Hamletin Diyalektii*

Beliz Gbilmez

Modern adan postmodern aa geiin nemli iaretlerinden biri sanat alanndaki meta
tekniklerdir. Shakespearein Hamlet metnine bakarken bir bakma da sanat yaptnn kurulu
esaslarn, biimsel ileyiini ak eden, okurun/izleyicinin gznn iine bakarak o gne dek ondan
gizlenmi retim emasn f eden bu trden st-kurmacalarn ok belirgin ncellerinden birine
bakyoruz ayn zamanda. Hamlet metnini bir bilinci yarar gibi ortasndan ikiye ayran ve kendini ait
olduu metnin bir minyatr, younlatrlm bir versiyonu klarak metne dhil eden mehur oyun
iinde oyundan Gonzagonun ldrlmesi blmnden sz ediyorum. Hatrlatma amacyla blm
kabaca zetlemekte yarar var.

Hamlet derin bir mutsuzluk iindedir, annesi Gertrude ve amca/babas Cladius, Hamletin
ocukluk arkadalarn, Rosencrantz ve Guildenstern saraya ararak bir tala iki ku vurur. Bu iki
arkada hem Hamleti elendirerek karamsar dncelerinden uzaklatracak hem de
mutsuzluunun asl nedenini renerek bu endieli ana-babaya yardmc olacaktr. Ama bir de B
plan vardr. Oyuncular topluluu da bir gsteri yapmalar iin saraya davet edilmitir. Hamlet iki
arkadann saraydaki varlnn asl nedenini sezer ve onlara istediklerini vermez ama oyuncu
topluluuna fazladan bir ilgi gsterir. ldrlen babasnn Hayaletinin, kendisine bir sr olarak
emanet ettii, katilinin bizzat kardei Cladius olduu bilgisi baba Hamlet uyurken kardei kulana
zehir aktmtr- dorulanmaya muhtatr ve bunun iin oyuncular topluluunun o gece sarayda
oynayaca oyuna Hamlet tarafndan yazlan bir blm eklenecektir. Bu ekte kulana kardei
tarafndan zehir aktlan Gonzagonun ldrl anlatlacaktr. imdi burada Shakespeare muazzam
bir ie giriir. Bir; oyunun dramatik teknik asndan sahnednda kalan, bir bakma dramatik metnin
hafzas diyebileceimiz o seyirci tarafndan tank olunmakszn duyulmu olan bilgiyi,- baba
Hamletin Hamlet oyununun imdisinin gemiinde Cladius tarafndan ldrld bilgisi- bizim
oyunu izlemeye balamamzdan nce olup bitmi ve bize aktarlan her eyi, demek ki, metnin diegetik
ieriini mimetik hale getirerek artk i oyunun seyircisi olarak bir temsil seyirciye dnm
Cladiusun gzleri nnde canlandrr. ki; her oyun alann mmkn klan bir gereklik alan
tarafndan erevelenmesidir. Hamlet metninin iine bir oyun alan kurulduunda, Gonzagonun
ldrlmesi gibi bir i oyun yaratldnda yani- o oyunu izleyen saray erkn ve onlarn bana gelen
her ey, olduundan daha az oyunsu daha ok gerek grnmeye balar. Dolaysyla kendiliinden bir
derinlik (yanlsamas)/gereklik illzyonu oluur. , dramatik metnin iine imdi bir gsterim metni
eklenmitir. Yani biz Hamletin yazd eki diyelim ki Opheliaya yazlm mektup gibi, metin olarak
okumayz, onun tarafndan yazlm dramatik metnin sahnelenme annn, saraydaki gsterim nnn

1
seyircisi haline getiriliriz, aslnda Shakespearein yaratt oyun iinde oyun deil, dramatik metin
iinde gsterim metnidir. Bu da kendiliinden bir ksadevre yaratarak aslnda tiyatroda ilerin nasl
yrdnn ifasna dnr. Nasl i oyunun bir yazar varsa ve gsterim srasnda seyirci olarak
orada varln bize hep hatrlatyorsa, izlediimiz d oyunun da bir yazar vardr, Hamlet iyazar
olarak kendine iaret ettii her anda, bir yandan da Shakespearein metne ikin varlna iaret eder.
Demek ki oyun iinde bir katille ilgili srr ifa ederken dramatik gelenek asndan sr kalm yazar da
ifa eder. Ama bu nc madde ile ikinci maddeyi birlikte okuduumuzda iler karmaya balar.
Hamlet metni gereklik illzyonunu dramatik teknii ifa ederek yaratr. Cmle tersinden de
kurulabilir, illzyonu yaratrken onu bir yandan da krar. Bu ikili doann kendisi tiyatralliin btn
lezzetlerini bnyesinde tar.

Diyeceim o ki, tiyatrallik ikili doa demektir aslnda. Gereklik ile onun yanlsamasn,
oyunsuluun kuruluu ile ykln birlikte rer. Ve gerekletirildii her yerde kendi apnda bir
mucize yaratr. Tiyatronun aslnda ne olduunun ayrntl tarifi ve tarihi gizlidir burada. Tiyatro bizim
iin gzlerimizin nnde yeni batan tarif edilir. Hamletten vazgeemeyiimiz, bir trl bkmaymz
tiyatroyu hep yeniden tarif etmeye ilikin almzdandr.

Hamlet metninde ok erken ve gelikin bir tiyatral ekirdek vardr ve bana kalrsa Bat
tiyatrosu tam olarak Hamletin tohumundan bymemitir. Giderek psikolojizm ya da psikanalizmin
ar bast, bu ikili doann gzard edildii, tekil bir gereklik illzyonunun baat olduu
monokltrel bir yapya amtr barn.

Bat tiyatrosunu bugnk haliyle tarif etmemizi salayan nemli iki unsurdan biri sahned ve
ve nelerin sahnenin dna atlacana karar verilmesini salayan filtre olarak bak as/perspektiftir.
Sahned ierii veren forml bellidir nk; btn zamanlar eksi imdi, btn meknlar eksi buras.
imdi ve burann dnda kalan ne varsa, o zaman ve orasdr, gerekle kurmaca arasnda bir
arayzdr sahned. Arayzdr; nk, her oyun alann evreleyen bir gereklik alan vardr, oyun
alanna onu gerein alanndan ayran ereve olmakszn oyun alan denemez, o nedenle sahnedeki
oyunun dnda kalan sahned sahneye gre gerek, seyiryerini de kapsayan gndelik alana gre
kurmacadr. Bu dnmesi zor ikili niteliini (bir kez daha ayn anda gerek ve kurmaca oluunu)
sahnedna baheden kukusuz grme rejiminin dnda kaldr. Hikyede neyin grlebilir olduuna
karar vermek ise elbette bir perspektif, bak as meselesidir. Gereklik illzyonu perspektifin bir
perspektif olduunu saklama becerisine baldr. O bak asnn iine gmldke, grnmez
hikyenin nasl grnr klnacana ilikin seimi retenin baklardan bir bak olduunu iradi ya da
gayriiradi bir biimde gz ard eder ya da gzden karrz.

2
 Ranciere bir zamanlar siyasetin ne olduunu aklarken tiyatronun bu kurucu ilkesine ok
yakn bir ey sylyordu:

Siyaset bir g pratiidir ya da ortak (kolektif) isteklerin ve karlarn vcut bulmas ve

kolektif fikirlerin icraata konmasdr. yleyse, bu trden bir icraat ya da vcut bulma; ortak bir
dnyay paylaan sizi, srf grlt karmayp gr bildiren, kendi fantezisinde deil de ortak bir
dnyada bulunan eyleri tartan bir zne olarak hesaba katyor demektir. Siyaset dediimiz tam
olarak bu ortak dnyay biimleyen alglarn ve uygulamalarn kmesidir. Siyaset her eyden nce
mevcut algsal/duyusal verileri bir ereve iine almadr, deneyimin zel bir katmandr.
Duyumsanabilir, grlebilir, sylenebilir olann ayrtrlp yeniden paylatrlmasdr ve bunlar belli
verilerin ortaya kmas ve gzden saklanmas anlamna gelir; ve bunlar belli znelerin onlar
tasarlamas ve onlar hakknda konumas ya da susmas anlamna gelir. Belirli, olma, yapma ve
konuma biimlerini birlikte rmek demektir bu. (SubStance 33.1 (2004) 10-24 The Politics of
Literature Jacques Rancire)

Rancierein siyasetini alp yerine tiyatroyu koyduumuzda dncenin yine altn fark
ederiz. nk burada sz edilen bir yandan da bir dnme olan bak ass meselesidir ve dramatik
Bat tiyatrosu bize grlebilir dnyann ne olduunun, neyin grlmeye deer olduunun bir
panoramasn sunar. Kiisellikle ve znellikle, tekil bireyin i dnyasn kefetmekle balad turu
tiyatro kendi ideolojisini kurarak tamamlar. Derinlik (yanlsamas da denilebilir elbette) yzeyselliin
zerinde bir hiyerarik stnlk kurduka, ierde gml, ilk bakta grnmez olan, darnn
grnmler dnyas karsnda da ayrcalkl klnm oluyordu. Hibir ey grnd gibi deildi ve
Oedipal drama bize hi durmadan bunu tlyordu.

z ile grnmler dnyas arasndaki hiyerari, kendilik ile grnm arasndaki hiyerariye
kolayca tedavl edilebilir durumdadr. Ve bu ikilik tiyatronun hem her bir tekil gsteriminin, hem de
btn bir kltrel tarihinin kkeninde hi kapanmayacak bir yara olarak durur. Tekil gsterimler iin
durum udur; her gsterim an oyuncunun kendilii ile (kendilik olarak varsayd ey ile diye okuyun)
oyun kiisi denilen grnm arasndaki gerilime asldr. Bu gerilim ait olduu tiyatro anlayna bal
olarak pek ok biim alabilir; oyuncunun kendilii olabildiince geri itilerek grnmle geirimsiz bir
zdeleme hedeflenebilir, ya da diyelim Brecht tiyatrosunda olduu gibi ikisinin arasndaki mesafeye
yatrm yaplabilir ama gerilim her iki durumda da oradadr. Tarihsel olarak ise durum yle;
Platondan Nietzscheye oradan Rousseauya ve sonrasna uzanan dnsel izgi zerinde tiyatro
grnmler dnyasnn peine taklmakla, demek ki sahte ve aldatc ve geici olanla urap
durmakla sulanmtr. Ancak btn bu fikirleri Nietzschenin tragedyann kkeninde durduunu iddia
ettii ierlikli olan Dionisyak unsur ile darlkl olan Apollonik unsur da dahil olmak zere, elde belli

3
bir ikili bir ahlaki lt olmadan takip etmek olanakszdr. Olmak ve grnmek arasnda, ilkinin iyi,
ikincisinin kt olduuna dair ahlaki kanaati hatta buyruu yedeine almak zorunda olan bir takiptir
bu. Ve kolayca kestirilebilecei gibi bu durumda zaten tiyatro iin bir zemin kalmamaktadr. Yani
grnmler dnyasnda olan her ey, bir kez gayriahlaki olann cehennem ateine atldnda, stelik
kart olan sahicilikle olan savanda ayn ahlaki ltlerle daha batan ve her zaman yenilmeye yazl
olduu bir savaa zorlandnda zaten geriye tiyatro falan kalmyor. Fakat sanki ortada bir imknszlk
yokmu, demek ki teorik olarak hl bir tartma zemini kalm gibi, kadim tiyatro alan, yeryzndeki
mrn bu tartmaya adayarak hep baka baka ve daha gl olduunu varsayd argmanlarla
tiyatro kartlnn karsnda durmak iin ynak yapmtr. Bu srete belki de, kartn argmansz
brakmak uruna, asl gcn sahtelikten ve grnmler dnyasndan ald halde, sahicilik jargonuna
yatrma ynelmi ve bana kalrsa en ok bu yanl stratejide kan kaybetmitir. (evet hipergereki
psikolojik oyunlara ynelik eilimden ve performansn sahicilie yapt yatrmdan sz ediyorum.)

Bana kalrsa zel olarak Hamlette ve genel olarak hemen btn oyun metinlerinde
Shakespearein sonradan ideolojik bir tutumla yaratlm kendilik-rol hiyerarisi henz gelimemitir.
Oyunlar bu denli tiyatral klan aralarnda bir hiyerari kurmakszn her ikisine de barn aabilmi bir
kavraytr. unu demeye alyorum; tipik bir Shakespeare metni oyun kiisini hikye gerei rol ile
kendilik arasnda kurar. Hemen ilk elden herkese baka baka yzlerle grnen ve ancak kendi bana
kaldnda gerek niyetinin ne olduunu, neyin peinde olduunu ve nihayet aslnda kim olduunu
anlamamz salayan tiradl oyun kiilerini hatrlamak yeterlidir: III.Richard, Hamlet, Macbeth, Iago
Oyunlar boyunca seyircinin rol ile kendilii karlatrmas, rol yapmann kiisel hedefe ulamakta
salad baarlar grmesi salanr. Bu noktada Hamletin olumlu bir karakter olarak, ahlaken
yannda yer alabileceimiz babasnn katilini bulmak iin rol yapmas ile, diyelim Macbethin ya da
III.Richardn kiisel hrslarnn rettii kanl hedeflere ulamak iin rol yapmalar arasnda teknik
olarak bir fark yoktur nk Shakespearein merkeze ald karakterlerin cazibesi her halkarda bizi
batan kartr ve ayartlm halimizle farkna vararak ya da varmadan sadece onlar izler, ait olduklar
hikyeye onlarn gzyle bakarz. (Evet perspektif) Yani bir oyuncu iin Shakespeare oynamak
kelimenin tam anlamyla oyunculuun ontolojisi zerine dnmek demektir. Sahnede olmann
oyuncuya bahettii, ayn anda hem kendisi hem bir bakas olmak frsat, zaten oynanan oyunun
meselesidir. Hikye ile teknik, biim ile ierik o denli muazzam bir biimde stste gelmitir ki, her iyi
Shakespeare gsterimi neyin hikye neyin biim, neyin oyuncunun, neyin karakterin rol yetenei
olduunu ayrt edemeyeceimiz olaanst bir kvama ular. Bir kez daha syleyelim; bugn artk
performans ann kendilie/sahicilie ykledii kerameti kendinden menkul stnlk ile yaratt
diyalektik d ontoloji, bu metinlerde ve hakk verilmi her Shakesperare gsteriminde roln ve
kendiliin aralarnda bir hiyerari kurulmakszn birlikte dnlmesini kavramay neredeyse

4
imknszlatrmtr. Kendilik(sahicilik) ile rol arasndaki ikili kartl biimlendiren ideoloji, elbette
etiktir. Bize ait olan terimin hep iyi, tekine ait terimin hep kt olmas bundandr, oysa diyalektik
dnce iki zde ama yanyana gelmez, antagonist zelliin ikisini ayn anda ve birlikte dnmek
demektir. Diyeceim o ki, Shakespearein tiyatrosu bunu yapar.

Bu nedenlerle olacak sadk bir Shakesperare uyarlamasn beyazperdede izlemek bir

tiyatrocu iin, olsa olsa sinema salonundan oyun metinlerindeki hikyenin o kadar da ahm ahm
olmad izlenimi ile kp oyun metnini yeniden okumak ihtiyac yaratmakla sonulanr. Buradan beni
duymayacak sinema ynetmenlerine seslenmek istiyorum: Sahnesiz bir Shakespeare diyalektiinin
nasl kurulaca zerine dnmek istiyorsanz, diyalektik biimde yeniden tarif edilmi bir ihaneti
gze almak zorundasnz. Oyunsuluk ve sahtelik fikrini abucak skartaya kartan, bizi saf illzyonla
perdeye eken yenidenekimlerin para ve zaman kaybndan baka bir kymeti yok zira.

*Bu yaz 27. Ankara Uluslararas Film Festivali kapsamnda gerekletirilen Hamlet
syleisindeki konumamdan hareketle yazlmtr.