Descargado en:

patatabrava.com

HISTORIA ANTIGA DA P.I. (USC)

APUNTES ANTIGUA PENINSULA IBERICA

VILLANUEVA ACUA, MANUEL 13-14

 TEMA 1

A COLONIZACIN FENICIA

1. A orixe da presenza fenicia e os seus motivos. Os problemas das

fontes
A relacin das colonizacins fenicia e grega

O fenmeno colonial fenicio,

vinculado estreitamente colonizacin arcaica do mundo grego, ten unha dimensin
mediterrnea, e a Pennsula Ibrica acaba inclundose neste proceso. No caso hispano
temos que facer un nfase particular pola sa concentracin xeogrfica, en relacin coa
complexa rede de explotacin econmica e circutos comerciais a travs dos que se
distribuan polo mediterrneo as materias primas ou os metais, obxecto esencial desta
presenza. Namentres, a instalacin destas colonias fenicias vai alterar de maneira
substancial a evolucin das culturas indxenas e das sas sociedades, creando necesidades
econmicas e actividades produtivas novas.

Dende un punto de vista cronolxico, a colonizacin fenicia a primeira que

interesa tratar. A combinacin de tradicins literarias e resultados de exploracin
arqueolxica danlle preponderancia presenza fenicia fronte grega, un fenmeno posterior.
Porn, no caso das terras mis remotas (Sur de Francia e Pennsula Ibrica) o fenmeno
colonial fenicio ser un resultado tardo da colonizacin grega. Nunha primeira fase, os
fenicios espllanse polo sur de Italia e Sicilia, mentres que na segunda fase se dispersan
moito mis polo Mediterrneo e o Mar Negro.

A tradicin textual fala de viaxes e outras actividades gregas. Pero por moito crdito
que se lles queira dar non poden evitar o feito de que nas costas do Sur de Espaa son os
fenicios os que se instalan e constren toda unha rede de cidades e factoras.

Os problemas das fontes

O coecemento de todos estes ncleos ven dado polos avances da arqueoloxa dende
os anos 50. Porn, a actividade arqueolxica comezou co propsito de resolver a disputa de
se era mis importante o papel dos gregos ou dos fenicios. Haba tendencia a sobrevalorar o
papel dos gregos e infravalorar o dos fenicios, apelando a testemuos dos antigos
(Estrabn).
1
 O Instituto Arqueolxico Alemn organzase en Madrid a partir dos 50. Como resultado
das sas investigacins aparece unha densa rede de factoras fenicias que, dende a
metade do sculo VIII, ocupan dun xeito continuo o territorio que vai de Cdiz ao centro de
Granada (Almuecar). Estes resultados fronse complementando ata tempos remotos con
outros achados cara o interior da Pennsula, Eivisa e Almera e tamn outros achados no Sur
de Portugal, Huelva e o seu entorno cunha antigidade literaria desmesurada.

A orixe da presenza fenicia; cronoloxa

hora de fixar a primeira presenza fenicia temos que movernos entre as conclusins,
que podemos extraer da anlise da literatura de gregos e romanos, e da arqueoloxa. Esta
ltima danos un perfil cronolxico bastante axustado e, dende logo, distante do que segundo
esas tradicins literarias teramos que conclur para fixar as datas mis antigas. As fontes
literarias sempre resultan ter bastante credibilidade; a tradicin sobre a fundacin de cidades,
como Cdiz ou Cartago, dan unha imaxe de coherencia, conferindo un plus de solvencia a
esas reivindicacins de antigidade.

Desas tradicins literarias diran que as fundacins mis antigas seran Cdiz (1104
a. C.), Utica (1101 a. C), Cartago e Tiro, as das ltimas cun importante conxunto de
tradicins que falan dos seus fundadores: Carcedepn e Azoros, respectivamente. Esas
tradicins literarias atpanse en autores que, como moito, se remontan ao momento
helenstico. Para o caso de Cdiz (1104 a. C.), no proceso de creacin de tradicins e
fixacin de datas, utilzase como fonte un historiador da poca de Tiberio, Velleio Paterculo.
Este autor fai unha historia resumida do mundo dende as orixes (mitoloxa grega), para
chegar ao verdadeiramente importante: cantar as obras do emperador (Tiberio). Resume
todos os clculos para establecer a orixe de Cdiz a travs dunha vinculacin entre
acontecementos da historia primitiva, tomando como referencia a data da Guerra de Troia.
As calcula a cada da monarqua ateniense e outros, feitos como a fundacin de Megara e
Cdiz, ou a dominacin dos mares polos fenicios. Escribe entre os anos 25 e 30 d. C.,
coecendo a historia literaria anterior, que para el son feitos indiscutibles.

A historiografa, nos sculos XIX e XX, ata os anos 50 apenas puxo en discusin a
validez desas tradicins literarias. Rhys Carpenter foi o que negou estas afirmacins: os
gregos antecederon aos fenicios, dentro da minusvalidacin do fenmeno fenicio, que parta
xa da antigidade e se afirmou no tempo das Guerras Pnicas.

Entre os autores pioneiros no estudo da colonizacin fenicia, J. A Garca Bellido tivo

unha influencia enorme. Poderimolo considerar dentro da tendencia que lle da valor s
fontes literarias, considerando vlidas esas informacins anda que con certo reparo. Trata de

2
validadlas e comprobar a sa antigidade, facendo unha avaliacin do contido e integrando
outras informacins (a Biblia). Todo iso como unha forma de apoiar o que a tradicin clsica
di sobre a antigidade das expedicins martimas fenicias, no reinado de David e Salomn,
onde a vinculacin entre fenicios e a corte israel moi importante e se fala de exploracins
conxuntas.

A tradicin literaria clsica e os seus problemas cronolxicos

A tradicin literaria clsica sera 800 anos posterior, e basase nuns acontecementos
que dificilmente podemos considerar como historia nun senso crtico. A Guerra de Troia un
fenmeno moi cuestionable e, mis anda a sa datacin. Por tanto, temos un elemento
pouco fiable, que as fontes bblicas tampouco axudan a clarificar polos seguintes motivos:

1. Na Biblia mencinase a implicacin dos fenicios coa monarqua de David e Salomn

(Israel) e a posteriori o reino dividiuse. As relacins entre Israel e Tiro (sculo IX a.C.)
estn vinculadas coa axuda fenicia, en forma de materiais, tcnicos, artesns
especializados, para a construcin das grandes obras da monarqua de Salomn.

2. As fontes do Prximo Oriente non aportan moita luz. O nico relato que pode ser
utilizado como elemento que implica aos fenicios nas relacins mediterrneas, o dun
sacerdote chamado Unamn que viaxou a Exipto (1040) para obter madeira e
construr unha balsa cerimonial. O interese do relato reside en que pinta a viaxe por
mar como unha expedicin perigossima polos piratas. O nico que o aclara que hai
actividade nos portos fenicios, traballando como provedores de madeira a Exipto.

3. A epigrafa a fonte mis directa, pero dende Fenicia non teen chegado testemuos
que apoien as expedicins martimas a occidente. En Nora (Sardea) foi atopada unha
inscricin que considerada como unha proba indirecta das actividades e da presenza
fenicia en occidente. Tense considerado que esa inscricin sera gravada no sculo IX
a. C. Por tanto encaixa mal que sexa do sculo IX e as primeiras colonizacins do VIII.
O seu contido vinculara a illa de Sardea co sur da Pennsula, porque se fala de que
algun enviado ao exilio en Tartesos. Outros din que a inscricin dun templo
adicado a un deus. En suma, das fontes escritas poderamos extraer conclusins que
avogaran por unha antigidade moi remota para as primeiras presenzas e fundacins
en Occidente.

3
 4. A arqueoloxa presenta un perfil cronolxico que non confirma esas pretensins de
antigidade no Mediterrneo. Establece o sculo VIII como o momento fundacional
dos establecementos mis antigos.

As factoras dende o punto de vista arqueolxico. A importancia da arqueoloxa

O establecemento de factoras parece unha reaccin presenza grega, corroborada

por fontes literarias e mbito material. A mediados dos sculo VIII, os gregos procuran un
asentamento fixo en Sicilia e Italia, mentres que os fenicios prefiren establecer fundacins en
aqueles territorios onde a presenza grega est ausente.

No mbito africano, no 814, atopamos unha fundacin: Cartago; a data non tan
disparatado como para dicir que imposible. Ata tempos moi recentes estivemos atados
idea de que Lixus, na parte mis occidental de frica, fora de fundacin moi tarda. Non
obstante agora est xa corrixido. Para Cdiz non hai datos relevantes e, como moito,
pdense documentar niveis do sculo VIII por escavacins recentes.

O nico lugar no que poderamos documentar, a travs da arqueoloxa, uns contactos

que anteceden a esas primeiras presenzas fundacionais Huelva, que ten unha historia
anterior chegada dos fenicios. A importancia do poboado deriva da riqueza mineira, cuxa
explotacin provn de moi antigo. O comercio de metais moi importante, porque o estao
escaso no Mediterrneo. Por tanto, o comercio atlntico como suministrador dese metal ten
unha tradicin que o comercio fenicio aproveitar con posterioridade. Estes indicios estn
presentados polo autor Gonzlez de Lamares, quen di que, xa a fins do sculo X os fenicios
visitaran Huelva. Evidentemente estamos ante unha presenza pre colonial, s son
actividades de comercio. Antes do 800 a. C. non existe colonizacin.

As fontes literarias (mitos), e mesmo a epigrafa fenicia, non ofrecen seguridade para
establecer unha antigidade tan remota (antes do ano 1.000) das actividades fenicias no
Mediterrneo. Fronte a isto, a arqueoloxa, que dende os anos 20 foi desvelando
progresivamente a presenza fenicia nos diversos sectores da costa mediterrnea,
presntanos un panorama bastante coherente dende o punto de vista cronolxico, que fixa
no sculo VIII a. C. a orixe dos establecementos mis antigos (factoras), para calquera dos
lugares que citaremos.

As factoras e as sas cronoloxas

Na costa africana temos enclaves fenicios, tanto no norte como nas costas
mediterrnea e atlntica. En Sicilia no terzo occidental. Na illa de Sardea hai unha
implantacin densa nas costas meridional e occidental. E no Sur de Espaa, a coecida

4
fundacin de Cdiz e outras. Temos os resultados da arqueoloxa dos ltimos 40 anos, que
nos deu a coecer esa densa rede de factoras na costa mediterrnea andaluza,
especialmente concentradas na costa de Mlaga e das que os puntos extremos seran a
desembocadura do Segura e a propia Eivisa. Debemos ter en conta que ese proceso de
instalacin non simultneo, senn que se estende no tempo, respondendo a motivacins e
a impulsos que perduran polo menos dous sculos.

En todos estes lugares os niveis fundacionais son moi variados. Dese modo,
atopamos fundacins moi antigas que podemos datar do do sculo VIII con outras
fundacins que son de mediados ou da 2/2metade do VIII: e outras incluso mis tardas,
Eivisa ou Mogador (sur de Marrocos). Responderan a eses impulsos colonizadores tardos.
Nestes lugares apenas parece haber estruturas construtivas e non semellaban ser estables.
Os colonizadores non estiveron preocupados porque se conservasen e perpetuasen.

En calquera caso as cronoloxas citadas non encaixan coas pretensins de

antigidade de Utica ou Cdiz. Se ben a arqueoloxa ten puntos aos que non pode chegar, a
cronoloxa das fundacins non parece admitir modificacins nas sas conclusins.

Porn, no caso da factora mellor coecida, Kition (en Chipre), as sas orixes poden
retrotraerse en torno ao 825 a. C. A revisin de materias pode aconsellar retrotraela un pouco
mis, a mediados do sculo IX. Chipre est ao lado de Fenicia e a sa vinculacin moi
intensa ao longo do primeiro milenio.

O atractivo das fontes literarias

Pdese pensar que sera innecesario discutir sobre a validez das fontes literarias,
posto que a arqueoloxa presenta un panorama moi uniforme da colonizacin fenicia en todo
o mediterrneo. Pero a atraccin desta tradicin literaria non se perde de todo e, si ben hai
motivos para dubidar xa manifestados dende os anos 20, non por iso a historiografa
considerou que estas tradicins carecesen totalmente de valor. Garca Bellido tratou de
darlles un soporte material.

O atractivo das fontes literarias fai que, ata a actualidade, para os investigadores
resulten factible que tean un fondo real. Apelan, por unha banda, a un concepto de pre-
colonizacin que, como fase previa podera resolver a contradicin entre as datas remotas
citadas pola tradicin e as datas arqueolxicas; e, pola outra banda, interpretacin desas
tradicins como unha forma de conservar na memoria actividades de comerciantes antigos
que acaban asimilados a figuras da epopea, e encarnan supostas viaxes de exploracin dos
tempos mis remotos.

5
 O concepto de precolonizacin non discutible porque hai que aterse s probas
materiais. Cdiz a fundacin mis antiga de occidente. Evidentemente, para fundar unha
cidade como Cdiz necestase unha serie de pasos previos: coecer o territorio, os seus
recursos, as posibilidades de explotacin comercial, as poboacins indxenas... Iso non se
improvisa. evidente que necesaria unha fase previa de contactos que posibilite, a
posteriori, o paso definitivo: a creacin da rede de establecementos, ben coecida pola
exploracin arqueolxica.

Os autores que descartaron xa a validez desas tradicins literarias (Miguel Tarradelle)

dan por feito que esa fase previa precedera nuns decenios, pero que en ningn caso se
podera falar dun perodo dilatado de dous ou tres sculos, como o que ocorrera entre a
suposta fundacin de Cdiz e a fundacin das colonias que coecemos. En torno a o 900
a.C. a presenza fenicia en Huelva xa un feito, polo tanto a precolonizacin poderiamos
retrotraela ata principios do sculo X.

2. A expansin fenicia por Oriente. O modelo de circutos comerciais

O papel de Tiro como potencia comercial e navegante dificilmente se pode rastrexar
antes do 1000 a. C. Na zona siriopalestina, entre o 1200 a. C. e o sculo IX sfrese un
perodo convulso e este territorio adquire o seu perfil definitivo dende o punto de vista poltico
e etnogrfico. nese momento cando os fenicios se converten nun grupo etnogrfico distinto
ao dos seus vecios. No 1200 asstese a desaparicin de imperios como o hitita, o retroceso
de Exipto, a propia desaparicin da cultura micnica... A partir do 1100, a Siria e Palestina
chegan os arameos.

A chegada dos arameos ao Crecente Frtil

Os arameos son a penltima

poboacin (antes dos rabes) que, dende os albores da historia se proxectan sobre o
Crecente Frtil, Mesopotamia e a zona Sirio-Palestina. E estes arameos acabaron dando o
perfil etnogrfico, lingstico e poltico durante 1500 anos. As poboacins arameas ocupan
boa parte do territorio sirio e Mesopotamia. Este factor, xunto coa instalacin dos hebreos en
Israel, acaba reducindo poboacin ata a propia fenicia. Sern os cannanitas, que despois
sern chamados fenicios polos gregos; anda que nun principio a sa denominacin ten
resonancias bblicas relacionadas co reino de Cannan.

A chegada dos arameos restrinxe o espazo fenicio ao territorio histrico que

coecemos na zona costeira libanesa, desbordando un pouco eses lmites tanto ao norte

6
como ao sur. Antes do 1200 non podemos facer unha distincin entre os habitantes desa
zona. Todos pertencen ao mesmo tronco etnogrfico e lingstico. Pero a partir da invasin
aramea e a chegada de Moiss, coa instalacin dos hebreos en Palestina cambia as cousas.

Atopmonos, durante un perodo prolongado, ante unha ausencia de grandes poderes

que impoan o seu dominio na zona. Antes do II milenio existe unha alternancia entre
imperialismo mesopotmicos e perifricos (hititas). Pola outra banda est Exipto; que dende
o Imperio Medio ten intereses nesa zona, e no Imperio Novo convrtese en potencia
dominante da zona, situacin que, a partir do 1200, desaparece.

A importancia de Tiro: os circutos comerciais

Tiro non parece ser un lugar importante, antes do ano 1000 a. C. Outras cidades
parecen ter unha importancia maior, posto que teen unha relacin comercial con Exipto, ata
o punto de que a arquitectura relixiosa est directamente inspirada nos exipcios (Biblos).
Estas relacins implican un papel de subministradores de producins propias (madeira). O
que xa non tan fcil de rastrexar o papel de Tiro como importadora de bens doutras zonas
e a sa redistribucin.

Cando os fenicios aparecen son denominados sidonios, vinculados cidade como se

fose dela de onde proviesen a maior parte. evidente que antes do ano 1000 a importancia
de Sidn indiscutible e a relacin de Tiro con ela deba ser de dependencia. Tiro apenas
aparece, ata que, entorno ao ano 1000, a monarqua inicia un camio de consolidacin
poltica e de expansin econmica e comercial. Isto acaba convertendo cidade en potencia
dominante de mbito fenicio, cunha influencia notable nos asuntos dos pases vecios, no
tempo dos seus monarcas David e Salomn.

Tiro lanzarase a unha actividade de exploracin e procura de materias primas e

metais preciosos para bens exticos e suntuarios. Intersalle usurpar as actividades
controladas pola monarqua exipcia a travs das grandes expedicins, que dende os tempos
do Imperio Medio e mis anda do Imperio Novo, partindo dos portos orientais de Exipto,
conducan a lugares distantes (Golfo Prsico e India). Nesas expedicins mobilizbanse
naves procedentes dos portos fenicios.

Polo tanto, existe un coecemento das actividades, das rutas martimas e das riquezas
que se podan obter a travs das expedicins. Por iso, para Mara Eugenia Aubet, o principal
beneficio sera abrir as rutas comerciais, tendo a alianza co reino de Israel una importancia
especial, posto que aseguraba a chegada ao Mar Vermello por Asin Geber. Sera
primordialmente nesa direccin e partindo dos portos controlados, como o de Israel, de onde
sairan esas expedicins a Oriente e regresaran con cargamentos de metais a materias

7
primas de carcter relixioso (incenso), animais exticos...

morte de Salomn, o reino de Israel dividiuse en dous e as condicins que garantan

o beneficio mutuo desaparecen, xa non sendo posible recuperar o funcionamento normal
deste circuto. Como consecuencia, as actividades de Tiro reinventaranse co obxectivo de
importacin de produtos de oriente, atrandoos a travs de Mesopotamia e da Asia Menor
oriental, organizando novas rutas terrestres que teran como destino unha serie de factoras e
portos da costa do Norte de Siria e do Sudeste de Turqua.

Os factores polticos mantiveron durante un tempo o funcionamento deste sistema en

canto que, en Mesopotamia, non emerxeu ningn gran poder que ameazase o funcionamento
dos circutos comerciais. No sueste de Asia Menor, o reino de Urartu (Armenia) mantivo unha
actitude favorable aos intereses fenicios tendo en conta que no seu reino circulaban riquezas
mineiras (estao) dun grande interese nestas relacins econmicas. Namentres, este circuto
tampouco perdurou porque no Prximo Oriente as cousas cambian e o baleiro de poder que
existiu comeza a alterarse a mediados do sculo IX, co reforzamento do reino de Siria, que
acabou unificando o Prximo Oriente e sometendo, por tanto, a estes pequenos poderes da
zona (os reinos sirios, as cidades fenicias, e os reinos nos que estaba dividido o antigo
Israel).

No momento en que o funcionamento deses circutos mesopotmicos e anatlicos se

pon en perigo, prodcese a reorientacin definitiva da actividade econmica e comercial de
Tiro ao extremo occidente e ao mediterrneo. Iso explicara que, progresivamente ao longo
do sculo IX, o interese de Tiro no Mediterrneo se fixese cada vez mis presente. Iso
traduciuse en viaxes de exploracin, que precederan colonizacin propiamente dita;
primeiro en Chipre e logo nos territorios mis distantes do mediterrneo (Norte de frica, Sur
de Espaa, Sardea, Sicilia). A instalacin fenicia na sa fase colonial, en xeral, non
anterior a principios do sculo VIII.

Este terceiro circuto, en direccin ao Mediterrneo, rematara coa colonizacin do

Occidente, resultado do ltimo pulo do sculo IX que Tiro se viu obrigado a protagonizar pola
imposibilidade de continuar nos seus intereses dos circutos comerciais orientais. Todas esas
colonizacins pasaran a ser pequenas factoras ou lugares chamados a ser grandes
cidades, cada vez mis importante co paso da historia.

3. Motivacins e funcionamento dos circutos econmicos coloniais

Os motivos da colonizacin

8
 Lanzarse a una empresa de navegacin, exploracin e fundacin de factoras ten que
ter como base uns circutos econmicos potentes e con slidos fundamentos. O comercio de
materias primas como motor inicial sobre todo o de metais, xoga un papel esencial. Porn,
hai que poer en cuestin a caricatura do fenicio que navega s con nimo de facer negocios
e estafar ao indxena, sen outra preocupacin que o interese da acumulacin de riqueza.

A colonizacin grega pdese dividir en das fases: a primeira, fundamentalmente

agrcola, situada en Sicilia e Npoles; e a segunda onde priman os intereses comerciais,
cunha situacin mis occidental. O comercio o que explica as colonizacins gregas.

Porn, no mundo fenicio existan outras motivacins, que nos fan ver
distorsionadamente os feitos. Tradcese a idea de que en Tiro, e no mundo fenicio en xeral,
non haba problemas demogrficos. Pero exista a escaseza e o desequilibrio entre unha
poboacin recente e uns recursos que non podan crecer por mor do baixo nivel territorial.

As factoras, de dimensin limitada, presentan actividades de transformacin que

teen que ver co traballo dos metais. Teen tamn un compoente agrcola, coa explotacin
do territorio circundante, nun proceso que non se limita a zonas costeiras senn que se
adentra no territorio andaluz subindo o Guadalquivir.

Como resultado frmase un mundo no que complexo delimitar a influencia oriental

fenicia da culturacin do mundo indxena. Todo iso tradcese en revisins que se estn a
facer nos ltimos anos, de determinadas localizacins emblemticas, expoentes da cultura
tartsica, e que poden representar unha dimensin moito maior de elementos fenicios no
interior. Falamos concretamente dunha estacin arqueolxica ao sur de Sevilla, famosa por
un tesouro al atopado e reinterpretada non como un asentamento indxena, senn como un
templo fenicio.

As teoras sobre os motivos da colonizacin

A procura dos metais o primeiro motor que explica as navegacins e a presenza

fenicia en Huelva. Logo, xa na etapa fundacional, xorden explicacins simples, como que se
trata de escalas na navegacin. Porn, parecen desmentirse entre outras cousas porque
unha escala estara inxustificada se se adaptan distancia que na navegacin antiga se
podera recorrer nun da.

Esa rede asiste, desde o principio, a unha diversificacin de actividades, que aseguran
a viabilidade destas factoras. A agricultura debeu ter mis importancia da que se lle atribe
aos fenicios. Existen teoras moi simplificadoras, que pretendan ligar a evolucin da
colonizacin fenicia cos avatares da explotacin e da circulacin dos metais, que tiveron

9
moita popularidade nos anos 70 e 80.

Agora estn en completa revisin, porque outro esquema lle deu poder derivado da
exploracin da interpretacin da colonizacin fenicia, pondoa en relacin cun esquema
interpretativo da economa de bloques coa colonizacin grega e a expansin de Roma. Ten
sido cuestionada porque conclusin que nos levara que a colonizacin fenicia entrara
en crise no sculo VI e que a recuperacin posterior sera resultado da emerxencia de
Cartago como potencia alternativa metrpole, Tiro, que se vera afundida polos problemas
polticos que atravesaba o Prximo Oriente.

Existen teoras que explican os motivos da colonizacin, pero son construcins en

exceso tericas e moi pouco reais.

a) Todos estes acontecementos, unidos interpretacin dos cambios percibidos

na arqueoloxa da colonizacin, teen incidido na idea dunha crise. Tivo
bastante repercusin dende os anos 70 unha investigadora, S.
FRANKENSTEIN, que puxo en boga unha teora simplificadora, segundo a cal,
a colonizacin de Tiro non sera un proceso que atendese simplemente a
intereses propios, senn que estara obrigado polo imperialismo asirio, que
impoa obrigacins tributarias, obrigando a ter unha fonte de abastecemento
mineral (prata).

No intre en que as circunstancias do Imperio cambian a colonizacin ten que

entrar en crise, o que explicara a desaparicin dunha parte importante das
factoras do sueste peninsular. Dende o momento en que o Prximo Oriente
est inundado de prata, o papel de abastecedor da Pennsula Ibrica xa non
sera necesario. O problema que, de feitos reais, se extraen conclusins
exaxeradas: real o abastecemento de metais e a explotacin a gran escala
das minas de Huelva polos fenicios; e tamn certo que ese fluxo de dous
sculos de prata a Oriente tivo consecuencias en forma de depreciacin do
metal.

b) Os conflitos entre Tiro e o Imperialismo Sirio e Babilonia teen unha raz moito
mis complexa que o problema de esixencia tributaria. De a que nos anos 70
xurdiran teoras que pretendan poer mis acento nas necesidades de
implantacin territorial, de colonizar terras agrcolas. Outro investigador
britnico, C. R. WHITTAKER, extraia unha conclusin bastante polmica. Para
el eran mis importantes as necesidades demogrficas e a procura de terras
para asentarse. Anda as, o factor comercial e a procura de metais eran tamn
importantes.
10
 importantes.

A crise do sculo VI: cohexistencia entre potencias

A prosperidade de Cdiz dependa do control do estao e a fundacin de Marsella

tera alterado ese circuto repartindo os metais. Iso explicara porque as minas tiveron unha
eclipse bastante prolongada que durara ata a dominacin romana. Basculamento, por tanto,
das zonas de producin a partir do sculo V no territorio da actual Murcia, Almera e
Granada, onde alcanza unha dimensin mis prspera e intensa. Iso vinclase,
tradicionalmente, demanda da colonizacin grega e de Cartago, que estendera as sas
redes econmicas neses lugares.

O problema desta suposta crise do sculo VI, concibida nos termos da tradicin
literaria, estriba:

1) crise de Tiro por mor da cada da cidade nas mans de Nabucodonosor,

2) o abandono do seu papel director nas actividades coloniais en Occidente

3) colonizacin grega prexudicara os circutos coloniais fenicios que se beneficiaran

de todas esas dificultades estendendo a sa presenza incluso dentro do mbito territorial
colonial da fenicia tradicional.

Dentro deste esquema, fenicios e gregos non poden coexistir e a sa unha relacin
de forza onde se destren mutuamente. A presenza de Cartago acaba entrando tamn en
xogo, como suposta herdeira de Tiro e vingadora das ofensas que en Occidente se fagan e
defensora dos seus propios intereses. Finalmente tamn Roma, que se fai participar nun
papel protagonista dificilmente sostible nos inicios da Repblica, co I Tratado con Cartago e a
suposta alianza que xa nese momento se tera establecido entre Marsella e Roma.

Mellor que apelar existencia dunha crise, o resultado desas transformacins sera a
emerxencia dunha civilizacin urbana que antes non exista. Tartesos era un mundo indxena
orientalizado baixo a influencia profunda da colonizacin fenicia. Un mundo cunhas estruturas
sociais cada vez mis complexas, pero non unha civilizacin urbana, mais ben aristocrtica,
con poboacins limitadas. A sa transformacin nunha poboacin urbana prodcese a
medida que avanza o sculo VI e os ncleos romanos inician xa a sa existencia como
entidades, que se traducen na multiplicacin de Cidades-Estado.

As pequenas entidades fundadas ao longo da costa, eran ncleos de dimensin moi

limitada (300 ou 400 habitantes), que tian unha capacidade escasa de expansin e de
evolucin. A partir do sculo VI, unha parte deses establecementos son abandonados,

11
respondendo a unha reorganizacin espacial, ao xurdimento de ncleos moito mis
numerosos; de cidades que acumulan poboacin, poder, influencia e control. Cidades novas
que canalizan a explotacin territorial e econmica deses territorios.

Esa reorganizacin e a emerxencia dunha cultura urbana provoca a desaparicin

deses pequenos establecementos, fai viable que se realice a sa explotacin agrcola. No
sculo V temos ante os nosos ollos unha serie de ncleos claramente urbanos, dos que
Cdiz sempre vai ser o mais poderoso. Localidades como Mlaga e Almuecar sern
cabezas de Cidades-Estado cada vez mis poderosas.

Veremos ademais unhas actividades econmicas que se superpoen en funcin dos

diferentes circutos nos que a cidade participe. moi simplista ver no sculo VIII todo
centralizado en Cdiz, ou que Cartago se converta na nica beneficiaria dunhas actividades
econmicas centralizadas. En realidade o que hai son crculos de dimensin moi variable nos
que pode haber converxencia de intereses, non s entre as potencias fenicias, senn tamn
con colonias gregas (Marsella ou Ampurias) ou incluso sicilianas.

A complexidade destes circutos econmicos aumenta a medida que progresa a

transformacin das materias primas. Dan p a unha actividade comercial ou agrcola de
subsistencia, pero tamn a unha circulacin do produto polo mediterrneo.

As actividades das factoras

A emerxencia dos ncleos urbanos a partir do sculo V acompase da aparicin da

pesca como nova fonte de riqueza. Transfrmanse as sas producins e difndense polo
mbito mediterrneo. Na Pennsula, con Cdiz como centro no proceso de distribucin,
estendronse polo mediterrneo, as conservas de peixe e tamn dun subproduto moi
apreciado ao longo da antigidade, o garum. O garum unha especie de salsa obtida da
fermentacin de vsceras de peixes e pequenos peixes en cubas, ingrediente indispensable
para a arte culinaria dos antigos.

Este tipo de actividades, que se suma a construcin naval e a explotacin de metais,

dannos unha economa que nada ten que ver coa economa colonial. Psase a produtos de
luxo para o consumo das elites: aceite, vio, telas e outros produtos suntuarios... que
sustentan o comercio. actividade comercial incorporbanse tamn produtos doutras
procedencias, como cermicas gregas ou obxectos saqueados das tumbas exipcias... Con
iso foise conformando o retrato caricaturesco do fenicio, que o que lle deixa aos indxenas
son obxectos moi vistosos, moi caros, pero esencialmente de pouco valor, nunha relacin
econmica desigual que, naturalmente, beneficiara aos fenicios.

12
 Debemos interpretar os testemuos literarios dunha maneira menos simplista tendo en
conta que cidades cunha importancia e cunha potencia tan grande como a de Cdiz, non
podan subsistir sen una base econmica diversificada, na que a incorporacin dos recursos
indxenas e dunhas poboacins indxenas mis ou menos aculturizadas, unha peza
esencial.

13
 TEMA 2

A COLONIZACIN GREGA

1. Introducin:
hora de falar de Colonizacin Grega en Occidente, e dende logo na Pennsula
Ibrica, atopamos dificultades no establecemento das orixes. O maior problema achmolo ao
tratar de encaixar tradicins literarias, que falan de navegacins remotas, co rexistro
arqueolxico. A literatura da un perfil contraditorio con pretensins de antigidade para as
primeiras expedicins.

Un sustento bastante slido o coecemento en grandes lias da actividade colonial

global dos gregos, materializado na Primeira Colonizacin Agraria, en Sicilia e no Sur de
Italia, dos sculos VIII e mediados do VII. A Segunda Colonizacin ou Colonizacin
Comercial, ten lugar entre mediados do sculo VII e o sculo VI, cubrindo outras zonas
mediterrneas como o Mar Negro ou o Adritico e, sobre todo, Marsella e o seu mbito. Pola
outra banda, incianse as navegacins e contactos entre puntos de Grecia e o Prximo
Oriente.

A presenza colonial grega en Espaa produto da colonizacin comercial. Un dos

seus protagonistas Focea, unha pequena cidade situada na costa de Asia Menor que
protagonizou a navegacin a Occidente dende mediados do sculo VII. Esas actividades
desembocaron na fundacin de Marsella e na configuracin dun crculo de factoras e
interrelacins comerciais que inclen o noroeste peninsular, con Ampurias como fundacin
clave.

Este esquema non admite discusin pola solidez da combinacin da literatura e a

arqueoloxa. Anda as, non deixa de mostrar controversia na cronoloxa dos primeiros
contactos comerciais. Por unha banda, trtase de interpretar tradicins literarias e, pola outra,
algns elementos do rexistro arqueolxico nos que a presenza de determinados obxectos ou
influencias puidesen servir de argumento para reivindicar unha presenza grega moito mis
remota da que podemos testemuar.

Existen tradicins que pretenden explicar aparentes coincidencias coa presenza de

heroes da epopea que fundan cidades, (no sur da Pennsula e nas costas atlnticas). Para
algns investigadores estas tradicins seran un indicio de navegacins antigas, anda que os
testemuos materiais son imposibles de encaixar nese esquema. O mesmo acontece coa
14
chegada de importacins antes de poca arcaica a Huelva, onde temos a evidencia mis
antiga dunha presenza fenicia, onde a datacin derivaba da cermica, atribuda ao sculo IX
ou incluso antes.

O que mis ten chamado a atencin son as importacins de cermica de estilo

xeomtrico que proceden desde Atenas e que son datables do sculo VIII a.C. A sa
aparicin fainos pensar se foron tradas directamente polos gregos. Hoxe por hoxe son
achados espordicos nun contexto no que predominan os materiais de orixe fenicio e
indxena. O que manifesta mis ben que a chegada destes materiais sera froito do propio
comercio fenicio.

A cuestin que algunhas destas narracins, un pouco fantsticas, aparentemente,

serviran para reivindicar a antigidade dalgunha das colonias que coecemos de poca
tarda (Rosas ou Rhode.

2. As precolonizacins
A cuestin das tradicins gregas: a precolonizacin

A solidez da materia dos gregos da que dispoemos bastante menor que a referida
aos fenicios. A presenza colonial e a existencia de cidades cunha pretensin ou cunha
consciencia da antigidade era innegable, mentres que no que se refire suposta
colonizacin grega primitiva moito mis nebuloso. De a que cobren mis importancia as
supostas navegacins de figuras vinculadas epopea ou o mito. As narracins estn
relacionadas con comunidades indxenas que asumen a orixe remota nun pasado lendario
que os vincula co mundo grego, pero sen que de a se extraia unha base slida.

A reivindicacin destas tradicins ten ido sempre un pouco a remolque da valoracin

da colonizacin fenicia e da pretensin de atopar actividades gregas mis antigas que as
coloniais fenicias, anda que os resultados distan de poder satisfacernos dende un punto de
vista histrico. De feito, case poderamos retomar un esquema que propuxo no seu da
GARCA Y BELLIDO que permitira ordenar as supostas mencins de actividades gregas
coloniais, segundo unha sucesin de pre-colonizacins que desembocaran nunha nica
colonizacin, da que estamos seguros polos resultados, indiscutibles: a colonizacin focense
e a colonizacin en terra firme. O que hai con anterioridade ten xa unha calidade cada vez
mis difusa. Podemos falar dunha presuposta pre-colonizacin grega como unha forma de
agrupar todas esas tradicins de valor escaso e de construcin artificial, nas que se
encadraran as viaxes antigas de heroes da Odisea.

15
 En canto posible presenza grega no suroeste peninsular antes do ano 1000,
flase de navegantes gregos un pouco orientais (chipriotas). Esas poboacins, en contacto
co Prximo Oriente, seran as que estivesen mis preparadas para emprender ese tipo de
navegacins, posto que coeceran a vida en Occidente e as riquezas que al se podan
obter. Algunhas probas seran os materiais comercializados con esa zona, ou a influencia en
manifestacins artsticas da zona marxinal do helenismo, entorno ao ano 1000 a. C.
Namentres non foi unha teora cun gran peso, e foi desestimada.

A II colonizacin e o cmputo do tempo

Unha segunda precolonizacin pode resultar enganosa porque, aparentemente, tera

un sustento material: a fundacin da pequena factora de Rhode, prxima a Ampurias. Neste
caso, o motivo de situarla no marco de actividades primitivas, sera a causa das narracins
que se recollen tardiamente onde se lle atriben aos habitantes da illa de Rodas un
protagonismo na navegacin e exploracin do Mediterrneo en pocas antigas. Outro
elemento confirmatorio sera a similitude de nomes entre a Rhode do nordeste peninsular
e Rodas. Namentres, as supostas actividades dos rodios
retrotrense a un perodo anterior s olimpadas, e case sera unha confesin de negacin de
coecemento, polo modo de cmputo do tempo.

A partir do sculo V os gregos empezan a preguntarse como han de facer para situar
as cousas no pasado. Tenden a buscar unhas referencias comns. A onde entran, por
exemplo, as olimpadas ou a sucesin de dominios no mar polas distintas potencias. Un
exemplo claro foi o dominio incuestionable de Atenas durante o sculo V, do que algns
eruditos extraeron que a sa hexemona foi s un episodio mis do que suceda no mar, e
non un acontecemento espectacular como semellaba. Estamos ante construcins artificiais
que so tratan de encaixar no pasado estes dominios.

A fundacin de Rhode

Nos tempos de Homero, os rodios, cruzaron o mediterrneo e fundaron Rhode en

Iberia. Que existiu non tema cuestionable; a pregunta sera se foi unha factora que lle
poidamos atribur unha antigidade excesiva. Fallan as informacins por que son
contraditorias: un pequeno enclave que mis que ser unha factora cunha historia prolongada
e identidade propia, parece mis ben parte dun entramado maior no que Ampurias xoga un
importante papel.

Arqueoloxicamente, parece difcil defender unha orixe anterior ao sculo V a. C. Pero

claro, poderamos pensar que nese proceso febril de creacin de tradicins se trasladou por
todo Occidente, os habitantes dese pequeno emporio, aproveitando a gloria de Rodas, se

16
proclamasen unha fundacin rodia e vinculasen a sa orixe as actividades dos rodios no
pasado.

Rodas, no pasado primitivo, como cidade e entidade poltica, nace tardiamente. A illa
de Rodas antes do ano 400 a. C est dividida en tres cidades, non moi ben habidas entre si.
No 400 xorde un movemento de unificacin do que sae unha nova comunidade poltica que
incle a toda a illa, creando tamn un centro urbano.

marxe das tradicins, no proceso colonial coecido, xogou Rodas algn papel
determinante? Polo que sabemos contixentes rodios participaron nalgunhas fundacins en
Sicilia, pero non atopamos ningn protagonismo das tres cidades como fundadoras ou
navegantes que destacasen nas terras do Mediterrneo Occidental. Por tanto, as bases desa
precolonizacin rodia, por moito que se tea dito da fundacin de Rhode, non deixa de ser
nebuloso e especulativo.

A precolonizacin samia

A chamada precolonizacin samia ha ser a ltima considerada como tal. Con este
nome non se pretende atribur illa de Samos un papel determinante, senn que derivara
mis ben da procedencia dun navegante que vive unha aventura no Sur peninsular narrada
por Herodoto. Este navegante chamado Colaios (ou Coleio) tia fixada a sa rota comercial
en relacin a Exipto. Nunha das sas viaxes, no 640 a.C., un vento persistente do leste,
enviado polos deuses, desviouno do seu camio e trasladouno en direccin a Occidente.
Conseguira deterse primeiro en Cirene, na costa de Libia, onde nese momento se estaba a
proceder fundacin desa colonia polos teros.

A cuestin que o navegante Samio, Colaios/Coleo, non lle quedou outro remedio que
deixarse ir polo vento e rematou en Tartesos, onde se atopou cuns indxenas que non tian
contacto co exterior e que o acolleron amistosamente, volvendo a Samos cargado de prata.

Temos as unha viaxe azarosa e non planificada. A viaxe deste suposto navegante de
Samos, mais que responder a unhas actividades regulares parece referirse a unha viaxe
accidental sen precedentes e, aparentemente, sen continuidade. Garca y Bellido supuxo que
algns achados como os materiais gregos datables no sculo VII a. C., poderan ser un
indicio en favor deste tipo de actividades, anda que incluso el tia claro que destas viaxes
non se desprendeu unha actividade colonial propiamente dita, anda que o comercio puido
ser mis frecuente do que as fontes literarias contan.

En todo caso, o feito de que Colaios quedase para a memoria posterior deberase a
ese fabuloso beneficio que obtivo, mentres que outras viaxes teran sido proveitosas pero

17
non de xeito tan excepcional.

3. A colonizacin de Focea
Ao final do sculo VII, dentro da colonizacin comercial, aparece outra cidade de Asia
Menor, Focea, que vai alcanzar un protagonismo notorio no proceso colonial. Un
protagonismo coecido polo relato que nos fai Herodoto e que, a posteriori, recollen outros
autores.

Herodoto sinala aos focenses como pioneiros: os primeiros que comezasen

navegacin polas augas do Mediterrneo occidental, utilizando rpidas naves de guerra.
Sinala ademais que se lanzaron cedo instalacin de fundacins no sur de Francia e na illa
de Crcega.

A actividade dos focenses forma parte da Colonizacin Comercial, cuns obxectivos

claramente econmicos. O feito de que exista unha dispersin xeogrfica das fundacins
explcase, xustamente, porque se trata de ocupar emprazamentos dende os que se facilite o
contacto coas poboacins indxenas, que proporcionan un trnsito fludo das riquezas e
cunhas condicins fsicas adecuadas (facilidades portuarias e seguridade).

Focea unha pequena vila, practicamente sen territorio agrcola, que ve na

navegacin a nica sada real para o seu desenvolvemento econmico. O Mar Negro
practicamente un monopolio de Mileto. A Calcdica, a costa Trcea, os Estreitos ou a costa
Adritica e Xnica son zonas nas que, outras cidades, especialmente Corinto ou Megara,
tomaran as sas posicins e estableceran redes de comercio e explotacin das riquezas. Por
tanto, aos focenses non lles quedaba outro remedio que buscar, moito mis lonxe, un mbito
no que explotar esas actividades.

O primeiro emprazamento escollido ser a costa meridional francesa, libre de

competidores, para poder abordar unha actividade colonial propiamente dita. Cando dicimos
libre de competidores non hai que entendelo dunha maneira absoluta. Tanto comerciantes
fenicios, como etruscos ou gregos, teen un contacto relativamente frecuente con eses
lugares. Porn ser a chegada dos Focenses a que alcance unha dimensin e unha forza
suficientemente poderosa como para traducirse en presenza permanente e fundacins. Iso
sitanos entorno ao 600 a. C. cando a tradicin literaria, (non desmentida pola arqueoloxa),
fixa a fundacin de Marsella. (Ampurias, 590-580 a. C., xunto coa rede de factoras).

A actividade focense non se limitou s ao sector agrcola, tamn comerciaron, o que

fixo entrar en contacto aos focenses co Levante e o Sur peninsular. Herodoto fala dunhas
relacins comerciais patrocinadas polo propio rei de Tartesos, partidario da presenza grega

18
na Pennsula.

A chegada dos persas a Asia Menor e as sas consecuencias. O caso de Focea

Non convn pensar que a chegada dos persas tivese que alterar substancialmente o
marco poltico no que tanto Focea como as provincias vecias de Asia Menor se movan.
Tian un alto grado de liberdade. A chegada dos persas foi un elemento novidoso. A ameaza
consumouse coa derrota de Ciro (rei dos persas), que someteu aos libios e a Asia Menor
occidental. Namentres, os persas conformronse con asegurar unha obediencia nominal, sen
intervir nos asuntos internos das cidades.

Cando os persas chegan s metrpoles gregas, os gregos teen que decidirse pola
disxuntiva de someterse ou resistir. Segundo Herodoto, os focenses preferiron resistir,
aliados co rei de Tartesos. Dado que non quixeran aproveitar o ofrecemento de instalarse no
seu territorio, deulles prata e ouro para financiar a construcin dunhas murallas que lles
permitisen resistir o ataque dos persas.

As relacins e a presenza persa leva a que nos preguntemos en que medida se

puideron traducir en consecuencias permanentes, sobre todo tendo en conta que a tradicin
alude a fundacins focenses mis ao sur que Ampurias: na costa sueste e na meridional
ibrica.

O debate das fundacins focenses

a) A teora de Schulten

As teoras de Schulten, dervanse da esaxeracin da presenza colonial focense

e a sa hipottica actividade fundacional. Extrae, por tanto, conclusins de tipo poltico
sobre a evolucin e a crise do mundo indxena, que sera a suposta causante do final
de Tartesos. Tratou de validarse relacionando os supostos acontecementos de finais
do sculo VI cos tratados de Roma e Cartago (509 e 349), facendo derivar da
evolucin de presuntos equilibrios de poderes, os avances ou retrocesos da presenza
focense ou marsellesa a partir do final de Focea como potencia metropolitana.

O problema que nestas interpretacins o principio de base sera o papel de

Cartago que establece a sa dominacin pola forza e expulsa a diversos
competidores. Este esquema resulta moi pouco satisfactorio. Digamos que a
existencia duns contactos comerciais co sur peninsular perfectamente asumible. Que
non se traducisen en colonizacin tamn natural. O habitual que estas actividades
se integrasen dentro dos circutos coloniais fenicios e non se precisaba unha colonia
para cumprir con eses obxectivos.
19
 b) A teora de Pierre Roullard

A sntese mis recente foi redactada nos anos 80 por P. Roullard. Dentro dos seus
esquemas interpretativos quixo ser orixinal falando das primeiras chegadas gregas. O
primeiro que apareceran son obxectos, coma os grandes vasos de estilo xeomtrico. A
sa proposta que, seguramente, esas pezas foron tradas por gregos directamente, nun
modelo de comercio-regalo, dentro do marco do comercio aristocrtico arcaico, que
consolida unha situacin pacfica.

Segundo a sa proposta, teran chegado no sculo VIII gregos ao sur peninsular. O

primeiro paso sera crear unha relacin regular, pacfica e diplomtica. No momento da
sa chegada, e unha vez que son recibidos, establecen un sistema de regalos e contra-
regalos. A partir de a o camio quedara aberto e seran os focenses os que se fixesen co
armazn econmico.

Focea e o cambio de metrpole: Marsella

O mbito colonial focense , esencialmente, o que est vinculado a Marsella, cidade

que rapidamente tivo que tomar un papel de centro organizador de toda a actividade, porque
os acontecementos ocorridos na metrpole forzrona a asumir ese papel. Os focenses, nun
primeiro momento, quixeron opoerse autoridade persa. Namentres, despois pediran unha
tregua ao ver que non an acabar ben. Segundo Herodoto, aproveitaron esa tregua para
evacuar a cidade, embarcar nos seus barcos co propsito de abandonar a sa patria e
instalarse en Occidente. Simbolicamente, fan un xuramento: tiran lingotes de ferro ao mar e
poen por testemuos aos deuses de que non volvern ata que os lingotes floten na auga.

Porn, a metade dos focenses, unha vez que os barcos se afastaban da costa,
comezan a marearse e pensndoo mellor deciden regresar para tratar cos persas,
rendndose e rendndolles pleitesa. Este acontecemento tivo lugar no 540 a.C. A partir de
ese momento, Focea deixa xogar o papel de Metrpole organizadora e controladora da rede
colonial fundada 60 ou 70 anos antes. Ese posto ser ocupado por Marsella, que pola sa
posicin posua as condicins necesarias para arraigar, crecer e converterse nunha cidade
poderosa que, de maneira natural, se concreta na organizadora de todo ese circuto
econmico.

Mentres tanto os focenses que marcharon a Occidente, instlanse na factora de

Alalia. As sas actuacins, porn, nada teen que ver coa actividade comercial tradicional.
Unha vez establecidos al dedicronse piratera e ocasionaron a intervencin de etruscos e
cartaxineses. Entorno ao 545 enfrontronse nunha coalicin de barcos nas augas de Alalia
da que saron gaadores os focenses.

20
4. Conclusins sobre as precolonizacins
Coa viaxe de Colaios e a suposta navegacin coma exemplo das empresas
comerciais non organizadas do sur peninsular (Tartesos), teramos pechado aparentemente
un captulo de contactos previos, reais ou supostos.

Teoras de Pierre Pouillard

Pierre Pouillard, partindo das evidencias materiais que aseguran a chegada de

importacins gregas Pennsula, afirma que calquera especulacin sobre actividades
anteriores ao sculo V ten que aterse a que as cantidades de material recuperadas son
nfimas, e por tanto deben ser utilizadas con precaucin. A grosso modo, as importacins
gregas chegadas pennsula, son, nun 95%, dos sculos IV e V a.C.

Pouillard considerou que os gregos foron os primeiros en chegar ao sur da Pennsula,

posto que nese tempo xa eran coecidos nos poboados indxenas de Huelva algns deses
materiais arcaicos. Mis o que el propuxo quedou como unha idea persoal, non asumida
polo resto da investigacin.

Pouillard propua facer unha distincin entre os materiais gregos chegados a

principios do sculo VIII e as importacins que chegaron un pouco mis tarde, s factoras
fenicias e poboados do sur peninsular. Esas primeiras importacins que chegaron a Huelva
era dun valor simblico excepcional mentres que os produtos chegados s factoras fenicias
eran produtos distinguidos pero utilitarios (vaixela fina, por exemplo).

Segundo Pouillard, os materiais chegaran a travs de comerciantes gregos que se

relacionan cos gobernantes locais da pennsula a travs de regalos, trazando os primeiros
vnculos que logo daran lugar a unha relacin fluda e comercial. Con posterioridade
chegaran os fenicios e quedaran co control dese circuto comercial. A teora de Pouillard
non foi aceptada porque pretenda colocar aos gregos como os primeiros en chegar.

Desta teora podemos extraer que antes do sculo VI se atopa unha certa cantidade
de materiais gregos arcaicos, cuantitativamente moi escasos, nas costas peninsulares. A
chegada destes materiais podera, en parte, deberse a unha actividade comercial directa (na
historia de Colaios de Samos evidente a distribucin de obxectos).

Dende logo, o que indemostrable calquera indicio de colonizacin grega anterior,

s se materializa no momento en que os focenses se lanzan navegacin polo Mediterrneo
e establecen unha serie de redes comerciais nos ltimos decenios do sculo VII.

21
Caractersticas da actividade de Focea

Focea viuse obrigada a explorar mares remotos e distantes. Potencias como Mileto ou
Corinto xa se consolidaran no continente europeo, levando fundacin e control daqueles
circutos xeograficamente mis prximos. Os focenses, como sinala Herodoto, eran unha
comunidade pequena, case carente de territorio, sen posibilidades de atopar espazos libres
prximos nos que exercer as sas actividades. Foron os primeiros que se propuxeron, dunha
maneira organizada, explotar o comercio e fundar colonias nas latitudes mis remotas, onde
as posibilidades fosen mis favorables.

A zona occidental era a mis proclive, a pesares de que era un lugar coecido por
outras culturas. Os focenses convertrona nunha presenza constante, dando, paso a unha
fundacin colonial. Non obstante, a actividade focense dende fins do sculo VII non se limita
s ao sector xeogrfico de Marsella, senn que tamn estableceron contactos con Tartesos.

Dos contactos e do comercio derivouse unha alianza que incluso se plasmou nunha
oferta de asentamento. Argantonio, o rei de Tartesos, saba que o Imperio Persa avanzaba
cara Asia Menor e que o seu progreso acabara poendo en perigo s cidades gregas, en
especial a Focea. Os focenses, que nese momento parecan apegados sa patria e sen
ganas de emigrar en masa, rexeitaron a sa oferta e Argantonio deulles anda as unha
morea de prata para costear unha muralla que protexese a cidade. Todo iso sitanos na
metade do sculo VI.

No 543 a data na que os Persas chegan a Asia Menor occidental e esixen a

submisin das cidades gregas. Unhas somtense e outras, como Focea, prefiren resistir. A
pesar desas murallas que, supostamente, os gardaran desa nova ameaza, non tardaron en
advertir que tian moi pouco futuro resistndose. As que lles piden aos persas 24 horas, coa
idea de evacuar a cidade e marchar en barco para Occidente. Herodoto di que nada mis
zarpar a metade dos focenses chegaron conclusin de que o mar era perigoso e preferiron
regresar, sometndose aos persas. E a outra metade, a que continuou, instalouse na illa de
Crsega.

A colonizacin focense xa non pode funcionar como ata ese momento o tivera feito.
Co control da metrpole polos persas, a principal das fundacins, Marsella, ten que asumir o
papel de Metrpole e de organizadora e protectora. Por outra banda est Alalia, na illa de
Crsega, cun papel pintoresco: foi o lugar de refuxio dos exiliados focenses, que, unha vez
al, dedicronse a piratear en prexuzo de etruscos, cartaxineses e doutros comerciantes
gregos que por al aparecan.

Iso ten dado lugar construcin dun episodio de historia/ficcin, convertendo o

22
enfrontamento entre os focenses e unha escuadra etrusca-cartaxinesa, nunha suposta
batalla global entre gregos e cartaxineses que se librara nas augas de Alalia.

Herodoto, pola contra, non interpreta as cousas nese sentido: esta xente comezou a
piratear e a situacin volveuse insufrible para todos. Cartaxineses e etruscos aliaranse para
acabar con esta situacin. Despois desa batalla, con vitoria focense, estes quedaron tan
descalabrados que o resultado foi practicamente igual ao da derrota. Decidiron que nese
lugar non podan quedar e dirixronse a Calabria, esta vez para instalarse na cidade,
explotando o seu territorio e abandonando por completo esas empresas martimas.

A fundacin focense de Ampurias

Focea, a partir do 540, deixa de actuar como potencia colonial (persas). Ata ese
momento a actuacin dos focenses traducrase na fundacin de colonias, con Marsella como
centro principal. A nica evidencia incuestionable de fundacins gregas na Pennsula Ibrica
a de Ampurias. A outra colonia, Rode, vecia de Ampurias, parece mis probablemente
unha fundacin posterior, escapndo a este perodo inicial da 1/2 do sculo VI, data da
fundacin de Ampurias (580).

Os gregos instlanse nunha pequena illa, separada de terra firme por un brazo de mar.
Non chegan a un lugar baleiro, senn que hai un establecemento indxena sobre o que se
sobrepoen. Esa circunstancia acompaar historia da factora no sculos seguintes. Hai
demasiadas incertezas no que se refire relacin que establece co seu entorno indxena, e
vinculacin que mantian respecto a Marsella.

Ampurias, a comezos do sculo VI, sera unha factora dependente de Marsella. No

transcurso do sculo as circunstancias levarana a independizarse, debido suposta crise
que atravesou Marsella. A expansin dos galos desarticulara as redes de contactos co
interior da Galia, empobrecendo Marsella e o seu comercio. Isto traducirase na diminucin
de exportacin, o que non afectara a Ampurias, moi prspera, cunha curva de importacins
procedente tanto das colonias gregas de Sicilia como da propia Grecia, que contrastaran coa
pobreza do comercio marsells. O comezo da emisin monetaria que, en vez de seguir o
patrn marsells, seguiu o das cidades de Sicilia, considrase un elemento configurador da
liberdade de Ampurias respecto da sa metrpole marsellesa.

Carecemos de informacins decisivas que nos ilustren da situacin poltica real de

Ampurias. Na poca romana aparece, tanto como unha comunidade que acta pola sa
conta, como unha que acta no crculo de Marsella. Tito Livio, historiador romano, describe a
Ampurias como unha especie de enclave dun poboado indxena maior, separado por
murallas e organizado segundo un sistema de defensa permanente. Di tamn que impediron

23
aos indxenas entrar na colonia. Todo iso choca co papel que unha factora comercial tia
que xogar, posto que non pode sobrevivir en permanente en conflito cos seus vecios.

De Ampurias dise, ademais, que non tia territorio propio suficiente para asegurar o
seu sustento. As circunstancias que narran eses autores parecen mis explicables no
contexto dos primeiros anos da dominacin romana que no contexto anterior. Tampouco
temos idea de se a colonia tia institucins de goberno propias. No sculo V Ampurias se
converte nunha colonia independente.

As distribucins de cermica grega na Pennsula

Nos sculos VI e V o mbito de distribucin das importacins gregas amplase.

Tomando como referencia as cifras de Pouillard, das importacins gregas chegadas
Pennsula, o 73% concntrase no sculo IV (do 400 ao 330). O elemento que serve de
testemuo deste comercio a chegada da cermica pintada ateniense. Esa cermica
caracterzase, nun primeiro momento, de figuras negras e, posteriormente, de figuras
vermellas sobre fondo negro. Esa distribucin alcanzou o seu mximo nos sculos IV e V.
Entorno ao 20% desas importacins encntranse en poboados ao longo do sur e do leste, co
inicio dunha distribucin cara ao interior.

A idea de que existise unha factora grega que servise de apoio segue sen estar
demostrada. O que temos son poboados indxenas ibricos que reciben directamente as
importacins. No sculo IV a distribucin alcanza a case toda a Pennsula anda que,
naturalmente, temos que falar da persistencia e a concentracin no Sueste, no Levante e no
Sur. Tamn aparecen materiais distribudos polo interior e a costa atlntica (testemuos na
ra de Vigo). A cermica pintada ateniense converteuse nun produto de difusin masiva.

Dende fins do sculo IV (330) o seguimento da distribucin de obxectos comerciais

dificltase pola falta do produto estrela: a cermica ateniense. Prodcense fenmenos
concomitantes que indican que os gustos comezaron a cambiar e a cermica pintada non tivo
o mesmo poder de atraccin nos mercados. As producins atenienses irn cesando
progresivamente. a onde entran producins nas que xa non importa a decoracin pintada,
senn que se poen de moda superficies lisas brillantes e decoracins impresas. O masivo
da distribucin desta cermica pintada so ten parangn na antigidade coa cermica sixilata
de poca romana.

24
 TEMA 3

A COLONIZACIN PNICA

1. A expansin de Cartago
A expansin de Cartago foi sometida a unha serie de misins nas que o carcter
expansionista est esaxerado. As razns son, principalmente, o enfrontamento de Sicilia
contra as cidades gregas (Siracusa), e o enfrontamento con Roma, que da como resultado o
triunfo romano, o posterior control do mediterrneo e a destrucin da propia Cartago. A
anlise da expansin cartaxinesa debe realizarse tratando de non atribur supostos designios
imperialistas, dende practicamente as sas orixes.

Para armar este retrato de Cartago como potencia imperialista, a historiografa

tradicional tratou de apoiarse en varios episodios. En primeiro lugar, a relacin Tiro-Cartago.
Esta relacin mis importante nos momentos finais de Tiro como potencia colonial, logo da
sa conquista polos babilonios no 763 a.C. que tera posto nas mans de Cartago o control
dos intereses que con anterioridade controlara Tiro. En segundo lugar teramos a relacin
entre Cartago e o mundo grego. Para ilustrar este suposto enfrontamento constante
encaixarase unha serie de episodios que van desde a batalla naval de Alalia s Guerras de
Sicilia.

1.1 O enfrontamento de Cartago e Sicilia

Na illa de Sicilia hai unha presenza colonial grega, concentrada na parte oriental e
meridional e o mundo indxena, en boa parte influenciado da colonizacin grega. No extremo
occidental temos unha rede de asentamentos fenicios que, desde o sculo VI, teen unha
relacin bastante intensa con Cartago. Estes asentamentos cohexistan habitualmente de
maneira bastante pacfica coas colonias gregas. Pero os conflitos xorden a partir de fins do
sculo VI; por aventuras episdicas que intentan establecer algunha colonia nesa zona do
occidente. No sculo V, os conflitos xurdiran en razn do xogo de poderes e rivalidades que
enfronta fundamentalmente as propias cidades gregas e sicilianas.

Siracusa vai ser a cidade que capitalice o enfrontamento con Cartago, a partir do
momento en que a tirana, nos sculos V e IV, converta a tensin con Cartago nunha especie
de pretexto que disimule os propsitos reais de hexemona sobre as demais cidades gregas

25
de Sicilia. dicir, en Sicilia non hai tanto unha tensin entre gregos e cartaxineses, senn
unha situacin na que os gregos estn enfrontados contra si mesmos, pero sobre todo con
Siracusa, e onde os cartaxineses se ven involucrados.

Unha vez vencida Siracusa, as condicins dos tratados moi raramente establecen
limitacins territoriais, mis que o respecto por parte de Siracusa dos territorios do terzo
occidental onde estn as colonias fenicias.

1.2 O enfrontamento de Cartago con Roma

A a relacin con Roma, coecida a travs dos tratados de Roma e Cartago. Son
catro, remontados ao primeiro ano da Repblica. A antigidade do Primeiro Tratado
complexa porque Ovidio di que se concertou no 509, pero Tito Livio non fala de ningn
tratado anterior ao 348, data do Segundo Tratado. Isto da lugar discusin da existencia
dese primeiro tratado e tamn a posible concertacin do mesmo en datas mais tardas,
anterior do sculo IV, pouco antes do Segundo Tratado.

De todas formas convn non descartar ese primeiro tratado e, a inmensa maiora dos
investigadores, consideran que existiu. Que puidese haber un tratado entre Roma e Cartago
neses anos non excepcional, posto que nesa poca as relacins entre as cidades etruscas
e gregas tradcese, moitas veces, na elaboracin de tratados como mecanismo diplomtico.
Isto de asinar tratados formara parte dunha tradicin moi propia de Oriente, asegurando con
vnculos de tipo poltico as relacins econmicas.

O Primeiro Tratado

A alianza entre Roma e Cartago vaise basear no respecto a determinados territorios e aos
aliados, por parte de ambas potencias. O Primeiro Tratado deu lugar a unha abondosa
literatura porque a interpretacin desas clusulas de acceso aos territorios, segundo a opcin
que tomemos, implica establecer unha imaxe mis ou menos hexemnica de Cartago no
mediterrneo. A discusin frmase entorno ao territorio do Promontorio Bonito ou Kalon
Akroterion. Aqu hai das cuestins a debate, onde est? e que sentido lle hai que dar a
limitacin de que os romanos non poidan ir aln dese cabo?

Primeira Interpretacin:

O promontorio de Kalon Akroterion estara situado esquerda de Cartago. Dentro

26
desta interpretacin tradicional ir aln do cabo Kalon Akroterion, so podera concibirse como
unha prohibicin de ir cara Occidente. Por tanto, de abrazar esta interpretacin, Cartago xa
no 509 trata de cerrar o acceso das rotas occidentais ao sur peninsular e as colonias.

Dentro deste retrato, no que

dinmica de bloques se refire, pintarase unha especie de reparto do Mediterrneo. O mapa
trazara, xa a fins do sculo VI a.C., unha situacin do Mediterrneo occidental cun dominio
concreto e cuns rivais mais dbiles defensiva, tanto en Sicilia como na propia Roma e
Marsella.

Segunda Interpretacin:

Un cadro tan escuro como ese non parece responder moito realidade. A discusin
sobre a localizacin e a interpretacin que lle hai que dar prohibicin de navegar aos
romanos un tema reiterado. Cando Polibio explica o significado das clusulas di que a
prohibicin que se establece a de navegar ao sur dese cabo, porque para Cartago moi
importante protexer as factoras deste sector da costa. Debemos preguntarnos se podemos
dar creto a Polibio ou debemos fixarnos no retrato de Cartago como a gran potencia do
Mediterrneo, que quere prohibir a todo o mundo navegar cara a Pennsula e s rutas
atlnticas, para evitar competidores.

As explicacins das Interpretacins:

A Cartago do sculo VI unha potencia considerable, que xa comezou unhas

actividades de expansin e comercio propias e que empeza a defender os intereses con
antigas colonias fenicias que requiren do seu auxilio dende fins do sculo VI e V. O que non
se produce unha hexemona poltica sobre estas reas, dado que Cartago tampouco ten un
control hexemnico sobre o seu territorio.

Cartago unha cidade que creceu dende o sculo VII por continxentes fenicios
expatriados. Logo, no sculo VI a conquista de Babilonia e a cada de Tiro, desprazou
continxentes tanto cara Cartago como cara outros territorios de Occidente. Para asegurar a
sa subsistencia, non podendo contar co dominio do territorio inmediato, o control desta rede
de factoras das que provia o esencial do seu alimento era de interese vital. Por tanto ten
bastante lxica que Polivio diga que nese tratado do 509 se intente protexer a zona.

Naturalmente as solucins posibles son das e opostas:

1) Que o mbito colonial fenicio anterior estea baixo o control de Cartago,

27
 seguindo a interpretacin tradicional, que considera que o sentido da limitacin ao
oeste.

Resulta pouco probable e debemos mostrarnos escpticos. raro que Cartago non
estea xa intervido nos intereses econmicos da zona, cuxa plasmacin estara
retratada nas Viaxes de Hannon e Himilcon. A viaxe de Hannon tera dado como
resultado a exploracin e recuperacin de posicins pola costa atlntica africana, non
tendo sobrepasado Senegal. Da expedicin de Himilcon sabemos anda menos, so o
escrito nun poema dun cortesn romano do sculo V. Esas referencias teen mais que
ver con detalles de tipo fabuloso, como a existencia de monstros, de zonas de baixos
fondos onde os bancos esbarrancan, de algas que os fan fondear... para os amantes
desa idea dun Cartago poderoso, disuadindo aos posibles competidores de que
explorasen as sas rutas. Neste caso parece posible pensar que conseguiu reabrir o
comercio dos metais atlnticos, anda que o control dese comercio o tivo unha
empresa gaditana. Por tanto, Cdiz como controladora das actividades atlnticas.

2) A navegacin dos gregos e romanos, que lles impedira comerciar co estreito, co

sur da Pennsula, e mis anda coas rutas atlnticas.

A existencia deste bloqueo non implica que Cartago non fose estendendo os seus
intereses zona, a travs de expedicins e dunha presenza cada vez maior en puntos
como Eivisa e factoras do sueste peninsular. A partir de fins do sculo VI, os
contactos con Cartago e a influencia conseguinte crecente. A influencia econmica
ten que ver coa explotacin dos metais (prata), que no sculo V se traslada ao sueste
e cabeceira do Guadalquivir. Nese comercio participa, evidentemente, Cartago; os
mercaderes gregos tamn teen o seu papel, o que explica a sa presenza comercial
no sueste e a sa influencia xunto co aporte tradicional fenicio na consolidacin da
cultura ibrica como tal.

Moita bibliografa de influencia tradicional pdese explicar cun guin bastante marcado
que di que os gregos campaban por toda a costa mediterrnea ata que a batalla de Alalia lles
pon fin; cando os cartaxineses poen o bloqueo naval, do que da fe o Tratado Romano. A
derrota cartaxinesa en Indara significara unha recuperacin da expansin grega en
occidente e de novo os gregos poderan recuperar influencia pola costa mediterrnea oriental
espaola. Ata que de novo os cartaxineses se volven facer fortes e ten lugar o segundo
tratado entre Roma e Cartago.

28
O segundo tratado entre Roma e Cartago

O segundo tratado entre Roma e Cartago tivo lugar no 348 a.C.; agora Cartago ten
unha posicin destacada no Mediterrneo.

Nel precsanse as cousas que se prohiben facer (edificar factoras ou fortalezas,

comerciar...) e as condicins xeogrficas. Ademais inclese unha mencin xeogrfica mis a
parte das anteriores. Neste texto aparece identificado Mastia de Tarsis. Xa hai unha
referencia clara ao territorio hispano a travs de das mencins, Mastia e Tarsis. Mastia
considrase que estara onde hoxe est Cartaxena; moi comn considerar que a referencia
a Mastia fai alusin a un punto concreto, porque na etnografa antiga o pobo que habita ese
entorno son os mastienos. En canto a Tarsis, a equivalencia habitual podera ser unha
precisin xeogrfica: a Mastia que est en Tartesos.

En suma, asumindo ese consenso maioritario, o Segundo Tratado entre Roma e

Cartago xa incluira Pennsula a partir de ese lmite na zona de interese esencial para
Cartago, querendo protexela dos potenciais rivais. Revelara claramente a posicin de
hexemona que Cartago alcanzou xa no Mediterrneo occidental. Que este consenso sexa
maioritario non implica que sexa absoluto. Nos ltimos anos un investigador francs, Murel,
defende que as clusulas do Tratado non se refiren a ningn territorio hispano, senn que
seran referidos aos territorios inmediatos do occidente de Cartago e illa de Sardea. Estes
territorios seran mis vitais para Cartago, sobre todo o africano, posto que acaban de
conquistalo e o control sobre a zona estaba suxeito aos avatares das posibles intervencins
de inimigos que propicien revoltas indxenas.

Pero imos quedar co consenso maioritario que implica que a Pennsula Ibrica xa est
includa en territorio cartaxins. A cuestin , hai presenza poltica e/ou militar?. A resposta
hoxe por hoxe segue a ser negativa. O carcter cada vez mis imperialista de Cartago non
est claro ata o sculo IV. Neste imperialismo cabe distinguir das etapas:

(1) A primeira fase, con anterioridade primeira Guerra Pnica, na que o

imperialismo de Cartago indirecto. O poder non se exerce coa toma de poder
poltico nin coa ocupacin de territorios, senn ao estilo dos neocolonialismos
actuais, forzando a que as relacins econmicas tean a Cartago como punto de
referencia, establecendo as condicins favorables aos seus intereses.

(2) necesario entn que Cartago sexa recoecida como potencia, dispoendo
dunha forza militar para intervir se os seus intereses vitais estivesen en xogo.

29
 Anda no sculo V Cartago pagaba unha especie de tributo pola ocupacin do
territorio urbano de frica; no sculo IV cando se lanza ocupacin real do
territorio africano e do seu entorno, producndose as unha segunda fase de
conquista laboriosa e sometida aos perigos de intervencins exteriores, como
Sicilia. Ese territorio africano era un dos puntos dbiles de Cartago, e no sculo IV
algns dos lderes de Siracusa dronse conta e trataron de levar a guerra ao
continente africano.

O Terceiro e o Cuarto Tratado

No 306 asnase o III Tratado que pretende reforzar as alianzas contra o inimigo
tradicional siciliano. Son tamn ameazas exteriores as do rei Pirro, cando invade o sur de
Italia para intervir contra Roma e logo contra Sicilia. Isto levara renovacin dos tratados
entre Roma e Cartago no IV tratado, onde se incorporou unha clusula expresa de proteccin
mutua contra o rei Pirro.

Con todo iso quizais convea ter unha idea distinta do que foron as relacins Roma-
Cartago durante mis de dous sculos. Non hai conflitos entre eles, e renovan os tratados, o
que non casa coa idea de que nun principio se estaban rifando a loita pola dominacin do
mundo. En calquera caso, Roma concle a dominacin de Italia. Csar, coa rendicin de
Tarento, marca o control definitivo de toda a Pennsula hispnica o que, en principio, non
alteraba as condicins da relacin entre Roma e Cartago. O que si a alterou foi a faccin
expansionista de Roma que consideraba que a dominacin de Italia non era suficiente, e que,
se xurda a ocasin, Roma deba expansionarse por mar.

Esta idea levou I Guerra Pnica, que tivo como teatro de operacins Sicilia e as
augas circundantes. Como resultado, os cartaxineses a consecuencia da derrota naval do
242, concertan a paz, enfadndose Almicar, militar que mandaba as tropas cartaxinesas da
illa. Os intereses a defender en Sicilia non valan a pena; Cartago renuncia a manter a sa
presenza en Sicilia. As consecuencias disto eran graves no esquema de imperialismo
indirecto: controlar as relacins polticas e econmicas da illa era unha peza esencial. Sicilia
era o depsito entre as das metades do mediterrneo. Cartago sempre se ocupou de que
ningunha potencia impuxese a sa economa e alterase unhas condicins que lle convian
ao libre comercio.

A perda de Sicilia clave e as cousas complcanse inmediatamente despois da

guerra. Cartago faca a guerra con exrcitos mercenarios que foron evacuados; os
maxistrados cartaxineses din que non hai cartos para pagarlles e despois de agradecerlles os
servizos prestados nstaos a marchar. Ten lugar unha reaccin previsible: revolta dos

30
mercenarios que segue unha revolta dos indxenas. Roma axdalle aceptando a rendicin
das tropas de Sardea no seu beneficio.

Con estes acontecementos, o mundo do mediterrneo occidental tia claro que

Cartago xa non era a potencia que haba que temer. Ponse en primeiro plano unha faccin
poltica tradicionalista, partidaria de que Cartago mantea unha relacin comercial, en
oposicin faccin que forzou o final da guerra e a claudicacin fronte a Roma, unha
aristocracia terratenente que consideraba mais vital o control territorial e a explotacin do
territorio africano e consideraba menos relevante o papel tradicional de Cartago como
potencia mercantil e navegante. Amica representa faccin tradicional, cun apoio popular,
pero tamn consciente de que non queda outro remedio que conquistar territorios que
posan os recursos que Cartago precisa, posto que xa deixou de ser esa potencia
hexemnica.

2. A etapa Barquida: causas da conquista

Roma agora a potencia que hai que temer, e se Cartago segue rivalizando con
Roma para obter recursos, tia que facelo de maneira directa. O resultado o desembarco,
no 237 en Cdiz, e o inicio da conquista do sur da Pennsula. Por tanto dse o paso a un
imperialismo directo, militar e poltico, que vai caracterizar unha etapa breve dende o punto
de vista cronolxico (237-206 a.C.). Rematar cando os romanos expulsen s tropas
cartaxinesas na II Guerra Pnica.

A responsabilidade desta conquista e do goberno destes territorios vai estar en mans

da familia dos Barquidas. Anibal pertence a esa familia e con el comeza a II guerra Pnica,
no momento en que se lanza a expedicin contra Italia.

A Primeira Guerra Pnica cambia o concepto que se ten de Cartago: xa non a

potencia dominante. Os territorios esenciais sobre os que descansaba a sa influencia estn
agora sobre o poder de Roma, potencia de referencia a partir dese momento. A proxeccin
exterior de Roma anda limitada; a gran escala, nos asuntos de ultramar e o seu crculo,
limtase a Sicilia e as Illas do Tirreno. Iso explica que despois dos desastres posteriores ao
final da I Guerra Pnica, a posicin de Cartago se recupere. A faccin liderada polos
Barquidas, encarnada na figura de Amircar, impn un programa de expansin exterior, na
procura dun territorio marxe da influencia romana, que rena as caractersticas que
aseguren o comercio mediterrneo que antes da I Guerra Pnica aseguraba o acceso de
Cartago s riquezas, materias primas, recruta de mercenarios

31
A etapa de Amircar

Evidentemente o sur de Espaa reuna esas condicins necesarias para surtir a

Cartago dos bens e materias primas que puidesen asegurar seguir xogando o papel de
primeira potencia. As que Amircar procede conquista territorial, dirixndose a os lugares
onde se concentraban esas riquezas, xa coecidas e agora precisas: alto Guadalquivir e
sueste (riqueza mineira a gran escala). Con Amircar brese unha fase distinta, un
imperialismo directo, a nica solucin, dado que o imperialismo indirecto anterior era xa
inviable.

A historia desta fase imperialista na Pennsula relativamente breve: do 237, coa

chegada de Amircar, ao 206 cando se dan os ltimos episodios militares en Hispania. Nesta
fase os romanos expulsan as tropas cartaxinesas que reembarcan en Cdiz e desaparecen
do panorama hispano para sempre. Dende o inicio da conquista con Amircar (II Guerra
Pnica), constrese o Imperio territorial no que se suceden os responsables e lderes da
familia dos Brquidas. A figura de Amircar que ocupa a direccin das operacins militares ata
a sa morte, representara ante todo a conquista e a posta en marcha apresurada dun
mecanismo de explotacin, especialmente das minas, e de organizacin dos envos ou
subministro destas riquezas a Cartago.

A etapa de Asdrubal

morte de Amircar, sucdelle Asdrubal, asasinado por un indxena no 220 a.C.

Asdrubal representa unha vertente mis poltica, orientada a asentar sobre bases de tipo
poltico-diplomtico o seu dominio, deixando a un lado a vertente militar. A actividade militar
con Asdrubal case se limita a completar as operacins que Amircar deixara interrompidas coa
sa morte. Asdrubal orintase a asegurar unha vinculacin entre as tropas indxenas e o
poder cartaxins, centrado na sa persoa, que pretende dotar de estabilidade ese dominio.
Consegue estender a rea de influencia a territorios bastante distantes do ncleo meridional
e oriental, baixo dominio directo de Cartago.

como se Asdrubal quixese construr unha entidade poltica con dous principios
antitticos: 1) o carcter dos territorios conquistados como unha dependencia de Cartago, e a
sa figura como representacin da autoridade cartaxinesa; 2) a aceptacin da poboacin
indxena de esa dominacin e o fomento da adhesin utilizando mecanismos de tipo poltico-
social, vixentes neses sociedades. A expresin mxima sera a reunin dunha Asemblea de
indxenas que o nomean rei. Un acto como este implica fomentar que as comunidades
indxenas acepten e realicen, baixo a sa propia iniciativa formal, o recoecemento dunha

32
autoridade superior a todos eles, asimilada nos seus propios conceptos de poder.

As sociedades son pouco avanzadas e nelas teen un peso moi importante os

vnculos persoais. A guerra a que artella as relacins persoais, asegurando unha
dependencia circular. Na Pennsula, segundo os romanos, exista unha frmula moi
restrinxida a fides devotio: un xuramento de comprometer a propia vida en defensa do
patrn, quen se aseguraba un ncleo de fieis. Este tipo de vnculos son aproveitados tamn
polos Barquidas, e Asdrubal foi moi consciente do seu valor, ao igual que os romanos para
dispoer de ncleos de escoltas que velasen pola sa seguridade.

A vertente diplomtica de Asdrubal estara traducida na rpida expansin da influencia

de Cartago cara ao norte. Roma advirte os cambios que se estn a producir e os perigos da
expansin desa influencia cartaxinesa. A intervencin de Marsella actuou tamn como un
factor de alerta para Roma, porque o reforzamento das posicins de Cartago modifica as
posicins de Marsella e da sa rea de influencia. O resultado unha negociacin que deu
por froito o chamado Tratado do Ebro, unha especie de acordo entre o poder local
(Asdrubal) e Roma. Esencialmente fixaba un lmite a rea de expansin cartaxinesa. Que se
chame Tratado do Ebro significa que o ro Ebro quedara como o lmite que Cartago non
podera traspasar. O tratado foi satisfactorio para ambos porque o mbito cartaxins se
atopaba mis ao sur.

A actuacin de Asdrubal completouse con actos como a centralizacin da

administracin e a redistribucin de produtos. Fundou Cartago Nova, actual Cartaxena, que
serviu como centro poltico e administrativo. En Cartago Nova concntrase a administracin,
boa parte da presenza militar, as instalacins para a construcin de naves, fabricacin de
armas, e os almacns nos que se deposita o necesario do aparello de control militar e
reexpedicin en direccin a Cartago dos metais, materias primas, alimentos

Todo isto como resultado dun sistema de explotacin especialmente directo sobre as
minas, estendido tamn a outro tipo de actividades estratxicas, como o cultivo de
determinadas plantas (esparto), que debeu supoer tamn a implantacin dun control estrito
sobre a explotacin agrcola de algns territorios. Posiblemente, nesta explotacin
econmica, o control cartaxins estendeuse ao comercio das producins navais e, sobre
todo, da transformacin da pesca das colonias do sur peninsular.

3. A II Guerra Pnica e o final da presenza cartaxinesa en Espaa

O propsito de Cartago era obter o mximo de recursos para soster unha maquinaria

33
de guerra coa que poder facer fronte a Roma. A situacin desembocou no estalido dunha
nova guerra, a II Guerra Pnica na que a iniciativa militar levada por Anibal conduciu
invasin de Italia. Os antigos din que o estalido da guerra causa do ataque a Sagunto.
Polibio explica que cando Cartago ataca Sagunto vulnera o Tratado do Ebro. Isto falso
posto que Sagundo est moi ao sur do Ebro, vinculada ao mbito marsells. Existe unha
rivalidade entre os pro-marselleses e pro-cartaxineses, que se resolve co triunfo da faccin
pro-marsellesa e os conflitos que se desataron entre os vecios. Esas comunidades vecias
estaban aliadas a Cartago, sentndose inferiores con respecto a Sagunto, e precisan do
respaldo de Cartago.

O inicio do mandato de Asdrubal no 220 a.C. tradcese nunha expedicin militar que
alcanzou as terras da actual Salamanca. O motivo desa expedicin foi moi discutido;
probablemente quixese asegurar novas vas de abastecemento de metais e a circulacin por
terra da riquezas mineiras do noroeste, complementando o camio martimo que controlaba
Cdiz.

A actitude de Roma tamn moi clara, busca o motivo para atacar a Cartago. O feito
de que Roma enviase unha embaixada cun ultimato e o feito de que tivese preparadas das
expedicins, unha contra Espaa e a outra contra o territorio africano, indica que os seus
propsitos eran bastante firmes. A expedicin de Anbal adiantouse a estes proxectos,
obrigando a Roma a poerse defensiva, sen que renunciase ao proxecto da expedicin
contra os dominios cartaxineses en Hispania. Cando os exrcitos romanos fracasan ao
intentar cortar o paso a Anbal nos Pirineos, continua o plan previsto: desembarco no
noroeste e un teatro de actuacins na Pennsula, paralelamente guerra de Italia.

Anibal a pesar dos seus xitos iniciais en Italia acabou vencido, e a guerra en
Hispania, concle coa conquista territorial e a expulsin Cartaxinesa.

34
 TEMA 4

A ETNOGRAFA DA PENNSULA IBRICA

INDOEUROPEOS E NON INDOEUROPEOS

1. Introducin
Falar da Pennsula nun perodo complexo de colonizacins non parece sinxelo, posto
que o coecemento dos pobos moi limitado. En base s fontes literarias trataremos de
achegarnos economa e estrutura poltica, complementado os datos coa arqueoloxa,
onde a epigrafa de poca romana permite dispoer dun instrumento adicional, dando a
coecer institucins que forman parte desa tradicin indxena e que estn en transformacin
baixo a dominacin romana. O que temos son elementos moi dispersos, dos que non sempre
fcil extraer unha informacin satisfactoria.

evidente a diferenza entre as poboacins mediterrneas e meridionais, nas que a

sa exposicin ao fenmeno colonial (comercio e navegacin dos pobos) influron dende moi
cedo para que as sas estruturas sociais e organizativas se transformasen e desen lugar a
frmulas asimilables co goberno das Cidades-Estado. Este exemplo especialmente
evidente nos Iberos e Turdetanos. A travs do contacto directo cos pobos da costa as
estruturas transfrmanse dunha maneira decisiva.

Iso o que pasa cos celtiberos e, en menor medida, na Meseta Sur, na Meseta Norte
ou na Lusitania, anda que a os contrastes son moitsimo mis acusados. Tamn, cara o
interior, as estruturas son cada vez menos avanzadas, a urbanizacin dbil ou inexistente, o
que vai ligado a unha economa mis bsica e atrasada. As influencias exteriores son dbiles
e van paralelas conquista, actuando como un factor de aceleracin das diferenzas nos dous
primeiros sculos. Nos territorios do sur e do Levante a consolidacin da ocupacin romana
induce a cambios mis rpidos e decisivos que canto mis ao interior, mis tardiamente
advertiremos.

2. Os pobos prerromanos
Existen moitas preguntas
sobre a natureza destes pobos e sobre a sa orixe e das entidades polticas existentes no
35
momento da chegada de Roma. obrigado proxectar o pasado e extraer conclusins a
travs de datos da cultura material, que non van informar directamente sobre aspectos como
a lingua ou a etnografa.

Os pobos da Hispania antiga pdense distinguir, basicamente, en das grandes

familias: Turdetanos e Iberos, poboacins do sur e do Levante que falan linguas que non
forman parte da familia indoeuropea e que se distinguen das poboacins do interior e do
norte, pertencentes familia das linguas indoeuropeas.

Os pobos non indoeuropeos

Os vascns, son un grupo curioso, intervido pola popularidade que dende principios do
sculo XIX tivo a identidade entre iberos e vascos. O coecemento lingstico que se ten ido
adquirindo da lingua ibrica deixa a un lado o problema das orixes do vasco. Parece claro
que na antigidade si existiu parentesco entre o vasco e algunha lingua antiga vecia. Nas
fontes literarias os vascos aparecen vinculados Navarra actual.

Os pobos indoeuropeos

Cando falamos dos indoeuropeos estamos a falar doutra gran familia, que fala a lingua
dos lusitanos. Sobre os lusitanos temos un material moi limitado en cantidade e tardo. A
definicin destes residuos lingsticos ten levado a discusins, pero hai un consenso
maioritario de que, no mbito indoeuropeo peninsular, se pode establecer unha diferenza
entre as das familias: unha cltica, representada polos celtiberos, e outra lusitana. Os outros
pobos, en xeral, falaran linguas prximas as dos celtiberos ou prximas s dos lusitanos.

Invasins indoeuropeas e clticas

A orixe destas distincins est nos modelos tradicionais, baseados no invasionismo.

Sempre se ten dito que chegaron primeiro os indoeuropeos preclticos e logo chegaran os
celtas. Pero estes modelos invasionistas estn moi pouco valorados nos ltimos decenios
porque as probas materiais non son visibles: non posible documentar chegadas no primeiro
milenio das que podamos rastrexar presenzas diferentes s dos posibles pobos anteriores.
Outro problema falar de celtas, porque os definidos lingisticamente son os galos,
vinculados expansin dunha cultura material, a de Latn, que evidentemente est ausente
da Pennsula.

Os Campos de Furnas

36
 En termos de cultura material o que hai na Pennsula son elementos dun complexo, a
cultura de Campos de Furnas, entre fins do II milenio e os dous primeiros sculos do I
milenio. Aqu temos o problema de disociar que unha cultura material este asociada a un
pobo e mesmo que s poida difundirse porque un pobo en marcha a vaia transmitir. En suma,
fronte a ese modelo invasionista temos as posibles chegadas de elementos de poboacin
ultrapirenaicos, asociados coa expansin da Cultura dos Campos de Furnas.

Se queremos explicar como van xurdindo as distintas reas culturais e comunidades

que nos imos atopar despois, preferible encontrar pobos en etnoxnese (creacin de
pobos) dentro da propia Pennsula, que non imaxinar chegadas de xentes de fra, en
contradicin co problema lingstico e o perfil que ten o idioma que os celtiberos falan. Un
celtibero, por exemplo, non se entendera cun galo. Esa lingua pertencera a un horizonte ben
distinto.

A parte do coecemento directo que as inscricins celtibricas nos dan, a descricin

lingstica dos pobos ten que depender de mtodos indirectos de aproximacin, como a
toponimia ou a antroponimia. Iso pode facernos ver que boa parte dos pobos da fachada
atlntica teen un tipo de divindades, topnimos, nomes persoais... que permiten
diferencialos dos outros pobos que podemos considerar mis afns rea celtibrica.

O coecemento da evolucin material vainos dando perfs distintos sobre os que poder
ir reconstrundo o proceso de nacemento dos pobos que no sculo II xa teen un perfil
definitivo e aos que os romanos lles dan un nome. O perfil cultural que alcanzan depende
tamn da asimilacin de influencias coloniais directas ou resultado dos contactos cos pobos
costeiros que actan como transmisores das influencias coloniais. Iso explica o porque de
determinados nomes de pobos, como os celtiberos, que reciben o nome cando os romanos
entran en contacto con eles. Os romanos, a travs do seu proceso de conquista, son os que
crean identidades antes inexistentes.

37
 TEMA 5

OS POBOS DO SUR: TARTESOS E TURDETANOS

1. Introducin
A informacin das fontes

O coecemento dos pobos antigos da Pennsula provn de fontes antigas, de poca

posterior conquista romana. As referencias ao occidente peninsular estn envoltas nunha
nube de fbula que pretende resaltar o exotismo das sas xentes, a abundancia de riquezas
e a atraccin que estas exercen sobre os navegantes, colonos e comerciantes do
Mediterrneo.

Cando as fontes de poca Arcaica Grega aludan a Tartesos hai que contar con que
un mundo que coecen de maneira moi indirecta e onde o que aparece anunciado a
fabulosa riqueza metalfera e o exotismo das sas xentes traducido en lonxevidade (como
Argantonio). Este halo fabuloso explica que a alusin a Tartesos na historiografa revele a
existencia de realidades complexas cun matiz extico, onde a riqueza e a excepcional
hospitalidade das sas xentes iran da man.

A emerxencia da civilizacin urbana

A realidade que mellor coecemos a reorganizacin que se realiza no sur peninsular

a partir do sculo VI, facendo emerxer unha civilizacin urbana, prspera e densa, na que a
entidade etnogrfica (o nome dos pobos) o dos Turdetanos. A emerxencia dese mundo
resultado dunhas transformacins complexas, a pesar das aparencias e do halo de misterio e
fbula, que completan un mundo anda non urbano.

Neste mundo, o contacto cos colonizadores e a asimilacin do fenmeno

orientalizante, dlle un perfil propio e asegura un certo despegue reorientando a evolucin
das poboacins do sur a partir do sculo VIII. A presenza colonial fenicia e a construcin
dunha rede complexa de relacins econmicas, converte a unhas aristocracias indxenas en
intermediarias das relacins econmicas e beneficiarias da importacin de obxectos
suntuarios.

Ademais, a intensidade da presenza fenicia e a

difusin da cultura orientalizante fai, en determinados lugares, difcil discernir en que medida

38
nos atopamos ante un medio indxena intensamente infludo por esa cultura.

Por todos eses motivos, gregos e romanos recoecen esta zona como a mis
avanzada dende o punto de vista econmico e social. O carcter urbano xorde a partir do
sculo V, cando se produce a reorganizacin territorial e emerxen centros que actan como
capitais polticas. A existencia da Cidade-Estado no impide procesos de expansin territorial,
de hexemona, que pretenden construr entidades territoriais de certa dimensin. Coecemos
eses xogos no momento da conquista, porque a intervencin cartaxinesa ou romana, a parte
de poer a luz estas ambicins, permtenos ver tamn como a interferencia exterior promove
ou corta esas iniciativas.

O retrato mis completo que nos chegou procede de autores de comezos de poca
imperial, como Estrabn ou Plinio: falan do carcter urbano e fan especial nfase no elevado
nmero de cidades que se encontran (Estrabn 200; Plinio 175). A influencia romana exerce
unha transformacin creando entidades novas ou transformando algunhas das cidades
indxenas que se ven promovidas ao estatuto de municipio romano latino.

Na descricin destes autores, o territorio dos Turdetanos un mundo de cidades

cunha longa historia. O arraigo urbano debe ser idntico a como conciben gregos e romanos
a orixe das sas cidades (relato que explica as orixes sen que teamos que extraer
conclusins literais).

A cuestin da riqueza

A riqueza outro dos tpicos sobre a Pennsula que ocupa a mentalidade de gregos e
do resto de pobos orientais. Unha idea fantasiosa. A riqueza mineira a que sustenta ese
mito, sendo unha realidade parcial, sostida pola riqueza da zona de Ro Tinto, as zonas da
alta Andaluca e o sueste peninsular. Pero esa imaxe de riqueza estndese tamn a outros
bens e mesmo riqueza agraria.

O valor destes relatos reside no hiperblico, resultando menos til para extraer
conclusins de tipo econmico real. Dan informacins pouco relevantes e de valor
cuestionable sobre producin e fertilidade, das que non fcil extraer conclusins slidas.

Para os antigos as terras eran dunha riqueza excepcional. No Val do Guadalquivir as

condicins para o desenvolvemento dun cultivo mediterrneo son moi favorables, sendo o
rendemento importante. Pero son xeneralidades. Unha oliveira a gran escala unha
constatacin das condicins climticas ptimas e da sada desa producin a un mercado
como o de Roma. Nesas condicins entendemos perfectamente o desenvolvemento deses
39
cultivos, que non ser pleno ata a conquista romana.

Xa Caro Baroja presentou un cadro de situacins nas que encaixaban a maior parte
das cidades. Atopmonos dende unha Cidade-Estado gobernada ou por un monarca ou por
formas de goberno aristocrtico inspiradas nas cidades fenicias da costa (Cdiz), a reinos de
dimensin inestable, que renen un nmero de cidades amplo e que estenden esa
dominacin en funcin, da situacin favorable das rivalidades dos grandes poderes que
conflen na II Guerra Pnica (Roma e Cartago) nos asuntos peninsulares.

Ao lado do modelo de Cidade-Estado, co seu centro urbano e o seu territorio, temos

outras formas de articulacin nas que o xogo de hexemonas da paso constitucin de
entidades maiores, pero cunha solidez escasa e uns lmites variables, porque xogan as
influencias dos grandes poderes que converxen sobre o sur peninsular no 3/3 do sculo III.

As construcins polticas son a monarqua e as formas de goberno oligarcas ou

aristocrticas. Ademais eses poderes exrcense sobre unha cidade e o seu territorio ou
noutros casos sobre un amplo grupo de cidades. Cando se fala de monarqua a aparencia ,
esencialmente, de cautillaxes militares, figuras que a travs do seu prestixio militar impoen o
seu poder, a veces procedentes de territorios estraos Turdetania. Os turdetanos enrolan
mercenarios dos pobos da Meseta e Celtiberos, e estas agrupacins podan dar un golpe de
man e instalarse no poder. Nestes casos a expansin parece unha va de escape para tratar
de asegurar a posicin, sometendo a outras cidades mis dbiles ao seu dominio en
beneficio dunha cidade principal.

O exemplo de Culchas

Cando os romanos chegan a Andaluca, un dos primeiros poderes locais que se pon
do seu lado un rei chamado Culchas que reinaba sobre 28 cidades. Culchas deuse conta
de que os cartaxineses estaban en retirada e ofrcese aos romanos, unha demostracin mis
de que na configuracin destes dominios, o xogo das grandes potencias e o saber situarse
desempea un papel fundamental, o que tamn explica a inestabilidade deses poderes.

A Culchas atopmolo 10 anos despois (197 a.C.) como o principal lder da revolta dos
pobos turdetanos contra Roma. Cando se revela contra Roma faino xa como lder de 17
cidades. Roma non considerou aconsellable manter un poder tan forte nas mans desta figura
e preferiu restrinxilo e restitur a liberdade a unha parte desas cidades sobre as que reinaba.
Ao rei non lle fixo graza e cando ve que todos estn a favor de levantarse contra Roma el
decide poerse fronte, xa que segue a ser a figura mis poderosa.

O exemplo de Astapa

40
 Outro exemplo a cidade de Astapa, Estepa en Sevilla. Aparece descrita como aliada
de Cartago e anti-romana, incluso despois da marcha dos cartaxineses. Convrtese nunha
especie de foco de inestabilidade porque atacan s cidades vecias que aceptan a
superioridade romana e incluso atacan convois militares e romanos. A reaccin militar
romana non se fai esperar. A cidade atacada e destruda por iniciativa dos propios sitiados:
incendian a cidade, queiman a sa riqueza e suicdanse en masa para privar a Roma da sa
vitoria.

As nicas conclusins extrables do relato son negativas: non hai un rei, as decisins
parecen ser deliberativas ou case asemblearias. imposible discernir que tipo de rxime
poltico gobernaba nesta cidade.

O mito de Gargoris e Habis

O problema da monarqua ten inspirado reflexins por moitos autores e tratouse de

transcender aparente realidade da monarqua militar, que o que parece predominar
chegada dos romanos. A tradicin da monarqua como forma de goberno e base sobre a que
as sociedades se organizaban, parece entroncar coas tradicins e incluso na mitoloxa, da
que nos chegou un relato a travs de fontes tardas: o mito de Gargoris e Habis.

interpretado como un mito indxena turdetano, anda que se exprese a travs dunha
forma bastante afn aos relatos sobre a orixe da monarqua do pasado mtico grego, o que
revelaran claros puntos de contacto coa sociedade grega. A monarqua do pasado mtico
aparece vinculada transmisin sociedade dalgn dos elementos definitorios da
civilizacin. Caro Baroja deu por sentado que exista unha idea da monarqua baseada en
principios ideolxicos complexos sobrepostos presenza dunha monarqua de tipo militar
que nada tia que ver co modelo de monarqua tradicional.

3. A sociedade turdetana
A interpretacin do mito sempre un problema complexo, sobre todo porque no
pasado se tratou de buscar un trasfondo histrico, mentres que o que caracteriza ao mito
que se debe buscar o modo no que a propia sociedade toma os elementos que mellor a
definen e fai que cheguen ao coecemento por parte da sociedade.

En mitos como o mencionado temos un retrato de cmo unha sociedade pasa dun
estado de barbarie civilizacin.

O mito de Gargoris e Habis como explicacin do nacemento da civilizacin

41
 O mito explica como os turdetanos alcanzaron a civilizacin. Os nativos seran guiados
a travs dunha monarqua que encarna dous mundos que se opoen: o mundo anterior
civilizacin e o xa civilizado.

O relato trata dun rei, Gargoris, que vive nunha sociedade na que non haba
necesidade de traballar; o alimento dbano os campos nos que Gargoris inventou o xeito de
recoller o mel. Mais al tampouco haba leis que regulasen os comportamentos sociais. Por
esa mesma razn, Gargoris ten relacins sexuais coa sa filla e produto delas naceralle un
fillo-neto, Habis. Tratar de desfacerse da criatura, chamada a ser o seu sucesor que se
salva de certos perigos. Habis foi tirado ao mar e o mar ngase a absorbelo, depositndoo na
area por onde pasan unha manada de touros que non o pisan. Visto iso, Gargoris manda a
un servinte que o mate. O servinte non se atreve a facelo e o neno criado por unha cerva.
Habis, xa medrado, caer nunha trampa para cazar e Gargoris recoceo e rndese
evidencia de que os deuses o teen designado para sucedelo. A Habis tnselle atribudo a
arte da agricultura.

Desta forma, atopamos no mito un mecanismo de explicacin das orixes da

organizacin do seu pobo en cidades.

A aparicin da cidade

A explicacin ideolxica da aparicin da cidade est ligada a unha organizacin social,

agricultura e posesin de leis e cultos. Schulten deu a coecer o texto dun autor tardo,
Xustino, que o que resume este mito.

Xustino un autor que vive entre o sculo III e IV. Resumiu unha obra dun autor galo
que fixo unha historia universal, poendo o acento nos pobos conquistados por gregos e
romanos. Lamentablemente a sa obra non nos chegou e o resumo das palabras de Xustino
a nica fonte que nos permite saber o que contia. Aqu xorden posturas encontradas. Por
unha banda hai quen di que Habis separou ao pobo en grupos diferenciados, en categoras
sociais definidas por criterios complexos e reguladas legalmente. Namentres, pola outra
banda, tamn est o feito de que existise unha divisin en cidades, opcin defendida por
outros autores.

Optar por unha cousa ou outra ten as seguintes consecuencias: 1) optando porque
Xustino parece perdido e houbo unha divisin en cidades darase unha divisin anloga de
calquera das Cidades-Estado mellor coecidas gregas ou romanas. 2) Optando por Schulten
habera que corrixir a Xustino.

Caro Baroja considerou que a intuicin de Schulten era correcta e tivo a idea de que a

42
sociedade turtetana se estruturara segundo criterios de tipo legal, en grupos pechados,
imitando modelos orientais de referencia na sociedade exipcia ou na india, onde xa os
antigos dican que rexan tipos de ordenamentos sociais baseados nas castas.

As elaboradas reflexins de Caro Baroja non levaron a conclusins definitivas e hora

da verdade a investigacin prefire considerar que no interior de cada unha destas sociedades
turdetanas o que nos atopamos son uns criterios de estruturacin social non distintos aos que
rexen en Grecia ou en Roma, con aristocracias mis ou menos consolidades; grupos de
dependentes comunitarios ou simples escravos; e grupos intermedios que iran dende os
pequenos propietarios de terra (libres) a grupos de comerciantes ou artesns. Os lazos de
dependencia social seran de tipo clientelar, expresin do poder e da rivalidade de aquelas
familias mis poderosas dentro de cada cidade. Caro Baroja quixo explicalo a travs de
castas, pero a sa tentativa parece demasiado forzada.

Os problemas das interpretacins sobre a estrutura social

a) O problema das Castas

No entorno de Cdiz vemos que moitas comunidades indxenas asumen as

forzas de goberno, superando a etapa monrquica. Estas conclusins extrense de
relatos das guerras e campaas de conquista que aluden a estas formas polticas,
podendo reconstrur ese panorama, anda que con pouca certeza.

Esa incerteza afecta tamn a problemas da estrutura social das comunidades

turdetanas. O coecemento que temos dun antigo mito e a popularizacin do mesmo
por figuras como Schulten, lvanos suposta existencia dun modelo de estruturacin
social mis oriental que mediterrneo. Xorden propostas da existencia de grupos
pechados e xerarquizados, de castas, cousa que Schulten considerou que se poda
encontrar na narracin do mito de Gargoris e Habis.

A proposta de Caro Baroja da organizacin en castas non tivo demasiado xito.

As que o criterio predominante para reconstrur a sociedade das cidades turdetanas
ten mis que ver coa asimilacin con grupos sociais de calquera das Cidades
mediterrneas (gregas ou romanas).

b) O problema da dependencia

Cando falamos de modelos de dependencia hai que ter en conta que no mundo
antigo, incluso sen desbordar os lmites do mediterrneo, podemos atoparnos con

43
dous modelos de dependencia esenciais representados 1) pola escravitude e 2) por
formas de servidume colectiva ou comunitaria.

Exemplos destes dous modelos son, por unha banda, o escravo normal, produto
dunha apropiacin ou compravenda, concibido como unha mercadora, coma un ben,
obxecto ou animal. Pola outra banda, estara o hilotismo espartano, grupo dependente
que existe en Esparta; en Hilota non hai unha persoa que tea sido obxecto de compra
ou venda. Un hilota membro dunha comunidade que est sometida e que ten
restrinxidas as sas capacidades e a sa liberdade, pero que noutros aspectos
funciona como se fose libre: viven nunha aldea, teen a sa casa e a sa familia e
estn fixados terra.

O Decreto de Emilio Paulo

O coecemento destas situacins axdanos na discusin sobre se esta ltima

sera a frmula habitual de dependencia na Pennsula. No 189 a.C. o gobernador da
provincia Ulterior, Emilio Paulo, deixou un documento que daba a liberdade a un grupo
de poboacin a quen caracteriza como servi, vivindo nunha localidade chamada
Cascuta e que eran, ata ese momento, dependentes dunha cidade vecia poderosa
chamada Hasta Regia (no entorno de Sevilla). No 189 a.C. estn anda vivas as
revoltas dos pobos do sur e Hasta Regia un dos focos principais da rebelin contra
Roma. Desta forma debilitaran a estes pobos mis poderosos e os pobos liberados
converteranse en apoios futuros para a dominacin romana.

Ata os anos 70 a ningun lle resultaba estraa esta situacin, se ben os

romanos dificilmente descenderan a uns mtodos como eses. A autores como Caro
Baroja parecalles o mis normal e daban por sentado que entre os turdetanos existira
unha escravitude a grande escala como suceda na sociedade romana, estando os
escravos aglomerados en recintos onde os tian controlados. Parecalles natural que
os romanos puidesen liberar a estas comunidades e convertelas en entidades
independentes.

Namentres, xa no momento onde se descobre o decreto de Emilio Paulo, no

sculo XIX, houbo autores que consideraron que un acto como ese sera mis
identificable se se enmarcaba nun cadro de servidume colectiva na que caeran
comunidades dbiles conquistadas polas sas vecias mis poderosas.

A teora de Julio Mangas

Esta a teora que retomou nos anos 70 Julio Mangas para falar dunha

44
 servidume comunitaria prerromana, expresin da forma de dependencia e que
permitira comparar as formas da sociedade turdetana coas formas que nos atopamos
na Grecia Arcaica, en Esparta ou na Illa de Creta.

A pervivencia destas formas de dependencia indica un arcasmo das

sociedades, relativamente frecuentes no mbito colonial, ben como consecuencia da
apropiacin e da imposicin dos colonos sobre os indxenas (situacin mis habitual)
ou noutro caso por iniciativa dos propios indxenas.

Na opinin de Mangas, no caso da sociedade turdetana, o propio mito podera

explicar esta situacin de dependencia pola mencin de que Habis dividiu a sociedade
en pobo e plebe. O mito xustifica unha relacin de desigualdade entre dominantes e
dependentes.

A aceptacin deste modelo asumiuse a partir dos anos 70. Na actuacin poltica
de Roma, ten moitsima mis lxica debilitar a unha comunidade inimiga devolvendo a
independencia, e non pensar que, segundo as outras interpretacins tradicionais, os
romanos chegan e atopan escravos encerrados e os liberen.

c) O problema da foraneidade das formas de servidume

No modelo que defende Mangas esta forma de servidume sera propia, xenuna,
da sociedade turdetana, aplicada explotacin agraria dos campos, coexistindo coa
escravitude de tipo clsico para outros mbitos de vida econmica. O panorama fai
pensar nunhas economas complexas, mis comparables a Atenas ou Corinto que a
Esparta.

Esta discusin sobre o carcter indxena ou non da institucin renovouse porque

algns autores, dende fins dos anos 80, teen defendido como tese que esta forma de
dependencia comunitaria sera unha importacin, explicable pola presenza brquida
que a implantara nalgns territorios dos que quixeron controlar os recursos
econmicos. Esta tese ten certo eco nos ltimos anos.

TEMA 6

45
 OS IBEROS

1. A formacin da cultura ibrica nas diferentes reas do leste da

Pennsula Ibrica:
Contexto xeogrfico

Consideramos iberos s poboacins que se sitan na fachada oriental peninsular,

desde o sueste, cuxo comezo est marcado polo curso do ro Segura.

Dende un punto de vista lingstico, non son pobos indoeuropeos. O coecemento que
temos da lingua ibrica superior ao que temos da lingua turdetana, posto que a asimilacin
da escritura deu p elaboracin de testemuos escritos mis numerosos en forma de
inscricins, documentos en soporte de chumbo, moedas A lingua ibrica non
indoeuropea coincide coa rea cultural do mundo ibrico. Comezan a emerxer no sueste a
partir do sculo VI, nun proceso de consecucin de comunidades complexas, urbanas, que
segue un ritmo desigual.

Flase dun proceso de iberizacin, dende o sur de Valencia ou Murcia, que vai
alcanzando progresivamente terras cada vez mis ao Norte, asimilando as influencias
coloniais (fenicias e gregas), a partir da presenza colonial focense e marsellesa. A partir de
fins do sculo V, o proceso entra tamn nas zonas do interior pola na depresin do Ebro, ata
que finalmente se establece unha fronteira que separa, aos iberos das poboacins vasconas
e das poboacins indoeuropeas celtiberas, da marxe dereita do ro Ebro.

A economa

Os antigos presentan ao mundo ibrico con certos carcteres homoxneos derivados

da evidencia da urbanizacin, da constitucin en comunidades estatais baseadas na cidade.
Dentro de esta uniformidade aparecen matices que permiten distinguir certas reas nas que a
cultura urbana mis prspera e as sas comunidades son dunha maior dimensin, cunha
estrutura mis complexa, en relacin base econmica (explotacin das rexins mineiras, da
zona oriental de Andaluca e do sueste peninsular) e a exposicin exterior.

A presenza das minas propicia a aparicin de comerciantes pnicos ou gregos, e fai

que determinados puntos da costa alacantina tean unha grande importancia que contrasta
coa maior pobreza de certas comunidades do interior. Anda que os antigos describan un
territorio rico, esa riqueza non alcanza a dimensin das terras do Guadalquivir; a base agraria

46
non tan prspera e a xeografa mis accidentada fai que a agricultura sen perder o lugar
predominante, deixe paso a unha actividade pecuaria relevante, que utiliza terras mis
pobres a travs do aproveitamento dos pastos.

Os territorios que ocupan as riquezas mineiras existen pero estn mis dispersas, e
marxe da concentracin no territorio limtrofe co mbito turdetano do sueste, teramos que
desprazarnos a zonas como o entorno pirenaico para encontrar novos recursos mineiros que
se puxeron en explotacin no tempo da conquista, en beneficio de Roma, inclundo minas de
Ferro e de Sal.

A organizacin poltica: as cidades

As fontes literarias, en concreto Estrabn, aluden tamn inestabilidade poltica que

caracteriza ao mundo ibrico, no que alude s relacins entre comunidades.

O mundo ibrico aparece dividido en etnias cunha significacin poltica particular. Ao

sur do Ebro existen unha serie de cidades que alcanzan unha dimensin francamente
importante (Sagunto, por exemplo) motivadas por un territorio dunha importante riqueza
agrcola, que pode sustentar un poboamento denso. E comunidades ou cidades dunha
dimensin relativamente grande, que ademais teen unha intensa relacin co exterior,
especialmente co comercio grego.

A medida que nos adentramos na depresin do Ebro comezan a aparecer diferenzas

mis notorias. Alternan cidades prsperas, esencialmente costeiras, cun contacto comercial
co exterior moi importante na contorna de Ampurias ou na planicie costeira da cidade actual
de Barcelona. Temos cidades ibricas moi vinculadas co comercio grego, que orientan a
explotacin do seu territorio para exportar cereal (achdego de grandes silos para almacenar
cereal orientados a unha posterior expedicin a travs do comercio).

Fronte a estas cidades prsperas e helenizadas, no interior temos un panorama menos

brillante, constitudo por comunidades cunha base econmica mis precaria, na que se
complemente a agricultura co gando. Unha economa pastoral que sustenta unha poboacin
menos densa e unhas estruturas organizativas menos avanzadas que as cidades da costa. O
fenmeno da iberizacin alcanza estes territorios nunha fase mis tarda e sobre ponse a
unha base poboacional indoeuropea.

2. O proceso de iberizacin e os carcteres da cultura ibrica

Depresin do Ebro, Catalua e Valencia, os complexos de cultura material estn

47
asociados indoeuropeizacin que se detn a medida que avanza a iberizacin, asimilando
unha parte da base da cultura ibrica: o urbanismo, e aspectos da cultura material que van
dende a cermica escritura.

A inestabilidade da que fala Estrabn ten que ver, cos equilibrios entre as
comunidades ibricas, os fenmenos de conflito e tentativas de hexemona dunhas cidades
sobre outras que fan que no mundo ibrico a guerra sexa unha realidade bastante frecuente.
A existencia de hexemonas coecmola no contexto da II Guerra Pnica e nos inicios da
Conquista Romana.

Os xogos de alianzas destas pequenas potencias son os que realmente posibilitan

algns destes procesos de expansin ata que choquen cos intereses das grandes. Iso
vmolo sobre todo no val do Ebro, onde eses intereses hexemnicos e de expansin van
caracterizar a situacin da rexin nos ltimos anos do sculo III ata que Roma lles pon fin.

Se queremos analizar a estrutura poltica destas comunidades atopmonos con

dificultades polo carcter indefinido da informacin das fontes literarias. Unhas informacins
obxecto de interpretacins bastante diversas: no mundo ibrico evidente que existen
formas polticas de tipo monrquico e oligrquico ou aristocrtico, onde se advirten matices
diversos.

A conversin nun modelo de sociedade urbana vmolo tamn na fachada oriental,

onde a cultura ibrica presenta o seu perfil mis definido nun proceso que comeza a partir do
sculo V, debido ao contacto cos colonizadores. A aceleracin das transformacins faise
particularmente visible nos territorios do sueste (Murcia e Alacante), a zona nuclear na que a
cultura ibrica se vai configurando e dende onde o seu modelo se reproduce rapidamente ao
longo de toda a costa oriental. Nesa zona converxe a influencia tradicional da colonizacin
fenicia e a novidade da presenza grega, colonial e comercial.

A cultura ibrica estndese sobre un territorio xeograficamente amplo, de

caractersticas heteroxneas, que presenta perfs diferentes nas sociedades que nel se
asentan. Non teen a mesma base econmica e tampouco ofrecen un perfil uniforme nas
riquezas e dispoibilidade de recursos distintos da agricultura (minera, por exemplo).

Por iso o fenmeno da iberizacin ten matices distintos e cronolxicamente aprcianse

tamn intensidades distintas, fan que ese proceso de difusin da cultura ibrica entre na
depresin do Ebro con certa posterioridade e con resultados menos brillantes que os
atopados no sueste ou na costa levantina. No sueste dse a riqueza mineira, mais noutros
lugares, como a costa catal, a riqueza sobre todo agrcola. Fronte a todas estas zonas
ricas temos tamn zonas montaosas, nas que o clima e as condicins son menos favorables

48
para o desenvolvemento dunha agricultura prspera. Al hai sociedades mis pastorais que
agrarias, cunha densidade de urbanizacin enorme. A existencia destes contrastes fai distinto
o mundo ibrico do turdetano, que ocupa un territorio de caractersticas moito mis
homoxneas.

O urbanismo

O mundo ibrico un mundo de Cidades-Estado, condicionado por factores como as

tensins entre comunidades, a preferencia por emprazamentos en altura... O resultado un
urbanismo non demasiado brillante. O peor coecido son aqueles ncleos que tiveron un
maior desenvolvemento e prosperidade, sendo sobre todo cidades da costa alacantina,
valenciana ou catal, nas que se combina a base econmica prspera, a existencia de
relacins intensas coas colonias gregas ou fenicias e a emerxencia de grupos sociais
aristocrticos que tenden a acumular bastante poder (Sagunto). Reproducen modelos
polticos inspirados nas propias colonias gregas.

En suma, temos un mundo urbanizado, cun urbanismo desigual e s veces un tanto

decepcionante. Ncleos que se adaptan a emprazamentos en altura nos que se combinan a
defensa co control territorial. A inestabilidade en determinados lugares tradcese en procesos
de expansin dunhas comunidades sobre outras (norte do Ro Ebro). Cando falamos de
mundo ibrico, que a cidade sexa o centro poltico e articule a estrutura comunitaria, non
implica que non encontremos outras formas de agrupacin con importancia etnogrfica.

Cando entramos na depresin do Ebro o panorama diferente. No contexto das

campaas de Roma, observamos que as tensins entre comunidades son moi acusadas. A
intervencin exterior pesa moito hora de restrinxir o poder de unhas ou apoiar a outras. Os
ilergetas son o mellor exemplo como protagonistas duns procesos expansivos sobre outras
poboacins vecias nas que Roma intervn para limitar ese poder.

3. Organizacin poltica e social

un panorama bastante confuso que depende basicamente das informacins que
autores gregos e romanos nos van subministrando no contexto da II Guerra Pnica e das
campaas posteriores, dos ltimos anos do sculo III e das guerras contra as poboacins
ibricas (en rebelda dende o 197 a.C.). Nese contexto cando informsenos da existencia de
determinadas frmulas de goberno, podendo extraer algunhas conclusins sobre o tipo de
sociedade que o mundo ibrico presenta.

49
O goberno:

As fontes literarias aclaran que no mundo ibrico existen monarquas con perfs
variados, ao lado de frmulas de goberno claramente oligrquicas ou aristocrticas, con
matices relacionados co carcter mis ou menos complexo das sociedades. Encontramos
desde aristocracias ben consolidadas como a de Sagunto, sobre cidades grandes e
prsperas, cunha economa diversificada; fronte a outro tipo de comunidades de economa
mis pastoral ou agrcola, onde a xerarquizacin social menos complexa e onde o tipo de
notables non representan gran acumulacin de poder e riqueza.

A monarqua:

A monarqua unha institucin que est presente en distintas zonas do mundo ibrico,
tanto ao sur como ao norte do Ebro.

Caro Baroja consideraba que a monarqua, tia unha lexitimacin no pensamento ou

nas convencins sociais do mundo ibrico como extensin do que no mundo turdetano
coecemos; o que explicaba a sa forza no sueste e no levante, anda que coexistise con
formas de goberno oligrquicas infludas polo mundo grego e polos contactos coloniais.

As monarquas teen, con bastante frecuencia, unha base militar. Neses anos
turbulentos, moitas das monarquas parecen sosterse do xito militar, para moverse no xogo
de alianzas, primeiro con Cartago e despois con Roma. A existencia deses poderes
condiciona moito a capacidade de actuacin e a propia vida desas institucins.

Caro Baroja dica que se poda distinguir entre as monarquas meridionais de

influencia tartsica, e as do Norte do Ebro, con monarquas militares resultado dunha
influencia indoeuropea. O fenmeno da iberizacin no interior cataln parece exercerse sobre
unha base indoeuropea dende o punto de vista lingstico. Para Caro Baroja habera
gobernos unipersoais: os rgulos.

Temos monarquas nas que parece existir un asentamento institucional e unhas regras
claras de sucesin dinstica, fronte a outras nas que aparentemente a continuidade do poder
monrquico estriba, primeiramente, no seu prestixio militar, na posesin dun crculo de
seguidores que reforcen a sa posicin, e a partir de a a relacin entre monarcas e
aristocracias xa depende de factores adicionais que poden conducir deposicin ou ao
cambio de monarca ou de dinasta.

Unha situacin particular son os ilerguetas, gobernados por dous monarcas Endibil e
Mandonio. Esta forma de monarqua dobre non ten continuidade, e non sabemos nada da
sa orixe. Poderan encarnar das dinastas procedentes de pobos distintos, dado que os
50
ilerguetas exerceron un imperialismo no seu entorno e someteron a poboacins vecias.
Pero tampouco moi probable porque est claro que non teen o mesmo poder; a figura
dominante Endibil, levando sempre a iniciativa. Cando os ilerguetas son vencidos e Endibil
morre en combate, esxese que Mandonio sexa entregado aos romanos executado. A
posteriori, os ilerguetas volven ter un nico rei.

Estes acontecementos blicos amosan ata que punto a autoridade dos monarcas
poda ser precaria. Neste momento sabemos dun rei que quere aliarse con Roma, pero a sa
comunidade est en contra. Ten que abandonar a cidade e refuxiarse entre os romanos.
Como se poden interpretar estes movementos antimonrquicos, como simples expresins
das turbulencias da poca ou como capacidade das institucins locais de depoer aos
propios reis?

A aristocracia:

Para falar de aristocracia temos que entender a heteroxeneidade das sociedades

ibricas. Non o mesmo unha oligarqua que ademais de agrcola podera ter intereses
mercants fortes (Sagunto ou outras cidades da costa), que sociedades de grupos
aristocrticos (o interior cataln), cunha economa agraria mis elemental e unha base
pastoral pecuaria mis acusada, dando como resultado unhas diferenzas econmicas menos
marcadas e uns grupos dominantes sobre bases distintas, sen esa estratificacin tan notoria
que se atopan nas cidades mis avanzadas.

Ao Norte do Ebro, a maior pobreza dara como resultado o predominio de sociedades

con formas de goberno aparentemente democrticas, simplemente por unha cuestin de
base econmica: sociedades pobres, onde pouca riqueza hai que repartir, o poder recaera
entre os pater familias, expresin da autoridade.

Nas zonas mis avanzadas do mundo ibrico, a sociedade tamn ten un perfil de
grupos aristocrticos cunha escala de valores e caractersticas que algns autores comparan
coa sociedade homrica. A comparanza vira dada pola competicin dos grupos
aristocrticos de obter prestixio militar e clientelas, deixando nun segundo plano ao pobo, que
incluso parece ter na guerra un papel marxinal. A propia arte ibrica, con representacins
figuradas sobre cermica, insisten presentndonos escenas de aventuras de grandes
aristcratas que se fan acompaar por escudeiros e que remiten a esa aristocracia arcaica ou
homrica do mundo grego.

Outros grupos sociais:

Nos grupos inferiores todo o que poidamos atopar bastante hipottico. A ibrica ten

51
unha base econmica agraria, ben asentada. O achado de instrumental agrcola nos
poboados moi habitual e fan pensar nunha estrutura da propiedade na que a pequena ou
mediana explotacin tea bastante amplitude, anda que a concentracin do poder e da
propiedade na aristocracia sexa tamn innegable.

A intervencin romana infle moi poderosamente: a pacificacin no sculo II conduce a

uns cambios de patrn de asentamento, co abandono de moitos dos ncleos fortificados por
outros mis propicios para controlar e ordenar a explotacin agraria en terras mis baixas.

52
 TEMA 7

OS CELTIBEROS

1. Introducin
Entre os pobos da Hispania indoeuropea atopamos moitas diferenzas. O noso interese
debe centrarse a aquelas poboacins nas que o contacto coas influencias exteriores dan por
resultado a extensin dun modelo organizativo e de civilizacin non demasiado distinto do
que presentan os pobos costeiros.

Dende ese punto de vista intersanos coecer o mbito celtibrico e o mundo lusitano.
Estas das poboacins coinciden no feito de presentarlle resistencia e guerra a Roma no
sculo II, o que lle da un interese adicional porque as fontes literarias dedcanlles as unha
atencin que, noutros casos, teran omitido.

No caso dos celtiberos, ao protagonizaren episodios en contra de Roma, teen unha

atencin especial entre autores gregos e latinos. Iso fai que coezamos o seu desempeo
nos conflitos militares e, tamn as sas estruturas sociais e polticas, que combinado cos
testemuos arqueolxicos permtenos trazar as lias xerais do modelo socioeconmico.

Ante todo, a nocin de celtiberos unha nocin allea, construda desde os gregos ou
romanos, que ten dado lugar a moitas discusins sobre a sa significacin.

1) Schulten fala da converxencia entre pobos, e determinou que a orixe do termo

celtibero provia do asentamento de celtas en territorio ibero.

2) As interpretacins ltimas son moi xenricas e nada teen que ver coa composicin
etnogrfica ou coa orixe; simplemente foi unha denominacin que gregos e romanos
escolleron por comodidade. Para descubrir que hai detrs, temos un territorio a cabalo
entre das das unidades xeogrficas fundamentais da pennsula: a Meseta Norte e a
Depresin do Ebro.

2. O val do Ebro entre os celtas e os iberos

53
 O Sistema Ibrico sera a marxe na que basculan as poboacins celtibricas,
ocupando as terras do alto Douro e do nacemento do Texo, as como a marxe dereita do
Ebro.

As marxes do Ebro son propicias para a agricultura, mentres que na meseta as

condicins xeogrficas son mis desfavorables e, en consecuencia, a base econmica
tanto agrcola como pastoral. Respecto densidade de ocupacin tamn distinta: nas
terras do Ebro atopamos unha maior densidade de asentamentos que nas terras da meseta
oriental, onde hai menos ncleos pero dunha dimensin bastante importante (Numancia).

Os antigos distinguen tamn a estas poboacins en funcin doutros criterios de tipo

etnogrfico. Aparecen subdivisins: lusones, titos e belos, na zona do Ebro, e Arevacos e
Pelendones na Meseta oriental.

Estas subdivisins non teen unha significacin poltica. Hai que considerar que o
mundo celtibrico, unha vez que comeza a configurarse, evoluciona con bastante rapidez a
un modelo de asentamento que no sculo III a. C podemos calificar claramente como urbano.
Dende ese punto de vista o mundo celtibrico recibe unhas influencias que proveen do
mundo mediterrneo e que se consolidan a travs do fenmeno da iberizacin. Falamos
dunha asimilacin selectiva de diferentes influencias (como a urbanizacin ou a escritura),
que proveen de distintos contactos.

Namentres, son comunidades que falan linguas indoeuropeas, unha lingua claramente
cltica. Entn, se albiscamos algn tipo de influencia da iberizacin esta selectiva, non ten
nada que ver con desprazamentos de pobos uns sobre outros. Simplemente unha parte
substancial das caractersticas do mundo ibrico se adaptan a unha civilizacin que no
sculo III est claramente constituda.

Delimitacin xeogrfica da celtiberia: celtiberos citeriores e celtiberia ulterior

Segundo nos describen as

fontes, as divisins estaban baseadas na distribucin xeogrfica: celtiberia citerior e ulterior.
Dous mbitos xeogrficos de caractersticas distintas a un lado e a outro do Sistema Ibrico.

O val do Ebro separa territorios segundo estean marxe dereita ou esquerda. Neste
ltimo caso atopamos altas terras da meseta oriental, tanto na norte coma na sur. a zona
de nacemento de dous grandes ros atlnticos, o Douro e o Texo. Ambas as das zonas
teen un clima duro, con extremos, pero na depresin do Ebro as condicins para a
agricultura son mis adecuadas que a das terras altas, como Soria, onde a agricultura tera
54
que complementarse co pastoreo.

A vida urbana e mais precoz e mais densa nas terras do Ebro, e as cidades, na
meseta oriental, son menos numerosas.

3. Organizacin poltica de cidades e pobos

As Cidades-Estado eran a base organizativa, con independencia de que no curso dos
conflitos con Roma vexamos xurdir procesos de unificacin de comunidades ou de sucesin
e colaboracin, para obter unha acumulacin de forzas.

Parecen identificarse relacins de poder nas que determinadas comunidades exercen

un papel hexemnico, fronte a outras cidades menos poderosas, como habitual no mundo
das Cidades-Estado.

Isto pdese contemplar en Numancia, que no sculo II capitaliza ata a sa destrucin,

a guerra contra Roma. Sbese que esa resistencia arrastra a outras comunidades
celtibricas, de maneira non voluntaria, senn que as comunidades menores vnse na obra
de seguir a sa mesma poltica. A Celtiberia non unha unidade que acte de maneira
conxunta. As actitudes son moi distintas, e os conflitos internos frecuentes, ao igual que as
alianzas.

Nas fases finais do enfrontamento de Numancia contra Roma, Escipion, procura a

rendicin definitiva sitiando Numancia e non dndolle opcin de loitar. hora de axudar nesta
difcil situacin, as cidades do seu entorno reaccionan con actitudes diferentes fronte a
Roma; Xogo cruzado de dependencias, alianzas, aliamentos forzados, etc.

Nunha primeira aproximacin estrutura social e poltica destas comunidades, temos

que dicir que non existen rximes monrquicos. Non seguro que nun pasado inmediato
existisen e, de socato, deixasen de existir. Hai mencins contraditorias nos inicios da
conquista romana. Dunha banda cabe a posibilidade de que estas formas monrquicas
estiveran en regresin antes da chegada dos romanos, de forma que no sculo II xa no
existisen. Doutra banda estaban os poderosos grupos nobiliarios e a competencia pola
dominacin, que dependeran de factores internos relacionados coa riqueza e co control de
crculos de clientes.

Os romanos chaman a isto prncipes, entendendo que non exercen un poder

monrquico, senn que teen unha porcin que lle permite dirixir os asuntos de maneira
indirecta, a travs do seu prestixio.

55
 En Numancia coecemos algunha destas figuras, que non contradn a presenza de
aristocrticos que buscan asegurar o poder, afirmando a dominacin sobre grupos populares
que anda dispoen, polo seu papel na guerra, de certas capacidades de actuacin
independentes.

O que sabemos est un tanto condicionado pola situacin de guerra do sculo II.
Quizais determinados conflitos tean sido exacerbados e xurdido diverxencias entre
aristcratas, os cales presentan a sa forma poltica en organizacins que os romanos
chaman Senado. Intereses contrapostos a este senado xustamente porque a guerra e a
nica forma que teen de obter riqueza.

4. A organizacin social e econmica

Na sociedade celtibrica sabemos moi pouco da base econmica das cidades e do
reparto da riqueza entre os seu grupos. Que existen desequilibrios evidente. Hai grupos
que consideran a guerra a sa forma de vida. E tamn existen grupos sen terras que
fomentan inestabilidade en determinados momentos. Esta informacin obtmola das propias
narracins romanas, que tamn din de que eran eles os que creaban cidades onde
instalaban indxenas sen terras (Gracchuaris).

A aristocracia tenda a acumular unha riqueza consistente. Descoecese se a terra era

comunal e o gando propiedade privada. mais prudente considerar que a terra estaba
distribuda en propiedade privada de diversas dimensins, anda que existan terras comunais
propiedade da cidade. Hai un documento xa en latn que revela esta situacin.

Anda contando con que o reparto da riqueza desigual e as relacins de dependencia

fan que se orbite entorno aristocracia, sabemos que o funcionamento das cidades asiste a
unha competencia de poder que abre conflitos entre os senados aristocrticos e unhas
asemblea compostas polo pobo en armas.

A actitude a tomar con Roma ensancha as brechas dentro das cidades, especialmente
cando os senados tenden a ser mais favorables paz con Roma. Estes son conscientes do
moito que poden perder e de que Roma se vai apoiar sempre neles para o control do
territorio; fronte as asembleas, que ven na guerra o nico modo de alcanzar gloria e riqueza.
Isto leva a situacins lmite, como a que tivo lugar nunha cidade onde non se poan de
acordo con cal era a actuacin correcta, se sumarse a guerra con Roma ou non. O senado
estaba en contra e a asemblea a favor, pero como non eran capaces de chegar a unha
conclusin e a discusin se alongaba, a asemblea perdeu a paciencia e prendeulle lume ao

56
senado.

Asimlanse as nomenclaturas das formas de goberno da propia Roma. Pero non so

copiar a nomenclatura senn que comezan a adaptar a sa arquitectura ao estilo romano,
sobre todo os espazos pblicos.

TEMA 8

OS VACCEOS

1. Caractersticas xerais dos vacceos

Xeografa e territorio:

As poboacins vacceas, ocupan o territorio de Castela (Valladolid, Segovia, Palencia,

occidente de Burgos). Non casualidade que estes territorios sexan o ncleo da economa
cerealeira ao longo da historia da propia Meseta. Iso entraa diferenzas notorias co mbito
celtibrico onde a base econmica mis precaria, a agricultura mis pobre, e o pastoreo
maior.

No sculo II a.C. os romanos tomaron case por costume, saquear os campos das
poboacins vacceas vecias para evitar que recibisen alimentos desas comunidades, coas
que xa tian vnculos fortes, por exemplo, con Numancia.

A evidencia dunha riqueza ceralista tan grande non nos debe levar a exaxerar a visin
da paisaxe antiga ca moderna. Na antiga os bosques era maiores, a riqueza pecuaria
importante; a dominacin de ambas explica tamn que no mbito vacceo encontremos unha
cultura urbana asentada e densa, xustamente pola prspera economa agrcola. Igual que na
celtiberia, nos sculos IV III e cando se produce a transformacin de antigos poboados en
ncleos urbanos que no sculo III xa presentan unhas dimensins e unha funcin poltica de
estruturacin das comunidades.

Os ncleos urbanos

O coecemento desta rede de cidades non implica que teamos que saber moito de
como eran, xa que unha boa parte das cidades vacceas que nos dan a coecer os romanos,
son cidades que continuaron ao longo da historia existindo como tal e incluso cunha variacin
dos seu nomes relativamente limitada. Falamos de lugares como Raudo (actual Roda),

57
Cauca (actual Coca), Setimanca (actual Simancas).

Case todas foron ncleos que os romanos nos dan a coecer e que se prolongan ata
os nosos das. Porn, temos un coecemento nfimo ou nulo, anda si hai algo no que o
mundo vacceo chama a atencin: combinacin suposta entre unha riqueza agrcola moi
importante e unhas formas de posesin e de explotacin comunal da terra, que algunhas
fontes nos dan a coecer, e que teen alimentado unha forte discusin a partir do XIX.

2. Economa agraria e colectivismo

Discusin sobre a explotacin comunal

A discusin componse basicamente de diferentes teoras que cuestionan a veracidade

destas informacins, a posible supervivencia da explotacin colectivista da terra que nalgns
lugares da meseta se perpetuou ata o sculo XX? Amplsimo terreo para as interpretacins
nos que dende o exilio Joaqun Costa, na segunda metade do XIX, como intelectual, foi o
primeiro en defender que a propiedade dos vacceos comn igual que o produto obtido.

Na mentalidade do sculo XIX era un fundamento clarsimo para dicir que entre os
vacceos exista unha especie de comunismo, pero isto e difcil de casar nunha economa
urbana complexa.

Existe, porn, unha explicacin que satisfaga a contradicin de base: a base

econmica e mnima e os procesos de acumulacin de riqueza son moi difciles, e facilitan
por iso unha sociedade igualitaria, pero entre os vacceos isto non as. Teriamos tentativas
de explicar esta contradicin como punto de partida a narracin de Diodoro.

a) SALINAS: No ltimo libro de Salinas, este considera que a narracin de Diodoro non
real, senn un topo, que os autores antigos atriben a pobos primitivos, e lles
atriben caractersticas dunha sociedade ideal. O certo que, prioritariamente, que
diversos autores dan por valida a informacin de Diodoro, que sera confirmada por
fontes posteriores que aluden a ela, como os Gromatic Veteres (copilacin sobre a
dimensin de poca imperial, onde se foron recompilando noticias sobre os
procedementos de imposicin das cargas tributarias), unha recopilacin de tratados.
Nunha destas obras aldese a que en Hispania nas terras de Salamanca e nalgunhas
outras vecias, a imposicin da carga sobre o territorio se fai dunha maneira global e
non individual sobre as posesin. Para moitos iso sera un indicio de que hai unha
realidade especial recoecida polos romanos, que se adaptan a ela.

58
 b) C. BAROJA: Maioritariamente, dse por real a primeira elaboracin desta realidade,
que sera a de Carlos Baroja: colectivismo non quere dicir igualdade social, e nos
procesos de asignacin e de control da producin estara expresada a xerarqua
social, que poera o control do excedente nos aristcratas. Dentro da comunidade
fraccin e sub-fraccin marcaran o funcionamento das diferenzas sociais.

En calquera caso, autores como estes deixan claro que a formacin vaccea sera
desigual, onde podera haber unha aristocracia que controlara este sistema
colectivista.

c) COLMENERO: Colmenero a voz discordante. Fala dunha sociedade igualitaria na

que a especializacin estara na base das distincins que as fontes literarias nos
presentan. Os excedentes desta economa colectivista serviran para sustentar a un
grupo de guerreiros, os encargados da defensa da comunidade.

Tanto Caro Baroja como outros autores, sinalan que a existencia dun sistema
colectivista non un caso nico na antigidade. Outros autores aluden a sistemas anlogos
(dentro do imperio e de pobos exticos). Sempre existira un elemento realista (formas de
reparto e de control do excedente) e outro de ndole ideolxico, que buscara preservar o
control do excedente para a proteccin individual. Un exemplo claro era o modelo da India: o
utopismo medirase polo medo da sociedade a que o xito da producin levase ao abandono
da disciplina e do traballo como tal. O final do ano queimbase o sobrante. A abundancia
como soo utpico no imaxinario social.

A similitude da descricin destes sistemas, case sempre vinculados a pobos exticos,

a base sobre a que Salinas fundamenta os seus estudos.

Os vacceos teen un perfil propio que se contrapn aos pobos vecios, sexa cal sexa
a sa base real.

TEMA 9

OS LUSITANOS

1. Localizacin e etnografa
59
 O termo Lusitanos define a
un pobo de maneira global. Unha terra intensamente influenciada por determinados aspectos
da cultura turdetana, especialmente na cultura urbana ,canto mis ao sur e mis na costa nos
situemos.

No eido etnogrfico os lusitanos difernciase do mundo celtibrico da Meseta e os

pobos occidentais. Na Meseta hai unha certa unidade cultural, no mundo urbano e na cultura
material, formando unha comunidade lingstica. Fronte a isto, no Occidente atlntico, a
heteroxeneidade a norma, e se ben o termo lusitano da un perfil homoxneo, na realidade,
poden ter sido a poboacin mis relevante, representando un pobo distinto ao celtibrico.

Os lusitanos ocuparan un sector interior, entre os ros Douro e Texo, afns s

poboacins vetonas. Este espazo aparece tamn ocupado por poboacins do sur portugus
e do Guadiana, que tian unha relacin de semellanza coas poboacins celtibricas. E
mesmo haba tamn na costa sur poboacins claramente non celtibricas.

Hai poboacins, como as lusitanas e as vetonas, nun estadio organizativo distinto,

onde o fenmeno urbano est ausente, cunha economa mis precaria porque os factores
naturais xogan na sa contra. Que a tradicin pecuaria tea caracterizado Estremadura
histrica ata os tempos actuais deriva das condicins xeogrficas, que son mis proclives a
certa base econmica posto que os territorios estn pouco dotados.

Isto implica a existencia de problemas bastante graves e de natureza distinta nestas

sociedades, onde a desigualdade a norma e a precariedade da base econmica crea un
nmero crecente de desherdados da fortuna. Este feito, unido a unha glorificacin da guerra
e dos seus valores, conduce a unha inestabilidade permanente traducida en conflitos
endmicos das comunidades e na organizacin de bandas de partidas, as veces autnticos
exrcitos, co propsito de saquear os territorios mis ricos do sur peninsular.

Este o ncleo do problema ao que se enfrontan os romanos. Desta actividade xa

temos indicios serios entorno ao 190 a.C., cando os romanos tratan de recuperar o control
dos pobos do Levante e do Sur (Revolta de 197 a.C.). Neste momento documntanse
incursins de bandas procedentes do norte do Guadiana s que denominan lusitanos.

2. A organizacin poltica e social das bandas

A procedencia real destas bandas a proxeccin do seu poder non seguro que

60
debamos adscribilas ao ncleo das poboacins lusitanas, senn ao mbito dos territorios
entre o Guadiana e o Texo.

O caso de Viriato

Viriato comeza as incursins noutros territorios organizando partidas de bandas. Pero

el non manda sobre os lusitanos, implanta a sa autoridade sobre un territorio onde a base
organizativa son cidades, tanto de dentro da Turdetania como o mbito perifrico ao
Guadiana.

O protagonismo lusitano podmolo asegurar dunha maneira estelar nos episodios dos
ltimos anos do sculo II e os primeiros decenios do sculo I. Os romanos van gaando
control medida que reducen as bandas para enfrontarse a novos pobos que reproducen o
comportamento dos anteriores por motivos anlogos: desequilibrios econmicos, necesidade
de procurar recursos a travs da guerra, desequilibrios sociais...

As fontes antigas insisten no tema da pobreza e da carencia de recursos, motivado

porque parte deses territorios son pobres e, a outra parte son potencialmente ricos pero se
ven arrastrados na dinmica de guerra que impide o aproveitamento adecuado dos seus
recursos. A glorificacin da guerra, considerada un modo honorable de gaar a vida e de
adquirir riqueza, gloria e prestixio, mencionado repetidas veces como unha motivacin mis
para esta inestabilidade.

A vida de Viriato

O relato da vida de Viriato expresa uns desequilibrios sociais enormes. Sendo pobre
pode comezar traballando de pastor, pero o que se espera que se una s partidas que
organizan actividades de saqueo e de guerra contra os vecios. As como vemos a Viriato
enrolado nestas grandes bandas que se lanzan sobre o Guadalquivir, sobre as cidades
turdetanas e se enfrontan aos romanos infrinxndolles derrotas sonadas.

A descricin deste modo de vida pode levar a pensar que hai das sociedades
paralelas: unha ben estratificada, con base urbana e cun control econmico e social absoluto
por parte das aristocracias; e segunda sociedade paralela, a das bandas que se organizan na
periferia, nas zonas mis montaosas e inaccesibles, e encarnaran unha sociedade mis
igualitaria.

O retrato pode levar a engano xa que unha cousa un tpico literario (Viriato, pastor
que acaba convertido en xeneral), que se describe seguindo un tpico antropolxico
helenstico, onde destaca a intelixencia de algns individuos permitndolles chegar a unhas
metas que, polo xeral, estn fora do seu alcance; e outra cousa a realidade. Quizais sexa
61
mellor considerar, como Salinas, que na estrutura social destes pobos, a parte da sa
urbanizacin, sempre son unha series aristocrticas as que controlan o poder e as que estn
na cabeza destas actividades, sobre todo, tendo en conta a amplitude do nmero de persoas
que chegan a mobilizar.

Estamos a falar de bandas de centos e de miles de homes que son capaces de poer
en xaque aos exrcitos romanos. Imaxinar que unha masa deste estilo se organizaba
asembleariamente parece un pouco arriscado.

O tpico literario dun Viriato que vai ascendendo por mritos propios, dende o mis
baixo da escala social, posiblemente sexa bastante cuestionable. A outra alternativa que un
aristcrata se faga coa confianza e consiga unir ao seu redor homes con vnculos de
clientela, parece mis realista que a hiptese alternativa. Do botn acadado, o mis
interesante o gando, a expresin mis clara da riqueza destes pobos.

Na literatura temos o relato das vodas de Viriato, quen casa coa filla dun potentado
rico dunha cidade do mbito lusitano. No banquete estaran representantes da autoridade
romana. Nesta situacin incmoda Viriato marcha ao monte celebrar o banquete coa muller e
os amigos.

Este relato casa un pouco mal coa idea de Viriato como rgulo (rei); un poder
constitudo que incluso consegue que os romanos o recoezan como tal e o Senado lle de o
ttulo de amigo do pobo romano. Hai que dar por boa a autoridade que exerce sobre un
territorio urbano e civilizado. E, dende logo, o trato que ten coas cidades en absoluto se
parece a un xefe de bandas ou a algunha das figuras alleas ao valor da civilizacin urbana.
Procura conservar a obediencia das cidades, sempre buscando solucins prcticas, a pesar
de ser un home de orixes humildes, cunha intelixencia natural que lle deu dotes para a
poltica.

O proceder de Viriato bastante mis complexo do que corresponde a unha simple

banda, anda que iso non obsta para que, incluso exercendo un control sobre as terras do sur
se produzan actividades doutras bandas saqueadoras. Hai unha heteroxeneidade de
formacins sociais que agudizan uns conflitos no exterior das cidades, sempre como
campaas ou actividades de saqueo as poboacins distantes mis ricas.

Cuns desequilibrios tan enormes como os que recoecen as fontes, habera mis
posibilidade de revolucins internas e non de proxeccin ao exterior dos desequilibrios. Nas
vodas de Viriato podemos entender que o seu sogro era o propietario de inmensas
extensins de terras e gandos, e o seu interese radicaba en estar a ben cos romanos.
Sorprende a consciencia dos romanos de que parte deses problemas estriban na existencia

62
de moitas xentes que carecen de terras, ata o punto de que utilicen a promesa de repartos de
terras para asegurar a paz. Un exemplo foi Galba, gobernador da Ulterior, utiliza a promesa
de repartir terras como reclamo para atraer aos compoentes das bandas e, unha vez
desarmados, aniquilalos. Segundo a tradicin Viriato tera sido un deses superviventes.

Situacin tras a morte de Viriato

Non casual que despois da morte de Viriato, Dcimo Xulio Bruto, no 138 asegurase a
paz convencendo aos restos das bandas de Viriato coa concesin de terras. Temos un
coecemento moi vago porque o libro de Tito Livio non se conserva, s hai resumos de
poca tarda, interpretados de maneira confusa; dise de Bruto que asentou aos compoentes
das bandas en Valencia e en Brutobrida. Segundo todos os indicios inexacto: 1) a
fundacin da actual Valencia corresponde a ese momento, pero instlanse veteranos das
tropas auxiliares itlicas 2) Brutobrida acollera os restos das bandas. Levar a uns antigos
rebeldes a un lugar como Valencia, xa pacificado, tera pouco sentido; ata que a arqueoloxa
o demostrou pensbase na posibilidade de que fosen outras Valencia (Do Mio, de
Alcntara).

Conclusins

Ao falar de lusitanos aldese a unha serie de aspectos heteroxneos, nos que o maior
factor de unidade ven dado pola dificultade de Roma de avanzar ao norte. O esencial dos
obstculos est representado por unha situacin inestable derivada dos conflitos que existen,
que crean masas de soldados que utilizan a guerra como un mecanismo de supervivencia.
Hai tamn formacins sociais enormemente distintas nas sas caractersticas, que van dende
un modelo urbano claramente estable a uns modelos mis inestables, onde a forma de
hbitat excle a cidade (poboados fortificados). En todos os casos hai unhas xerarquas
claramente establecidas, cuns grupos aristocrticos que controlan a riqueza e que teen
tamn un claro papel de liderado nas sociedades menos avanzadas, onde a guerra acta
como un modo de reforzar s autoridades.

63
 TEMA 10

OS VETNS

A importancia dos vetns non radica na importancia que tivesen no curso das guerras
contra Roma senn que, igual que pasa cos vacceos, hai certos elementos que teen
chamado atencin tanto dos antigos como da historiografa moderna polas peculiaridades
xeogrficas do territorio no que se asentan, polas consecuencias econmicas desta base
xeogrfica, e a formacin social que se ten considerado como caracterstica desta sociedade.
Por ltimo, sorprende unha manifestacin artstica escultrica que ten dado lugar a non
poucas interpretacins sobre a sa significacin sempre vinculada economa pastoral que
se ten suposto como o elemento bsico da economa vetona. Falamos dos touros de
Guisando.

1. Economa
Os vetns chamaban a atencin dos antigos porque se lles atribua unha economa pastoral
como base econmica case nica, e a onde foi necesario desmentir a exaxeracin. De ter
crido s fontes literarias, os vetns teran descoecido agricultura (pero aparicin de silos
de cereais). Unha cousa que estes territorios non sexan demasiado produtivos de forma
agrcola, pero de a a que non a coezan hai unha grande distancia. Que a gandera sexa a
forma econmica principal tampouco temos que sorprendernos, posto que anda hoxe
sobrevive esa tradicin.

Situacin xeogrfica

O territorio que ocupan, corresponde ao sur de Zamora, Salamanca, as terras do

Sistema Central, o sur e o nordeste de Estremadura, algo de Toledo e unha parte do oriente
de Badaxoz. O ncleo do seu territorio est entorno ao Sistema Central: Salamanca,
Cceres, vila e Segovia.

Tipo de poboamento e caracterizacin social

E a onde atopamos tamn o poboamento tpico en grandes castros, algns teen

unha orixe do sculo VI, pero na idade do Ferro cando van configurndose coas
caractersticas que coecemos, inclundo un rea habitada de construcins en pedra, cuns
recintos, cunhas extensins cercadas tamn de pedra para gardar o gando e unhas
estruturas defensivas onde, o que chama a atencin sobre todo son reas con pedras

64
fincadas que se supn que teen como finalidade obstaculizar a aproximacin e movemento
da cabalera.

Os antigos dannos s veces un perfil singular destas xentes. Por unha banda inducen
a pensar que, dende un punto lingstico e etnogrfico, son afns aos lusitanos, cousa que
parece clara, e ascianse as sas empresas pero aparecen tamn cando os romanos
impoen a sa presenza como sbditos fieis dos romanos, participando con tropas auxiliares
en algunhas das sas empresas e atribundolles comportamentos extremadamente
peculiares. Sempre existe ese modelo do indxena salvaxe que oscila entre dous extremos: a
hiperactividade e a parlise.

Polo que sabemos destas poboacins, se ben a base econmica precaria, iso non
xustifica determinadas ideas que na historiografa do XIX e XX de que nunha sociedade de
economa bsica as diferenzas sociais seran escasas, negndose a existencia de grupos
aristocrticos que se impuxesen sobre o resto da poboacin. Polo que sabemos hoxe isto
non as. Podemos discutir sobre ata que punto a propiedade da terra marca ou non parte
desas diferenzas econmicas. Hai unha forte tradicin de pensar que entre os vetons a terra
sera esencialmente comunal e que a posicin do gando marcara as diferenzas. Pero en
calquera caso a existencia dunha aristocracia guerreira, igual que entre os pobos vecios,
parece bastante claro nos vetons.

2. Manifestacins artsticas
Cando falamos dos verracos como manifestacin escultrica e artstica estamos a falar
dun fenmeno peculiar do mundo vetn. unha manifestacin caracterstica do mundo vetn
que responde a uns impulsos que proveen do sur peninsular, do mundo colonial, anda que
ten unha historia moi prolongada e iso pode ser un motivo que resulte complicado atopar
unha explicacin satisfactoria.

evidente que a inspiracin desta actividade escultrica ten moito que ver coa base
econmica e o gando, anda que non o explica todo. Xa se ve que son representacins
toscas, pero nelas inclese nuns casos gando vacn, noutros porcos, xabars... que non
parece formar parte do panorama econmico de cra. De a que a discusin sobre as sas
funcins tea sido alimentada dende hai bastante tempo con resultados dispares.

Caro Baroja recolla conclusins anteriores que propuan que eran marcos de
referencia dun hipottico camio de trashumancia, anda que na sa opinin isto sera
posible polas condicins do momento, que implicara un desprazamento seguro, e nas

65
condicin da Hispania prerromana non podera ser. Outras interpretacins que non parecen
excluntes teen que ver coa posibilidade de que, nalgns casos, estas esculturas puidesen
marcar lmites de territorios de pasto, pero tamn poden ter unha significacin mxica:
proteccin do gando ou propiciar a fecundidade do mesmo.

A Caro Baroja era o que mis o convenca, pola aparicin destas figuras in situ nos
castros escavados en Segovia e no sur de Salamanca, que estaban xusto na entrada deses
cerrados anexos ao poboado, para refuxiar ou resgardar ao gando. Nun caso como este a
significacin de proteccin do gando ou potenciar a sa fecundidade parecalle con mis
sentido.

Algunhas destas manifestacins escultricas son tardas, avanzada a poca romana e

parecen ter unha significacin funeraria, posto que incorporan inscricins funerarias. Pero a
idea de que este uso fose tardo, un pouco alleo tradicin prerromana quizs sexa
necesario revisalo porque algunhas das manifestacins desta escultrica mis antigas tamn
parecen corresponder a contextos funerarios, asociados a necrpolis, especialmente con
representacins de xabars que parecen estar vinculados ao mundo de ultratumba.

66
 TEMA 11

OS POBOS DO NORTE

1. Os factores histricos
O repaso destas
poboacins prerromanas peninsulares levaranos, finalmente, ao Norte, onde habera que
facer tres distincins importantes: cntabros, stures e galaicos.

Neste espazo atopmonos con circunstancias histricas moi distintas entre si, que
explican que, por debaixo dunha imaxe universal de atraso, en realidade atopemos situacins
pouco semellantes, nas que os avatares histricos inflen de maneira diferente.
Aparentemente un factor histrico unificador sera a tarda conquista destes pobos e a
atribucin s Guerras Augusteas da ocupacin final de toda a franxa cantbrica, inclundo o
noroeste.

Nese panorama convn distinguir algns matices. En primeiro lugar o alcance que
tiveron as Guerras do Norte. A idea de unha campaa que involucrase por igual a todos os
pobos do norte provn da obra de Schulten, quen propuxo unha reconstrucin das
campaas que daba ao fronte galaico mesma importancia que s accins contra cntabros
e stures. Esta unha idea que se retomou con diversas variacins ata fins dos anos 70,
cando R.Syme reconsiderou, nun breve traballo, as campaas contra os Pobos do Norte,
regresando s fontes e ao mbito propiamente cntabro e stur das guerras do 29-19 a.C.

Na evolucin histrica non se pode tomar en serio o que di Estrabn de que non teen
relacins co exterior e estn desfasados. O comercio colonial e a navegacin dende o mbito
gaditano evidente que alcanza de maneira bastante continua todas estas costas, tanto as
atlnticas como cantbricas. O de que vivan nunha Arcadia feliz libre de contactos co exterior
tampouco se sostn. Por tanto unha visin excesivamente primitiva.

Pero ademais, a influencia romana manifstase bastante cedo, xustamente ao longo

da costa atlntica, un pouco ao comps das actividades militares e dos progresos dos
romanos ao norte. Est claro que a chegada de Bruto no 137 non carece de consecuencias.
A extensin desa influencia romana concntrase no sculo I coas Guerras Augusteas e, en
ltimo caso, na campaa de Cesar do 61 a.C. probablemente non aseguraron a presenza

67
permanente romana, pero si a entrada definitiva na rbita romana e a influencia en poca de
Cesar das poboacins galaicas a Roma.

Que os pobos galaicos estean involucrados nalgn episodio de resistencia contra roma
si certo. Que nas Guerras Augusteas tea habido algunha participacin tampouco de
exclur, mais na parte mis oriental e no mbito limtrofe co mundo stur. As campaas
augusteas hai que circunscribilas a este mbito e as sas consecuencias tamn. Iso
contribe a explicar porque podemos contemplar transformacins no mundo castrexo
bastante relevantes que se aceleran a partir do sculo II que non son explicables sen a
acentuacin desas influencias que a travs de Roma alcanzan o noroeste.

2. Os Pobos do Norte na historiografa

A comprensin destes pobos, a travs das fontes literarias e epigrficas, obrganos a
movernos entre o campo da etnografa, do estudo da romanizacin e das transformacins
que esta produce nas sociedades indxenas. Imos tratar de utilizar o que podemos entender
do proceso de transformacin das sociedades do noroeste para entender o proceso de
romanizacin en xeral.

Cronoloxa datada nos castros

A cultura indxena est caracterizada por unha serie de elementos ante os que destaca
a estrutura de hbitat: o castro, un complexo de cultura material que ten ido mudando ao
longo do tempo. As concepcins romnticas inundaban o mundo castrexo durante a
presenza romana e deron paso a unha visin distinta na que, as orixes se foron retrotraendo
(cultura castrexa: II Idade do Ferro). Ao principio situbanse no Bronce Final, pero cada vez
podemos retrotraela mis, a comezos do I milenio, sobre todo a xulgar por contextos do
marco portugus.

Os castros eran estruturas slidas construdas coa procura de puntos fortes onde os
elementos naturais, alterados pola man do home, puidesen servir para o levantamento do
poboado. Dos poboados castrexos temos unha evolucin da que non sempre fcil ver os
pasos intermedios. Sobre todo porque os exemplos mis visibles dos que hoxe dispoemos
pertencen a un momento no que a dominacin de Roma un feito e a
construcin/transformacin dese poboado se encadra dentro dese perodo, como os grandes
castros do norte portugus ou Santa Tegra, no territorio galego. Evidentemente, dende o
punto de vista da arqueoloxa pode haber moitas discusins, pero non son alleos influencia
romana.

68
O proceso de romanizacin: as transformacins

Chegado un momento, hai claramente unha serie de transformacins que non atinxen
s ao poboado, senn tamn base econmica, transformada nunha etapa final (fins do
sculo II) e que podera explicar o panorama de distribucin de comunidades que os autores
de de poca imperial nos presentan.

Neses ltimos sculos antes da nosa era prodcense transformacins econmicas

importantes; a discusin ata que punto a influencia romana motor das mesmas.
Acelerara o desenvolvemento da agricultura coa introducin do arado, do muo, e a
conquista de novas terras antes non aproveitables porque o tipo de agricultura no mundo
indxena impedira o laboreo de terras profundas (antes so poderan ser traballadas terras
superficiais; a conquista de terras fondas tera lugar grazas ao arado). A posicin de Almeira
bastante reducionista, porque s vincula a influencia romana a esas transformacins.

Pero a influencia romana tamn da por resultado, sobre todo canto mis ao sur, unha
reorganizacin do espazo, unha tendencia estruturacin mis slida de comunidades e
ao xurdimento de poboados de dimensins maiores que sirvan de centros polticos de
comunidades que estn en proceso de consolidacin. Nos anos finais do sculo I e os inicios
do sculo II esas transformacins acelranse pasando do apoxeo desvirtuacin desta
cultura, porque os cambios producidos superan as posibilidades de evolucin da propia
cultura indxena.

Isto ten que ver de novo cos lmites cronolxicos. Dende os anos 80 quedou claro que
se hai que establecer un final da cultura castrexa ten que establecerse no sculo I d.C,
porque o que establece o seu final a progresiva perda de vixencia do castro como forma de
asentamento. Ese un fenmeno especialmente relevante nesta serie de grandes castros
que se constren ou se reforman na poca augustea nunha tentativa de adaptar esa forma
de hbitat a un modelo prximo do modelo urbano romano. Non se tratara de adaptar a
forma pero si o concepto. A influencia romana permite monumentalizar, depurar ou acelerar a
evolucin, incorporar tcnicas, urbanizar.

Estes cambios son, sobre todo, novos patrns de comunicacins, de estruturacin

do territorio e de disposicin do hbitat que se ve infludo moi poderosamente por esas
transformacins previas. Neste conxunto de cambios o poboado fortificado perde vixencia, e
tamn o modelo de gran poboado, centro poltico tradicional que o observamos en casos
paradigmticos ou simblicos, que raramente sobreviven ao sculo I d.C. En boa parte deles,
vese que xa a mediados do sculo comezan a decaer e en poca Flavia (do ano 70 en
diante), acelerase a decadencia e o abandono dos mesmos. En suma, aqu estamos ante

69
unha cuestin de funcionalidade, e temos na mente esta cuestin como representativa desta
cultura, a pesar de que non o son tanto.

O novo urbanismo

Ese proceso de decadencia vai ligado que a rede viaria romana crea unhas
dinmicas e centros novos. Esas vas van ser tamn os eixos que articulen unhas novas
estruturas de poboamento nas que a pequena aglomeracin en terras baixas, lugares
estratxicos como o paso de ros, substiten a estrutura tradicional, marxe desas novas
estruturas de comunicacin.

Aglomeracins urbanas e viarias de novo tipo que van caracterizar a estrutura do

poboamento. Iso podmolo seguir a outra escala, pensando nos contactos martimos. Unha
aglomeracin protourbana resultado cambios que, a partir da poca augustea, condicionan
o poboamento. No interior temos tamn cambios inducidos pola estrutura viaria.

Irn xurdindo novos ncleos como consecuencia da propia construcin ou de

caractersticas do territorio propias para formar centros organizadores novos ou estacins
intermedias das vas (unha instalacin termal).

Por iso, cando se fala de final da poca castrexa no final da poca augustea non se
esaxera demasiado porque contemplamos como esas novas lxicas da reestruturacin do
territorio a travs da rede de comunicacins cambia o patrn de hbitat permanente. A
dinmica de campamento abandona o poboado fortificado en altura, de referencia, por outro
tipo de poboamento estruturado a partir destas vas en terras baixas, coa expansin de
modelos produtivos propiamente romanos, como a vila, entendida como a gran explotacin
rural. E poderamos dicir do poboamento disperso fronte ao poboamento concentrado, o
patrn que define ao mundo castrexo.

Todo isto produto dunhas transformacins que se aceleran despois do final das
guerras contra cntabros e astures, que son a ocasin para que Augusto aborde a
reestruturacin definitiva do conxunto da Pennsula, e dos territorios do norte e noroeste en
particular.

Indo ao pasado e tende unha perspectiva de conxunto da evolucin da implantacin romana

na pennsula, dende os seus inicios (II Guerra Pnica) caracterizase pola ausencia dunha
planificacin a longo prazo e decidida por varios motivos, que dan unha explicacin de
porque a conquista do territorio peninsular demorou tanto tempo: cando os romanos
desembarcan no 218 o plano que traen esencialmente combater aos cartaxineses na sa
70
base principal dende a que sostian o seu esforzo de guerra e obtian recursos.

No 208 a.C. en vsperas de darlle a ltima patada aos cartaxineses en Andaluca (Batalla de
Vcula) acto de consecuencias evidentemente revolucionarias. A fundacin de Itlica No 206
a.C. O que nos din as fontes literarias era que queran asentar feridos da ltima batalla
librada cos cartaxineses nas proximidades de Sevilla. Se se funda un asentamento nese
lugar est claro que non se van marchar. Entre o 218 e o 206 os propsitos de Roma foron
tomando forma e a fundacin esta, que non unha formacin nada mis que de veteranos
das tropas, estamos ante un continxente de auxiliares itlicos que son asentados a. Non se
pode perder de vista que no 206 a.C un itlico tan estranxeiro para un romano como pode
ser un ibero, a pesares de ser mis prximo e aliado. Non un romano. Os italianos
soamente se fan romanos despois da Guerra Social do ano 90, e no caso da Italia do norte
despois de Csar no ano 49, que integra a rexin do ro P.

Este un acto que por excepcional que resulte absolutamente revelador, despois temos
outros elementos como a imposicin clara da dominacin de Roma sobre os indxenas de
Levante e do Sur, e o primeiro acto que marca unha regularizacin desa presenza, que sera
a creacin das das provincias do 197 a.C. con estes territorios que Roma ocupa. Hispania
Citerior, cos territorios da costa do Levante. E a provincia Ulterior cos territorios do sur, a lia
do Guadalquivir sera a fronteira efectiva do territorio que os romanos podan controlar nese
primeiro momento.

Roma aborda o labor de estruturar o proceso de dominacin que dun principio non forma
parte do que poderamos chamar unha poltica programada. As circunstancias van
impoendo a sa lei, como parte das operacins militares contra Cartago. E logo,
naturalmente, encontrase con que eses territorios que antes obedecan a Cartago agora
estn baixo o seu control e tamn os recursos naturais. Na historia da Repblica Romana do
200 a.C., a relacin de Roma co exterior anda un tanto embrionaria no que se refire aos
seus procedementos de control. A historia da expansin de Roma ata o sculo III limitrase
Pennsula Itlica, a I Guerra Pnica fixoa transpasar por vez primeira ese lmite., coa
incorporacin de Sicilia, Crsega e Cerdea e tamn marca un modelo distinto: o provincial.
Lembremos que na conquista de Italia, o resultado da expansin de Roma , en parte a
incorporacin de territorios directamente sa propiedade. As comunidades seguen existindo
dentro dunha alianza forzada con Roma, que parte dominante. As formulas de relacin
unhas obligacins e deberes. Ao pasar a outros territorios xa non se estende o modelo de
alianza, senn un modelo no que Roma impn a sa soberana sen ningunha limitacin, con
excepcins escasas, algunhas cidades s que reserva o ttulo de aliadas, no esencial o
territorio pasa a ser propiedade do pobo romano e as sas accins quedan sometidas sa
autoridade sen ningunha contrapartida.
71
Pero poderamos dicir que Corsega, Sardea e Sicilia son territorios insulares e os problemas
de control non son demasiado graves, unha vez vencidos os poderes que dominaban antes.
A cuestin de como gobernar eses territorios representa para Roma uns retos distintos,
porque o que temos unha cidade estado coas sas institucins que se impn sobre outras
cidades estado que continan gobernndose e aceptan a autoridade Romana e non teen
poltica exterior propia. Para gobernar estas illas son necesarias outras solucins. Unha
cidade Estado, dende o punto de vista institucional est pouco preparada para esta
necesidade de gobernar imperios ou territorios exteriores. Roma o que fai adapatar unha
das maxistraturas existentes, a pretura, para encomendarlle no mesmo rxime que si
exercese en Roma (durante un ano) a misin de gobernar eses territorios. Digamos que no
corpo de maxistraturas romanas a pretura e a cuestura permiten xogar con certa flexibilidade
porque o nmero destes maxistrados pode cambiar, pode aumentar. Son decisins que non
se toman de inmediato, entre que Roma se decide a duplicar o nmero de pretores de dous a
catro para que dous deles vaian gobernar Sicilia, Crsega e Sardea pasan como 2 anos
dende o momento da conquista ata que se regulariza o goberno a travs desta figura, un
pretor e un cuestor que o axude.

O goberno dos territorios en Hispania representa un goberno novo. Son territorios en ultramar
que pasan ao control de Roma. Son territorios que dende un principio van presentar
problemas de control graves, van obrigar a unha presenza e actividade militar permanentes
anda que, evidentemente, non constantes na sa intensidade ao longo do tempo. A
demostracin tmola na sucesin de campaas militares que os romanos teen que facer
(197 en Roma tmase unha decisin determinante, converter os territorios hispanos en das
novas provincias e crear outros dous pretores e cuestores para que se encarguen do goberno
destes novos territorios. No 197 prtese dunha presuncin errada, que eses territorios
estaban pacificados e os pretores atoparanse un panorama calmo, sen ningn tipo de
conflito. O que se atoparon foi a todas as poboacins en revolta e iso mrcanos unha das
fases de Guerra intensa, neste caso, a guerra contra as poboacins iberas e do sur, do 197
ao 179. A presenza de Graco marcara o final desta etapa, seguida dunha etapa de paz que
durou ata o 154 na Celtiberia (destrucin de Numancia) ou 155 na Lusitania (morte de
Viriato).

A partir de a, poderamos dicir que os conflitos en Hispania van ter mis que ver cos conflitos
internos en Roma e a guerra das faccins que nos ltimos anos da Repblica opoen aos
romanos entre si. E o que son fenmenos de resistencia indxena son menos relevantes,
anda que Csar ten que facer a sa campaa contra os lusitanos e operacins menores no
norte (reducir vacceos) que desemboca na poca augustea con campaas contra cntabros
e stures. No sculo I o que predomina en Hispania as faccins que combaten en Roma

72
combaten tamn en Hispania e asocian ao seu bando s poboacins indxenas.

Nese contexto, marxe da historia militar, a evolucin do goberno. O esencial que esta
estrutura de das provincias non se altera. O que si cambia son as formas de goberno.
Evidentemente cando se crean as das provincias e se mandan dous pretores, a previsin
que estaran dentro da dinmica da eleccin anual de maxistrados en Roma. O sculo II o
sculo do imperialismo romano, cando se estende por todo o mediterrneo e sobre todo a
Oriente. Pero ademais ao non seren ambos pacficos na pennsula onde a conflitividade leva
necesidade de manter exrcitos en campaa e sostendo guerras, as veces complexas e
custosas, leva a que esa previsin de que os maxistrados se ocupen das sas misins non
se poida cumprir. Temos, por unha banda, que necesaria a presenza dun dos cnsules
cando os problemas son moi graves (195 a.C., Catn enviado a Hispania sobrepoendo o
seu imperium ao dos dous pretores en misin hispana). Por outra banda temos momentos en
que as das provincias se encomendan a un pretor.

A prorroga de mandatos

Entendamos as a flexibilidade ou medidas excepcionais que nos imos atopando, que

implican a veces que a provincia do cnsul vai ser facer a guerra na provincia citerior ou con
mais frecuencia, nos anos centrais do sculo II vemos que se fai frecuente, por unha banda,
a prorroga de mandatos (maxistrado chega tarde, que toma posesin a principios de marzo).
En Hispania a fragmentacin poltica leva a que a conflitividade sexa maior e mis
imprevisible. Por tanto, en Hispania un continxente (itlico) que vea servir ten claro que non
chega, fai a guerra e regresa, senn que vai pasar uns anos (7,10,15), coas sas
consecuencias: non lles queda outra que conformarse. A vantaxe que se veen como
exrcito de ocupacin por parte de Roma van ser vistos como romanos e van ter as vantaxes
que esa posicin de superioridade lles reporta. Se anda por riba o tempo, as dificultades e os
perigos non se recompensaban cunha esperanza de botn, en algn que outro momento
houbo problemas na recruta de tropas para ir Pennsula.

Se lle interesa facer unha campaa seria ten que conseguir que o senado prorrogue o seu
mandado. Podemos ver como, sobre todo, do 175 ao 153 temos, a un cnsul nunha das
provincias e a un ex cnsul que segue na outra provincia co seu mandato prorrogado para
completar a campaa. unha solucin marxe do sistema das candidaturas. Permite dotar a
maxistrados que deixaron de selo do imperium que lle seguiran correspondendo como
maxistrado e os dous pretores non teran que ir Pennsula e estaran atendendo outras
campaas ou outros gobernos.

A nocin de procnsul ven de a. Algun que se lle prolongou o mandato. (igual que
propretor).
73
propretor).

Nesta estrutura de goberno non hai cambios ata que chega Sila. A reforma que interesa a
que determinou que os maxistrados selectos nunca exerceran o poder fra de Roma. Todos
exerceran o seu mandato en Roma e so despois recibiran un mandato en provincias. A
nace a figura do procnsul, que pode ser un antigo cnsul ou un antigo pretor, a
denominacin non cambia. O porque vai a un sitio ou outro determinar por sorteo ou por
lugares onde hai complicacins. Csar no ano 61 chega Pennsula como procnsul despois
de exercer en Roma como pretor.

Nestes anos turbulentos os cambios que podemos contemplar teen mis que ver con esa
propia situacin que con reformas de ningn tipo. No primeiro triunvirato no 159 a.C.
(Csar,Pompeio e Craso), o seguinte paso de Cesar ir s Galias, unha vez sado do seu
cargo de Cnsul, sendo procnsul. Nese decenio no que Cesar conquista as Galias, a vida
na Roma republicana bastante turbulenta, o triunvirato vai disolvndose pouco a pouco
anda que se renova no 55, Pompeio non estaba de acordo coas campaas de Cesar na
Galia que lle reportaban riquezas e o control do territorio. Pompeio recibe o goberno das das
provincias hispanas, igual que Craso recibe Oriente. Pompeio decide que poda gobernar a
partir de legados, unha figura precedente que explica porque a partir de poca augustea se
opta por esa figura para o goberno das provincias imperiais.

Augusto agora quen nos interesa. A pesar deses pequenos cambios non hai unha
transformacin substancial no goberno das provincias, e as cousas soamente dan outro
cambio coa instauracin do principado, do rxime augusteo, do ano 29 a.C. Octavio xa se
desfixo de todos os seus rivais como triunviro (Marco Antonio, Lpido). O poder queda
repartido entre marco Antonio e Octavio e o conflito acaba estalando entre eles e o
enfrontamento reslvese coa derrota de Marco Antonio na batalla de Actium que aconteceu
na costa occidental de Grecia, moi cerca de Lepanto. Esta vitoria final marca o final dun
proceso e o inicio de outro. Octavio no ano 30 ten un poder absoluto, pero non parece ter
esquecido o que lle pasou a Cesar que por tontear coa idea de monarqua suscitou unha
reaccin o suficientemente determinante como para conclur no seu asesinato. Non que
Octavio no ano 30 pensase nunha faccin capaz de traducir a sa accin poltica nun
asasinato poltico. Nese ano non quedaban nin individuos nin menos anda faccins
organizadas capaces diso. Pero Octavio era consciente de que o seu poder tia que
abandonar o nacemento dos seus poderes recibidos do triunvirun e necesitaba regularizar
esa posicin dunha forma que non violentase frontalmente tradicin e formas republicanas.
Iso o que est detrs da renuncia aos seus poderes do ano 29 e que se traduciu nunha
ficcin segundo a cal a Repblica queda restaurada pero, esa mesma repblica poa en
mans do principal cidadn (princes). Dentro desa divisin de poderes, un aspecto esencial
74
que unha parte dos territorios imperiais, das provincias, se deposite nas mans do princes
xustificndose esta circunstancia porque sexan provincias nas que hai unha situacin de
perigo e necesario manter tropas e que, por tanto, non poden ser administradas no tempo
de paz polos maxistrados regulares.

Ese reparto ten consecuencias na Pennsula.

75