You are on page 1of 11

28/7/2015 Imprimer:Umaanlisesemiolingsticadotextoedodiscurso

PatrickCharaudeauLivres,articles, http://www.patrickcharaudeau.com/Umaanalise
publications semiolinguisticado.html

Umaanlisesemiolingsticadotextoedodiscurso
In:PAULIUKONIS,M.A.L.eGAVAZZI,S.(Orgs.)Dalnguaaodiscurso:reflexes
paraoensino.RiodeJaneiro:Lucerna,2005,p.1127.

Comodefinir,numadisciplina,umaabordagemespecfica?Constituiriatalabordagemuma
corrente,umsubdomnio?Seriatericaoumetodolgica?Estariasituadaaindanomesmocampo
disciplinar?

Noquetangeaodiscursosemdeixardeladoocampodalnguasabemosqueconstituium
campodisciplinarprprio,comseudomnioprpriodeobjetos,seuconjuntodemtodos,detcnicas
edeinstrumentos.Entretanto,hdiferentesmaneirasdeproblematizarseuestudo.

Amaneirapelaqualabordamosodiscursoinsereonumaproblemticageralqueprocurarelacionar
osfatosdelinguagemaalgunsoutrosfenmenospsicolgicosesociais:aaoeainfluncia.Nessa
perspectiva,oquesepretendetratardofenmenodaconstruopsicosociolinguageirado
sentido[1],aqualserealizaatravsdaintervenodeumsujeito,sendo,eleprprio,psicosocio
linguageiro.

Nesteartigo,abordaremosquestesdeordemtericaemetodolgica[2]eevidenciaremosas
opesdeanliseadotadaspeloCAD[3]paradesenvolverseusestudossobreosdiscursossociais.

Umaproblemticasemiolingstica

Daleituradetrabalhosrecentes,quefocalizamoestudodalinguagemsobngulosdiversos,podese
concluir,semquenecessariamentenenhumadestasobrasofaa,quealinguagemcomportavrias
dimenses,asquaisretomarei,livremente,daseguintemaneira:

umadimensocognitivacujaquestosabersehumapercepoeumacategorizaodo
mundoindependentesdaaodalinguagem,ousetaisprocessosserealizam
necessariamenteatravsdalinguagem.Correlativamente,quaissoasoperaessemantico
cognitivasdaestruturaolingsticadomundo?[4],emtornodeumaououtradestas
dimenses.H,comefeito,diferentespontosdevistatericosnombitodeummesmo
domnio:vriaspragmticas[5],vriaspsicolingsticas[6],etc.Porvezes,umdomnio
definidodemaneiratoextensivaquediferentesteoriasoreivindicam:ocasoda
sociolingstica[7].Porvezes,existemfiliaesmltiplas:oestudodasinteraesverbais
pertenceaodomniododiscursomastemaverigualmentecomestudosetolgicose
psicossociolgicos[8].Assim,diferentesteoriastmemcomumcertospostulados,certos
conceitos,certashipteses,oquedificultaumaclassificao.Aprpriaanlisedodiscurso,
ondecomea,ondetermina?

Soindagaesquerefletemacomplexidadedestecampodisciplinar.Diantedisso,trsatitudesso
possveis:inserirsenumdessesdomniosinventarumnovo(comoousar?)tentarconectar
algunsdentreelesintegrandoosnumaproblemticaglobal(quesernecessariamente
transdisciplinar).

Estaltimaopo,pormaisarriscadaqueseja[9]correspondeposioqueadotamosjhalgum
tempo,eque,aolongodosanos,vemsetornandomaisprecisa.Consisteemrelacionarentresi
determinadosquestionamentosquetratamdofenmenodalinguagemsendounsmaisexternos
(lgicadasaeseinflunciasocial),outrosmaisinternos(construodosentidoeconstruodo
texto).

Devesesalientar,entretanto,queaarticulaodestesquestionamentossefaznumaperspectiva
lingstica(nosentidoamplo).Sehcomunicao,deumacomunicaoparticularquetratamos:
aquelaqueserealizaatravsdalinguagemverbalsehconstruodosentido,trataseda
construoquesefazpelasformasverbaissehconstruodeumtexto,tratasedaquelaque
dependedasregrasdeordenamentodoverbal.

Eisporqueaposioquetomamosnaanlisedodiscursopodeserchamada[10]de
semiolingstica.Semio,desemiosis,evocandoofatodequeaconstruodosentidoesua
configuraosefazematravsdeumarelaoformasentido(emdiferentessistemassemiolgicos),

http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=236 1/11
28/7/2015 Imprimer:Umaanlisesemiolingsticadotextoedodiscurso

sobaresponsabilidadedeumsujeitointencional,comumprojetodeinflunciasocial,num
determinadoquadrodeao[11]lingsticaparadestacarqueamatriaprincipaldaformaem
questoadaslnguasnaturais.Estas,porsuaduplaarticulao,pelaparticularidadecombinatria
desuasunidades(sintagmaticoparadigmticaemvriosnveis:palavra,frase,texto),impemum
procedimentodesemiotizaodomundodiferentedasoutraslinguagens[12].

1.1Oduploprocessodesemiotizaodomundo

Postulamosentoque,paraqueasemiotizaodomundoserealize,necessrioumduplo
processo:

oprimeiro,oprocessodetransformao,que,partindodeummundoasignificar,o
transformaemmundosignificadosobaaodeumsujeitofalante
osegundo,oprocessodetransao,quefazdestemundosignificadoumobjetodetroca
comumoutrosujeitoquedesempenhaopapeldedestinatriodesteobjeto:

a)Oprocessodetransformaocompreendequatrotiposdeoperaoquedefiniremos
brevemente[13]:

aidentificao,poisnecessrioapreendernomundofenomnicoosseresmateriaisou
ideais,reaisouimaginrios,conceitualizlosenomelosparaquesepossafalardeles.Os
seresdomundosotransformadosemidentidadesnominais.
aqualificao,poisestesserestmpropriedades,caractersticasque,aumstempo,os
discriminam,osespecificamemotivamsuamaneiradeser.Osseresdomundoso
transformadosemidentidadesdescritivas.
aao,poisestesseresagemousofremaao,inscrevendoseemesquemasdeao
conceitualizadosquelhesconferemumarazodeser,aofazeralgumacoisa.Osseresdo
mundosotransformadosemidentidadesnarrativas.
acausao,poisestesseres,comsuasqualidades,agemousofremaaoemrazodecertos
motivos(humanosounohumanos)queosinscrevemnumacadeiadecausalidade.A
sucessodosfatosdomundotransformada(explicada)emrelaesdecausalidade.

Assim,numanotciadejornalquetemporttulo:Descaso:desabaotelhadodeum
supermercado.15feridos,aidentificaomarcadapor:telhado,supermercadoeferidos,
commodosdedeterminaoparticularesdestaidentificao:o,um,15aqualificaoest
includanasdenominaesprecedentes:supermercado(peladimensoepeso),feridos(pelo
estadodasvtimas)aaoestexpressapordesabaacausaopordescaso.

b)oprocessodetransaoserealizadeacordocomquatroprincpios,dosquaisfornecemosbreves
definies,jexpostasanteriormentequandoapresentamosnossopostuladode
intencionalidade[14]:

oprincpiodealteridade:todoatodelinguagemumfenmenodetrocaentredois
parceiros(querestejamdianteumdooutroouno)quedevemreconhecersecomo
semelhantesediferentes.Sosemelhantesporque,paraqueatrocaserealize,necessrio
quetenhamemcomumuniversosdereferncia(saberescompartilhados)efinalidades
(motivaescomuns)sodiferentesporqueooutrosperceptveleidentificvelna
dissemelhana,eporquecadaumdesempenhaumpapelparticular:desujeitoemissor
produtordeumatodelinguagem(osujeitocomunicante),desujeitoreceptorinterpretante
desteatodelinguagem(osujeitointerpretante).Assim,segundoesteprincpio,cadaumdos
parceirosestengajadonumprocessorecproco(masnosimtrico)dereconhecimentodo
outro,numainteraoqueolegitimaenquantotaloqueumacondioparaqueoatode
linguagemsejaconsideradovlido.Esteprincpioofundamentodoaspectocontratualde
todoatodecomunicao,poisimplicaumreconhecimentoeumalegitimaorecprocosdos
parceirosentresi.

http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=236 2/11
28/7/2015 Imprimer:Umaanlisesemiolingsticadotextoedodiscurso

oprincpiodepertinncia:segundoesseprincpio,osparceirosdoatodelinguagemdevem
poderreconhecerosuniversosderefernciaqueconstituemoobjetodatransao
linguageira.Isto,comojdestacamosnoprincpioprecedente,elesdevempoder
compartilharmasnonecessariamenteadotarossaberesimplicadosnoatodelinguagem
emquesto:saberessobreomundo,sobreosvalorespsicolgicosesociais,sobreos
comportamentos,etc.Esteprincpioexigeentoqueosatosdelinguagemsejamapropriados
(nosentidodeP.Grice)aseucontexto(nosentidodeSperbereWilson)e,ns
acrescentamos,suafinalidade(verabaixo),oqueconfirmaoaspectocontratualdo
dispositivosociolinguageiro.
oprincpiodeinfluncia:todosujeitoqueproduzumatodelinguagemvisaatingirseu
parceiro,sejaparafazloagir,sejaparaafetloemocionalmente,sejaparaorientarseu
pensamento.Porconseguinte,todosujeitoreceptorinterpretantedeumatodelinguagem
sabequealvodeinfluncia.Istoconfereaesteltimoapossibilidadedeinteragir,mas
obrigaosparceirosalevaremconsideraoaexistnciaderestriesaoexerccioda
influncia.Afinalidadeintencionaldetodoatodelinguagemseachapoisinscritano
dispositivosociolinguageiro.
oprincpioderegulao:estestreitamenteligadoaoprincpiodeinfluncia,poisatoda
influnciapodecorresponderumacontrainfluncia.Talprincpiofazparte,conscienteou
inconscientemente,daquiloqueosparceirossabemarespeitodoatodelinguagemdeque
participam.Paraqueatrocaimplcitaaoatodelinguagemnotermineemconfrontofsicoou
emrupturadefala,ouseja,paraqueelaprossigaechegueaumaconcluso,osparceiros
procedemregulaodojogodeinfluncias.Paraisso,elesrecorremaestratgiasno
interiordeumquadrosituacionalqueassegureumaintercompreensomnima,semaquala
trocanoefetiva.Esteespaodeestratgiasestinscrito,igualmente,nodispositivosocio
linguageiro.

Processodetransformaoeprocessodetransaorealizamse,pois,segundoprocedimentos
diferentes,emborasejamsolidriosumdooutro,sobretudoatravsdoprincpiodepertinnciaque
exigeumsabercomum,construdoprecisamenteaotrminodoprocessodetransformao.Podese
atdizerqueestasolidariedadehierarquizada.Comefeito,asoperaesdeidentificao,de
qualificao,etc.doprocessodetransformaonosefazemlivremente.Elassoefetuadassob
liberdadevigiada,sobocontroledoprocessodetransao,segundoasdiretivasdesteltimo[15]
oqualconferesoperaesumaorientaocomunicativa,umsentido.semprepossvelconstruir
umenunciadoquemobilizeasdiferentesoperaesdoprocessodetransformao,porexemplo:
suabatataestassando.Masoquetalenunciadosignificaenquantoatodelinguagem?Oque
queelepropecomotroca?Aqualjogodetransaoelecorresponde?Significaqueoprocessode
cozimentonoterminouequesobaaparnciadeumaconstataopedeseaalgumparaolharo
forno?Ouqueopresidenteperdeuaconfianaemvoceseucargoestameaado?Ouque
suamulherdescobriusuatraio?Ouqueoquevocmefezontem,faltandoaoencontro,no
foiperdoado?Isto,semconsiderarassignificaescolateraisqueestariamligadasacadauma
destasaquievocadas.

Postularadependnciadoprocessodetransformaoparacomoprocessodetransaoequivalea
marcarumamudanadeorientaonosestudossobrealinguagem,buscandoseconhecero
sentidocomunicativo(seuvalorsemanticodiscursivo)dosfatosdelinguagem.Assimcomono
maispossvelcontentarsecomasoperaesdetransformaoisoladamente,tambmnecessrio
considerlasnoquadrosituacionalimpostopeloprocessodetransao,quadroqueservedebase
paraaconstruodeumcontratodecomunicao.

Estahierarquizaodosprocessosnoslevaacompletaroesquemaprecedente:

1.2.Aestruturaosociolinguageiraeocontratodecomunicao

http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=236 3/11
28/7/2015 Imprimer:Umaanlisesemiolingsticadotextoedodiscurso

Adescriododuploprocessodesemiotizaoqueacabamosdepropor,comsuasoperaeseseus
princpios,correspondeaoquedenominamos,emtrabalhosanteriores,eseguindoJ.R.Searle,de
postuladodeintencionalidade[16].Parans,estepostuladoofundamentodoatodelinguagem.

Umatodelinguagem,comoacabamosdever,pressupeumaintencionalidadeadossujeitos
falantes,parceirosdeumatroca.Emdecorrncia,esseatodependedaidentidadedosparceiros,visa
umainflunciaeportadordeumaproposiosobreomundo.Almdisso,realizasenumtempoe
numespaodeterminados,oquecomumentechamadodesituao.

Assimsendo,comoacabamosdemostrarprincipalmentecomosprincpiosdeinteraoede
pertinncia,paraqueumatodelinguagemsejavlido(isto,produzaseuefeitode
comunicao,realizesuatransao)necessrioqueosparceirosreconheam,umaooutro,o
direitofala(oquedependedesuaidentidade),equepossuamemcomumummnimodesaberes
postosemjogonoatodetrocalinguageira.Masaomesmotemposegundoosprincpiosde
influnciaederegulao,estesparceirostmumacertamargemdemanobraquelhespermite
usardeestratgias.Dizemosentoqueaestruturaodeumatodelinguagemcomportadois
espaos:umespaoderestries,quecompreendeascondiesmnimassquaisnecessrio
atenderparaqueoatodelinguagemsejavlido,eumespaodeestratgias,quecorrespondes
escolhaspossveis[17]disposiodossujeitosnamiseenscenedoatodelinguagem.

Naabordagemsemiolingstica,enfim,oprincpiodepertinnciaqueimplicaoatode
reconhecimentorecprocoporpartedosparceiroseumsabercomumvaimuitoalmdainstncia
deenunciaodoatodelinguagem:incluitodoumconhecimentoprviosobreaexperinciado
mundoesobreoscomportamentosdossereshumanosvivendoemcoletividade,conhecimentoeste
quenoprecisaserexpresso,masquenecessrioproduoecompreensodoatodelinguagem.
Talabrangncianoslevaaafirmarqueoatodelinguagemserealizanumduploespaode
significncia,oexternoeointernosuaverbalizao,determinandodoistiposdesujeitosde
linguagem:osparceiros,quesoosinterlocutores,sujeitosdeao,seressociaisquetm
intenesquechamamosdesujeitocomunicanteesujeitointerpretante.eosprotagonistas,que
soosintralocutores,ossujeitosdefala,responsveispeloatodeenunciaoosquaischamamos
de(sujeito)enunciadore(sujeito)destinatrio.Eemborahajaumarelaodecondioentreesses
doistiposdesujeitos,nohentreelesumarelaodetransparnciaabsoluta.[18]

Estasriedehiptesesdefine,pois,oatodelinguagemcomooriginriodeumasituaoconcretade
troca,dependentedeumaintencionalidade,organizandoseaomesmotemponumespaode
restriesenumespaodeestratgias,produzindosignificaesapartirdainterdependnciadeum
espaoexternoedeumespaointernooquenoslevaaproporummodelodeestruturaoem
trsnveis[19]:

Oniveldosituacional,paradarcontadosdadosdoespaoexterno,equeconstituiaomesmo
tempooespaoderestriesdoatodelinguagem.olugarondeestodeterminados:a
finalidadedoatodelinguagem,queconsisteemresponderpergunta:estamosaquipara
dizeroufazeroqu?aidentidadedosparceirosdatrocalinguageira,emresposta
pergunta:quemfalaaquem?odomniodesaberveiculadopeloobjetodatroca,
respondendopergunta:sobreoqu?enfim(masnosetratadeumacronologia),o
dispositivoconstitudopelascircunstnciasmateriaisdatroca,respondendoperguntaem
queambientefsicodeespaoetempo?.
Onveldocomunicacional,lugarondeestodeterminadasasmaneirasdefalar(escrever),
emfunodosdadosdosituacional,respondendopergunta:estamosaquiparafalarde
quemodo?.Correlativamente,osujeitofalante(quersejacomunicante,querinterpretante)
seperguntaquaispapislinguageirosdeveassumirquejustifiquemseudireitofala
(finalidade),quemostremsuaidentidadeequelhepermitamtratardeumcertotema
(proposio)emcertascircunstncias(dispositivo).
Onveldodiscursivoconstituiolugardeintervenodosujeitofalante,enquantosujeito
enunciador,devendoatenderscondiesdelegitimidade(princpiodealteridade),de
credibilidade(princpiodepertinncia)edecaptao(princpiodeinflunciaederegulao),
pararealizarosatosdediscursoqueresultaronumtexto.Esteseconfigurapelautilizao
deumasriedemeioslingsticos[20](categoriasdelnguaemodosdeorganizaodo
discurso)[21],emfuno,porumlado,dasrestriesdosituacionaledaspossveismaneiras
dedizerdocomunicacional,eporoutroladodoprojetodefalaprprioaosujeito
comunicante.

Assim,ossentidosdotextoproduzidosero,aomesmotempo,sobredeterminadospelasrestries
dasituaodetroca,esingularespelaespecificidadedoprojetodefala.Porexemplo,toda
publicidadetrarosndiceslingsticosesemiolgicosdeseuconjuntoderestries(oqueperrmite
reconheclaenquantotal)mas,poroutrolado,cadapublicidadecorresponderaumaestratgia

http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=236 4/11
28/7/2015 Imprimer:Umaanlisesemiolingsticadotextoedodiscurso

decaptao.Paratanto,osujeitocomunicantefarescolhasreveladorasdesuaprpriafinalidade,
desuaprpriaidentidade,deseupropsito quelhepermitiroconstruirsuaprprialegitimidade,
credibilidadeecaptao.

2.Oquadrometodolgico

Aanlisedodiscurso,dopontodevistadascinciasdalinguagem,noexperimental,mas
empiricodedutiva[22].Istosignificaqueoanalistapartedeummaterialemprico,alinguagem,que
jestconfiguradanumacertasubstnciasemiolgica(verbal).estaconfiguraoqueoanalista
percebe,podendomanipullaatravsdaobservaodascompatibilidadeseincompatibilidadesdas
infinitascombinaespossveis,paradeterminarrecortesformais,simultaneamentescategorias
conceituaisquelhescorrespondem.

Umaanlisedodiscursodevepoisdeterminarquaissoseusobjetivosemrelaocomotipode
objetoconstrudo,equalainstrumentalizaoutilizada,deacordocomoprocedimentoescolhido.

2.1Objetivosetiposdeobjeto

Emtermosdeobjetivo,umdosproblemasparaaanlisedodiscursooseguinte:procurase
descreverascaractersticasgeraisdofuncionamentododiscursoemgeral,ouascaractersticas
particularesdeumdiscursoemparticular,isto,deumtexto?

Aprimeiraopocorresponderiaaumaperspectivaantropolgicasocial.Tratasededescreveros
comportamentoslinguageirosprpriosaosindivduosvivendoemsociedade,quesolevadosareagir
sempredamesmamaneiraquandoestoinseridosemtalouqualsituaodetroca.estaa
tendnciadafilosofiadalinguagemedeumapartedaetnometodologia[23].Estaperspectiva
implicaasseguintesquestes:oquequedeterminaograudegeneralidadedascaractersticas
descritas?Estasforam(idealmente)submetidasaoconfrontocomumnmerobastantegrandede
situaesdetroca(diversasnotempoenoespao)paraprovarsuavalidade?Seasrespostasatais
questesforempositivas,qualseriaoalcancedeumaanlisecomcaractersticastogerais?

Asegundaopocorresponderiaaumaperspectivadeanlisetextual,naqualfocalizaseuma
realizaoparticular(umtexto),paratentardescrever,damaneiramaisexaustivapossvel,os
traosqueacaracterizam.umaoutratendnciadaetnometodologiaedealgumasanlisesde
texto.Estaperspectivasuscitaigualmenteduasquestes:oquesepodeconcluirdefatos
particularesseelesnoapontamparaosmecanismosrecorrentesquepresidemfabricaodestes
textos?Noestariamestesfatosparticularesrelacionadosaregularidadesqueseconsolidarame
que,pororganizaremastrocaslinguageiras,devemobrigatoriamenteserlevadasemcontapelo
analista[24]?

Taisquestessoabordadascontinuamentepelospesquisadores,poistodossabemqueo
procedimentodeanliseduplo,indodoparticularparaogeral,edogeralparaoparticular.Oque
noimpedeque,segundoastendncias,seprivilegietalouqualmovimento,induzindoaformao
detalouqualmodelo.Nestecaso,definiremosnossaposio.

Nossoobjetivodeanlisedodiscursoconsisteemdestacarascaractersticasdoscomportamentos
linguageiros(ocomodizer)emfunodascondiespsicossociaisqueosrestringemsegundoos
tiposdesituaesdetroca(oscontratos).umaduplaperspectiva,emrelaodereciprocidade:
quecondiespropiciamquaiscomportamentoslinguageirospossveis,equaiscomportamentos
efetivossopropiciadosporquaiscondies.preciso,ento,buscarosmeiosdeestudartais
condiesetaiscomportamentos.

Ascondies,parans,soestruturadasnumcontratodecomunicao[25]oqualpresideatoda
produolinguageira.Paradescrevlas,necessrio,reunirproduesque,porhiptese,
pertenamaomesmotipodesituaoaissodenominamosdecorpusdetextos.Estetrabalhose
fazaomesmotempoporumlevantamentoemprico(intuitivo)dasconstantesquepermitemreunir
estestextos(porexemplo,paraapublicidade,destacamseasconstantes:produto,marca,slogan
promessa,assinaturadeumaagnciadepublicidade,suportededifuso),eporumlevantamento
tambmempricodasdiferenasentreestestextoseostextosqueseassemelhamaelesmasno
possuemtodasasconstanteslevantadasanteriormente(porexemplo,textosdepropaganda
poltica).Estabelecemseassimfronteirasquecircunscrevem,deincio,um(oumais)corpusde
textosrelativamentehomogneo.Estetipotrabalhodeterminaumadascondiesque
consideramosfundamentalparaaconstituiodeumcorpus,equeconstitutivadoprocedimento
deanlise:acondiodecontrastividade.

Assimsendo,oestudodascaractersticasdiscursivasprpriasaessecorpusmostraofuncionamento

http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=236 5/11
28/7/2015 Imprimer:Umaanlisesemiolingsticadotextoedodiscurso

dascondiesdocontratodecomunicao,poistaiscaractersticasasreativamouastransgridem,
e,aomesmotempo,mostracomofuncionamasestratgias(conscientesouno)prpriasao
projetodefaladosujeitocomunicante.

Umavezdeterminadoesteobjetivoglobal(nosetratadehipteses),restaprecisaralgunscritrios
deconstruodocorpus.

Asfronteirasqueacabamosdetraarremetempossibilidadedereagruparostextosemtipos
segundoalgunscritriosdesemelhana,isto,possiblidadedeconstruirumatipologia.O
problemaquenoexisteumatipologiadetextos,mastantastipologiasquantosforemoscritrios
adotados.Tudodependedoqueseescolheuparaolhar:formas,sentido,mecanismos?Eem
seguida:queformas,quesentidos,quemecanismos?Correlativamente,hoproblemada
hierarquizaodestestipos(oudestesgneros)emrelaounscomosoutros:oquecaracterizao
modelogeral(otiposuperordenado)eoquecaracterizaosubtipoouosubgnero?

Oquepropomos,construirumatipologia,nodasformasnemdossentidos,masdascondiesde
realizaodostextosisto,doscontratosdecomunicaoconsiderandoqueexistem
contratosmaisoumenosgeraisqueenglobamoutros,equecadaumdestespodecomportar
variantes.Porexemplo,ocontratodecomunicaopropagandistaenglobacontratosparticulares
comoosdodiscursopublicitrioedodiscursoeleitoralista,e,nombitododiscursopublicitrio,
encontramsevariantestaiscomoapublicidadederua,derevistaoudeanncios
televisionados[26].Domesmomodo,ocontratodecomunicaododebatecomportacontratos
particularescomoosdodebatemiditico,debatecientfico,debatepoltico(parlamentar),eno
interiordodebatemiditicoencontramosvariantescomoodebatecultural,debatesocialou
talkshow[27].Talmodelopermiteestudarasmodificaeseventuaissofridasporumcontrato
atravsdotempo,assimcomoasdiferenasnarealizaodeummesmocontratoemcontextos
socioculturaisdiferentes[28]].

Istoimplica,ento,quecondiodecontrastividadedequefalamosestejaatreladoumcritrio
deabertura/fechamento,queconsisteemconstruirocorpussegundoummovimentoemcaracol
queprocedeporcontrastessucessivos.

Estescontrastespodemserinternos.Soestabelecidosemtornodealgunsdosdadosdocontrato.
Porexemplo,paraoestudodapublicidade,poderseconstruirumcorpusemtornodeummesmo
produto,contrastandoseasmarcas(Peugeot,Fiat,Ford,etc),ouumcorpustransversalaos
produtos,contrastandocertasrepresentaes(amulhernapublicidade/ohomemna
publicidade),ouaindaumcorpusemtornodeumamesmamarca,contrastandoossuportes(a
publicidadedasrevistas/osannciostelevisionados/osoutdoors).

Masaabertura/fechamentopodesermaisampla,eoscontrastesexternos,enfocandoasvariveis
deespao(omesmocontratoemdiferentescontextossocioculturais:apublicidadenaFrana,na
Espanha,naInglaterra),detempo(omesmocontratoemdiferentespocas:apublicidadedosanos
5060,7080,90),ouconfrontandocontratosdiferentesparaestudarsuassemelhanasesuas
dissemelhanas(ocontratopublicitrioeocontratoinformativoouocontratopoltico).

Umavezconstrudoocorpus,etendoestesidocontrastadodemaneiraadefinirocontratode
comunicao(sendoestaaprimeiratarefadaanlisedodiscursoquedefendemosaqui),tornase
possvelprocedertantoanlisedetextosparticulares,quanto(comoconseqncia)propostade
umatipologia.

Comefeito,apartirdestetrabalhodeconstruoecontrastedocorpus,possveldescobrir,
destacareinterpretar(porumprocessoinferencial)osndicesquecaracterizamcadatexto.Tais
ndicesapontaro:oraparaarelaodotextocomosdadosdocontratoapartirdeinferncias
situacionaisquepodemconfiguraraconformidadeaocontrato,(suareativao),ousuanegao
(suatransgresso)oraparaojogoestratgicoqueprprioaosujeitocomunicante,nointeriordo
contrato,quandotaisndicessoconfrontadoscomoutroselementosdocontexto(inferncias
contextuais)oucomumcorpus(queseriavirtual)constitudoesteltimoporumcertosaber
experiencialcompartilhado(infernciasintertextuais)[29].Issotudotemavercomaanlisede
texto.

Eisporquesemprepropomosdiferenciaranlisedetextoeanlisedediscurso.Aprimeiraincide
sobreumtexto,consisteemanalisarumtexto(qualquerquesejasuaconfigurao)queo
resultadodeumacombinaodecertascondiesdeproduocomoperaesdediscursivizao,
isto,comoperaesdeconstruododiscursoemseudesenvolvimentolinear,deumaformaao
mesmotempoprogressivaerecorrente.Asegunda(aanlisedediscurso)incidesobreumcorpusde
textosreunidosemtornodeumtipodesituao(contrato)queossobredetermina,paraquesejam
estudadassuasconstantes(visandodefinirumgnero),esuasvariantes(visandodefiniruma
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=236 6/11
28/7/2015 Imprimer:Umaanlisesemiolingsticadotextoedodiscurso

tipologiadeestratgiaspossveis).Quandosedizqueseestfazendoaanlisedediscursodeum
texto,necessrioexplicitarseotextoconstituiumfimemsiouseumsimplespretexto.

2.2Instrumentaoeprocedimentodeanlise

Asquestespertinentesabordagemdesteaspectodoquadrometodolgicosoasseguintes:

devesetratardamesmamaneiraumtextomonolgicoeumtextodialgico?Seriamdois
objetosdiferentesqueseinscreveriamemquadrostericosdiferentesouseriamvariantesde
objeto?
quelugardevemocupar,naanlise,asoutrasmatriassemiolgicas,taiscomooicnicoeo
gestual?Devemsertratadasseparadementedaanlisedoverbaloudevemserintegradasa
ela,vistoque,emtodoatodecomunicao,aparecemfornandoumsconjunto?
queinstrumentaoadotarparaquaishiptesesmetodolgicas?

a)Textomonolgico/textodialgico

Ummodelodeanlisedodiscursodevepoderdarcontadetodososatosdelinguagem,quaisquer
quesejam.Deve,pois,darcontatantodedilogosquantodetextosescritos.Construirummodelo
tomeporobjetooestudoapenasumdestestiposdetextosequivaleriaaengajarsenuma
construonecessariamenteadhocquenoteriaalcancegeral.

Deincio,convmdistinguir,sobnossopontodevista,situaodecomunicaoetexto.Asituao
oquedefineoatodelinguagememsuafunoefinalidadecomunicativas.Hdoistiposbsicosde
situao:situaodeinterlocuo,naqualosparceirosdoatodelinguagemestofisicamenteem
presenaumdooutroeligadosporumcontratodetrocaimediata[30],esituaodemonolocuo
naqualosparceiros,querestejamounopresentes,estoligadosporumcontratodetroca
postergada.Otextooresultadodeumatodelinguagem,edeacordocomasituaodeproduo,
serumtextomonolgicooudialgico[31].

Entretanto,ambososcasosconcernemodiscurso.porissoque,noestudodostextos,sejamquais
forem,partimosdenossashiptesesgeraissobreofuncionamentododiscurso,asquaisconstituem,
aqui,umquadrodepesquisa:

asrestriesdocontratodecomunicaonoqualseinscrevemostextos(finalidade,
identidade,dispositivo),

osespaosdeestratgiasdessamesmasituaodecomunicao(delegitimao,
credibilidadeecaptao),

paradeterminar:

ascaractersticasdogneroaoqualpertencemostextos,
asvariantesdognero(tipologia),
asestratgiasparticularesqueseencontramnessestextosequeapontamparaprojetosde
falaindividuais[32].Apesardetodasessascaractersticascomuns,aespecificidadedostextos
dialgicosemonolgicosrequerautilizaodeinstrumentosdeanlisediferenciados(ver
alineac).

b)Asmatriassemiolgicaseaestratificaodoobjeto

Noquedizrespeitoquestodolugarquedevemocupar,numaanlisedediscurso,osdiferentes
componentesdaformasemiolgicadeumtexto,arespostanosimples.Istocomprovadopela
terminologiadiversificadaqueseencontranostrabalhosqueabordamodomniodarelaoentreo
verbaleonoverbal:multicanalidade,pluricdico,plurimodal,multiouplurisemiolgico
(cf.N.Nel,1990,p.53).

Convmdistinguir,ento,otexto(comomanifestaoverbalenoverbal)daquiloque,emtorno
dele,fazpartedesuascondiesdediscursivizao,asaber:ocontexto(comoumoutrotexto
manifestoqueseachaantesedepoisdeumaseqnciaconsiderada),asituao(comocondio
contratualdeproduointerpretao).Almdisso,poroutrolado,deveseconsiderarqueumtexto
compsitodopontodevistadesuamaterialidadesemiolgica(logo,efetivamente:pluricdico),
porqueemsuasignificnciaeledependedeumapluralidadedematriassemiolgicas,asquaisse
combinamnumaintegraotextual,remetendosemutuamente(emsuasrelaesdeancoragem
oudereltalcomoopropsR.Barthes[33]),nopodendodissociarseumasdasoutras.

http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=236 7/11
28/7/2015 Imprimer:Umaanlisesemiolingsticadotextoedodiscurso

Emfacedestesincretismo,duasposiessopossveis.Uma,adeCosnier(1982,1984),enfatizaa
sincronicidadedatrocaverbal(recebidaacusticamente)enoverbal(recebidavisualmente),isto,
aestritasinergiaentreoverbaleomimogestual(CosnieretBrossard,1984,p.20).Assimsendo,
serprecisoconduzirconcomitantementeaanlisedoselementosdacomunicao,considerando
queovisual,isto,onoverbal,predominasobreoverbal(op.cit.p.15).

Aoutraposio,queanossa,consisteemestratificaroobjetoemnveisdeanliseautnomos
correspondentessdiferentesdimensessemiolgicas.OCADestudacadaumadessasdimenses
(oVerbal,oVisual,oGestual)separadamente.Aprincpio,oobjetivodaautonomizaodosestratos
proporcionar,acadagrupodepesquisadoresquesededicamaumdosestratos,adescobertade
suasprpriasunidades,asdoestrato,eseumododecombinao.Numsegundomomento,estudar
asrelaesentreosestratos,asquaispodemserdeintegraooudeinterao(compreendendoos
contrastes,asoposies,asconvergncias).[34]

c)Umainstrumentaocomumeespecfica

Todainstrumentaodeanlisedependetantodoquadrotericoquantodashipteses
metodolgicasgeraisquedeledecorrem,paraespecificaremseguida,asferramentasadequadasao
tipodoobjeto.porissoqueconsideramosqueainstrumentaodeanlisedevedestinarseadar
contadoqueestemjogonoobjetodeestudoenquantoatodecomunicao.Assimsendo,nonos
parecemuitotilprocederaanlisesdecorpusoudetextosqueselimitemaconfeccionarum
catlogodesuascaractersticas(retricas,lexicais,enunciativas,etc.)semnadadizersobrea
significnciapsicossocialdoobjeto.

Nossashiptesesmetodolgicasdebasesoasseguintes:

1. Todosujeitolinguageiro,paraengajarsenumatodelinguagem(sejaelemomolgicoou
dialgico)deveresolveroproblemadesabercomoocuparoespaodefala.Eledevepois,de
umamaneiraoudeoutra,legitimare/oujustificarsuatomadadapalavra,suafala.
2. Todosujeitolinguageirodeve,aomesmotempo,posicionarsecomrelaoaosoutros(quer
setratedoparceirorealdoatodelinguagemoudediversosdestinatriosvisados).Ele
dever,pois,usardeestratgiasdiscursivasparacriarrelaesdealianaoudeoposiocom
relaoaseu(s)destinatrio(s).
3. Todosujeitolinguageirodeve,concomitantemente,situarsecomrelaoenunciaode
suaproposiosobreomundo.Eledever,pois,organizareproblematizarsuaenunciaode
maneiraadequada.

Estastrshiptesesdeterminamtrsespaosdeestudodosatosdelinguagem,osquais
designamoscomoespaodelocuo,espaoderelao,espaodetematizao
problematizao[35].

Apartirdestashiptesesgerais,necessrioconstruirinstrumentosdiferenciadosparaaanlisede
textosdialgicosoumonolgicos.

Paraosinstrumentosdeanlisedetextosdialgicos,remetemosoleitoraostrabalhosdoCADsobre
aanlisedodiscursoradiofnico(1984a)edosdebatesnateleviso[36]]quedistinguem:os
modosdetomadadapalavra,ospapiscomunicacionais,osmodosdeinterveno,osmovimentos
dastrocas,osencadeamentostemticos,osperfisargumentativos.

Paraosinstrumentosdeanlisedetextosmonolgicos,remetemosanossostrabalhossobrea
imprensaescrita(1988a)eaoutrossobreodiscursopublicitrio.

Paraosinstrumentosdeanlisedonoverbal,remetemosaostrabalhosdeA.M.HoudebineedeV.
Brunetiresobreogestual[37]eaostrabalhosdeG.LochardeJ.C.Soulagessobreaimagemda
televiso.[38]

Alingstica,deumcertopontodevista,ingnuaquandosuateoriaeseusintrumentosde
anlisedeixamdeladoadescobertainteressesemjogonasignificaopsicossocialdosatosde
linguagemdeumacomunidadesociocultural.

nacargasemnticadaspalavras,atravsdosmodosdeorganizaododiscursoqueasintegram,
eemsituaodetrocaquesepoderecuperarostraosdessesjogosdeinteresse.

Umatalabordagemdodiscursotemmltiplasfiliaes:pragmtica,psicossociolgica,retorico
enunciativa,emesmosocioideolgica.E,necessariamente,pluridisciplinar.

Traduzidopor:

http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=236 8/11
28/7/2015 Imprimer:Umaanlisesemiolingsticadotextoedodiscurso

AngelaMariadaSilvaCORRA
Dooriginalinicialmentepublicadona
RevistaLangages,mars1995

REFERNCIASBIBLIOGRFICAS

BARTHESR.,1964,Rhtoriquedelimage,inCommunicationsn4,Paris,LeSeuil.
CARONJ.,1989,Prcisdepsycholinguistique,Paris,PUF.
CHABROLC.,1990,Rgulerlaconstructiondelidentitdusujetdudiscours,inLinteraction
communicative,Berne,PeterLang.
CHABROLC.,1993,Mdias,interactions,mmorisationsetVisualisationetrestitutiondun
discourstlvisuelargumentatif,inPsychologieFranaise,Tome382,1993,Paris,Dunod.
CHARAUDEAUP.,1983,LangageetDiscoursElmentsdesmiolinguistique,Paris,Hachette.
CHARAUDEAUP.,dir.,1984a,Aspectsdudiscoursradiophonique,Paris,DidierErudition.
CHARAUDEAUP.,1984b,Linterlocutioncommeinteractiondestratgiesdiscursives,VerbumVII,
23,Nancy,1984.
CHARAUDEAUP.,dir.,1988a,LaPressecrite,Coll.Langages,DiscoursetSocits,Paris,Didier
Erudition.
CHARAUDEAUP.,1988b,Unethoriedessujetsdulangage,inModleslinguistiques,T.X,FasC.2,
Lille,1988.
CHARAUDEAUP.,1989a,Ledispositifsociocommunicatifdeschangeslangagiers,inVerbum,
TommeXII,Fasc.1,revuedelUniversitdeNancyII.
CHARAUDEAUP.,1989b,Laconversationentrelesituationneletlelinguistique,inConnexionsN
53,ARIPERES.
CHARAUDEAUP.,1991,Contratsdecommunicationetritualisationsdesdbatstlviss,inLa
Tlvision.Lesdbatsculturels.Apostrophes,collectionLangages,discoursetsocits,Paris,
DidierErudition.
CHARAUDEAUP.,1992,Grammairedusensetdelexpression,Paris,Hachette.

CHARAUDEAUP.,1993a,DesconditionsdelamiseenscnedulangageinLespritdesocit,
Mardaga,Bruxelles.
CHARAUDEAUP.,1993b,Lecontratdecommunicationdanslasituationdeclasse,inInter
actions,HaltJ.F.d.,UniversitdeMetz.
CHARAUDEAUP.,1993c,Lanalysedediscoursdesituationdinterlocutionproposdedbats
mdiatiques,inrevuedePsychologiefranaise,tome382,Dunod,Paris,1993.
CHARAUDEAUP.,1994a,Catgoriesdelangue,catgoriesdediscoursetcontratde
communication,inParcourslinguistiquesdediscoursspcialiss,Berne,PeterLang.
CHARAUDEAUP.,1994b,Lediscourspublicitaire,genrediscursif,inrevueMscopen8,CRDPde
Versailles,septembre,1994.
CHARAUDEAUP.,1994c,Lecontratdecommunicationdelinformationmdiatique,RevueLe
Franaisdanslemonde,numrospcial,juillet,1994.
CHARAUDEAUP.,1994d,Lesconditionsdecomprhensiondusensdediscours,inLangageen
FLE.Texteetcomprhension,RevueIcietL,Madrid,ADEF.
COSNIERJ.,1982,Communicationsetlangagesgestuels,inLesvoiesdulangage,Paris,Dunod.
COSNIERJ.etBROSSARD,A.,1984,Lacommunicationnonverbale,ParisDelachauxetNiestl.
DUBOISD.,dir.,1991,Smantiqueetcognition,Paris,CNRS.
GHIGLIONER.etTROGNON,A.,1993,Ovalapragmatique?,PressesuniversitairesdeGrenoble.
HOUDEBINEA.M.,1994,dir.,Travauxdelinguistique.Smiologie,UniversitdAngers.
JACQUESF.,1982,Diffrenceetsubjectivit,Paris,Aubier.
KERBRATORECCHIONIC.,1990,Lesinteractionsverbales,TomeI,ArmandColin,Paris.
LOCHARDG.,1986,Letlvisuelcommeobjetautonomeetsesimplicationsmthodologiques,
revueDegrsn48,hiver1986,Bruxelles.
LOCHARDG.etSOULAGESJ.C.,1993,Talkshow:lapartdelimage,revuedePsychologie
franaise,n382,1993,ParisDunod.
NELN.,1990,Ledbattlvis,Paris,A.Colin.
SEARLEJ.R.,1991,Lintentionalitcollective,inLacommunautenparoles,Bruxelles,Mardaga.
SPERBERD.etWILSOND.,1979,Linterprtationdesnoncs,inrevueCommunications,n30,
Paris,LeSeuil.
SPERBERD.etWILSOND.,1989,Lapertinence,Paris,Ed.deMinuit.

[1]Isto,finalmente,aconstruodoprocessodesemiotizaodomundo.

[2]Jevocadasemnossaspublicaesde1983,1988,1989a,b,1991,1993a,b,c,d.

[3]OCAD,CentrodeAnlisedoDiscursodaUniversidadedeParisXIII,abrigapesquisadorescujo
ncleopermanenteconstitudopor:P.Charaudeau,F.Claquin,A.Croll,M.Fernandez,O.
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=236 9/11
28/7/2015 Imprimer:Umaanlisesemiolingsticadotextoedodiscurso

Galatanu,G.Lochard,J.C.Soulages.Aestesestoassociadospesquisadoresdeoutrasuniversidades
francesas.

[4]Vercomocolocamosesteproblema,sobongulodacompreenso,emnossotrabalhode
1994d.]

umadimensosocialepsicosocialcujasquestesremetemaovalordetrocadossignoseao
valordeinflunciadosfatosdelinguagem
umadimensosemitica,termoquetomaremosaquinumsentidoamplo,cujosproblemas
dizemrepeitorelaoentreaconstruodosentidoeaconstruodasformas:comose
fazasemantizaodasformas?Comosefazasemiotizaodosentido?Correlativamente,
estasemiotizaoseguirumprocessoidnticoseconsiderarmososdiferentesnveisda
palavra,dafraseoudotexto?

Dissodecorreque,mesmosetalouquallingista,sociolingistaoupsicolingistastrabalhecom
umaououtradestasdimenses,alinguagemmultidimensional.

Entretanto,ojogocientficoimpequesejamdiscriminadaseselecionadasasvariveisque
determinamoobjetoemprico,paraconstruirconceitoseregrasapropriadassuaanlise.Da
existiremteorizaesquecircunscrevemdomnios,emesmoterritrios[[Seaceitarnosqueforoso
reconhecerqueadeterminaodeumcampodisciplinartambmumaquestodepoder
(Bourdieu).

[5]Cf.Ghiglione,R.eTrognon,A.(1993).

[6]Cf.Caron,J.(1989).

[7]Cf.Oensontlessciencesdulangage,10ansaprs(Session3),Buscila,ASL,1992.

[8]umaetopsicosociologiadascomunicaes(KerbratOrecchioni,C.,(1990).

[9]Pelomenosdopontodevistadeumcertopurismocientfico.

[10]adesignaoqueadotamosdesdenossotrabalhode1983.

[11]IstoHjelmeslev+umaperspectivapragmtica+umadimensopsicosocial,daporquese
deveriadizerpsicosociosemiopragmtica,masnoslimitaremosdenominaosimplificadade
semiolingstica.

[12]Istoquerdizerqueemboraoutrasformassemiolgicasparticipemdesteprocesso,elasse
encontram,dealgummodo,sobadominnciadalinguagemverbal.

[13]Estasoperaes,evocadasem1992eem1993a,serodescritascommaisdetalhesemum
outrotrabalhoaserpublicado.Opresentetrabalhotemcomofocoprincipaloprocessodetransao.

[14]Cf.CHARAUDEAU,P.(1993a).

[15]Umadiretivaordenaeorientaaomesmotempo.

[16]Cf.CHARAUDEAU,P(1993a).

[17]Mesmoassim,prdeterminadas.

[18]Estahiptesedoduploespaoexterno/internoedosdoistiposdesujeitosaenvolvidosfoi
formulada,emborademaneiradiferente,pordiversosautores.Parans,estefatosintomticoda
necessidadededistinguirdoisnveisdeconstruodosujeitolinguageiro.

[19]Cf.CHARAUDEAU,P.(1989a,1989b).

[20]Seriamelhordizersemiolgicos,tendoemvistaosdiferentessistemasdesignosqueo
integram.

[21]Cf.nossaGrammaire(1992)ondetratamosdosmodosdeorganizaododiscurso.

[22]Cf.oqueexpusemosnoartigode1993c.

[23]Osconceitoscomoosdeproteodaface,lugares,etc.assimcomoosdemximase
regrasincluemsenestatendncia.

[24]Porexemplo,tomarapalavra,numainterlocuo,temsentidonoapenasemfunodoque
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=236 10/11
28/7/2015 Imprimer:Umaanlisesemiolingsticadotextoedodiscurso

vemantesoudepois,mastambmemfunodaquiloque,nasituaodecomunicao,possibilitaa
tomadadepalavra.

[25]Cf.principalmenteCHARAUDEAU,P.(1993a)e(1994c).

[26]Cf.CHARAUDEAU,P.(1994b).

[27]Cf.CHARAUDEAU,P.dir.(1991):Introduction.

[28]Cf.LeTalkShow,emcolaboraocomR.Ghiglione,publicadopelaEditoraDunod.[ATUALIZAR

[29]Paraestesdiferentestiposdeinferncias,cf.CHARAUDEAU,P.(1994d).

[30]Cf.CHARAUDEAU,P.(1989a,1989b,1993a).

[31]Podesedizerigualmentemonologal/dialogal,masdevesereconhecerqueemnossa
disciplina,aspalavrasmuitasvezessoarmadilhas.Almdisso,nosedeveconfundirestedialgico
comodeBakhtine.

[32]AilustraodissopodeserencontradaemnossaIntroductionltudedesdbatstlviss
(1991).

[33]EmCommunications4,(1964).

[34]VerapresentaoediscussodestepontodevistaemCHARAUDEAU,P.(dir.):(1991),e
tambmaapresentaofeitaporA.M.HoudebineemSmiologie(1994).Tambmnesteparticular
nossaanlisepodeserchamadadesemiolingstica.

[35]Verodesenvolvimentodestestrsespaosem:Existeumsujeitodainterlocuo,Atasdo
colquiodaIADA,ParisSorbonne(1994),assimcomoCHARAUDEAU,P.(1993c).

[36]Cf.CHARAUDEAU,P.(1991,1993c).Letalkshow,rapportCNRSCommunication,em
colaboraocomR.Ghiglione(GRP),noprelo,eA.Croll,1993.[ATUALIZAR

[37]In:.Charaudeau(dir.),1991,etambmA.M.Houdebine(dir.)TravauxdeLinguistique.
Smiologie(1994).

[38]In:Charaudeau(dir.),1991:Letalkshow,rapportCNRSCommunication,emcolaborao
comR.Ghiglione(GRP),noprelo,etambmG.Lochard,1986eG.LochardeJ.C.Soulages,1993.

http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=236 11/11

You might also like