Professional Documents
Culture Documents
Aralk 2016
ii SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES
ABD Enerji Bakanl Enerji Verimlilii ve Yenilenebilir Enerji Ofisi iin hazrlanmtr.
- The Compressed Air and Gas Institute [Basnl Hava ve Gaz Enstits]
Proje Koordinatr
Dr. Kubilay Kavak
Editrler
Prof. Dr. Atilla Bykolu, Gazi niversitesi
Prof. Dr. smail Cokun, Gazi niversitesi
eviri
Adnan Baksz, AngloTurca eviri Hizmetleri
Her hakk sakldr. Birlemi Milletler Snai Kalknma Tekilt (UNIDO), Austos 2014.
YEGM HAKKINDA
Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl Yenilenebilir Enerji Genel Mdrl (YEGM), Enerji
ve Tabii Kaynaklar Bakanlnn ana hizmet birimlerinden biri olarak, enerji verimlilii,
yenilenebilir enerji ve enerji teknolojileri ve bilgi ynetimi eksenlerinde almalar yapmak
zere, 02/11/2011 tarihli Resmi Gazetede yaymlanan 11/10/2011 tarihli ve 662 sayl Aile ve
Sosyal Politikalar Bakanlnn Tekilat ve Grevleri Hakknda Kanun Hkmnde Kararname
ile Baz Kanun ve Kanun Hkmnde Kararnamelerde Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun
Hkmnde Kararname ile kurulmutur. Yenilenebilir Enerji Genel Mdrl, Trkiyede enerji
verimlilii ile ilgili politika ve stratejilerin genel erevesinin belirlenmesinde ve dier kurum
ve kurulularca yrtlen faaliyetlerin koordine edilmesinde nemli rol ve sorumluluklara
sahiptir. Bu kapsamda, enerji kaynaklarnn ve enerjinin retiminden tketimine her safhasnda
lke yararna, etkin ve verimli kullanm ile ilgili almalar yapmak, enerji verimlilii ile ilgili
politika ve stratejiler gelitirmek, baka kurulular tarafndan yrtlen almalarda koordine
edici ve ynlendirici bir rol oynamak, enerji verimlilii ile ilgili ulusal ve sektrel hedeflerin
belirlenmesine katkda bulunmak, kamu kurulularna ve yerel ynetimlere danmanlk
hizmetleri sunmak kuruluun balca grevleridir.
UNIDO HAKKINDA
Birlemi Milletler Snai Kalknma Tekilt (UNIDO), Birlemi Milletlerin uzmanlam
bir kuruluudur. Grevi kalknmakta olan lkelerde ve gei ekonomilerinde srdrlebilir
endstriyel kalknmay destekleyip hzlandrmak ve birleik kresel kaynaklarn ve uzmanln
kullanarak dnyann en yoksul lkelerindeki yaam artlarn iyiletirmeye ynelik almalar
yapmaktr. UNIDO son yllarda faaliyetlerini yoksulluun azaltlmas, kapsayc kreselleme
ve evresel srdrlebilirlik zerinde younlatrarak, kresel kalknma gndeminde
geniletilmi bir rol stlenmitir. UNIDOnun hizmetleri iki ekirdek ileve dayanmaktadr:
UNIDO; kresel bir forum olarak, sanayiyle ilgili bilgi retmekte ve yaymaktadr; teknik bir
ibirlii kurumu olarak, teknik destek salamakta ve projeler uygulamaktadr. UNIDO, uzun
vadeli etki salamay amalad ana tematik alan zerine odaklanmaktadr: i) retim
faaliyetleri araclyla yoksulluun azaltlmas, ii) Ticari kapasitenin artrlmas, iii) Enerji ve
evre.
UNDP HAKKINDA
Birlemi Milletlerin kresel kalknma a olan BM Kalknma Program (UNDP); insanlara
bilgi, deneyim ve daha iyi bir yaam kurmalar iin kaynak ulatran ve deiimi savunan bir
kurulutur. UNDP, krizlere dayankl ve herkesin yaam kalitesini gelitiren trde bir bymeyi
salayan ve srdren toplumlar ina edilmesine destek vermek iin toplumun her kesiminden
insanlarla ortaklklar kurmaktadr. UNDP, 177 lke ve blgede, eitli ortaklar ile birlikte,
toplumlara kendi bulduklar zmlerde yardmc olarak, onlarn ulusal ve kresel kalknma
abalarna destek vermektedir. UNDP, gl bireyler ve gl toplumlar iin kresel bir
perspektif ve yerel bir anlay sunmaktadr. UNDP Trkiye, ulusal kalknma plan ile ortaya
konulan Trkiyenin kalknma hedef ve nceliklerine cevap verecek ekilde ve temel alanda
almaktadr: Kapsayc ve srdrlebilir kalknma; kapsayc ve demokratik ynetiim; iklim
deiiklii ve evre. Ayrca, stratejik ortaklklarla hem yurtiinde hem de yurtdnda Trkiyenin
kalknma abalarn desteklemektedir.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES v
indekiler
indekiler ........................................................................................................................................................v
ekillerin Listesi............................................................................................................................................ x
Tablolarn Listesi........................................................................................................................................ xiii
Denklemlerin Listesi.................................................................................................................................. xiv
Ksaltmalar ................................................................................................................................................... xv
Birimler ........................................................................................................................................................ xvi
renme Hedefleri.................................................................................................................................... xvii
1. BASINLI HAVA SSTEMLERNE GR................................................................................................. 1
1.1. Basnl Hava Sistemleri................................................................................................................ 2
1.2. Basnl Hava Sistemlerinin Ynetilmesi.................................................................................... 3
1.3. Basnl Hava Ekonomisi................................................................................................................ 4
1.3.1. Basnl hava enerji dnm.......................................................................................... 5
1.3.2. Basnl hava talebini minimize etmek............................................................................. 5
1.3.3. Basn art ile hava talebinin artmas............................................................................ 7
1.3.4. Kaaklar - hava tketimi ve enerji kayb.......................................................................... 9
1.3.5. Basnl hava datm sistemi.......................................................................................... 11
1.3.6. Kompresr kontrollerini optimize etmek...................................................................... 11
2. BASINLI HAVA..................................................................................................................................... 13
2.1. Temel Tanmlar.............................................................................................................................. 14
2.2. Gaz Kanunlar................................................................................................................................ 16
2.3. Hacim.............................................................................................................................................. 17
2.4. Datm Sisteminde Basnl Hava Ak................................................................................... 19
2.5. Basnl Hava Depolamaya Giri................................................................................................ 20
3. KOMPRESRLER VE UYGULAMALARI.............................................................................................. 23
3.1. Kompresr Tipleri......................................................................................................................... 23
3.2. leri-Geri Hareketli (Resiprokan) Kompresrler..................................................................... 24
3.3. Dnel Kompresrler..................................................................................................................... 26
3.4. Dnel Vidal Kompresrler.......................................................................................................... 28
3.5. Dnel Vidal Kompresr Kontrol Yntemleri........................................................................... 29
3.5.1. Ykl/yksz (Devrede/devred)................................................................................. 29
3.5.2. Modlasyon kontrol......................................................................................................... 32
3.5.3. Rotor uzunluk kontrol..................................................................................................... 33
3.5.4. Deiken hz kontrol....................................................................................................... 34
vi SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES
4. HAVANIN TEMZLENMES.................................................................................................................... 49
4.1. Hava Kalite Standartlar.............................................................................................................. 49
4.2. Kurutma Yntemleri..................................................................................................................... 52
4.2.1. Ar basnlandrma yoluyla kurutma........................................................................... 53
4.2.2. Soutma yoluyla kurutma................................................................................................ 53
4.2.3. Difzyon (yaylma) yoluyla kurutma............................................................................... 53
4.2.4. Absorpsiyon (sourma) yoluyla kurutma...................................................................... 54
4.2.5. Adsorpsiyon (yzeekim) yoluyla kurutma (stmasz)............................................... 54
4.2.6. Adsorpsiyon (yzeekim) yoluyla kurutma (iten stmal)........................................ 54
4.2.7. Adsorpsiyon (yzeekim) yoluyla kurutma (dtan stmal)...................................... 55
4.2.8. i noktas seimi.............................................................................................................. 55
4.2.9. Son soutma....................................................................................................................... 55
4.2.10. Kurutucu tipinin seimi................................................................................................... 56
4.2.11. Kurutucunun konumu..................................................................................................... 57
6. BASIN PROFL.................................................................................................................................... 75
6.1. Basn Profillerinin Pratik Uygulamas.................................................................................... 77
6.2. Basn Profili Tasarm Kriterleri................................................................................................ 78
6.3. Arz Taraf Basn Limitleri.......................................................................................................... 79
6.3.1. Arz taraf basn st limiti................................................................................................ 80
6.3.1.1. Kompresr maksimum alma basnc (MWP)............................................. 80
6.3.1.2. Modlasyon kontroll kompresrlerin maksimum
alma basnc..................................................................................................... 80
6.3.1.3. Dier bileenlerin maksimum alma basnc.............................................. 81
6.3.2. Arz taraf basn alt limiti................................................................................................. 81
6.3.2.1. Minimum basn snf - hava hz..................................................................... 81
6.4. Talep Taraf Basn Limitleri....................................................................................................... 81
6.4.1. Talep taraf basn st limiti............................................................................................. 81
6.4.2. Talep taraf basn alt limiti.............................................................................................. 82
6.5. Kullanm Noktas Basn Profili................................................................................................. 82
6.5.1. Alglanan ve gerek gerekli basn................................................................................. 83
6.5.2. Statik ak ve dinamik ak............................................................................................... 84
6.5.3. Kullanm noktas boru tesisat basn kayb................................................................. 85
6.5.4. Kullanm noktas hedef basnc....................................................................................... 85
6.6. Datm Sistemi Basn Profili.................................................................................................... 86
6.6.1. Datm sistemi performans........................................................................................... 86
6.6.2. Srekli basn gradyannn etkisi.................................................................................... 87
6.6.3. Ak ve basn fark, P.................................................................................................... 88
6.6.4. Kompresrler aka sebep olur; sistem direnci basn
meydana getirir.................................................................................................................. 89
6.6.5. Akkan aknda basn kayb......................................................................................... 90
6.7. Kompresr Kontrol Sinyalleri.................................................................................................... 92
6.7.1. Temizleme ekipman basn fark, P nedeniyle
kontrol sinyalinin deimesi......................................................................................... 92
6.7.2. Kompresr kontrol basnc sinyallerini etkileyen bileenler.................................... 94
6.7.3. Kontrol sinyal basncnn uzaktan alglanmas............................................................ 94
ekillerin Listesi
ekil 1.1. Tipik basnl hava sistemi..................................................................................................... 3
ekil 1.2. Basnl havann yllk maliyeti.............................................................................................. 5
ekil 1.3. Basncn artrlmasyla oluan yapay talep......................................................................... 8
ekil 2.1. Boru boyutlandrma diyagram.......................................................................................... 20
ekil 2.2. Ykl/yksz kapasite kontrolnn olduu durumda ortalama
gce karlk ortalama kapasite......................................................................................... 21
ekil 3.1. ki kademeli, tek etkili, dupleks ileri-geri
hareketli (resiprokan) kompresr paketi......................................................................... 24
ekil 3.2. ki kademeli, ift etkili ileri-geri hareketli (resiprokan) kompresr............................ 25
ekil 3.3. Yal dnel vidal kompresr hava kafas......................................................................... 26
ekil 3.4. Yasz dnel vidal kompresr hava kafas...................................................................... 27
ekil 3.5. Dnel kanatl silindirik rotor ofseti.................................................................................... 27
ekil 3.6. Tipik tek kademeli dnel vidal kompresr hava kafasnn
montaj patlatma grnm................................................................................................ 28
ekil 3.7. Ykl/yksz evrimler....................................................................................................... 31
ekil 3.8. Ykl/yksz g erisi....................................................................................................... 31
ekil 3.9. Dnel vidal kompresrler iin modlasyon g erisi................................................. 32
ekil 3.10. Dnel vidal kompresrler iin deiken deplasmanl g erisi............................... 34
ekil 3.11. Dnel vidal kompresrler iin deiken hz srcs g erisi.............................. 34
ekil 3.12. rnek santrifj kompresr performans erisi................................................................ 36
ekil 3.13. Ara soutuculara sahip, kademeli santrifj kompresr.......................................... 38
ekil 3.14. Santrifj kompresr performans erisi, g ile birlikte............................................... 39
ekil 3.15. Santrifj kompresr performans erisi - maksimum verim konumu........................ 40
ekil 3.16. Santrifj kompresr performans erisi - tasarm noktas,
ksma hatt ve blf................................................................................................................. 41
ekil 3.17. oklu santrifj kompresr performans ile oklu pozitif deplasmanl
dnel vidal kompresr performansnn karlatrlmas............................................ 42
ekil 3.18. Santrifj ve dnel vidal kompresrlerden oluan birleik sistem
blok diyagram....................................................................................................................... 43
ekil 3.19. Santrifj ve dnel vidal kompresrlerden oluan birleik sistem
performans profili................................................................................................................. 43
ekil 3.20. Santrifj ve dnel vidal kompresrlerden oluan birleik sistem
blok diyagram, basn ak kontroll............................................................................... 44
ekil 3.21. Santrifj ve dnel vidal kompresrlerden oluan birleik sistem
blok diyagram, dnel vidal iin basn ak kontroll.................................................. 45
ekil 3.22. Santrifj ve dnel vidal kompresrlerden oluan birleik sistem
blok diyagram, dnel vidal iin basn ak kontroll ve
santrifj kompresr iin geri basn kontroll............................................................... 45
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES xi
ekil 3.23. Yapay talebi elimine eden basn/ak kontroll santrifj ve dnel
vidal kompresrlerden oluan birleik sistem performans profili............................ 46
ekil 4.1. Kurutma yntemleri............................................................................................................. 52
ekil 5.1. Kska silindiri blok diyagram........................................................................................... 60
ekil 5.2. Test makinesinin dinamik basn grafii.......................................................................... 63
ekil 5.3. Test makinesi basnl hava kullanm noktas balants.............................................. 63
ekil 5.4. Yksek hacimli talep (data power services).................................................................... 64
ekil 5.5. Kullanm noktas boru dzeni rnekleri........................................................................... 66
ekil 5.6. Artrlan basnta yapay talep............................................................................................. 68
ekil 5.7. Yapay talebin azaltlmas..................................................................................................... 70
ekil 5.8. Depolama basn farknn basn/debi kontrol............................................................. 72
ekil 5.9. Uygun biimde ayarlanm sistem, basn/debi kontroll........................................... 73
ekil 5.10. Basn/debi kontrol olmakszn sistem performans.................................................. 74
ekil 6.1. Minimum ve normal alma basnc iin basn profili................................................ 76
ekil 6.2. Depolama iin basn farkn gsteren basn profili.................................................... 76
ekil 6.3. Pnmatik kaldrma silindiri basn profili........................................................................ 83
ekil 6.4. Normal, kabul edilebilir datm basnc gradyan gsterimi....................................... 86
ekil 6.5. Ar, kabul edilemez basn gradyan gsterimi............................................................ 87
ekil 6.6. ki hacim arasnda basn fark bulunan sistem............................................................. 88
ekil 6.7. Srekli gradyan bulunan hava sistemi............................................................................ 88
ekil 6.8. Boru hattndaki basn gradyan........................................................................................ 89
ekil 6.9. Hava debisi ve sistem direnci sistem basncn belirler................................................ 89
ekil 6.10. Aka diren basn meydana getirir................................................................................ 90
ekil 6.11. Hz ve basn d arasndaki iliki.............................................................................. 91
ekil 6.12. Paket dnel vidal kompresr tipik kontrol dzeni......................................................... 92
ekil 6.13. Sistem blok diyagram ve basn profili........................................................................... 93
ekil 6.14. Kompresr yk evrimleriyle gsterilen basn profili dinamikleri........................... 93
ekil 7.1. Havann atmosferik basntan 7 bar gsterge (efektif) basncna
sktrlmas (8 bar mutlak).............................................................................................. 104
ekil 7.2. Hava alc basn deiimi................................................................................................. 105
ekil 7.3. Alc doldurma testi iin kompresr - alc..................................................................... 106
ekil 7.4. Sistem diyagram - basn profili..................................................................................... 107
ekil 7.5. 15 m3/dklk kompresr sistemi blok diyagram........................................................... 113
ekil 7.6. Sistem kapasitans saha testi........................................................................................... 115
ekil 7-A1. Tek kompresr beslemeli depo........................................................................................ 117
ekil 7-A2. Tek kompresr beslemeli depo-kurutuculu kullanm hatt........................................ 117
ekil 7-A3. ift kompresr beslemeli depo-kurutuculu kullanm hatt......................................... 118
ekil 7-A4. ift kompresr beslemeli depo........................................................................................ 118
xii SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES
ekil 7-A5. ift kompresr beslemeli seri bal ift depo............................................................... 119
ekil 7-A6. Hava basn sistemine ait basn-zaman grafii.......................................................... 119
ekil 8.1. Basnl hava sistemi deerlendirmesi iin sistem mhendislii sreci.................. 128
ekil 9.1. Sistem basn profili........................................................................................................... 138
ekil 9.2. Hava sistemi blok diyagram............................................................................................. 139
ekil 9.3. Test noktalarn gsteren hava sistemi blok diyagram.............................................. 140
ekil 9.4. Talep profili ve karakteristik belirte talep olaylar..................................................... 141
ekil 9.5. Talep profiline arz tarafnn tepkisi................................................................................. 142
ekil 9.6. Kompresr ykl/yksz evrimi................................................................................... 145
ekil 9.7. Topraksz g kayna paraziti olan debimetre............................................................ 149
ekil 9.8. Basn transdserlerinin karlatrlmas-1................................................................ 150
ekil 9.9. Basn transdserlerinin karlatrlmas-2................................................................ 151
ekil 9.10. Basn evirici eimi ve ofseti.......................................................................................... 154
ekil Ek-1. Basitletirilmi rnek blok diyagram............................................................................... 168
ekil Ek-2. rnek basnl hava sistemi............................................................................................... 169
ekil Ek-3. Kontrollerin sistem basncna etkileri............................................................................ 189
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES xiii
Tablolarn Listesi
Tablo 1.1. Basnl havann uygunsuz kullanmlar.............................................................................. 6
Tablo 1.2. Basnl hava enerjisi kullanmna alternatifler................................................................. 7
Tablo 1.3. Orifisten geen basnl hava ak ve g kayb................................................................ 9
Tablo 1.4. Orifisten havann boalmas............................................................................................... 10
Tablo 2.1. Normal artlarda atmosferik havann bileenleri.......................................................... 13
Tablo 2.2. eitli rakmlarda atmosferik hava basnc, scakl ve younluu........................... 15
Tablo 2.3. eitli koullara gre hacim tanm................................................................................... 16
Tablo 2.4. eitli scaklklarda su buhar doyma basnlar............................................................ 18
Tablo 4.1. Parackl kirlilik snflar..................................................................................................... 50
Tablo 4.2. Nem ve sv haldeki su snflar.......................................................................................... 50
Tablo 4.3. Ya snflar (toplam konsantrasyon)................................................................................ 51
Tablo 4.4. Tipik hava kalite snf tavsiyeleri....................................................................................... 51
Tablo 5.1. Orifisten havann boalmas - hava kaa tahminleri [m3/dk].................................... 69
Tablo 7.1. Deikenlerin ve l birimlerinin tanm...................................................................... 109
Tablo 8.1. Her test lm noktasnn benzersiz biimde tanmlanmas..................................... 131
Tablo 9.1. Deerlendirmenin bilgi hedefleri ve lme konumlar................................................ 137
Tablo 9.2. Veri toplama yntemleri.................................................................................................... 144
Tablo 9.3. Farkl rnekleme oranlar ve veri aralklarnn karlatrlmas.............................. 145
Tablo 9.4. Parazit veya sinyal grlts kaynaklar....................................................................... 149
Tablo Ek-1. Basnl havann uygunsuz kullanmlarna rnekler.................................................... 182
Tablo Ek-2. Farkl besleme basnlar ve yaklak eit orifis
boyutlar iin kaak hzlar................................................................................................ 186
xiv SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES
Denklemlerin Listesi
Denklem 5.1. Kska silindiri iin zm (m3).................................................................................... 60
Denklem 5.2. Silindir hacmini doldurmak iin serbest hava miktar (m3):.................................. 60
Denklem 5.3. Ortalama hava debisi (m3) iin zm........................................................................ 60
Denklem 5.4. Tepe dinamik hava debisi zm (m3/dk)............................................................... 61
Denklem 7.1. Depolama kapasitesinin hesaplanmas................................................................... 100
Denklem 7.2. Depo hacminin hesaplanmas.................................................................................... 100
Denklem 7.3. Basnl hava sistemlerinin enerji dengesi............................................................. 103
Denklem 7.4. Birleik Gaz Kanunu..................................................................................................... 104
Denklem 7.5. Sktrma oran............................................................................................................ 104
Denklem 7.6. Gaz hacmi - alc hacmi ilikisi................................................................................... 105
Denklem 7.7. Alcdan salnan gaz hacmi......................................................................................... 105
Denklem 7.8. Alcdan gelen hava debisi.......................................................................................... 106
Denklem 7.9. Alc doldurma testi hesab......................................................................................... 107
Denklem 7.10. Hava depolama debisinin hesaplamas................................................................... 108
Denklem 7.11. Pnmatik kapasitans................................................................................................... 109
Denklem 7.12. Kapasitans Cpn = m3 / atm......................................................................................... 109
Denklem 7.13. Gaz hacminin hesaplanmas...................................................................................... 110
Denklem 7.14. Sistem kapasitansnn hesaplanmas....................................................................... 110
Denklem 7.15. Depodan salnan havann hesaplanmas................................................................. 110
Denklem 7.16. Tepe dinamik talep hava debisinin (standart ft3/dk) hesaplanmas................... 111
Denklem 7.17. Pnmatik kapasitans ile hesaplanan hava debisi.................................................. 111
Denklem 7.18. Sistem kapasitansnn hesaplanmas....................................................................... 111
Denklem 7.19. Tepe sistem hava talebinin (Nm3/dk) hesaplanmas............................................. 112
Denklem 7.20. Depo tekrar dolarken sistem hava talebinin hesaplanmas................................ 112
Denklem 7.21. Ykl/yksz tarznda alan kompresrn ksmi yk kapasitesi................... 113
Denklem 7.22. Kompresr yk evrimi esnasnda sistem hava debisi........................................ 114
Denklem 7.23. Kompresrn yksz evrimi esnasnda sistem hava debisi............................. 114
Denklem 7.24. Sistem hacminden pnmatik kapasitansn hesaplanmas................................... 115
Denklem 7.25. Test verilerinden sistem kapasitansnn hesaplanmas....................................... 116
Denklem 9.1. lme veri aral iin zm..................................................................................... 146
Denklem 9.2. llen akm iddetinden hesaplanan g.............................................................. 153
Denklem 9.3. Eim iin zm (lek faktr)................................................................................ 153
Denklem 9.4. Y eksenini kestii nokta............................................................................................... 154
Denklem 9.5. Ofsetin grafik zm.................................................................................................. 154
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES xv
Ksaltmalar
Ksaltma Orjinal Aklamas Ak Hali / Aklamas
ABD (United States of America) USA Amerika Birleik Devletleri
ASME American Society of Mechanical Engineers Amerikan Makine Mhendisleri Dernei
CAGI Compressed Air Gas Institute Basnl Hava ve Gaz Enstits
DIN German Institute for Standardization Alman Ulusal Standard
FAD Free Air Delivered Serbest Hava Hacmi (m3/dk)
FRL Filter/Regulator/Lubricator Filtre/Reglator/Yalayc
FS Full Scale Tam lek (T)
IGV Inlet Guide Vane Giri Klavuz Kanat
International Council on Systems Uluslararas Sistem Mhendislii Konseyi
INCOSE
Engineering (INCOSE)
International Performance Measurement Uluslararas Performans lme ve
IPMVP
and Verification Protocol Dorulama Protokol
ISO International Standards Organization Uluslararas Standardizasyon Tekilat
Lower Specification Limit; Upper Alt Spesifikasyon Limiti; st Spesifikasyon
LSL; USL
Specification Limit Limiti
MWP Maximum Working Pressure Maksimum alma Basnc
OEM Original Equipment Manufacturer Orijinal Ekipman reticisi
PDP Pressurized Dew Point Basn i Noktas
SOW Statement Of Work Beyan (artname)
United Nations Industrial Development Birlemi Milletler Snai Kalknma
UNIDO
Organization Tekilat
VFD Variable Frequency Drive Deiken Frekansl Src
VSD Variable Speed Drive Deiken Hz Srcs
xvi SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES
Birimler
ft fit
g/m3 gram/metrekp
gal galon
h saat
hp beygirgc
inch in
kg/m 3
kilogram/metrekp
kN kilo Newton
kPa kilo Pascal
kW kilowatt
kWh kilowatt-saat
l/s litre/saniye
lb libre, paund
m metre
m /dk3
metrekp/dakika
mA miliamper
mg/m 3
miligram/metrekp
milibar milibar
mm milimetre
mmHg milimetre cva
mV milivolt
N Newton
Nm /dk 3
normal metrekp/dakika
psi in kare bana libre
psia in kare bana libre (mutlak)
psig in kare bana libre (gsterge)
s saniye
SCFM standart ft3/dk
t ton
V; volt volt
y yl
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES xvii
renme Hedefleri
Basnl Hava Sistemi Ynetimi Eitimi in Genel renme Hedefleri
Basnl hava yzyl akn sredir sanayide kullanlmaktadr. Ancak, endstriyel tesisler ba-
snl havay verimli biimde retmeyi ve kullanmay yakn zaman nce renmeye balamtr.
Basnl hava bir zamanlar bedelsiz kabul ediliyor veya irketin srekli iletme maliyetinin bir
paras saylyordu. Dnya genelinde artan enerji maliyetleriyle birlikte, tesis Yneticileri, artk
basnl havann bedelsiz olmadn ve basnl hava maliyetinin birim rn maliyetini etkiledi-
ini anlamaya balamtr.
Endstriyel basnl hava sistemini daha iyi ynetmek iin tesis genelinde bir program balat-
mak zordur. nk, bu sistemin bir btn halinde ynetilmesi hakknda ok az bilgi vardr. Komp-
resrler, kurutucular veya filtreler hakknda yeterli bilgiye sahip olunabilir. Ancak, komple bir
sistemin dinamiklerini renmek ise ok daha zordur.
Bu eitim klavuzu, bir basnl hava sisteminin nasl altn anlamaya balamak iin ye-
terli materyal salamaktadr. Ancak, gerek renme sahada balayacaktr.
2 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES
G uygulamalarnda hava, ortam veya atmosfer basncnn zerinde bir basnca sktrlr.
Basnlandrlan hava, datm sistemi (boru tesisat) yoluyla tanr ve havay sktrmak iin
kullanlm olan enerjinin bir ksm geri kazanlarak i yaplr. Geri kazanlan i, hava silindirin-
deki ubuun hareket ettirilmesi, boya tabancasnn nozulundan boyann bir rne pskrtlme-
si veya baka trden kuvvet veya hareket uygulamas olabilir.
Proses uygulamalarnda hava, prosesin bir parasdr. Hava, yanmay kolaylatrmak, svy
havalandrmak veya bir kimyasal tepkimeyi hzlandrmak iin kullanlabilir. Proses uygulamala-
rnda hava, hareket oluturmaz veya kuvvet uygulamaz.
Kontrol uygulamalar, gaz mekanii bilimini (pnmatik), elektrik devresinin kullanld biim-
de kullanr. Basnl hava, bir makine veya prosesin ileyiini balatr, durdurur, dzenler veya
farkl ekilde kontrol eder. Birok tesiste basnl hava bu ilevlerin iki veya iin kullanlr.
Aslnda, basnl hava ou zaman, su ve elektrik gibi bir yardmc hizmete benzer. Dier uy-
gulamalarda basnl hava, retim prosesinin ayrlmaz bir parasdr. retim, rn kalitesi, s-
karta oran ve yeniden ileme maliyetini etkileyen uygulamalar iin basnl hava, izlenmesi ve
kontrol edilmesi gereken kritik bir proses deikenidir.
Bir sisteme salanan basnl havann sadece bir ksm retim ilemlerinde kullanlr. Siste-
me salanan basnl havann ou, genellikle %50 veya daha fazlas, israf edilmektedir. Basn-
l hava israf, basnl hava sistemi tasarm, iletimi ve bakmna ilikin olarak verilen kararla-
rn sonucudur.
Kstl boru tesisat, filtreler ve dier bileenlerde geri kazanlamayan basn kayb,
Performans optimize etmek iin; basnl hava sisteminin retim amal hava taleplerini na-
sl karlad, israfn nasl nlenecei, basnl hava enerji depolamasnn nasl uygulanaca ve
kompresr kontrolnn nasl optimize edileceini anlamak gerekir.
Basnl hava sistemi, ekil 1.1de grld zere, arz taraf bileenleri ile talep taraf bile-
enlerinden oluur.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 3
Arz taraf, basnl havay retmek ve ilemek iin gereken tm ekipman ierir. Bunlar tipik
olarak kompresr, depolama iin basnl hava alcs, nemi giderecek kurutucu ve ya ve par-
acklar giderecek filtrelerdir. Baz uygulamalarda ayrca, arz ile talep tarafn ayran basn /
ak kontrolr de bulunabilir.
Sistemin talep taraf, datm (boru tesisat) sistemi, ilve kullanm noktas filtreleri ve ba-
snl havay kullanan aletler, prosesler ve/veya kontrolleri ierir. Uygun biimde tasarlanm
bir basnl hava sistemi, mmkn olan en dk basnta en az havay kullanmak zere opti-
mize edilmi talep tarafna ve mmkn olan en dk kilowatt girdisi ile havay salamak ze-
re optimize edilmi arz tarafna sahiptir.
Basnl hava arz, talep ile dengede olmaldr. Fazla arz ve dk arz kabul edilemez.
Basnl hava basnc kararl olmaldr. Gerekenden fazla veya dk basnlar kabul edi-
lemez.
Geleneksel olarak basnl hava sisteminde talep, maliyeti kontrol etme kaygs olmakszn
karlanagelmitir. Hava arzn talep ile dengeleme abas olmamtr. Bir hava uygulamasnn
6,5 bar istendii yerde, sistemde 9 bar basncn bulundurulmas yaygndr. Bu durum verimsiz-
lie ve byk miktarda enerji israfna sebep olur. Sisteme ar basn verilmesi, basnl hava
taleplerini karlayabilir; ancak, bu gelenek, ayn zamanda sisteme uygulanan enerjinin %30
il 40n israf etmektedir.
Ar g verilmi hava sistem, sadece verimsiz olmakla kalmaz, ayn zamanda bu yne-
tim tarz, basnl hava basnc ve kalitesinin genellikle dengesiz olmasna yol aar. Dengesiz
performans, retimi dorudan etkileyerek ve retim kayplar, ekipman ayar iin zaman kayb
ve rn skartasna yol aar. Ar basnlandrlm hava sisteminde, gnlk iletimde, retim
hacmine veya faal olan proseslere bal olarak nemli basn deiimleri meydana gelir. Top-
lam sistem basnc deitike, hava talebi etkilenir. Sistem basncndaki deiimler, filtreyi ve
kurutucu performansn etkiler, havann kt kalitede veya dengesiz olmasna yol aar.
Sistem Yaklam
Sistem Yaklam, mnferit bileen veriminden ziyade toplam sistem verimine odaklanan, ba-
snl hava sistemi ynetimine tam entegre yaklamdr. Yaklam aadaki ilkelere dayanr:
Tesisteki kritik retim ilevlerini destekleyen basnl hava kullanmn anlamak,
Mevcut dk performansl uygulamalar ve sistemin ileyiinde aksamalara yol aan
uygulamalar dzeltmek,
sraf yaratan uygulamalar ortadan kaldrmak,
Basnl hava arz ile retimin basnl hava talepleri arasnda enerji dengesi kurmak
ve srdrmek,
Basnl hava depolamas ve hava kompresr kontroln optimize etmek.
Sermaye yatrm
Bakm maliyeti
Enerji maliyeti
Ekipman
Elektrik
Ekipman ve bakm maliyeti, ekil 1.2de grld zere, basnl hava sisteminin kurulu-
mu ve iletimi iin gereken toplam maliyetin yalnzca kk bir blmn tekil eder. On yllk
dnem boyunca, kompresr altrmak iin gereken enerji, yllk basnl hava maliyetinin ge-
nellikle %75 veya daha fazlasn oluturur (kaynak: Compressed Air Challenge). Basnl hava
sistemi gvenilmez ise ve performans dkse, retim kayb, rn kalitesi, skarta oranlar ve
yeniden ileme maliyeti bal bana en byk maliyet kalemi olabilir.
rnein, 1 kW edeeri basnl hava retebilen bir basnl hava motoru, yaklak 5,2 kW
kompresr gcne ihtiya duyar. Dier bir deyile, bir kompresr tarafndan kullanlan gcn
yalnz %19u faydal ie dntrlebilmektedir. Kalan %81i ise atk s olarak kaybedilir. Bu
teorik bir hesaplamadr. nk, dier sistem kayplar dikkate alnmamtr.
Komple basnl hava sistemine ait olan enerji tketiminin optimize edilmesi nemlidir.
nk, havay sktrmak iin kullanlan enerjinin byk bir ksm, i yapmak zere geri kaza-
nlamaz. Bu durum, arz, datm ve nihai kullanm (talep) iin geerlidir.
Uygunsuz Kullanm
Elektrik enerjisinin basnl hava enerjisine dntrlmesinde, enerji veriminin dk olduu
dikkate alndnda, basnl havann uygunsuz kullanm, basnl hava enerjisiyle alan her-
hangi bir retim ii olarak dnlebilir. Bu basnl hava enerjisi, enerjinin retim iine d-
ntrlmesinde daha verimli olan, alternatif enerji teknolojisi ile yer deitirebilir.
Basnl havann baz yaygn ve tipik uygunsuz kullanmlar Tablo 1.1de sunulmutur.
Uygunsuz
Basnl hava kullanm tanm
kullanm
Herhangi bir retim ii sreci iin genellikle, grevin baarlmasn salayabilecek birden
fazla alternatif yntem vardr. Bu alternatif yntemler Tablo 1.2de listelenmitir. Grevlerin
ou iin kullanlan geleneksel enerji kayna basnl havadr.
Uygunsuz Uygunsuz
Alternatif Alternatif
kullanm kullanm
Fan, fle, sprge, elekt- Personeli
Ak fleme Elektrikle alan fan
rikli sprge serinletme
Diyaframl
Havalandrma fle, fan Elektrikle alan pompa
pompalar
Yanl! Daha fazla basn daha iyi deildir. Sisteme 1,4 bar fazla basn salanmas, siste-
min %20 daha fazla hava ak tketmesine, veya dier bir deyile, %20 israf etmesine neden
olur.
8 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES
Yapay Talep
Bir orifise artrlm hava basncnn uygulanmas, o orifisten geen basnl hava debisini ar-
trr. Yapay talep, uygulanan talep taraf basncnn, retim amal hava kullanmn destekle-
mek iin gerekli optimum basncn zerine karlmas, basnl hava sistemi tarafndan tke-
tilen basnl hava debisinin artmas demektir. Regle edilmemi basnl hava kullanm ile re-
gle edilmemi kaaklarn tamam, sistemin toplam yapay talebine ilve edilir.
Katsays 0,61 ve ap 6 mm olan ve ak yukarsna 7 bar uygulanan bir orifisten 1,62 m3/
dk basnl hava debisi geer.
Ak yukars basncnn 7 bar yerine, 5,5 bar olacak ekilde kontrol edildiini kabul edelim. Ay-
n 6 mmlik delikten bu kez, sadece 1,32 m3/dk debisinde basnl hava geer. Bu ise, siste-
me uygulanan basncn 1,5 bar drlmesiyle hava talebinin %20 azalmas demektir.
Yapay Talep
Optimum alma basncnda sistem debisi ile sisteme fiilen uygulanan basnta tketilen de-
bi arasndaki farka yapay talep denir. ekil 1.3te grld zere, 7 barda iletim, 2,8 m3/
dk dzeyinde yapay talep yaratr ve sisteme beslenen havann %20si israf edilir.
Her regle edilmemi hava talebi yapay talebi artrr. nk, sistemin sorunsuz ilemesini
salamak iin, sistem basnc minimum basncn tesine ykseltilmektedir. Bir uygulamada
reglatr bulunmas, uygulamann regle edilmi olduu anlamna gelmez. ou kez, regla-
tr kontrol edildiinde, maksimum deere ayarland ve hibir eyi regle etmedii grlr.
Ksmi ak vana bir reglatr deildir, basit olarak, boru zerinde tam ak vanann sahip ol-
duu genilikten daha kk bir delie sahiptir. Kaaklar, regle edilmemi hava talebi olarak
deerlendirilir. Sistem basncnn artrlmas, sistemdeki her kaaktan daha fazla hava ge-
mesine neden olur.
Daha byk sistemlerde ise, kaaklarn yaklak miktar, tm hava kullanmn kapatp bes-
leme kompresrnn yk evrimini lerek bulunabilir.
Bu yntem iin kullanlacak forml aadadr:
Burada:
VL = Kaak hacmi, m3/dk
VC = Kompresrn hacimsel debisi, m3/dk
t = Kompresrn ykte alma sresi, dk
T = Toplam lm periyodu (sre), dk
Gnde 24 saat alan ok byk sistemlerde, kaak orannn belirlenmesi pratik olmayabi-
lir. Srekli hava ak lm yaplyorsa, kaak durumu, tatiller veya minimum retim zaman-
larnda takip edilebilir.
Tablo 1.4, belirtilen iletim koullar iin basnl hava kaa tahminlerini (m3/dk) sunmak-
tadr. Bu veriler, ak katsays 0,61 olan keskin kenarl bir orifis kullanlarak elde edilmitir.
Dzgn yuvarlak bir delik (ak katsays 0,97 olan) iin kaaklar ve maliyet %60 kadar arta-
bilmektedir.
Kaaklarda yapay talep bileeni bulunmaktadr. Sistem basnc azaldka, kaak nedeniyle
kaybedilen basnl hava azalmaktadr. Sistem basncnn kontrol edilmesi, tek bir kaak tamir
edilmese dahi, kaak maliyetinde byk azalmalar yaratabilir. Kaaklarn tamir edilmesi elbet-
te nemlidir; ancak, tamir ncelikleri maliyet/geri dn hususlarna dayanmaldr.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 11
Temel Kazanmlar
1. Basnl hava, endstriyel tesisler iin zorunlu bir yardmc hizmettir.
2. Baz retim kullanmlar iin, basnl hava bir proses deikenidir.
3. Birok sistem, tketilen basnl havann %50 veya daha fazlasn israf etmektedir.
4. Sistem ynetimi, geleneksel hedeflerden ziyade, retkenlie odaklanmaldr.
5. Sistem yaklam, mnferit bileen veriminden ziyade, entegre sistem verimini dikkate
alan yaklamdr.
6. Basnl hava retimi, verimsiz bir enerji dnmdr.
7. Hava, ancak ve ancak baka alternatif yoksa kullanlmaldr.
8. Basnl havann uygunsuz kullanmlar ortadan kaldrlmaldr.
9. Sisteme salanan basncn azaltlmas yapay talebi ortadan kaldrr.
10. Kaak miktarnn azaltlmas sistemde kayb azaltr.
11. Geri kazanlamayan basn kayplar asgariye indirilmelidir.
12. Basnl hava sistemleri, uygulanabilir en dk basnta altrlmaldr.
13. Uygun biimde devreye sokulan kontrol stratejisi ile kompresr kontrol optimize edil-
melidir.
Blm 2
Basnl Hava
Basnl hava, basnlandrlm atmosferik havadr. Basnl havann en yaygn ilevi, enerji
taycs olarak grev yapmasdr. Bu, enerjinin belirli bir mesafede tandktan sonra i yapma-
sn mmkn klar (hava tekrar atmosfer basncna dnerken).
Atmosferik hava, Tablo 2.1de sunulduu zere, eitli gazlarn karmndan olumutur. Bu
karmn balca bileenleri azot ve oksijendir. Argon ve dier eser gazlar bu karmn yaklak
%1ini tekil eder.
Hacim yzdesi
Bileen
* Hacim deiebilir
Azot 78,08
Oksijen 20,95
Argon 0,93
Karbondioksit* 0,03
Neon 0,018
Helyum 0,00052
Metan 0,00015
Kripton 0,00011
Karbonmonoksit* 0,0001
Azotmonoksit* 0,00005
Hidrojen* 0,00005
Ozon* 0,00004
Ksenon 0,000008
Azotdioksit 0,0000001
yot 2 x 10-11
Radon 6 x 10-18
14 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES
Atmosferik hava, molekler kuvvet ile birbirlerine balanan molekllerden oluur. Molekl-
ler srekli hareket halindedir. Belirli miktardaki bir gazn ierdii toplam molekler ktlenin d-
k olmas, gazn kendi orijinal hacminin ok kk bir oranna sktrlabilmesine imkn tanr.
Bir gaz kapal bir hacimde tutulursa, molekllerin srekli hareketi ve kabn duvarlarna arp-
mas bir kuvvet yaratr. Basn, belirli bir alan zerindeki kuvvet olarak tanmlanr. Basnl hava
sistemleri iin, kuvvet ls genellikle kPa, bar veya psi (birim in kareye den pound) olarak
ifade edilir. Gazlar iin dier kuvvet lleri arasnda Torr, in veya milimetre cva, in veya mili-
metre su, milibar ve dierleri vardr.
Sabit hacimde scaklk artarsa basn artar. Sabit scaklkta hacim azaltlrsa basn artar.
Endstriyel basnl hava teknolojilerinin ounda kullanlan fizik kanunu budur. Bir kompresr,
havann basncn artrarak havann tutulduu hacmi kltmek amacyla mekanik enerji kulla-
nr. Bu basnl hava, daha sonra bir datm sistemi vastasyla kullanm noktasna iletilir; bura-
da hava tekrar genleir ve ii grecek enerji geri kazanlr.
Mutlak basn Bir gazn mutlak sfra (mutlak vakum) gre llen basncdr. Mutlak basn,
tm teorik sktrma hesaplamalar iin kullanlr ve basnl hava uygulamalarndan ok vakum
uygulamalarnda daha yaygn kullanlr.
Gsterge (efektif) basnc Ortam basncnn zerinde llen basntr. Basnl hava sistem-
leri iin pratik l birimi budur. Gsterge (efektif) basnc, sistem ile yerel atmosfer arasndaki
basn farknn lsdr ve sistemde i yapmak zere mevcut olan enerji miktarn belirleme-
de bir faktrdr.
Atmosfer basnc Yerkrede, belirli bir nokta zerindeki hava stununun basncdr. Bu ba-
sn, Tablo 2.2de grld zere, rakm ve hava koullarna gre deiebilir. ou hesaplama
iin, atmosfer basncn belirlemede en byk rol rakm oynar. Atmosfer basncna bazen or-
tam basnc da denir.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 15
FAD (Serbest Hava Hacmi) Bu bir hacim lsdr. FAD, kompresr paketinin terminal
noktasnda, giri koullarndaki havann hacmidir. Bu terim, ortam koullar ne olursa olsun,
ortam koullarndaki hava hacmini kasteder. Basn, scaklk veya bal nemdeki deiiklik-
ler (ktledeki deiiklikler) bu snflandrmay deitirmez. Bu nedenle, bu snflandrma, ar-
lktan bamsz bir hacim lsdr. FAD iin dier terimler arasnda m3/dk, litre/saniye [l/s],
acfm (gerek ft3/dk) ve birok baka ifade vardr.
leyi durumuna
alma scakl alma basnc Deiken Deiken
gre hacim
----- Kaeser Kompressorenin izniyle -----
* Deutsches Institut Fur Normung E.V. (Alman Ulusal Standard) / 01-Oca-1990 DIN 1343 Referans koullar, normal
koullar, normal hacim; kavramlar ve deerler
** Uluslararas Standardizasyon Tekilat / 01-Mays-1975 ISO 2533:1975 Standart Atmosfer
veya
Charles Kanununa gre, sabit basnta bir gazn hacmi, mutlak scaklk (T) ile doru orantl
olarak deiir. Basn sabit tutulur ve gazn scakl artrlrsa, hacim artar. Basn sabit tutu-
lur ve scaklk azaltlrsa, hacim azalr.
veya
Amonton Kanununa gre, sabit hacimde bir gazn basnc, mutlak scaklkla doru orant-
l olarak deiir. Hacim sabit tutulur ve gaz stlrsa basn artar. Hacim sabit tutulur ve scak-
lk azaltlrsa basn azalr.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 17
veya
2.3. Hacim
Tanm itibaryla, hava sktrldnda hacmi azalr. Orijinal ktle daha kk bir boluk iin-
de tutulur. 7 metrekp ortam havas tarafndan igal edilen hacmin 1 metrekpe indirilmesi,
basncn 1 bardan 7 bar mutlak basnca veya 6 bar gsterge (efektif) basncna ykselmesine
yol aar.
Bu bilgilerden hareketle, belirli koullarda belirli bir kompresrn ktlesel debisi, aada-
ki genel gaz denklemi kullanlarak hesaplanabilir.
18 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES
Burada:
pD = Havada bulunan su buharnn doyma basnc, bar; hava scaklna bal olarak
Hava ihtiyalar, rnein, kg gibi hava arl cinsinden belirlenmise, bu hava arlnn
DIN 1343e gre standart arla (1,294 kg/m3) blnmesi gerekir. Bu da, DIN 1343e gre
Standart Metre Kp verir.
Belirli bir boru ap iin maksimum debi aadaki formller kullanlarak hesaplanr:
15 m/s hz iin:
6 m/s hz iin:
Burada:
Q = Debi, l/s
d = Boru i ap, mm
Datm sistemleri iin boru boyutlandrmann hzl bir yntemi ise, ekil 2.1deki boru bo-
yutlandrma diyagramnn kullanlmasdr. Kabul edilebilir basn dnn 0,1 bar veya da-
ha dk tutulmas, hzlar 6 m/s civarnda tutacak boru aplar salar.
20 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES
ekil 2.1deki boru boyutlandrma diyagramn kullanmak iin, toplam boru uzunluunu A
ekseni zerinde ve o boru iin toplam hava debisini B ekseni zerinde iaretleyerek boyut-
landrmaya balayn. Yukardaki rnekte; 15 m3/dk hava 300 mlik boru hattnda dolamakta-
dr. A ve B zerinde iaretlenen noktalar kesen bir izgi ekin, izgiyi uzatarak C ekseni-
ni kestirin. Ardndan, E ekseni zerinde sistem gsterge (efektif) basncn ve G ekseni ze-
rinde de arzu edilen basn dn iaretleyin. Bu iki noktay birletiren bir izgi ekin ve
F eksenini kestii yeri not edin. Son olarak C ve F eksenleri zerindeki kesiim noktalar-
n birletiren bir izgi ekin; bu izginin D eksenini kestii noktay okuyun; okunan deer, i-
letim koullarn karlamak iin gereken boru i apdr.
ekil 2.2. Ykl/yksz kapasite kontrolnn olduu durumda ortalama gce karlk ortalama kapasite
Depoda mevcut kullanlabilir basnl hava, basn fark ile mevcut depo hacminin arpm-
dr. Kullanlabilir hava deposunu belirleme forml udur:
Burada:
Q = Debi, l/s
Va = Depodaki kullanlabilir basnl hava
Vs = Depolama sistemi toplam hacmi
Pmax = Maksimum depolama veya alc basnc (devreden k basnc)
Pmin = Minimum depolama veya alc basnc (devreye giri basnc)
Pamb = Mutlak ortam havas basnc
Formlde grlecei zere, depolama siteminin gerek hacmindeki deiimler veya basn
farkndaki deiimler, kullanlabilir depolama yaratabilir. Forml ayrca, basn fark olmad-
nda kullanlabilir depolama olmayacan gstermektedir.
22 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES
Temel Kazanmlar
1. Basnl hava, pnmatik alet ve cihazlara enerji iletmenin yaygn bir yntemidir.
2. Basnl hava tarafndan grlen i, son kullanc ekipmana iletilen havann arlna ba-
ldr.
3. Havann arl, basn, scaklk ve bal nem koullarna baldr.
4. Basn, hacim ve scaklk birbiriyle ilikilidir; bu ilikide hava ideal gaz olarak kabul edilir.
5. Basnl hava enerjisi bir yerden dierine iletilirken oluan basn kayb, geri kazanlama-
yan bir enerji kaybdr.
6. Basn kayb miktar, basnl hava boru sistemindeki hza baldr.
7. Basnl hava depolanabilir.
8. Depodaki kullanlabilir basnl hava enerjisi miktar, depolama tanknn hacmi ve depola-
ma basnc ile minimum sistem basn ihtiyac arasndaki basn farkna baldr.
Blm 3
Kompresrler ve Uygulamalar
3.1. Kompresr Tipleri
Kompresrler iki temel gruba ayrlr: Pozitif deplasmanl (pistonlu) ve dinamik kompresrler.
Pozitif deplasmanl kompresrler, belirli bir hava hacmini kapal bir ortamda hapseder ve ardn-
dan istenilen basnca gelinceye kadar bu hacmi kltrler. Dinamik kompresrler ise, hava ak-
mna hz kazandrmak suretiyle basn yaratrlar. Dinamik kompresrler hava veya gaz hacmini
hapsetmezler. eitli tasarmlara sahip kanatlar kullanarak havay hzlandrrlar; bylece belirli
haznelerde hava ak yavalarken basn artar.
Pozitif deplasmanl kompresrler eitli alt kategorilere ayrlabilir. Balca iki kategori, ile-
ri-geri hareketli (resiprokan) ve dnel olarak ayrlmtr. Bisiklet pompas, ileri-geri hareketli
kompresr rneidir. Bir silindirin iinde hareket eden piston, vanalarn almasyla havay ieri
alr, vanalar kapanarak hava hapsedilir, sktrlr ve basnl hava dar verilir. Dier ileri-ge-
ri hareketli kompresr tipleri arasnda tek veya ift etkili ve tek veya ok kademeli kompresr-
ler vardr. ekil 3.1de iki kademeli, tek etkili, dupleks ileri-geri hareketli (resiprokan) kompre-
sr paketi grlmektedir.
Dnel vidal kompresrler, gnmzde sanayide en yaygn biimde kullanlan pozitif deplas-
manl kompresrlerdir. Dnel vidal kompresrler, basit bisiklet pompas gibi pozitif deplasman-
ldr. Sktrma srecinde hava, dii rotorun oluunda hapsedilir. Erkek lob dii olua getiinde,
hapsedilen hacim azaltlr ve hava basnc artrlr.
24 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES
ekil 3.1. ki kademeli, tek etkili, dupleks ileri-geri hareketli (resiprokan) kompresr paketi
(Kaeser Compressorsn izniyle)
leri-geri hareketli (resiprokan) kompresrler, tek etkili veya ift etkili biiminde iki gruba ay-
rlr. Tek etkili bir kompresr, havay veya gaz pistonun bir tarafnda sktrr. Bu eylem, otomo-
bil pistonunun hareketine benzer. ift etkili bir kompresr ise, pistonun her iki tarafnda sk-
trma yapar. Hareketin her iki ynnde sktrma yapmak, yalnz bir ynde sktrma yapmak-
tan daha verimlidir. Bu nedenle ift etkili bir kompresr genellikle tek etkili kompresrden daha
verimlidir. Genellikle, tek etkili bir kompresr 7,8 il 8,5 kW/m3/dk zgl gce ihtiya duyar; ift
etkili kompresr ise 5,3 il 5,7 kW/m3/dk zgl gce ihtiya duyar. ekil 3.2de, iki kademeli, ift
etkili ileri-geri hareketli (resiprokan) bir kompresr grlmektedir.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 25
ekil 3.5de grld zere, dnel kanatl kompresrler, bir gvde iinde bulunan silindi-
rik rotor ofsetinden oluur. Kanatlar, silindirik rotorda alm yarklara radyal olarak taklmtr.
28 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES
Rotor dndke, kanatlar santrifj kuvvetle veya yaylar sayesinde gvdeye doru itilir. Rotor
ve gvde ayn eksene sahip deildir. Giri delii, sktrma odas artmakta olduu blgede bulu-
nur. Rotor giri deliini getiinde, bir miktar hava hapsedilmi olur. Rotor dnmeye devam et-
tike, hapsedilen hava, arzu edilen sktrma elde edilinceye kadar daha kk hacme daraltlr.
O noktada rotor, gvdedeki k deliini geer ve hava dar itilir.
Kanatlarn anmas nedeniyle sk sk bakm ve onarm gerektirdiinden, bu tipte kompresr-
ler, snrl sreli alma isteyen hafif grevler iin en uygun tiptir.
ekil 3.6. Tipik tek kademeli dnel vidal kompresr hava kafasnn montaj patlatma grnm
(Kaeser Compressorsn izniyle)
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 29
Kademe bana ideal sktrma oran, eitli varsaymlar ile tespit edilir; Mkemmel ara so-
utma varolmaldr, her kademenin boyutu ve delikleri kesin biimde belirlenmelidir. Kompre-
sr tek tasarm noktasnda almal veya her iki kademenin hacmini deitirebilmelidir. Yal iki
kademeli dnel vidal kompresrlerde ara soutma mmkn deildir. Kademeler arasnda hava
akmnn soutulmas, su youmasna neden olur ve bu youan su ikinci kademeye girerken
yalama akkanna derhal karr. Kademeler arasna genellikle birtakm soutma akkan ko-
nulur; ancak bu akkan, kademeler aras scakl, ortam scaklna drecek derecede sout-
maz. Her kademenin boyut ve delik yaps, tam ykte alma iin tasarmlanr. ki kademeli bir
kompresrde havann debisi tam kapasiteden az ise, ideal sktrma oranna ulalmaz, bu du-
rum verimin azalmasna neden olur.
Bugn piyasada bulunan iki kademeli yal vidal kompresrler iin balca iki kontrol dzeni
vardr. Birincisi basit biimde giri modlasyonudur. Birinci kademede bulunan bir giri vanas,
artan sistem basncna tepki olarak giri debisini snrlar. kinci kontrol dzeni ise deiken dep-
lasmandr (spiral vana). Bu yntem ise, yalnz birinci kademedeki debiyi kontrol eder. Yntemle-
rin hibiri ikinci kademe kapasitesini dzenlemez.
Her iki tip kompresr de tam ykte alrken giri vanalar tam ak durumdadr ve rotor
gvdesine giren hava, ortam basncna yakn mertebededir. Sistem basnc arttka, modle edici
kontrol, giri vanasn kapamaya balar, bu da rotor yzndeki basncn azalmasna neden olur.
Sistem, kompresrn kapasitesinin %75ine ihtiya duyarsa, giri vanas, rotor yzeyindeki mut-
lak basncn ortam bascnn %75i olduu noktaya kadar ak kstlar. Deniz seviyesinde bunun
anlam, rotorlara giriteki basncn 1 bar yerine 0,75 bar olmas demektir. Birinci kademe hl
havay 2,92 kez sktrmakta ve havay 2,19 bar basnta boaltmaktadr. Sistem basncnn bi-
raz ykseldiini ve makinenin modle etmesi iin sinyal gnderdiini varsayalm; ikinci kademe
artk 2,19 bardan 8,65 bara sktrmaya balar. Bu da, ikinci kademede 3,95lik sktrma ora-
n yaratr. Toplam sktrma oran, iki kademenin sktrma oranlarnn toplamdr: 2,92 + 3,95
= 6,87. Toplam sktrma oranndaki bu art, ktle akndaki azalmay dengeler ve ksmi ykte
performansn standart modlasyonlu g erisine sahip olmasn salar.
Birinci kademede deiken deplasmanl hava kafas kullanlmas, ksmi ykte performans
sadece biraz iyiletirir. Gaz kanunlarna gre, sabit deplasmanl ikinci kademe, tam ykten daha
dk dzeyde alrken kademeler aras basnc modlasyonlu rnekteki ile ayn dzeye e-
ker. Ayn hacmi igal eden ayn sayda molekl, ayn basnc yaratr. Buna gre, ikinci kademede-
ki sktrma oran, modlasyonlu makinenin ikinci kademesi ile ayn olur. Kademeler aras ba-
sn dm olduu iin birinci kademenin sktrma oran der. Giri vanas ortam basncna
aktr ve yalnz 2,19 bara kadar sktrma yapmak zorunda kalr. Pratikte, birinci kademenin sa-
bit basn oran, eitli yklerde kademeler aras basn ile tam elemez. Hava kafas, tam yk-
te performans optimize edecek biimde tasarlanmsa, ksmi ykte muhtemelen biraz fazla s-
ktrma yapyor olabilir.
Dnel vidal kompresrler 5,7 il 6,7 kW/m3/dk zgl gce ihtiya duyar.
patlr ve ya separatr haznesindeki basncn bir ksm veya tamam serbest braklr. Bu nokta-
da, sktrlan yegne hava, giri plakas evresinden szm olan havadr. Birtakm kontroller ile
bu kaaklar kalibre edilerek, yan uygun biimde dolamasn salamaya yetecek pozitif basn-
c muhafaza etmek iin hava/ya haznesine daima belirli bir miktarda hava salanr. Giri vana-
s kapal iken, kompresr yksz alyor denir. Sistem basnc alt ayar noktasna dtnde,
bir sinyal gnderilerek giri vanas yeniden alr ve kompresr tekrar tam ykte almaya ba-
lar. Bu trden kontrol, basnl hava iin doru depolama kapasitesine sahip olacak biimde ta-
sarlanm bir sisteme uygulandnda sistem taleplerini yeterince karlayabilir. Doru depola-
ma kapasitesine sahip olmayan bir sisteme bu trden kontrol edilen kompresrn uygulanmas,
beklenenden daha yksek enerji tketimine, sistem basncnda kabul edilemez dalgalanmalara
ve beklenenden daha ksa ekipman mrne neden olabilir.
Yal dnel vidal kompresrler de, hava sisteminin ak aasna tanan ya miktarn snr-
lamaya ynelik kontrollere sahip olmak zorundadr. Ykl/yksz kontroll bir kompresr tam
ykte alrken birka ey vuku bulmaktadr. Sistem basnc, alt ayar noktasndan st ayar nok-
tasna ykselmektedir (st ayar noktas genellikle alt ayar noktasndan 0,7 bar daha yukarda-
dr). st ayar noktasna ulaldnda, giri vanas kapanr ve kompresr sistem iin hava ret-
meyi durdurur. Bu noktada, ya separatr eleman, basnl hava ve ya karmnn tam ak-
na maruz kald iin doymutur; ve ya da hava kabarcklaryla doymutur. Kompresr kont-
rol giri vanasn kapattnda, hava/ya haznesindeki basncn bir ksmn brakmak zere bir
blf vanasn da aar. Yine de, separatr eleman boalrken sprme yetenei salamak ve ya-
n iindeki hava genleirken kpklenmeyi nlemek iin, haznede biraz basn kalmas gerekir.
Separatr elemanndaki sprme borusu ile kompresr zerindeki dn noktas arasnda ba-
sn fark olmakszn, ya giderilemez ve bu kalan ya, kompresr yeniden yke getiinde ak
aasna sevk edilir.
Kk bir kompresr (22 kWtan kk), haznedeki basnc yaklak 15 saniyede boaltabilir.
Bu boaltma esnasnda haznenin tam basnc muhafaza etmesi gerekmez; ancak, evrimin so-
nuna yakn yerde, en azndan bir miktar basn kalmas iin orifisli blf vanas kullanr.
Hazne basnc, annda braklmad iin, giri vanas kapandnda g ihtiyac (kW) hemen
yksz dzeye dmez. Testler gstermitir ki, giri vanas kapandnda, g ihtiyac, genellik-
le, tam yk dzeyinin yaklak %80ine dmekte; ardndan, kompresr hazne basnc azalrken
istikrarl biimde yksz g ihtiyacna dmektedir. Tam kapasiteden dk dzeyde alan bir
ykl/yksz kompresr iin gereken gerek ortalama g (kW), aadaki faktrlerin bir fonk-
siyonudur:
Bu trden kontrolde optimum enerji kullanmna ulamak iin, alc (basnl hava depolama
tank), blf sresinin toplam yksz srenin nemsiz bir ksmn tekil edecei ekilde yeterli
byklkte olmaldr. ekil 3.7deki normal yk evrimleri, akm iddetinin 140 ampere dt-
n gstermektedir. Ancak ve ancak baka bir kompresrn ayar kompresr olarak altrlma-
ya balamasyla birlikte, Kompresr 3n yksz evrimi, yaklak 108 amper tam yksz akm
iddetine ulamaya yetecek derecede uzun srmtr.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 31
Ksa evrimli ykl/yksz kompresr kontrolnn ksmi yk g erisi zerindeki etkisi yu-
karda ekil 3.8de gsterilmitir. Basnl hava sistemi depo hacmi arttka, ksmi yk g per-
formans iyilemektedir. ekil 3.8de sunulan eriler, Compressed Air Challengeden alnmtr
ve ya haznesi boaltma sresi 40 saniye ve kontrol basnc fark 10 psig olan bir kompresre
32 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES
ilikin zel duruma dayanmaktadr. alma parametrelerinde herhangi bir deiiklik, bu erile-
rin de deimesine sebep olacaktr.
ok makineli uygulamalarda makine says, maksimum kabul edilebilir sistem basn deii-
mi ile snrlandrlr. Her ykl/yksz makineye, en yakndaki dier kompresrden, en az 0,14
bar farkl olan st ve alt basn noktalar ayarlanmak zorundadr. Balangta 6,9 ile 7,5 bar ara-
lnda almak zere tasarlanm bir sisteme eklenen bu ekilde kademelendirilmi kompre-
srler, ya gerekenden daha yksek basnlara sktrmak iin bo yere g harcamak zorunda
kalrlar ya da arzu edilen alma basncnn altnda alrlar.
s, ykl/yksz makinelerin hava kafalar gibi sabit deplasmana sahiptir. Sabit deplasmanl bir
kompresrn kapasitesini modle etmenin yegne yolu, giri akn snrlamak suretiyle giri
vanas ile rotorlar arasndaki mutlak emme basncn azaltmaktr. Gaz kanunlarna gre, basn-
cn %10 azaltlmas sabit hacimdeki ktleyi %10 azaltr (sabit deplasmanl hava kafas). Bu s-
re, kompresrn modlasyon aralnda sorunsuzdur. Sistem basncnn kontroln st snrna
ykselecei zamana kadar, giri vanas tamamen kapanm olur.
Bir gaz sktrmak iin gereken g, ktle ve sktrma orannn bir fonksiyonudur. Sistem
basncnn artrlmas, giri vanasn tetikleyerek giri akn azaltr, sonuta emme basncnn
dmesine yol aar. k basnc arttka emme basnc der ve sktrma oranlar says artar.
Ktle ak azaldka sktrma oranlar saysnn artyor olmas nedeniyle, modlasyonlu komp-
resrlerin ksmi ykte almas, tam ykteki g ihtiyacnn nemli bir yzdesini gerektirir.
Dnl vana ve spiral vana temelde ayn tasarmdadr. Bu tasarmlar reten irketler farkl
kontrol yntemleri kullanrlar; ancak, sktrma alannn etkili uzunluunu kontrol etme meka-
nizmas her iki vana iin de ayndr. Her iki tasarm, rotor gvdesinin dk basnl giri ucunda,
iki rotor oyuunun birletii yerde belirli sayda delie sahiptir. Bu delikler, gvdenin kalnl ka-
dar derindir. Bu deliklerin altnda, spiral kesik oyuklu silindirik biimli bir vana vardr; bu vana ya
delii kapatr ya da giri hava yoluna balanan bir oyua alr. Deliin az miktarda almas da-
hi, rotor ularnn delikleri ayran rotor oyuu kntsndaki blmeyi geinceye kadar sktrma-
nn balamasn engeller. Bu da, sktrlmak zere hapsedilmi havann hacmini etkili biimde
azaltr ve gereken gc drr.
Deliklerin kapatlmas, rotor oyuunda bir aklk (cep) yaratr. Rotor ucu bu cebin zerinden
geerken, sktrlmaya balam havann bir ksm rotor ucunun evresinden kayar ve yksek
basn alanndan dk basn alanna geer. Bu olay, %50nin zerindeki yk seviyelerinde, bu
cepleri ieren rotor oyuu ksmnda, sktrma esnasnda, verimi olumsuz etkiler. Genellikle, bu
verim kayb, ortak mucitlerden birinin grne gre %4tr ve test sonularyla dorulanm-
tr. Dnl veya spiral vanal kompresr, ya cepsiz kompresr ile ayn havay retmek iin daha
fazla g kullanacak, ya da ayn gte daha az hava retecektir. ekil 3.10da dnel vidal komp-
resrler iin deiken deplasmanl g erisi sunulmutur.
34 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES
Standart dnel vidal kompresre deiken frekansl kontrolr uygulanmas, enerji tasar-
ruflar bakmndan beklenen sonular dourmayabilir. Dnel vidal kompresrler, belirli bir hz
aralnda verimli olarak alr. Hava kafasnn ok hzl veya ok yava dnmesi, kompresrn
verimini olumsuz etkiler. Mevcut bir kompresr, verim erisinin ucunda alyorsa, kompres-
rn yavalatlmas, aslnda daha az deil daha fazla g gerektirebilir.
Santrifj kompresrler, 15 m3/dk il 3.000 m3/dk veya daha yksek kapasitelerde mevcuttur.
45 il 50 m3/dk ve daha byk kapasiteli bu tipte kompresrler, ok byk dnel vidal kompre-
srlere gre bir para verim avantajna sahiptir. Santrifj kompresrlerin iletim maliyeti 5,7 il
7,1 kW/m3/dk mertemesindedir. Ancak, bu avantaj sadece kompresrn temel yk kompresr
olarak almas durumunda geerlidir. Dinamik kompresrlerin uygun biimde almas iin,
kendi tasarm noktalarna yakn hava debisine sahip olmalar gerekir. Talebin dalgaland uygu-
lamalarda kullanlmamaldr. ekil 3.12de, rnek bir santrifj kompresre ait performans eri-
si sunulmutur.
elektrik fiyatlar yazn tepe dnemlerde yksekse, buhar srcl kompresr kullanmak eko-
nomik olarak doru olabilir. Byle bir iletme stratejisini uygulama karar eksiksiz bir ekonomik
etd gerektirir, nk k aylar iin alternatif srcl kompresr kapasitesinin bulunmas ge-
rekir.
Elektrik ksntlar retimi aksatyorsa, alternatif srcler cazip olabilir. Baz yerlerde ke-
sintili g satn alnabilmektedir. Kesintili g, enerji irketinin belirli bir sre iinde (10 veya
20 dakika) enerjinin kesileceini tesise bildirdii bir anlamaya tbi olan elektrik enerjisidir. Bu-
nu yapabilmenin bir yolu da, elektrik kesilecei zaman elektrikli kompresrden elektrikli olma-
yana gei yapmaktr.
Kademeyi terk ettikten sonra hava, kademeler aras borulardan, ara soutucudan, kademeler
aras separatrden geer ve bir sonraki kademenin pervanesine gider; burada sre tekrarlanr.
Tesis hava basnc aralnn 7 il 9 bar (100 il 130 psig) olduu durumlarda, santrifj kompre-
srlerde genellikle sktrma kademesi vardr. ekil 3.13de, ara soutuculara sahip, kade-
meli bir santrifj kompresr grlmektedir. kademeli sktrma iin, her kademenin sktr-
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 39
ma oran, kompresrn toplam sktrma orannn kp kkdr. Baz kompresr reticileri, da-
ha ucuz ve daha dk verimli iki kademeli tasarmlar sunmaktadr; bunlarda her kademenin s-
ktrma oran, kompresrn toplam sktrma orannn kare kkdr.
Tpk pozitif deplasmanl ileri-geri hareketli kompresrlerin deplasman ve performans zel-
liklerini belirleyen belirli bir ap ve stroka sahip olmas gibi, santrifj kompresrler de perfor-
mans zelliklerini belirleyen belirli bir geometriye sahiptir.
Aerodinamik tasarm ve dinamik sktrma, ekil 3.14deki diyagramda gsterilen basma
ykseklii (basn) ve debi ilikisi yaratr.
Belirli bir reticinin aerodinamik tasarm, bir kompresrn kendi basma ykseklii/debi
performans erisini oluturur. Baz tasarmlarda daha dik eriler, bazlarnda daha yatk eriler
ortaya kar. Tama (surge) noktasna ulamadan nce olabilecek basn art miktar, aerodi-
namik tasarma bal olarak deiir. Kompresr herhangi bir giri kontrol olmakszn altr-
lyorsa, eri zerinde yer alan noktalarda alr. Sistem hava talebi dtke basn artar, de-
bi ve g der.
Dinamik kompresrler iin g ve basn ilikisi, pozitif deplasmanl makinelerin tam tersi-
dir. Pozitif deplasmanl makineler iin, k basncndaki her barlk artta g %6 artar (her 2
psig iin %1). Ancak santrifj kompresrler iin, basn arttka g azalr. Hava debisi de basn
arttka azalr.
40 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES
Santrifj kompresr performansyla ilikili baka bir karakteristik performans hatt (yukar-
da gsterilmektedir) daha vardr. Buna maksimum verim konumu denir. Santrifj kompres-
rn tasarmcs verimli bir aerodinamik seim yapmsa, kompresrn tasarm noktas, maksi-
mum verim konumunun performans hattn kestii noktada olur. Maksimum verim konumu, e-
kil 3.15de sunulan santrifj kompresr performans erisi zerinde gsterilmitir.
Basma ykseklii azaldka kompresrden salanan debinin artmas ilgintir. G de art-
maktadr. Maksimum verim konumundan boulma blgesine doru gittike, azalan verim nede-
niyle zgl g (kW/100 ft3/dk) artmaktadr.
Performans erisi zerinde hareket ederken, basma yksekliinin artmas salanan debi ve
gc azaltr. k basncnn, tamann (surge) oluaca noktaya kadar ykselmesini nlemek
gerekir. Kompresrn k debisi azaldka ve aerodinamik performans, kompresr k ba-
sncnn sistem basncndan daha dk olduu noktaya ulanca, tama (surge) meydana gelir.
Hava akmnn tersine dnmesinin vuku bulduu noktaya tama (surge) denir (hava, ktan ge-
riye girie doru akar). Tama (surge), kompresrde titreim ve mekanik strese neden olur. Bir
kompresr sk sk tama (surge) olay ile altrlrsa, kompresrde nemli mekanik hasar ol-
mas muhtemeldir.
Tamann (surge) olumasn nleyecek bir gvenlik korumas olarak, ou santrifj kompre-
sr reticisi, kompresr kna bir blf vanas koyar. Kompresr kontrolleri, tamann (surge)
oluabilecei durumlar algladnda, blf vanas almaya balar ve fazla hava akn atmos-
fere brakr. Kompresrn salad hava akn minimum gvenli debide veya zerinde tutmak
suretiyle tama (surge) nlenir. Santrifj kompresrleri blf ile birlikte altrmak olduka ve-
rimsizdir, nk havay sktrmak iin kullanlan enerji atmosfere braklarak israf edilmektedir.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 41
ekil 3.16. Santrifj kompresr performans erisi - tasarm noktas, ksma hatt ve blf
Genellikle, kompresre giren debinin, tamann (surge) olaca basncn altndaki debilerde
tutularak kontrol edilmesi tercih edilir. Bu kontrol aralna bazen ksma veya kapasite da-
raltma denir. Kompresrn giriine, modle edici kontrol vanas (ksma vanas) veya giri kla-
vuz kanatlar (IGV) taklr. Basn arttka, giri kslarak ksmi vakum yaratlr ve kompresrn
hava basmas ve g tketimi drlr. Santrifj bir kompresrn tasarm noktas, ksma hat-
t ve blf blgeleri ekil 3.16da santrifj kompresr performans erisi zerinde gsterilmitir.
Bu kontrol metodu, tama noktasna ulancaya kadar, kendi aerodinamik performans erisi
zerinde, msaade edilen sistem basncndan daha dk minimum gvenli debiye ve daha ge-
ni kapasite daraltma aralna imkn verir. Giri klavuz kanatlar, giriin kslmasna gre, da-
ha byk derecede azaltma (tam kapasitenin %25 il %30u) ve daha iyi ksmi yk g azaltm
salar. Giri klavuz kanatlar genellikle, ilk maliyetleri nedeniyle, 500 hp ve daha byk komp-
resrlerde ilve bir maliyet seenei olarak mevcuttur.
Kapasite daraltma kontrol olsa dahi, sistem hava talebi, maksimum kapasite daraltma ara-
lnn altnda olduunda, fazla havann blfne ve tamann (surge) nlenmesine ihtiya vardr.
42 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES
ekil 3.17. oklu santrifj kompresr performans ile oklu pozitif deplasmanl dnel vidal kompresr
performansnn karlatrlmas
Tek bir sistemde birden fazla santrifj kompresr bulunduunda, bunlar ayn anda ksmak
suretiyle kapasite daraltma miktar daha iyi hale getirilebilir. ekil 3.17de sunulan grafik, her
biri 8.000 ft3/dk kapasiteli toplam 4 santrifj kompresr ile 0 ile 34.000 ft3/dk aralnda kapasi-
te performansn gstermektedir. Daha fazla sayda kompresr eklendike, blfte alan kont-
rol aral daralmaktadr. Bu strateji, ok sayda daha kk kapasiteli santrifj kompresr ge-
rektirir. Santrifj kompresrlerin faydalarndan birisi, byk makineler iin lek ekonomisidir.
Bir santrifj kompresr iin en iyi uygulama, daima kendi ksma aralnda alarak temel
yk kapasitesi salamasdr. Santrifj kompresrn kendi kapasitesinin bir ksmn blf yoluyla
her boaltmas verimin dmesi demektir. Blf minimize etmenin dier bir yntemi de, komp-
resrn ileyiini izleyen ve makineyi tama (surge) noktasna yakn yerde altran gelimi
mikro ilemci kullanmaktr. Bir kompresrn gerek tama (surge) noktasn birok faktr etki-
ler. Kompresrn tama (surge) noktas; giri scakl, soutma, soutma suyu scakl, maki-
nenin ve soutucularn durumu vs.ye gre deiir. Makinenin ileyiini ve tama (surge) nokta-
sn etkileyen birok faktr izlemek suretiyle, kontrol yntemi, kompresrn tamasna neden
olmakszn daha geni bir ksma aral kullanabilir. Bylesine gelitirilmi bir kontrol ile dahi,
santrifj kompresr, kendi kapasite aralnn nemli bir ksmn blf yoluyla kullanmak zorun-
dadr.
ekil 3.17de sunulan grafik, ayar makineleri olarak alan ykl/yksz pozitif deplasman-
l kompresrler ile temel yk olarak alan eitli santrifj kompresrlerden oluan karma bir
sistem iin g ve debi ilikisini de gstermektedir.
Uygun kompresr seimi ve kontrol ile, basnl havann blf yoluyla kaybedilmeden sistem
altrlabilir. Pozitif deplasmanl kompresrlerin dinamik kompresrler ile birbirine balanma-
snda uygun kontrol salanmaldr. Pozitif deplasmanl kompresrler 0,4 il 0,7 bar kontrol ba-
sn band aralnda alrken, santrifj kompresrler, 1 bar veya st basnlarda, sabit ba-
sn kontrol ile tasarlanrlar. Biri santrifj dieri dnel vidal kompresr olmak zere, iki komp-
resrden oluan bir sistem farz edelim.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 43
ekil 3.18. Santrifj ve dnel vidal kompresrlerden oluan birleik sistem blok diyagram
ekil 3.19. Santrifj ve dnel vidal kompresrlerden oluan birleik sistem performans profili
ekil 3.18de sunulan sistem tasarm, santrifj kompresre temel yk; ykl/yksz d-
nel vidal kompresre de ayar yetenei salamaktadr. Dnel vidal kompresrn kontrol basn
band 6,9 il 7,6 psig iken, santrifj kompresrn ksma basnc 8,0 bar olmaktadr. Sistem iin
en dk optimum basn, 5,8 barlk hedef basn ise, nemli byklkte bir yapay talep bileeni
mevcut demektir. ekil 3.19da, santrifj ve dnel vidal kompresrlerden oluan birleik sistem
performans profili grlmektedir.
Santrifj kompresrn ksma basncnn drlmesi ar derecede verimsiz almaya yol
aabilir. Ksma ayarnn 7,2 bara drldn farz edelim. Dnel vidal kompresr yklen-
44 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES
dike basn artar. Basn, 7,2 barlk ksma basncna ulatnda, santrifj kompresr ktsn
azaltmaya balar. Sistem basnc, dnel vidal kompresrn ykten k noktas olan 7,6 bara
ykselemez. Gerekte, sistemin hava talebi dmeye devam ederse, santrifj kompresr sonu-
ta blf yapmaya balar. O noktada, dnel vidal kompresrn kts efektif olarak santrifj komp-
resrn blfn beslemektedir.
Dnel vidal kompresrn basncn drmek suretiyle yapay talep azaltlabilir. Bununla
balantl iki sorun vardr. Sistem basnc dtke, santrifj kompresr kendi erisi zerinde
boulma blgesine doru maksimum verim konumundan uzakta alr. kincisi ise, sistem ba-
snc hedef basnca yaklaacak biimde azaldka, artk depolama basn fark daha az olur. Anlk
talepleri desteklemeye yetecek depolama yoksa, sistem basnc hedef basncn altna debilir.
Bir alternatif de, sistemin arz ve talep taraflar arasndaki orta noktada ak kontroln sa-
lamaktr. Ak kontrol, 5,8 barlk hedef basncn muhafaza edilmesini salar.
ekil 3.20. Santrifj ve dnel vidal kompresrlerden oluan birleik sistem blok diyagram,
basn ak kontroll
ekil 3.20de sunulan konfigrasyonda, sistem hedef basnc 5,8 bara ayarlanarak yapay ta-
lep ortadan kaldrlabilir. Ak yukarsnda daha yksek basn, kullanlabilir hava depolamas
salar. Ancak, santrifj kompresr k, hl, dnel vidal kompresrn kontrol basn bandnn
salnmna baldr. Ayrca, dnel vidal kompresrn santrifj kompresrn blfn besledii
durumda, kontrol basnc ile ksma basnc ayarlarnn birbiriyle uyumsuz olmas ihtimali vardr.
Santrifj ve dnel vidal kompresrler arasnda k basncnn etkilemesini nlemek iin,
k borusu balantlarn ayrmak gerekir. Santrifj kompresrn kn ak kontrolnn ak
aasna koymak suretiyle, santrifj kompresrn k, dnel vidal kompresrn kontrol ba-
sn bandndan izole edilmi olur.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 45
ekil 3.21. Santrifj ve dnel vidal kompresrlerden oluan birleik sistem blok diyagram,
dnel vidal iin basn ak kontroll
ekil 3.21de blok diyagramda gsterilen yaklam, santrifj kompresrn knn, dnel vi-
dal kompresrn kontrol basnc bandndan izole edilmesini salamaktadr. Ancak, sistem he-
def basnc 5,8 bar iken, santrifj kompresr boulma blgesine doru almaktadr. Bu sorunu
amak iin iki alternatif vardr. Kompresrn byk bakm zaman gelmise, kompresrn ae-
rodinamiini daha dk tasarm basnc iin yeniden tasarlamak mmkn olabilir. reticiye da-
nlarak, aerodinamii yeniden tasarlamann mmkn olup olmad aratrlabilir. Kompresr
gvdesinin, kademeler arasndaki borularn/soutucularn snrlamalar, tasarm basncnn ol-
mas gerekenden daha yksek seilmesine sebep olabilir.
kinci alternatif ise santrifj kompresrn knda geri basn kontrol uygulamaktr. Geri
basn kontrol, santrifj kompresrn, ara ak kontrolnn ak aasnda, havay boaltr-
ken kendi tasarm noktasnda almasn salayacak bir ayar noktasnn muhafaza edilmesini
mmkn klar. Santrifj kompresrn k, santrifj kompresrn boulma blgesinde al-
masna neden olmakszn, dnel vidal kompresrn kontrol basn bandndan izole edilmi olur.
ekil 3.22. Santrifj ve dnel vidal kompresrlerden oluan birleik sistem blok diyagram, dnel vidal
iin basn ak kontroll ve santrifj kompresr iin geri basn kontroll
46 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES
ekil 3.22de gsterildii zere, karma bir kompresr sistemi yaplandrlrken dikkate aln-
mas gereken birka performans faktr vardr. Ayar depolamas, kompresrlerin izne bal
balama zamann desteklemelidir. Santrifj kompresrler asndan, balama sresi bir daki-
ka veya daha uzun sre gerektirebilir. Depolamann, bir kompresrn beklenmedik durmasn ve
yerini alacak kapasitenin devreye girmesini destekleyip desteklemedii sorgulanmaldr.
Geri basn kontrol vanas, kendi kontrol aralnn etkili kesiminde alrken, santrifj komp-
resr kapasitesi ve empoze edilen P ile uyumlu bir ak katsays (Cv) seimine sahip olmaldr.
Geri basn vanasnn tepki hz, ak yukars alc hacmiyle uyumlu olarak kontrol edilmelidir.
Geri basn vanas potansiyel olarak, ak yukarsnda hzl basn deiimlerine neden olabilir;
bunlar da santrifj kompresrn kontrollerini etkileyebilir.
Birden fazla yerde birden fazla kompresr bulunan sistemlerde, kompresr basn ayar
noktalarn, blf nleyecek biimde dzenlemek gerekten imknsz olabilir. Kompresr ko-
numlar arasnda sistem genelinde basn gradyanlar, sistemin hava debisi deitike srek-
li deiir. Olabilecek normal basn deiimlerini karlamak iin, operatrlerin basn kontrol
ayar noktalarn gnde birka kez dzenlemesi gerekebilir. eitli kompresrlerde uygun biim-
de uygulanan ak kontrol vanalar, sistemde eitli yerlerde bulunan birden fazla kompresr
kontrol etmek iin pratik bir yntem salar.
ekil 3.23. Yapay talebi elimine eden basn/ak kontroll santrifj ve dnel vidal kompresrlerden
oluan birleik sistem performans profili
ekil 3.23te grld zere, ara ak kontrol, kontroll depolama fark salar ve sistem
hedef basncn kontrol etmek suretiyle yapay talebi ortadan kaldrr. Geri basn ak kontrol,
santrifj kompresrleri kendi tasarm noktalarnda alr durumda tutar. Geri basn ak kont-
rol ayrca, santrifj kompresrn blf edilmesini nler. Basn ykselmeye balarsa, geri ba-
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 47
sn ak kontrol alarak santrifj kompresrn salad havann sisteme girmesi temin edilir.
Sistem basnc ykselmeye baladnda, bu art ara ak kontrolnde alglanr. Ara ak kont-
rol bunun zerine kapanr ve beslemenin ayar kapasitesi ksmndan gelen debi azalr. Ksmi
yk koullarnda verimli alacak biimde tasarlanm ayar kompresrleri, saladklar havay
azaltarak ve daha az g harcayarak tepki verirler.
Santrifj ve pozitif deplasmanl kompresrlerden oluan kombinasyonu altran karma sis-
temlerin, uygun tasarlanm kontrol ile ortadan kaldrlabilecek blf ve yapay talebi olmas, o-
unlukla nemli miktarda ata sebep olur.
ransl olabilir. Tesiste, kk sorunlarn byk sorunlar haline gelmesini nleyecek rutin kont-
rol/bakm yrtme teden beri pek etkin biimde yaplmyorsa, dier kompresr tasarmlarnn
dnlmesi tavsiye edilir. Santrifj kompresrlere bakm yapmamak ok pahalya patlayabilir.
Temel Kazanmlar
1. Endstriyel kompresrler iki byk kategoriye ayrlr: Pozitif deplasmanl ve dinamik.
2. leri-geri hareketli (resiprokan) kompresrler, pozitif deplasmanl kompresrlerdir.
3. Dnel vidal kompresrler de pozitif deplasmanl kompresrlerdir.
4. Dnel vidal kompresrler, en yaygn endstriyel kompresr tipidir.
5. Dnel vidal kompresrler iin birok farkl tipte ksmi yk kapasite kontrol mevcuttur.
6. Ksmi yk kapasite kontrolnn farkl tipleri farkl ksmi yk g zelliklerine sahiptir.
7. Santrifj kompresrler, sanayide kullanlan dinamik kompresrlerin en yaygn tipidir.
8. Aerodinamik tasarm, santrifj kompresrler iin basma yksekliine karlk debi per-
formans erisini belirler.
9. Santrifj kompresrleri blfl olarak altrmak ar derecede verimsiz olabilir.
10. Santrifj kompresr, performans aralnn kilitlenme (veya boulma) blgesinde al-
trmak verimsizdir.
11. Bir sistemde birden fazla santrifj kompresr altrrken, blfl altrmak yerine
kompresrleri ksmak tercih edilir.
12. Pozitif deplasmanl ve santrifj kompresrlerin kombinasyonunu kullanan bir sistemi i-
letirken, kontrol stratejisi ve sistem basn profiline zel dikkat gsterilmelidir.
13. Santrifj kompresrler iin rutin bakmn dzgn yaplmamas, kompresrn byk bile-
enlerinde maliyetli arzalara yol aabilir.
Blm 4
Havann Temizlenmesi
Hava sktrldnda, havadaki her ey de sktrlr. Tipi ne olursa olsun her kompresr, or-
tam havasndaki kirleticileri younlatrr. Bu kirleticiler kat paracklar, hidrokarbon buharla-
r (ya, benzin ve dizel yakt duman), kimyasal buharlar ve su buharn ierir. Yasz kompre-
sr kullanlmas, basnl havann temiz olmasn garanti etmez. Ortam havasndaki kirleticiler
basnl havadan giderilmezse, hava datm sisteminde ve basnl havay kullanan ekipmanda
younlar.
Nem ve sv haldeki su snflar Tablo 4.2de sunulduu gibi tanmlanmtr. Nem deerleri
basn i noktas olarak, sv haldeki su deerleri ise sv haldeki suyun konsantrasyonu ola-
rak CW (g/m3) verilmektedir.
Yal kirlilik snflar da, aerosol, sv ve buhar dhil olmak zere toplam ya konsantrasyo-
nu olarak (mg/m3) belirlenmi ve Tablo 4.3de sunulmutur.
1 Tam spesifikasyonda, daha kk parack boyutlar iin parack saylar da yer almaktadr. Burada saddece en
byk parack boyutu aralklarna yer verilmitir.
2 LSL Lower Spec. Limit [Alt Spesifikasyon Limiti]
3 USL Upper Spec. Limit [st Spesifikasyon Limiti]
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 51
Tablo 4.4de, tipik hava kalite snflar sunulmutur. Hava temizleme sisteminin birincil g-
revi, basnl havann iindeki suyu gidermektir. Giri koullarnn 20C, %70 bal nem (doy-
ma) ve 1 bar mutlak olduu durumda; 5 m3/dklk kompresr gnde 30 litre su retecek kadar
4 Kaynak: Compressed Air Challenge Eitim Kursu: Basnl Hava Sistemleri Ynetimi, leri Dzey. Bu tavsiyeler sa-
dece tipiktir ve hibir ak veya rtk garanti veya sorumluluk iermeksizin nerilmitir. Baz uygulamalar iin bir-
den fazla snf dnlebilir. Ortam koullar, zellikle i noktas seimi etkiler. Kendi ihtiyalarnz belirlemek
iin kullanm noktas ekipman reticilerine dannz.
52 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES
nun ilevi dikkate alnmaldr. Bir kompresr ya hava ya da su soutmasyla alr. Hava so-
utmal ise, basnl hava scakl gerek soutma havas scaklnn 10 ila 20C zerinde ola-
bilir. Bu da, yaz aylarnda 30 il 45C, k aylarnda da 10 il 20C dolaynda k scakl de-
mektir. Su soutmal son soutucularda, 10C civarnda scaklk fark beklenebilir. Bu durum-
da ulalabilir k scakl, olduka deiken olabilecek suyun scaklna baldr. rnein
soutma kulesi suyu yaklak 30Cdir, eme suyu ise 10 il 15Cdir. Bununla ilgili ekonomik
deerlendirme, kompresr seimiyle balantl olarak yaplmaldr.
5 G ihtiyac kurutucuda ve balantl filtrasyonda basn dn ierir, ancak desikant yenileme maliyeti hari-
tir. Absorpsiyon tipi kurutucularda dorudan elektrik enerjisi girdisi yoktur.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 57
ekil 5.1de gsterilen kska silindiri iin ortalama hava kullanm (m3) nedir?
0,02 m3lik hacmi 6,9 bara sktrmak iin gereken serbest hava miktar (m3):
Denklem 5.2. Silindir hacmini doldurmak iin serbest hava miktar (m3):
Not: Silindirin piston kolu tarafndaki hacim, piston kolunun hacmi nedeniyle biraz daha az-
dr.
Silindir dakikada 4 strok yaparsa, 1 dakikalk alma esnasnda hacim 8 kez doldurulma-
ldr.
Kska silindirini beslemek iin ne boyda basnl hava hatt, hava vanas, filtre, reglatr,
yalayc vs. kullanlmaldr?
Hava hatt boyutu _______________________________________________
Filtre, reglatr, yalayc _______________________________________
Vana boyutu ___________________________________________________
Kullanm noktas borular ve dier ekipmann uygun biimde uygulamak amacyla, tasa-
rmc basnl hava talebinin dinamik tepe hava debisini dikkate almaldr.
Dinamik olarak, tm hava kullanm silindirin hareket ettii 8 kez boyunca meydana gelir ve
her hareket 1,5 saniye srer. Havann akt toplam sre 8 x 1,5 saniye = 12 saniyedir. Hava ta-
lebi debisi ise 12 saniyede 1,104 m3 veya 5,52 m3/dkdr.
Hava kullanm 12 saniyede 1,104 m3 iken, hava silindirinin bir evriminde tepe hava debi-
sini elde etmek iin Denklem 4 kullann.
Byk pnmatik kska silindiri tarafndan kullanlan dinamik hava debisine dayal olarak,
kullanm noktasnda hangi byklkte bileenleri kullanmak istersiniz?
Hava hatt boyutu _______________________________________________
Filtre, reglatr, yalayc _______________________________________
Vana boyutu ___________________________________________________
Kska silindiri uygulamasn deerlendirirken dikkate alnmas gereken bir konu daha var-
dr. Tepe dinamik hava debisi 5,52 m3/dkdr ve skma iin gereken minimum basn 6,9 bardr
(45 kN kuvvet). Ancak tepe debi, silindir hareket ederken meydana gelir ve gereken basn ih-
tiyac ise silindir dururken meydana gelir.
Statik ak uygulamalar, tepe hava debisinin gereken kullanm noktas basnc ile eza-
manl olmayan uygulamalardr. ekil 5.1de gsterilen byk pnmatik kska silindiri, ortala-
ma 1,104 m3/dk, tepe hava debisi 5,52 m3/dk ve minimum 6,9 bar basn gerektirmektedir. Te-
pe hava debisi ve basn ihtiyac ayn anda olumaz. Hava akarken, kska tutuncaya kadar si-
lindir ilerler; o esnada hava debisi 5,52 m3/dkdr ve basn ihtiyac basit olarak silindir ve ks-
ka aksamn hareket ettirmeye yetecek kadardr. Kska tuttuunda, hava debisi temelde s-
frdr (sadece kaaklar) ve gereken kska basnc 6,9 bardr.
Talebin statik ak olduunu dnrsek, seiminiz ne olur?
Dinamik ak uygulamalarnda ise, tepe hava debisi ve gereken kullanm noktas basn-
c ayn anda gereklemek zorundadr. rnein, bir elektronik bileen test makinesi, pnma-
tik silindir ilerledike eitli yay ykl kontaklar tutmaktadr. eitli uzunluktaki yaylar, silin-
dir ilerledike farkl test kontaklarnn tutmasn salar. Hava debisi, hz ve dolaysyla her bi-
leenin testinin tamamlanmas iin gereken toplam sreyi belirler. Silindir hareket ederken,
i stroku boyunca yaylarn sktrlmaya devam edilmesi iin basn gereklidir. Uygun altr-
ma, gerekli hava debisi ve alma basncnn test problar ilerlerken ayn anda olumas ge-
rekmektedir.
62 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES
Bir basn lerdeki mekanik snmleme (damping), lerin dinamik koullardaki deiime
hzl tepki vermesine imkn tanmaz. Dk hzda ortalamal veri okumalar da (ortalama kul-
lanm noktas), 6,21 bar civarnda ortalama besleme basnc gstermektedir. Ancak, minimum
basnc tespit etmek zere yksek hzda basn rneklemesi (ortalama kullanm noktas), dina-
mik besleme basncnn gerekte 5,52 bara yakn olduunu gstermektedir.
ekil 5.3te test makinesi basnl hava kullanm noktas balantsnda gsterilen, kullanm
noktasndaki boru balantlarnn yetersiz olmasnn neden olduu kstlamalar, dinamik bes-
leme basncn snrlamaktadr.
altrmak yaygn bir uygulamadr. Bu ise, sistemde basnl hava talebinin artmasna yol aar.
te bu artan hava talebine yapay talep denir.
Yapay talep nedeniyle kayplarn ortadan kaldrlmas iin, sistemin, talep taraf basncnn
retim ihtiyalarn destekleyecek en dk optimum gerekli basnca ayarlanm olarak al-
trlmas arzu edilir. Daha yksek basn bir miktar yapay talep yaratacaktr; basn arttka,
yapay talep nedeniyle kayplar byr.
Bir sistemde yapay talep nedeniyle toplam kayplar, yalnz talep taraf basncnn ne kadar
yksek olduuna deil, ayn zamanda basnl hava kullanmnn ne kadarnn regle edilmi
olduuna baldr. rnein, sistem basnc optimum hedef basncn 1,0 bar zerindeyse ve ba-
snl hava kullanmnn %50si regle edilmemise, yapay talep bileeni yaklak %6,5tir.
8 mm 7 bar
c=0,61
2,88 m3/dk
8 mm 6 bar
c=0,61
2,52 m3/dk
Optimum alma basncnda sistem debisi ile sisteme fiilen uygulanan basnta tketilen
debi arasndaki farka yapay talep denir. Yukardaki rnekte sistemin 7 barda altrlmas,
2,8 m3/dk debide yapay talep yaratr ve sisteme beslenen havann %12si israf edilir.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 69
Her regle edilmemi hava talebi yapay talebi artrr. nk, sistemin sorunsuz ilemesini
salamak iin sistem basnc minimum basncn stne ykseltilmektedir. Bir uygulamada re-
glatr bulunmas, o uygulamann regle edilmi olduu anlamna gelmez. ou kez, regla-
tr kontrol edildiinde, maksimum deere ayarland ve hibir eyi regle etmedii grlr.
Ksmen ak vana, bir reglatr deildir. Ksmen ak vana, sadece, boru zerinde tamamen
ak vanadan daha kk bir delik demektir. Kaaklar regle edilmemi hava talebidir. Sistem
basncnn artrlmas, sistemdeki her kaaktan daha fazla hava gemesine neden olur.
5.3.3. Kaaklar
Basnl hava sistemlerinin kaak yaptn herkes bilir. Ancak, bilinmeyen ey, ne kadar ka-
ak olduu veya bunun maliyetinin ne olduudur. Makul dzeyde bakm yaplan sistemler, re-
tilen havann %20sini kaaklar yoluyla kaybedebilir. Yetersiz bakm yaplan sistemlerde bu ka-
yplar %40-50 dolaylarnda olabilir.
Tablo 5.1, belirtilen iletim koullar iin basnl hava kaa tahminlerini gstermektedir.
Veriler, ak katsays 0,61 olan keskin kenarl bir orifise dayaldr. Dzgn yuvarlak delik (ak
katsays = 0,97) iin kaaklar ve maliyet %40 kadar artabilmektedir.
Kaaklarda yapay talep bileeni bulunmaktadr. Sistem basnc azaldka, kaak nedeniyle
kaybedilen basnl hava azalmaktadr. Sistem basncnn kontrol edilmesi, tek bir kaak tamir
edilmese dahi, kaak maliyetinde byk azalmalar yaratabilir. Kaaklarn tamir edilmesi el-
bette nemlidir; ancak tamir ncelikleri, maliyet/geri deme sresi hesaplarna dayanmaldr.
Basnl hava sistemi deerlendirmesi esnasnda alnan lmler, tesisin tketim profilini
ve gn boyunca ortalama hava talebindeki salnmlar tanmlar. Sistemin tamas ve zamana
70 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES
bal tepe hava talebi de tanmlanr. Tesiste basn istikrarszl kaydedilir ve kontroll sistem
basnc iin bir balang hedefi seilir.
Yaplacak iler arasnda, genellikle, sisteme enerji arz ile basnl hava talebini dengele-
mek zere kontrollerin uygulanmas vardr. Arz ile talebi dengelemek suretiyle, sistem basn-
c, seilen bir balang hedef besleme basncnda kararl hale getirilir. Zaman iinde, talep ta-
rafndaki basnc drmek suretiyle sisteme ince ayar verilebilir; buradaki nihai hedef, siste-
min kabul edilebilir en dk seviyedeki basnc salamas iin sistem arzn kontrol etmektir.
Arz taraf basn ayar noktas ve kompresr kontrolleri ayarlanarak almalar optimize edi-
lir. Burada nihai hedef vardr:
1. Basnl hava retim maliyetini minimize etmek,
2. Hava talebini kontrol etmek ve yapay talebi azaltmak,
3. Tepe talebi karlamak zere kontroll hava depolamas oluturmak.
Sistem besleme basncnn balangta kararl hale getirilmesinde birok fayda vardr. Ya-
pay talebin bir ksm hemen kontrol altna alnr. Kompresr kontrol tepkisi daha iyi hale gelir;
yk evrimleri daha dzgn olur ve skl azalr. Mevcut alc hacminin kullanlabilir hava de-
polamas, basn fark oluturularak daha iyi hale getirilir. Depolanan enerji dinamik, ksa s-
reli olaylar iin besleme yapar ve sistemin besleme basncn kararl hale getirir.
ekil 5.7deki veri grafii, bir hava sistemi denetimi srasnda alnmtr ve basn/debi
kontrolnn faydasn gstermektedir. Bu durumda, basn/debi kontrol (bir tr sistem kont-
rol, baknz Ek E ve H), borular zerinde elle iletilen ok dnl srgl vanadan ibarettir.
Kontroln ok hassas olmasna ve tepki sresinin iyiletirilme ihtiyac olmasna ramen, sis-
temin ileyii iyiletirilmitir.
Seilen hedef basn 6,55 bardr. nk, normal kompresr yk evrimleri hlihazrda 6,55
barlk minimum sistem basnc oluturmutur. Sistemin kslmas saat 13:08de balamtr.
Basn/debi kontrol ncesinde, sistem debisi ortalama olarak 51 m3/dkdan biraz azdr ve yk
evrimleri yaklak dakikada 2 evrimdir. lk zamana bal olaylar, saat 13:09 ile 13:14 arasn-
da olmutur. Kontroll sistem iletimi sayesinde, 42,5 m3/dklk kontroll talep ve dakikada 1
evrimlik yk evrimi elde edilmitir.
Yukardaki sistemde, olduka kaba bir basn/debi kontrol dahi, hava talebini %16 azalt-
m ve kompresr yk evrimini yarya indirmitir.
Gln seviyesi ykseldike su daha hzl akar ve ak aasndaki her eyi su basar. ou
basnl hava sistemlerinde, kompresr kontrolleri hedef basncn zerindeki bir deere ayar-
lanr. Alc bu basnta muhafaza edilir ve kullanlabilir hava depodan alnr. Ancak, daha yk-
sek basn, ak aasndaki her eyin sel altnda kalmasna neden olur; yapay talep nedeniy-
le her 1,0 bar basn iin %13 kayp oluur.
te yandan, gln kna bir baraj yaplrsa, gl bir rezervuar haline gelir. Su seviyesi yk-
seldiinde, glden su k kontrol edilir ve ak aasnda sel olumas nlenir. Basnl hava
sisteminde de, basn/debi kontrol baraj ve baraj kapaklar ile salanr. Alc basnc arttka,
basn/debi kontrol hava kn ksar ve ak aasnda basncn ykselmesini nler. Bu sa-
yede, yapay talep nlenmi olur.
Endstriyel basnl hava sistemleri, basn en dk dzeyde iken en az hava miktarn
kullanr. Ancak, alc basnc sistem hedef basncna eitse, depodan hava kullanlamaz.
Sisteme ince ayar vermek, kompresr kontrol ayar noktalarn, kullanlabilir hava depola-
masn optimize edecek biimde ayarlamak demektir. Optimum hava depolamas, sistem dina-
miklerine ve tepe hava debisi taleplerine baldr. Depolamann maliyeti vardr. nk, basn-
l hava retim basncnn artrlmas, her 1,0 barlk art iin %6 g art demektir. Ancak, ye-
tersiz depolama da, sistemin kararsz olmasna ve tepe yk karlamak iin fazla retim ka-
pasitesinde almasna yol aar.
Yukarda ekil 5.9da, hedef sistem besleme basnc 6,55 bar iin ayarlanm basn/de-
bi kontrolne sahip, 0,34 il 1 bar depolama basn fark salayan, uygun biimde ayarlanm
sisteme ait verilerin grafii verilmektedir.
Aada ekil 5.10daki grafik ise, uygun olmayan biimde ayarlanm sistemde alnan l-
mleri gstermektedir. Basn/debi kontrol baypas edilmi, kompresr ayar noktalar, de-
polama iin herhangi bir basn fark olmakszn kaynak kontrol salayacak biimde drl-
mtr. Aadaki veriler, uygun biimde ayarlanm sistemden nemli farkllk gstermekte-
dir.
74 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES
Basn/debi kontrol ve depolama basn fark olmakszn altrlan uygun olmayan bi-
imde ayarlanm sistemin performans ktdr. Sistem hedef basnc daha az kararldr. Ayar
kompresr ok hzl yk evrimleriyle almaktadr. Sistem, kompresr yk evrimleriyle
tahrik edilir ve hava talebi artar. Temel yk kompresr, srekli %100 kapasitede almakta-
dr. Son olarak, depolamadan alnabilecek kullanlabilir hava olmad iin, ayar kompresr,
zaman zaman ortaya kan hava talebi tepe olaylarn karlamak iin srekli almak zorun-
dadr. Uygun olmayan biimde ayarlanm sistemin performans ktdr ve enerji israf eder.
Sistem basn profilinin oluturulmas iin kullanlan tipik basn lm noktalar aadaki-
leri ierir:
ekil 6.1de sunulan basn profili grafii, kompresrn maksimum alma basncn (MWP)
9,0 bar gstermektedir. Kompresrn alma kontrol aral 8,0 il 8,7 bardr. Temizleme ekip-
manndaki 0,5 barlk basn d, giri basncn belirlemektedir; bylece arz tarafnda basn
normal olarak 7,5 bar olmaktadr.
76 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES
Minimum izin verilebilir besleme basnc 6,5 bardr ve 5,5 barlk son kullanm basn ihtiya-
cn destekler. Bu durum, sistemde aksama olmas olaslna kar 1 barlk fazla basn sala-
maktadr. alma basncn, retim prosesini desteklemek iin gerekli en dk basntan da-
ha yksek dzeye ayarlamak yaygn bir uygulamadr.
Normal alma esnasnda, talep taraf basn profili, datm borularnda 2 barlk basn
kayb gstermektedir. Sonuta; normal datm giri basnc 7,3 bar olur ve son kullanm bo-
rularnda 0,8 barlk basn kayb vardr. Normal alma son kullanm basnc, 5,5 barlk ihti-
ya iin 6,5 bardr.
Aslnda 1,0 barlk ilve basn, besleme girii iin en dk optimum hedef basncnn 6,5
bar olduu dikkate alnrsa, birincil depolama basn fark yaratmaktadr. (En dk optimum
hedef basn, retim ihtiyalarn desteklemek iin gereken minimum besleme giri basnc-
dr).
ekil 6.2. Depolama iin basn farkn gsteren basn profili
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 77
ekil 6.2de grld zere, kullanlabilir depolama oluturmak iin 1,0 barlk normal
besleme basnc gerekirken, bu basn komple sistem basncn da ykseltmekte ve yapay ta-
lebi artrmaktadr.
Kullanm noktas balants ile son kullanm noktas arasnda da ayrca basn kayb vardr.
Son kullanm basnc, basnl hava enerjisinin retim amal enerjiye dntrld nokta-
daki basntr. Buradaki cihaz pnmatik silindir, dnel aktatr, kavrayc, nozul vs. olabilir. o-
unlukla, kullanm noktas balants ile son kullanm noktas arasndaki basn kayb, pnma-
tik gle altrlan ekipman reten orijinal ekipman reticisinin (OEM) tasarm kararlarnn
sonucudur.
Mevcut bir sistemin basn profili, sistemin alma basnc llerek oluturulur. Sistemin
basn profilinin zaman iinde nasl deitiini anlamak iin genellikle veri ktklemesi gerek-
lidir. Veri ktkleyiciler normal olarak birden fazla noktaya taklr. ok sayda veri ktkleyici-
nin saatlerini uyumlu hale getirmek suretiyle, basn profilindeki dinamik deiimler deer-
lendirilebilir.
basncn artrmak ise, tm regle edilmemi hava talepleri ve kaaklar daha yksek basnta
hava tketeceinden, sistem tarafndan tketilen hava debisini artrr.
sistemin maksimum alma basncndan daha dk MWP limitine sahip olmas mmkndr.
Bu durumda, dk basnl bileen veya uygulama iin uygun koruma taklmaldr. Bu koru-
ma; basn azaltc reglatrler, ar basn emniyet vanalar, blf tapalar, ak snrlayclar,
hz sigortalar veya dier bileenleri ierebilir. Basnl hava sistemi mhendisi, gvenli iletim
iin uygun korumay salamaldr.
3. Talep taraf kullanm noktas basn hedefi, basn profilinin alt limitidir.
ts gibi gerek bir pnmatik cihazdr. Kullanm noktas cihaz, basnl hava enerjisinin faydal
ie dntrld yerdir. Bu noktalara, srasyla, kullanm noktas besleme balants ve son
kullanm pnmatik cihaz denir.
ekil 6.3, tesisin 3 kompresr odasnn ikisinden (Servis Odas #1 ve 3) kan hava basnc-
nn 93 psig olduunu gstermektedir. P4@ Hat 550 etiketli veriler, makinenin besleme noktas
balant basncdr. P5 Kaldrma evrimi etiketli veriler ise, somut olaymzda pnmatik silindir
olan pnmatik cihazn kullanm basncdr.
Basn profilini analiz ederken elde edilen ilk gzlem, sistem basnc 6,4 bar (93 psig) iken
makine besleme balant basncnn 5,5 bar (80 psig) oluudur. Kompresr istasyonu ile maki-
ne balants arasnda 0,9 bar (13 psig) basn gradyan bulunmas kabul edilemez. Kompresr
istasyonunda 5,9 bar (85 psig) bildirilen minimum kabul edilebilir sistem hedef basnc, maki-
ne besleme balantsnda 4,9 bardan (72 psig) dk basnca yol aar.
Kaldrma silindirinin alma dinamiklerini deerlendirmek iin, grafiin X eksenindeki za-
man blmelerinin 10 saniye olduuna ve kullanm noktas basncnn (P5), kaldrma stroku es-
nasnda basnlandrlm olan pnmatik silindirin balant portunda alndna dikkat edin.
ekil 6.3te 10:35te sol silindir kalkm ve yerinde pozisyonundadr. 40 saniye sonra silindir
alalmaya balar ve paray tutar; bu 10 saniye srer. Sonra silindir 20 saniye sreyle aa-
da kalr, bu esnada tutucu dzenek olduu yerde dnerek kaldrlacak paray kavrar. Para-
nn fiilen kaldrlmas, mteakip 10 saniye esnasnda olur; ardndan 20 saniye boyunca tutucu
dzenek dner ve para, bir sonraki retim admna indirilir. Burada para serbest braklr ve
parann serbest braklmas ve silindirin uzaklamas 10 saniye srer. 30 saniye daha sonra,
silindir yerinde pozisyonunda park etmi durumda olur.
Dinamik besleme basnc (P4 yeil izgi), havann silindiri fiilen kaldrmas esnasnda ilve
0,4 il 0,5 bar (6 veya 7 psig) der. Bu veriler, baarl bir kaldrma evriminde, silindir ze-
rindeki gerek alma basncnn 3,4 bardan (50 psig) biraz az olduunu gstermektedir. Bu
nedenle, bu uygulamann kompresr istasyonunda 5,9 bar (85 psig) dzeyinde besleme basn-
cna ihtiya duyduu varsaym geersizdir. retim faaliyetini baaryla tamamlamak iin sa-
dece 3,4 bar (50 psig) dinamik besleme basnc gerekmektedir. Sorun, hava sistemine besle-
me basncnn yetersiz olmas deildir. Sorun, uygunsuz basn profili ve bundan kaynaklanan,
kompresr istasyonu ile basnl hava enerjisinin ie dntrld nokta arasndaki geri ka-
zanlamayan basn kaybdr.
olan ktlesini ivmelendirmek zorundadr. Dier dinamik kuvvetler, silindirin i srtnme kuv-
veti ve tutucu dzenek mekanizmasnn d mekanik kuvvetlerini ierir. Bu nedenle, kaldrma
silindiri uygulamasnda basn profili verilerinin en nemli taraf, kaldrma ilemi srasnda ha-
va akarken mevcut olan dinamik besleme basncdr.
Statik ak son kullanmnn bir rnei de, basit pnmatik kska silindiridir. Silindir ilerler-
ken veya geri ekilirken, basit biimde kska mekanizmasn hareket ettirmelidir. Gerek son
kullanm ii, kska kavradktan ve silindirin hareketi durduktan sonra yaplr. Bu statik durum,
gerekli kska kuvvetini yaratmak iin kritik en yksek basncn gerektii zamandr. Bu uygula-
mada en kritik basn profili performans, statik durum esnasnda meydana gelir.
Basnl hava sistemi mhendisi, hem statik ak hem de dinamik ak son kullanm ihtiya-
lar arasndaki muhtemel etkileimin farknda olmaldr. Bir dinamik ak uygulamas, bir ma-
kineye veya prosese bal besleme basncn etkiliyorsa, dinamik durum, makine bnyesinde-
ki statik ak uygulamalarn da ounlukla etkileyecektir. Dinamik basn deiimleri, ayn za-
manda, tesis hava datm borularnn baz yerel ksmlarnda meydana gelebilir ve o sektr-
deki tm son kullanm uygulamalarn etkileyebilir.
Kullanm noktas basn profilini deerlendirirken ve alglanan kullanm noktas basn ihti-
yalarn dorularken, basnl hava sistemi mhendisi, sistemin basn profilinin dinamik per-
formansn incelemelidir.
Beslemeden Bina 13e olan basn gradyan 1 il 2 psigdir ve zaman iinde datm basn-
c, besleme basncn dorudan izler. Burada gsterilen basn profili, datm sisteminde ka-
bul edilebilir basn kayb olan normal sistem performansdr.
ekil 6.5te ayn sistemde baka bir yerde (Bina 1) basn gradyan kontrol gsterilmekte-
dir. Bu ekil, Bina 1de datm basncn etkileyen; 3.750 standart ft3/dk dzeyinde nispeten k-
k debi tepelerine sahip ar derecede gradyan sapmalar gstermektedir.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 87
Verileri analiz ederken nce, beslemeden basn gradyannn Bina 1 iin yaklak 0,7 bar
(10 psig) fark srdrdne dikkat edin. Bina 1deki basn genellikle sistem besleme basnc-
n izler. Ancak, tepe hava debisi koullarnda, basn gradyan 1,1 barn (16 psig) zerine kar.
Basnl hava sistemi mhendisi, datm sistemi performansn lmeli ve deerlendirme-
lidir. Sistem basn profili, mevcut basn gradyann dikkate almaldr. Normal basn gradya-
n, maksimum 0,15 bar (2 psig) ile snrl tutulmal ve besleme basnc gradyanlarn dorudan
izlemelidir. Ar basn gradyan ve tutarsz performans olduunda, basnl hava sistemi m-
hendisi datm tesisatnn yerleimini incelemelidir. e yarar bir basn profili elde edebilmek
iin datm basnc gradyann dzeltmek amacyla dzeltici nlemler uygulanmaldr.
ekil 6.7de, vanann yerine boru kstlayc konulmu ve sisteme ykl/yksz kompresr
eklenmitir. Kompresr ykte iken, boru kstlayc iki hacim arasnda basn fark veya gradya-
n olumasna neden olur. Kompresr bota iken iki hacim arasndaki basnca ne olur?
Havann basnl hava sistemi boyunca akmas iin basn gradyannn varolmas zorunlu-
dur. Akkanlar mekaniinde basn gradyan dp/dx olarak, yani mesafe (x) boyunca basntaki
(p) deiim olarak ifade edilir. Basnl hava, yksek basntan dk basnca akar. Akkann
hz ve boru hattnn direnci basn gradyann belirler. Boru hatt direnci sabitken, basn grad-
yannn artrlmas buna karlk gelen hz art yaratr. Borunun direnci artrlrsa, ayn basn
gradyan iin hz azalr.
ekil 6.9da grlen tesisat, lerde ok dk basn okunmasna yol aar. Debinin 2,8 m3/
dk (100 standart ft3/dk) olduu durumda, 50 mmlik (2 inlik) bir borunun ar derecede dk
direnci vardr. Kompresr, 2,8 m3/dk (100 standart ft3/dk) dzeyinde olan kendi anma tam ak
ktsnda alyor olabilir, ancak basn temelde 0 psigdir. Aka diren ok dk olduun-
dan hi basn yaratlmamaktadr.
90 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES
ekil 10da grld zere, ekil 6.9daki sistemde borunun kna bir vana taklrsa, va-
na ayarlanarak sistemin direnci deitirilebilir. Vana kapatldnda aka diren artar ve vana
aldnda diren azalr. Vana tam kapatldnda lerde okunacak basn deeri ne olur? Va-
nann kapatlmas basncn artmasna neden olur. Direncin 1,3 cmlik (1/3 in) orifise edeer
diren oluturacak ekilde kapatlmas halinde basn 2 barn (30 psig) hemen altnda olur. Va-
nann 0,8 cmlik (5/16 in) orifise edeer diren yaratacak ekilde daha da kapatlmas, ba-
snc 6,7 bar (100 psig) dzeyine getirir. Orifis katsays olarak 0,61 varsayldna dikkat edin.
Bu rnek, sistem performansn yaklak olarak belirlemek amacyla, edeer orifis ynte-
miyle sistem performansn deerlendirmektedir. Forml, kritik debi iin geerlidir. Dier bir
ifadeyle, ak yukarsndaki basn, ak aasndaki basntan iki kat byk olmaldr. Bura-
da gsterilen, hava alcdaki basncn, kompresrden gelen hava debisine ve hava sisteminde
mevcut olan aka diren miktarna bal olmasdr.
Yeni boru tesisatlar iin, ana datm balklarnda boru hattnn tasarm hz, 6 il 7,5 m/s
(20 il 25 ft/s) olmaldr. Branman hzlar ise 9 m/syi (30 ft/s) amamaldr. Sistem uzunluk
bakmndan kkse daha yksek hzlar tolere edilebilir. Datm sistemindeki toplam basn
d, maksimum 0,1 il 0,2 bar (1,5 il 2,0 psig) amamaldr. Boru hatt hznn 9 m/snin
(30 ft/s) altnda tutulmas, basn dnde byk bir art olmakszn, geici tepe durma de-
bisinin desteklenmesine imkn tanr.
Yukarda gsterilen sistemde kompresre, tek filtre ve kuru hava alcl hava kurutucu
hizmet vermektedir. Hava temizleme ekipmannn hava akna bir miktar direnci vardr. Bun-
dan doan basn d ise, kompresrlerden salanan hava debisine baldr. kompres-
rn ikisi ykte iken, hava debisi 15 m3/dk ve kurutucu ve filtredeki basn d 0,19 bardr.
llen basn profiline bakarken, nc kompresrn kontrol basn bandnn 0,58 bar
olduu grlr. Ancak, nc kompresr yke getiinde, debi 21,3 m3/dkya ykselir. Ar-
tan hava debisi sonucunda kurutucu ve filtredeki basn d 0,19 bardan 0,35 bara ykse-
94 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES
lir. Sinyal basncndaki 0,16 barlk deiim, kompresr knda alglanr. Sonu olarak, efektif
kontrol basnc band da 0,42 bara der.
Zaman iinde filtredeki basn d artmaya devam eder. ki kompresr ile basn d-
0,5 bara ykselirse, nc kompresr yke geince kontrol basnc deiimi daha da b-
yr. Aada gsterilen hesaplama, balang basnc d 0,5 bar iken oluacak kontrol ba-
snc deiimi iin zm gstermektedir.
nc kompresrn grnr kontrol bandnn 0,57 bar olduu ve kontrol basnc deiimi-
nin 0,5 bar olduu dikkate alnrsa; nc kompresr iin kalan efektif kontrol band 0,07 bara
decektir. Bylesine ar dk efektif kontrol basnc bandnda alnca, nc kompresr
ok ksa ve hzla deien ykl/yksz evrimlerle alr. Bu alma durumuna ksa evrim
denir. Yal dnel vidal kompresrler ksa evrim yaptnda, mekanik anma ve ypranma-
ya ek olarak, ksmi yk enerji verimlilii de ar derecede dk olur.
Baz basnl hava kurutucular veya dier bileenlerin, hemen gze arpmayan yerleik
ekvalfleri olabilir.
Kompresr kontrol sralayclarn veya dier oklu kompresr otomasyon sistemlerini ku-
rarken, bu kontroller iin uzaktan basn alglama konumu kullanlmas yaygndr.
Bir kompresrn kapasite kontrol sistemini altrmak iin uzaktan basn alglama kulla-
nldnda, kompresr paketinde birtakm yerel ar basntan korumann bulundurulmas zo-
runludur. rnein, kompresr k ile kontrol basnc alglama yeri arasnda bulunan basnl
hava hattndaki servis vanasn birileri kapatrsa, kompresr, ar basn emniyet vanas a-
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 95
lana dek veya motor ar yk korumas devreye girip kompresr kapatana dek hava sala-
maya devam eder.
Dinamik
Dinamik, zamanla deien parametrelerin sistem performans zerinde etkisinin incelenmesidir.
Basnl hava debisi normal olarak Nm3/dk cinsinden llr. rnein pnmatik gle beslenen
youn fazda madde tama sistemi, reticisi tarafndan 8,5 Nm3/dk basnl hava tkettii ek-
linde snflandrlmtr. Ancak tama ekipman incelendiinde, 4 dakikalk alma evrimi olduu
grlmtr. evrimin ilk yars esnasnda, madde tama kabna dolmakta ve hi basnl hava
tketilmemektedir. evrimin ikinci yarsnda ise madde fiilen tanmaktadr. Basnl havann tke-
tildii tek zaman, maddenin fiilen tand sredir. Tama sistemi dinamikleri dikkate alndnda,
basnl havann tketildii zamanda debi 17,0 Nm3/dk, yani belirlenen debinin iki katdr. Bu r-
nek, basnl hava talebinin ortalama ve tepe debisi arasndaki fark gstermektedir.
Bir sistemdeki alr kapasite, sistemin ortalama hava talebine eit veya byk olmaldr. Te-
pe hava talebi ise en etkin biimde depolama kapasitesinden karlanr.
alr yedek kapasite sistem verimini drr. Kompresrler, tam yk kapasitesinde iken en
verimli alr. alr yedek kapasite, bir veya daha fazla kompresrn ksmi yk kapasitesinde
almasn gerektirir. Ksmi ykte alrken, kompresrn azalm verimde olmas, zgl g-
cn (kW/Nm3) artmasna neden olur. Artan zgl gcn bykl ise, kompresr kapasite kont-
rol yntemine ve kompresr tarafndan retilen debiye baldr.
Bekleyen yedek kapasite hi enerji tketmez. nk, kompresr durdurulmutur. Baz komp-
resr tiplerinde; kompresrn ana motoru almazken dahi, asgari miktarda enerji harcayan
ya pompalar, stclar ve dier yardmc sistemler bulunabilir. Bekleyen yedek kapasitenin
sistemin alr kapasitesine katkda bulunmas iin, kompresrn altrlmas gerekir. Tm
kompresrlerin, 10-15 saniye il bir dakika veya daha fazla devreye giri sresi vardr.
Depolama kapasitesi, basnl hava sisteminde birka ilevi grr:
Depolama kapasitesi, kompresrn kapasite kontrol deien hava talebine tepki verir-
ken, basn art ve snm orann frenler.
Bir sistem optimize edildiinde, alr retim kapasitesi, ortalama talebe eit veya bi-
raz byk olmaldr. Sonu olarak, ksa sreli tepe hava talebi sklkla alr kapasiteyi
aar. Tepe hava talebini karlamak iin, depolama kapasitesi alr kapasiteye katkda
bulunur.
Bir kompresrn beklenmedik duruu, alr kapasitenin kaybyla sonulanr; arz-talep
dengesini srdrmek iin derhal geri getirilmesi gerekir. Kompresrn devreye giri
sresi esnasnda, bekleyen yedek kapasite kullanlabilir durumda deildir. Yedek komp-
resrden alr kapasite salanncaya kadar sistemi desteklemek iin depolama kapa-
sitesine ihtiya vardr.
Birok basnl hava sisteminde talep deiimleri olur. Belirli bir retim hatt veya pro-
sesinin devreye girmesi veya duruu, sistemde talep deiimi yaratabilir. Birok tesiste
retim vardiyas deiimleri ve bundan doan retim hz deiimi, basnl hava talebi-
ne neden olabilir. Depolama kapasitesi, talep deiimine tepki olarak devreye girmek-
te olan bekleyen yedek kapasitenin devreye giri sresi boyunca ihtiya duyulan debiyi
salar.
Talep olaylar, alr kapasitenin beklenmedik duruu veya talep deiimlerini destek-
lemek iin yeterli depolama kapasitesi olmadnda sklkla alr, yedek kapasite kul-
lanlr. alr yedek kapasiteli iletim, sistem verimini azaltr.
Burada:
Va = Hava Hacmi: Kullanlabilir basnl hava depolama kapasitesi
Vs = Depolama Hacmi: Depolama sistemi toplam hacmi
Pmax = Maksimum Basn: Depolama veya alc basnc (devreden k basnc)
Pmin = Minimum Basn: Depolama veya gereken alc basnc (devreye giri basnc)
Pamb = Mutlak ortam hava basnc
Denklem 7.1de grld zere, depolama sisteminin fiili kapasitesindeki deiimler veya
basn farkndaki deiimler, kullanlabilir depolama kapasitesini etkiler. Forml ayn zamanda,
basn fark olmad zaman kullanlabilir depolama kapasitesi olmadn gstermektedir.
Belirli bir talep olaynn beslenmesinde gereken alc bykln belirlemek iin, biraz fark-
l bir forml kullanlabilir.
Burada:
T = Olayn sresi (dakika)
C = Olaydaki hava talebi
Vs = Depolama sistemi toplam hacmi
Pmax = Maksimum depolama veya alc basnc (devreden k basnc)
Pmin = Minimum depolama veya gereken alc basnc (devreye giri basnc)
Pamb = Mutlak ortam hava basnc
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 101
Bu forml, olay esnasnda kompresrler tarafndan salanan basnl havay dikkate alma-
maktadr. Sadece, olay vuku bulduu anda depolamada mevcut olan havay hesaba katmaktadr.
Olay esnasnda depolamaya basnl hava salanyorsa, bu beslemenin miktar, Denklem 7.2de-
ki olaydaki hava talebinden karlabilir.
8,5 barda 60 m3 depolama ile, tesisin retim alan, bu olay esnasnda minimum kabul edile-
bilir basncn altna dmez.
7.2.3. Depolama
Depolama, kontroll veya kontrolsz olabilir.
Kontroll depolama, sistemin talep tarafn arz tarafndan ayrmak iin basn/debi kontrolle-
ri kullanr. Kontroll depolamann amac, datm sistemindeki basntan daha yksek basnta
olan basnl hava yedei bulundurmaktr. Kontroll sistemde datm sistemindeki basn, ya-
pay talebi minimize etmek ve hava kullanm veya kompresr kontrol tepkilerinden bamsz ola-
rak kararl bir basn salamak amacyla, dk tutulur.
Kontrolsz depolama: Kontrolsz bir sistemde, tesis genelinde basn, kompresrlerin kont-
rol aral boyunca ykselir ve der. Birok durumda, kompresrn vuku bulan talep deiim-
lerine tepki gsterememesi nedeniyle, tesis hava basnc arzu edilen en dk basncn nemli
derecede altna debilir.
Hem kontroll depolama hem de kontrolsz depolama, yeterli ve kullanlabilir depolama ile
sistem performansna fayda salayabilir.
nemli bir bileenidir. Bir makine veya proses almaya baladnda, sistemin gerek duyduu
hava talebinde (enerji) hzl bir art olur. Depolama sistemi, annda enerji salar. Kompresrler-
de kapasite art gerektiren byk talepler durumunda, kompresr kontrolleri tepki gsterince-
ye kadar geen zaman iinde, depolama gerekli enerjiyi salar.
Alc hacmi kendi bana kullanlabilir hava depolamas yaratmaz. Her basnl hava sistemin-
de hedef besleme basnc vardr. Sistem beslemesinin hedef basncn altna dmesi, gvenilir-
lii ortadan kaldrr. Bu nedenle, depolamann basnc hedef basntan yksek tutulmak zorun-
dadr. Depodaki kullanlabilir hava (enerji), alc hacmine ve alc basnc (PS) ile sistem besleme
hedef basnc (PT) arasndaki basn farkna baldr.
Sistemdeki hava talebi, basntaki her barlk de karlk %6 il %12 der (hava kullan-
mnn %50 il %100nn regle edilmemi olduu varsaylarak).
Ancak, besleme basnc hedef enerjinin zerinde olursa, yapay talep nedeniyle kayplar bar
bana %6 il %12 gibi yksek dzeylere kadar varabilir (hava kullanmnn %50 il %100nn
regle edilmemi olduu varsaylarak). Hedef basn, retim amal hava taleplerini uygun bi-
imde karlayacak en dk optimal basn olmaldr.
Kontroll depolama deerlendirilirken, ekipman spesifikasyonu, Tesis Talep Profilinde ta-
nmland ekilde tama (surge) anndaki talepleri ve geici olaylar karlayacak kapasiteyi he-
saba katmaldr. Basn/debi kontrolnn zamana dayal tepki karakteristikleri tama (surge)
anndaki talep esnasnda debi deiiminin mahiyet ve boyutuna baldr. Dinamik tepkiye ek ola-
rak, basn/debi kontrol ayn zamanda, depolama alclar ile sistem besleme hedef basnc ara-
snda kontroll bir basn farkn muhafaza etmelidir. Basn/debi kontrol, dk basn farkn-
da kontrol muhafaza ederken yksek hava debisi salayabilmelidir. Hava talebinin dk oldu-
u zamanda, geni bir st/alt kapasite aral ile birlikte, istikrarl iletim gereklidir.
Tanm: Qgen herhangi bir zamanda almakta olan evrimii kompresr kapasitesi tarafn-
dan retilen basnl havann ktle debisidir (Nm3/dk).
Tanm: Qdmnd herhangi bir zamanda basnl hava sisteminden atmosfere kaan basnl ha-
vann ktlesel debisidir (Nm3/dk).
retim ve talep arasnda ideal denge, Qgen = Qdmnd durumunda salanr.
Termodinamiin Birinci Kanununa gre, enerji yoktan var edilemez veya var olan enerji yok
edilemez. Buradaki karm, retilen hava debisinin talep edilen hava debisine eit olmas gerek-
tiidir. Uygulamadaki deneyimlerde grlmtr ki, retim ve talep her zaman eit deildir; bu
da sistem basncnda deiime yol amaktadr. Qgen > Qdmnd olduunda sistem basnc artar; Qgen
< Qdmnd olduunda sistem basnc azalr. retim ve talep arasndaki enerji dengesizlii, ya depo-
lamaya alnr ya da depolamadan salnanla karlanr.
Tanm: Qsys herhangi bir zamanda almakta olan evrimii kompresr kapasitesi tarafn-
dan retilen basnl hava ktle debisi (Nm3/dk) eksi depolamaya alnan hava debisi (artan ba-
sn iin -Qsto) veya art depolamadan salnan hava debisidir (azalan basn iin +Qsto).
Basnl hava sistemi mhendisi, basnl hava enerjisi depolamann dinamiklerini analiz et-
melidir. Bu blm, hava sisteminde retim, depolama ve talep arasndaki ilikileri incelemek iin
gerek duyulan matematiksel ilikileri ortaya koymaktadr. Sistem iletimini optimize etmek iin,
sistem enerjisi hava talebiyle dengede kalmaldr. Ayrca, sistem enerjisi retim (alan evri-
mii enerji) ve depolama arasnda da optimize edilmelidir.
Sktrma sreci genellikle ortam basnc ve scakl koullarnda balar (nem ierii olma-
d varsaylarak). Byk miktarda hava, kltlm hacme sktrlarak havann basnc yk-
seltilir. Sktrma srecinde, havann scakl artar. Hava scaklnn en sonunda ortam scakl-
na dneceini varsayarsak, sktrma srecinden elde edilen son basn, balang basnc ile
balang hacminin son hacme orannn (sktrma oran) arpmna eittir.
Sktrma ile 8 metrekp hava 1 metrekpe indirilirse, oluan basn balang basncnn 8
katdr veya r = 8 kat olur.
Kompresrn 1 bar basnta 8 metrekp kuru atmosfer havasn iine aldn varsayalm.
Bunu r = 8 ile arpnca, 8 bar mutlak veya 7 bar gsterge (efektif) basnc oluur.
ekil 7.1. Havann atmosferik basntan 7 bar gsterge (efektif) basncna sktrlmas (8 bar mutlak)
Birleik Gaz Kanununun uygulanmas, basnl hava depolama hesabnn temelidir. Hesapla-
mann daha ileri biimleri, basnl hava sistemi performansnn birok ynn deerlendirmek
iin kullanlabilir.
Hacmi 1 m3 olan bir hava alc, 8 bar mutlak dzeye basnlandrlrsa ve dearj vanas atmos-
fere alrsa, alcdan ka metrekp hava boaltlr? Bu problemi zmek iin deal Gaz Kanunu
formu aadaki gibidir:
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 105
Alcdan salnan havann hacmi (atmosferde), hava alcnn hacmi ile alcdaki basn deii-
minin arpm ve atmosfer basncna blmne eittir. Ayrca, alcnn basn deiimi, son ba-
sn ile balang basnc arasndaki fark, P = Pf Pi olarak ifade edilebilir. Formlde yerine ko-
yarsak:
Hava sktrmaya ilikin nceki tartmada, 8 bar (mutlak) basnca ulamak iin, 8 m3 hava-
nn sktrlmas gerektiini grmtk. Ancak, yukardaki alc hesab, sadece 7 m3 havann yu-
kardaki 1 m3lk alcdan salndn gstermektedir.
Bir m3 havaya ne oldu? Sekizinci m3 hava, hl hava alcnn iindedir. nk, alcnn basnc
1 bar (mutlak) dzeyinde kalmtr.
Alcnn basn deiiminin, nihai basn eksi balang basncndan hesaplanan izginin ei-
mi olduuna dikkat edilmelidir. Zamanla alc basncnn deiimine bakarak, basn derken
(negatif eim), havann alcdan sisteme akt anlalmaktadr. Aadaki xy grafii, basn (y) ve
zaman (x) gstermektedir.
Zaman dikkate alnnca, gaz hacmi, Vgas (m3), hacimsel gaz debisi, Vgas (m3) / T (dakika) = Qgas
(m /dk) haline gelir. Bu basnl hava depolama hesaplamasnn, basnl hava sistemleri iin bir-
3
ok kullanm vardr.
Kompresr tam yk kapasitesinde altrlr ve alcy balang basncndan (Pi) nihai ba-
snca (Pf) sktrmak iin geen sre (T) llr. Basnlandrlan sistemin hacmi (Vsys) bilini-
yorsa, kompresr tarafndan salanan hava aadaki ekilde hesaplanabilir. rnein, Denklem
7.9dan alc hacmi Vrec = 1 m3 ve sre T = 1 dakika.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 107
Depolama iin hava debisinin pozitif olduuna dikkat edilmelidir; yani, hava alcya basn-
l hava girmektedir. Denklem 7.7de gsterilen hesaplama iin hava hacmi Vgas negatif bulun-
mutur; yani alcdan hava salnmaktadr. Balang basnc, nihai basntan dkse (Denklem
7.9da olduu gibi), basn deiimi (P = Pf Pi) iareti pozitiftir, ve hava, sistemden hava alc-
ya akmaktadr.
ekil 7.4te gsterilen hava sistemi iin minimum kullanm noktas basnc 5,0 bardr ve
kompresr kontrol aral ise ykl 7,3 bar, yksz 8,0 bardr. Sistem basn profili unlar ie-
rir: Filtrede 0,2 bar basn d, kurutucu 0,3 bar, borularda kayp 0,2 bar ve kullanm noktas
balantsnda 0,5 bar kayp. Hava depolamann deerlendirilmesi, kullanlabilir depolama basn
farknn (P = Pf Pi) hesaplanmasn gerektirir.
Kullanlabilir hava depolamay hesaplamak iin kullanlabilecek minimum hava alc basnc
(Pf) nedir? Alcnn ak aasndaki basn profili, minimum basnc belirler. Sistemde gsteri-
len kulanm basnc 5,0 bar, kullanm noktas basn d 0,5 bar, datm borular 0,2 bar ve
hava kurutucuda 0,3 bardr. Bunlar toplaynca, minimum hava alc basnc Pf = 6,0 bar (5,0 + 0,5
+ 0,2 + 0,3) olarak bulunur.
Kullanlabilir hava depolamay hesaplamak iin kullanlmas gereken balang basnc ne-
dir? Kompresr kontrol aral ykl/yksz durumda 7,3/8,0 bardr. En muhafazakr yaklam,
hava depolama basn farkn hesaplarken, kompresrn kendi aralnda en dk basnta ol-
duunu varsaymaktr. Balang basnc (Pi) ise 7,3 bardr.
Hava alcnn ak yukarsnda bulunan filtre, balang depolama basncn etkiler mi?
Hayr, etkilemez. Tek ykl/yksz kompresrl bu durumda, filtrenin balang alc basn-
cna etkisi yoktur. En dk basn, kompresr yke girmeden hemen nce vuku bulur. Komp-
resr ykten knca, filtreden ak yoktur ve dolaysyla basn d yoktur. oklu kompresr
sistemlerinde, alcnn ak yukarsndaki bileenlerde basn d, kompresr kontrol band-
nn minimum basncndan karlmaldr. Bu, kontrol sinyal basncnn kompresr knda alg-
landn varsayar.
ekil 7.4de gsterilen sistem iin, kullanlabilir hava depolama tketilmeden nce 1 daki-
ka sreyle depolamadan (Qsto) desteklenebilecek debi nedir? Normal atmosfer basncn Patm =
1,013 bar varsayn ve scaklk ve bal nemi ihmal edin.
Verilen hava alc hacmi 5 m3, yukarda belirlendii zere Pf = 6,0 bar, Pi = 7,3 bar ve sre T =
1 dakika olarak verilmitir. Bunlar yerine koyarsak:
Hesaplanan depolama debisi Qsto = 6,42 Nm3/dk olur; iaretin negatif olduuna dikkat edin;
havann depodan sisteme aktn gstermektedir.
Sistem basnc art veya azalnda her 100 kPa (1 atmosfer) deiimde, sistem kendi hacmi-
nin (m3) 1 kat kadar basnl hava absorbe eder veya salar. Yukarda Denklem 7.11, her atmosfer
basnc bana feet kp cinsinden sistem kapasitansn vermektedir. Atmosferin standart basn
ve scaklk koullarnda olduunu ve boru hacminin ihmal edilebilir olduunu varsayn.
Yukarda Denklem 7.12de, 3 m3 hacimli hava alcda 1 atmosfer basn deiimi, 3 normal
metrekp (Nm3) havay kabn iine alr veya dna salar. Sistemin pnmatik kapasitans 3 Nm3/
atm olur. P = (Pf Pi) pozitif ise, yani balang basnc nihai basntan dkse, yer deitiren
hava 3 Nm3tr ve hava alc tankna alnr. P negatif ise, yani balang basnc nihai basntan
bykse, yer deitiren hava 3 Nm3tr ve alc tanktan hava darya verilir.
Basnl hava sisteminin basnc genellikle kPa cinsinden lldnden, basnl hava sis-
temlerinin kapasitans kiloPascal bana normal metrekp (Nm3/kPa) cinsinden ifade edilir.
110 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES
Yukardaki hacmi Vsys = 3 m3 olan sistem iin kapasitans 0,03 m3/kPadr. Sistem basnc de-
iimi 100 kPa (1 atm) ise, depolanan gaz hacmi (Vgas) 3 m3 olur (baknz aada Denklem 7.13.
Gaz hacminin hesaplanmas). Normal hava koullar iin tanmlanan koul atmosfer olduun-
dan, Vgas = 3 Nm3 olur.
Talep olay esnasnda, depodan salanan hava (negatif eim) 2,2 Nm3tr. Olayn sresi 1 da-
kika olduuna gre, depodan gelen hava debisi 2,2 Nm3/dkdr. Tepe dinamik talep, temel yk
kompresr kapasitesini depodan gelen hava debisine ekleyerek hesaplanr.
Denklem 7.16. Tepe dinamik talep hava debisinin (standart ft3/dk) hesaplanmas
Sistemin pnmatik kapasitans ve basncn zaman trevini dP/dt veya deiim hzn kullana-
rak, sistem tepe dinamik hava debisini hesaplayn. Talep olay boyunca kompresrn tam yk-
te olduunu varsayn. Tepe hava debisi, kompresrden gelen hava debisi (Qgen) ile depolamadan
112 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES
gelen hava debisinin (Qsto) toplamdr. Sisteme verilen havann, depolamaya gelen hava ile ters
orantl olduuna dikkat edilmelidir. Hava, depolamadan ayrlyorsa (negatif), sisteme pozitif debi
olarak girmektedir. Bu nedenle, sistem denkleminde (Denklem 7.19) depolama debisi (Qsto), (-1)
ile arplarak ters orantl alnr.
Talep olay sona erdiinde, sistem basncnn ayn 25 saniyelik sre iinde 600 kPadan tek-
rar 655 kPaya ykseldii grlr. Kompresrn tam ykte kald varsaylarak, bu sre zarfn-
da hava sistemi talebi nedir?
Sistem basnc artyor olduundan, basn deiimi (Pf Pi) pozitiftir. Bu, depo hacminin
kompresr kapasitesini absorbe etmekte olduunu ve net sistem talebinin (Qsys) kompresr k-
tsndan dk olduunu gsterir. Ayn ekilde, depolama debisi, (-1) ile arplm olarak sistem
ile ters orantldr.
yntemin kullanlmas, fiili sistem debisini (Qsys) verir; te yandan, kompresr yke girdiinde ve
ykten ktnda depoya absorbe edilen ve depodan salnan debiyi de hesaba katar.
ekil 7.5te gsterilen sistem iin verilen aadaki bilgiler ile, pnmatik kapasitans yakla-
mn kullanarak sistem hava debisini (Qsys) hesaplayn.
Verilenler:
Vsys = 6,1 m3
Cpn = 0,061 m3 / kPa
Pa = 100 kPa
Pload = 600 kPa
Punload = 655 kPa
Qsys = ?? m3 / dk
Qgen = 15 m3 / dk
TL = 29 saniye (Kompresrn ykte alma sresi)
TNL = 25 saniye (Kompresrn yksz olduu sre)
Ykl/yksz alma evrimi iin sistem hava debisini hesaplamann bir yntemi de, komp-
resrn yzde ykn hesaplamak ve kompresr kapasitesi ile arpmaktr. Kompresrn yz-
de yk, ykl srenin toplam ykl evrim sresine (ykl sre ile yksz sre fark) bln-
mesiyle elde edilir.
Denklem 7.21in sonucu, kompresr ykte iken 15 Nm3/dk debi saladn, 6,49 Nm3n de-
poya, 8,06 Nm3n ise hava talebini beslemeye gittiini gstermektedir.
Yksz evrim esnasnda sistem basnc der ve sistemin pnmatik kapasitans sisteme de-
bi salar. Sistem basnc, kompresrn yksz basnc olan 655 kPadan ykte iken basnc olan
600 kPaya der.
Yukardaki tm hesaplamalar, sistem hava debisini 8 Nm3/dk olarak verir. Ykl/yksz kont-
roll sistemler iin basnl hava sistemi performans veri ktklemesi, kompresr yk evrim-
lerini yanstan debi ve basn verilerini ierir. Sistemin pnmatik kapasitansnn burada tanm-
lanan yntem ile llen performans verilerine katlmas, hava sistemi mhendisine gerek di-
namik hava talebini verir.
rnein, ekil 7.5te gsterilen sistem iin slak alcnn 2 m3, kuru alcnn 3 m3 olduunu, ve
sistem genelinde 265 uzunluunda 50 mm apta ISO 65 orta boru ile birlikte 60 m uzunluun-
da 100 mm apta boru olduunu varsayalm. 100 mm orta borunun i apn 105 mm ve 50 mm
apta orta borunun i apnn 52,8 mm olduunu varsayarak, sistem hacmi aadaki gibi hesap-
lanabilir.
Yukardaki test verilerine dayanarak ve Denklem 7.25 kullanlarak basnl hava sistemi ka-
pasitans ve etkin depolama hacmi hesaplanabilir.
116 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES
Altrmalar
1. Bir hava alcnn 5 m3 hacmi vardr ve basnc 1 dakika 12 saniyede 525 kPadan 650
kPaya ykselmektedir. Yer deitiren hava hacmi (Nm3) nedir, hava alcya girmekte mi yoksa
kmakta mdr ve hava debisi (Nm3/dk) nedir? Cevap; Qsto= +5,58 Nm3/dkdr.
2. Bir talep olay esnasnda 3 m3lk hava alcnn basnc 24 saniyede 820 kPadan 600
kPaya dmektedir. Hava depolama debisi nedir? Hava ak negatif mi yoksa pozitif midir ve
hava aknn iaretinin nemi nedir? Cevap; Qsto= -16,5 Nm3/dkdr.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 117
3. Aadaki diyagramda gsterilen kapasitesi bilinmeyen bir kompresr sahada test edi-
lerek hava debisi belirlenecektir. Kullanacanz test prosedrn anlatn. Kompresr sistem-
den izole edilebilmekte ve evrimd test edilebilmektedir. Kontrol paneli zerinde manuel
yksz/normal anahtar olan ykl/yksz kontrol mevcuttur. Kompresr reticisi, 550 kPa
minimum alma basnc ve 750 kPa maksimum alma basnc nermektedir. Kompresr
kontrolleri ykl 700 kPa ve yksz 720 kPaya ayarlanmtr. Bu ayarlar ile, kompresrn ok
ksa yk evrimleri olduu gzlenmektedir. Yk evrimleri niin ok ksadr?
4. Yukardaki kompresr iin yaplan test, kompresrn 550 kPada ykl olduunu ve al-
cy 700 kPa basnca ykseltmesi iin 26 saniye gerektiini gstermitir. Kompresrn debisi
(Nm3/dk) nedir? Hesaplanan kompresr debisini kullanarak, ykl/yksz dzeylere (700 kPa
ve 720 kPa) bakldnda, kompresrn ykte alma sresi nedir? Cevap; t = 3,5 sn.
5. Bir basnl hava sistemi aada gsterilen basn profili ile almaktadr. Minimum kul-
lanm noktas basnc 540 kPadr; depodan ekilen kullanlabilir basnl hava miktar (m3) ne-
kadardr? Cevap; Vgas = - 5,1 m3.
6. Bir basnl hava sistemi aada gsterilen basn profili ile almaktadr. Kritik kulla-
nm noktas talebinin minimum basn ihtiyac 550 kPadr. Bir talep olay, basncn dmesine
ve her iki kompresrn tam yke gemesine neden olmutur. Gsterilen basn profili Pleri
kompresr #1 ykl, her iki kompresr (1 ve 2) ykl iindir. rnein filtre basn d, yal-
nz kompresr #1 ykte iken 30 kPadr, her iki kompresr ykl iken 120 kPadr. Talep olayn
karlamak iin depolamadan kullanlabilir basnl hava (m3) nedir? Cevap; Vsto = - 30,06 m3
ekil 7-A3. ift kompresr beslemeli depo-kurutuculu kullanm hatt
7. Bir basnl hava sistemi, aada gsterildii ekilde iki kompresr ve bir alc tankna
sahiptir. Kompresr #1 tam ykldr, kompresr #2 ise 15 saniye ykte almakta, 60 saniye
ykszdr. Kompresr #1 ykl ve kompresr #2 yksz iken gsterilen iki debimetrenin l-
t hava debisi nedir? Cevap; Qsys = 7 m3/dk; Qsto = 37 Nm3/dk
8. Bir basnl hava sistemi aada gsterildii ekilde iki kompresr ve iki alc tankna sa-
hiptir. Kompresr #1 tam ykldr, kompresr #2 ise 19 saniye ykte almakta, 30 saniye
ykszdr. Kompresr #1 ykl ve kompresr #2 yksz iken gsterilen iki debimetrenin l-
t hava debisi nedir? Debimetre ile llen hava talebi ka m3 tr?
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 119
9. Bir basnl hava sisteminde, her biri 23 Nm3/dk anma debili be kompresr vardr. Tm
kompresrler almaktadr; drd tam ykte, birisi ise ykl/yksz kontrol ile ayar kapasi-
tesi olarak almaktadr. Aadaki veri grafii, bir basn d olay gstermektedir. Tm
kompresrlerin anma kapasitelerinde debi salad, atmosfer basncnn 100 kPa olduu ve s-
caklk ve bal nemin normal koullarda olduunu kabul ederek, aadaki sorular cevaplayn:
D olay esnasnda toplam tepe hava talebi debisi (Nm3/dk) nedir?
Mevcut basn profili ile, benzer karakteristik belirteci olan olaylar esnasnda besleme gi-
riinde beklenen en dk basn nedir?
Sistem besleme basnc 570 kPa dzeyinde veya zerinde tutulacaksa, gereken ilve ha-
va depolama hacmi nedir?
zmler
zm - 1:
Hava debisi pozitif olduu iin hava, sistemden hava alcya girmektedir. Dolaysyla,
Cevap; Qsto= +5,58 Nm3/dkdr.
zm - 2:
Hava debisi negatif olduu iin, hava depodan sisteme doru akmaktadr.
Cevap; Qsto= -16,5 Nm3/dkdr.
zm - 3:
Depo
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 121
zm - 4:
zm - 6:
Verilenler:
Vsys = 3,0 m3
Cpn = 0,03 m3 / kPa
Pa = 100 kPa
Pf = Pkurutucu + Pboru1 + Pboru2 + Pdmnd
Pf,#1 = 10+2+50+550 = 612 kPa
Pf,#2 = 45+3+50+550 = 648 kPa
Punload,#1 = 850 kPa = Pi,#1
Punload,#2 = 800+ 850 = 1650 kPa = Pi,#2
Vgas = ?? m3
zm - 7:
Verilenler:
Vsys = Vrec + Vpipe = 1,0 + 0,0 = 1,0 m3
Cpn = 0,01 m3 / kPa
Pa = 100 kPa
Punload,1 = 850 kPa
Qgen,1 =7 m3/dk
Qgen,2 =5 m3/dk
ler ve basnl havann proses uygulamalar dhil olmak zere tm alt sistemleri ve bileenleri
irdeler. Sistem snr, basnl hava beslemesine enerji girii, retim ekipmanna var ve enerji
girii neticesinde yaplan ii ierir.
Basnl hava sistemi deerlendirmesi maliyet etkin olmaldr. Nispeten kk miktarda ener-
ji kullanan bir sistemin etd iin byk zaman ve para harcamak pek akllca deildir. Birbirinin
ayns olan iki basnl hava sistemi veya iki basnl hava sistemi deerlendirmesi yoktur. An-
cak tm deerlendirmeler sistemin btn iin yaplmaldr. Sistemin tm paralarna eit za-
man ve emek harcamak gerekmez. Sistemin ileyii, enerji kullanm, performans ve iyiletir-
me frsatlarn anlamak iin sistemin tm paralarn deerlendirirken yeterli derecede kapsa-
yc olmak gerekir.
Basnl hava sistemi deerlendirmesi tamamlandnda, toplanan bilgiler, deerlendirme
ekibinin aadakileri yapabilmesine imkn tanmaldr:
Tesisin kritik retim srelerini destekleyen basnl hava kullanm noktas uygulama-
larn anlamak,
Mevcut dk performansl uygulamalar ve sistemin ileyiini aksatan uygulamalar
dzeltmek,
srafa yol aan uygulamalar, kaaklar, yapay talep ve uygunsuz kullanmlar ortadan
kaldrmak,
Arz ile talep arasnda enerji dengesi kurmak ve srdrmek,
Basnl hava enerjisi depolama ve kompresr kontroln optimize etmek.
Burada:
bhp = motorun tam yk fren beygirgc
0,746 = bhpyi kWa dntrme faktr
sre = yllk alma sresi (saat)
enerji maliyeti = $/kWh
mtr eff = motor tam yk verimi
Yukardaki hesaplama, kompresrn srekli olarak tam yk kapasitesinde altrldn var-
saymaktadr. Kompresrlerin ou, zamann bir ksmnda yksz veya tam ykn altnda kapasi-
tede altndan, bu hesaplama yllk enerji maliyetini olduundan fazla gsterecektir.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 127
Alternatif olarak, biliniyorsa eitli ksmi iletim koullar iin ayr hesaplamalar yaplabilir.
Yllk enerji maliyeti iin llen Volt-Amper hesaplamas.
Burada:
volt = ortalama 3 faz hat gerilimi
amper = motorun tam yk akm iddeti
1,732 = faz ile ntr arasndaki gerilim iin 3n kare kk
pf = motorun g faktr (tipik olarak 0,80 il 0,85)
sre = yllk alma sresi (saat)
enerji maliyeti = $/kWh
Yukardaki hesaplama, volt ve amper lmlerinin kompresr tam yk kapasitesinde alr-
ken yapldn varsaymaktadr. Kompresrlerin ou, zamann bir ksmnda yksz veya tam
ykn altnda kapasitede altndan, bu hesaplama yllk enerji maliyetini olduundan fazla
gsterecektir.
Alternatif olarak, farkl iletim koullarnda volt ve amper lmleri yaplyorsa, eitli ksmi
iletim koullar iin ayr hesaplamalar yaplabilir.
Not: Motor akm iddetinde deiiklik olunca g faktr de deiir.
ekil 8.1. Basnl hava sistemi deerlendirmesi iin sistem mhendislii sreci
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 129
hava kullanm noktasnn birleiminden oluur. Birok sistemde, yzlerce hava talebi rastge-
le biimde faaliyet gsterir. Mnferit hava taleplerinin tkettii hava debisi, birka standart ft3/
dkdan birka yz standart ft3/dk basnl havaya kadar uzanabilir. Mnferit hava talepleri de bir-
ka saniyeden birka dakikaya ve hatta saate kadar srebilir. Basnl hava sistemleri, hzla de-
ien debi ihtiyalar nedeniyle ok dinamiktir. Bu nedenle, hava aknn sisteme zaman taban-
l tepkisinin anlalmas, performansn uygun biimde deerlendirilmesi asndan kritik nem
tar.
Basnl havann kullanm ve datm, sistem dinamiklerini belirler. Tanmlama, son kullanm
uygulamalarnn gerek basn ihtiyacnn bilinmesiyle balar. Buna ek olarak, talepteki salnm-
larn bykl ve skl da dinamikleri etkiler. Olay ykleri, sistemin enerji kullanmn hzla de-
itirir. Datm a sklkla enerji sunumunu snrlar.
ikincil basn/debi kontrolleri, hava deposunu yeniden doldurma kontrol vanalar, ekvalfler ve-
ya dier temel sistem bileenlerini belgeleyin.
Kompresrler, hava kurutucular, filtreler ve hava alclar iermek zere her kompresr ala-
nn izerek bir blok diyagram hazrlayn. Kompresrler, hava kurutucular ve filtreler iin retici,
model ve kapasite snrn kaydedin.
Ara balant borularnda her kesimin boru boyutu belirlenmi olmaldr. Varsa takl izolasyon
vanalar, baypas vanalar ve ekvalfler de blok diyagrama dhil edilmelidir.
Talep taraf tesis yerleim plan iin; tesis kat plan izimleri veya tesis yerleim krokisini aln.
nemli hava taleplerinin yerini gsteren bilgileri dhil edin. u hava talepleri deerlendirmeye
alnmaldr: retim iin kritik hava talepleri, basn iin hava talepleri, yksek hacimli kesikli ta-
lep olaylar ve alglanan yksek basnl hava talepleri. letim sorunlar veya iyiletirme frsat-
lar veya her ikisini de ieriyor olarak tespit edilen hava taleplerinin envanterini karn.
lm musluklarnn taklmasn planlayn; sahada almaya hazrlk iin, basnl hava debi
ve basn lm noktalarna boru donanm taklmas gereklidir. Ekip yelerine, her lm nok-
tasna gerekli boru balantlarn uygun biimde takmalarn ve taklacak yerleri bildirin. Elekt-
rik gc veya akm iddeti lm iin dier transdserlerin taklmas, bu iin uzman elektrik
teknisyenlerinin yardmn gerektirebilir. Yardm edecek personel ve ekipmann bulunmasn ko-
ordine edin.
rinin yardmna ihtiya duyulabilir. Debi ve/veya basn lm yerlerine eriebilmek iin sepetli
vin veya merdivene gerek duyulabilir. Tesisin alma kurallar, ekipman kurulurken, ett ekibi-
ne ilgili ikolundan personelin elik etmesini gerektirebilir. Sahada almaya balamadan nce
gerekli dzenlemeler ve planlar yaplmaldr.
Gerekli bilgileri toplamak iin gereken sreyi dikkate alarak sahada alma iin nceden ta-
rihler belirleyin ve lm hazrlk almasn tamamlayn. letim sorunlar veya iyiletirme fr-
satlar veya her ikisini de ieriyor olarak tespit edilen hava talepleri dhil olmak zere hava ta-
lepleri envanterinde gsterilen her uygulamay deerlendirme iin gereken zaman tahsis edin.
Sistem deerlendirmesi esnasnda her bireyin roln ve sorumluluklarn belirleyin. Yapl-
mas planlanan i kalemlerini, kim tarafndan, nasl ve ne zaman yaplacan ortaya koyun.
6 Uluslararas Sistem Mhendislii Konseyi (INCOSE), Sistem Mhendislii lme Klavuzu, lme alma Grubu
Teknik Raporu, versiyon 1 Mart 1998.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 133
ler doru olmal ve bunlardan doacak analiz de lmenin amalarna doru biimde hizmet et-
melidir.
nerilen deerlendirme maliyet etkin mi? Potansiyel ekonomik faydalar, deerlendirmenin
maliyetine katlanmay hakl klyor mu ve eitli enerji verimlilik nlemlerini uygulamaya koy-
mak iin yatrm yapabilecek yer kalyor mu?
Deerlendirme plan, burada listelenen ihtiyalarn bir ksmn veya hepsini karlamyorsa, o
zaman deerlendirme hedefini ve burada belirtilen ihtiyalar karlamak iin ngrlen i kap-
samn deitirmeyi dnn.
Arz taraf operasyonel referans dzeyi ayrntl biimde rakamsallatrlmaldr. Arz taraf
performans; basn deiimi, ortalama debi ve tepe hava debisi cinsinden tespit edilmelidir. l-
len referans dzey verilerden yllk iletim maliyetini hesaplamak zere saatlik ortalama pro-
filler oluturulmaldr. Tipik iletim gnlerinde arz taraf profilleri, karakteristik talep dnemle-
riyle birlikte ortaya konulmaldr.
Tesisin hava talebi profilini oluturmak iin, aadaki lmleri yaparak ie balayn:
Tipik gnler iin bir kompresrn saatlik enerji tketimini (kWh) ln.
Tesisin hava talebi profili, sistem performansnn birok ynn analiz etmek iin k nok-
tas salar. Gn boyunca salnm yapan saatlik ortalama hava talebi belgelenir. Tama talepleri
ve zamana bal olaylar, tepe hava talebi ve olay sresi bakmndan tespit edilir. Tesisin basn
kararlln deerlendirmek ve kontroll sistem basnc iin ilk hedefi tanmlamak zere lm-
ler kullanlabilir.
Teknik hedefler, nasl bir profil bilgisinin arzu edildiini ortaya koyduunda, bir test plan ge-
litirilmelidir. Test plan, izleme noktalar ve llecek parametrelerin listesini iermelidir. r-
nekleme oran, veri aral ve yaplacak veri ktkleme sresini planlamak da nemlidir. Saat-
lik profil trendleri, debi, g ve basn iin arz taraf performansnn llmesi, transdserin r-
nekleme oran verilerinin, sistem dinamiklerini tespit edecek sklkta olmasn gerektirir. Sistem
performans trendini elde etmek iin 1 saatlik veya dier veri araln ortaya koymak zere veri
ortalama ilemi kullanlabilir. Ayn zamanda, dinamik performans tespit etmek amacyla daha
ksa aralklarda kaydedilmi veriler kullanlabilir. rnein, ksa aralklarla veri ktklemesi, ge-
ici basn profil tepkilerini ve nemli talep olaylarn tespit edebilir.
Basn profili, talep taraf basn dalgalanmalarn iermeli ve ar sistem basncn tespit et-
melidir. Mevcut basn dalgalanmalarnn retkenlik zerine etkisi de deerlendirilmelidir.
Temel hava talepleri; gzlem, ksa sreli veri ktkleme, tek noktada bir defalk lmlerle
deerlendirilmelidir. llen hava debilerinden elde edilen referans verilerin talep olaylarnn
karakteristik belirteleriyle korelasyonunu da ieren basnl hava talebi profili analiz edilmeli
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 137
ve belgelenmelidir. Son olarak, talep snflandrmalarnn (tepe, ortalama ve srekli hava talebi)
evrim sreleriyle birlikte analizini zetleyin.
Sistem basn profili, sistemin nasl altnn tam olarak anlalmasna yardm eder. Yuka-
rdaki profilde, son kullanmn almas iin yalnz 5,5 bar (g)ye ihtiya vardr. Bu, birtakm iyi-
letirme nerilerinin yaplabilmesi iin k noktas salar. Kompresr kontrol aralnn alt nok-
tas ile kullanclarn ihtiya duyduu basn arasnda 2 barlk fark vardr. Eer 2 barlk fark orta-
dan kaldrlabilirse, kompresrdeki basn drlebilir. Basncn her 1 barlk azaltmndan yak-
lak %6 g tasarrufu salanr.
Basn d kesikli ise, bunun en muhtemel nedeni byk bir talep olaydr. Bu da, ilve ba-
snl hava depolamann gerekli olabileceini gsterir.
Tesisin hava basnc hlihazrda kabul edilir dzeydedir. Tesisin besleme basnc, hava tale-
binin dk olduu zamanlarda 6,76 bara kadar kmaktadr Ancak basn, gndz saatlerinde
tepe retim esnasnda rutin olarak 5,52 bara dmektedir.
Dk hava kalitesi boyama ilerini etkilemekte, retim kayb ve rn atklarna neden ol-
maktadr. Ayrca, boyamay takip eden kaplama ilemlerinde de retim sorunlarna neden oldu-
una inanlmaktadr.
Tesiste halen geniletme almalar devam etmektedir. Yeni meknn ounluu mamul
mallar envanteri ve otomasyonlu ambar, sipari ileme ve sevkiyat ilemleri iin ayrlacaktr.
Genilemeyle ilikili olarak ok az ilve hava talebi sz konusu olacaktr. Ancak, yeni eklentide,
yeni bir kompresr iin yer bulunacaktr. Bu da, tesis iinde nc bir noktada ilve basnl ha-
va besleme kapasitesi salayacaktr.
Tesisin basnl hava sistemi deerlendirmesini tanmlamak iin ne gibi teknik hedefler kul-
lanrsnz?
i. retim alanlarna gvenilir ve tutarl basnl hava beslemesi salamak iin sistem plan
oluturun.
ii. Hlihazrdaki kompresr kontrol basn salnmlar ve altrma srasn deerlendirin.
iii. Besleme basnc iin hedef basn aral belirleyin ve kabul edilebilir basn deiimleri
tolerans tanmlayn.
140 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES
iv. Tanmlanan basn aral ve tolerans dhilinde hava besleme basncn istikrarl klacak
yeni arz taraf sistem konfigrasyonu ana hatlarn belirleyin. Konfigrasyonu ve mevcut komp-
resrlerden salanan besleme performansn deerlendirin. Gerekirse, ilve kompresrler ve
yardmc ekipman uygulanmasn deerlendirin.
v. Mevcut basn gradyanlarn deerlendirmek suretiyle, merkezi kompresr istasyonu k-
ndan hava datm performansn tanmlayn. Silo sahasndaki uzak kompresrn kontrol en-
tegrasyonunu kontrol edin.
vi. Teknik sorunlar ve i parametreleriyle uyumlu olan tutumlu bir sermaye yatrm ve aa-
mal zm plan oluturun.
Bu sistem iin lme plannz nedir? lme trlerini (debi, basn, vs.) ve lmenin yaplmas
gereken yerleri dhil edin.
Tesisin hava talebini tanmlamak iin kullanlan lme noktalar, 4 adet ak transdserin
balanmasn gerektirir; ana kompresr odasndan ayrlan balklarda ve biri de vagon bo-
altma silo sahasndaki uzak kompresrde olmaldr. Sistem basnc, kompresr odas ve silo
sahasndaki besleme noktalarnda izlenir. Kompresr kontrol sinyal basnlar, ana kompresr
odasnda bulunan her kompresrde izlenir.
Sistem deerlendirmesi iin seilen lme noktalar aada gsterilmektedir.
ekil 9.4teki veri grafii, periyodik bir olayn varln gsteren debi ve sistem basnc lm-
lerini iermektedir. Ayrca, mnferit balklarn debi verileri de, 4 lik balkta (TF1) bir olay, 3 lik
balkta da (TF2) baka bir olay olduunu gstermektedir. Veriler ayn zamanda, saat 07:15ten
hemen sonra, bir hava talebinin devreye girdiini ve TF1deki srekli debiyi 8,5ten 14,8 m3/dkya
deitirdiini gstermektedir.
Sistem olaylarn analiz ederken, debi ve basn deiimleri arasndaki ilikiyi deerlendir-
mek nemlidir. Yukardaki veriler, olay esnasnda debi arttka basncn dtn gstermek-
tedir. Olay sona erdikten sonra debi azalmakta ve basn artmaktadr. Bu aka bir talep olay-
n gstermektedir. te yandan debi ve basncn ikisi birlikte artyorsa ve azalyorsa, bu durum,
kompresr kapasitesinin artt veya azald bir arz taraf olayn gsterir.
Tekrarlanan talep olaylar normal olarak tannabilecek bir karakteristik belirte ortaya koyar.
D hz, d miktar ve olay sresi talep olaylarnn karakteristik belirtecini oluturur. Fark-
l talep olaylar kendilerine zg karakteristik belirteleri ortaya koyar.
Doru tespit, karakteristik belirteleri bilinen talep olaylar ile ilikilendirir. Tespit edilmi ve
zellikleri tanmlam olan talep olaylarnn sistem genelinde etkileri deerlendirilebilir. Talep
olaylar, dier basnl hava kullanmlarn etkileyen, geici yerel veya sistem genelinde basn
aksamalarnn kayna olabilir. Talep olaylar ayrca, kompresrn devreye giri ve/veya yke
gemesini balatabilir; bu durumda ilve hava depolamas, sistemi istikrarl hale getirebilir ve
kompresrn alma sresini ksaltabilir.
Basn ve dinamik ak profillerinin incelenmesi, aadakileri yapmak iin nemlidir:
1. Sistemin arz-talep dengesini ve kompresr kontrol stratejisini deerlendirmek.
142 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES
Temel Kazanmlar
1. Basnl hava enerjisi; sermaye, enerji, bakm ve retim maliyetini ieren nemli bir yat-
rmdr.
2. Bugnn olduka rekabeti kresel ekonomisinde, basnl hava sistemi iin zamannda
elde edilmi ynetim bilgilerine sahip olmak zorunludur.
3. oklu kompresr sistemleri, eer uygun biimde kontrol edilmezlerse, olduka verimsiz
olabilir.
4. Basnl hava talebi ve basn profili verileri, iyiletirmenin mmkn olabilecei alanlarn
tespit edilmesine yardm edebilir.
5. Basnl hava sistemi deerlendirmesi, performans ve mevcut yntemin iletim maliye-
tini tanmlar.
6. Sistem iletiminin dengelenmesi, performansn kararl olmasn salar ve enerji maliye-
tini azaltr.
7. Uygunsuz basnl hava talepleri tespit edilmeli ve yerlerine daha enerji verimli alterna-
tifler getirilmelidir.
8. Kaak ynetimi, doru boyutlandrlm datm borular ve kullanm noktas borularnn
doru uygulanmas, hava uygulamalar performansn artrr.
9. Sistem basncnn, retim amal hava taleplerini karlamak iin gereken en dk opti-
mum basnca drlmesi, enerji maliyetini azaltr.
10. Eitim, basnl hava maliyeti, hava basncn drme ve sistem performansn artrma
frsatlar hakknda farkndal artrmaldr.
11. Basnl hava sistemi performansnn izlenmesi, hava sisteminin verimli ve gvenilir bi-
imde almaya devam etmesini salamak iin gereken ynetim bilgilerini salar.
rnekleme oran (tarama oran) rnekleme oran, takl sensr veya transdserden sinya-
lin okunmas suretiyle, veri toplama girdilerinin tarand, saniye cinsinden zaman araldr (T).
Veri ortalama ilemi Veri ortalama ilemi, birden fazla rnei tek veri noktasna indirgeyen
bir veri indirgeme yntemidir (ortalama ilemi yaygn olmakla birlikte, filtreleme dhil dier ve-
ri indirgeme yntemleri de kullanlabilir). Sensr rnekleri (S), belirli sayda (n) rnek almak iin
belirli bir rnekleme oranyla (T) okunur. Sensr okumasnn ortalama deeri aadaki gibi he-
saplanr:
Veri aral Veri aral, ortalama sensr deerinin llen veri noktas olarak kaydedilme
frekansdr. Bu, rnekleme oran (T) ve ortalamas alnacak rnek saysndan (n) hesaplanr: [T x
n]. rnein, 3 saniyelik rnekleme oran ve 15 rneklik ortalama iin veri aral 45 saniye olur
[3 saniye x 15 rnek = her 45 saniyede 1 veri noktas].
Veri Aral = T x n
Veri indirgemede daha yksek rnekleme oranlar kullanmann bir amac da, transdserde-
ki sinyal grltsnn kaydedilen veriler zerinde etkisini minimize etmektir. rnein, ileri-geri
hareketli bir kompresr kndaki titreim, transdser ktsnn grltl olmasna (kararsz
kt sinyali) neden olabilir. Bu durumda, daha yksek rnekleme orannn ortalamas alnarak,
daha kararl deer elde edilebilir. Kararl sensr sinyallerinin olduu durumda, rnekleme oran
nispeten dk olabilir ve daha ksa veri aral elde etmek iin daha az sayda rnein ortalama-
s kullanlabilir. rnein, 10 saniyelik veri aral elde etmek iin, 10 rnein ortalamasn alan 1
saniyelik rnekleme oran kullanlabilir. kincisi, llen fiziksel parametre (g, hava debisi, ba-
sn vs.) zamanla deiiyorsa, veri ortalama ilemi daha hassas veri deiiminin elde edilmesini
salar. te yandan, frekans ok yksek veri depolama, verilerin faydal bilgiye indirgenmesi iin
dzeltilmesi gereken ok byk veri dosyalar yaratabilir.
Yntem #1 Yntem #2
rnekleme oran T = 5 dakika T = 1 saniye
Ortalamas alnacak rnek says n = 12 rnek n = 3600 rnek
Veri aral 60 dakika (1 saat) 3600 saniye (1 saat)
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 145
Yukarda gsterilen veri toplama yntemlerinin her ikisi de, iletim maliyeti deiimini elde
etmek iin gerektii ekilde, saatte 1 veri noktas kaydedilmesini salar.
Sorular:
1. Yukardaki iki yntemin kaydettii ortalama kompresr g deerleri sizce ayn deere mi
sahiptir? Neden?
2. Hayr ise, iki yntemin hangisi sizce daha doru g bilgisi salayacaktr? Neden?
3. Ayar kompresr, yal modlasyonlu dnel vidal bir kompresr olsa ne olur?
4. llen kompresr, saat boyunca tam ykte alan temel yk kompresr ise ne olur?
ekil 9.6daki veri grafii, bir kompresrn ykl/yksz evriminin dinamik tepkisini gs-
termektedir. X ekseninde, toplam 30 dakika olmak zere zaman gsterilmektedir. Solda Y ek-
seninde gsterilen lee uygun olarak iki hava basn grafii vardr; bir adet hava debisi gra-
fii de sadaki Y eksenine gre leklidir. Basn lmleri, aadaki grafikte gsterildii ze-
re, iki farkl rnekleme oran ve veri aralnda alnmtr.
Grafikteki kompresr yk evrimleri periyodu 90 saniyedir (1,5 dakika). Yksek rnekleme
oran iin gsterilen veriler, her saniyede bir basn deeri okumakta ve depolanan her veri
deeri iin 10 rnein ortalamasn almaktadr. Dk rnekleme oran ise, her 3 saniyede bir
basn deeri okumakta ve depolanan her veri deeri iin 15 rnein ortalamasn almaktadr.
rnekleme oran ve veri aral, somut olayn periyoduna gre ok dk (veya ok yava)
olduunda, sinyal rtmesi meydana gelebilir.
Sinyal rtmesi Bu terim, veri ktklemenin, llen parametrenin gerek karakteristik-
lerini doru olarak temsil etmeyen yanl bir dalga biimini kaydetmesi durumunu tanmlar.
Yukardaki veri grafiinde sinyal rtmesi, kaydedilen sistem dinamiklerinin kolaylkla
yanl yorumlanmasna yol aabilir. Sisteme giden hava debisindeki 10 Nm3/dklk salnm bir
talep olay DELDR. Yksek rnekleme orannda toplanan gerek dalga biimleri, artan de-
bi ile artan basn arasnda dorudan korelasyonu aka gsterir. Artan debi ile birlikte artan
basn, kompresr yk evrimi nedeniyledir. Artan debi ile birlikte azalan basn veya basn
deiimi olmamas ise, talep olay nedeniyledir.
Saat 15:30 il 15:35 arasndaki rten basn grafii, artan debi ile birlikte azalan basn
veya basn deiimi olmamas olarak yorumlanabilir. Dk rnekleme oran ve rten ba-
sn grafii, debi artnn bir talep olay olduunu sonucuna varlmasna neden olabilir.
rnekleme oran ve veri aral iin nceden belirlenmi deerler yoktur. Bunlar daha ziya-
de, sistem performans ve arzu edilen bilgi tarafndan belirlenir. Eer dinamik sistem tepkisi
deerlendirilecekse, uygun bir sensr rnekleme oran ve veri aral belirlenirken somut ola-
yn mahiyeti ve zaman taban (dt) dikkate alnmaldr.
lk adm, uygun bir veri aral semektir. Olayn karakteristiklerinin tespit edilmesi iin,
olay esnasnda minimum 3 veri noktasnn kaydedilmesi gerekir. rnekte, kompresrn yk-
lenme periyodu 90 saniyedir. Ancak, en ksa olay 30 saniyelik ykl sredir. Yksz sre 60 sa-
niyedir. Bu nedenle, yk evrim verileri iin zaman taban (dt) 30 saniyedir.
Kompresrn yk evrimini uygun biimde karakterize etmek iin en az 10 saniyelik veri
aral gerekmektedir; bu sre, Denklem 9.1de gsterildii zere, zaman tabannn veri nokta-
s saysna blnmesiyle hesaplanr.
Her ne kadar bir dinamik olay karakterize etmek iin minimum 3 veri noktas gerekiyorsa
da, olayn zaman taban boyunca 5 il 10 veri noktasnn olmas tercih edilir. Bir kompresrn
30 saniyelik yk evrimini en iyi biimde tespit etmeye yarayan veri aral 3 il 6 saniyedir.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 147
Not: Uluslararas Performans lme ve Dorulama Protokol (IPMVP), ASME EA-4 ve ISO
11011nin tavsiyelerine gre, veri aral, llen olayn zaman tabanndan bir byklk mer-
tebesi kadar yukarda olmaldr. rnein, 1 saniyelik bir olay, 0,1 saniye veri aralnda ll-
melidir; 0,1 saniye deeri 1 saniye deerinden bir byklk mertebesi daha hzldr.
Soru: Tm basnl hava sistemi performansn, rnein saniyede 1 veri noktas gibi sk bir
veri aralnda niye lmeyelim?
Doruluk zellikleri genellikle, sensr veya transdserin tam lek (T) deerinin yzdesi
olarak ifade edilir. Genel amal basn eviricinin doruluu tam lek aralnn %1,0 olabi-
lir. lei 0 il 15 bar aralnda olan basn evirici iin, 0,15 okuma deeri, belirlenen doru-
luk dhilindedir. Basn farknn iki basn transdseri ile llmesi, gerekte basn fark sfr
iken, 0,3 bara varan deiim (0,15 bar) gsterebilir. Bu rnee gre, aral byk olan trans-
dserlerin kullanlmas, hatay artrmaktadr. Hatay azaltmak iin, tam lek aral daha k-
k olan bir basn evirici kullanlabilir.
Not: Baz sensr veya transdserler, tam lein yzdesi yerine, okunan deerin yzdesi
olarak belirtilen dorulua sahiptir.
9.6.2. Debimetreler
Basnl hava sistemlerinde, zellikle hacimsel debi bakmndan, hava debisi lm genel-
likle zaman periyodu bana ktle birimi cinsinden ifade edilir. Avrupada tipik l birimi Nm3/
dkdr (Normal m3/dk). Amerika Birleik Devletlerinde ise tipik l birimi standart ft3/dkdr.
unu hatrlayn: l birimi standart veya normal ile balyorsa, birim byk bir ihtimalle
arla ilikindir. l birimi sadece m3/dk, litre/saniye, acfm (gerek ft3/dk) veya ft3/dk ise,
birim byk bir ihtimalle hacim birimidir. ABDde imal edilen test ekipman iin yaplan kalib-
rasyonda, hava younluu standart koullara, yani 0,07423 lb/ft3e ayarlanr; ve standart ft3/
dk birimini, lb/dk cinsinden ktle debisi ile dorudan ilikilendirir. DIN standard iin, kalibras-
yon 1,294 m3/dkya ayarlanr.
Not: Uluslararas Standardizasyon Tekilat (ISO) ve Basnl Hava ve Gaz Enstits (CAGI),
standart havay yle tanmlamtr: 14,5 psia (1 bar); 68F (20C); kuru (%0 bal nem). DIN
1343 ise normal havay (CAGInin standart dedii ayn terim): 1,01325 bar (14,69 psia); 0C
(32F); kuru (%0 bal nem). Baka standartlar da vardr. Debimetrenin veya dier test aleti-
nin bildirim yaparken kulland standart ve l biriminin dorulanmas, geerli verilerin elde
edilmesi bakmndan kritik nem tar.
Basnl hava iin debimetreler genellikle bir veya iki byk kategoriye girer: Boru hattnda-
ki gaz hzn lenler (rnein saniyede metre) ve boru hattndaki ktle hzn lenler.
Isl yaylma (thermal dispersion) dayal ktlesel debimetreler, ktle hzn lmek iin ak-
ta scakl alglayan elemanlar kullanr. Bir scaklk sensr, gazn scakln ler, ikincisi ise
sensrden akm geince snr. Isnan elemandan gaz akp geerken, gaz, sensrden sy alr.
Birim zamandaki s transfer miktar, akkan younluuna ve ayn zamanda akkann telden
gei hznn karekkne gre deiir. Isnan elemann scakln muhafaza etmek iin gere-
ken g, bylelikle sensrden geen havann ktle hzyla ilikilendirilir.
152 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES
Sensr sinyali, boru hattndaki ktle hzyla dorusal olarak deien bir transdser kt
sinyali verecek ekilde kalibre edilir. Hava hz sensrnn doruluu genellikle %2 T (tam
lek-full scale)dr. Ktle hz lldnde, boru hattnn kesit alan kullanlarak hacimsel de-
bi belirlenir.
Belirli bir kurulumda, hava debimetresinin toplam doruluk dzeyini etkileyen birka fak-
tr vardr:
Boru hattndaki ak profilinin zellikleri,
Sensrn borunun iinde konumlanmas,
Boru cidarnn nispi przszl veya przll,
Hacimsel debiyi hesaplamak iin kullanlan kesit alannn doruluu.
Taklr tip basnl hava debimetreleri, mevcut basnl hava boru hattna kolayca taklacak
biimde tasarlanmtr. Farkl boru hattndaki her kurulum, lmenin doruluunu etkiler. Ti-
pik endstriyel basnl hava boru hatt kurulumlarnda, genellikle, llen debi %10 T do-
rulukta elde edilir. Tekrarlanabilirlik ise sensr doruluk derecesinin %2 T dzeyine yakla-
r. Taklr tipte lerler, doruluktan ziyade tekrarlanabilirlik yoluyla karlanabilen bilgi he-
defleri iin daha uygundur.
Basnl hava ak lmenin bilgi hedefleri genellikle tekrarlanabilir lmlerle karlanr.
Talep olaylarnn talep profilleri ve karakteristik belirteleri, hava debisinin zamanla nasl de-
itiini gsterir. Kompresr debisinin sistem dinamiklerine tepki olarak ne kadar artt veya
azaldn lmek suretiyle, arz taraf kontrol tepkisi karakteristiklerinin tanmlanmas da yine
tekrarlanabilir lmlerle yaplr.
te yandan, kompresr reticisinin belirtmi olduu performans snfnn kontrol edilmesi,
debinin doru llmesini gerektirir. Taklr tip lerler ve saha lmleri, reticinin belirttii
snf kontrol etmek iin gerekli dorulua sahip deildir.
Kompresrlerde g lme, eitli yntemlerle yaplabilir. Motor akm iddetinin ve hat ge-
riliminin llmesi, 3 fazl g formlne dayanarak gcn hesaplanmasn salar.
Motoru besleyen fazn birinde akm iddetinin llmesi yaygndr. Ancak daha doru
yntem, fazda da akm iddetini lmek ve bunlarn ortalamasn yukardaki formlde kul-
lanmaktr. Benzer ekilde, tek gerilim lm yerine tm fazlar aras gerilimlerin ortalama-
s tercih edilir. G faktr (PF) llebilir, ancak hesaplama amalar iin genellikle 0,85 var-
saylr. Gcn llmesi, motor ularna iki veya akm trafosunun balanmasn ve buna ek
olarak, faz arasndaki gerilimleri len ucu olmasn gerektirir. ler/evirici, deerlerin
hepsini ler ve gc hesaplar, bu deeri gsterir ve/veya kt sinyali olarak verir.
Transdserin eiminin 0,9375 bar/mA olduu ve dz izginin x=4, y=0 noktasndan getii
verilmise, Y eksenini kestii noktay bulmak iin:
154 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES
Grafik olarak ofset, sinyal ofsetini eimle arpmak suretiyle bulunabilir. Sinyal ofseti, sfr
eksi minimum sinyal aralna eittir. Bu rnekte, minimum sinyal aral 4 mAdr. Sfr eksi 4,
sinyal ofsetinin -4 olduu anlamna gelir. Sinyal ofsetini (-4 mA) eimle 0,9375 bar/mA ile ar-
pnca, ofsetin -3,75 bar olduu bulunur.
ekil 4 - 9.10daki grafik, transdser sinyali ile basn arasnda hesaplanan iliki iin eim
ve ofsetin izimini gstermektedir. Transdser performans; lmenin doruluunu etkileye-
cek birtakm hata, non-lineerlik ve gecikme ierir. Grafikteki krmz izgi, basn transdse-
ri ile yaplan gerek lmlerin izilmesi sonucunda ortaya kabilecek bir izimi de iermek-
tedir.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 155
Temel Kazanmlar
1. lme sisteminin doruluu, insan faktrleri, sistem balantlar, transdserler, kablo
hatt, kablolar, elektriksel balantlar, veri toplama donanm ve yazlm, ve lme tek-
niklerine baldr.
2. rnekleme hz, verilerin ortalamas ve veri aralklar ile sistem karakteristiklerine ba-
ldr.
3. Uygun sensrler, transdserler ve lme sistemi doruluu kullanlmaldr.
4. Transdserler, llen fiziksel parametreyle orantl olan eitli sinyalleri kt olarak
verir.
5. lm doru biimde kaydetmek iin sinyaller uygun biimde leklenmelidir.
Ekler
Ek A
Szlke
ngilizce Trke ngilizce Trke
abrasion anma air outlet hava k
absolute pressure <> mutlak basn <> air oxidation hava ile oksitlenme
gauge pressure gsterge (efektif) basnc air receiver hava alc
absorption absorpsiyon (sourma) hava kullanm
air survey
accessory equipment yardmc ekipman aratrmas
accuracy doruluk air system audit hava sistemi denetimi
accuracy specifications doruluk zellikleri air tool haval alet
actual inlet volume gerek giri hacmi air treatment system hava temizleme sistemi
actual time in use gerek kullanm sresi air turbines hava trbinleri
adiabatic adyabatik air/air heat exchanger hava-hava s deitirici
adsorber yzeekici (adsorber) airend hava kafas
adsorption adsorpsiyon (yzeekim) alias pressure tracing rten basn grafii
adsorption dryer adsorpsiyonlu kurutucu altitude rakm
aerate havalandrmak alumina alminyum
aerosol (oul: analog <> digital rneksel <> saysal
aerosol
aerosoller) rneksel-saysal
analog/digital convertor
aftercooler son soutucu dntrc
after-filter k filtresi annual hours of
yllk alma sresi
agitate kartrmak operation
air agitation hava kartrma aperture aklk
air bearing hava tama apparent control band grnr kontrol band
artificial demand yapay talep
air compressor hava kompresr
aspirate havalandrmak
air end; airend hava kafas
havalandrma
air gauging hava lme aspiration
(aspirasyon)
air inlet hava girii
atmospheric air atmosferik hava
air inlet filter hava giri filtresi atomizing atomize etme
air intake hava girii audit team ett ekibi
air main hava ebekesi authoritative document gvenilir dokman
air motors, heavy hava motorlar, ar automatic die cutting otomatik kalp kesme
air motors, miniature hava motorlar, kk equipment ekipman
158 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES
solid particles kat paracklar system capacitance field sistem kapasitans saha
solid rotor masif rotor test testi
soluble znr system pressure sistem basnc
sorption sorpsiyon (emilim) system pressure bleed- sistem basncn
source of wasted energy enerji israf kayna down test boaltma testi
space boluk system supply header sistem besleme bal
space heating ortam stma(s) system target pressure sistem hedef basnc
sparging serpme sistematik etki (/dzenli
systematic effect
spin plate burgu plakas etki)
spiral track spiral hatt systemic effect sistem genelinde etki
spiral valve spiral vana systems engineering sistem mhendislii
measurement primer lme klavuzu
spot-check one-time tek noktada bir defalk
measurement lm systems engineering sistem mhendislii
process sreci
spray painting sprey boyama
tachometer takometre
stage kademe
takeoff point hattan ayrlma noktas
standard conditions standart koullar
target supply header hedef besleme giri
standard modulating standart modlasyonlu
pressure basnc
power curve g erisi
stand-by capacity bekleyen yedek kapasite test codes test kodlar
stand-by compressor yedek kompresr theoretical inlet volume teorik giri hacmi
start/stop; start-stop dur-kalk thermal dispersion sl yaylma dayal ktle
mass flow meter debimetresi
statement of work (SOW) i beyan (SOW)
thermostatic mixing termostaik kartrma
steam turbine drive buhar trbini srcs
valve vanas
stopcock tpa
boru szdrmazlk
storage capacity depolama kapasitesi thread sealant
maddesi
storage volume depo hacmi
thrust itki
straight-line graph dz-izgi diyagram
time base zaman taban
strain gauge sensor gerinim ler alglaycs
time cycle blow-down zamanl evrim blf
stringent sk
time derivative zaman trevi
stroke strok time related; time-
sullair discharge salyangoz k zamana bal
related
sump ya haznesi zaman ayarl elektrikli
timed electric trap
sump breather ya haznesi hava borusu kapan
supply <> demand arz <> talep timeliness zamanndalk
supply compressor besleme kompresr timer activated zamanlayc kumandal
supply header besleme bal timing gears zamanlama dilileri
supply side <> demand tool balancer alet dengeleyici
arz taraf <> talep taraf
side toplam ya
total oil concentration
supply/demand balance arz-talep dengesi konsantrasyonu
tama (surge) anndaki trace gas eser gaz
surge demand
talep transducer signals, transdser sinyalleri,
surge line tama (surge) hatt response time, noise tepki sresi, grlt ve
surging tama (surge) and interference parazit
suspended particles asl paracklar transient event geici olay
swing salnm transient peak surge
geici tepe durma debisi
swing; pressure swing salnm; basn salnm flow
switched reluctance anahtarlamal relktans trap kapan
drive srcs trapped air hapsedilen hava
switching differential anahtarlama fark treatment equipment temizleme ekipman
166 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES
Ek B
yi Uygulamalar zeti
Basnl havann uygulama iin en iyi alternatif olduundan emin olun.
Basnl havann maliyeti, salad kolaylk ve ergonomik avantajlardan dolay sk sk gz ar-
d edilir. Basnl havann tm kullanmlar uygun veya ekonomik olarak uygulanabilir grlmez.
Otomatik imalat proseslerindeki verimlilik iyiletirmelerinin birouna, basnl havann uygun
kullanm ile ulalmtr.
Uygulama iin gereken minimum pratik basnc belirleyin ve uygun grld takdirde komp-
resr yerine fle kullann.
Dk basnl fle, elektrik motor srcs veya vakum pompas ile daha iyi hizmet edile-
bilecek muhtemel uygunsuz kullanmlar arayn.
Basnl hava gerektirmeyen uygulamalarda, ihtiya duyulmadnda besleme daima kapan-
m olmaldr.
Uygulamann sadece ihtiya duyulan miktar kadar basnl hava kullandndan emin olun.
Bir prosesin tm blmleri, e zamanl olarak havaya ihtiya duymayabilir.
Debinin tepe ve ortalama deerleri gerek ihtiyalar ve lokal ikincil depolamann avantajl
olup olmayacann belirlenmesi iin analiz edilmelidir.
Sistem, havay mmkn olan en dk basnta datmaldr.
Son kullanmlarda minimum uygulamal basnta almak, kompresr k basncndaki
mtekabil azalma ile birlikte hem basnl hava tketimini hem de gerekli enerjiyi azaltacaktr.
Basnl havann kontrol ve datm iin kullanlan ekipmann uygunluu kontrol edilmelidir.
Kompresr kontrollerinin doru tipte olup olmad ve doru alma basnc aralna sahip
olup olmad tespit edilmelidir.
Birincil ve ikincil alclarn boyutlarnn yeterli olup olmad ve iyi konumlandrlm olup ol-
madklar belirlenmelidir.
Kompresr odasndan hava beslemesi bir basn/ak kontrolr tarafndan kontrol ediliyor
mu? Eer yleyse, kontrolr ve datm borular doru ekilde boyutlandrlm m? Bunlar in-
celeyin.
Kullanm noktalarndaki basn, FRLler (Filtre/Reglator/Yalayc) ile daha fazla drle-
bilir mi ve bunlar gerekli midir? Bunlar inceleyin.
Tepe taleplerini ngrmek iin otomatik sistem kontrolleri kullann.
Sadece herhangi bir zamandaki talebi karlamak iin, gereken saydaki kompresr iletimde
olmal ve sadece biri ayar kontrol modunda olmaldr. Otomatik kompresr sralamas deien
talep evrimlerinde kompresr seimini optimize edebilir.
almayan bir proseste basnl hava beslemesini kapatn.
168 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES
Verimi muhafaza etmek iin ekipmana uygun biimde bakm yaplmasn salayn.
Bir basnl hava sistemi bakm program oluturun ve uygulayn. Gerekli ve gerek bakmn
yeterli kaytlarn tutun.
Karar verme srecine tm paydalarn katlmasn salayn.
Tesis ynetimi ve retim blm ynetiminin desteini kazanmak iin iletiim kurun.
Karar vericileri hedef aln.
mr boyu maliyeti tasarruflar, retime fayda (rnein gvenilirlik ve retkenlik gibi) ve
yatrm getirisini ele alan maliyet-fayda analizi yapn.
Etkin bir format kullanarak ynetime rapor verin.
Her deiiklikten nce ve sonra lmlerin kaytlarn salam biimde tutun.
retim blmnn destei ile uygulanan eylemlerden doan maliyet tasarruflarn belge-
lendirmek iin lm ncesi ve sonras kWh ve retim ktlarn kullann ve iyiletirmeleri y-
netime bildirin.
Basnl Hava Sistemi Ynetiminin Amalar:
Srekli almay muhafaza etmek
Yeterli hava beslemesini temin etmek
Hava kalitesini muhafaza etmek
nleyici bakm yapmak
Enerji kullanmn kontrol etmek veya azaltmak
Ek C
Basnl Hava Sistemi Bakm
Hakknda Temel Bilgiler
Dier tm elektromekanik ekipman gibi endstriyel basnl hava sistemleri de tepe ve-
rimde almak ve planlanmam devreden karmalar minimize etmek iin periyodik bak-
ma gerek duyarlar. Yetersiz bakmn, daha az sktrma verimi, hava kaaklar veya basn de-
ikenlii yznden, enerji tketimi zerine ciddi etkisi olabilir. Yetersiz bakm, ayn zamanda
yksek alma scaklklar, dk nem kontrol ve ar kirlilie yol aabilir. Sorunlarn ou
nemsizdir ve basit ayarlamalar, temizleme, para deiimi veya olumsuz koullarn ortadan
kaldrlmas ile dzeltilebilir. Basnl hava sistemi bakm, arabalarn bakmna benzer; filtre-
ler ve akkanlar deitirilir, soutma suyu incelenir, kaylar ayarlanr ve kaaklar belirlenip
onarlr.
Basnl hava sistemindeki tm ekipmann bakm, retici spesifikasyonlarna gre yapl-
maldr. reticiler, kesin ekilde uyulmas gereken denetim, bakm ve servis izelgeleri sa-
larlar. Birok durumda, ekipmana reticiler tarafndan nerilen ve ekipman korumak iin ta-
sarlanm olan periyotlardan daha sk bakm uygulanmas ekonomik adan ve verim asn-
dan dnldnde anlamldr.
Sistemin bakmnn iyi yaplp yaplmadn ve uygun ekilde alp almadn anla-
mann bir yolu da, g, basn, ak ve scakln takip etmek suretiyle sistemin durumunu
periyodik olarak tespit etmektir. Eer verilen bir basnta, g kullanm ve debi artyorsa siste-
min verimi azalyordur. Bu durum tespiti, ayn zamanda, kompresrn tam kapasitede alp
almadnn ve kapasitenin zaman iinde azalp azalmadnn belirlenmesine de yardmc
olur. Yeni sistemlerde, spesifikasyonlar sistem ilk kurulup alr hale getirildiinde kaydedil-
melidir.
Uygun bakm, basnl hava sistemi verimi ve gvenilirlii iin esastr. Baar; kompresr
operatrlerinin, ekipmann her paras iin ihtiyalar ve gerekli kaynaklar belirlemelerinden
ve reticinin klavuzlar ve kaydedilmi verilerinin deiim analizine gre bakm program
oluturmalarndan geer. Tm gzlemler ve lm deerleri, kompresrler, kurutucular, filt-
reler ve kompresr tesisindeki her bileen iin kaydedilmelidir. Ekipman kontrol panel verileri,
sk denetimler ve kayt formlarnn kombinasyonu, planlanmam sistem durmalarnn nlen-
mesi ve koruyucu ve kestirimci bakm prensiplerinden faydalanlmas iin gereklidir. Tm ba-
km ve tamirlerin tarihlerini, deitirilen tm paralarn veya gerekletirilen tm servislerin
bir listesi de dhil olmak zere, kaydetmek gereklidir.
Bu bilgi notunda verilen bakm izelgeleri sadece bir rehber olarak kullanlmaya yneliktir.
Daha kesin prosedrler iin her zaman reticinin klavuzlarna bavurulmaldr.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 173
Bakm in Durdurma
Kompresr bakm veya servis iin durdurulurken aadaki prosedrler takip edilmelidir:
Adm 1
Ana g kayna balantsn kesin ve emniyete aln. Ana g anahtarnda kompresrn
bakmda olduunu belirten bir levhay grnr biimde asn.
UYARI ! Sadece kompresr almyor olduu iin kompresrn zerinde almann g-
venli olduunu asla dnmeyin. Kontroller kompresrn yeniden balamas iin her an sinyal
verebilir.
Adm 2
Kompresrn ak aasnda (ve ak yukarsnda, mmknse bakm yaplrken) manuel
kapama vanasn kapatmak suretiyle, kompresr basnl hava beslemesinden ayrn (izole
edin). Kapama vanasnn zerine, kompresrn bakmda olduunu belirten bir levhay grnr
biimde asn. Her izolasyon vanasnn ak yukarsna basn emniyet vanasnn taklm oldu-
undan emin olun.
Adm 3
Basnl sistemde sistemin basncnn tamamen alnmasn salamak iin bir basn emni-
yet vanas an ve kilitleyin. Basnc azaltmak iin asla bir tapay karmayn.
Adm 4
Su soutma beslemesini kapatn (su soutmal kompresrler).
Adm 5
Bakm yaplacak alandaki tm manuel boaltma vanalarn an.
Adm 6
Servise balamadan nce nitenin soumasn bekleyin. (50C dzeyinde scaklklar cildi
yakabilir. Baz yzey scaklklar kompresr alrken ve kapatldktan hemen sonra 175Cyi
aabilir.)
Adm 7
reticinin klavuzlarna bavurun ve burada anlatlan tipik bakm prosedrleri yerine kla-
vuzlar tercih edin.
Bakm izelgeleri
Kompresr iin maksimum performans ve hizmet mrn gvence altna almak iin rutin
bir bakm izelgesi oluturulmaldr. Belirli bir uygulama iin tasarlanm bakm izelgesi olu-
turmaya yardm etmek iin burada rnek bakm izelgelerine yer verilmitir. Zaman aralklar-
nn daha zor artlardaki ortamlar iin ksaltlmas gerekebilir.
174 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES
Kompresr Paketi
Kompresr paketinin bakma ihtiya duyulan alanlar, kompresr, s deitirici yzeyler,
hava/ya separatr, ya, ya filtresi ve hava giri filtresidir.
Kompresr ve ara soutma yzeyleri temiz tutulmal, kirlenmelerine frsat verilmemelidir.
Eer bunlar kirliyse kompresr verimi olumsuz etkilenecektir. Fanlarn ve su pompalarnn
tepe performanslarnda altklarndan emin olmak iin denetlenmeleri gereklidir.
Ya soutmal dnel vidal bir kompresr iindeki hava/ya separatr, yeni iletime aln-
dnda, tam ykte 0,14 ile 0,2 bar arasnda bir basn d ile almaya balar. Bakm kla-
vuzlar, genellikle, separatrde 0,7 bar civarnda basn d varken bunlarn deitirilme-
sini nerir. Birok durumda, zellikle elektrik fiyatlar yksek olduu zamanlarda, separatr
elemannn erken deitirilmesi anlamldr.
Kompresr ya ve ya filtresinin, retici spesifikasyonlarna gre deitirilmesi gerekir.
Ya korozif hale gelebilir, ekipmann niteliini ve sistem verimini drebilir.
Yal dnel kompresrlerde ya, yataklar, dilileri ve i ie dnen rotor yzeylerini yalar.
Ya, ayn zamanda, conta grevi grr ve sktrma ssnn byk blmn uzaklatrr. Sa-
dece reticinin spesifikasyonlarna uyan bir ya kullanlmaldr.
Giri filtreleri ve borular da temiz tutulmaldr. Kirli bir filtre kompresr kapasitesini ve
verimini azaltabilir. Filtrelerin bakm, tesisin havasndaki kirletici dzeyi gz nne alnarak
reticinin spesifikasyonuna gre yaplmaldr.
Kompresr Srcleri
Eer kompresr altran elektrik motoruna uygun biimde bakm yaplmazsa sadece
daha fazla enerji tketilmekle kalmaz, ayn zamanda motor beklenen mrnden nce arzala-
nabilir. Motor bakmnda en nemli iki nemli konu, yalama ve temizlemedir.
Yalama: ok fazla yalama, ok az yalama kadar zararl olabilir ve erken motor arzas-
nn balca sebebidir. Motorlar, retici spesifikasyonlarna gre yllk alma sresi ve motor
hzna bal olarak, 2 il 18 ay arasnda deien aralklarla yalanmaldr. Yatak gresr olan
motorlarda yalamann ilk adm, motor gresrn temizlemek ve boaltma tapasn kar-
maktr. Yksek kaliteli yeni motor ya eklenmelidir ve motor boaltma tapas deitirilmeden
yaklak bir saat nce altrlmaldr. Bu ilem, fazla motor yann sarglara damlamadan ve
zarar vermeden motordan kmasn salar.
Temizleme: Motorlar s salmas gerektii iin, tm hava geitlerinin temiz ve tkanklktan
uzak tutulmas nemlidir. Kapal motorlarda, kanatklarn atklardan uzak tutulmas, motor
mr iin hayati nem arzeder. Yetersiz motor soutmas, motor scakln ve sarg direncini
artrarak motor mrnn ksalmasna ve enerji tketiminin artmasna sebep olur.
Kaylar: Motor V kay srcleri de periyodik bakm gerektirir. Sk kaylar ar yatak
anmasna yol aabilir. Gevek kaylar ise kaymaya ve enerji israfna yol aar. Normal ile-
timde, kaylar esner ve and iin ayarlanmaldr. Kaylarn her 400 saat iletimden sonra
kontrol edilmesi ve ayarlanmas pratik bir yntemdir.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 175
Bakm izelgeleri
Dzenli ve iyi organize edilmi bir bakm program oluturmak ve bu program sk biimde
takip etmek, basnl hava sisteminin performansn muhafaza etmek iin kritiktir. Bir kiiye,
tm bakmn dzgn biimde, vaktinde ve yeterli biimde belgelendirilmi olarak yaplmasn
takip etme sorumluluu verilmelidir.
Hava soutmal resiprokan kompresrler, su soutmal ift etkili resiprokan kompresrler,
yal dnel kompresrler ve yasz dnel kompresrler iin genellikle nerilen minimum ba-
km prosedr aada verilmitir.
Gnlk:
Normal deerlerin grntlendiini kontrol etmek iin rutin altrma sonrasnda eitli
kontrol panel ekranlarn ve yerel lerleri gzlemleyin. nceki kaytlar, lmlerin normalli-
ini belirlemekte ok yardmcdr. Bu gzlemler beklenen tm iletim modlarnda (tam ykl,
yksz, farkl hat basnlar, soutma suyu scaklklar vb. gibi) yaplmaldr.
lk 50 Saat letimden Sonra:
lk 50 saat iletim tamamlandnda, montaj srasnda biriken yabanc maddelerden kurtul-
mak iin birka bakma ihtiya duyulur:
Ya filtre elemann deitirin.
Kontrol hatt filtre elemann deitirin.
Ya haznesi hava borusu filtre elemann kontrol edin/deitirin.
Her 3.000 Saat letimde Bir:
Aadaki eler, proses havasnn greceli temizlii veya soutucu suyunun kalitesi gibi
baz servis koullar daha ksa denetim aralklar gerektirse de, her 3000 saatlik iletimde bir
kontrol edilmelidir.
Ya ykn ve filtre elemann kontrol edin/deitirin.
Hava filtre elemann kontrol edin/deitirin.
Ya haznesi hava borusu filtre elemann kontrol edin/deitirin.
Kontrol hatt filtre elemann kontrol edin/temizleyin.
Youma suyu boaltma vanasn kontrol edin/temizleyin.
Mil kavrama elemannn durumunu ve balant elemanlarnn skln kontrol edin.
Kompresr, dili kutusu ve motordaki titreim belirtelerini ln ve kaydedin (opsiyonel).
NOT: nerilen bakm iin ltfen reticinin dokmantasyonuna bavurun. Yalama yann
motor yataklar iin belirlenen tip ve miktarnn ok nemli olduunu unutmayn.
Her 15.000 Saat letimde Bir:
3.000 saat bakm aralndaki elere ek olarak aadaki eler de her 15.000 saatlik
iletimin sonunda servis koullarna bal olarak kontrol edilmelidir:
Tm emniyet cihazlarn altrn/test edin.
Is deitiricileri kontrol edin/temizleyin.
Blf vanasn kontrol edin/temizleyin.
Dengeleyici anahtar/vana grubunun almasn kontrol edin.
Su dzenleyici vanay kontrol edin/temizleyin.
ekvalfi kontrol edin/temizleyin.
Kademeler aras galvanizli boru hattn kontrol edin/temizleyin.
Kompresr nitesi ve motorun altndaki izolasyon altlklarnn durumunu kontrol edin.
Szgeci kontrol edin/temizleyin ve ya karteri iindeki ya emi hattndaki vanay kontrol
edin.
Kompresr nitesinin i aklklarn kontrol edin.
180 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES
Kompresr kademeleri ve dili kutusu zerindeki almalarn sadece retici personeli ta-
rafndan yrtlmesi gerektiini bilin. Yetkisiz personel tarafndan yaplan bir alma retici
garantisini hkmsz hale getirebilir.
Para Deiimi ve Ayarlama Prosedrleri:
Paket zerinde herhangi bir bakm yapmaya teebbs etmeden nce reticinin klavuzunun
Emniyet Blmndeki emniyet ilkeleri hakknda bilgi edinin.
Ek D
Basnl Havann Uygunsuz Kullanmlar
Tablo Ek-1. Basnl havann uygunsuz kullanmlarna rnekler
Soutma, yatak soutmas, kurutma, temizleme, basnl hava hattn
Ak fleme
boaltma ve konveyrlerdeki somunlar temizleme gibi prosesler.(1)
Serpme, akkan basnl hava ile birlikte havalandrma, kartrma,
Serpme
oksijenleme veya szmedir. (1)
Havalandrma, basnl havann, basnl hava ile birlikte baka bir gaz (baca
Havalandrma
gaz gibi) aknn tetiklenmesi iin kullanlmasdr.(1) veya (3)
Atomizasyon, basnl havann bir akkan bir prosese aerosol olarak
Atomizasyon
yaymas veya ulatrmasdr.(1)
Seyreltik Fazda Seyreltik fazda tama, toz malzeme gibi katlar seyreltik bir ekilde basnl
Tama hava ile nakletmede kullanlr.(1)
Basnl havann bir venturi, edktr veya ejektr ile negatif basnl ktle
Vakum Oluturma
ak iin kullanld uygulamalar.(3)
Personeli serinletme, operatrlerin havalandrma iin basnl havay kendi
Personeli
zerlerine yneltmeleridir (her zaman uygunsuz)
Serinletme
* Bunun yaplmamas tavsiye edilir.
Ak azl el tabancalar veya ubuklar veya herhangi bir regle edilmemi
Ak Azl El
elle tutulan fleme aletleri, ou salk ve emniyet kuraln ihll eder ve ok
Tabancalar veya
tehlikelidir (her zaman uygunsuz).
ubuklar
* Bunun yaplmamas tavsiye edilir.
Diyaframl pompalar, yaygn olarak pompalama prosesi tamamlandnda,
kapatma yntemi olmakszn kurulmu olarak bulunur. Ayn zamanda, yaygn
Diyaframl
olarak reglatrler olmadan kurulurlar ve reglatrl olanlar ise basnlar
Pompalar
gerekenden daha yksek ayarlanm olarak bulunur.
* Elektrik pompas veya regle edilmi besleme basncn dnn.
Basnl hava, konik bir nozuldan gemeye zorlandnda hz artar ve
basnta bir azalma oluur. Vakum jeneratrleri sanayi genelinde kullanlr.
Vakum Venturileri Vakum jeneratrleri iin baz uygulamalar; atlye vakum cihazlar, tamburlu
pompalar, paletleyiciler, palet zcler, kutulayclar, ambalaj ekipman ve
otomatik kalp kesme ekipmandr.(3)
lk maliyet src faktr olduunda, ak borular, hava barlar (borunun
boyu boyunca delikler alm bakr boru) ve vorteks boru soutucular
kabinleri soutmak iin kullanlr. Kabin soutma, panel temizleme ile
Kabin Soutma
kartrlmamaldr (pozitif basnta iinden soygaz geen patlamaya kar
korunmu bir panel).
* Fan veya zglenmi soutucu paketi kullann.
(1) Dk basnl uygulamalar genellikle fanlar veya fleler ile gerekletirilebilir. Tek kademeli fleler
genellikle 1 bar veya altndaki basnlarla ve iki kademeli fleler ise 2 bar veya altndaki basnlarla snrldr.
(2) Tehlikeli ortamlar dnda, verimsiz hava motorlarnn yapt i genellikle bir elektrik motoru tarafndan
daha verimli olarak yaplabilir.
(3) Vakum ihtiyalar, basnl hava ile iletilen venturi nozul yerine bir vakum pompas tarafndan daha ve-
rimli olarak karlanabilir.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 183
Ek E
Basn/Debi Kontrolrleri
Debi kontrolrleri tek kompresrler veya sistem kontrolleriyle birlikte kullanlan opsiyonel
sistem basn kontrolleridir. Debi kontrolr, kompresr dorudan kontrol etmez ve genel
olarak kompresr paketinin bir paras saylmaz. Debi kontrolr, kompresr sisteminin arz
tarafn talep tarafndan ayrmaya yarayan bir cihazdr. Bu, gerek basnl hava tketimini mi-
nimize etmek iin, talep tarafndaki basn kararl bir seviyeye azaltlrken, kompresrlerin ar-
trlm basnta ve dolaysyla artm beygirgcnde almalarn gerektirebilir.
Talepteki beklenen dalgalanmalar karlayabilecek ekilde boyutlandrlm depolama,
kontrol stratejisinin esas parasdr. Daha yksek basnl besleme havas kompresrlerden
birincil depolama tanklarna girer ve sabit ve daha dk bir basn seviyesinde talepteki dal-
galanmalar gvenli ekilde karlamak iin hazr bulunur.
yi tasarlanm ve ynetilmi bir sistem, aadakilerden bazlarn veya hepsini iermelidir:
Genel kontrol stratejisi, talep kontrol, iyi sinyal lokasyonlar, kompresr kontrolleri ve depo-
lama. Ama, ana tesis datm sistemini muhafaza etmek iin basnl havay en dk kararl
basnta salamak ve zamana bal olaylar, depolanan daha yksek basnl hava ile mmkn
olduunca desteklemektir. Birincil depolama deiimi birincil basnc gereken seviyeye geri
getirmek iin minimum kompresr beygirgcn kullanmaldr.
Her basnl hava sistemi; arz, datm ve talep alarndan farkllk gsterir; bunlarn her
birinin debi/basn kontrolr sistemine olan faydalarnn uygun biimde deerlendirilmesi ge-
rekir. lve birincil ve/veya ikincil hava alclar da aralkl ykleri karlayabilir ve bu, sistem
basncn ve gvenilirliini etkileyebilir ve kompresrn mmkn olan en dk k basncn-
da ve giri gcnde almasna imkn salayabilir. Aadakiler gz nnde bulundurulma-
ldr:
Basnl hava sisteminde, basn/debi kontrolrnn birincil fonksiyonu sistemde ba-
snc kararl hale getirmektir.
Basnl hava sisteminde talep deitike basn da deiecektir.
Bir kompresr tarafndan beslenen tesiste, basntaki deiim o kompresrn kont-
rol bant geniliine gre olacaktr. rnein, modlasyon kontroll tek bir dnel vida-
l kompresr kullanmdaysa, basnl hava tketimindeki art beslemek iin kompre-
sr giriini gittike aacaktr. Genellikle, 20-70 kPa aralna sahip olan bu modlasyon
kontrol, en az miktarda havay en yksek basnta ve en yksek miktardaki havay,
aralndaki en dk basnta salayacaktr.
Sistem basncndaki 20-70 kPalk bu salnm, zellikle enstrmantasyon ve prosesler
iin ok kararl basn gerektiren tesisler bata olmak zere baz tesislerde istenilme-
yebilir.
Birden fazla kompresr tarafndan beslenen bir sistemde, eitli kontrol bant genilik-
leri rtecek ve basamaklanacaktr ve bunlar, basntaki varyans artrabilir.
Basn/debi kontrolrleri, tesis basncn kompresr kontrollerinin yapabileceinden
daha sk toleranslarda kararl hale getirebilir. Genellikle, ayar noktas basnc %1
184 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES
iinde tutulur ve tesise salanan basn, evrimii kompresr saysndan bamsz ola-
rak deimez.
Basn/debi kontrolrleri, kurulacaklar sistem hakknda biraz bilgi gerektirir.
Basit olarak kompresrlerin toplam kapasitesinin hesaplanmas, baarl kurulumu
garantilemez.
Basn/debi kontrolrleri, basnl hava sistemindeki talep olaylarna hzl tepki verir.
Basnc kararl tutabilmelerinin sebebi de budur.
Baz talep olaylarnn debisi, tm kompresrlerin toplam kapasitesinden daha byk
olabilir.
Baz talep olaylar, talebi standart kontrollerin tepki veremeyecei kadar hzl deiti-
rebilir.
Basn/debi kontrolrn boyutlandrrken, bu son kullanmlar dikkate alnmaldr. Ak-
si takdirde, sistem talep olaylarna tepki verme yetersizliinden dolay, basn deiim-
leri olacaktr.
Baz talep olaylarn karlamann en iyi yntemi, bunlar lokal depolamadan karlaya-
rak sistem zerinde yaratacaklar etkiyi izole etmektir.
Birok olay, kompresr kontrollerinin tepki verebileceinden daha hzl bir ekilde, ba-
sn/debi kontrolrnn ak yukarsna konumlandrlm merkezi depolamadan bes-
lenebilir. Bylece, eer depolama uygun biimde boyutlandrlm ve kompresr kont-
rolleri doru olarak kurulmusa, genellikle, kompresr balatma ihtiyac nlenebilir.
Basnl hava sistemindeki basn sorunlarnn nemli nedeni, nadiren datm borular
olsa da, basn/debi kontrolrleri, uygunsuz boyutlandrlm boru sorununu zmez.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 185
Ek F
Plan in Basnl Hava Maliyetinin
Belirlenmesi
ster basit bir haval aletin almas iin olsun, isterse de pnmatik kontrollerin iletimi gibi
daha karmak grevler iin olsun, ou endstriyel tesis, basnl havann bir eidine ihtiya
duyar. ABD Enerji Bakanl tarafndan yaplan gncel bir aratrma, tipik bir endstriyel tesis-
te tketilen elektriin yaklak %10unun basnl hava retmek iin tketildiini gstermitir.
Baz tesislerde, basnl hava retimi, tketilen elektriin %30 veya daha fazlasnn nedeni ola-
bilir. Basnl hava, yerinde retilen bir faydadr. ounlukla retim maliyeti bilinmez, fakat ba-
z firmalar, her 1000 ft3 hava iin 15-30 sent ayrr.
Basnl hava, bir tesisteki en pahal enerji kaynaklarndan biridir. Tipik bir basnl hava
sisteminin genel verimi %10-15 mertebesinde dk olabilir. rnein, 1000 psigde 1 hp g-
cnde bir hava motorunu altrmak iin yaklak 7-8 hplik elektrik gc kompresre besle-
nir.
Basnl havann tesisinizdeki maliyetini hesaplamak iin aada gsterilen forml kul-
lann:
Burada:
bhp: Kompresr mil beygirgc (sklkla motor etiket beygirgcnden daha yksekekipman
spesifikasyonunu kontrol edin)
% zaman: Bu iletim seviyesinde geen zamann yzdesi
% tam yk bhp: Bu iletim seviyesinde tam yk bhpnin yzdesi olarak bhp
motor verimi: Bu iletim seviyesinde motor verimi
rnek
Tipik bir tesis, ylda 6.800 saat alan 200 hplik bir (215 bhp gerektiren) kompresre sa-
hiptir. Zamann %85inde tam ykldr (motor verimi = %95) ve kalan zamanda ykszdr
(%25 tam yk bhp ve motor verimlilii = %90). Ortalama elektrik fiyat 0,05 $/kWhdir.
Tam yklyken maliyet =
Ek G
Basnl Hava Kaaklarnn
Minimize Edilmesi
Kaaklar, basnl hava sistemindeki enerji israfnn nemli kaynaklarndan biridir; ounluk-
la kompresr ktsnn %20-30 kadarn israf eder. Basnl hava kaaklar, aadakiler de dhil
olmak zere sistem iletim sorunlarna neden olur:
Haval aletlerin ve dier haval ekipmann daha verimsiz almasna neden olan, muh-
temelen retimi de etkileyen dalgal sistem basnc
Gerekenden yksek maliyete yol aan ar kompresr kapasitesi
Gereksiz evrim ve artm alma zaman nedeniyle azalm hizmet mr ve besleme
ekipmannn artm bakm (kompresr paketi dhil olmak zere)
Kaaklar sistemin her parasnda olabilse de, en yaygn sorun alanlar unlardr: Kap-
linler, hortumlar, borular, balantlar, boru mafsallar, hzl kesiciler, FRLler (filtre, re-
glatr ve yalayc), youma suyu kapanlar, vanalar, flanlar, salmastralar, boru sz-
drmazlk maddeleri ve kullanm noktas cihazlar. Kaak hz, kontrolsz bir sistemde
besleme basncnn bir fonksiyonudur ve daha yksek sistem basnlarnda art gste-
rir. Kaak hz, ayn zamanda orifis apnn karesiyle de orantldr. (Aadaki tabloyu in-
celeyin.)
Tablo Ek-2. Farkl besleme basnlar ve yaklak eit orifis boyutlar iin kaak hzlar
Farkl besleme basnlar ve yaklak eit orifis boyutlarb iin kaak hzlara (ft3/dk)
Basn Orifis ap (in)
(psig) 1/64 1/32 1/16 1/8 1/4 3/8
70 0,3 1,2 4,8 19,2 76,7 173
80 0,33 1,3 5,4 21,4 85,7 193
90 0,37 1,5 5,9 23,8 94,8 213
100 0,41 1,6 6,5 26,0 104 234
125 0,49 2,0 7,9 31,6 126 284
a Dzgn yuvarlak orifislerde deerleri 0,97 ile, keskin kenarl orifislerde ise deerleri 0,61 ile arpn.
b Compressed Air Challengenin izniyle, Basnl Hava Sistemlerinin Temelleri eitiminden alnmtr.
Kaak Tespiti
Kaaklar tespit etmenin en iyi yolu, hava kaaklarndan gelen yksek frekansl tslama sesle-
rini tanyabilen bir ultrasonik detektr kullanmaktr. Bu tanabilir nitelerin kullanm ok kolay-
dr. Bunlarn maliyeti ve duyarllk dzeyleri deikenlik gsterir. Bu yzden, satn almadan nce
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 187
test edin. Daha basit bir yntem ise, sabunlu suyu bir fra yardm ile phelenilen alanlara uy-
gulamaktr. Gvenilir olsa da, bu yntem, zaman alc ve kirli olabilir.
rnek
Bir kimya tesisi, basnl hava etdnden sonra, tesisinde bir kaak nleme programn uygu-
lamaya koymutur. Yaklak olarak farkl orifis boyutlarna edeer olan u kaaklar bulunmu-
tur: 90 psigde 100 adet 1/32lik kaak, 90 psigde 50 adet 1/16lik kaak ve 100 psigde 10 adet
1/4lik kaak. Bu kaaklar ortadan kaldrlsayd, yllk olarak elde edilecek maliyet tasarrufunu
hesaplayn. Yllk almay 7.000 saat, ortalama elektrik fiyatn 0,05$/kWh ve basnl hava re-
tim ihtiyacn yaklak 18 kW/100 ft3/dk kabul edin.
Maliyet tasarrufu = kaak says x kaak hz (ft3/dk) x kW / ft3/dk x saat says x $/kWh
Kaak oranlar iin yukardaki tablodaki deerleri kullanarak ve orifislerin keskin kenarl ol-
duunu kabul ederek:
1/32lik kaaklarda maliyet tasarrufu = 100 x 1,5 x 0,61 x 0,18 x 7.000 x 0,05 = 5.765$
1/16lik kaaklarda maliyet tasarrufu = 50 x 5,9 x 0,61 x 0,18 x 7.000 x 0,05 = 11.337$
1/4lik kaaklarda maliyet tasarrufu = 10 x 104 x 0,61 x 0,18 x 7.000 x 0,05 = 39.967$
Bu kaaklar ortadan kaldrmakla elde edilen toplam maliyet tasarrufu = 57.069$
1/4lik 10 kaa ortadan kaldrarak elde edilen tasarrufun, toplam tasarrufun neredeyse
%70ine karlk geldiine dikkat edin. Kaaklar belirlendike onlar nceliklendirmek ve en b-
yk olanlar nce onarmak nemlidir.
188 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES
Ek H
Basnl Hava Sistemi Kontrolleri
Basnl hava sistemi kontrolleri, basnl hava beslemesi ile sistem talebini (her zaman ger-
ek zamanl olmasa da) eletirir ve sistem toplam enerji veriminin en nemli belirleyicilerin-
dendir. Bu ksmda, hem mnferit kompresr kontrol hem de birok kompresrl tesislerde
toplam sistem kontrol tartlmaktadr. Verimli sistem iletimi ve yksek performans iin dz-
gn kontrol esastr. Ayn zamanda, her kontrol stratejisinin amac, ihtiya duyulmayan komp-
resrleri kapatmak veya ilve kompresrlerin kullanmn ihtiya duyulana kadar ertelemektir.
Ak olan her nite, ayar iin olan bir nite hari, tam ykte almaldr.
Kompresr sistemleri, genellikle, ortak bir tesis hava balna hava salayan ok sayda
kompresrden oluur. Bu makinelerin birleik kapasitesi, minimum olarak maksimum tesis ha-
va talebini karlayacak ekilde boyutlandrlr. Dk talep zamanlarnda, mnferit kompresr-
lerin ktlarnda azalmay dzenlemek iin, sistem kontrollerine her zaman ihtiya duyulur. Ba-
snl hava sistemleri, genellikle sabit bir basn aralnda almak ve sistemdeki talep ile de-
ien hava hacmini salamak iin tasarlanmtr. Sistem basnc izlenir ve basn nceden be-
lirlenmi bir seviyeye ulat zaman kontrol sistemi kompresr ktsn azaltr. Basn nceden
belirlenmi daha dk bir seviyeye ulat zaman ise kompresr kts yeniden artrlr.
Bu iki basn seviyesi arasndaki fark, kontrol aral olarak adlandrlr. Hava sistem talebi-
ne bal olarak kontrol aral 2-20 psi aralnda herhangi bir deer olabilir. Gemite, mnferit
kompresr kontrolleri ve denetlenmeyen oklu makine sistemleri yavat ve hassas deildi. Bu
ise, geni kontrol aralklarna ve byk basn salnmlarna sebep oluyordu. Bu byk salnm-
larn bir sonucu olarak, ihtiya duyulandan daha yksek basnlar muhafaza etmek iin, mnfe-
rit kompresr basn kontrol ayar noktalar oluturuluyordu. Bu, salnmlarn sistemin minimum
ihtiyalarnn altna dmeyeceini garanti altna alyordu. Bugn daha hzl ve daha doru, mik-
roilemci temelli, daha dar kontrol aralkl sistem kontrolleri, sistem basn ayar noktalarnn
drlmesine imkn tanmaktadr. Bu avantaj, ekil Ek-3de gsterilmektedir; buna gre, has-
sas kontrol sistemi, minimum sistem ihtiyalarnn altna dmeden, ok daha dk bir ortala-
ma basnc muhafaza edebilmektedir. Her 2 psilik basn fark yaklak %1lik bir enerji tketimi
deiimine eittir. Basntaki daha kk deiimler sadece daha az enerji kullanmakla kalmaz;
ayn zamanda retim kalite kontrolnn olumsuz etkilerini de nler.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 189
Ortalama sistem giri basncn drrken nlem alnmaldr. nk, talepteki byk ani
deiiklikler, basncn minimum ihtiyacn altna dmesine neden olarak ekipmann uygun ol-
mayan ileyiine yol aabilir. Sistem kontrolleri ve depolama kapasitesinin dikkatli eletiril-
mesi ile bu sorunlar nlenebilir.
Hava sistemlerinin ok az, her zaman tam ykte alr. Ksmi yk performans, bu anlam-
da kritiktir ve ncelikli olarak kompresr tipi ve stratejisi tarafndan etkilenir.
Dur/Kalk: Dur/kalk mevcut en kolay kontroldr ve hem resiprokan hem de dnel vidal
kompresrlere uygulanabilir. Makinenin k basncna gre kompresr sren motor alr
veya kapanr. Genellikle, motor dur/kalk sinyalini, basit bir basn anahtar salar. Bu tip bir
kontrol, sk evrimi olan bir uygulamada kullanlmamaldr. nk, tekrarlanan durmalar mo-
torun ar snmasna ve dier kompresr bileenlerinin daha sk bakm gerektirmesine ne-
den olacaktr. Bu kontrol dzeni, genellikle, ok dk grev evrimi olan uygulamalarda kul-
lanlr.
Ykl/Yksz: Ayn zamanda sabit hz kontrol olarak da bilinen ykl/yksz kontrol, mo-
torun srekli almasn salar; fakat, k basnc yeterli olduunda, kompresr ykszle-
tirir. Kompresr reticileri, kompresr ykszletirmek iin farkl stratejiler kullanrlar; fa-
kat, ou durumda yksz bir dnel vidal kompresr hibir yararl i yapmazken tam yk bey-
girgcnn %15-35ini tketecektir. Sonu olarak, baz ykl/yksz kontrol dzenleri verim-
siz olabilir.
Modle Edici Kontroller: Modle edici (ksma) giri kontrol kompresrn ktsnn debi ih-
tiyalarnn karlanmas iin deitirilmesine imkn salar. Ksma, genellikle giri vanasnn
kapatlp giri havasnn kompresrde sktrlmasyla salanr. Bu kontrol dzeni, santrifj ve
dnel vidal kompresrlere uygulanr. Bu kontrol yntemi, deplasmanl kompresrlere uygu-
land zaman, kompresr ktsn deitirmenin verimsiz bir yoludur. Santrifj kompresrle-
re, zellikle, havay pervane giriiyle ayn ynde ynlendiren giri klavuz kanatlarnn kullan-
myla uygulandnda, daha verimli sonular elde edilir. Kapasite azaltma miktar, tama po-
tansiyeli ve minimum ksma kapasitesiyle snrldr.
ok Kademeli (Ksmi Yk) Kontrolleri: Baz kompresrler iki veya daha fazla ksmi ykl ko-
ulda almak iin tasarlanmtr. Byle bir kontrol dzeni ile, k basnc, kompresrn dur/
kalk yapmas veya ykl/yksz almasn gerektirmeden, yakndan kontrol edilebilir.
Resiprokan kompresrler, iki kademeli (dur/kalk veya ykl/yksz), kademeli (0%,
50%, 100%) veya be kademeli (0%, 25%, 50%, 75%, 100%) kontrol olarak tasarlanmtr. Bu
kontrol dzenleri, genellikle, motor g tketimi ve ykl kapasite ile neredeyse dorudan ili-
kiye sahiptir.
Baz dnel vidal kompresrlerin sktrma hacimleri (oranlar) srgl veya dnl vana-
lar kullanlarak deitirilebilir. Bunlar, genellikle, ayarl giri vanalar ile birlikte, yksek ksmi
yk verimine sahip daha doru basn kontrol salamak iin uygulanr.
Deiken frekansl srcler: Gemite deiken frekansl srcler (VFDler) endstri-
yel kompresrler iin nadiren kullanlyordu. nk, kontrol dzenlerindeki verim kazanc,
VFDnin yksek ilk maliyeti iin yeterli gereke salayamyordu. Maliyet artk byk bir sorun
deildir. VFDler tam ykte daha gvenilir ve verimli olduka, kompresr uygulamalarnda ka-
bul kazanabilirler.
Sistem Kontrolleri
Tanm gerei sistem kontrolleri, sisteme hava besleyen ok sayda mnferit kompres-
rn eylemlerini ynetir. Otomatik sistem kontrollerinin ortaya kmasndan nce, kompresr
sistemleri basamakl ayar noktalar olarak bilinen bir yntemle ayarlanrd. Mnferit komp-
resr alma basnc ayar noktalar ise, sistem talebini karlamak zere kompresr kapa-
sitesini artrmak ya da azaltmak iin oluturulmutur. Bu stratejinin birbiri zerine ekleme-
li doas, bu blmn ilk sayfasnda yer alan ekilde gsterildii zere geni kontrol aralk-
lar yaratr.
Etkili bir otomatik kontrol stratejisinin amac, sistem talebini maksimum verim seviyesin-
de veya bu seviye yaknnda iletilen kompresrlerle eletirmektir. Bu, talepteki dalgalanma-
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 191
Debi Kontrolrleri
Debi kontrolrleri, yukarda anlatlan mnferit kompresrler veya sistem kontrolleri ile
birlikte kullanlan sistem basn veya younluk kontrolleridir. Debi kontrolr, kompresr
dorudan kontrol etmez ve genellikle kompresr paketinin paras saylmaz. Debi kontrol-
r, kompresrn arz tarafn talep tarafndan ayrma iine yarayan bir cihazdr. Bu, talep tara-
fndaki basn gerek kullanm ihtiyalarn minimize etmek iin azaltlabilirken, kompresrle-
rin maksimum verim iin optimum veya optimuma yakn basnlarda iletilmesine imkn sa-
lar. Talepteki beklenen dalgalanmalar karlamak iin boyutlandrlm depolama, bu kontrol
stratejisinin esas parasdr. Daha yksek basnl besleme havas, kompresrlerden birin-
cil depolama tanklarna girer. Sabit ve daha dk bir basn seviyesinde, talepteki dalgalan-
malar gvenli bir ekilde karlamak iin hazr bulunur. yi tasarlanan ve ynetilen bir sistem
kontrol stratejisi, talep kontrol, sinyal lokasyonlar, basn farklar, kompresr kontrolleri ve
depolamay birletirir. Ama, talebi olas en dk basnta iletmek, depolanm hava ile ge-
ici olaylar mmkn olduu kadar fazla desteklemek ve depoyu tekrar doldurmay mmkn
olduunca uzun tutmaktr. Bu, olas en dk enerji tketimi ile sonulanmaldr.
den iletim tepki hzn desteklerken talepteki basn d hzn kontrol etmek iin de kulla-
nlabilir. Baz sistemlerde, ak kontrol vanas gibi yeniden dolum kontrol yntemini salamak
nemlidir.
Birok sistem talep olaylarn desteklemek iin modlasyonda alan bir kompresre sa-
hiptir ve bazen stratejik depolama zmleri bu kompresrn kapatlmasna imkn salaya-
bilir.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 193
Ek
Basnl Hava Sistemi Ekonomisi
Bir retim tesisine basnl hava salamak pahal bir ilemdir. Basnl hava tedarii, ok b-
yk miktarlarda elektrik tketen ve sk bakma ihtiya duyan maliyetli ekipman gerektirir. Buna
ramen, birok tesisin basnl hava sistemlerinin yllk olarak onlara ne kadara mal olduu ve-
ya bu sistemlerin performansn gelitirerek ne kadar para tasarrufu yapabilecekleri konularn-
da fikirleri yoktur.
Elektrik maliyeti, bir basnl hava sistemine sahip olmann ve iletmenin ak ara en byk
maliyetidir. 100 hplik bir kompresrn ilk maliyeti, kompresr ve reticinin tipine bal olarak
30.000$-50.000$ iken, ayn sistem iin yllk elektrik maliyeti 50.000$a varabilir. Buna, sistemin
ilk maliyetinin %10 veya daha fazlas kadar olabilen yllk bakm maliyeti de eklenir.
Bu blm, yllk elektrik maliyetini tahmin etmek iin basit bir hesaplama ve elektriksel lm
gerektiren daha kesin bir hesaplama sunmaktadr.
Yllk Elektrik Maliyeti = (100 hp) x (0,746 hp/kW) x (1/0,9) x (8.760 saat) x (0,05 $/kWh)
= 36.305 $
Bu denklem, kompresr sren elektrik motorunun %90 verimde (1/0,90 faktrnde 90) ol-
duunu kabul eder 50 hpden byk modern bir sistem iin makul bir tahmindir. Daha yeni
enerji verimli motorlar, daha yksek verime bile sahip olabilir. Eer sistem daha nce birka
kez tekrar sarlm eski bir motor kullanyorsa veya kk bir motora sahipse %80 verim (veya
motor etiket verim snf) kullanlmaldr. Daha kesin bir deerlendirme iin, varsa yardmc mo-
torlardan kaynaklanan parazit ykler iin beygirgc snflarn, kompresrn motor snflandr-
masna ekleyin.
Sanayideki yaygn kullanm, srekli %15 hizmet faktrne sahip olan motorlar uygulamak ve
bu hizmet faktrnn yaklak te ikisini kullanmaktr. Bu demektir ki, etiket anma snf 100 hp
olan bir motor, gerekte tam kompresr kapasite ve basncnda 110 hpye kadar yklenebilir. Bu,
reticinin sat literatrnde ifade edilmeyebilir; bu yzden, belirli bir kompresr iin mhen-
dislik veri formlarna bavurulmaldr. Eer motor hizmet faktrne giriyorsa, etiket beygirgc
snflandrmas yerine daha yksek beygirgc tahmini kullanlmaldr.
lmlerle Hesaplama:
Elektrik tketimi ve maliyetini belirlemenin daha kesin yolu, tam yk akm ve gerilim id-
detlerinin elektriksel lmlerini almay ierir. Motor tam yk bhp ve verimi bu hesaplama iin
gerekli deilken, motor reticilerinden renilebilen tam yk g faktr gereklidir. Hesaplama,
tam yk akm iddetini alr ve tam yk kWna evirir ve sonra alma sresi ve elektrik fiyat ile
arplr. Hesaplama bir sonraki metin kutusunda gsterilmitir.
Ayrntl Hesaplama
(100 hplik Kompresr)
Yllk Elektrik Maliyeti = [(Tam yk akm iddeti) x (gerilim) x (1,732) x (g faktr) / 1000] x
(Yllk alma Sresi, saat) x (Elektrik Fiyat, $/kWh)
rnein:
Tam yk akm iddeti = 115 A
Gerilim = 460 V
Tam yk g faktr = 0,85
Yllk alma Sresi = 8.760 saat (3 vardiyal srekli iletim)
Elektrik fiyat = 0,05 $/kWh
Yllk Elektrik Maliyeti = [(115 A) x (460 V) x (1,732) x (0,85)) / 1000] x (8.760 saat) x (0,05 $/
kWh)
= 34.111 $
Ksm ykte alan kompresrlerde enerji maliyetinin daha kesin bir hesab iin farkl yk
yzdelerinde geen zaman yzdeleri ieren birka aama yaratn. Farkl yk yzdelerinde enerji
tketimiyle ilgili retici verilerine ihtiya olacaktr.
Aadaki metin kutusu yksz almay hesaba katarak rnek bir hesaplama gstermek-
tedir.
Ksmi Ykte alma ile Hesaplama
(100 hplik Kompresr)
Yllk Elektrik Maliyeti = [(Motor tam yk fren beygirgc) x (0,746 kW/hp) x (1/0,90) x (Yllk
alma Sresi, saat) x (Elektrik Fiyat, $/kWh)] x [(Tam ykl geen zaman yzdesi) + (0,30) x
(Yksz geen zaman yzdesi)]
rnein:
Motor tam yk bhp = 100 hp
Yllk alma Sresi = 8.760 saat (3 vardiyal srekli iletim)
Zamann %65inde tam ykl, %35inde yksz alr
Elektrik fiyat = 0,05 $/kWh
Yksz alma tam ykl almann %30u kadar elektrik tketir
Yllk Elektrik Maliyeti = [(100 hp) x (0,746 kW/hp) x (1/0,9) x (8.760 saat) x (0,05 $/kWh)] x
[0,65 + (0,30) x (0,35)]
= 27.410 $
Gsterilen hesaplamalarn enerji tketiminin tam deerini deil, sadece iyi bir tahminini ve-
receini unutmaynz.
Performanstan Tasarruf
yiletirmeler
mrlk elektrik maliyeti ile karlatrldnda olduka dk olan kompresr ilk maliye-
tinden dolay kullanclar basnl hava sistemleri ile ilgili kararlar verirken mr boyu maliyeti
196 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES
deerlendirmesinden faydalanmaldr. Buna ek olarak, yksek verimli bir basnl hava sistemi,
sadece enerji verimli bir motor veya verimli kompresr tasarmna sahip bir sistem deildir.
Toplam sistem verimi, maksimum tasarrufun anahtardr. ounlukla kullanclar sadece ilk ma-
liyet ile ilgilenir ve sistem verimini grmezden gelerek basn hava sisteminde en dk teklifi
kabul ederler.
Verimli bir sistem elde etmek iin ayrntl analiz ve tasarm gerekir. Birok basnl hava
sistemi kullancs bu alanlar grmezden gelir ve para tasarrufu yaptklarn dnp sonunda
enerji ve bakm maliyetinde daha fazla para harcarlar.
Kitap boyunca zetlenen admlar takip etmek, ou basnl hava sistemi iin nemli enerji
tasarrufu salayabilir. Saysz modifikasyondan geen ve almasn devam ettirecek kadar ba-
km yaplan bir sistem, sklkla %20-50 veya daha fazla enerji tasarrufuna ulaabilir.
Basnl hava sistemleri hakknda verilen kararlarn pek ou, maliyet bedeli temelinde veya
alyorsa kurcalama tavrnda verilir. Optimum basnl hava sistemi ekonomisine ulamak iin
kullanclar ekipman mr boyu maliyeti ekonomisine gre semeli, bileenleri uygun biimde
boyutlandrmal, ihtiya duyulmayan kompresrleri kapamal, uygun kontrol ve depolama stra-
tejilerini kullanmal ve ekipman tepe performans iin iletmeli ve ekipmana yine tepe perfor-
mans iin bakm yapmaldr.
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 197
Ek J
Basnl Hava Sisteminde Is Geri
Kazanm
Bir endstriyel kompresr tarafndan kullanlan elektrik enerjisinin %80-93 kadar sya ev-
rilir. Birok durumda dzgn biimde tasarlanm s geri kazanm nitesi, bu sl enerjinin %50-
90 arasndaki bir miktarn geri kazanabilir ve hava veya suyu stmak iin kullanabilir.
Geri kazanlm s iin tipik kullanmlar ortam stmasn takviye, endstriyel proses stma-
s, su stma, besleme havas stma ve kazan besleme suyu n stmasn ierir. Ancak, basnl
hava sisteminden geri dntrlen s, normalde dorudan buhar retmek iin kullanlabilecek
kadar scak deildir.
Is geri kazanm sistemleri, hem hava hem de su soutmal kompresrler iin mevcuttur.
kndr. Tasarma bal olarak, s deitiricileri, kullanm suyu (gri) veya ime suyu retebilir.
Scak su gerekmediinde ya, normal ya soutucusuna ynlendirilir.
Scak su, merkezi stma veya kazan sistemlerinde, endstriyel temizleme proseslerinde,
kaplama ilemlerinde, s pompalarnda, amarhanelerde veya scak su gerektiren herhangi
bir dier uygulamada kullanlabilir. Is deitiricileri, ayn zamanda scak hava ve su retme fr-
sat sunar ve iletimciye scak hava/scak su orann deitirme kabiliyeti verir.
Ek K
Basnl Hava Sistemi Kaaklar
Bir endstriyel basnl hava sisteminde kaaklar, nemli bir enerji israf kayna olabilir, ba-
zen kompresr ktsnn %20-30unun boa gitmesine yol aabilir. yi bakm yaplmam tipik bir
tesiste, byk olaslkla toplam basnl hava retim kapasitesinin %20si kadar bir kaak oran
olur. te yandan, proaktif kaak tespit ve onarm, kaaklar kompresrn ktsnn %10undan
azna drebilir.
Enerji israf kayna olmann yannda, kaaklar, ayn zamanda dier alma kayplarnn art-
masna da neden olabilir. Kaaklar sistem basncnda dmeye yol aar ve bu d, retimi
olumsuz etkileyerek haval aletlerin daha az verimli almasna neden olabilir. Buna ek olarak,
kaaklar, ekipman daha sk evrime zorlayarak neredeyse tm sistem ekipmannn (kompre-
sr paketinin kendisi dhil olmak zere) mrn ksaltabilir. alma sresinin artmas da ilve
bakm ihtiyalarna ve planlanmam devreye alma sresinin artmasna yol aabilir. Son olarak,
kaaklar kompresr kapasitesine gereksiz ilvelere yol aabilir.
Kaaklarn sistemin herhangi bir parasndan kaynaklanmas mmkn olmakla birlikte, en
yaygn sorun alanlar unlardr:
Kaplinler, hortumlar, borular, boru balantlar,
Basn reglatrleri,
Ak youma suyu kapanlar ve kapama vanalar, ve
Boru ek yerleri, kesiciler ve boru szdrmazlk maddeleri.
Kaaklarn Maliyeti
nk kaaklardan kaan havadan kaynakl basn dlerinden dolay, hava kaaklar, komp-
resrn ak ve kapal evrimine neden olacaktr.
Toplam kaaklar (yzde olarak) aadaki gibi hesaplanabilir:
Kaaklar (%) = [(T x 100)/(T+t)]
Burada: T = ykl sre (dakika)
T = yksz sre (dakika)
Kaaklar kompresr kapasite kayb yzdesi cinsinden ifade edilir. Kaaklardan dolay oluan
yzde kayb, iyi baklm bir sistemde %10dan az olmaldr. Yetersiz bakma sahip sistemlerde,
hava kapasitesi ve gcnn %20-30u kadar yksek kayplar olabilir. Farkl kontrol stratejilerine
sahip sistemlerde, alcnn ak aasnda bir basn ler varsa, kaaklar hesaplanabilir. Bu
yntem toplam sistem hacminin, her ak aa ikincil hava alcs, hava ebekesi ve borular (V,
ft3 cinsinden) dhil olmak zere, bir tahminini gerektirir. Sistem o zaman altrlr ve normal
alma basncna (P1) getirilir. lmler sistemin alma basncnn yaklak yarsna eit olan
daha dk bir basnca (P2) dmesi iin geen srede (T) alnmaldr.
Kaaklar aadaki gibi hesaplanabilir:
Kaaklar (ft3/dk, serbest hava) = (V x (P1-P2)/T x 14,7) x 1,25
Burada:
V ft3 cinsinden,
P1 ve P2 psig cinsinden,
T dakika cinsindendir.
1,25 arpan, den sistem basncnda azalm kaaklara izin vererek kaaklar normal sis-
tem basncna dzeltir. Yine, %10dan byk kaaklar, sistemin byk ihtimalle iyiletirilebilece-
ini belirtir. Bu testler, normal kaak tespit ve onarm programnn bir paras olarak ayda bir
yaplmaldr.
Kaak Tespiti
Hava kaaklarnn grlmesi neredeyse imknsz olduu iin, onlarn yerini saptamak ze-
re dier yntemler kullanlmaldr. En iyi yol, hava kaaklaryla ilgili yksek frekansl tslama
seslerini tanyabilen bir ultrasonik akustik detektr kullanmaktr. Bu tanabilir niteler, ynl
mikrofonlar, ykselticiler ve ses filtrelerinden oluur ve kaaklar tespit etmek iin ya grsel
gstergelere ya da kulaklklara sahiptir. Daha basit bir yntem ise sabunlu suyu bir fra yardm
ile phelenilen alanlara uygulamaktr. Gvenilir olsa da bu yntem zaman alc olabilir.
hzlarnn azalmasn salar. Sistem giri basncn en dk uygulama aralnda kararl hale
getirmek, sistemdeki kaak hzn minimize eder.
Kaaklar onarldnda, toplam tasarruf potansiyelini gerekletirmek iin kompresr kont-
rol sistemi yeniden deerlendirilmelidir.
Ek L
Basnl Hava Sisteminde Basn
D
Basn d, kompresr kndan gerek kullanm noktasna vara kadar, hava basn-
cndaki azalmay karakterize etmek iin kullanlan bir terimdir. Basn d, basnl hava,
temizleme ve datm sistemi iinde hareket ettike oluur. Dzgn biimde tasarlanm bir
sistem, alc tank k ile kullanm noktas arasnda llen kompresrn k basncnn
%10undan ok daha az bir basn kaybna sahip olmaldr.
Ar basn d, yetersiz sistem performans ve ar enerji tketimi ile sonulanacak-
tr. Sistemdeki her trden ak snrlamas, daha yksek alma basnlar gerektirerek daha
yksek enerji tketimine neden olur. Sistemin her parasndaki basn farklarn minimize et-
mek, verimli iletimin nemli bir parasdr. Kompresr sinyalinin ak yukarsnda basn d-
, kompresr zerinde kontrol ayarlarn karlamak iin daha yksek sktrma basnla-
r gerektirir. En tipik sorun alanlar, son soutucu, ya separatrleri ve ekvalfleri ierir. Aka
kar direnten kaynaklanan bu basn art, kompresrdeki src enerjisinin, her 2 psilik
farka karlk bal gcn %1i kadar artrlmasn gerektirebilir.
Kompresr kapasite kontrol basn sinyali normal olarak kompresr paketinin knda
konumlandrlr. Sinyal yerleimi, tm kompresrler iin ortak bir sinyale ulamak amacyla
basnl hava kurutucu ve filtrelerinin ak aasna tandnda, baz tehlikeler anlalma-
l ve nlemler alnmaldr. Kontrol aral basn ayar, kurutucular ve filtreler boyunca gerek
ve potansiyel olarak artan basn dne izin verecek ekilde azaltlmaldr. Sistemdeki her
kompresr iin izin verilen maksimum k basnc ve src motor akm iddetinin almas-
n nleyecek ekilde dzenleme de yaplmaldr.
Datm sistemi, hortumlar ve kullanm noktalarndaki esnek balantlardaki basn d-
kullanm noktalarnda daha dk alma basncna sebep olur. Kullanm noktas alma
basnc artrlmak zorundaysa, kapasite eklemeden veya sistem basncn artrmadan nce ba-
sn dlerini azaltmak denenmelidir. Kompresr k basncn artrmak veya kompresr
kapasitesi eklemek, enerji tketiminde nemli artlara sebep olur.
Sistem basncnn ykseltilmesi, kaaklar, ak fleme ve reglatrsz veya tam ak re-
glatrl retim uygulamalar gibi regle edilmemi kullanmlar artrr. Ykseltilmi basn-
ta eklenen talep yapay talep olarak isimlendirilir ve enerji tketimini nemli derecede art-
rr. Kompresr k basncn artrmak veya ilve kompresr kapasitesi eklemek yerine azal-
tlm basn d, stratejik basnl hava depolama ve talep kontrolleri/ara kontroller gibi
alternatif zmler aranmaldr. Ekipman iin en dk verimli alma basnc belirlenmeli ve
ekipman bu basnta altrlmaldr.
Basn Dnn Nedenleri
Sistemdeki her trl tkanklk, daralma veya przllk hava akna dirence ve basn d-
ne neden olacaktr. Datm sisteminde en byk basn dleri genellikle gereinden
kk veya szdran hortumlar, borular, kesiciler, filtreler, reglatrler ve yalayclar (FRLler)
SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES 203
dhil olmak zere kullanm noktalarnda bulunur. Sistemin arz tarafnda hava/ya separatr-
leri, son soutucular, nem separatrleri, kurutucular ve filtreler nemli basn dlerine se-
bep olan ana elerdir.
Arz tarafndan kullanm noktalarna maksimum basn d, basnl hava debisi ve s-
cakl en yksek olduunda meydana gelir. Sistem bileenleri bu koullara bal olarak seil-
melidir ve her bileenin reticisinden bu koullar altnda basn d bilgisi temin etmeleri
istenmelidir. Filtreler seilirken onlarn kirlenecei hatrlanmaldr. Kirlenme karakteristikle-
ri de nemli seim kriterleridir. nemli miktarlarda bileen satn alan byk son kullanclar,
rnlerin basn farklar ve dier karakteristikleri asndan istenen spesifikasyonlar karla-
dndan emin olmak iin tedarikileriyle birlikte almaldr.
Datm borular sisteminde sklkla yksek basn d tehis edilir. nk, bir kullanm
noktas basnc reglatr, istenen ak aas basncn srdremez. Eer byle bir regla-
tr 85 psige ayarlanmsa ve reglatr ve/veya ak yukars filtresi 20 psilik bir basn d-
ne sahipse, filtre ve reglatrn ak yukars en az 105 psigi srdrmek zorunda olacaktr.
20 psilik basn d iin hatal bileenler yerine sistem borular sulanabilir. Doru tehis,
yksek basn dne sebep olan bileenlerin tespit edilmesinde, sistemde farkl noktalar-
da basn lmleri yapmay gerektirir. Bu durumda borularn boyutu deil filtre/reglatr bo-
yutu artrlmaldr.
Basn Dn Minimize Etmek
Basn dn minimize etmek sistemin tasarm ve bakmnda bir sistem yaklam ge-
rektirir. Son soutucular, nem separatrleri, kurutucular ve filtreler gibi hava temizleme bi-
leenleri belirlenen maksimum iletim koullarnda mmkn olan en dk basn d-
ne neden olacak biimde seilmelidir. Kurulum tamamlandnda, nerilen bakm prosedrleri
takip edilmeli ve belgelenmelidir.
Basn dn minimize etmenin ilve yollar aadaki gibidir:
Datm sistemini dzgn biimde tasarlayn.
Hava filtreleme ve kurutma ekipmann, nemin boru korozyonu gibi etkilerini azaltacak
biimde iletin ve bakm yapn.
Son soutucular, separatrler, kurutucular ve filtreleri tanml koullar iin mmkn
olan en az basn dne sahip olacak ekilde sein.
Havann datm sistemi boyunca kat ettii mesafeyi azaltn.
Basn reglatrleri, yalayclar, hortumlar ve balantlar en dk basn farknda
en iyi performansa sahip olacak ekilde belirleyin.
Sistem Basncnn Kontrol Edilmesi
Birok tesis kompresr, 100 psiglik tam yk k basnc ve 110 psiglik veya daha yk-
sek yksz k basnc ile alr. Birok tipte makine ve ara, kullanm noktasnda 80 psiglik
veya daha az hava beslemesiyle verimli ekilde alabilir. Eer kompresr k basnc azal-
tlabilirse nemli tasarruflar salanabilir. Kompresr reticisine farkl k basnlarnda per-
formans spesifikasyonlar iin bavurun.
Talep kontrolleri, kompresrn doldurduu birincil hava alcsndan yeterli basn d-
n gerektirir; fakat tesis giri basnc ok daha dar bir basn aralnda kalacak biimde kont-
rol edilebilir, bylece kompresr ok byk yk deiimlerinden korunabilir. Birincil alcnn
ak aasnda sistem basncnn azaltlmas ve kontrol edilmesi, kompresr k basnla-
r deitirilmemi olsa da, enerji tketiminde %10 veya daha fazla azalmayla sonulanabilir.
Sistem basncnn azaltlmas, sistem toplam performansnn iyiletirilmesinde basamakl
etki de yaratabilir. Kaak oranlarn azaltabilir, kapasite sorunlar ve dier sorunlarn azalma-
204 SANAYDE ENERJ VERMLLNN ARTIRILMASI PROJES
sna katkda bulunabilir. Azaltlm basn ayn zamanda bileenler ve iletim ekipman zerin-
deki gerilmeyi de azaltr. Buna ramen, azaltlm sistem basnc basn reglatrleri, filtreler
ve basnl hava depolamasnn boyutu ve konumu dhil olmak zere dier bileenlerde modi-
fikasyonlar gerektirebilir.
Talepteki byk deiiklikler, kullanm noktalarndaki basncn minimum ihtiyacn altna
dmesine sebep olabilecek ekipmann dzgn olmayan ileyiine neden olabildii iin ortala-
ma sistem basncn drrken dikkat etmek gerekir. Bu sorunlar, sistem bileenleri, kontrol-
ler ve basnl hava depolama kapasitesi ve konumunun dikkatli eletirilmesi ile nlenebilir.
nemli miktarlarda basnl hava kullanan uygulamalar iin ekipmann daha dk basn
seviyelerinde alacak ekilde belirlenmesi tavsiye edilir. Daha byk hava silindirleri gibi bi-
leenlerin eklenen maliyeti, genellikle, buradan elde edilen enerji tasarruflar sayesinde ksa
srede karlanr. retim mhendisleri, ounlukla, son kullanm ekipmann ortalama sistem
basncnda almak iin belirler. Bu daha yksek sistem iletim maliyetine yol aar. lk olarak;
hortumlar, basn reglatrleri ve filtreler gibi kullanm noktas kurulum bileenleri, sistem
basnc ve son kullanm ekipman basnc arasnda kurulacaktr.
kinci olarak, filtreler kirlenecek ve kaaklar oluacaktr. Her ikisi de daha dk son kulla-
nm basncyla sonulanr. Bu, mevcut son kullanm basncn belirlerken ngrlmelidir.
Eer mnferit bir uygulama daha yksek bir basn gerektiriyorsa, tm sistemin alma
basncn artrmak yerine bu uygulamay deitirmek veya modifiye etmek en iyi yol olabilir.
Silindir apn artrmak, dili oranlarn deitirmek, mekanik kazanc artrmak veya daha b-
yk bir hava motoru kullanmak mmkn olabilir. yiletirmelerin maliyeti, sistemi daha dk
basnta iletmekten kazanlan enerji azalmas ile kyaslandnda muhtemelen nemsiz ola-
caktr.
reticilerin, son kullanm ekipman basn ihtiyalarn belirlerken filtreler, basn regla-
trleri ve hortumlarda basn dlerini hesaba katp katmadklarn veya belirtilen basn
ihtiyalarnn o bileenler iin olup olmadn kontrol etmek de nemlidir. Bir filtre, basn re-
glatr ve hortum iin tipik basn fark 7 psiddir; fakat kt tasarlanm ve bakm yaplm
sistemlerde ok daha yksek olabilir. Talep basnc baarl biimde azaltlp kontrol edildiin-
de, daha verimli bir iletim elde etmek iin kompresr kontrol ayar noktalarna ve ayn zaman-
da, enerji tketimini daha da azaltmak iin kompresr ykszletirme veya kapatma olasl-
na dikkat edilmelidir.
Sanayide Enerji Verimliliinin Artrlmas Projesi kapsamnda gelitirilen bu kitap,
UNDP tarafndan bastrlmtr.