Professional Documents
Culture Documents
Um estudo de caso no
candombl da Bahia
Michel A gier 1
Antr opl ogo, Centr e de la Vieille Charit
- 220 -
R Ev rST/\ OE ANTROPOLOGI/\ , Si\o P/\ULO, US P, 1996, v. 39 n 2.
- 22 1 -
MI CHEL A GIER. A C ULTURA DOS T ERREIROS
e1n tal livro ou anurio) ou indiretame nte (dar ma is legit imidade a quem
escreveu ou leu livros sob re cando mbl )- que o signo de um a inspira o
direta nas fo ntes escr itas do s antrop logos. Na Bah ia, e sem pre ssup or
das outras realidades region ais, a aprendizage m ritual continua se fazend o
atravs de relae s soc iais hierrquica s, de comunic ao ora l e gestual,
e no lendo livros. Alis , os adeptos con tinu a1n sendo, na sua grand e
maior ia , pessoas que no le 1n ou le1n pouco ou raramente.
Se, de fato , pode-se dizer que u1n novo tipo de saber est se desen -
volve ndo no candotnbl, esse fe n1neno deve se r compree ndido , me
parece, at rav s de utn rac iocnio 111ai s co 1np 1exo. Uma vo lta nece s-
sria pel os desdobrame ntos atua is da representao antiga do ca ndom-
bl como rel igio tnica. Esses de sdo bramento s enco ntr am- se nas ten -
tat ivas ter ic as contet np ornea s de conceber um "s istema" cultur al
unvoco , no co ntraditrio , sej a " ne gro", seja "nag", sej a " afro-bra-
sileiro ", e relativamente autnomo da cultura global. A s obra s e pes-
quisa s atuais de Pierre Ver ger ( 1981), JuanaElbein dos Santos (1976 )
ou Muniz Sodr ( 1983) , por exe1nplo , participam , cada um a a sua
maneira , dessa s tentativas sit uadas dentro de um referencial te rico
holi sta - atualizando, de certa forma , a ver so t nica antiga. Elas ali -
mentam as bu scas de identidade individual e, so bretudo , cole tiva qu e
se desenvolvem por dentro do mundo do s terreiros , at situ ar-se no
/
- 222 -
REVISTA DE ANTROPOLOGIA , SO PAULO , USP , 1996 , v . 39 n 2.
- 223 -
l\t1t CHEL AGIER . A C ULT URA DOS Tt::RRE IROS
- 224 -
REVI STA DE ANTROPOLOG IA, SO P AULO, US P , 1996, v. 39 n 2.
- 225 -
M1CHEL A G IER. A C ULT URA DO S T ERREIROS
sentar, se encostavam nas paredes (um lado para as mulheres, outro para
os homens). Outro s ficava m do lado de fora , para relaxar , saudar os
conhecidos e conve rsar, no ptio da casa ou num bar defronte . De cada
lado da casa, cria nas e adultos se acotove lavan1 nas janela s da grande
sala para "espiar" ou "aprec iar a festa" 7 .
Em suas dan as, as novas iniciadas era1n guiadas por Lia, sua nova
me- de-s anto, assistida esta por sua inn 8 . Cada uma das oito aios
era apoi ada por u111aekecle (ass istente, no-i niciada). E las eram ta1n-
b1n observada s, e 1nes1noacon1panhadas nos seus prim eiros passos,
por algu1nas inn s-de- santo e velhas se nhora s notvei s do terre iro
vizinho. O conju nto do ritual se desenvolveu por hora s, em noite s
alternada s, durante 1nais de dua s se manas 9 . A festa era ritmad a pe lo
som dos ta1nbores (os atabaques), cuja vibrao e cuja for a de
envolvimento era111modulada s pelos tocadores , segundo a fora (ax)
dos or ixs chamados e recebido s.
Houve nove sadas no total: sete corre sponderam s obrigae s de
cada u1na das oito novas iniciada s - duas dentre elas sendo filha s da
mesma divindad e- e as outras duas, ritualmente , foram homenagens, o
primei ro dia para Xan g ( o santo da casa e setnpre o primeiro ho111 e-
nageado) e o lti1no dia para Oxal, divindade associada idia da cri-
ao que "setnpre ve1npor lti1no", diz Lia, para fechar o ciclo.
A orde1n de apresentao dos nove orixs sucessivamente home-
nageado s quando deste ritual de sada das iaos observou exatamente
a do ca lendrio das festas anuais do terreiro - que vai do fim de janei-
ro ao final de 1naro. Da 1nes1na 1naneira, se reproduziu , condensa-
damente , cada noite deste ciclo de obrigaes, na ordem 1nediante a
qual se apresentara1n as novas iaos na roda da sala de cerimnia: 1)
Xang (o orix do terreiro); 2) os orixs masculino s (Ogu1n, Oxossi,
e de novo Xang na sada das iaos ; 3) os orixs femininos (Ians,
Iemanj , Oxum) ; 4) Oxal '. Foi, enfi1n,reto1nando a mesma orde1n que
a 1ne-de-santo apresentou suas novas iniciadas aos tocadore s de ata-
baque antes de iniciar o canto que chama seu orix, i1ned iatamente
- 226 -
R EV ISTA DE ANTROPOLOGIA , S O PA ULO, USP, 1996, v. 39 n 2.
- 227 -
MICHEL AGIER. A CULTURA DOS T ER RE IROS
sentao ex itosa de urn a harm oni a col e tiva . E comum , ness as oca sies
de festas ritua is, a forma o de u 111se ntim e nto de p ertin nc ia comu-
nitr ia. Cada u1n part icipa nos c nticos, nos ritmos, eve ntu a ln1ente no s
transes e, f ina ln1ente, 1nu ito tarde da no ite, a co 1nid a sac rifi cada s
d ivind ades con sun 1ida co let ivarnente p elo s pa rti c ipa ntes. Rob e rto
Mo tta ( 1992 :5 1-2) des cre veu m u ito be111es sa "co 1nunh o " ritua l p o r
ocas io do reg istro de uni a out ra sa da de inic iadas, em Rec ife:
A iao d duas ou trs voltas en1 tor no da sa la de da na enquanto os
assiste ntes a ac la111
an1, j og and o- lhe gros de arroz. Ma s de un1a certa
111aneira a con1unidad e, unida pelo pacto do reco nhec i1n ento, que se
auto- aclan1a. Ap s o anncio so lene do norne do deus pe lo nov io (ou
pelo prprio deus), a fes ta se funde e,n u,n n ico transe [...l Nosso 1nais
profundo ser brota da efervescnc ia e da co1nu nho. [Motta, l 99 2 :5 l -2J
- 22 8 -
R EV ISTA DE ANTROP OLOG IA , SO P AULO, USP , 1996 , v. 39 n 2.
- 229 -
Mt CHEL AGIER. A CULTURA DOS T ERREIR OS
- 230 -
R EV ISTA DE ANTROPOLO GIA, S O P AU LO, USP, 1996, v. 39 n 2.
era to grande que era neces srio "fazer dua s roda s" , relembra a velha
tia de Lia , falando da s dana s da s filh as- de- sa nto por ocas io da s
cerim nia s pblica s !
"Be 1n pretona , cabelinho duro todo alvo,( ...) alta e ma gra" (so as
palavra s da velha ekede), Flav iana morreu em 1940, com a idade de
92 anos, aps te r sido vi sitada e entr ev istada , e1n 1938, pelo s antro-
plogo s Ruth Landes e Ed ison Carneiro 17 . Ap s sua morte , o terreiro
cesso u parcialmente suas atividade s. Sua nica filha (de sangue), Mari a
Eugnia (na sc ida e 1n 1889), pennanec eu na cas a para "cuidar do s
or ixs" : mant er os asse nt ame nto s da s divindade s, faze r-lhes um mni-
1110de sacrif c ios rituai s, pou cas ou nenhuma cerin1nia s pblica s 18 etc.
Mas ela no podia fazer nenhuma iniciao porqu e, no obstante tives-
se cresc ido nes ta casa e fo sse conhecedora da v ida do te rrei ro e dos
se u s ritos , e ad e111ais tiv esse se u pr p rio orix asse ntado no terreiro,
no havia pa ssa do pelo ri tua] de iniciao 19. Maria Eug nia morreu em
1975, aps te r mantido a ca sa e o terre iro durante 35 anos. No me s1110
ano, L ia (f ilha da filh a do irmo de Mar ia E ug nia por p arte de 111e),
en to com a id ade de 16 anos , era fe ita iao no terr eiro da Casa Branca ,
viz inho algum as centena s de metros. L , u1na "ve lha tia" da Casa Branca
le111brouque a bi sav de Lia tinha u111terreiro e que cabia a Lia retom-
lo. Ma s es ta er a u1na rec1n-iniciada, e pr ec iso ao 111enos se te anos
de ini ciao para alca nar o status de ebni iJn20 , que permite a um
ini c iado dir igir u111te rre iro. Durante algu ns anos ainda (de 1975 a
1987), uma filh a-de-sa nto 111uit o ve lha de F lavia na, chamad a Da s Dore s,
cuid ou do s asse ntam ento s do s orixs da Vi la Flaviana , at a sua morte ,
e1n 1987. Embora e la j tives se sido 1ne-peque na em um outro terreiro,
ela no foi 1ne-de- sa nto. Ela ve io por su a prpria iniciat iva, sem ha -
ver sido de signad a por urn jogo de b z ios . Re signada, Da s Dores no
fez nada alm do que tinha fe ito a filh a (no -ini ciada ) de F laviana que
a precedeu: nada de co nsulta d ivinatria , na da de " trabalh o", nem de
iniciao. E nada de fe sta pblica e111hom e nage111aos orixs.
por n1orte de Da s Dore s que Lia "ace it(ou) assumir o terr ~iro"
- 23 1 -
MI CHEL AGIER. A C ULT UR/\ DOS T ERREIROS
- 232 -
R EV ISTA DE ANTROPOLOGIA, SAo PAULO,USP , 1996, v. 39 n 2.
O destino de Lia
Acabamo s de ver, e 111 termos gerais, en1 qual lugar se situa a histria
particular de Lia na histria geral desse terreiro e nas suas redes. Preci-
sa1no s ainda reto1nar essa histria, no 1nais do ponto de vista do terreiro,
n1as a partir da prpr ia trajetria de Lia. A pesquisa biogrfica permite
resga tar no s os universos de socializao, mas tambm os valores
compartilhados e as disposies pessoais inculcadas, que tornaram possvel
a espcie de to111ad a de poder que acabamos de descrever rapidan1ente. O
itinerrio social, teraputico e religioso de Lia nos far encontrar as mesmas
redes em ao, 1nedindo agora sua eficcia no cotidiano e sua capacidade
para orientar os dest inos individuais.
O relato biogrfico de Lia retnete prim eira1nente a uma teia fa1niliar
age nciada de longa data no inundo dos orixs e de seus intrpretes.
Quan do criana , ela passava diante da cas a que havia sido o terreiro
de sua bisav e perto da qual ela 1norava, sua tia av, Maria Eugnia, que
a morava ton1ando conta dos ori.xs, a chamava e lhe dizia para acender
u1navela para sua "1n e" (Flaviana), pois, dizia, "voc ta111b111 sangue":
Eu acho que talve z at fosse isso que rne envolveu 1nais, porque cu era
criana e elaj n1e chan1ava: 'Venha aqu i acene.lerun1a vela por sua n1c,
que voc tan1b111 sangue'. No sei se claj _l
sabia que cu tinha algun1a
co isa a ver 1ncs 1no. Eu no ente ndia nada. Cr iana, voc sahe, criana
no se situa nessas coisas. Mas no sabia que tinha casa de cando1nbl,
no saha que tinha sido 1ninha bisav, que a casa existia j h n1uilos
anos, no sabia nada dis so, 1nas aquilo para n1in1 era un1a diverso, cu
passava para ir para esco la, vinha esco ndid o, co 1n 1ncdo do que tinha, e
ver 1ninha av que 1nanc.lava cu acender a vela. Eu acend ia, nu1s tudo
1nais por utna questo de brincadeira , que cu era 1nuito cr iana, no
entendia nada. Depoi s que cu con1ccc, con1 l O anos 1nais ou 1nenos, 9,
que vicrain as doenas, as co isas assin1 que veio chmnar a ateno da
fan1lia de que no era UJnaco isa nonnal.
- 233 -
M1 cHEL A GIER. A Cu, :ruRA Dos T'cRRF]R
Os
Lia foi e1nsegu ida levada , por suas "tias", para um "t io"(1narido de
uma tia n1aterna) que era o chefe de culto de u1n terreiro de candom-
bl de Angola 23.Esse ident ificou e1nLia u1na "gue rra de santos": era ,
come nta hoje a jove1n mulher , u1na guerra entre seu orix pessoal e
o do terreiro da bisav.
- 234 -
R EVISTA DE AN TROPOLOG IA, SO P AULO, USP , 1996, v. 39 n 2.
E por intenn dio desse tio que Lia foi po sta e m co ntato com uma
sace rdot isa caboc la24 . Seu ca boc lo se rnanife stou violentam ente sim-
ples viso de Lia na ent rada do te rre iro:
Tinha un1a senhora qu e atend ia por caboclo - atende, que ela continu a
no exe rccio. E ela traba lhava no hospi tal. enfern1eira essa se nhora -
j apose ntada ela hoje . Ma s ela atendia as pessoas quando ela chega-
va do hos pital tard e, ela atendia as pes soas, l ficava u1n rnonte de
gente, era ,nuit a gente. A cu estava l ansiosa , co,n ,nui tas dores, es-
perando 1ninha vez, que era po r orde1n de chegada. O negci o estava
to feio para 111 eu lado qu e - a 111o a no n1e co nhec ia - qu ando e la
chego u, que botou a cara no porto ali, a o caboc lo j rnanife stou nela,
n1anirestou e foi logo pegando. As pessoas que estavan1 l da casa pe-
dindo algu 1na s co isas que tinha, que podia se fazer algu1na coisa. E, bon1,
i1nproviso u Iogo u 111eb 25 1 para 1ni m, l in1peza, qu alq ucr co isa. Eu
n1clhorci uni pouco. 1nas ela disse n1inha 1nc, o caboc lo falou: 'O lha,
essa 1nenina tc1n prob lcrna de santo para fazer', ,nas tainbrn no falou
que tinh a o cargo de 1ne-dc-santo, que tinha esse ca rgo aqui.
- 235 -
M lCHEL A GIER. A C ULTURA DOS T ERREIROS
- 236 -
R EV ISTA DE ANTR OPOLOGIA, SAO P AULO, USP , 1996, v. 39 n 2.
- 237 -
MI CHEL A GIER. A CULTURA DOS l 'E RREIROS
gurnas das jove ns 1nulh eres que e la p reparava para uma pri1neira ini -
c iao, e que irian1 fica r co m e la provi soriament e.
Dois ogs confirmados estavam tambm pr ese nte s na ca sa. Ao
mesmo te1npo que 1narcava1n tnna presena ma sc ulina na casa, pre-
enchiam as duas principais funes rituai s dos ogs de todo terreir o:
R.D., fi lho de Maria E u g nia e neto de Flav iana, oxof? uni
(sac ri ficado r). A dema is, mora na Vila Flaviana (um c 1nodo que
d para a rua), e se u prprio filho tor nou -se og confir1nado nome s-
mo terreiro.
B.L. og da Casa Branca e mora co111Lia. Ele alab e (og
dos atabaques), f un o tida corno uma da s ma is essencia is, poi s
ele quem dirige a "desc ida " das div indade s e in d ica a for a de
se u ax (e nergia ).
O comeo do ano de 199 1 1narcou a retomada dos ritos ca lendri cos
na Vila Flaviana. Rapidamente , e1n 1neados de 1991, Lia criou , com seus
amigos, a sociedade civil encarregada de repre sentar e defender os inte-
resses do terre iro . E la prpria se instalou, prov isoria 1nente, como pres i-
dente da sociedade (ficou nesse cargo at incio de 1994).Ela te1n muita
con scincia de ser , hoj e, "a auto ridad e supren1a" de seu terreiro, con -
forme diz , e que ali, "(sua) pa lavra ve 1n pri1neiro" . O ano de 1992 con-
sagrou publica1nente Lia como 1ne-de-santo aps a bem -suced ida sada
ritual de suas oito prim eiras iaos.
Lia be 1n que pod ia te r sido por toda sua vid a auxili ar de di sc iplina
em urna pequena esco la ou garonete nos re staur antes de cozi nh a
ba iana para turistas: "E u e ra urna 1nulata sin1pt ica", diz co 1n u1na
po ntinh a de saudade. En 1 lugar disso, Luna rede de nsa de detenn in a-
es simblica s, soc iais e poltica s a co ndu z iu ao stat u s de 1ne-
de-sa nto e de " lder esp iritu al" do ca ndombl bai ano (con 10 ela 1nes-
1na se denon1ina) , se1n que ela o decidisse reahnente . E la se co nformo u
- 238 -
R EVISTA DE ANTROPOLOG IA, SOP AULO, USP, 1996, v. 39 n 2.
muito bem com isso, entreta nto, a partir de urn certo 1nomento de sua
trajetria, dando 1nes1no a impresso, por seu esprito de iniciativa e
pelo uso inteligente das suas bases estruturais , de uma inverso das
determinaes: de un1 sujeito social formado apesar dele prprio e para
a reproduo social da cultura afro-baiana , passa-se imagem positiva
do "lder", tradu o pessoa l e 1nodern izada da funo e das qualida -
des da rne-de-santo na cultura (popular e profana) do candombl.
Nessas co ndies , a passagem ao status de chefe de cu lto implica
utn trabalho sobre a identidade individual que , simultan ea1nente, re-
constri sua identid ade coletiva de referncia. Lia reco rre a uma legi-
ti1nao genealgica, o que lgico e111u1na busca de identidade. Esse
recurso faz uso, por sua vez, da noo de sangue, e111duplo sentido e
s vezes contraditoria1nente: o sangue da famlia "biolgica" (ou "raiz")
e aque le, ritual , do terreiro (eje: o sangue do sacrifcio).
Lia fala do sangue f a1niIial para evidenciar sua prpria Iegititnidade:
Era 1n as ve lhas filha s [filhas-de-santo da Ca sa Branca] que insistiatn
para que cu assun1issc fo terreiro]. E cu era do sangue, era 1nais eu que
devia assu111ir.
- 239 -
Mr cHEL AGIER. A C ULTU RA oos T ERREIROS
- 240 -
R EV ISTA DE ANTROPOLOGIA, SAo PA ULO, USP, 1996, v. 39 n 2.
culto "mai s tranqila " (Costa Lin1a, 1977: 13 1). Neste caso, a contra-
dio virtual (na ordem terica) no se tradu z em contradio prt ica
(na orde 1n social). A isso correspo ndetn algumas escol has ideolgi-
cas, ev idenciadas nos discursos de legit imao e de identificao .
J 1ne-de-santo, Lia transforma sua identidade coletiva de referncia
a partir de tun a distino 1nais ntida , e mes rno de u1na tenso, entre
as noes de sangue farniliar e sangue ritual. Destacamos dois momentos
nessa reconst1uo identitria. Ern primeiro lugar, ela se coloca como sujeito
eleito e1n u1na dimenso 1ntica , aquela do oruni ( o mundo imaterial dos
orixs). So , po is, a religio e o sisterna cultur al afro-brasi leiro que
func ion a1n nesse caso como critrio de identidade:
In1po rtante ter tmnh 1n a sua esp iritu alidade, cada um ter a s ua medi-
uni dadc , coisa que ca da u1n tcn1, 1nas tra z de hero, isso 1nuito de
cada u1n tra ze r, no o pai-de-san to o u a n1c-dc- sant o que faz a pe ssoa
ter , n o, que a pessoa traz de do1n da pessoa.
No 1nes1no regist ro, Lia co1nenta hoje o conflito com a velha filha-
de-santo que ocupava o terreiro da Vila Flaviana no exato momento
e1n que ela 1nes1na havia sido inic iada:
Essa se nh o ra tinha ainbio para ser 1nc-d e-sa nto, tudo, n1as ela no
tinh a, sabe , e la no nasceu n1esn10 para n1e-de -s anto. O ca rgo no era
dela. Eu j existia , j tinh a feita ob rigao na Casa Branca.
- 241 -
Mt Cll EL AGIER . A CULTURA DOS TERREIRO S
- 242 -
R EV ISTA DE ANTROPOLO GIA, SOPAULO, USP, 1996, v. 39 n 2.
- 243 -
MI CHEL AGIER . A CULTURA DOS T ERREIROS
- 244 -
R EVISTA DE ANTROPOLOGIA, SO P AULO, US P , 1996, v. 39 n 2.
Notas
Antroplogo, ORSTOM, EHESS , Centre de la Vieillc Charit, Marscille.
- 245 -
MI CHEL A GIER. A CUL TU RA DOS T ERREIROS
7 "Esp iar" e "a prec iar " so tcrn1os consagrados da I i nguagern co n1u1n dos
adeptos do cando n1bl pa ra ca racte rizar 1nane ira s de as s ist ir s ce rim nia s,
que incluen1 diversos gra us de prox in1idade e de co nhec in1ento . U1na pe s-
so a que vei o para "aprec iar " u111afes ta pod e "ca ir no santo " . E a ve lha m e-
de-s ant o do terreiro viz inh o tc1n vindo freqe nte1nente ao ter reiro diri gido
por L ia para "e spiar " a casa de suajove 1n a111iga.
8 Trat a-se de sua inn co nsa ngn ea, que tainh rn a 111
e-peq uena es pjritual
(ia keker, a ass istente da 1nc-de-santo) do ter re iro .
l O A nona div in dade da sa da das iaos n o figura no ca lend ri o ritual cio ter -
reir o , n1as o orix de u1na das o ito filh as-de-sa nt o de Lia. Co 1no es ta
divindade Ox un1ar (1netad e n1asc ulina , 1nctade fen1inina ), e la fica exa ta-
n1ente in te rcalada entr e as divindad es n1asc ulina s e fc1ninin as , cheg ando ,
- 246 -
R EV ISTA DE ANTROPOLOGIA , SO PA ULO, USP, 1996, v. 39 n 2.
pois , na quinta po s io. Natura hn ente, s se 1nenc io na aqui as div ind ades
que se 1nanifes tarain na sada da s iaos e no toda s aqu e las que so
ce lebrada s po r ocas io d as fes tas do ca lend rio anu al.
J2 Ca rto de visita no se ntid o litera l, Uina vez que , co 1no fazem muitos terre i-
ros, o de L ia inaugurou, a partir do ano seg uint e, a divulgao de seu ciclo de
festas pela difu so de Uina elega nte carta-co nvite. Co n10 de1nonst rou Vi valdo
da Co sta Li 1na ( 1977:5), as ce rirn nias ca lendricas co nst itue1n u1n critrio
itnportante para es tab ilizar os terre iros enquanto grupos de ca nd ombl .
l 5 Ediso n Ca rn eiro co nta haver a parti cipad o de tard es dan a ntes moda dos
an os 192 0- 1930 (La nd es, 1967) . O 1ncs 1no etn logo e Roger Bastide
refe re1n-sc a ele na ocas io do es tud o dos ers ( estado Iin1inar entre a pos-
sesso pelo orix e o retorno ao esta d o nonna l) qu e a se n1an ifestavan1 de
n1ane ira exe tnpl ar (Carneiro , 1948; Ba stide , l 958).
16 E ssas inf orn1aes so confirn1adas por Ediso n Carn eiro. E le observou que
Flaviana era o "caso n1ais notrio", na Bahia dos anos 30, de u1na n1e-
de -sa nto cuj a d esce nd ncia espir itual era "e no rn1e" e qu e e la d ev ia isso
sua "bondade" e "s i n1patia pessoa l" (Ca rn eiro, 1948: 82).
l 7 Ver Ca rn e iro ( 1948) e Lande s ( 1967 ). M enc ionando esta entr evista,
Vivaldo da Costa L i1na fala d o j ,1 "ve lho" terreiro de F lav iana epoca
(Oliveira e Li1na, 1987: 181).
- 247 -
~1ICHU AGIER . A CULTUR/\ DOS T ERRE IROS
22 Ne ta da ancestral Flav iana, ela se reve laria, na seq ncia de nossas pes-
quisa s, u1na boa inforn1antc da histria do terreiro e unia boa co nhecedo-
ra de sua vida niti ca e soc ial. Ela hoje totaltnente prese nte e solidria
do e1npreendimento de sua filha biolg ica frente do terreiro.
23 Ang ola des igna unia das nae s religiosas afro-bra sileiras que utili zani
unia tern1inolog ia de origeni banto. No obstante tenha Jargmnente assi-
tni lado o 1nodelo dito nag , o cando tnbl de Ango la tid o por menos
"puro " . E1n particula r, rece be-se 1nais faci hn en te os caboclos, que so
co nsiderados esprit os da ter ra, de antigos escravos ou de ndio s, e d is-
tinguidos dos orixs, divindad es de origetn africana . A manifestao dos
caboclos rnais "selvage 1n" que a dos orixs.
- 248 -
R EV IST/\ DE ANTROPOLOGI/\, SAo PA ULO, USP , 1996, v. 39 n 2.
_7 Foi assi 1n qu e ela fez viage ns de pro1noo a C te d ' Ivoi re, Co lmbia , Chile
e fr ica do Sul (nes tes do is lti 1n os pa ses, j co n1 o ttu lo de 1ne -de-san to
c1n exe rccio).
30 esse renu nc ian1cnto que fund a a fig ur a do heri (DaMa tta, 1983) e, da
n1es 1na 1nane ira, 111
as en1 u1n contexto ideo lg ico m ode rn o, a do lder.
- 249 -
M1c HELAG IER . A C ULTURA oos T ERRE IROS
Bibliografia
AG IER , M.
1992 "E tnopoltica - A dintnica do espao afro -baiano" , Estudos Afro -Asi-
ticos, n 22, pp . 99-1 15 .
19 93 "Les usages de l'hritage. Af ricanisn1es et ngr is1ne au Brs il", comuni ca-
o co nfer ncia The Anthropolog y of Ethnicity - A Critica[ Evaluati on,
An1sterda1n , 15- 18/12/93 SISWO e Universit d ' A1nsterdan1, 9 p.ms.
AUBRE,M.
1987 "Les orix s et le saint-esprit a u scco urs de l 'e1nploi" , Cahiers des Sciences
Huniaines, vo l. 23 , n 2 , pp. 26 1-72.
AUG , M.
l 9 87 "D ' un rite l ' au tre - Entre tie n entr e Ma rc A ug et Dan iel Fabr e", Terrailz,
n 8:71-6.
AUGRAS , M.
1992 Le doubl e et la 1ntan101phose, Paris, Mridi ens Kli nck s ieck.
BA RT H , F. (ED.)
1969 Ethnics g roups anel boundaries. The social organizat ion of culture
differ ence, B oston, L ittlc Br o wn .
BAST IDE , R.
l 9S8 Le ca11dor11bl
de Bahia rite nag , Paris-La H aye , M outon.
1970 Le pro chain et !e lointain, Paris, C uja s.
197 6 "Ng ritude c l intg ration nati ona le. La classe 1noye nn e de co uleur deva nt
les re lig ions af ro- brs ilienn es", Af ro-Asia, n 12, pp . 17-30 .
- 250 -
R EV ISTA DE ANTROPOLO GIA, SO P AULO, USP , 1996, v. 39 n 2.
~ARNE IRO , E.
1948 Candonibls da Bahia, Bahi a, Publ icaes do Mu se u do Estado.
1991 Religies negras e negros banto s ( l ~edies: 1936 e 1937), Ri o de Jan ei-
ro, Civ ilizao Brasileira.
DAMATIA , R.
1983 Carnavais, bandits et hros. An ibigi ts de la socit brsilienne,
Pari s, Seu i 1.
DANTAS, B .G.
1988 Vov nag e papai bran co. Usos e abusos da frica no Bra sil, Rio de
Janeiro, Graal.
FR AZ IER , E .F.
1942 "The N eg ro Fatni ly in Bahi a, Bra zil,,, Anierican Sociological Review,
vo l 7, n 4, pp. 465-78.
HERS KOVITS , M .
1943 "T he Negro in Bahia , Brazil a problem of 1nethod", Anierican Socio-
logical R eview, vo l. 8, pp. 394-402.
LANDES , R.
1967 A cidade das ,nulh eres, Rio de Janeiro , Civi lizao Bra sileira .
LIM A, V.C.
1966 " Os obs de Xang", Afro -sia, Sa lvador, UFBa , n 2-3, pp. 5-36.
1977 A fani[lia -de-santo nos candonibl s jeje-nags da Bahia - Uni estudo
de relaes intragrupais, Salvador , Ps -g raduao cm Cincias
Humana s, Univers idade Federa l da Bahia.
- 251 -
MICH fL AG IER. A C ULT URA DOS T ERRE IROS
MAGGIE, Y.
1975 Guerra ele orixc. Un, est udo de ritual e conflito, Rio de Jane iro, Zahar.
MITCHELL , J.C.
1987 "T hc Situat ional Pe rspcct ivc", in MITCHELL , J.C., Cities, society, anel
social per ceptio11. A cent rol C{fiican perspe cti ve, Oxfo rd, C larend on
Press, pp. 1-33.
MO 'lTA , R.
1992 "La transe, la nornination c t la rccon na issa nce dan s le xang de Re c ife ",
Arclzives de Sciences Sociales eles Religions , n 79, pp. 47-52.
1993 "La rationalit dans la 1nagie co no1nie du Xang de Rec ife Brsil ", in
JOLIVET , M. e REY-HULMAN, D. (eds.) , Jeux d'identits . tudes
co1J1paratives partir de la Caraibe, Paris , L ' Hannattan , pp. 355-65.
ORT IZ , R.
1978 A ,norte branca dof eiticeiro negro , Petrpo lis, Vozes.
PRAN DI , R.
l 99 1 Os ccu1don1bls de Sio Paulo. A velha ,nagia na ,netrpo le no va, So
Paulo , Hu citcc , Edusp.
RODRIGU ES, N.
1977 Os qfiicanos no Eras;/, So Pau lo, Ed. Na c ional l edio 1932.
SAN TO S , M .S.A.
1993 Meu ten1po agoro, So Paulo, Ed. Od uduwa .
SANTOS , J.E.
1976 Os nogs e a ,norte, Pctrpo Iis, V ozes.
- 252 -
R EV ISTA DE A NT ROPOLOG IA, SAo P AULO , USP , 1996, v. 39 n 2.
ANTOS , J.T .
989 "As i1nagc ns esto guardadas - Rca f'ricanizao ", Comu n ica6es do !SE R ,
VIII, 34:50-58.
SODR,M.
1983 A ve rdad e sed llzic/a. Por t ull coJLce ito de cultura no Br as il , Rio de Ja-
neiro , Codcc ri.
VERGER , P.
198 l Orix s. D ellses iorubs na frica e no Novo Mund o, So Paul o, Corrupi o.
KEY WORD S: ca ndon1bl, Bahi a, afro-b razilian studics, soc ial nctworks,
co nvcrsion, co nfl ict, politics.
- 253 -