.
Not: Uluslararas Standardizasyon Tekilat (ISO) ve Basnl Hava ve Gaz Enstits (CAGI),
standart havay yle tanmlamtr: 14,5 psia (1 bar); 68F (20C); kuru (%0 bal nem). DIN
1343 ise normal havay (CAGInin standart dedii ayn terim): 1,01325 bar (14,69 psia); 0C
(32F); kuru (%0 bal nem). Baka standartlar da vardr. Debimetrenin veya dier test aleti-
nin bildirim yaparken kulland standart ve l biriminin dorulanmas, geerli verilerin elde
edilmesi bakmndan kritik nem tar.
Basnl hava iin debimetreler genellikle bir veya iki byk kategoriye girer: Boru hattnda-
ki gaz hzn lenler (rnein saniyede metre) ve boru hattndaki ktle hzn lenler.
Isl yaylma (thermal dispersion) dayal ktlesel debimetreler, ktle hzn lmek iin ak-
ta scakl alglayan elemanlar kullanr. Bir scaklk sensr, gazn scakln ler, ikincisi ise
sensrden akm geince snr. Isnan elemandan gaz akp geerken, gaz, sensrden sy alr.
Birim zamandaki s transfer miktar, akkan younluuna ve ayn zamanda akkann telden
gei hznn karekkne gre deiir. Isnan elemann scakln muhafaza etmek iin gere-
ken g, bylelikle sensrden geen havann ktle hzyla ilikilendirilir.
152 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

Sensr sinyali, boru hattndaki ktle hzyla dorusal olarak deien bir transdser kt
sinyali verecek ekilde kalibre edilir. Hava hz sensrnn doruluu genellikle %2 T (tam
lek-full scale)dr. Ktle hz lldnde, boru hattnn kesit alan kullanlarak hacimsel de-
bi belirlenir.
Belirli bir kurulumda, hava debimetresinin toplam doruluk dzeyini etkileyen birka fak-
tr vardr:
Boru hattndaki ak profilinin zellikleri,
Sensrn borunun iinde konumlanmas,
Boru cidarnn nispi przszl veya przll,
Hacimsel debiyi hesaplamak iin kullanlan kesit alannn doruluu.
Taklr tip basnl hava debimetreleri, mevcut basnl hava boru hattna kolayca taklacak
biimde tasarlanmtr. Farkl boru hattndaki her kurulum, lmenin doruluunu etkiler. Ti-
pik endstriyel basnl hava boru hatt kurulumlarnda, genellikle, llen debi %10 T do-
rulukta elde edilir. Tekrarlanabilirlik ise sensr doruluk derecesinin %2 T dzeyine yakla-
r. Taklr tipte lerler, doruluktan ziyade tekrarlanabilirlik yoluyla karlanabilen bilgi he-
defleri iin daha uygundur.
Basnl hava ak lmenin bilgi hedefleri genellikle tekrarlanabilir lmlerle karlanr.
Talep olaylarnn talep profilleri ve karakteristik belirteleri, hava debisinin zamanla nasl de-
itiini gsterir. Kompresr debisinin sistem dinamiklerine tepki olarak ne kadar artt veya
azaldn lmek suretiyle, arz taraf kontrol tepkisi karakteristiklerinin tanmlanmas da yine
tekrarlanabilir lmlerle yaplr.
te yandan, kompresr reticisinin belirtmi olduu performans snfnn kontrol edilmesi,
debinin doru llmesini gerektirir. Taklr tip lerler ve saha lmleri, reticinin belirttii
snf kontrol etmek iin gerekli dorulua sahip deildir.

9.6.3. G ve enerji transdserleri, akm, gerilim, g ve enerji


Endstriyel basnl hava sistemlerinin ounda, kompresrler, fazl elektriksel gle
beslenen elektrik motorlaryla altrlr. Bu nedenle, bu blmdeki anlatm, kompresr a-
ltrmak iin kullanlan fazl g ve enerjinin llmesini kapsamaktadr. Burada ele aln-
mayan dier srcler arasnda tek fazl elektrik motorlar, dizel veya doalgaz yaktl motor-
lar, doalgaz veya sv yaktl trbinli motorlar veya buhar trbinli srcler bulunabilir.
G G genellikle kilowatt (kW) cinsinden llr ve lmn yapld andaki birim za-
mandaki i miktardr.
Enerji Enerji tipik olarak kilowatt-saat (kWh) cinsinden llr. Bir yk tarafndan g t-
ketilirken, enerji miktar zaman bakmndan hesaplanr.
DKKAT: Elektriksel lme ekipmann uygun eitime sahip personel balamaldr. Balant
yaplmadan nce elektrik enerjisi kesilmelidir. Baz lme ekipman tasarmlar, enerji varken
balantya izin veriyor olabilir. Bu trden ekipman genellikle 600 volt ile snrldr. Daha yk-
sek gerilimli (600 volttan yksek) sistemlerin llmesi iin zel ekipman ve eitim gereklidir.
Baz yksek gerilimli motorlarda srekli kurulu ampermetre ve gstergeler vardr. Bu am-
permetrelerin ularnda, kurulu ampermetreye balanacak ikincil akm sensrlerinin taklma-
sna izin veren dk gerilim balantlar bulunabilir. Birincil ve ikincil akm trafolarnn ora-
n biliniyorsa, dk gerilim ularna balanan ekipman ile akmn llmesi mmkn olabilir.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 153

Kompresrlerde g lme, eitli yntemlerle yaplabilir. Motor akm iddetinin ve hat ge-
riliminin llmesi, 3 fazl g formlne dayanarak gcn hesaplanmasn salar.

Denklem 9.2. llen akm iddetinden hesaplanan g

Motoru besleyen fazn birinde akm iddetinin llmesi yaygndr. Ancak daha doru
yntem, fazda da akm iddetini lmek ve bunlarn ortalamasn yukardaki formlde kul-
lanmaktr. Benzer ekilde, tek gerilim lm yerine tm fazlar aras gerilimlerin ortalama-
s tercih edilir. G faktr (PF) llebilir, ancak hesaplama amalar iin genellikle 0,85 var-
saylr. Gcn llmesi, motor ularna iki veya akm trafosunun balanmasn ve buna ek
olarak, faz arasndaki gerilimleri len ucu olmasn gerektirir. ler/evirici, deerlerin
hepsini ler ve gc hesaplar, bu deeri gsterir ve/veya kt sinyali olarak verir.

9.7. Transdser Sinyallerinin Mhendislik


Birimlerine leklenmesi
eitli transdserlerden gelen elektriksel kt, doru yorumlandnda, fiziksel paramet-
relerin lmlerini temsil eden sinyaller salar. Bu sinyaller gerilim, akm iddeti, frekans vs.
olabilir. Bunlar sklkla, fiziksel parametre ve transdserin alma aral bakmndan doru-
sal deildir.

9.7.1. Eim ve ofset yntemiyle dorusal lekleme


Dorusal lekleme yntemi, lerin kt sinyali Xi, llen parametre Yye leklemek
iin, doru izgi denklemini kullanr: Y = mX + b
Bir basn transdseri, 0-15 bar alma aral ve 4-20 mA kt sinyaline sahiptir. Eim,
sinyalde (miliAmper) birim deiim bana llen parametredeki (basn) deiimdir. Ofset
ise, llen parametrenin (basn), hi sinyal olmadnda (sfr miliAmper) ortaya kan dee-
ridir. Bu basn transdseri iin, mhendislik birimlerini uygun biimde leklemek iin gere-
ken eim ve ofset nedir?

Denklem 9.3. Eim iin zm (lek faktr)

Transdserin eiminin 0,9375 bar/mA olduu ve dz izginin x=4, y=0 noktasndan getii
verilmise, Y eksenini kestii noktay bulmak iin:
154 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

Denklem 9.4. Y eksenini kestii nokta

Grafik olarak ofset, sinyal ofsetini eimle arpmak suretiyle bulunabilir. Sinyal ofseti, sfr
eksi minimum sinyal aralna eittir. Bu rnekte, minimum sinyal aral 4 mAdr. Sfr eksi 4,
sinyal ofsetinin -4 olduu anlamna gelir. Sinyal ofsetini (-4 mA) eimle 0,9375 bar/mA ile ar-
pnca, ofsetin -3,75 bar olduu bulunur.

Denklem 9.5. Ofsetin grafik zm

ekil 9.10. Basn evirici eimi ve ofseti

ekil 4 - 9.10daki grafik, transdser sinyali ile basn arasnda hesaplanan iliki iin eim
ve ofsetin izimini gstermektedir. Transdser performans; lmenin doruluunu etkileye-
cek birtakm hata, non-lineerlik ve gecikme ierir. Grafikteki krmz izgi, basn transdse-
ri ile yaplan gerek lmlerin izilmesi sonucunda ortaya kabilecek bir izimi de iermek-
tedir.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 155

9.7.2. ki nokta tanmlayarak dorusal lekleme


Baz veri toplama yazlmlar, eim ve ofset deerini girmenizi gerektirebilir. Baz baka ya-
zlmlar da, transdser performans iin iki referans koordinatn (X1, Y1) ve (X2, Y2) tanmlan-
d ve yazlmn hesaplamay yapt dorusal lekleme yntemine sahip olabilir. Yukarda-
ki rnekte, 4 mAlk sinyal X = 0 barlk basn Ydir; bu nedenle, noktalardan biri (X1 = 4, Y1 = 0)
olur. Benzer ekilde, ikinci bilinen nokta da, (X2 = 20, Y2 = 15 bar)dr. Bu iki referans noktas gi-
rildiinde, gerekli dorusal leklenme tamamlanr.
lekleme faktrlerini hesaplamaya ilikin matematiin bilinmesi faydaldr; verilerin l-
ekleme hatasyla kaydedildii durumlarda, bu hesaplamalar kullanarak verileri uygun m-
hendislik deerlerine dzeltebilirsiniz.

9.7.3. Dier lekleme yntemleri


Dier lekleme yntemleri arasnda kare kk lekleme, enterpolasyon, frekans ve titre-
im sayac girdileri vardr. Bunlar; belirli debimetreler, dorusal olmayan transdserler, g
ve enerji transdserleri iin geerlidir. Transdser lekleme ihtiyalarn aratrmak ve reti-
cinin belirttiine gre doru biimde uygulamak ok nemlidir.

Temel Kazanmlar
1. lme sisteminin doruluu, insan faktrleri, sistem balantlar, transdserler, kablo
hatt, kablolar, elektriksel balantlar, veri toplama donanm ve yazlm, ve lme tek-
niklerine baldr.
2. rnekleme hz, verilerin ortalamas ve veri aralklar ile sistem karakteristiklerine ba-
ldr.
3. Uygun sensrler, transdserler ve lme sistemi doruluu kullanlmaldr.
4. Transdserler, llen fiziksel parametreyle orantl olan eitli sinyalleri kt olarak
verir.
5. lm doru biimde kaydetmek iin sinyaller uygun biimde leklenmelidir.
Ekler

Ek A
Szlke
ngilizce Trke ngilizce Trke
abrasion anma air outlet hava k
absolute pressure <> mutlak basn <> air oxidation hava ile oksitlenme
gauge pressure gsterge (efektif) basnc air receiver hava alc
absorption absorpsiyon (sourma) hava kullanm
air survey
accessory equipment yardmc ekipman aratrmas
accuracy doruluk air system audit hava sistemi denetimi
accuracy specifications doruluk zellikleri air tool haval alet
actual inlet volume gerek giri hacmi air treatment system hava temizleme sistemi
actual time in use gerek kullanm sresi air turbines hava trbinleri
adiabatic adyabatik air/air heat exchanger hava-hava s deitirici
adsorber yzeekici (adsorber) airend hava kafas
adsorption adsorpsiyon (yzeekim) alias pressure tracing rten basn grafii
adsorption dryer adsorpsiyonlu kurutucu altitude rakm
aerate havalandrmak alumina alminyum
aerosol (oul: analog <> digital rneksel <> saysal
aerosol
aerosoller) rneksel-saysal
analog/digital convertor
aftercooler son soutucu dntrc
after-filter k filtresi annual hours of
yllk alma sresi
agitate kartrmak operation
air agitation hava kartrma aperture aklk
air bearing hava tama apparent control band grnr kontrol band
artificial demand yapay talep
air compressor hava kompresr
aspirate havalandrmak
air end; airend hava kafas
havalandrma
air gauging hava lme aspiration
(aspirasyon)
air inlet hava girii
atmospheric air atmosferik hava
air inlet filter hava giri filtresi atomizing atomize etme
air intake hava girii audit team ett ekibi
air main hava ebekesi authoritative document gvenilir dokman
air motors, heavy hava motorlar, ar automatic die cutting otomatik kalp kesme
air motors, miniature hava motorlar, kk equipment ekipman
158 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

automatic magnetic otomatik manyetik centrifugal compressor santrifj kompresr (=


drain boaltc (= turbo) turbo)
auxiliary air receiver yardmc hava alc changeover valve yn deitirme vanas
averaged sensor reading ortalama sensr deeri check valve ekvalf
back expansion geri genleme chemical reaction kimyasal tepkime
back pressure control geri basn kontrol choke or stonewall boulma veya kilitlenme
base compressor temel kompresr region blgesi
base load capacity temel yk kapasitesi clamping application kska uygulamas
base load compressor temel yk kompresr clamping cylinder kska silindiri
baseline measurement referans dzey lm clamping force skma kuvveti
batch format yn biimi clearance volume aklk hacmi
battery batarya, pil coalescence birlemek
coalescing filter birletirici filtre
bayonet gauge ya kontrol ubuu
coarse filter layer kaba filtre tabakas
bearing carrier yatak kovan
collision arpma
bearing grease fittings yatak ya balantl
combined gas law birleik gaz kanunu
bearing wear yatak anmas
combined operating birleik alr
billet pusher ktk itici compressor capacity kompresr kapasitesi
bleed-down; bleed down boaltma completeness tamlk
block diagram blok diyagram compressed air basnl hava
blowdown time blf sresi compressed air
blowdown valve; blow- basnl hava ekipman
blf vanas equipment
out valve; blow-off valve compression chamber sktrma odas
blower fle kompresr otomatik
blow-off excess flow fazlalk debi blf compressor sequencer
sralayc
blow-off gun (=air gun) hava tabancas condensate youma suyu
blowout plugs blf tapalar youma suyu
condensate drain
booster ykseltici boaltcs
bore-to-stroke ratio; condensate header pipe vanal youma suyu
ap-strok oran
bore/stroke ratio with vent balk borusu
box maker kutulayc condensate trap youma kapan
breakaway force kopma kuvveti condensation youma
breathing air soluma havas condensation point youma noktas
buffer (=lessen or connector konektr
etkisini mutedilletirmek
moderate the impact of) construction inaat
bulk liquid sv yn constructional
yapsal zgnlk
bulls eye sight gauge gzl seviye gstergesi peculiarity
bypass service loop baypas hizmet dngs control gap kontrol akl
by-pass valve baypas vanas control panel kontrol paneli
cabinet cooling kabin soutmas kontrol basn atlamas
control pressure shift
kafa taraf <> biyel taraf (kaymas)
cap end <> rod end
(silindirlerde) control scheme kontrol dzeni
carry-over, carry over nakil control sequencer kontrol sralayc
cartridge kovan control signal pressure kontrol sinyal basnc
cascade basamaklandrmak conveying powder
toz rnleri tama
centralized automation merkezi otomasyon products
control kontrol conveying granular
tanecikli rnleri tama
centralized vacuum products
merkezi vakum sistemi
system cooling soutma
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 159

cooling media, medium soutma ortam boru hattnn tasarm


design pipeline velocity
cost effectiveness maliyet etkinlik hz
counter-flow ters ak design point tasarm noktas
coupling kaplin dew point suppression i noktas drme
dryer kurutucusu
crankcase ya karteri
diaphragm pumps diyaframl pompalar
crosshead apraz balk
diesel engine dizel motor
cross-sectional area kesit alan
difference, differential fark
curved lift valve eik kaldrmal vana
diffusion difzyon (yaylma)
cut-out pressure <> cut- devreden k basnc
dilute phase <> dense seyreltik faz <> youn
in pressure <> devreye giri basnc
phase faz
cycle time evrim sresi
dilute phase transport seyreltik fazda tama
cyclonic air movement siklonik hava hareketi
direct <> indirect dorudan <> dolayl
cylinder bore silindir ap
directional exhaust ynlendirmeli egzoz
cylinder head silindir kafas ducting kanal sistemi
cylinders rod silindir kolu dirt trap pislik kapan
data acquisition veri toplama donanm disconnect box ayrma kutusu
hardware and software ve yazlm disposal canister atma kab
data averaging veri ortalama ilemi distribution gradient datm gradyan
data chart veri grafii distribution header datm bal
data collection <> data veri toplama <> veri distribution piping datm borular
acquisition edinim; veri edinme distribution pressure
data interval veri aral datm basnc gradyan
gradient
data point veri noktas double acting ift etkili
data reduction method veri indirgeme yntemi double acting with
apraz balkl ift etkili
dc power source; dc crosshead
dc g kayna
power supply boaltc <> tapa <>
drain <> plug <> trap
dead center l nokta kapan
dead end system, dead- kr ulu (dngsz) drain trap boaltma tapas
end system sistem drain valve boaltma vanas
dead space l hacim drawdown d
dead-end lines kr hatlar drawdown rate d hz, d oran
debris dknt, moloz drilling delme
deep bed filter derin yatakl filtre drip leg <> drop leg; damlama borusu <> ini
deep vacuum derin vakum drop-leg borusu
defects in production retim kusurlar drive axis src eksen
saptrmak; deflektr drive motor src motor
deflect; deflector driven <> revolving tahrik eden <> dnen
(saptrc)
deflection plate saptrma plakas drop fitting ini balant eleman
deliquescent drying nem ekerek kurutma droplet damlack
medium ortam drum pump tamburlu pompa
demand talep dry (/lubricant-free) yasz
palet zc, palet dry receiver <> wet
depalletizer kuru alc <> slak alc
skc receiver
desikant (kimyasal dryer outlet kurutucu k
desiccant drying agent kurutma maddesi
kurutucu)
desiccant bed desikant yata drying medium kurutma ortam
desiccant chamber desikant haznesi drying methods kurutma yntemleri
desiccant dryer desikantl kurutucu dwell time durma sresi
160 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

dynamic airflow rate dinamik hava debisi flow restrictors ak snrlayclar


dynamic profile dinamik profil flow static <> flow statik ak <> dinamik
ear plug kulak tkac dynamic ak
economy cycle tasarruflu evrim fluctuation dalgalanma
economy dryer tasarruflu kurutucu fluid separator akkan separatr
boaltma pompas fluid/compressed air akkan/basnl hava
eductor aftercooler son soutucusu
(edktr)
effective control band efektif kontrol band akkanlar mekanii
fluidics
effective control efektif kontrol basnc (bilimi)
pressure band band flute oluk
ejector karma aygt (ejektr) zorlanm (cebri)
forced ventilation
electrical curtailment elektrik ksnts havalandrma
electrical energy elektrik enerjisi fouled kirlenmi, kirli
electrical resistance elektrik diren foundry machines dkm makineleri
electrically driven elektrikli vakum free air delivered (FAD); serbest hava hacmi
vacuum pump pompas free air delivery (FAD)
end use son kullanm free piston serbest piston
end use pneumatic son kullanm pnmatik full flow tam ak
device cihaz full load capacity tam yk kapasitesi
energy form enerji biimi fullscale (fs) reading tam lek (fs) deeri
energy waste enerji israf full-scale range tam lek aral
engineered storage tasarlanm depolama gearbox dili kutusu
engineering data sheets teknik veri bror ground loop toprak dngs
sapma, ortalamadan hand tool el aleti
excursion hardware component donanm bileeni
uzaklama
exhaust silencer egzoz susturucusu header pressure giri basnc
exploded view bytlm grnm heat dissipation s yaylm
patlamaya kar heat pipes s borular
explosion proof heated drying medium stmal kurutma ortam
korunmu
external sequencing dtan sralama heatless stmasz
female rotor <> male high accuracy pressure yksek doruluklu
dii rotor <> erkek lob transducer basn transdseri
lobe
fiber bundle lif demeti high sample rate <> yksek <> dk
filler neck doldurma boynu slow sample rate rnekleme oran
filter bowl filtre haznesi hinged vent menteeli hava delii
filter element filtre eleman hissing sound tslama sesi
hollow fiber membran ii oyuk fiber membran
filtered separator with boaltma tapal, filtreli
drain trap ayrc hose hortum
final discharge pressure nihai k basnc hose barb hortum engeli
fine filter layer ince filtre tabakas hose connectors hortum balantlar
first law of termodinamiin birinci hours of operation =
alma sresi
thermodynamics kanunu operating hours
fixture tutucu dzenek housing; casing gvde
flexible hose esnek hortum humid air nemli hava
float drain amandral boaltc hydrocarbon hidrokarbon
float type trap amandral kapan hysteresis gecikim (histerez)
floating source topraksz kaynak rnekle aklamak,
illustrate
interference (floating source) paraziti rnek gstermek
flow controller ak kontrolr inappropriate use uygunsuz kullanm
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 161

indicators of load cycle yk evrimi


baarm gstergeleri
achievement load/no load (on-line/ ykl/yksz (devrede/
industrial hand tools endstriyel el aletleri off-line) devred)
initial pressure <> final balang basnc <> load/unload cycling ykl/yksz evrim
pressure nihai basn load/unload run ykl/yksz alma
inlet <> discharge giri <> k locus of maximum maksimum verim
giri klavuz kanat efficiency konumu
inlet guide vane (IGV)
(IGV) loop(ed) pipe system <> dngl boru sistemi <>
inlet modulation giri modlasyonu branch system bran sistemi
inlet port <> discharge loop/spur main evrim/destek ebekesi
giri delii <> k delii
port lower dead centre alt l nokta
inline strainer hat szgeci lubricant ya
insert (n) plaka lubricant separator
ya separatr haznesi
insertion style flow reservoir
taklr tip debimetre
meter lubricant sump strainer ya karter szgeci
integrated btnleik (entegre) screen ekran
intercooling ara soutma lubricant-injected;
intermediate flow fluid-flooded; lubricant- yal
ara ak kontrol flooded; flooded
control
intermeshing rotor i ie dnen pervane lubricator yalayc
surfaces yzeyleri machine tool takm tezgah
interruptible power kesintili g machine tools torna aletleri
interstage piping kademeler aras borular machining tolerances imalat toleranslar
interstage pressure kademeler aras basn main air receiver ana hava alc
irrecoverable pressure geri kazanlamayan mainline distribution
loss basn kayb ana datm bal
header
isentropic compression izantropik sktrma
makeup air; makeup besleme havas,
isolation valve izolasyon vanas water besleme suyu
jam nut, jam-nut kontra somun male rotor erkek rotor
key parameter temel parametre man lift; manlift sepetli vin
leak load kaak yk manual drain manuel boaltc
leak prevention program kaak nleme program manufacturer, vendor
leak rate kaak oran retici, satc ve tedariki
and supplier
leak survey kaak taramas mass flow ktle ak
level activated seviye kumandal mass flow meter; mass
ktle debimetresi
linear dorusal flow transducer
linear scaling with iki nokta tanmlayarak master controller ana kontrolr
definition of two points dorusal lekleme maximum working maksimum alma
linear scaling with slope eim ve ofset yntemiyle pressure (MWP) basnc (MWP)
ve offset method dorusal lekleme means of evaluation deerlendirme yntemi
dorusallk <> dorusal measurement error lm hatas
linearity <> non-linearity
olmama measurement point lme noktas
line-to-line voltage fazlar aras gerilim measurement system lme sistemi
liquid cooling sv soutma measurement ve lme ve
liquid drying medium sv kurutma ortam instrumentation enstrmantasyon
liquid filter sv filtresi technology teknolojisi
liquid fuel turbine measuring period lm periyodu
sv yakt trbinli motor
engine mekanik kazan, kuvvet
mechanical advantage
liquid phase sv faz kazanc
liquid ring akkan halka mechanical agitation mekanik kartrma
162 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

mechanical damping mekanik snm(leme) original equipment ojinal ekipman reticisi


membrane membran manufacturer (OEM) (OEM)
mesh of stainless steel paslanmaz elikten rg oscillating spiral salnan sprial
mineral oil madeni ya kimyasal geiim
osmosis
minimum acceptable minimum kabul (osmosis)
pressure edilebilir basn over-compressing ar sktrma
minimum pressure overhaul bakm ve onarm
minimum basn ihtiyac
requirement overload safety ar yk emniyet
modulating control modle edici kontrol shutdown anahtar
moisture nem, slaklk overpowered ar g verilmi
moisture-laden nem ykl over-pressure safety- ar basn emniyet
molecular mass molekler ktle relief valves vanalar
multiple kompresr over-pressurization ar basnlandrma
oklu kompresr sistemi overpressurization and ar basnlandrma ve
system
multiple staging ift kademeli expansion genleme
multi-step ok kademeli oxidizer oksitleyici
natural gas engine doalgaz yaktl motor oxygenate oksijenlendirmek
natural gas turbine pack house
doalgaz trbinli motor depodaki kompresrler
engine compressors
needle valve ineli vana packaging & textile ambalaj ve tekstil
machines makineleri
negative pressure mass negatif basnl ktle
flow ak packaging equipment ambalaj ekipman
no air-loss drain hava kaypsz boaltc padding yastklama
nominal volumetric flow palletizer paletleyici
anma hacimsel debi panel purging panel temizleme
rate = rated volume flow
normal conditions normal koullar part load capacity ksmi yk kapasitesi
objective of the training eitimin hedefi particle size parack boyutu
oil and suspended particulate
ya ve asl paracklar parackl kirlilik snflar
particles contamination classes
oil collection pail ya toplama kovas particulate filter parack filtresi
oil removal filter with boaltma tapal ya particulate filter with boaltma tapal parack
drain trap giderme filtresi drain trap filtresi
oil slug ya tortusu part-load performance ksmi ykte performans
oil vapour filter ya buhar filtresi peak dynamic airflow
tepe dinamik hava debisi
oil-cooled ya soutmal rate
oil-free compression yasz sktrma pellet pelet
open blowing ak fleme percolate szmek
open hand held ak azl el tabancalar perforated delikli
blowguns veya lances veya ubuklar peripheral speed evresel hz
operating compressor alr kompresr permeable; semi-
geirgen; yar geirgen
capacity kapasitesi permeable
operating envelope alma zarf permissive start-up time devreye giri sresi
operating pressure alma basnc personal protective kiisel koruyucu
operating range of kompresrlerin alma equipment ekipman
compressors aral phase-in remedial plan aamal zm plan
iletimsel referans photographic film
operational baseline fotoraf tab
dzey processing
operational sequencing altrma sras pipe clamp boru kelepesi
order of magnitude byklk mertebesi pipe joint compound boru ek yeri macunu
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 163

boru boyutlandrma pressure gradient basn gradyan


pipe sizing chart
diyagram pressure reducing basn azaltc
piping and tesisat ve regulators reglatrler
instrumentation enstrmantasyon pressure switch basn anahtar
diagram/drawing diyagram pressure transducer basn transdseri
piping loop mains boru evrim ebekesi pressure upset basn aksamas
piping plan boru tesisat plan
pressure vessel basn kab
piping restriction boru kstlayc
pressure with high yksek rnekleme
piston face piston yz sample rate orannda basn
piston ring piston segman pressure with slow dk rnekleme
piston ring segman sample rate orannda basn
piston rod piston kolu pressure-lubricated;
basnla yalanan
plant air tesis hava sistemi pressure lubricated
plant floor plan tesis kat plan primary rotor <> birincil rotor <> ikincil
plating kaplama secondary rotor rotor
pneumatic capacitance pnmatik kapasitans primary storage birincil depolama basn
pneumatic cylinders pnmatik silindirler pressure allowance tahsisi
pneumatic motor basnl hava motoru process control
proses kontrol aletleri
pneumatic tool pnmatik alet instruments
pneumatically powered pnmatik gl retim amal; retime
productive
machines makineler ynelik; retken
gaz mekanii bilimi pulley clamp screws kasnak kelepe vidalar
pneumatics pulsed dc current darbeli dc akm
(pnmatik)
point of use supply kullanm noktas purge = scavenge =
sprmek
connection besleme balants sweep
point of use; use point kullanm noktas purge air sprme havas
pollutant; contaminant kirletici purity class saflk snf
poor air quality dk hava kalitesi push to connect fitting itince taklr balant
poppet valve dikme vana quick disconnects hzl kesiciler
pore dia gzenek ap abuk sklen
quick release couplings
positive displacement pozitif deplasmanl kavramalar
compressor (pistonlu) kompresr rate of change deiim hz
power house enerji santrali rate of decay snm hz
precision <> accuracy hassasiyet <> doruluk rated condition tanml koul
precision pressure hassas basn rating snflandrma
regulators reglatrleri aerodinamii yeniden
reaero
pre-dying n kurutma tasarlama
pre-filter n filtre receiver pump-up test alc doldurma testi
preliminary reciprocals ileri-geri hareketli
n sktrma
compression recoverable pressure geri kazanlabilir basn
pressure (bar) basn, bar differential fark
pressure booster basn ykseltici redundant fazla(dan)
pressure change basn deiimi reference ground referans topra
pressure dew point refrigerant soutkan
basn i noktas (PDP)
(PDP) refrigerant compressor soutmal kompresr
pressure differential basn fark refrigerant dryer;
pressure drop basn d refrigerated dryer; soutmal kurutucu
pressure gauge basn ler refrigeration dryer
pressure gauge reading basn ler deeri refrigerant/air heat soutkan-hava s
(bar(g)) (bar(g)) exchanger deitirici
164 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

soutmal hava safety reserve gvenlik yedei


refrigerated air dryer
kurutucusu safety solvent emniyet solventi
refrigerated cooler refrijerasyonlu soutucu sample rnek
refrigerated dryer soutmal kurutucu sample rate (scan rate); rnekleme oran (tarama
regeneration rejenerasyon sampling rate oran)
regulated <> regle edilmi <> regle sampling rnekleme
unregulated edilmemi sand blaster kumlayc
regle edilmi son sand blasting kumlama
regulated end-uses
kullanmlar sanitary drain pis su boaltcs
regulator reglatr saturation temperature doyma scakl
remote sensing uzaktan alglama scale factor lek faktr
rental hook-up geici balant scaling method lekleme yntemi
reserve compressor yedek kompresr scaling of engineering mhendislik birimlerinin
capacity kapasitesi units leklenmesi
reservoir blowdown scavenge tube sprme borusu
hazne blf sresi ihtiyac
time requirement scavenger pislik tutucu
response time tepki sresi scavenging capability sprme yetenei
restrictor snrlayc scoring izik
return air dn havas scraper ring ya silici halka
rework cost yeniden ileme maliyeti separation efficiency ayrtrma verimi
rewound motor sargs yenilenmi motor separator separatr
rock drills kaya matkaplar separator element separatr eleman
root cause kk neden separator reservoir separatr haznesi
rotary actuator dnel altrc service valve servis vanas
rotary blower dnel fle shaft coupling element mil kavrama eleman
rotary screw shielded cable korumal kablo
dnel vidal kompresr
compressor
shop vacuum atlye vakum cihaz
rotary sliding vane dnel srgl kanatl
short cycling ksa evrim
compressor kompresr
shut off valve kapama vanas
rotary tooth compressor dnel dili kompresr
shutoff valve kapama vanas
rotary tooth dnel dili kompresrler
compressors (hook and (engel ve pene signal aliasing sinyal rtmesi
claw compressors) kompresrler) sinyal grlts (/sinyal
signal noise
rotary vane compressor dnel kanatl kompresr paraziti)
rotary vane cylindrical dnel kanatl silindirik signal wiring sinyal kablo hatt
rotor offset rotor ofseti silo area silo sahas
alr (evrimii) single acting tek etkili
rotating (online) capacity
kapasite single master control tek ana birimli kontrol
rotating generation single staging tek kademeli
alr retim kapasitesi
capacity singlephase electric
tek fazl elektrik motoru
rotating reserve motor
alr yedek kapasite
capacity single-stage, single-step tek kademeli
rotor bore rotor oyuu saha gezisi (yerinde
site visit
rotor housing rotor gvdesi inceleme)
roughness przllk sliding valve srgl vana
run timer alma zamanlaycs slough off pullanma dknts
run-on timer sabit sreli zamanlayc smart master control akll ana kontrol
safety glasses koruyucu gzlk smart transducer akll transdser
safety guard emniyet muhafazas solenoid valve selenoid vana
safety relief valve emniyet vanas solid drying medium kat kurutma ortam
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 165

solid particles kat paracklar system capacitance field sistem kapasitans saha
solid rotor masif rotor test testi
soluble znr system pressure sistem basnc
sorption sorpsiyon (emilim) system pressure bleed- sistem basncn
source of wasted energy enerji israf kayna down test boaltma testi
space boluk system supply header sistem besleme bal
space heating ortam stma(s) system target pressure sistem hedef basnc
sparging serpme sistematik etki (/dzenli
systematic effect
spin plate burgu plakas etki)
spiral track spiral hatt systemic effect sistem genelinde etki
spiral valve spiral vana systems engineering sistem mhendislii
measurement primer lme klavuzu
spot-check one-time tek noktada bir defalk
measurement lm systems engineering sistem mhendislii
process sreci
spray painting sprey boyama
tachometer takometre
stage kademe
takeoff point hattan ayrlma noktas
standard conditions standart koullar
target supply header hedef besleme giri
standard modulating standart modlasyonlu
pressure basnc
power curve g erisi
stand-by capacity bekleyen yedek kapasite test codes test kodlar
stand-by compressor yedek kompresr theoretical inlet volume teorik giri hacmi
start/stop; start-stop dur-kalk thermal dispersion sl yaylma dayal ktle
mass flow meter debimetresi
statement of work (SOW) i beyan (SOW)
thermostatic mixing termostaik kartrma
steam turbine drive buhar trbini srcs
valve vanas
stopcock tpa
boru szdrmazlk
storage capacity depolama kapasitesi thread sealant
maddesi
storage volume depo hacmi
thrust itki
straight-line graph dz-izgi diyagram
time base zaman taban
strain gauge sensor gerinim ler alglaycs
time cycle blow-down zamanl evrim blf
stringent sk
time derivative zaman trevi
stroke strok time related; time-
sullair discharge salyangoz k zamana bal
related
sump ya haznesi zaman ayarl elektrikli
timed electric trap
sump breather ya haznesi hava borusu kapan
supply <> demand arz <> talep timeliness zamanndalk
supply compressor besleme kompresr timer activated zamanlayc kumandal
supply header besleme bal timing gears zamanlama dilileri
supply side <> demand tool balancer alet dengeleyici
arz taraf <> talep taraf
side toplam ya
total oil concentration
supply/demand balance arz-talep dengesi konsantrasyonu
tama (surge) anndaki trace gas eser gaz
surge demand
talep transducer signals, transdser sinyalleri,
surge line tama (surge) hatt response time, noise tepki sresi, grlt ve
surging tama (surge) and interference parazit
suspended particles asl paracklar transient event geici olay
swing salnm transient peak surge
geici tepe durma debisi
swing; pressure swing salnm; basn salnm flow
switched reluctance anahtarlamal relktans trap kapan
drive srcs trapped air hapsedilen hava
switching differential anahtarlama fark treatment equipment temizleme ekipman
166 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

temizleme basnc volumetric hacimsel


treatment pressure shift
deiimi volumetric efficiency hacimsel verim
trim capacity ayar kapasitesi volute salyangoz
trim compressor ayar kompresr scak hava
warm air regeneration
turbocharger turboarj cihaz rejenerasyonu
turn valve dnl vana
water droplet su damlac
turndown (capacity)
range; capacity st/alt kapasite aral water vapor saturation
turndown su buhar doyma basnc
pressure
turndown ratio st/alt kapasite oran water-injected sulu
twisted pair ift bkml kablo water-injected screw
sulu vidal kompresr
typical compressed air tipik basnl hava compressor
system sistemi waveform dalga biimi
uh-oh point istenmeyen nokta/yer welding machines kaynak makineleri
unanticipated shutdown beklenmedik duru well-rounded hole dzgn yuvarlak delik
unavoidable unswept nlenemez
volume sprlmemi hacim
somut olay; gzlemin
underlying event
altnda yatan olay
yksz <> ykte (durum
unload <> load
belirtirken)
ykszletirme
un-loader mechanism
mekanizmas
regle edilmemi son
unregulated end-uses
kullanmlar
upper dead centre st l nokta
upper limit <> lower
st limit <> alt limit
limit
upper set point st ayar noktas
vacuum generation vakum oluturma
vacuum generator vakum jeneratr
vacuum Venturi vakum Venturi
dip (erinin en aaya
valley
indii ksm)
valley pressure dip basn
valve assembly vana grubu
valve seat vana yuvas
vanalar ve segmanlar
valves and rings (piston sz konusu
olunca)
variable displacement deiken deplasman
variable speed control deiken hz kontrol
varnish cila
velocity fuses hz sigortalar
ventilation fan havalandrma fan
VFD Motor Speed (output
VFD Motor Hz (k m3)
m3)
VFD Devre d <> VFD
VFD Off <> VFD On
Devrede
volume flow rating of a kompresrn hacimsel
compressor debi snflandrmas
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 167

Ek B
yi Uygulamalar zeti
Basnl havann uygulama iin en iyi alternatif olduundan emin olun.
Basnl havann maliyeti, salad kolaylk ve ergonomik avantajlardan dolay sk sk gz ar-
d edilir. Basnl havann tm kullanmlar uygun veya ekonomik olarak uygulanabilir grlmez.
Otomatik imalat proseslerindeki verimlilik iyiletirmelerinin birouna, basnl havann uygun
kullanm ile ulalmtr.
Uygulama iin gereken minimum pratik basnc belirleyin ve uygun grld takdirde komp-
resr yerine fle kullann.
Dk basnl fle, elektrik motor srcs veya vakum pompas ile daha iyi hizmet edile-
bilecek muhtemel uygunsuz kullanmlar arayn.
Basnl hava gerektirmeyen uygulamalarda, ihtiya duyulmadnda besleme daima kapan-
m olmaldr.
Uygulamann sadece ihtiya duyulan miktar kadar basnl hava kullandndan emin olun.
Bir prosesin tm blmleri, e zamanl olarak havaya ihtiya duymayabilir.
Debinin tepe ve ortalama deerleri gerek ihtiyalar ve lokal ikincil depolamann avantajl
olup olmayacann belirlenmesi iin analiz edilmelidir.
Sistem, havay mmkn olan en dk basnta datmaldr.
Son kullanmlarda minimum uygulamal basnta almak, kompresr k basncndaki
mtekabil azalma ile birlikte hem basnl hava tketimini hem de gerekli enerjiyi azaltacaktr.
Basnl havann kontrol ve datm iin kullanlan ekipmann uygunluu kontrol edilmelidir.
Kompresr kontrollerinin doru tipte olup olmad ve doru alma basnc aralna sahip
olup olmad tespit edilmelidir.
Birincil ve ikincil alclarn boyutlarnn yeterli olup olmad ve iyi konumlandrlm olup ol-
madklar belirlenmelidir.
Kompresr odasndan hava beslemesi bir basn/ak kontrolr tarafndan kontrol ediliyor
mu? Eer yleyse, kontrolr ve datm borular doru ekilde boyutlandrlm m? Bunlar in-
celeyin.
Kullanm noktalarndaki basn, FRLler (Filtre/Reglator/Yalayc) ile daha fazla drle-
bilir mi ve bunlar gerekli midir? Bunlar inceleyin.
Tepe taleplerini ngrmek iin otomatik sistem kontrolleri kullann.
Sadece herhangi bir zamandaki talebi karlamak iin, gereken saydaki kompresr iletimde
olmal ve sadece biri ayar kontrol modunda olmaldr. Otomatik kompresr sralamas deien
talep evrimlerinde kompresr seimini optimize edebilir.
almayan bir proseste basnl hava beslemesini kapatn.
168 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

letimde olmayan uygulamalara basnl hava beslemesinin durdurulmas basnl hava t-


ketimini azaltabilir. Bu ilem, her uygulamann hava beslemesine bir selenoid vana taklarak ok
kolaylkla baarlabilir.
Her makine veya proses iin basnl havann maliyetini belirleyin.
Hava tketimi ve elektrik gcnn doru lmleri, gerek iletim maliyetinin uygun biim-
de deerlendirilmesine imkn salar. Bu da, mevcut kaynaklarn ynetimi ve korunmasna yar-
dm edebilir.
Kaaklarn maliyetini inceleyin ve anlayn.
Bir endstriyel tesisin basnl hava sisteminde, %20-30luk kaak oran olaand deildir.
Mcadeleci ve srekli bir kaak tespit ve giderme program, tketimi byk lde azaltabilir.
Byk miktarda basnl hava, youma suyu boaltm vastasyla kaybedilebilir:
amandra tipi ve dier mekanik kapanlar ak pozisyonda takl kalm olabilir.
Manuel boaltclar az aralk braklr.
Zamanl evrim blf, boaltma vanalarnn hi youma suyu yokken bile almasna sebep
olabilir.
Sadece youma suyu varken ak olan ve youma suyu boaltlnca kapanan talep boalt-
mas israf nleyebilir.
Yukarda sunulan zmler uygulandktan sonra, alan kompresr says ve bunlarn kont-
rol ayarlar incelenmelidir. Bylece, enerjide mtekabil bir azalma gerekletirilir.
Basnl hava arz taraf personelinin proses/son kullanm ile ilgili kararlarn iinde olmas-
n salayn.
Proseslerdeki ve basnl havann son kullanmlarndaki deiiklikler tm sistemi etkileyebi-
lir. Gerekli debiler ve basnlar, ihtiya duyulan kompresr saysn, bunlarn kontrol basn ara-
lklarn, basnl hava temizleme ekipman ve datm sistemini etkileyebilir. Verimli bir alma
iin blmler aras koordinasyon esastr.
Hangi ekipmana sahip olduunuzu bilmelisiniz.
Aada gsterildii gibi kompresrler, kurutucular, filtreler, alclar vb.nin temel blok diyag-
ramn oluturun.

ekil Ek-1. Basitletirilmi rnek blok diyagram


SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 169

Sisteminizde neyin olup bittiini bilin.


Aada gsterildii gibi sistem genelinde kilit noktalardaki basn deerlerini kullanarak
sistem basn profili oluturun:

ekil Ek-2. rnek basnl hava sistemi

Balang noktanz bilin.


Mevcut aletlerle referans dzeyini ln ve enerji kullanm ve maliyetleri hesaplayn.
Varolan ve potansiyel problem ve frsatlar bilin.
Maliyetin azaltmas ve performansn artrlmas ile ilgili koruyucu bakm eleri ve dier
frsatlar kontrol etmek iin tesisi gezerek n inceleme yapn.
Kaaklar tespit ve tamir edin.
Kullanm noktas sorunlarn zmleyin.
Gerek hava kalite ihtiyalarn belirleyin ve havay uygun ekilde temizleyin.
Maksimum kullanm noktas basn ihtiyalarn inceleyin ve azaltn.
Yksek hacimli, kesikli uygulamalar inceleyin ve zmleyin.
Sahip olduklarnzn envanterini yapn ve uygulamalarn kullanm noktas ihtiyalarn ve
uygunluunu (veya uygunsuzluunu) sorgulayn.
En iyi kontrol stratejisini belirleyin.
Varolan kompresrleri ve sistem kontrollerini deerlendirin ve etkin bir kontrol stratejisi
uygulayn.
Arz taraf ve talep tarafnn uyumluluunu salayn.
Talep tarafn arz taraf almasyla ayn seviyeye getirin.
Sistem verimini iyiletirmenin srekli bir aba olduunu bilin.
Sistemin ayn seviyede almasn muhafaza etmek iin stratejiler uygulayn.
Sistem maliyetinin ve sonuta oluan tasarrufun ne olduunu bilin.
Maliyetleri renin, kontrolleri yukardaki gibi yeniden ln ve ayarlayn.
170 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

Verimi muhafaza etmek iin ekipmana uygun biimde bakm yaplmasn salayn.
Bir basnl hava sistemi bakm program oluturun ve uygulayn. Gerekli ve gerek bakmn
yeterli kaytlarn tutun.
Karar verme srecine tm paydalarn katlmasn salayn.
Tesis ynetimi ve retim blm ynetiminin desteini kazanmak iin iletiim kurun.
Karar vericileri hedef aln.
mr boyu maliyeti tasarruflar, retime fayda (rnein gvenilirlik ve retkenlik gibi) ve
yatrm getirisini ele alan maliyet-fayda analizi yapn.
Etkin bir format kullanarak ynetime rapor verin.
Her deiiklikten nce ve sonra lmlerin kaytlarn salam biimde tutun.
retim blmnn destei ile uygulanan eylemlerden doan maliyet tasarruflarn belge-
lendirmek iin lm ncesi ve sonras kWh ve retim ktlarn kullann ve iyiletirmeleri y-
netime bildirin.
Basnl Hava Sistemi Ynetiminin Amalar:
Srekli almay muhafaza etmek
Yeterli hava beslemesini temin etmek
Hava kalitesini muhafaza etmek
nleyici bakm yapmak
Enerji kullanmn kontrol etmek veya azaltmak

Basnl Hava Sistemlerinde Bildirilen En Yaygn Sorunlar:


Basnl havadaki fazla nem
Sistem genelinde yetersiz basn
Basnl havadaki kirleticiler
Giri ve/veya boru hatt filtrelerinin sk kirlenmesi

Basnl Hava Sistemlerinde Yaygn veya Sklkla Tekrarlanan Problemler


Kontroller : Kontrollerin uygun biimde almamas ve/veya anlalmamas
Boaltma Tapalar : Seviye kumandal tapalar yerine zamanlayc kumandal tapalar
Kurutucular& Filtreler : Uygunsuz biimde boyutlandrlm filtreler ve kurutucularn basn
ve performans kaybna neden olmas
Son kullanm : Reglatrlern tam giri basnc dzeyine kadar almas
Uygunsuz borular veya FRL boyutu nedeniyle kullanm noktasnda
basn d
Ak fleme
10-15 psig bir uygulama iin 100 psig kullanlmas
Potansiyel uygunsuz kullanmlar
Kaaklar : Kaaklar tm tipler
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 171

lmler : lm ve kontrol noktalar iin imkn salanmam / yer ayrlmam


olmas
Borular : Yksek hacimli kesikli talepler iin yetersiz alt balklar
Ya ok kk ya da uygunsuz biimde yaplm (genellikle Dnel
Vidal tip kompresrlerde).
Basn : Son kullanm ekipmannn tasarm basncndan daha yksek
basnta altrlmas
Regle edilmemi kullanmlar
Ana balklara salanan basncn ok yksek olmas
172 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

Ek C
Basnl Hava Sistemi Bakm
Hakknda Temel Bilgiler
Dier tm elektromekanik ekipman gibi endstriyel basnl hava sistemleri de tepe ve-
rimde almak ve planlanmam devreden karmalar minimize etmek iin periyodik bak-
ma gerek duyarlar. Yetersiz bakmn, daha az sktrma verimi, hava kaaklar veya basn de-
ikenlii yznden, enerji tketimi zerine ciddi etkisi olabilir. Yetersiz bakm, ayn zamanda
yksek alma scaklklar, dk nem kontrol ve ar kirlilie yol aabilir. Sorunlarn ou
nemsizdir ve basit ayarlamalar, temizleme, para deiimi veya olumsuz koullarn ortadan
kaldrlmas ile dzeltilebilir. Basnl hava sistemi bakm, arabalarn bakmna benzer; filtre-
ler ve akkanlar deitirilir, soutma suyu incelenir, kaylar ayarlanr ve kaaklar belirlenip
onarlr.
Basnl hava sistemindeki tm ekipmann bakm, retici spesifikasyonlarna gre yapl-
maldr. reticiler, kesin ekilde uyulmas gereken denetim, bakm ve servis izelgeleri sa-
larlar. Birok durumda, ekipmana reticiler tarafndan nerilen ve ekipman korumak iin ta-
sarlanm olan periyotlardan daha sk bakm uygulanmas ekonomik adan ve verim asn-
dan dnldnde anlamldr.
Sistemin bakmnn iyi yaplp yaplmadn ve uygun ekilde alp almadn anla-
mann bir yolu da, g, basn, ak ve scakln takip etmek suretiyle sistemin durumunu
periyodik olarak tespit etmektir. Eer verilen bir basnta, g kullanm ve debi artyorsa siste-
min verimi azalyordur. Bu durum tespiti, ayn zamanda, kompresrn tam kapasitede alp
almadnn ve kapasitenin zaman iinde azalp azalmadnn belirlenmesine de yardmc
olur. Yeni sistemlerde, spesifikasyonlar sistem ilk kurulup alr hale getirildiinde kaydedil-
melidir.
Uygun bakm, basnl hava sistemi verimi ve gvenilirlii iin esastr. Baar; kompresr
operatrlerinin, ekipmann her paras iin ihtiyalar ve gerekli kaynaklar belirlemelerinden
ve reticinin klavuzlar ve kaydedilmi verilerinin deiim analizine gre bakm program
oluturmalarndan geer. Tm gzlemler ve lm deerleri, kompresrler, kurutucular, filt-
reler ve kompresr tesisindeki her bileen iin kaydedilmelidir. Ekipman kontrol panel verileri,
sk denetimler ve kayt formlarnn kombinasyonu, planlanmam sistem durmalarnn nlen-
mesi ve koruyucu ve kestirimci bakm prensiplerinden faydalanlmas iin gereklidir. Tm ba-
km ve tamirlerin tarihlerini, deitirilen tm paralarn veya gerekletirilen tm servislerin
bir listesi de dhil olmak zere, kaydetmek gereklidir.
Bu bilgi notunda verilen bakm izelgeleri sadece bir rehber olarak kullanlmaya yneliktir.
Daha kesin prosedrler iin her zaman reticinin klavuzlarna bavurulmaldr.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 173

Bakm in Durdurma
Kompresr bakm veya servis iin durdurulurken aadaki prosedrler takip edilmelidir:
Adm 1
Ana g kayna balantsn kesin ve emniyete aln. Ana g anahtarnda kompresrn
bakmda olduunu belirten bir levhay grnr biimde asn.
UYARI ! Sadece kompresr almyor olduu iin kompresrn zerinde almann g-
venli olduunu asla dnmeyin. Kontroller kompresrn yeniden balamas iin her an sinyal
verebilir.

Adm 2
Kompresrn ak aasnda (ve ak yukarsnda, mmknse bakm yaplrken) manuel
kapama vanasn kapatmak suretiyle, kompresr basnl hava beslemesinden ayrn (izole
edin). Kapama vanasnn zerine, kompresrn bakmda olduunu belirten bir levhay grnr
biimde asn. Her izolasyon vanasnn ak yukarsna basn emniyet vanasnn taklm oldu-
undan emin olun.

Adm 3
Basnl sistemde sistemin basncnn tamamen alnmasn salamak iin bir basn emni-
yet vanas an ve kilitleyin. Basnc azaltmak iin asla bir tapay karmayn.

Adm 4
Su soutma beslemesini kapatn (su soutmal kompresrler).

Adm 5
Bakm yaplacak alandaki tm manuel boaltma vanalarn an.

Adm 6
Servise balamadan nce nitenin soumasn bekleyin. (50C dzeyinde scaklklar cildi
yakabilir. Baz yzey scaklklar kompresr alrken ve kapatldktan hemen sonra 175Cyi
aabilir.)

Adm 7
reticinin klavuzlarna bavurun ve burada anlatlan tipik bakm prosedrleri yerine kla-
vuzlar tercih edin.

Bakm izelgeleri
Kompresr iin maksimum performans ve hizmet mrn gvence altna almak iin rutin
bir bakm izelgesi oluturulmaldr. Belirli bir uygulama iin tasarlanm bakm izelgesi olu-
turmaya yardm etmek iin burada rnek bakm izelgelerine yer verilmitir. Zaman aralklar-
nn daha zor artlardaki ortamlar iin ksaltlmas gerekebilir.
174 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

Kompresrnzle birlikte gnderilen dokmantasyon, bir Bakm izelgesi Kontrol Listesi


iermelidir. Bu kontrol listesini ok sayda kopyalayn ve asln gerektike daha fazla kopya
yapmak iin saklayn. Kontrol listesinin her kopyasnda uygun yerlere tarih yazn ve paraflayn.
Kontrol listesini ve bu bilgi notunu kompresrn yaknnda hazrda bulundurun.
Genel Bakm Tartmas
Belirli sistem bileenleri iin bakm konular aada tartlmtr.

Kompresr Paketi
Kompresr paketinin bakma ihtiya duyulan alanlar, kompresr, s deitirici yzeyler,
hava/ya separatr, ya, ya filtresi ve hava giri filtresidir.
Kompresr ve ara soutma yzeyleri temiz tutulmal, kirlenmelerine frsat verilmemelidir.
Eer bunlar kirliyse kompresr verimi olumsuz etkilenecektir. Fanlarn ve su pompalarnn
tepe performanslarnda altklarndan emin olmak iin denetlenmeleri gereklidir.
Ya soutmal dnel vidal bir kompresr iindeki hava/ya separatr, yeni iletime aln-
dnda, tam ykte 0,14 ile 0,2 bar arasnda bir basn d ile almaya balar. Bakm kla-
vuzlar, genellikle, separatrde 0,7 bar civarnda basn d varken bunlarn deitirilme-
sini nerir. Birok durumda, zellikle elektrik fiyatlar yksek olduu zamanlarda, separatr
elemannn erken deitirilmesi anlamldr.
Kompresr ya ve ya filtresinin, retici spesifikasyonlarna gre deitirilmesi gerekir.
Ya korozif hale gelebilir, ekipmann niteliini ve sistem verimini drebilir.
Yal dnel kompresrlerde ya, yataklar, dilileri ve i ie dnen rotor yzeylerini yalar.
Ya, ayn zamanda, conta grevi grr ve sktrma ssnn byk blmn uzaklatrr. Sa-
dece reticinin spesifikasyonlarna uyan bir ya kullanlmaldr.
Giri filtreleri ve borular da temiz tutulmaldr. Kirli bir filtre kompresr kapasitesini ve
verimini azaltabilir. Filtrelerin bakm, tesisin havasndaki kirletici dzeyi gz nne alnarak
reticinin spesifikasyonuna gre yaplmaldr.

Kompresr Srcleri
Eer kompresr altran elektrik motoruna uygun biimde bakm yaplmazsa sadece
daha fazla enerji tketilmekle kalmaz, ayn zamanda motor beklenen mrnden nce arzala-
nabilir. Motor bakmnda en nemli iki nemli konu, yalama ve temizlemedir.
Yalama: ok fazla yalama, ok az yalama kadar zararl olabilir ve erken motor arzas-
nn balca sebebidir. Motorlar, retici spesifikasyonlarna gre yllk alma sresi ve motor
hzna bal olarak, 2 il 18 ay arasnda deien aralklarla yalanmaldr. Yatak gresr olan
motorlarda yalamann ilk adm, motor gresrn temizlemek ve boaltma tapasn kar-
maktr. Yksek kaliteli yeni motor ya eklenmelidir ve motor boaltma tapas deitirilmeden
yaklak bir saat nce altrlmaldr. Bu ilem, fazla motor yann sarglara damlamadan ve
zarar vermeden motordan kmasn salar.
Temizleme: Motorlar s salmas gerektii iin, tm hava geitlerinin temiz ve tkanklktan
uzak tutulmas nemlidir. Kapal motorlarda, kanatklarn atklardan uzak tutulmas, motor
mr iin hayati nem arzeder. Yetersiz motor soutmas, motor scakln ve sarg direncini
artrarak motor mrnn ksalmasna ve enerji tketiminin artmasna sebep olur.
Kaylar: Motor V kay srcleri de periyodik bakm gerektirir. Sk kaylar ar yatak
anmasna yol aabilir. Gevek kaylar ise kaymaya ve enerji israfna yol aar. Normal ile-
timde, kaylar esner ve and iin ayarlanmaldr. Kaylarn her 400 saat iletimden sonra
kontrol edilmesi ve ayarlanmas pratik bir yntemdir.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 175

Hava Temizleme Ekipman


Kirlenmi basnl hava temizleme ekipman, ar enerji tketimine neden olabildii gibi
dier ekipmana zarar verebilecek dk kalitede havaya da sebep olabilir. Tm filtreler temiz
tutulmaldr. Kurutucular, son soutucular ve separatrler retici spesifikasyonlarna gre te-
mizlenmeli ve bakm yaplmaldr.
Otomatik Boaltma Tapalar: ou basnl hava sisteminde konumlandrlm ok sayda
nem kapan vardr. Tapalarn ak veya kapal pozisyonda takl kalmadklarndan emin olmak
iin periyodik olarak denetlenmeleri gerekir. Ak pozisyonda takl kalan bir otomatik boalt-
ma tapas, basnl hava karr. Kapal pozisyonda takl kalan bir otomatik boaltma tapas
ise, youma suyunun geri gitmesine ve dier sistem bileenlerine zarar gelebilecek ekilde
ak aasna akmasna sebep olur. Ak pozisyonda takl kalan kapanlar, baz tesislerdeki
enerji israfnn balca sebebidir.
Son Kullanm Filtreleri, Reglatrler ve Yalayclar: Kullanm noktas filtreleri, reglatrler
ve yalayclar, bir aletin, uygun basnta, temiz ve yal besleme havas aldndan emin ol-
mak iin gereklidir. Tkanm bir filtre, basn dn artraca ve bylece ya kullanm nok-
tasnda basnc drerek ya da kompresrden gelmesi gereken basnc artrarak ar enerji
tketilmesine sebep olaca iin filtreler periyodik olarak denetlenmelidir. Dzgn biimde
almayan bir filtre, ayn zamanda, kirleticilerin alete girmesine izin vererek onun erkenden
ypranmasna neden olur. Haznenin bo kalmadn grmek iin, ya seviyesi de yeterince sk
kontrol edilmelidir. Dzgn biimde yalanmam aletler erken anr ve ar enerji tketir.

Bakm izelgeleri
Dzenli ve iyi organize edilmi bir bakm program oluturmak ve bu program sk biimde
takip etmek, basnl hava sisteminin performansn muhafaza etmek iin kritiktir. Bir kiiye,
tm bakmn dzgn biimde, vaktinde ve yeterli biimde belgelendirilmi olarak yaplmasn
takip etme sorumluluu verilmelidir.
Hava soutmal resiprokan kompresrler, su soutmal ift etkili resiprokan kompresrler,
yal dnel kompresrler ve yasz dnel kompresrler iin genellikle nerilen minimum ba-
km prosedr aada verilmitir.

Hava Soutmal Resiprokan Kompresrler in Rutin Bakm


Her 8 saatte bir veya gnlk:
Ya seviyesini, ya kontrol ubuu zerindeki yksek ve dk seviye iaretleri arasnda
muhafaza edin.
(Ya kontrol ubuu zerinde, ya gstergesinin yksek seviyede olmas veya renk deii-
minin gzlenmesi, youan svnn varlna iaret eder.) Ya kirlenmise boaltn ve deitirin.
Datm sistemindeki alc tank, ini borusu ve kapanlar boaltn.
Kompresr genel olarak gzle muayene edin ve emniyet muhafazalarnn yerinde oldu-
undan emin olun.
Olaand bir ses veya titreim olup olmadn kontrol edin.
Basnla yalanan birimlerde, ya basncn kontrol edin. Kompresr alma basncnda
ve scaklndayken, ya basncn 125 kPa ile 140 kPa arasnda muhafaza edin. Yksek basn
snfl kompresrler, ya basncn 150 kPa ile 175 kPa arasnda muhafaza etmelidir.
176 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

Ya kaaklarn kontrol edin.


Her 40 saatte bir veya haftalk:
Basn emniyet vanalarnn altndan emin olun.
Ara soutucunun ve kompresrn soutucu yzeylerini temizleyin.
Hava kaaklar iin kompresr kontrol edin.
Kaaklar iin basnl hava datm sistemini kontrol edin.
Ya kirlilik asndan denetleyin ve gerekli ise deitirin.
Hava giri filtresini temizleyin veya deitirin. Nemli veya tozlu alma koullar mevcut-
sa daha sk kontrol edin.
Her 160 saatte bir veya aylk:
Kayn gerginliini kontrol edin.
Her 500 saatte bir veya her 3 ayda bir:
Ya deitirin (daha ar alma koullar olan ortamlarda daha sk).
Basnla yalanan birimlerde ya filtresini kontrol edin (daha ar alma koullar olan
ortamlarda daha sk).
Kasnak kelepe vidalarn veya kontra somunu gereken tork miktar skn.
Her 1.000 saatte bir veya her 6 ayda bir:
Sentetik ya kullanldnda, ya deitirme aral, 1000 saat veya her 6 ayda bir kezdir
(daha ar koullarda daha sk deitirin).
Kompresr vanalarn, kaaklar ve/veya karbon birikmesi asndan denetleyin. Basnla
yalanan modellerde, ya karteri iindeki ya karter szgeci ekran, her ya deiimi srasnda
emniyet solventi ile iyice temizlenmelidir. Eer ya karteri iinde ar tortulam ya birikimi
olursa, ekrana ek olarak ya karterinin iini de temizleyin. Temizleme iin asla yanc veya
zehirli solvent kullanmayn. Her zaman emniyet solventini kullann ve verilen talimatlara uyun.
Her 2.000 saatte bir veya yllk:
Basn anahtar diyafram ve kontaklarn denetleyin. Motor alterindeki kontak noktala-
rn denetleyin.
Yalama:
Kompresrler ya karterinde ya olmadan gemi ile sevk edilebilir. Kompresr altrma-
dan nce, yeterli ya ya karterine ya lme ubuu zerinde veya gzl seviye gsterge-
sinde yksek ve dk entikler arasnda olacak ekilde ekleyin. Belirtilen ya kullann veya
tavsiyeler iin reticiye dann. Belirli sentetik yalarn srtnme ve anmay minimize ettii,
ya tanmasn snrlad, karbon ve cil tortularn azaltt kapsaml testler ile ispatlanm-
tr. Bu yalar, performans karakteristiklerini ve mr destekler, dolaysyla kuvvetle tavsiye
edilmektedir. Modeliniz ve uygulamanz iin kullanacanz doru miktarda ya ve viskoziteyi
belirlemek iin retici spesifikasyonlarna bavurun. Tedarikinin ya analiz programn kul-
lann.

Su Soutmal ift Etkili Resiprokan Kompresrler in Rutin Bakm


Bu tip kompresr iin tipik minimum bakm ihtiyalar aada verilmitir.
Her 8 saatte bir veya gnlk*:
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 177

Ya karteri ve silindir yalaycdaki kompresr ya seviyesini kontrol edin, gerekiyorsa


seviye gstergesinin gsterdii seviyeye kadar ya ekleyin.
Silindir ya besleme orann kontrol edin ve gerektii gibi ayarlayn.
Ya basncn kontrol edin ve belirtilen alma basncna ulamak iin gerektii gibi ayar-
layn.
Silindir ceket soutma suyu scaklklarn kontrol edin.
Kapasite kontrolnn ileyiini kontrol edin. k basnc lerini gzleyerek YKL ve
YKSZ basnlarn uygun olup olmadn kontrol edin.
Kontrol hatt szgecini boaltn.
Otomatik youma suyu boaltma tapasnn almasn kontrol edin (ara soutucu ve son
soutucu).
Youma suyunu k borularndan uygun ekilde boaltn (ini borusu ve alc).
ok kademeli makinelerde ara soutucu basncn kontrol edin ve eer basn belirtildii
gibi deilse, retici klavuzuna bavurun.
Her 360 saatte bir veya aylk*:
Piston kolu salmastrasn kaaklar ve boazda sznt asndan kontrol edin. reticinin
klavuzuna gre gerektii gibi tamir edin veya deitirin.
Ya silici halkalar kaaklar asndan denetleyin. reticinin klavuzuna gre gerektii gibi
deitirin.
Hava giri filtresini denetleyin. Temizleyin veya gerektii gibi deitirin.
Ya szgeci/filtresi keltisini boaltn.
Ykszletirme mekanizmasn reticinin klavuzuna gre yalayn.
Kompresr tam kapasite ve basncnda, motor akm iddetini kontrol edin.
Her 3.000 saatte bir veya yar yllk*:
reticinin klavuzuna gre vana denetimi yapn.
Vana deliinden bakarak, silindir veya silindir gmleinde izik olup olmadn denetleyin.
Gerekiyorsa ya karteri yan deitirin.
Ya karteri hava borusunu temizleyin (eer varsa).
Ya filtre elemann deitirin.
Kontrol hava filtre/szge elemann karn ve temizleyin.
Tm emniyet cihazlarnn dzgn alp almadn kontrol edin.
Yalanmam tasarmda piston segman denetimi gerekletirin. reticinin klavuzuna
gre gerektii gibi deitirin.
Her 6.000 saatte bir veya yllk*:
Ya karteri szgecini karn ve temizleyin.
Ana cvatalarn skln kontrol edin. Gerektii gibi ayarlayn.
Piston segman denetimini gerekletirin. reticinin klavuzuna gre gerektii gibi dei-
tirin.
* yi tutulmu bir bakm ktnden kazanlan tecrbe, nerilen zamanlarn ayarlanmasna
imkn salayabilir.
178 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

Yal Tip Dnel Kompresr in Rutin Bakm


Tipik minimum bakm ihtiyalar aada verilmitir.
Periyodik olarak/gnlk-maksimum 8 saat:
Tm lerlerin normal alp almadn izleyin.
Ya seviyesini kontrol edin.
Ya kaaklarn kontrol edin.
Olaand bir ses veya titreim olup olmadn kontrol edin.
Hava/ya haznesinden suyu boaltn.
Kontrol hatt filtresini boaltn.
Haftalk:
Emniyet vanasnn almasn kontrol edin.
Aylk:
Gerektiinde hava filtresine bakm yapn (eer ar tozlu koullar varsa gnlk veya haf-
talk).
Grnm muhafaza etmek iim tm niteyi batan aa silin.
Kompresr tam kapasite ve tasarm basncndayken src motor akmlarn kontrol edin.
Tm kontrollerin almasn kontrol edin.
Ya pislik tutucusu/dn sisteminin almasn kontrol edin. Gerektii gibi temizleyin.
Her 1.000 saatte bir veya 6 ayda:
Ya rnei aln.
Ya filtresini deitirin.*
Periyodik olarak/yllk:
niteyi gzden geirin ve tm cvatalar sklk iin kontrol edin.
Hava/ya separatrn deitirin.
Hava filtresini deitirin.
reticinin talimatlarna gre motoru yalayn. Muhtemelen ylda bir kezden daha sk ola-
caktr.
Emniyet anahtar sistemini kontrol edin. Yetkili servis grevlisiyle temasa gein.
* reticiler ilk montajda ve altrmada birikebilecek yabanc maddelerden kurtulmak iin
ya filtresini iletimin ilk haftas iinde deitirmeyi nerebilirler.

Yasz Dnel Vidal Kompresr in Rutin Bakm


Bu tip kompresr iin tipik minimum bakm ihtiyalar aada verilmitir.
Rutin bakm nispeten minimum seviyededir. Mikroilemci kontrol paneli, hava ve ya filtre-
lerinin durumunu izler. Herhangi bir cihaza bakm gerektii zaman, kontrol paneli uygun bakm
mesajn grntlemeli ve bir grsel hatrlatc olarak ekranda konumu yanp sndrmelidir.
Kompresr alrken veya basnlyken kapaklar, tapalar ve/veya dier bileenleri kar-
mayn. Bunlar karmadan nce kompresr durdurun ve tm i basnc boaltn.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 179

Gnlk:
Normal deerlerin grntlendiini kontrol etmek iin rutin altrma sonrasnda eitli
kontrol panel ekranlarn ve yerel lerleri gzlemleyin. nceki kaytlar, lmlerin normalli-
ini belirlemekte ok yardmcdr. Bu gzlemler beklenen tm iletim modlarnda (tam ykl,
yksz, farkl hat basnlar, soutma suyu scaklklar vb. gibi) yaplmaldr.
lk 50 Saat letimden Sonra:
lk 50 saat iletim tamamlandnda, montaj srasnda biriken yabanc maddelerden kurtul-
mak iin birka bakma ihtiya duyulur:
Ya filtre elemann deitirin.
Kontrol hatt filtre elemann deitirin.
Ya haznesi hava borusu filtre elemann kontrol edin/deitirin.
Her 3.000 Saat letimde Bir:
Aadaki eler, proses havasnn greceli temizlii veya soutucu suyunun kalitesi gibi
baz servis koullar daha ksa denetim aralklar gerektirse de, her 3000 saatlik iletimde bir
kontrol edilmelidir.
Ya ykn ve filtre elemann kontrol edin/deitirin.
Hava filtre elemann kontrol edin/deitirin.
Ya haznesi hava borusu filtre elemann kontrol edin/deitirin.
Kontrol hatt filtre elemann kontrol edin/temizleyin.
Youma suyu boaltma vanasn kontrol edin/temizleyin.
Mil kavrama elemannn durumunu ve balant elemanlarnn skln kontrol edin.
Kompresr, dili kutusu ve motordaki titreim belirtelerini ln ve kaydedin (opsiyonel).
NOT: nerilen bakm iin ltfen reticinin dokmantasyonuna bavurun. Yalama yann
motor yataklar iin belirlenen tip ve miktarnn ok nemli olduunu unutmayn.
Her 15.000 Saat letimde Bir:
3.000 saat bakm aralndaki elere ek olarak aadaki eler de her 15.000 saatlik
iletimin sonunda servis koullarna bal olarak kontrol edilmelidir:
Tm emniyet cihazlarn altrn/test edin.
Is deitiricileri kontrol edin/temizleyin.
Blf vanasn kontrol edin/temizleyin.
Dengeleyici anahtar/vana grubunun almasn kontrol edin.
Su dzenleyici vanay kontrol edin/temizleyin.
ekvalfi kontrol edin/temizleyin.
Kademeler aras galvanizli boru hattn kontrol edin/temizleyin.
Kompresr nitesi ve motorun altndaki izolasyon altlklarnn durumunu kontrol edin.
Szgeci kontrol edin/temizleyin ve ya karteri iindeki ya emi hattndaki vanay kontrol
edin.
Kompresr nitesinin i aklklarn kontrol edin.
180 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

Kompresr kademeleri ve dili kutusu zerindeki almalarn sadece retici personeli ta-
rafndan yrtlmesi gerektiini bilin. Yetkisiz personel tarafndan yaplan bir alma retici
garantisini hkmsz hale getirebilir.
Para Deiimi ve Ayarlama Prosedrleri:
Paket zerinde herhangi bir bakm yapmaya teebbs etmeden nce reticinin klavuzunun
Emniyet Blmndeki emniyet ilkeleri hakknda bilgi edinin.

Santrifj Kompresrler in Rutin Bakm


Bu tip kompresr iin tipik minimum bakm ihtiyalar aada verilmitir.
Gnlk:
alma havas giriindeki, kademeler arasndaki ve ktaki basnlar ve scaklklar
kaydedin.
Soutma suyu giri ve k basnlarn ve scaklklarn kaydedin.
Ya basnc ve scaklklarn kaydedin.
Tm titreim seviyelerini kaydedin.
Hava giri filtresi basn farkn kontrol edin.
Boaltma tapalarnn uygun alp almadn kontrol edin.
Kontrol hava filtresini boaltn.
Hava, su ve ya kaaklarn kontrol edin. Gerektii gibi tamir edin ve temizleyin.
Ya haznesi seviyesini kontrol edin ve gerektii gibi ayarlayn.
Src motorunun sorunsuz alp almadn kontrol edin ve akm iddetlerini kay-
dedin.
Her 3 ayda bir:
Ya filtresi basn farkn kontrol edin. Eleman gerektii gibi deitirin.
Ya haznesi tahliye sistemini kontrol edin. Filtre elemanlarn gerektii gibi deitirin.
Kapasite kontrol sisteminin almasn kontrol edin.
Tama kontrol sisteminin almasn kontrol edin.
Tam yk almasnda ana src motor akm iddetlerini kontrol edin.
Otomatik boaltma tapalarn ve szgelerini kontrol edin. Gerektii gibi temizleyin ve/
veya deitirin.
Her 6 ayda bir:
Hava giri filtresini kontrol edin ve gerektii gibi deitirin.
Analiz iin ya rnei aln. Ya gerektii gibi deitirin.
Yllk:
Ara soutucu, son soutucu ve ya soutucusunu denetleyin. Temizleyin ve/veya gerektii
gibi deitirin.
Ana src motorda gevek alt cvatalar, ypranm veya anm elektrik kablolar ve
birikmi kir olup olmadn denetleyin. Yalama da dhil olmak zere, reticinin nerilerini
takip edin.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 181

Ana src kavramasn ayarlama ve gerekli yalama bakmndan denetleyin.


Dili kutusunu gevek alt cvatalar, titreim, olaand ses veya anma ve eksenel ak-
lklar bakmndan reticinin klavuzuna gre denetleyin.
Pervane girileri ve difzrlerini anma, srtme ve atlama iin kontrol edin.
Kontrol panelini tam ve dzgn alma bakmndan kontrol edin.
Kontrol vanalarn dzgn alma bakmndan kontrol edin.
Tm emniyet cihazlarn uygun ayarlar ve alma bakmndan kontrol edin.
ekvalfi denetleyin, anm paralar deitirin.
Tm bileenler/aksesuarlar temiz tutun ve nerilen tm emniyet prosedrlerine uyun.
182 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

Ek D
Basnl Havann Uygunsuz Kullanmlar
Tablo Ek-1. Basnl havann uygunsuz kullanmlarna rnekler
Soutma, yatak soutmas, kurutma, temizleme, basnl hava hattn
Ak fleme
boaltma ve konveyrlerdeki somunlar temizleme gibi prosesler.(1)
Serpme, akkan basnl hava ile birlikte havalandrma, kartrma,
Serpme
oksijenleme veya szmedir. (1)
Havalandrma, basnl havann, basnl hava ile birlikte baka bir gaz (baca
Havalandrma
gaz gibi) aknn tetiklenmesi iin kullanlmasdr.(1) veya (3)
Atomizasyon, basnl havann bir akkan bir prosese aerosol olarak
Atomizasyon
yaymas veya ulatrmasdr.(1)
Seyreltik Fazda Seyreltik fazda tama, toz malzeme gibi katlar seyreltik bir ekilde basnl
Tama hava ile nakletmede kullanlr.(1)
Basnl havann bir venturi, edktr veya ejektr ile negatif basnl ktle
Vakum Oluturma
ak iin kullanld uygulamalar.(3)
Personeli serinletme, operatrlerin havalandrma iin basnl havay kendi
Personeli
zerlerine yneltmeleridir (her zaman uygunsuz)
Serinletme
* Bunun yaplmamas tavsiye edilir.
Ak azl el tabancalar veya ubuklar veya herhangi bir regle edilmemi
Ak Azl El
elle tutulan fleme aletleri, ou salk ve emniyet kuraln ihll eder ve ok
Tabancalar veya
tehlikelidir (her zaman uygunsuz).
ubuklar
* Bunun yaplmamas tavsiye edilir.
Diyaframl pompalar, yaygn olarak pompalama prosesi tamamlandnda,
kapatma yntemi olmakszn kurulmu olarak bulunur. Ayn zamanda, yaygn
Diyaframl
olarak reglatrler olmadan kurulurlar ve reglatrl olanlar ise basnlar
Pompalar
gerekenden daha yksek ayarlanm olarak bulunur.
* Elektrik pompas veya regle edilmi besleme basncn dnn.
Basnl hava, konik bir nozuldan gemeye zorlandnda hz artar ve
basnta bir azalma oluur. Vakum jeneratrleri sanayi genelinde kullanlr.
Vakum Venturileri Vakum jeneratrleri iin baz uygulamalar; atlye vakum cihazlar, tamburlu
pompalar, paletleyiciler, palet zcler, kutulayclar, ambalaj ekipman ve
otomatik kalp kesme ekipmandr.(3)
lk maliyet src faktr olduunda, ak borular, hava barlar (borunun
boyu boyunca delikler alm bakr boru) ve vorteks boru soutucular
kabinleri soutmak iin kullanlr. Kabin soutma, panel temizleme ile
Kabin Soutma
kartrlmamaldr (pozitif basnta iinden soygaz geen patlamaya kar
korunmu bir panel).
* Fan veya zglenmi soutucu paketi kullann.

(1) Dk basnl uygulamalar genellikle fanlar veya fleler ile gerekletirilebilir. Tek kademeli fleler
genellikle 1 bar veya altndaki basnlarla ve iki kademeli fleler ise 2 bar veya altndaki basnlarla snrldr.
(2) Tehlikeli ortamlar dnda, verimsiz hava motorlarnn yapt i genellikle bir elektrik motoru tarafndan
daha verimli olarak yaplabilir.
(3) Vakum ihtiyalar, basnl hava ile iletilen venturi nozul yerine bir vakum pompas tarafndan daha ve-
rimli olarak karlanabilir.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 183

Ek E
Basn/Debi Kontrolrleri
Debi kontrolrleri tek kompresrler veya sistem kontrolleriyle birlikte kullanlan opsiyonel
sistem basn kontrolleridir. Debi kontrolr, kompresr dorudan kontrol etmez ve genel
olarak kompresr paketinin bir paras saylmaz. Debi kontrolr, kompresr sisteminin arz
tarafn talep tarafndan ayrmaya yarayan bir cihazdr. Bu, gerek basnl hava tketimini mi-
nimize etmek iin, talep tarafndaki basn kararl bir seviyeye azaltlrken, kompresrlerin ar-
trlm basnta ve dolaysyla artm beygirgcnde almalarn gerektirebilir.
Talepteki beklenen dalgalanmalar karlayabilecek ekilde boyutlandrlm depolama,
kontrol stratejisinin esas parasdr. Daha yksek basnl besleme havas kompresrlerden
birincil depolama tanklarna girer ve sabit ve daha dk bir basn seviyesinde talepteki dal-
galanmalar gvenli ekilde karlamak iin hazr bulunur.
yi tasarlanm ve ynetilmi bir sistem, aadakilerden bazlarn veya hepsini iermelidir:
Genel kontrol stratejisi, talep kontrol, iyi sinyal lokasyonlar, kompresr kontrolleri ve depo-
lama. Ama, ana tesis datm sistemini muhafaza etmek iin basnl havay en dk kararl
basnta salamak ve zamana bal olaylar, depolanan daha yksek basnl hava ile mmkn
olduunca desteklemektir. Birincil depolama deiimi birincil basnc gereken seviyeye geri
getirmek iin minimum kompresr beygirgcn kullanmaldr.
Her basnl hava sistemi; arz, datm ve talep alarndan farkllk gsterir; bunlarn her
birinin debi/basn kontrolr sistemine olan faydalarnn uygun biimde deerlendirilmesi ge-
rekir. lve birincil ve/veya ikincil hava alclar da aralkl ykleri karlayabilir ve bu, sistem
basncn ve gvenilirliini etkileyebilir ve kompresrn mmkn olan en dk k basncn-
da ve giri gcnde almasna imkn salayabilir. Aadakiler gz nnde bulundurulma-
ldr:
Basnl hava sisteminde, basn/debi kontrolrnn birincil fonksiyonu sistemde ba-
snc kararl hale getirmektir.
Basnl hava sisteminde talep deitike basn da deiecektir.
Bir kompresr tarafndan beslenen tesiste, basntaki deiim o kompresrn kont-
rol bant geniliine gre olacaktr. rnein, modlasyon kontroll tek bir dnel vida-
l kompresr kullanmdaysa, basnl hava tketimindeki art beslemek iin kompre-
sr giriini gittike aacaktr. Genellikle, 20-70 kPa aralna sahip olan bu modlasyon
kontrol, en az miktarda havay en yksek basnta ve en yksek miktardaki havay,
aralndaki en dk basnta salayacaktr.
Sistem basncndaki 20-70 kPalk bu salnm, zellikle enstrmantasyon ve prosesler
iin ok kararl basn gerektiren tesisler bata olmak zere baz tesislerde istenilme-
yebilir.
Birden fazla kompresr tarafndan beslenen bir sistemde, eitli kontrol bant genilik-
leri rtecek ve basamaklanacaktr ve bunlar, basntaki varyans artrabilir.
Basn/debi kontrolrleri, tesis basncn kompresr kontrollerinin yapabileceinden
daha sk toleranslarda kararl hale getirebilir. Genellikle, ayar noktas basnc %1
184 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

iinde tutulur ve tesise salanan basn, evrimii kompresr saysndan bamsz ola-
rak deimez.
Basn/debi kontrolrleri, kurulacaklar sistem hakknda biraz bilgi gerektirir.
Basit olarak kompresrlerin toplam kapasitesinin hesaplanmas, baarl kurulumu
garantilemez.
Basn/debi kontrolrleri, basnl hava sistemindeki talep olaylarna hzl tepki verir.
Basnc kararl tutabilmelerinin sebebi de budur.
Baz talep olaylarnn debisi, tm kompresrlerin toplam kapasitesinden daha byk
olabilir.
Baz talep olaylar, talebi standart kontrollerin tepki veremeyecei kadar hzl deiti-
rebilir.
Basn/debi kontrolrn boyutlandrrken, bu son kullanmlar dikkate alnmaldr. Ak-
si takdirde, sistem talep olaylarna tepki verme yetersizliinden dolay, basn deiim-
leri olacaktr.
Baz talep olaylarn karlamann en iyi yntemi, bunlar lokal depolamadan karlaya-
rak sistem zerinde yaratacaklar etkiyi izole etmektir.
Birok olay, kompresr kontrollerinin tepki verebileceinden daha hzl bir ekilde, ba-
sn/debi kontrolrnn ak yukarsna konumlandrlm merkezi depolamadan bes-
lenebilir. Bylece, eer depolama uygun biimde boyutlandrlm ve kompresr kont-
rolleri doru olarak kurulmusa, genellikle, kompresr balatma ihtiyac nlenebilir.
Basnl hava sistemindeki basn sorunlarnn nemli nedeni, nadiren datm borular
olsa da, basn/debi kontrolrleri, uygunsuz boyutlandrlm boru sorununu zmez.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 185

Ek F
Plan in Basnl Hava Maliyetinin
Belirlenmesi
ster basit bir haval aletin almas iin olsun, isterse de pnmatik kontrollerin iletimi gibi
daha karmak grevler iin olsun, ou endstriyel tesis, basnl havann bir eidine ihtiya
duyar. ABD Enerji Bakanl tarafndan yaplan gncel bir aratrma, tipik bir endstriyel tesis-
te tketilen elektriin yaklak %10unun basnl hava retmek iin tketildiini gstermitir.
Baz tesislerde, basnl hava retimi, tketilen elektriin %30 veya daha fazlasnn nedeni ola-
bilir. Basnl hava, yerinde retilen bir faydadr. ounlukla retim maliyeti bilinmez, fakat ba-
z firmalar, her 1000 ft3 hava iin 15-30 sent ayrr.
Basnl hava, bir tesisteki en pahal enerji kaynaklarndan biridir. Tipik bir basnl hava
sisteminin genel verimi %10-15 mertebesinde dk olabilir. rnein, 1000 psigde 1 hp g-
cnde bir hava motorunu altrmak iin yaklak 7-8 hplik elektrik gc kompresre besle-
nir.
Basnl havann tesisinizdeki maliyetini hesaplamak iin aada gsterilen forml kul-
lann:

Burada:
bhp: Kompresr mil beygirgc (sklkla motor etiket beygirgcnden daha yksekekipman
spesifikasyonunu kontrol edin)
% zaman: Bu iletim seviyesinde geen zamann yzdesi
% tam yk bhp: Bu iletim seviyesinde tam yk bhpnin yzdesi olarak bhp
motor verimi: Bu iletim seviyesinde motor verimi
rnek
Tipik bir tesis, ylda 6.800 saat alan 200 hplik bir (215 bhp gerektiren) kompresre sa-
hiptir. Zamann %85inde tam ykldr (motor verimi = %95) ve kalan zamanda ykszdr
(%25 tam yk bhp ve motor verimlilii = %90). Ortalama elektrik fiyat 0,05 $/kWhdir.
Tam yklyken maliyet =

Ksmen yklyken maliyet =

Yllk enerji maliyeti = $48.792 + $2.272 = $51.064


186 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

Ek G
Basnl Hava Kaaklarnn
Minimize Edilmesi
Kaaklar, basnl hava sistemindeki enerji israfnn nemli kaynaklarndan biridir; ounluk-
la kompresr ktsnn %20-30 kadarn israf eder. Basnl hava kaaklar, aadakiler de dhil
olmak zere sistem iletim sorunlarna neden olur:
Haval aletlerin ve dier haval ekipmann daha verimsiz almasna neden olan, muh-
temelen retimi de etkileyen dalgal sistem basnc
Gerekenden yksek maliyete yol aan ar kompresr kapasitesi
Gereksiz evrim ve artm alma zaman nedeniyle azalm hizmet mr ve besleme
ekipmannn artm bakm (kompresr paketi dhil olmak zere)
Kaaklar sistemin her parasnda olabilse de, en yaygn sorun alanlar unlardr: Kap-
linler, hortumlar, borular, balantlar, boru mafsallar, hzl kesiciler, FRLler (filtre, re-
glatr ve yalayc), youma suyu kapanlar, vanalar, flanlar, salmastralar, boru sz-
drmazlk maddeleri ve kullanm noktas cihazlar. Kaak hz, kontrolsz bir sistemde
besleme basncnn bir fonksiyonudur ve daha yksek sistem basnlarnda art gste-
rir. Kaak hz, ayn zamanda orifis apnn karesiyle de orantldr. (Aadaki tabloyu in-
celeyin.)

Tablo Ek-2. Farkl besleme basnlar ve yaklak eit orifis boyutlar iin kaak hzlar
Farkl besleme basnlar ve yaklak eit orifis boyutlarb iin kaak hzlara (ft3/dk)
Basn Orifis ap (in)
(psig) 1/64 1/32 1/16 1/8 1/4 3/8
70 0,3 1,2 4,8 19,2 76,7 173
80 0,33 1,3 5,4 21,4 85,7 193
90 0,37 1,5 5,9 23,8 94,8 213
100 0,41 1,6 6,5 26,0 104 234
125 0,49 2,0 7,9 31,6 126 284
a Dzgn yuvarlak orifislerde deerleri 0,97 ile, keskin kenarl orifislerde ise deerleri 0,61 ile arpn.
b Compressed Air Challengenin izniyle, Basnl Hava Sistemlerinin Temelleri eitiminden alnmtr.

Kaak Tespiti
Kaaklar tespit etmenin en iyi yolu, hava kaaklarndan gelen yksek frekansl tslama sesle-
rini tanyabilen bir ultrasonik detektr kullanmaktr. Bu tanabilir nitelerin kullanm ok kolay-
dr. Bunlarn maliyeti ve duyarllk dzeyleri deikenlik gsterir. Bu yzden, satn almadan nce
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 187

test edin. Daha basit bir yntem ise, sabunlu suyu bir fra yardm ile phelenilen alanlara uy-
gulamaktr. Gvenilir olsa da, bu yntem, zaman alc ve kirli olabilir.
rnek
Bir kimya tesisi, basnl hava etdnden sonra, tesisinde bir kaak nleme programn uygu-
lamaya koymutur. Yaklak olarak farkl orifis boyutlarna edeer olan u kaaklar bulunmu-
tur: 90 psigde 100 adet 1/32lik kaak, 90 psigde 50 adet 1/16lik kaak ve 100 psigde 10 adet
1/4lik kaak. Bu kaaklar ortadan kaldrlsayd, yllk olarak elde edilecek maliyet tasarrufunu
hesaplayn. Yllk almay 7.000 saat, ortalama elektrik fiyatn 0,05$/kWh ve basnl hava re-
tim ihtiyacn yaklak 18 kW/100 ft3/dk kabul edin.
Maliyet tasarrufu = kaak says x kaak hz (ft3/dk) x kW / ft3/dk x saat says x $/kWh
Kaak oranlar iin yukardaki tablodaki deerleri kullanarak ve orifislerin keskin kenarl ol-
duunu kabul ederek:
1/32lik kaaklarda maliyet tasarrufu = 100 x 1,5 x 0,61 x 0,18 x 7.000 x 0,05 = 5.765$
1/16lik kaaklarda maliyet tasarrufu = 50 x 5,9 x 0,61 x 0,18 x 7.000 x 0,05 = 11.337$
1/4lik kaaklarda maliyet tasarrufu = 10 x 104 x 0,61 x 0,18 x 7.000 x 0,05 = 39.967$
Bu kaaklar ortadan kaldrmakla elde edilen toplam maliyet tasarrufu = 57.069$
1/4lik 10 kaa ortadan kaldrarak elde edilen tasarrufun, toplam tasarrufun neredeyse
%70ine karlk geldiine dikkat edin. Kaaklar belirlendike onlar nceliklendirmek ve en b-
yk olanlar nce onarmak nemlidir.
188 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

Ek H
Basnl Hava Sistemi Kontrolleri
Basnl hava sistemi kontrolleri, basnl hava beslemesi ile sistem talebini (her zaman ger-
ek zamanl olmasa da) eletirir ve sistem toplam enerji veriminin en nemli belirleyicilerin-
dendir. Bu ksmda, hem mnferit kompresr kontrol hem de birok kompresrl tesislerde
toplam sistem kontrol tartlmaktadr. Verimli sistem iletimi ve yksek performans iin dz-
gn kontrol esastr. Ayn zamanda, her kontrol stratejisinin amac, ihtiya duyulmayan komp-
resrleri kapatmak veya ilve kompresrlerin kullanmn ihtiya duyulana kadar ertelemektir.
Ak olan her nite, ayar iin olan bir nite hari, tam ykte almaldr.
Kompresr sistemleri, genellikle, ortak bir tesis hava balna hava salayan ok sayda
kompresrden oluur. Bu makinelerin birleik kapasitesi, minimum olarak maksimum tesis ha-
va talebini karlayacak ekilde boyutlandrlr. Dk talep zamanlarnda, mnferit kompresr-
lerin ktlarnda azalmay dzenlemek iin, sistem kontrollerine her zaman ihtiya duyulur. Ba-
snl hava sistemleri, genellikle sabit bir basn aralnda almak ve sistemdeki talep ile de-
ien hava hacmini salamak iin tasarlanmtr. Sistem basnc izlenir ve basn nceden be-
lirlenmi bir seviyeye ulat zaman kontrol sistemi kompresr ktsn azaltr. Basn nceden
belirlenmi daha dk bir seviyeye ulat zaman ise kompresr kts yeniden artrlr.
Bu iki basn seviyesi arasndaki fark, kontrol aral olarak adlandrlr. Hava sistem talebi-
ne bal olarak kontrol aral 2-20 psi aralnda herhangi bir deer olabilir. Gemite, mnferit
kompresr kontrolleri ve denetlenmeyen oklu makine sistemleri yavat ve hassas deildi. Bu
ise, geni kontrol aralklarna ve byk basn salnmlarna sebep oluyordu. Bu byk salnm-
larn bir sonucu olarak, ihtiya duyulandan daha yksek basnlar muhafaza etmek iin, mnfe-
rit kompresr basn kontrol ayar noktalar oluturuluyordu. Bu, salnmlarn sistemin minimum
ihtiyalarnn altna dmeyeceini garanti altna alyordu. Bugn daha hzl ve daha doru, mik-
roilemci temelli, daha dar kontrol aralkl sistem kontrolleri, sistem basn ayar noktalarnn
drlmesine imkn tanmaktadr. Bu avantaj, ekil Ek-3de gsterilmektedir; buna gre, has-
sas kontrol sistemi, minimum sistem ihtiyalarnn altna dmeden, ok daha dk bir ortala-
ma basnc muhafaza edebilmektedir. Her 2 psilik basn fark yaklak %1lik bir enerji tketimi
deiimine eittir. Basntaki daha kk deiimler sadece daha az enerji kullanmakla kalmaz;
ayn zamanda retim kalite kontrolnn olumsuz etkilerini de nler.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 189

ekil Ek-3. Kontrollerin sistem basncna etkileri

Ortalama sistem giri basncn drrken nlem alnmaldr. nk, talepteki byk ani
deiiklikler, basncn minimum ihtiyacn altna dmesine neden olarak ekipmann uygun ol-
mayan ileyiine yol aabilir. Sistem kontrolleri ve depolama kapasitesinin dikkatli eletiril-
mesi ile bu sorunlar nlenebilir.
Hava sistemlerinin ok az, her zaman tam ykte alr. Ksmi yk performans, bu anlam-
da kritiktir ve ncelikli olarak kompresr tipi ve stratejisi tarafndan etkilenir.

Kontroller ve Sistem Performans


Belirli bir sistem iin belirlenmi kontrol tipi, byk lde kullanlmakta olan kompresr
tipi ve tesisin talep profili tarafndan belirlenir. Eer, bir sistem, ok kararl talebi olan tek bir
kompresre sahipse, basit bir kontrol sistemi uygun olabilir. te yandan, oklu kompresrl,
deiken talepli ve birok son kullanm tipli kompleks bir sistem daha karmak bir stratejiye
ihtiya duyacaktr. Her durumda, hem kompresr hem de sistem kontrol seimi dikkatle de-
erlendirilmelidir. nk, bunlar sistem performansn ve verimliliini etkileyen en nemli fak-
trler olabilir.

Mnferit Kompresr Kontrol


Stratejiler:
Yllar iinde kompresr reticileri, bir dizi farkl kontrol strateji tipleri gelitirmilerdir.
Dur/kalk ve ykl/yksz gibi kontroller, hava talebindeki azalmalara tepki verir; kompres-
rn belirli bir sre hava salamasn durduracak ekilde, kompresr kapatmak veya yksz-
letirmek suretiyle kompresr k basncn artrr. Modle edici giri ve ok kademeli kont-
roller, kompresrn ksmi ykte almasna ve azalm talep dnemlerinde azalm miktarda
hava salamasna imkn salar.
190 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

Dur/Kalk: Dur/kalk mevcut en kolay kontroldr ve hem resiprokan hem de dnel vidal
kompresrlere uygulanabilir. Makinenin k basncna gre kompresr sren motor alr
veya kapanr. Genellikle, motor dur/kalk sinyalini, basit bir basn anahtar salar. Bu tip bir
kontrol, sk evrimi olan bir uygulamada kullanlmamaldr. nk, tekrarlanan durmalar mo-
torun ar snmasna ve dier kompresr bileenlerinin daha sk bakm gerektirmesine ne-
den olacaktr. Bu kontrol dzeni, genellikle, ok dk grev evrimi olan uygulamalarda kul-
lanlr.
Ykl/Yksz: Ayn zamanda sabit hz kontrol olarak da bilinen ykl/yksz kontrol, mo-
torun srekli almasn salar; fakat, k basnc yeterli olduunda, kompresr ykszle-
tirir. Kompresr reticileri, kompresr ykszletirmek iin farkl stratejiler kullanrlar; fa-
kat, ou durumda yksz bir dnel vidal kompresr hibir yararl i yapmazken tam yk bey-
girgcnn %15-35ini tketecektir. Sonu olarak, baz ykl/yksz kontrol dzenleri verim-
siz olabilir.
Modle Edici Kontroller: Modle edici (ksma) giri kontrol kompresrn ktsnn debi ih-
tiyalarnn karlanmas iin deitirilmesine imkn salar. Ksma, genellikle giri vanasnn
kapatlp giri havasnn kompresrde sktrlmasyla salanr. Bu kontrol dzeni, santrifj ve
dnel vidal kompresrlere uygulanr. Bu kontrol yntemi, deplasmanl kompresrlere uygu-
land zaman, kompresr ktsn deitirmenin verimsiz bir yoludur. Santrifj kompresrle-
re, zellikle, havay pervane giriiyle ayn ynde ynlendiren giri klavuz kanatlarnn kullan-
myla uygulandnda, daha verimli sonular elde edilir. Kapasite azaltma miktar, tama po-
tansiyeli ve minimum ksma kapasitesiyle snrldr.
ok Kademeli (Ksmi Yk) Kontrolleri: Baz kompresrler iki veya daha fazla ksmi ykl ko-
ulda almak iin tasarlanmtr. Byle bir kontrol dzeni ile, k basnc, kompresrn dur/
kalk yapmas veya ykl/yksz almasn gerektirmeden, yakndan kontrol edilebilir.
Resiprokan kompresrler, iki kademeli (dur/kalk veya ykl/yksz), kademeli (0%,
50%, 100%) veya be kademeli (0%, 25%, 50%, 75%, 100%) kontrol olarak tasarlanmtr. Bu
kontrol dzenleri, genellikle, motor g tketimi ve ykl kapasite ile neredeyse dorudan ili-
kiye sahiptir.
Baz dnel vidal kompresrlerin sktrma hacimleri (oranlar) srgl veya dnl vana-
lar kullanlarak deitirilebilir. Bunlar, genellikle, ayarl giri vanalar ile birlikte, yksek ksmi
yk verimine sahip daha doru basn kontrol salamak iin uygulanr.
Deiken frekansl srcler: Gemite deiken frekansl srcler (VFDler) endstri-
yel kompresrler iin nadiren kullanlyordu. nk, kontrol dzenlerindeki verim kazanc,
VFDnin yksek ilk maliyeti iin yeterli gereke salayamyordu. Maliyet artk byk bir sorun
deildir. VFDler tam ykte daha gvenilir ve verimli olduka, kompresr uygulamalarnda ka-
bul kazanabilirler.

Sistem Kontrolleri
Tanm gerei sistem kontrolleri, sisteme hava besleyen ok sayda mnferit kompres-
rn eylemlerini ynetir. Otomatik sistem kontrollerinin ortaya kmasndan nce, kompresr
sistemleri basamakl ayar noktalar olarak bilinen bir yntemle ayarlanrd. Mnferit komp-
resr alma basnc ayar noktalar ise, sistem talebini karlamak zere kompresr kapa-
sitesini artrmak ya da azaltmak iin oluturulmutur. Bu stratejinin birbiri zerine ekleme-
li doas, bu blmn ilk sayfasnda yer alan ekilde gsterildii zere geni kontrol aralk-
lar yaratr.
Etkili bir otomatik kontrol stratejisinin amac, sistem talebini maksimum verim seviyesin-
de veya bu seviye yaknnda iletilen kompresrlerle eletirmektir. Bu, talepteki dalgalanma-
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 191

lara, mevcut depolamaya ve basnl havay besleyen ve ileyen ekipmann karakteristiklerine


bal olarak birok ekilde baarlabilir.
Tek Ana Birimli (Sralayc) Kontroller: Sralayclar, isminden de anlald zere, mnferit
kompresr kapasitelerini sralayarak veya kademelendirerek sistem talebini karlamak iin
sistemleri regle eden cihazlardr. Sralayclardan tek ana birimli kontrol niteleri olarak bah-
sedilir. nk, tm kompresr iletim kararlar ana birimde verilir ve ynlendirilir. Sralayc-
lar, kompresr sistemlerini, mnferit kompresr kapasitelerini grntlenen sistem basnc-
na (talep) gre evrimii ve evrimd yaparak kontrol eder. Kontrol sistemi, genellikle, daha
yksek verim salar. nk, sistem hedef basnc etrafndaki kontrol aral daha dardr. Bu
dar aralk, ortalama sistem basncnda azalmaya imkn salar. Ortalama sistem giri basn-
cn azaltrken yine nlem alnmaldr. nk, talepteki byk, ani deiiklikler basncn mini-
mum ihtiyalarn altna dmesine neden olarak ekipmann uygun olmayan ileyiine yol aa-
bilir. Sistem kontrolleri ve depolama kapasitesinin zenle eletirilmesi ile bu sorunlar nle-
nebilir (debi kontrolrn de inceleyin).
oklu Ana Birimli (A) Kontroller: A kontrolleri, sistem kontrolnde en son yenilikleri sunar.
Bu kontrollerin gereksiz alan kompresrleri kapatmak iin kullanlmas nemlidir. Bu kont-
roller, ayn zamanda, almakta olan kompresrlerin daha verimli bir modda ilemesine de
imkn salar. Alarda kullanlan kontrolrler, birleik kontrolrlerdir. Bunlar mnferit komp-
resr kontrolne ek olarak, sistem kontrol fonksiyonu da salar. oklu ana birimli terimi, her
mnferit kompresr kontrolrnn snrlar dhilinde sistemin kontrol etme yetenei olduu-
nu ifade eder. Bu mnferit kontrolrler birbirine balanm veya a haline getirilmitir; byle-
ce tm iletme bilgisini ve durumunu paylarlar. A haline getirilmi kontrolrlerden biri lider
olarak belirlenir. Bu kompresrler bilgi paylat iin deien hava taleplerine karlk komp-
resr iletme kararlar daha hzl ve kesin olarak verilebilir. Bunun sonucunda, hava sistemi
hedef basncnda daha fazla azalmaya imkn veren dar kontrol aral elde edilir. Sistem kont-
rollerinde ilk maliyet genellikle yksek olsa da, bu kontroller sonuta iletim maliyetinde olu-
an azalmalardan dolay daha yaygnlamaktadr.

Debi Kontrolrleri
Debi kontrolrleri, yukarda anlatlan mnferit kompresrler veya sistem kontrolleri ile
birlikte kullanlan sistem basn veya younluk kontrolleridir. Debi kontrolr, kompresr
dorudan kontrol etmez ve genellikle kompresr paketinin paras saylmaz. Debi kontrol-
r, kompresrn arz tarafn talep tarafndan ayrma iine yarayan bir cihazdr. Bu, talep tara-
fndaki basn gerek kullanm ihtiyalarn minimize etmek iin azaltlabilirken, kompresrle-
rin maksimum verim iin optimum veya optimuma yakn basnlarda iletilmesine imkn sa-
lar. Talepteki beklenen dalgalanmalar karlamak iin boyutlandrlm depolama, bu kontrol
stratejisinin esas parasdr. Daha yksek basnl besleme havas, kompresrlerden birin-
cil depolama tanklarna girer. Sabit ve daha dk bir basn seviyesinde, talepteki dalgalan-
malar gvenli bir ekilde karlamak iin hazr bulunur. yi tasarlanan ve ynetilen bir sistem
kontrol stratejisi, talep kontrol, sinyal lokasyonlar, basn farklar, kompresr kontrolleri ve
depolamay birletirir. Ama, talebi olas en dk basnta iletmek, depolanm hava ile ge-
ici olaylar mmkn olduu kadar fazla desteklemek ve depoyu tekrar doldurmay mmkn
olduunca uzun tutmaktr. Bu, olas en dk enerji tketimi ile sonulanmaldr.

Hava Depolama ve Kontroller


Depolama, hem basn dn hem de snm hzn azaltarak sistemde talep olaylarn
(tepe talep periyodlar) kontrol etmek iin kullanlabilir. Depolama, kritik basn uygulamalar-
n sistemdeki dier olaylardan korumak iin kullanlabilir. Depolama, ayn zamanda besleme-
192 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

den iletim tepki hzn desteklerken talepteki basn d hzn kontrol etmek iin de kulla-
nlabilir. Baz sistemlerde, ak kontrol vanas gibi yeniden dolum kontrol yntemini salamak
nemlidir.
Birok sistem talep olaylarn desteklemek iin modlasyonda alan bir kompresre sa-
hiptir ve bazen stratejik depolama zmleri bu kompresrn kapatlmasna imkn salaya-
bilir.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 193

Ek
Basnl Hava Sistemi Ekonomisi
Bir retim tesisine basnl hava salamak pahal bir ilemdir. Basnl hava tedarii, ok b-
yk miktarlarda elektrik tketen ve sk bakma ihtiya duyan maliyetli ekipman gerektirir. Buna
ramen, birok tesisin basnl hava sistemlerinin yllk olarak onlara ne kadara mal olduu ve-
ya bu sistemlerin performansn gelitirerek ne kadar para tasarrufu yapabilecekleri konularn-
da fikirleri yoktur.
Elektrik maliyeti, bir basnl hava sistemine sahip olmann ve iletmenin ak ara en byk
maliyetidir. 100 hplik bir kompresrn ilk maliyeti, kompresr ve reticinin tipine bal olarak
30.000$-50.000$ iken, ayn sistem iin yllk elektrik maliyeti 50.000$a varabilir. Buna, sistemin
ilk maliyetinin %10 veya daha fazlas kadar olabilen yllk bakm maliyeti de eklenir.
Bu blm, yllk elektrik maliyetini tahmin etmek iin basit bir hesaplama ve elektriksel lm
gerektiren daha kesin bir hesaplama sunmaktadr.

Elektrik Maliyetinin Hesaplanmas


1) Tam Ykte letim
Bir kompresrn, ayr olarak llmese bile, yllk elektrik maliyetini hesaplamak kolaydr.
Basit Hesaplama:
Tam ykte alan bir kompresrn elektrik maliyetinin hzl hesaplanmas iin aadaki ve-
rilere ihtiya duyulur:
Kompresr motor etiket snf (bhp),
Motor etiket verimi (veya verimin bir tahmini),
Yllk alma sresi (saat/yl), ve
Elektrik maliyeti ($/kWh).
Yllk elektrik maliyeti, bu bilgileri aadaki metin kutusunda yer alan denklemde yerlerine
koyarak hesaplanabilir:
Basit Hesaplama
(100 hplik Kompresr)
Yllk Elektrik Maliyeti = (Motor tam yk fren beygirgc) x (0,746 x kW/hp) x (1/0,90) x (Yllk
alma Sresi, saat) x (Elektrik Fiyat, $/kWh)
rnein:
Motor tam yk bhp = 100 hp
Yllk alma Sresi = 8.760 saat (3 vardiyal srekli iletim)
Elektrik fiyat = 0,05 $/kWh
194 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

Yllk Elektrik Maliyeti = (100 hp) x (0,746 hp/kW) x (1/0,9) x (8.760 saat) x (0,05 $/kWh)
= 36.305 $
Bu denklem, kompresr sren elektrik motorunun %90 verimde (1/0,90 faktrnde 90) ol-
duunu kabul eder 50 hpden byk modern bir sistem iin makul bir tahmindir. Daha yeni
enerji verimli motorlar, daha yksek verime bile sahip olabilir. Eer sistem daha nce birka
kez tekrar sarlm eski bir motor kullanyorsa veya kk bir motora sahipse %80 verim (veya
motor etiket verim snf) kullanlmaldr. Daha kesin bir deerlendirme iin, varsa yardmc mo-
torlardan kaynaklanan parazit ykler iin beygirgc snflarn, kompresrn motor snflandr-
masna ekleyin.
Sanayideki yaygn kullanm, srekli %15 hizmet faktrne sahip olan motorlar uygulamak ve
bu hizmet faktrnn yaklak te ikisini kullanmaktr. Bu demektir ki, etiket anma snf 100 hp
olan bir motor, gerekte tam kompresr kapasite ve basncnda 110 hpye kadar yklenebilir. Bu,
reticinin sat literatrnde ifade edilmeyebilir; bu yzden, belirli bir kompresr iin mhen-
dislik veri formlarna bavurulmaldr. Eer motor hizmet faktrne giriyorsa, etiket beygirgc
snflandrmas yerine daha yksek beygirgc tahmini kullanlmaldr.
lmlerle Hesaplama:
Elektrik tketimi ve maliyetini belirlemenin daha kesin yolu, tam yk akm ve gerilim id-
detlerinin elektriksel lmlerini almay ierir. Motor tam yk bhp ve verimi bu hesaplama iin
gerekli deilken, motor reticilerinden renilebilen tam yk g faktr gereklidir. Hesaplama,
tam yk akm iddetini alr ve tam yk kWna evirir ve sonra alma sresi ve elektrik fiyat ile
arplr. Hesaplama bir sonraki metin kutusunda gsterilmitir.
Ayrntl Hesaplama
(100 hplik Kompresr)
Yllk Elektrik Maliyeti = [(Tam yk akm iddeti) x (gerilim) x (1,732) x (g faktr) / 1000] x
(Yllk alma Sresi, saat) x (Elektrik Fiyat, $/kWh)
rnein:
Tam yk akm iddeti = 115 A
Gerilim = 460 V
Tam yk g faktr = 0,85
Yllk alma Sresi = 8.760 saat (3 vardiyal srekli iletim)
Elektrik fiyat = 0,05 $/kWh
Yllk Elektrik Maliyeti = [(115 A) x (460 V) x (1,732) x (0,85)) / 1000] x (8.760 saat) x (0,05 $/
kWh)
= 34.111 $

2) Ksmi Ykte alma


Eer basnl hava sistemi bazen tam ykn altnda alr ve iyi kontrol sistemine sahip olur
ise, elektrik maliyeti kompresrn tm alma saatlerinde tam ykte alaca zamankinden
daha az olacaktr. Kompresrn tam ykte alt zaman yzdesini tahmin edin ve bu yzdeyi
bir baka arpan olarak nceden gsterilen denkleme ekleyin. Hesaplamay kompresrn yk-
sz (ya da ksmi ykl) alt zaman yzdesi iin tekrarlayn ve motordaki azalm yk telfi
etmek iin faktr de dhil edin (yksz dnel vidal kompresrlerin almas iin 0,20 il 0,30
ve resiprokan kompresrler iin ise 0,10 il 0,15 iyi birer tahmini deer araldr -- bir sonraki
metin kutusundaki denklemde 0,30 kullanlmtr). Toplam enerji maliyeti iin iki sonucu toplayn.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 195

Ksm ykte alan kompresrlerde enerji maliyetinin daha kesin bir hesab iin farkl yk
yzdelerinde geen zaman yzdeleri ieren birka aama yaratn. Farkl yk yzdelerinde enerji
tketimiyle ilgili retici verilerine ihtiya olacaktr.
Aadaki metin kutusu yksz almay hesaba katarak rnek bir hesaplama gstermek-
tedir.
Ksmi Ykte alma ile Hesaplama
(100 hplik Kompresr)
Yllk Elektrik Maliyeti = [(Motor tam yk fren beygirgc) x (0,746 kW/hp) x (1/0,90) x (Yllk
alma Sresi, saat) x (Elektrik Fiyat, $/kWh)] x [(Tam ykl geen zaman yzdesi) + (0,30) x
(Yksz geen zaman yzdesi)]
rnein:
Motor tam yk bhp = 100 hp
Yllk alma Sresi = 8.760 saat (3 vardiyal srekli iletim)
Zamann %65inde tam ykl, %35inde yksz alr
Elektrik fiyat = 0,05 $/kWh
Yksz alma tam ykl almann %30u kadar elektrik tketir
Yllk Elektrik Maliyeti = [(100 hp) x (0,746 kW/hp) x (1/0,9) x (8.760 saat) x (0,05 $/kWh)] x
[0,65 + (0,30) x (0,35)]
= 27.410 $
Gsterilen hesaplamalarn enerji tketiminin tam deerini deil, sadece iyi bir tahminini ve-
receini unutmaynz.

Enerji ve Talep Bedelleri


Elektrik Faturasnn Anlalmas
Gsterilen hesaplar, her kilowatt-saat bana dolar ($/kWh) cinsinden ifade edilen elektrik
fiyatlarn kullanr. Elektrik irketleri, endstriyel mterileri, genellikle, hem enerji ($/kWh) hem
de talep bedellerini ($/kW) ieren ve tketim seviyesi veya mevsimlere gre farkl fiyatlar kul-
lanan daha karmak fiyat yaplar kullanarak faturalandrr. Talep bedelleri, verilen bir ay veya
mevsimdeki tepe (puant) taleplerine baldr ve baz mteriler iin elektrik maliyetinde nemli
etkilere sahip olabilir. Verimlilik nlemlerinin ekonomik etkileri hesaplanrken, elektrik ihtiya-
larnn gerek marjinal maliyeti, enerji ve talep bedelleri, farkl tketim seviyeleri iin mevsimsel
ve farkl fiyatlar hesaba katlarak dnlmelidir.
Basn ve Elektrik Maliyeti
Yksek basnl havay retmek ve salamak dk basnl havaya gre daha pahaldr. 100
psig civarnda alan bir sistem iin pratik bir yntem, alma basncndaki her 2 psinin ilve
%1 iletme enerji maliyeti gerektirmesidir. Gsterilen ilk rnekte anlatlan sistemde, sistemi 100
psig yerine 110 psigde altrmak enerji maliyetini %5 veya ylda 1.800 $ artrr.

Performanstan Tasarruf
yiletirmeler
mrlk elektrik maliyeti ile karlatrldnda olduka dk olan kompresr ilk maliye-
tinden dolay kullanclar basnl hava sistemleri ile ilgili kararlar verirken mr boyu maliyeti
196 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

deerlendirmesinden faydalanmaldr. Buna ek olarak, yksek verimli bir basnl hava sistemi,
sadece enerji verimli bir motor veya verimli kompresr tasarmna sahip bir sistem deildir.
Toplam sistem verimi, maksimum tasarrufun anahtardr. ounlukla kullanclar sadece ilk ma-
liyet ile ilgilenir ve sistem verimini grmezden gelerek basn hava sisteminde en dk teklifi
kabul ederler.
Verimli bir sistem elde etmek iin ayrntl analiz ve tasarm gerekir. Birok basnl hava
sistemi kullancs bu alanlar grmezden gelir ve para tasarrufu yaptklarn dnp sonunda
enerji ve bakm maliyetinde daha fazla para harcarlar.
Kitap boyunca zetlenen admlar takip etmek, ou basnl hava sistemi iin nemli enerji
tasarrufu salayabilir. Saysz modifikasyondan geen ve almasn devam ettirecek kadar ba-
km yaplan bir sistem, sklkla %20-50 veya daha fazla enerji tasarrufuna ulaabilir.
Basnl hava sistemleri hakknda verilen kararlarn pek ou, maliyet bedeli temelinde veya
alyorsa kurcalama tavrnda verilir. Optimum basnl hava sistemi ekonomisine ulamak iin
kullanclar ekipman mr boyu maliyeti ekonomisine gre semeli, bileenleri uygun biimde
boyutlandrmal, ihtiya duyulmayan kompresrleri kapamal, uygun kontrol ve depolama stra-
tejilerini kullanmal ve ekipman tepe performans iin iletmeli ve ekipmana yine tepe perfor-
mans iin bakm yapmaldr.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 197

Ek J
Basnl Hava Sisteminde Is Geri
Kazanm
Bir endstriyel kompresr tarafndan kullanlan elektrik enerjisinin %80-93 kadar sya ev-
rilir. Birok durumda dzgn biimde tasarlanm s geri kazanm nitesi, bu sl enerjinin %50-
90 arasndaki bir miktarn geri kazanabilir ve hava veya suyu stmak iin kullanabilir.
Geri kazanlm s iin tipik kullanmlar ortam stmasn takviye, endstriyel proses stma-
s, su stma, besleme havas stma ve kazan besleme suyu n stmasn ierir. Ancak, basnl
hava sisteminden geri dntrlen s, normalde dorudan buhar retmek iin kullanlabilecek
kadar scak deildir.
Is geri kazanm sistemleri, hem hava hem de su soutmal kompresrler iin mevcuttur.

Hava Soutmal Dnel Vidal Kompresrler ile Is Geri Kazanm


Hava Istma
Hava soutmal paketlenmi dnel vidal kompresrler, ortam stmas veya dier scak hava
kullanm iin s geri kazanmna ok uygundur. Atmosferik ortam havas, sistemin son sou-
tucusu ve ya soutucusundan geirilerek stlr ve buralarda hem basnl havadan hem de
kompresr yalamak ve serinletmek iin kullanlan yadan s eker.
Paket kompresrler tipik olarak kabinlerle evrili olduklar ve s deitirici ve fanlarn
hlihazrda ierdikleri iin, gereken tek sistem modifikasyonu, kanal yklemesini karlamak ve
kompresrn soutma fanndaki olas geri basnc ortadan kaldrmak iin kanal ve fan eklemek-
tir. Bu s geri kazanm sistemleri basit bir termostat kontroll menteeli hava delii ile modle
edilebilir. Yaz aylarnda olduu gibi stma gerekmediinde, scak hava, kanal yoluyla bina dna
atlabilir. Hava delii, stlm alana sabit bir scaklk salamak iin termostatik olarak regle
edilebilir.
Scak hava, ortam stmas, endstriyel kurutma, havalandrlm havann ya yakclar veya
scak hava gerektiren herhangi bir dier uygulama iin, n stma amacyla kullanlabilir. Pratik
bir yntem olarak yaklak 50.000 Btu/saatlik enerji her 100 ft3/dklk kapasite (tam ykte) iin
mevcuttur. Soutma havas giri scaklnn 30 il 40F stndeki hava scaklklar elde edilebi-
lir. %80-90 geri kazanm verimi yaygndr.
Dikkatli olunmaldr. nk, kompresr iin olan besleme havas dardan deilse ve geri
kazanlm s baka ortamda kullanlrsa, kabindeki statik basnc drebilir ve kompresrn
verimini azaltabilirsiniz. Eer d hava kullanlrsa dondurucu soukta havadan kompresrn
zarar grmesini nlemek iin bir miktar dn havas gerekebilir.
Su Istma
Bir s deitiricisi kullanarak paket halindeki su soutmal resiprokan veya dnel vidal
kompresrlerde bulunan ya soutucularndan atk sy karmak ve scak su retmek de mm-
198 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

kndr. Tasarma bal olarak, s deitiricileri, kullanm suyu (gri) veya ime suyu retebilir.
Scak su gerekmediinde ya, normal ya soutucusuna ynlendirilir.
Scak su, merkezi stma veya kazan sistemlerinde, endstriyel temizleme proseslerinde,
kaplama ilemlerinde, s pompalarnda, amarhanelerde veya scak su gerektiren herhangi
bir dier uygulamada kullanlabilir. Is deitiricileri, ayn zamanda scak hava ve su retme fr-
sat sunar ve iletimciye scak hava/scak su orann deitirme kabiliyeti verir.

Su Soutmal Kompresrler ile Is Geri Kazanm


Kompresrler
Ortam stmas iin s geri kazanm su soutmal kompresrlerde o kadar yaygn deildir,
nk ekstra s deiimi aamas gereklidir ve mevcut s scakl daha dktr. Birok su so-
utmal kompresr byk olduundan dolay ortam stmas iin s geri kazanm ekici bir frsat
olabilir. %50-60 geri kazanm verimleri tipiktir.
Enerji Tasarrufunu Hesaplamak
Is geri kazanm niteleri iin enerji tasarrufu ve geri deme srelerini hesaplarken s geri
kazanmn termal enerji retmede kullanlan ve doal gaz gibi dk fiyatl bir fosil yakt ola-
bilen gncel enerji kayna ile karlatrmak nemlidir. Aadaki metin kutusunda yer alan
denklemler, ortam stmas iin hava soutmal dnel vidal kompresrden s geri kazanm ile
elde edilen yllk enerji ve maliyet tasarruflarn rneklemektedir. Mevcut stcnn %85ten daha
az verimli olduu uygulamalar, orantsal olarak daha yksek tasarruflar getirecektir.
Enerji Tasarrufu Hesaplamalar
Enerji Tasarrufu (Btu/yl) = 0,80 x Kompresr bhp x 2.545 Btu/bhp-saat x alma sresi
rnek: Haftada 5 gn iki vardiya alan 100 hplik bir kompresr iin tasarruf:
(0,80) x (100 bhp) x (2.545 Btu/bhp-saat) x (4.160 saat) = 846.976.000 Btu/yl
Haftada 5 gnden ylda 260 gn allaca varsaylmtr. Buna gre 260 gn x (8 x 2 saat/
gn) hesabyla toplam almas sresi 4.160 saat olarak hesaplanmtr.
Burada; 0,80 nitenin ktsnn bir yzdesi olarak geri dntrlebilir s, 2.545 ise dnm
faktrdr. Haftada 5 gnden ylda 260 gn allaca varsaylmtr.
Maliyet Tasarrufu ($/yl) = [(Enerji Tasarrufu, Btu/yl) / (Btu/birim yakt)] x ($/birim yakt) /
Birincil Istc Verimi
rnek: Atk s, verimi %85 olan doalgaz yaktl cebri ekimli sistemin rettii snn yerini
deitirecektir.
[(846.976.000 Btu/yl) / (100.000 Btu/termal)] x ($0,40/termal) / 0,85 = 3.986 $/yl
* Kanal yklemesi iin ilve fann iletim maliyeti dhil edilmemitir.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 199

Ek K
Basnl Hava Sistemi Kaaklar
Bir endstriyel basnl hava sisteminde kaaklar, nemli bir enerji israf kayna olabilir, ba-
zen kompresr ktsnn %20-30unun boa gitmesine yol aabilir. yi bakm yaplmam tipik bir
tesiste, byk olaslkla toplam basnl hava retim kapasitesinin %20si kadar bir kaak oran
olur. te yandan, proaktif kaak tespit ve onarm, kaaklar kompresrn ktsnn %10undan
azna drebilir.
Enerji israf kayna olmann yannda, kaaklar, ayn zamanda dier alma kayplarnn art-
masna da neden olabilir. Kaaklar sistem basncnda dmeye yol aar ve bu d, retimi
olumsuz etkileyerek haval aletlerin daha az verimli almasna neden olabilir. Buna ek olarak,
kaaklar, ekipman daha sk evrime zorlayarak neredeyse tm sistem ekipmannn (kompre-
sr paketinin kendisi dhil olmak zere) mrn ksaltabilir. alma sresinin artmas da ilve
bakm ihtiyalarna ve planlanmam devreye alma sresinin artmasna yol aabilir. Son olarak,
kaaklar kompresr kapasitesine gereksiz ilvelere yol aabilir.
Kaaklarn sistemin herhangi bir parasndan kaynaklanmas mmkn olmakla birlikte, en
yaygn sorun alanlar unlardr:
Kaplinler, hortumlar, borular, boru balantlar,
Basn reglatrleri,
Ak youma suyu kapanlar ve kapama vanalar, ve
Boru ek yerleri, kesiciler ve boru szdrmazlk maddeleri.

Kaaklarn Maliyeti

Kaak Miktarnn Tahmin Edilmesi


Dur/kalk kontrol kullanan kompresrler iin sistemdeki kaak miktarn tahmin etmenin
kolay bir yolu vardr. Bu yntem, sistemde hi talep yokken (tm hava iletimli son kullanm ekip-
man kapatldnda) kompresr balatmay ierir. Kompresr yklemek ve ykszletirmek
iin geen sreyi belirlemek zere birka lm alnr. Kompresr yklenip ykszleecektir;
200 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

nk kaaklardan kaan havadan kaynakl basn dlerinden dolay, hava kaaklar, komp-
resrn ak ve kapal evrimine neden olacaktr.
Toplam kaaklar (yzde olarak) aadaki gibi hesaplanabilir:
Kaaklar (%) = [(T x 100)/(T+t)]
Burada: T = ykl sre (dakika)
T = yksz sre (dakika)
Kaaklar kompresr kapasite kayb yzdesi cinsinden ifade edilir. Kaaklardan dolay oluan
yzde kayb, iyi baklm bir sistemde %10dan az olmaldr. Yetersiz bakma sahip sistemlerde,
hava kapasitesi ve gcnn %20-30u kadar yksek kayplar olabilir. Farkl kontrol stratejilerine
sahip sistemlerde, alcnn ak aasnda bir basn ler varsa, kaaklar hesaplanabilir. Bu
yntem toplam sistem hacminin, her ak aa ikincil hava alcs, hava ebekesi ve borular (V,
ft3 cinsinden) dhil olmak zere, bir tahminini gerektirir. Sistem o zaman altrlr ve normal
alma basncna (P1) getirilir. lmler sistemin alma basncnn yaklak yarsna eit olan
daha dk bir basnca (P2) dmesi iin geen srede (T) alnmaldr.
Kaaklar aadaki gibi hesaplanabilir:
Kaaklar (ft3/dk, serbest hava) = (V x (P1-P2)/T x 14,7) x 1,25
Burada:
V ft3 cinsinden,
P1 ve P2 psig cinsinden,
T dakika cinsindendir.
1,25 arpan, den sistem basncnda azalm kaaklara izin vererek kaaklar normal sis-
tem basncna dzeltir. Yine, %10dan byk kaaklar, sistemin byk ihtimalle iyiletirilebilece-
ini belirtir. Bu testler, normal kaak tespit ve onarm programnn bir paras olarak ayda bir
yaplmaldr.

Kaak Tespiti
Hava kaaklarnn grlmesi neredeyse imknsz olduu iin, onlarn yerini saptamak ze-
re dier yntemler kullanlmaldr. En iyi yol, hava kaaklaryla ilgili yksek frekansl tslama
seslerini tanyabilen bir ultrasonik akustik detektr kullanmaktr. Bu tanabilir niteler, ynl
mikrofonlar, ykselticiler ve ses filtrelerinden oluur ve kaaklar tespit etmek iin ya grsel
gstergelere ya da kulaklklara sahiptir. Daha basit bir yntem ise sabunlu suyu bir fra yardm
ile phelenilen alanlara uygulamaktr. Gvenilir olsa da bu yntem zaman alc olabilir.

Kaaklar Nasl Onarlmal?


Kaaklarn en sk olduu yerler, ek ve balant noktalardr. Kaaklar durdurmak, bir balan-
ty sklatrmak kadar kolay veya kaplinler, balantlar, boru blmleri, hortumlar, ek yerleri,
boaltclar ve kapanlar gibi hatal ekipman deitirmek kadar kompleks olabilir. ounlukla
kaaklarn nedeni, kt veya uygunsuz bir biimde uygulanm boru szdrmazlk maddesidir.
Yksek kaliteli balant elemanlar, kesiciler, hortum, boru sistemi sein ve bunlar dzgn bi-
imde uygun boru szdrmazlk maddesi ile monte edilmelidir.
almayan ekipman da, kaaklarn ilve kayna olabilir. Kullanmda olmayan ekipman, da-
tm sisteminde bir vanayla izole edilmelidir.
Sistemin talep hava basncn drmek, kaaklar azaltmann dier bir yoludur. Bir orifis
veya kaak boyunca basn fark azaldka debi de azalr. Bu sayede den sistem basnc, kaak
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 201

hzlarnn azalmasn salar. Sistem giri basncn en dk uygulama aralnda kararl hale
getirmek, sistemdeki kaak hzn minimize eder.
Kaaklar onarldnda, toplam tasarruf potansiyelini gerekletirmek iin kompresr kont-
rol sistemi yeniden deerlendirilmelidir.

Kaak nleme Program


yi bir kaak nleme program u bileenleri ierecektir: Saptama (etiketleme dhil), izleme,
onarma, dorulama ve alan katlm. Basnl hava sistemleri olan tm tesisler, mcadeleci
bir kaak program oluturmal ve retim blmne mensup karar vericileri ieren karma bir
ekip kurmaldr.
Bir kaak nleme program, basnl hava sistemlerinin performansn iyiletirmeyi hedefle-
yen genel bir programn paras olmaldr. Kaaklar bulunup onarldnda sistem yeniden de-
erlendirilmelidir.
202 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

Ek L
Basnl Hava Sisteminde Basn
D
Basn d, kompresr kndan gerek kullanm noktasna vara kadar, hava basn-
cndaki azalmay karakterize etmek iin kullanlan bir terimdir. Basn d, basnl hava,
temizleme ve datm sistemi iinde hareket ettike oluur. Dzgn biimde tasarlanm bir
sistem, alc tank k ile kullanm noktas arasnda llen kompresrn k basncnn
%10undan ok daha az bir basn kaybna sahip olmaldr.
Ar basn d, yetersiz sistem performans ve ar enerji tketimi ile sonulanacak-
tr. Sistemdeki her trden ak snrlamas, daha yksek alma basnlar gerektirerek daha
yksek enerji tketimine neden olur. Sistemin her parasndaki basn farklarn minimize et-
mek, verimli iletimin nemli bir parasdr. Kompresr sinyalinin ak yukarsnda basn d-
, kompresr zerinde kontrol ayarlarn karlamak iin daha yksek sktrma basnla-
r gerektirir. En tipik sorun alanlar, son soutucu, ya separatrleri ve ekvalfleri ierir. Aka
kar direnten kaynaklanan bu basn art, kompresrdeki src enerjisinin, her 2 psilik
farka karlk bal gcn %1i kadar artrlmasn gerektirebilir.
Kompresr kapasite kontrol basn sinyali normal olarak kompresr paketinin knda
konumlandrlr. Sinyal yerleimi, tm kompresrler iin ortak bir sinyale ulamak amacyla
basnl hava kurutucu ve filtrelerinin ak aasna tandnda, baz tehlikeler anlalma-
l ve nlemler alnmaldr. Kontrol aral basn ayar, kurutucular ve filtreler boyunca gerek
ve potansiyel olarak artan basn dne izin verecek ekilde azaltlmaldr. Sistemdeki her
kompresr iin izin verilen maksimum k basnc ve src motor akm iddetinin almas-
n nleyecek ekilde dzenleme de yaplmaldr.
Datm sistemi, hortumlar ve kullanm noktalarndaki esnek balantlardaki basn d-
kullanm noktalarnda daha dk alma basncna sebep olur. Kullanm noktas alma
basnc artrlmak zorundaysa, kapasite eklemeden veya sistem basncn artrmadan nce ba-
sn dlerini azaltmak denenmelidir. Kompresr k basncn artrmak veya kompresr
kapasitesi eklemek, enerji tketiminde nemli artlara sebep olur.
Sistem basncnn ykseltilmesi, kaaklar, ak fleme ve reglatrsz veya tam ak re-
glatrl retim uygulamalar gibi regle edilmemi kullanmlar artrr. Ykseltilmi basn-
ta eklenen talep yapay talep olarak isimlendirilir ve enerji tketimini nemli derecede art-
rr. Kompresr k basncn artrmak veya ilve kompresr kapasitesi eklemek yerine azal-
tlm basn d, stratejik basnl hava depolama ve talep kontrolleri/ara kontroller gibi
alternatif zmler aranmaldr. Ekipman iin en dk verimli alma basnc belirlenmeli ve
ekipman bu basnta altrlmaldr.
Basn Dnn Nedenleri
Sistemdeki her trl tkanklk, daralma veya przllk hava akna dirence ve basn d-
ne neden olacaktr. Datm sisteminde en byk basn dleri genellikle gereinden
kk veya szdran hortumlar, borular, kesiciler, filtreler, reglatrler ve yalayclar (FRLler)
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 203

dhil olmak zere kullanm noktalarnda bulunur. Sistemin arz tarafnda hava/ya separatr-
leri, son soutucular, nem separatrleri, kurutucular ve filtreler nemli basn dlerine se-
bep olan ana elerdir.
Arz tarafndan kullanm noktalarna maksimum basn d, basnl hava debisi ve s-
cakl en yksek olduunda meydana gelir. Sistem bileenleri bu koullara bal olarak seil-
melidir ve her bileenin reticisinden bu koullar altnda basn d bilgisi temin etmeleri
istenmelidir. Filtreler seilirken onlarn kirlenecei hatrlanmaldr. Kirlenme karakteristikle-
ri de nemli seim kriterleridir. nemli miktarlarda bileen satn alan byk son kullanclar,
rnlerin basn farklar ve dier karakteristikleri asndan istenen spesifikasyonlar karla-
dndan emin olmak iin tedarikileriyle birlikte almaldr.
Datm borular sisteminde sklkla yksek basn d tehis edilir. nk, bir kullanm
noktas basnc reglatr, istenen ak aas basncn srdremez. Eer byle bir regla-
tr 85 psige ayarlanmsa ve reglatr ve/veya ak yukars filtresi 20 psilik bir basn d-
ne sahipse, filtre ve reglatrn ak yukars en az 105 psigi srdrmek zorunda olacaktr.
20 psilik basn d iin hatal bileenler yerine sistem borular sulanabilir. Doru tehis,
yksek basn dne sebep olan bileenlerin tespit edilmesinde, sistemde farkl noktalar-
da basn lmleri yapmay gerektirir. Bu durumda borularn boyutu deil filtre/reglatr bo-
yutu artrlmaldr.
Basn Dn Minimize Etmek
Basn dn minimize etmek sistemin tasarm ve bakmnda bir sistem yaklam ge-
rektirir. Son soutucular, nem separatrleri, kurutucular ve filtreler gibi hava temizleme bi-
leenleri belirlenen maksimum iletim koullarnda mmkn olan en dk basn d-
ne neden olacak biimde seilmelidir. Kurulum tamamlandnda, nerilen bakm prosedrleri
takip edilmeli ve belgelenmelidir.
Basn dn minimize etmenin ilve yollar aadaki gibidir:
Datm sistemini dzgn biimde tasarlayn.
Hava filtreleme ve kurutma ekipmann, nemin boru korozyonu gibi etkilerini azaltacak
biimde iletin ve bakm yapn.
Son soutucular, separatrler, kurutucular ve filtreleri tanml koullar iin mmkn
olan en az basn dne sahip olacak ekilde sein.
Havann datm sistemi boyunca kat ettii mesafeyi azaltn.
Basn reglatrleri, yalayclar, hortumlar ve balantlar en dk basn farknda
en iyi performansa sahip olacak ekilde belirleyin.
Sistem Basncnn Kontrol Edilmesi
Birok tesis kompresr, 100 psiglik tam yk k basnc ve 110 psiglik veya daha yk-
sek yksz k basnc ile alr. Birok tipte makine ve ara, kullanm noktasnda 80 psiglik
veya daha az hava beslemesiyle verimli ekilde alabilir. Eer kompresr k basnc azal-
tlabilirse nemli tasarruflar salanabilir. Kompresr reticisine farkl k basnlarnda per-
formans spesifikasyonlar iin bavurun.
Talep kontrolleri, kompresrn doldurduu birincil hava alcsndan yeterli basn d-
n gerektirir; fakat tesis giri basnc ok daha dar bir basn aralnda kalacak biimde kont-
rol edilebilir, bylece kompresr ok byk yk deiimlerinden korunabilir. Birincil alcnn
ak aasnda sistem basncnn azaltlmas ve kontrol edilmesi, kompresr k basnla-
r deitirilmemi olsa da, enerji tketiminde %10 veya daha fazla azalmayla sonulanabilir.
Sistem basncnn azaltlmas, sistem toplam performansnn iyiletirilmesinde basamakl
etki de yaratabilir. Kaak oranlarn azaltabilir, kapasite sorunlar ve dier sorunlarn azalma-
204 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES

sna katkda bulunabilir. Azaltlm basn ayn zamanda bileenler ve iletim ekipman zerin-
deki gerilmeyi de azaltr. Buna ramen, azaltlm sistem basnc basn reglatrleri, filtreler
ve basnl hava depolamasnn boyutu ve konumu dhil olmak zere dier bileenlerde modi-
fikasyonlar gerektirebilir.
Talepteki byk deiiklikler, kullanm noktalarndaki basncn minimum ihtiyacn altna
dmesine sebep olabilecek ekipmann dzgn olmayan ileyiine neden olabildii iin ortala-
ma sistem basncn drrken dikkat etmek gerekir. Bu sorunlar, sistem bileenleri, kontrol-
ler ve basnl hava depolama kapasitesi ve konumunun dikkatli eletirilmesi ile nlenebilir.
nemli miktarlarda basnl hava kullanan uygulamalar iin ekipmann daha dk basn
seviyelerinde alacak ekilde belirlenmesi tavsiye edilir. Daha byk hava silindirleri gibi bi-
leenlerin eklenen maliyeti, genellikle, buradan elde edilen enerji tasarruflar sayesinde ksa
srede karlanr. retim mhendisleri, ounlukla, son kullanm ekipmann ortalama sistem
basncnda almak iin belirler. Bu daha yksek sistem iletim maliyetine yol aar. lk olarak;
hortumlar, basn reglatrleri ve filtreler gibi kullanm noktas kurulum bileenleri, sistem
basnc ve son kullanm ekipman basnc arasnda kurulacaktr.
kinci olarak, filtreler kirlenecek ve kaaklar oluacaktr. Her ikisi de daha dk son kulla-
nm basncyla sonulanr. Bu, mevcut son kullanm basncn belirlerken ngrlmelidir.
Eer mnferit bir uygulama daha yksek bir basn gerektiriyorsa, tm sistemin alma
basncn artrmak yerine bu uygulamay deitirmek veya modifiye etmek en iyi yol olabilir.
Silindir apn artrmak, dili oranlarn deitirmek, mekanik kazanc artrmak veya daha b-
yk bir hava motoru kullanmak mmkn olabilir. yiletirmelerin maliyeti, sistemi daha dk
basnta iletmekten kazanlan enerji azalmas ile kyaslandnda muhtemelen nemsiz ola-
caktr.
reticilerin, son kullanm ekipman basn ihtiyalarn belirlerken filtreler, basn regla-
trleri ve hortumlarda basn dlerini hesaba katp katmadklarn veya belirtilen basn
ihtiyalarnn o bileenler iin olup olmadn kontrol etmek de nemlidir. Bir filtre, basn re-
glatr ve hortum iin tipik basn fark 7 psiddir; fakat kt tasarlanm ve bakm yaplm
sistemlerde ok daha yksek olabilir. Talep basnc baarl biimde azaltlp kontrol edildiin-
de, daha verimli bir iletim elde etmek iin kompresr kontrol ayar noktalarna ve ayn zaman-
da, enerji tketimini daha da azaltmak iin kompresr ykszletirme veya kapatma olasl-
na dikkat edilmelidir.
Sanayide Enerji Verimliliinin Artrlmas Projesi kapsamnda gelitirilen bu kitap,
UNDP tarafndan bastrlmtr.

You might also like