HALVET DER-ENCMEN
halde eelvet halvetten daha stn bir
haldir (el-Fta/:tit, II, 484).
Sohbeti ve hizmeti bir tarikat esas
olarak kabul eden Hacegan silsilesinin
kurucusu Abdlhalik- Gucdvanl. top-
lumla ilikiyi kesmeden manen Hak ile
birlikte olmaya byk nem ve r mi ve
bu dnceyi "halvet der-encmen" ta-
biriyle ifade etmitir. Gucdvan'i'nin hali-
fesi Hace Evliya-y Kebir'e gre bu ekil
de kendini tam anlamyla zikre veren bir
salik yle bir mertebeye ular ki ar
pazarda dolarken bile kendi zikrinden
baka bir ses iitmez (Reehat Tercme-
si, s. 36). Bahaeddin Nakibend, "Sizin
tarikatnz hangi esasa dayanr?" soru-
suna "halvet der-encmen" diye cevap
vermitir. Cami, "yle adamlar vardr ki
ticaret ve alveri onlar Allah' zikret-
mekten alkoymaz" (en-Nur 24/37) mea-
lindeki ayetin bu prensibe iaret ettiini
syler (Lamii, s. 419) . Nakibendiyye ta-
rikatnn'temeli sohbettir. Buna gre hal-
vette hret, hrette afet. toplum iin-
de yaamakta hayr vardr. Gnl huzuru
halvetten ok sohbette bulunur (Ree
hat Tercmesi, s. 36-37) .
Tasavvuf literatrnde "el karda, g-
nl yarda"; "kalbin halktan gaib, Hak ile
hazr olmas" gibi zdeyilerle de ifade
edilen halvet der- encmen , murakabe
veya zikir halindeki kiinin bir istirak
iinde hibir ses iitmeyecek derecede
kendinden gemesi eklinde aklanr; ay-
rca "nisbet-i aliyye" terkibi de bu anlam-
da kullanlr. Nakibendiyye tarikatnda
halvet maddi ve manevi olmak zere iki-
ye ayrlr. Gerek halvet, halvet der-en-
cmen denilen halden ibarettir.
B BLYOGRAFYA :
Tehanevl, Keaf, , 459; Serrac. elLma', s.
432; Slemi, Ul'lMeltmiyye ve galata-
t'-{iyye, Kahire 1985, s. 156; Kueyri, er-
Risale, Kahire 1966, s. 154, 608; Hcvlri. Ke
f 'lma/:cb (Jukovski). s. 101, 140; ibn'I-Ara-
bl, el-Ft/:tt, ll, 484; lll, 491; Reehat Terc
mesi, s. 36-37; LamiT, Nefehat Tercmesi, s.
345, 419; Muhammed b. Abdullah el-Hani. el-
Behcet'sseniyye, istanbul1989, s. 56.
li] SLEYMAN ULUDAG
HALVETHANE
(<l.il~J# )
Sufilerin halvete ekildikleri
ufak boyutlu,
genellikle d dnyaya
kapal mekan.
L _j
"Halvet, halvetgah, ilehane" gibi ad-
larla da anlan halvethaneler slam dn-
yasnda nce zahidlerin, VIII. yzyldan
itibaren bunlarn zhd, mcahede ve ri-
388
yazet geleneklerine varis olan sflerin, dar gelebilmi en eski halvethanelerden
nefslerini terbiye etmek ve seyr stk- biri Bat Trkistbn'n Yesi ehrinde, Trk
lerinde mesafe almak amacyla ibadet ve slam tarihinin ilk byk sufsi olan Hace
tefekkre daldklar, manevi tezzetleri Ahmed Yesev'i'nin klliyesinde yer almak-
tatmalarna imkan tanyan halvet (ile) tadr. Orta Asya'nn en nemli ziyaretga-
dnemleri sresince kullandklar me- h ve Yeseviyye tarikatnn merkezi olan
kanlardr. Mimari adan, tasawuf ha- bu klliye XIV. yzyln sonlarnda Timur
yatn her safhasn ve her dnemini kap- tarafndan btnyle yenilenmi, sade-
sayacak protatip bir halvethane tanm ce Ahmed Yesevi'nin hayatta iken yaptr
yapmak imkanszdr. Nitekim tasawuf d halvethane deiiklie uramam
hayatn tarikatlar eklinde henz kurum- tr. Ahmed Yesevl'nin, Hz. Muhammed'in
lamam olduu devirlerde yaayan sQ- vefat ettii altm yanda iken bu
flerin olduka farkl mekanlarda halvete halvethaneye girdii ve hayatnn sonu-
na kadar burada devaml olarak ibadet
girdikleri anlalmaktadr. Halvet mahalli
ve tefekkrle megul olduu kabul edil-
bazan tenha bir mevkide yer alan bir ma-
mektedir. Yerin altnda bulunan bu hal-
ara veya Ebu Said-i Eb'I-Hayr'n haya-
vethaneye eni 50-60 cm. arasnda dei
tnda bir rnei grld zere halvet-
en, beik tonozlu, kvrml bir dehlizle
niinin kendini ba aa astrd bir ku-
ulalmakta, dehlizden nce "yurt" deni-
yu da olabilmektedir. Ancak Xl. yzyln
len adrlar andran, yuvarlak planl ve
orta l arndan itibaren tarikatlarn adab
kubbeli bir mescide girilmekte, mescid-
ve erkanlarn kesin kurallara balamala
den de kare planl ( 175 x 175 cm.) ve kub-
rna paralel olarak halvetin ne ekilde uy-
beli asl halvethaneye geilmektedir (ge-
gulanaca tesbit edilmi ve halvethane-
ni bilgi iin bk. DA, II, 160-161).
terin sahip olmas gereken zellikler be-
lirlenmitir. Nitekim ehabeddin es-Sh- Horasan'n, gnmzde Afganistan'n
reverd'i'nin 'Av.rif '1-ma'.rifinde hal- kuzeybatsnda kalan Herat ehri yakn
vet btn ayrntlar ile anlatlmt r. Bu larnda Ziyaretgah mevkiinde, XV. yzy
bilgilere gre halvethaneyi, bir derviin la ait Timurlu yap lar olan Mescid-i ihil
iinde tek bana namaz ktabilecei bo- StUn ile Mescid-i Kmbed'de, camiterin
yutlarda, halvete girenin dikkatini d zemini altnda bulunan halvethane bi-
dnyaya dair birtakm ayrnttarla dat rimleri Ahmed Yesevi Klliyesi'ndeki tah-
masna imkan tanmayan, tercihen ka-
tani halvethane geleneine balanabilir.
ranlk bir hcre olarak tanmlamak mm-
Daha sonraki yzyllarda da tarikat ehli
arasnda, Ahmed Yesev'i'nin bir mezar
kndr. Bu arada halvete giren derviin,
odasn andran ve "lmeden nce l-
hi kimse ile konumamak artyla an-
mek" srrndan mlhem olan halvetha-
cak abdest bozmak, yeniden abdest al-
nesinin hatrasn yaatan uygulamalara
mak ve cemaatle klnan namaziara iti
rastlanmaktadr. Son dneme ait bir r-
rak etmek iin halvethaneden kmas
nek olarak, stanbul Karagmrk'te Hal-
sz konusu olduundan bu mekanlarn,
vetiyye-Cerrahiyye Asitanesi olan Nured-
tarikat yaplarnn byk ounluunda
din Cerrahi Tekkesi'nin son postniinle
ayn zamanda cami veya mescid olarak
da kullanlan tevhidhane blmleriyle rinderi eyh Fahreddin Efendi'nin (.
1966) hayatta iken ina ettirdii ve "cen-
dorudan balantl biimde tasarland
dikkati ekmektedir. Gnmze kadar
net oda" tabir ettii trbesini bir tr
gelebilen rneklerin ounda halvetha- halvethane gibi kullanarak burada iba-
nelerin yal nzca bu blmlere alan ka- det ve zikirle megul olmas verilebilir.
plar ve pencerelere sahip olduu. baz Anadolu'da ilk ekliyle gnmze inti-
rneklerde de bir miktar k ve hava ala- kal eden en eski halvethaneler arasnda,
bilecek darya alan birer kk pen- Elbistan Afin yaknlarnda bulunan 612
cere ile donatld grlmektedir. Bu ara- ( 1215) tarihli As ha b- Kehf Ri bat'nda yer
da baz slfler, baka amalar iin tasar- alanlar. zahidlerin ve erken dnem suf
lanm olan birtakm mekanlar halvet- lerinin maaralar halvethane olarak kul-
hane olarak kullanma geleneini de sr- lanma geleneini hatrlata n ilgin tasa-
drmlerdir. rmlar ile dikkati ekerler. Ribatn kaya-
Halvethanelere, adn halvet uygulama- ya oyulmu olan bat kesiminde ufak bo-
sndan alan Halvetiyye tarikatna ve bu yutlu, dikdrtgen planl, beik tonozlu,
tarikatn ok saydaki koliarna ait olan- gn ndan tamamen mahrum be
lar bata gelmek zere seyr stlknde adet halvethane tesbit edilmektedir. Bun-
halvete yer veren btn tarikatlarn ya- lardan biri mescide saptanan beik tonaz-
plarnda rastlanmaktadr. Gnmze ka- lu eyvana, drd de mescidin gney y-

n nde yer alan ve takapnn ald be- pnn giriinde ikinci kap ile nc kap
ik tonozlu sahna sapianan ayn trdeki
eyvana almaktadr. Ayrca gney ynn-
deki takapnn sandan merdivenle ini-
ten ve drt adet mazgalla donatlm olan
bir maara- halvethane daha mevcut-
tur. Sz konusu mekanlarda Hac Bek-
ta- Veli'nin halvete girdii yolundaki ri-
vayet dikkate alnrsa, sonradan Kadiriy-
ye'ye intikal ettii bilinen bu ribatn ba
langta Hac Bekta- Veli'nin mridi Ba-
ba lyas- Horasanl vastasyla mensubu
bulunduu Vefaiyye ya da Yeseviyye tari-
katlarndan birine bal olduu tahmin
edilebilir.
Ahmed Efiakl'nin Men.l:ub '1- 'arilin'-
de bildirdiine gre Mevlana Celaleddin-i
Rilml. Konya ile Sille arasnda bir dan
eteinde bulunan Bizans manastrna ge-
lerek burada iinde souk su kan ma-
arann dibine kadar inmi. yedi gn ye-
di gece burada halvete ekilmi, daha son-
ra kendinden gemi bir vaziyette dar
kp geri dnmtr. Mevlana'nn iin- hanenin byk ounluu kare planl olup
de itikafa girdii bu ayazma-halvethane.
Seluklu dneminde mslmanlar tara-
fndan ziyaret yeri haline getirildiinden
manastrn iinde bir de mescid yaplm
ve buraya vakflar balanmtr. Manas-
tr 1923 ylna kadar Konya-Sille Rumlar
tarafndan yaattm, bu tarihten sonra
nndeki ek binalar yklp ortadan kal-
drlm, sadece kaya iine oyulmu kilise-
si, bir apeli ve baz hcreleriyle iinde su
bulunan kuyusu gnmze ulamtr.
Ashab- Kehf Ri bat'nn yan sra. yol-
culuklar srasnda ziyaret ettii birok
ehirde (Medine, Necef, Kuds, am'da
Emeviyye Camii) halvete girdii syle-
nen Hac Bekta- Veli'nin Krehir yakn
larnda Sulucakarahyk'teki (bugnk
H ac bekta) tekkesinde de bizzat kullan-
m olduu bir halvethane bulunmakta-
dr. Bu halvethanenin Hac Bekta- Veli'-
nin t rbesine kble ynnde bitiik olma-
sndan. bu iki birimin, XX. yzyln bala
rna kadar birok onarm ve tadilat gei-
ren, eitli ek binalarta donatlan ve so-
nuta tam teekkll bir tarikat klliyesi
haline gelen tekkenin ekirdeini mey-
dana getirdii anlalmaktadr. Hac Bek-
ta- Veli tarafndan, mridi Baba lyas-
Horasani'nin vefatndan sonra 1240-1271
yllar arasnda yaptrlm olmas gere-
ken bu mekan Bektaller arasnda Kzl
ca Halvet olarak adlandrlmaktadr. K
zlca Halvet, Hac Bekta- Veli Klliyesi'-
nin en nemli birimlerini(Krklar Meyda-
n, Hac Bekta- Veli Trbesi, Gven
Abdal Trbesi) bnyesinde toplayan ya-
nn arasndaki blme alr. Kareye ya-
kn dikdrtgen bir alan (2,50 x 2,25 m.)
kaplayan bu halvethane beik tonazla
rtlm , kk bir mazgal ve amdan
(era) niiyle donatlmtr. Dikdrtgen
bir ereve iine alnm olan kapsnn ba-
sk kemeri zengi hizalarnda takozlarla
donatlmtr. Kilit ta yerinden oynam
ve aaya doru sarkm olan kemerin
zerinde yer alan be keli ve sekiz k-
eli yldz kabartmalarnn birtakm ta-
sawufi remizler olduklar dnlebilir.
Beyhan Karamaaral, Konya Ereli
si'nde kalntlarn tesbit ettii eyh e
habeddin Shreverdl Klliyesi'nin, Evha-
dddln-i Kirmani'nin halifelerinden Ere
Iili eyh ehabeddin tarafndan kuruldu-
unu kabul eder. Bu durumda sz konu-
su klliyenin Xlll. yzyln ikinci yarsna
veya XIV. yzyln balarna ait olduu sy-
lenebilir. Klliyenin bnyesinde yer ald
tehis edilen yirmi drt civarnda halvet-
lunan mescid iki yandan er adet halvet-
yaklak 1,20 x 1,20 m. boyutlarndadr.
ki grup halinde dzenlenmi olan hal-
vethaneterin bir ksm kare planl (6,50 x
6.50 m.) bir avlunun etrafn kuatmak
ta, bir ksm da koridor niteliinde ince
uzun dikdrtgen planl bir mekann iki
yannda sralanmaktadr. Halvethanele-
rin duvarlarnda Kzica Halvet'te olduu
gibi amdan koymaya mahsus niler tes-
bit edilmitir.
Anadolu'da Halvetiyye'nin ilk faaliyet
merkezlerinden olan Amasya'da XV. yz-
yln balarnda tesis edilen ve vaktiye-
si 815 Zilkadesinde (ubat 1413) dzen-
lenen Yakub Paa Tekkesi'nde, yapnn
hizmet ettii tarikatn bnyesinde ok
nemli bir yer tutan halvet olgusunu mi-
mariye somut biimde yanstan halvet-
Konya
Ereiisi'ndeki
Sehabeddin
Shreverdi
Klliyesi'nden
halvethane
plan
ve perspektifi
(Karamagaral,
s. 266)
HALVETHANE
D HalvelhAne
mekanlar
Amasya Yakub Paa Tekkesi'nin plan (Ayverdi, Osman/
Mi 'marfsi /1, rs. 39)
haneler tehis edilmektedir. Yapy dou
bat dorultusunda kesen koridorun kb
le ynnde tevhidhanenin karsnda bu-
hane ile kuatlmtr. Kare planl kk
birimler (yaklak , 90 x . 90 m.) olan
halvethanelerin ikier kaps bulunmak-
ta. bunlardan biri mescidin harimine, di-
eri kble dorultusunda-uzanan ve ya-
pnn eksenindeki koridora balanan tali
koridariara a!lmaktadr. Bu koridorlarn
dier yakasnda da ger~ktiinde halvet-
hane olarak kullanlmas mmkn gr-
nen. birer pencere ile dar alan er
adet dervi hcresi sralanmaktadr. Sz
konusu hcreter gibi mescide komu olan
halvethaneler de birer ocak ve dolap ni-
iyte donatlm. mihrap duvarna bitiik
olanlarda birer pencere alm, geri ka-
lan drt halvethane penceresiz olarak ta-
sarlanmtr.
Ankara'da 831 (1428) ylnda ina edi-
ten. XVIII. yzyl balarndaki onarmlar
da son halini ald anlalan Hac Bayram
Camii'nin attnda yer alan halvethaneler
de XV. yzyln ilk eyreine tarihtenebi-
ten ilgin rneklerdir. Cami, kuruluunu
takip eden yzyllarda belirli lde dei
ime uramsa da bu birimlerin Hac
Bayram- Veli tarafndan. mridi Haml-
dddin Aksarayi'nin vefatnn ardndan
Ankara'da irad faaliyetine balamasn
dan sonra byk bir ihtimalle camiyle bir-
likte yaptrlmtr. Bayramiyye tarikat
nn merkezi olan Hac Bayram- Veli Kl-
liyesi'nde ayn zamanda tevhidhane ola-
rak da kullanlan caminin altnda son ce-
maat yerinden basamaklarla inilen bir
tr sofa bulunmaktadr. Bu mekana. bir
hela -abdestlik biriminin yan sra yak-
389
HALVETHANE
!ak 60 cm. eninde bir koridor a l mak
ta, koridorun sol ya kasnda ise kare plan-
l ( ,20 x 1,20 m.), ykseklii de ancak
1,SO m. kadar olan drt adet halvethane
s ralanmaktad r. Hac Bayram- Veli Klli-
yesi'ndeki halvethanelerle Ahmed Yesev'i
Klliyesi'nde ve Konya E reiisi ' nde bulu-
nan eyh ehabeddin Shreverdl Klli-
yesi'nde yer alan halvethan eler arasnda
konum ve boyuttandrma asndan gz-
lenen yaknlklar. en azndan Ahmed Ye-
sevl'den itibaren Trk kltrnn hakim
olduu sGfi evrelerinde halvethane ta-
sarmnda baz lterin gelenekletiini y lnda yaptrlan CyGl Camii'nin ayr bir
gster mektedir. Die r taraftan H ac Bay-
ram - Veli Klliyesi'ndeki halvethanelerin
gnmzde bile zam an zaman asl ama-
cna uygun biimde kullanl d bilinmek-
te ve halvet gelene in in tamamen orta-
dan kalkmad anlalmaktadr.
XV. yzylda yaayan Osmanl
mutasav-
vflarndan Yazco l uAhmed Bican ile
aabeyi Mehmed'in Gelibolu'da Namaz-
gah denilen mahatdeki halvethaneleri ka-
ya iine oyulmu iki kk hcre halinde-
dir. Daha nce stnde nc bir hcre beciklerle rtlm ve birer kk mih-
daha bulund u u sylenirse de byle bir
mekan tesbit edilememitir. Yaz co l u
Mehmed'in bur ada inzivaya ekildiini
kendi msralarndan anlamak mmkn-
dr: "M eer gnlerde bir gn emr-i tak-
dir 1 Oturmutum Gelibolu'da srra 1 Elimi
ekmi idim cmle halktan 1 Dilim de zikr
idi kalbirnde zikra" (Muhammediye, , 16).
Anadolu'da Halvet iyye'nin en nemli
merkezlerinden, ayrca bu tarikatn a
baniyye kolunun asitanesi ve pir makam
olan Kastamonu'daki aban- Veli Klli-
yesi'nde cami -tevhidhanenin bnyesin-
de ahap halvethaneler yer almaktadr.
Tarikatn plri eyh aban- Vel1 adna 988
(1580) ylnda yaptrlan, XVII ve XVIII.
yzyllarda ona r mlar grdkten sonra
1261'de (1845) Sultan Abdlmecid tara-
fndan son ekliyle yenilenen cami- t ev-
hidhanenin kuzey duva r boyunca on iki
adet ahap halvethane sralanmaktadr.
Buradaki halvethane says ile, silsilesi Hz.
Ali'ye balanan Halvetiyye bnyesinde on
iki imama duyulan ballk arasnda bir
iliki sz konusudur. erke'te yer alan,
silsilesi Halvetiyye- abaniyye'ye balanan
erkel eyh Mustafa Efendi'nin kurdu-
u erkeiyye'nin asitanesi ve pir ma-
kam olan tekkede (bugnk adyla Pir-i
Sani Camii), tekkelerin faal olduu yllar
da Kastamonu'dakiterin benzeri olan ah-
ap halvethanelerin cami -t evhidhanenin
kuzey duvar boyunca sraland, ancak
1925'ten sonra yalnzca cami olarak kul-
390
lanlmaya balanan binadaki ibadet ala- doru yayld ve Tunus ehri yaknlarn
n n geniletmekiin bu halvethanelerin da Cellaz Mezarl'ndaki S1dl Bekir Ha-
ortadan kaldrld bilinmektedir. Ana- san Zaviyesi'nin bodrumunda da rnek-
dolu'da ve stanbul'da bulunan Halvetl lerinin mevcut olduu bilinmektedir.
tekketerinin birounda zamannda bu Kahire'nin Abbasiye semtinde Sultan
t rde ahap halvethanelerin yer aldn el - Eref Kaytbaydneminde ( 1468- 496) ,
ve muhtemelen ayn sebepten tr son- Msr'daki ilk Halvetl eyhlerinden olan
radan tarihe kartn sylemek mm- tarikatn Demirtaiyye kolunun kurucu-
kndr. su Muhammed Demirta ' n yaptrd
M s r' daki halvethane rnekleri arasn tekkedeki halvethaneler de gnmze
da, Kahire'nin dousundaki Mukattam ulamtr. Bu halvethaneler, gerek bo-
da zerinde, Fatmi dnemi vezirlerin- yutlar (2 x m.) gerekse tevhidhanenin
den Bedr el-Cemal1 tarafndan 478 (1 085) evresinde sralan malar ile Anadolu'nun
ilk Halvetl tekkelerinden XV. yzyl bala
yeri vardr. MeskGn blgenin uzanda rna ait Amasya'daki Yakub Paa Tekke-
yer alan caminin, baniye ait bir trbe ve- si'nin halvethanelerini hatrlatmakta, Hal-
ya askeri baan i arna ithaf edilmi bir vetiyye ile birlikte bu tarikatn gelitii
zafer ant ya da cami kisvesi altnda bir Trkistan- Horasan-Azerbaycan -Ana-
tr askeri tesis (gzetleme binas) oldu- dolu ekseninden Msr'a, o zamana ka-
unu ileri srenterin yan sra bir tarikat dar bu yrede bilinmeyen deiik bir hal-
yaps o l mas ihtimali zerinde duranlar vet erkannn ve halvethane tasarmnn
da vardr. Yapnn mnzevi konumuyla be- intikal ettiini gstermektedir. Halvetiy-
raber bu sonuncu yaklam destekleyen ye - Demirtaiyye' nin asitanesi ve pir ma-
dier bir husus da ats zerinde yer kam olan, Zaviyet'd-Demirta (Camiu'l-
alan, eni 1 metreden az tutulmu. kub- Muhammedl) olarak tannan bu tekke-
nin Msr'da Memlk 'dneminde "kub-
rapla donatlm olan minyatr kkler be" olarak adlandrlan trde, kare planl
dir. Dier taraftan Msr sGfileri arasnda (9,50 x 9,50 m.) ve kubbeli olan tevhid-
dam zerinde ibadet etme ve tefekkre hanesi yaklak 2 m . kalnlnda duvar-
daima geleneinin yaygnl, Msr'n en larta kuatlmtr. eyh Demirta ' n kab-
tannm vel1lerinden Ahmed el-Bede- ri de tevhidhanenin gneydou kesin
vl'nin on iki yl sren riyazet dnemi bo- de yer almaktadr. Mihrap duvar dn
yunca dama karak hareketsiz bir ekil da, dier duvarlarn alt kesiminde 2 m.
de gnee bakmas , hatta kurmu oldu- aklnda er adet yuvarlak kemerli
u Bedeviyye tarikatnn bu sebeple "s- gei, tevhidhane ile bunun evresini ku-
tGh" (dam) kelimesinden tretiten StG- atan XX. yzyl balarna ait caminin
hiyye adyla da a nlmas bu ihtimali g- harimi arasndaki baianty salamak
lendirmektediL ta, mihrap duvarnda ise ayn ende iki ni
Memlkler dneminde Kahire'de ya-
am olan sGfilerden eyh emseddin
el-Hanefi ile eyh EbG Suud el-Garhl'nin,
zaviyelerinin bodrumunda bulunan hal-
vethanelerde iteye girdikleri kaynaklar- Kahire'deki Zaviyet'dDemirta'ta tevhidhaneyi ve hal
da zikredilir. M sr sGfilerinin stGh ze- vethanelerden birini gsteren perspektif (Doris Behrens
Abouseif, ekil 4)
rinde gerekletirdikleri geleneksel hal-
vetlerinden farkl olan bu uygulama, muh-
temelen Memlkler'in ynetimi altndaki
M sr'a Asya kkenli birok tarikat ehli-
nin gelip yerlemes iyle balantldr. Do-
ris Behrens-Abouseif, Sultan Eref Kayt
bay'n merasndan Yebeg b. Mehdi ed-
Devadar'n Kahire'nin eitli yerlerinde in-
a ettirdii (882'de [ 14771 Matariye'de,
884'te 114 791 Hseyniye'de) tarikat yap
larndan geri kalan kare planl ve kubbeli
tevhidhanelerin (Kubbet ' l-Yebeg ve el-
Kubbet'l-Fedaviyye) a l tndaki karanlk
mekanlarn da halvethane olarak tasar-
l andn ileri srmektedir. Bu tr tahta-
ni halvethanelerin Msr ' dan Mari b'e

mihrabn yanlarnda yer almaktadr.
Du-
varlarn kalnlndan faydalanlarak yan
duvarlardaki kemerli aklklarn ve mih-
rap duvarndaki nilerin zerine dikdrt-
gen planl (2 x m.), beik tonozlu sekiz
adet halvethane yerletirilmitir. Bunlar-
dan baka duvarlarn kuzeydou ke
sinde kare planl ( x m.) bir halvetha-
ne daha mevcuttur. Penceresiz olan bu
sonuncu birim dnda. dierlerinde ayn
zamanda tarikat pirinin gml olduu
tevhidhaneye alan SO cm. eninde birer
kk pencere bulunmakta. sz konusu
halvethanelerin kaplar tevhidhaneyi d
ardan kuatan bir ahap galeriye al
maktadr. Balangta duvarlarn alt ke-
simindeki kemerli aklklarn yerlerinde
de halvethanelerin bulunmas. tevhidha-
neyi kuatan caminin ina edilmesi sra
snda bunlarn iptal edilerek yerlerine ke-
merli geiler kondurulmu olmas da ih-
timal dahilindedir.
Msr'da yerlemi Trk asll velilerden
eyh brahim Glenl'nin Kahire'de Ba-
bzzveyle yaknlarnda yer alan ve Gl-
eniyye tarikatnn merkezi olan klliyesi
926-931 (1520 -1525) yllar arasnda in-
a edilmitir. Msr'daki ilk Osmanl eseri
olan , ancak tamamen Memlk slubuna
balanan bu kuruluun zemin katnda da
halvethane olduklar anlalan, Demirta
Tekkesi'ndekilerle yaklak ayn boyutlar-
da be adet hcre tesbit edilmektedir.
slam dnyasnda en fazla tarikat ya-
psnn bulunduu stanbul'da tesbit edi-
lebilen en eski tarihli halvethane, Fatih
Sultan Mehmed'in, dnemin ileri gelen
suflerinden ve Zeyniyye tarikat mensup-
larndan eyh Vefa lakapl Muslihuddin
Mustafa Efendi adna 881'de ( 1476) Vefa
semtinde ina ettirdii klliyenin cami-
tevhidhanesinde yer almaktadr. Mihra-
bn bulunduu. st yarm kubbe ile r-
tl kntya bitiik halvethaneye mih-
rabn iinden girilmektedir. Kareye yakn
dikdrtgen planl olan (2,50 x 2,70 m.)
bu birimin duvarlar kaba yontulu kfeki
ta ile rlm ve bir kirpi saakla dona-
tl mtr. Bat ve dou duvarlarnda SO
cm. eninde birer kk pencerenin bu-
lunduu bu halvethaneye mihrabn iin-
den geilmesi. tarikat sembolizminden
kaynaklanan halvete ve mihraba ilikin
baz deerlendirmelerin mimariye yans
mas olarak anlam kazanmaktadr.
istanbul'da Halvetiyye tarikatnn ge-
limesinde ok nemli bir yer tutan, ayrca
bu tarikatn Snbliyye kolunun asitane-
si ve pir makam olan Koca Mustafa Paa
Klliyesi'nin 891-896 (1486-149 1) ylla-
HALVETHANE
r arasnda, Bizans dnemine ait Hagios vethanenin, imdiye kadar temas edilen
Andreas en te Krisei Manastr Kilisesi'nin tarikat yaplarnda grlenierin aksine
tadili sonucunda ekillenmi olan cami- ibadet mekan ile bir btnlk arzetme-
tevhidhanesindeki halvethane dou y- dii gzlenmektedir. Kuzey duvarnda av-
nndeki payelerden birinin iinde bulunur. luya alan bir kapnn bulunduu bu hal-
Snbliyye'nin stanbul'da Koca Mus- vethanenin tekkenin kuruluunda ahap
tafa Paa Klliyesi'nden sonra ikinci sra olduu ve duvarlarn sonradan kagire d-
da yer alan merkezi, bu tarikatn plri Sn- ntrld kabul edilebilir.
bl Efendi lakapl eyh Yusuf Sinan Efen- stanbul Davutpaa'daki Hekimolu Ali
di'nin halifesi, ayrca dnemin tannm Paa Klliyesi'nde, ayn zamanda bu kl-
hekimlerinden olan ve halk arasnda Mer- liyenin bnyesindeki tekkenin tevhid-
kez Efendi olarak tannan eyh Musa hanesi olarak ku llan lan 1161 (1748) ta-
Muslihuddin Efendi'nin 920'de (1514) rihli caminin hariminde dikdrtgen planl
Mevlanakap dnda tesis etmi olduu ( ,60 x ,70 m.) ve beik tonozlu adet
tekkedir. Zamanla bir tarikat klliyesi ha- halvethane bulunmaktadr. Harimi snr
line gelen bu tekkede, Merkez Efendi'- layan duvarlarn iine. mekan btnl-
nin bizzat kullanm olduu halvethane n bozmayacak ekilde ustaca yerle
ve bununla balantl niyet kuyusu stan tirilmi olan bu halvethanelerden ikisi.
bul'un dini folklorunda nemli bir yer i mihrabn yer ald yarm ku b be ile rt-
gal edegelmitir. Merkez Efendi Trbe- l kintnn harime baland kelere,
si'nin arkasnda yer alan ve daha ziyade ncs de bat ynndeki halvethane-
ilehane olarak adlandrlan bu mekan. nin zerine fevkanl mahfi! katuna yerle
byk ihtimalle Bizans dnemine ait bir tirilmitir. Sz konusu birimler yuvarlak
ayazmann iine yerletirilmi, bylece kemerli birer kk kap ile harime al
birok baka tarikat tesisinde gzlendi- makta, biri harime. dieri gneye bakan
i zere burada da Osmanl dneminden ikier ufak pencere ile aydnlanmaktadr.
neeye ait bir mekan slami bir kisveye Kadiriyye tarikatnn Erefiyye koluna
brndrlmtr. Zemini avludan 7 m. bal olan Hekim olu Ali Paa Tekkesi'-
kadar aada kalan, ayazma suyunun nin halvethanelerinde, harim kotunda
topland havuz. moloz ta rgl ve yer alanlarn kaplar zerinde Seyyid Ab-
demir parmaklkl istinat duvarlar ile ku- dlkadir-i Geylani'nin ve Pir-i Sani Ere
atlm, havuzun gney ynne halvet- folu Rumi'nin isimleriyle bu tarikatn
hane birimi yerletirilmitir. Aslnda ah- sembolleri olan "Kactirl glleri"nin bulun-
ap olduu bilinen bu mekan Cumhuri- duu XIX. yzyla ait levhalar dikkati ek-
yet dnemi onarmlarnda demir putrelli mektedir.
volta demelerle donatlmtr. Halvet- stanbul'da Fatih Haydar'da, Halvetiy-
haneye dar bir merdivenle inilmekte, mer- ye'den Uak.yye'ye bal Salahiyye kolu-
divenin halvethane katuna ulat nok- nun merkezi olan 1174 (1760-61) tarihli
tada balayan SO cm. enindeki bir dehliz Tahir Aa Tekkesi'nde esas yapnn g-
dou ynne ilerleyerek avludaki kuyuya neydou ynnde avlu katunun altnda,
balanmaktadr. Bu geidin aslnda, ha- Salahiyye plri eyh Selahaddin Uakl ta-
vuzda biriken suyun fazlasn halvetha- rafndan halvethane olarak kullanld
neyi basmadan kuyuya aktarmak ama- anlalan Bizans dnemine ait. beik to-
cyla tasarland muhakkaktr. Tekkele- nozlu alt yap birimleri bulunmaktadr.
rin kapatlmasndan nce stanbul'daki Kocamustafapaa'da XVIII. yzyl son-
en nl niyet kuyularnda n biri olan bu larnda veya XIX. yzyl balarnda kuru-
kuyunun gaipten haber almak isteyenle-
rin ura olduu. belirli bir niyetle bir-
takm dualarn okunmasndan sonra ii-
ne bakldnda suyun yzeyinde ekille
rin belirdii hususunda bir rivayet yay-
gndr. Cumhuriyet dneminde bu gele-
nei unutturmak iin kuyunun az kilitli
bir demir kapakla kapatlmtr. He kimolu
AliPasa
Kocamustafapaa'da bulunan, Halve- Klliyesi'nde
tiyye'den Ramazaniyye'nin merkezi duru- cami
mundaki 994 (1586) tarihli Bezirganba tevhidha nenin
bat kesiminde
Tekkesi'nde, Mimar Sinan'n son eserle-
yer alan
rinden olan cami-tevhidhanenin gney- halvethaneleri n
dou kesindeki pencereden geilen hal- kaplar
391
HALVETHANE

lan ve 1825'te yeniden ina edilen, Sn-
bliyye'ye bal Kk Efendi Tekkesi'nin
beyii plan l cami-tevhidhanesinin evre-
sinde kaplar harime alan be adet hal-
vethane yer alr. Halvethanelerden biri
mihrabn arkasnda bulunmakta ve bu
birime mihrabn iinden geilmektedir.
Geriye kalanlardan ikisi mihrab barnd
ran knt ile harimin kelerine , dier
ikisi de harimin dou ve bat ynlerine
yerletirilm i . btn bu birimler kk
pencerelerle donat lmtr. Halvethaneler
cami - tevhidhaneyi kuatan kapal son
cemaat yeri, mihrap blm ve ktp-
hane kanad gibi hem beyii planl as l kit-
leden kntlar tekil etmekte, hem de
yapnn ina edildii ll. Mahmud dnemin-
de moda olan ve "Sultan Mahmud g-
ne i" olarak adlandrlan motif hatrlata
cak ekilde adeta harimin merkezinden
da l an nlar meydana getirmektedir.
Batllama dnemi Osmanl mimarisin-
de, beyzl planl ve beyzl kubbeli ana me-
kan tasarm ile gerek anlamda barak
zelliklerin gzlendii tek dini yap olan
Kk Efendi Tekkesi, bir yandan halvet-
hanelerin mimari geliimindeki son aa
may temsil etmekte, te yandan Halve-
tiyye tarikatnn dairevi karakterli dev-
r an zikri ve halvet geleneiyle Bat k-
kenli barak slubun tercihi olan beyzl
plan ok baarl bir sentez iinde ba
datrmas ile dikkati ekmektedir. Ayr
ca Kk Efendi Tekkesi. halvethanele-
rin ibadet hacmiyle olan ilikileri asn
dan eyh Vefa Klliyesi ile Hekimolu Ali
Paa Klliyesi'ndeki cami-tevhidhanele-
rin varisi ve bir tr sentezi olarak da de-
erlendirilebilir. Bu arada cami-tevhid-

MER ei-HALVETI
(. 800/1397, Tebriz)

Zahirddin Halveti
(. 800/1397, Heri)
Ahi Mi rem Halveli
(. 812/1409, Krsehir) l r
Seyteddin Halveti
(. 813/1410, Heril l

Eb Talib (Krehirli)
(. 824/1421 , Msr)
lzzeddin Trkmani
( . 828/1425, Meracal
l r Pir Tevekkl
(. 837/1433, Sinool l
l
mer irvani Sadreddin H y avl ibrahim Kubadi
(. 831/1427, Tebriz) (. 860/1455, Samah) (. 850/1446, Msr)

YAHYA-y IRVANi

Pirzade (lzzeddin Turkmani'nin olu) ibrahim irvi!ni
(. 855/1451 , Meraqa) (. 868/ 1463~4 . Bak) (. 867/1462)

Pir Bahaeddin Erzincini

Alaeddin Rmi Pir k rullah
(. 867/1462~3) (. 868/ 1463) (. 869/1464, Erzincan)
1
ibrihim Ticeddin

Pir Fethullah Pir Ahmed Erzincini
(. 861/145, Erzincan) (. 870/1465, Erzincan) ( . 883/1478, Kavseril

Alaeddin Ua<t
l. 890/ 1485, Usakl

Yiitba Ahmed Efendi aban- Ve

(. 910/ 1504, Manisa) (. 976/1569, Ka
AHMEOIYYE ABANiYY

Mahfi Ramazan Efendi ~

~
ibrahim mmi Sinan Hasan Hsameddin Niyazi Msri
(. 958/1 ~51.' istanbul) (. 1001/1593, istanbul) (. 1025/161_6, Istanbul) (. 1105/1 694, Limni)
SINANIYYE USSAKIYYE RAMAZANIYYE MISRIYYE

l
Mustafa Muslihuddin AhmedZhri Karaba- V
(. 1099/1688) (. 1157/ 1744, Selanik) (. 1097/1685-86
MUSLiHiYYE ZHRIYYE KARABI\_IY

l
Ahmed Cahidi Mehmed Cemaleddin Selahaddin U aRI Mehmed Nashi
(. 1070/:659,anakkale) (6. 1164/1751 , istanbul) (. 1197/1 783, istanbul) (. 1130/1 717, Istanbul),
CAHIDIYYE CEMALIYYE SALAHIYYE NASHIYYE

Mehmed Buhri Mehmed Hayati
(. 1039/1630) (. 1180/1766-67, Ohri)
BUHRiYYE HAYATIYYE

Hasan Burhaneddin Ahmed Rafi erkeiMustafa
(. 1074/16~, Istanbul) (. 1170/1757, istanbul) (. 1229/1813, ankr)
CIHANGIRIYYE RAFiYYE CERKESIYYE

-
Nreddin Cerrahi Geredeli Halil Kuadal lbra
(. 1133/1721 , 1stanbul) (. XIX. y zyl , Bolu) (. 1262/1846, ~
CERRAHIYYE HALILIYYE iBRAHIMI'Y'

Ahmed b. Muhammed ed-Derdir Muhammed b. Abd

(. 1201/1 786, Kahire) (. 1207/1792-93,
DERDlRIYYE EZHERiYY

Ahmed es-Sivi
(. 1241/1825, Medina)
SAViYYE

392

hanenin batsnda avlu zemini altnda
yer alan halvethane de Ahmed Yesevl'-
den beri sregelen tahtani halvethane
geleneinin XIX. yzylda hala canlln
koruduunu gstermektedir.
slam mimarisi tarihinde henz yete-
rince aratrlnam bir konu tekil eden
halvethaneleri imdilik ibadet hacmine
baml olanlar ve ibadet hacminden ba-
msz olanlar eklinde iki ana grupta top-
lamak mmkndr. Halvetin kkeninde.
Hz. Musa'nn Tr dandaki krk gnlk
halvetinin yan sra Hz. Muhammed'in
mer ei-Halvet1'den Yahya-y Sirvan1'ye ulasan Halvetiyye silsilesiyle
tarikatn drt ana subesini ve bunlarn kollarn gsteren sema
J Efendi (h. 870/1465 sralar- 959/1551) ile ah
J Muhammed b. Abdlkerim el-Medeni
(. 1189/1775)
SEMMANiYYE
Feyzddin Hseyin
(. 1309/1891-92, Msr)
FEYZiYYE
md b. Abdurrahman
Ahmed b. Muhammed et-Ticini
1208/1794, Cezayir) (. 1227/1812, Fas)
RAHMANIYYE
erif Ahmed Hamahullah
(. 1943, Fransa)
snneti olan itikafn bulunduu bilindii
ne gre tarikat yaplarnda. namazlarn
farzlar ve snnetleriyle taat hkmnde-
ki zikirlerin ifa edildii rnekanlara bam
l olan halvethaneleri Hz. Peygamber'in
M escid-i Nebevl'nin hariminde zellikle
ramazan aylarnda gerekletirdii iti-
katlarn, bamsz halvethaneleri de Hz.
Musa'nn Tur dandaki halvetinin ve Hz.
Muhammed'in Hira dandaki (Cebelinur)
itikatlarnn tasawuf ehlince sahip kl
m ve yzyllarca yaatlm miras ola- eskimi istonikov, Alma-Ata 1976, s. 112-
rak deerlendirmek gerekir.
r
Kemileddin Mustafa
(. 1199/1784, Gazze)
KEMALiYYE
Mervin b. Muattal
(. 1329/1911 , Kahire)
TICANiYYE MERVANiYYE
HAMALIYYE
HALVETiYYE
BBLYOGRAFYA :
Ahmed-i Yesev1: Divan- Hikmet'ten Seme-ler
(haz. Kemal Eraslan). Ankara 1991, s. 304;
Eflaki. Menakb '1-'ari{in, , 294, 551; a.e.:
Ariflerin Menkbeler!, , 284, 533; Yazcolu
Mehmed, Muhammediye (haz. Amil elebio
lu). istanbul 1975, 1, 16; J. S. Trimingham, The
Sufi Orders in Islam, Oxford 1971, s . 5, 29-30,
58-60, 74-78; Ayverdi. Osmanl Mi'mar1si, lll-
IV, 26-33; Oktay Aslanapa, Trk Sanat, istan-
bul 1972-73, ll, 170-173; T. N. Senigova, "Uni-
kal'noe kul'tovo so rujenie v rayone g. 1ir
kestana", Prosloe Kazaxstana po arheologi-
113; Rahmi Serin, islam Tasavuufunda Hal-
vetilik ve Haluetiler, istanbul 1984, s. 69, ayr
ca bk. tr.yer.; D. Behrens-Abouseif, lslamic
Architecture in Cairo, Leiden 1989, s. 66-67;
a.mlf.. "Four do m es of the Iate Mamluk peri-
od", Alsl., XVII ( 198 1). s. 191-201; a.mlf.. "An
Unlisted Monument of the Fifteenth Century:
the Do me of Zaviyat al-Damirdas", a .e., XVIII
(1982). s. 105-121; a.mlf.. "Sufi Architecture
in Early Ottoman Cairo", a.e., XX ( 1984). s.
103-114; a.mlf.. "The Takiyyat brahim al-
Kulshani in Cairo", Muqamas, V, Leiden 1988,
s. 43-60; Beyhan Karamaaral, "Ereli eyh
ihabddin Shreverd1 Klliyesi Kazs" . VII.
Vakf Haftas (5-7 Aralk 1989) , Ankara 1990,
s. 255-278; G. Goodwin, A History ofOttoman
Architecture, London 1992, s. 83, 414-416; Se-
mavi Eyice, "Konya ile Sille Arasnda Akma-
nastr-Manakib al-Arifn'deki Deyr-i Eflatun",
M, VI (1966), s. 135-160; a.mlf., "Akmanas-
tr", DA, ll, 281-282; Emel Esin, "Merkez
Sultan Hakknda Bir Haiye", TM, XIX ( 1980).
s. 69-72; Pakaln, I, 370-373, 713-716; Amil
elebiolu. "Ahmed Bican", DA, ll, 50; Kemal
Er aslan. "Ahmed Yesevi". a.e., ll, 160-161;
M. Baha Tanman. "Kk Efendi Klliyesi",
DBst. A, V, 150-152; a.mlf., "Merkez Efendi
Klliyesi", a.e., V, 396-400; a .mlf.. "Ramazan
Efendi Camii ve Tekkesi", a.e., VI, 301-303;
a.mlf .. "eyh Vefa Klliyesi", a.e., VII, 173-
176; a.mlf., "Tahir Aa 'Iekkesi", a.e., VII, 189-
190.
Iii M. BAHA TANMAN
HALVETi, Cemaleddin
(bk . CEMAL-i HALVETI).
L _j
~ .. --,
HALVETI, Omer b. Ekmeleddin
L
(bk. MER el-HALVETI).
HALVETYYE
_j
(4;;_,.;;.. )
mer el-Halveti'ye
(. 800/1397-98)
nisbet edilen
slam dnyasnn en yaygn tarikat.
L _j
Hazar denizinin gneybatsnda bulu-
nan Geylan blgesindeki Lahkan'da do-
up byyen mer el-Halvetl. brahim
Zahid-i Geylani'nin halifesi olarak Ha-
393