Buzulçağında Avrupa Manzarası

Ankara Avrupa SUPRANASYONAL
almalar Dergisi BR Cilt:EKL

TASARRUF 8, No:1OLARAK
(Yl: 2009), s.71-113
Pergamon PH: S0277-3791(96)00028-S
PALAEOLITHIC LANDSCAPES OF EUROPE AND ENVIRONS,

150.000-25.000 YEARS AGO: AN OVERVEW
T.H.VAN ANDEL, and P.C. TZEDAKIS,

Godwin Institute of Quaternary Research and Department of Earth Sciences, University of
Cambridge, Downing Street, Cambridge CB2 3EQ, U.K.
Godwin Institute of Quaternary Research and Department of Earth Sciences, University of
Cambridge, Downing Street, Cambridge CB2 3EQ, U.K.
(Quaternary Science Reviews, Vol.15, pp.481-500, Copyright 1996 Elsevier Science Ltd.
Printed in Great Britaindan eviri yaplmtr.)
(Quaternary Science Reviewsa makale evrisinin yaynlamas iin vermi olduu
onaydan tr teekkr ederiz.)
BR GENEL BAKI: GNMZDEN 150.000 LE

25.000 YILLAR NCESNDE PALEOLTK DNEME
DE KARILIK GELEN ZAMAN ARALIINDA
AVRUPA CORAFYASININ MANZARASI
eviren: M. Kaya UYSAL
zet
Neandertallerin ve gnmz insannn ilk atalarnn evrimi ve gleriyle ilgili
deerlendirmelerde, yaadklar ortam ounlukla, son buzul anda, buzullarn
ilerlemesinin en zirve deerinde, ortamda mevcut zor yaam artlaryla resmedilir. Bu
anlay yanltr. nk buzul ann bu zirve deeri, Ge Pleistosende ancak ok ksa
sren bir zaman aralnda ortam etkilemitir. almamzda, Avrupa fiziki
corafyasnn gnmzden 150.00025.000 yllar ncesi zaman aralndaki tarihini
incelemekteyiz. Bu aratrmada, buzullarn yannda, denizel ve karasal tortullarda
yaplan derin sondajlardan elde edilen buzul ve tortul malzemelere uygulanan
lmlerden yararlanlmtr. lm sonularnn ortaya kard, birbirini takip eden
buzul ve buzul aras alarn ortaya koyduu Avrupa Corafyas manzaras 4 ayr
haritada gsterilmektedir. Sz konusu zaman aralndaki Avrupa Corafyasn
gsteren bu haritalar, zellikle Paleolitik dnemin kritik bir safhasna karlk gelen,
Dr, Uzman, Ankara niversitesi Avrupa Topluluklar Aratrma ve Uygulama Merkezi

72 T.H. VAN ANDEL ve P.C. TZEDAKIS
gnmzden 60.000- 25.000 yllar ncesi zaman aralnn byk ksmnda, genelde
dnlenin aksine, buzullarn ortamdaki egemenliinin daha zayf olduunu
gstermektedir. Ancak, birka bin yllk sreler halinde gelien iklimsel deiiklikler
saptanmtr ki bu deiiklikler, belirgin biimde insann ve yaad corafyann bir
arada evrimlemesini gvenilir bir yalandrmayla yerine oturtmaktadr. Bundan da
te, sz konusu sre boyunca, buzullarn etkili olduu zaman aralklarnda, sreleri bir
yzyldan birka bin yla kadar deien srelerde devam etmi ve ortam etkileyen ani
iklim deiiklikleri de saptanmtr. Bu ani iklim deiimlerinin, ortama ve insan
faaliyetlerine etkisini anlayabilmek iin daha ok aratrma yaplmas gerekmektedir.
Giri
CLIMAP Projesi alanlarnn, buzul dnyasnn ilk nicel kresel iklim haritasn
yapmalarndan bu yana geen 20 ylda (1976, 1981) daha pek ok yeni bilgiye ulald.
Ancak son buzul ann en st snr ve sonrasnda gelierek gnmzde de devam
eden buzul aras a zerine bilgi eksikliimiz halen devam ediyor. Bu byk bir sorun.
nk gerekleen en son buzul-buzul aras-buzul alara geileri, gnmz insannn,
yani bizlerin ortaya kna, evrimine ve kresel dalmna sahne oldu ve olmaya da
devam ediyor. Yani, atalarmzn dnyaya yaylmasna, bununla ayn zaman sreci
ierisinde de Neandertallerin ortadan kalklarna. Ortamlarn devaml deiim zerine
kurulu dzenleri, almalar nasl yaplrsa yaplsn, insanlk tarihinin bu ok kritik ve
kendiliinden balayarak biten ksmnn ana oluum unsurudur.
Bu aratrma, son buzul ann en st buzullama seviyesi ncesinde, Orta
Paleolitik Avrupasnn arkeolojik almalara uygun manzaralarn ortaya koymak
zere kullanacamz mevcut bilgimizin ne derece yeterli olduunu deerlendirmek
niyetiyle yaplmtr. Makalede, aratrmann ele aln tarz sunulmaktadr. Orta
Paleolitiin bir ksmna ait uygulamal almalar ise devam etmektedir.
Paleolitik manzarann canlandrlyla ilgili dayanaklar oluturan, ortamdan elde
edilmi veri taban hala ok zayf. klimsel salnmlarla ilgili olarak yakn tarihte
bulunan, kuvvetli olmakla birlikte az saydaki kantlar, en cesur sentezi yapacak
almacy bile kabul etmede duraksatmaktadr. Bu nedenle, son buzullamann st
seviyesi ve takip eden buzul aras a dnda, farkl yntemler kullanmakla birlikte,
aratrma alan btn kuzey yarmkreyi kapsayan iki byk sentez alma vardr.
Bunlar: (Frenzel et.al., 1992) tarafndan yaplm son buzul aras adan (Eemian)
Holosene kadar geen zamandaki iklim ve bitki rts haritalar grubu, dieri de
(Harrison et.al, 1995) tarafndan yaplan iki modelli son buzul aras an bitki
rtsnn yeniden yaplandrlmas almalardr.
almamzn ilk aamasnda modellemeden kandk ve beraberinde ciddi
denetirme sorunlar getiren ok saydaki yerel bilginin derlenmesi yerine, uzun
kaytlar kk gruplar halinde dzenledik. Bu gruplar daha sonra st Pleistosen
stratigrafik birimleriyle birlikte ele aldk. Bylece almamz basitletirilerek
kronolojiden ve denetirmeden doabilecek sorunlar giderildii gibi, kullanlan
BR GENEL BAKI: GNMZDEN 150.000 LE 25.000 YILLAR NCES 73
malzemenin bir ksmnn elenmesi sorunu ortadan kalkt. Ayrca almamz geni
kapsaml dier baz deikenlerle de snrladk. Bunlar, buz ve buzul rtleri, deniz
seviyesi ve buzun iinde hapsedilmi iklim ve bitki rtsne ait bilgi veren malzeme,
denizel tortul ve karasal polen sondajlardr.
Grlerimizin pek ok ynden itirazlara ak olduunun bilincindeyiz. Fakat
zamansal ve meknsal boyutlarda, elde edilebilmi en snrl bilgiler bile gz ard
edilmemelidir. Bu almamzda ortaya koyduumuz varsaymmzn, daha gelimi
almalara nclk edeceini ummaktayz. Yapmakta olduumuz alma bir anlamda
Tarih Bilimi. Frodemann (1995) syledii gibi, toplanan bilgilerin yetersizlii, gemi
almalarda elde edilmi tecrbe ve grlerle btnletirilerek yaplacak yeni
almalar iin itici bir g oluturur ve birbirini takip eden almalarla, konu zerine
sahip olduumuz bilgi daarc ve anlaymz giderek geliir ki, bu da adeta dairesel
bir hareket gibi bizi konu zerine yeni almalar yapmaya yneltir. te, biz de,
almamza balarken bu anlay ierisindeydik. mit ediyoruz ki, gelecei olduuna
inanmakla birlikte, destekleri henz yeterli olmayan, dnyann gemiiyle de ilgili bu
almamz, insanlk tarihi iin de nemli, son buzul-buzul aras iklim deiimi zerine
bilgi araymz hzlandracak ve gelecekte daha tutarl almalarn yaplmasnda
yardmc olacaktr.
almann Dayanaklar
Pleistosen stratigrafisi, dier blgelerle denetirmeleri yapldnda gvenilirlii
ok zayf, hatta aykr grntler verebilen, birbirini tutmayabilen bol miktarda yerel ve
blgesel lekte yaplm almalarla doludur. almamzda, temel zaman ls
olarak, SPECMAP erisi benimsenmitir (Imbrie et al., 1984). Bu eri, dnyamzn
yrnge geometrisindeki dnemsel deiimlere uygun seyir izleyen oksijen izotopu
deiimlerinin incelenmesinin ortaya kard stratigrafi almas rndr. Altya
olarak gelien oksijen izotop safhalar (Oxygen Isotope Stages-OIS), Kuzey Avrupann
Saalian Buzul-Eemien Buzul Aras-Wrmian Buzul alar geiini incelemek zere
yaplan almalardan elde edilmi sonulardan olumaktadr (ekil 1e baknz). ekil
1e bakldnda, her bir buzul ve buzul aras an, kresel iklimde, ounlukla birka
bin yllk zaman aralklarnda tekrarlayacak ekilde, oksijen izotopu safhalarnda byk
lde deiikliklere neden olduu grlr ki, bu kadar sk meydana gelen deiiklikler
kanlmaz olarak insan faaliyetlerini de etkileyecektir. Ortamdaki bu byk
deiiklikleri gsteren almalarn Paleolitik aratrmalarda kullanlabilmesi iin,
iklimde en azndan 2000-3000 ylda bir ortaya kan deiim ve geliimleri
gsterebilecek duyarllkta kronolojik uyumalar salamas gerekir. Byle bir zamansal
duyarlla, yalandrma sresi 40.000 yl ncesine gidebilen C14 yalandrma yntemini
uygulayarak ulamak ok zor iken, 100.000, 120.000 yllar ncesi iin neredeyse
imkanszdr (Mellars et al., 1993; Aitken et al., 1993; Bar-Yosef and Kra, 1994).
Ortamlarn Tarihi Boyunca Sk klim Deiiklikleri
Genelletirme ile ortaya konmu erinin, geen 150.000 yllk srete insanl da
etkileyen iklim deiimlerini ok gvenilir biimde gsterdiini tam olarak
syleyemeyiz. Yakn tarihte Grnlandda yaplan bir buzul sondaj almas, son buzul
a boyunca yz yllktan bin ylla kadar deien zaman aralklarnda gelimi iklim
deiimlerini ortaya karmtr (Johnsen et al., 1992; Dansgaard et al., 1993; GRIP,
1993).
Buzul sondajlarndan elde edilen sonular, gnmzden 105.000 - 20.000 yl
ncesi aras zaman aral boyunca iklimin 20 kere sndn gstermektedir ki,
snmann olduu her bir safhada scaklk, bunlar takip eden souk safhalara oranla
7 C daha yksek iken, Holosen ortalama scaklndan 2 C - 10 C daha aadadr
(Johnsen et al., 1992; Dansgaard et al., 1993; GRIP, 1993). (ekil 2). Ayn sklktaki
iklim deiimleri, Kuzey Atlantik (Bond et al., 1993; Keigwin et al., 1994; McManus et
al., 1994) ve Kuzey Pasifik deniz tortullarnda (Kotilainen and Shackleton, 1995;
Thunell and Mortyn, 1995; Behl and Kennett, 1996) yaplan almalarla da
saptanmtr. Antarktikada ise gnmzden 115.000 yl ile 20.000 yl ncesi zaman
aralnda dokuz scak safha saptanmtr ki, bunlarn, Grnlandda 2000 yldan daha
uzun sren aralklarda tekrarlayan ve iklimde snmay iaret eden safhalarla
denetirmelerinin yaplabilecei grlmektedir (Bender et al., 1994). Btn bu
gzlemler, kuzey yarmkrede yksek sklkta tekrar eden iklim deiimlerinin en
azndan bir ksmnn dnya genelinde etkili olduunu gstermektedir.
Henz sonulandrlmam olmakla birlikte baz kantlar (GRIP, 1993; Johnsen et
al., 1995), (Peel, 1995), iklimde, benzer ekilde ksa, ancak belirgin dzensizliklerin,
Oksijen zotop Safhas 5ede de grldn iaret etmektedir (Eemien). Eer bu
doruysa, Eemienin, insan uygarlnn geliimi iin elverili olarak dnlen
Holosenin iklimsel olarak duraan konumuyla aykr bir grntde olduu ortaya
kacaktr.
Hzl iklim deiimine rnek olarak, uzun zamandan beri bilinen Erken Dryas
(gnmzden 11.00010.500 yllar aras zaman aral) verilebilir. Son buzul gerilemesi
devam ederken ve buna uyumlu olarak souk iklimlerde gelien ormanlar, yukar
enlemlere doru yaylrken, sadece yz yllk bir srede gelien ani bir soumayla,
ormanlar yeniden geriledi ve yerlerine tundralar geldi. Eer bu ani iklim deiimleri
insanln geliiminde nemli ise ki neden olmasn?, insanln zellikle biyolojik ve
erken kltrel geliimini etkileyen nemli etkileri olmutur. Gene de, insanln 3 ila 10
nesil aras yaam sresine karlk gelecek bir zaman sreci iinde, insan yerleimi ve
g ile iklimler ve ortamlar arasndaki ilikiyi gstermeye ynelik bir alma yapmak
zordur.
lerleyen ve Gerileyen Buzullar, Buz rtleri, Alalan ve Ykselen Okyanuslar
Okyanuslarn tabanlar olan abislerde deniz suyu scakl, buzul ve buzul aras
alar arasnda ve sresince ok az deimektedir (Mix and Ruddiman, 1984;
Shackleton, 1987). Bu nedenle, byle bir ortamda varln srdren ve karalarda
biriken buzul hacmindeki deiimleri, yaplacak Oksijen 18 izotopu almalarndan
elde edilecek sonulardan hazrlanacak eri zerinde gsterebilecek duyarllkta bir tre
ait fosilin bulunmasna ve tahlil edilmesine gereksinim duyulmutur ki bu tr, yaam
alanlar okyanus taban olan bentik Foraminiferalardr. Gnmzden yaklak 130.000
yl nce, Oksijen zotop Safhas 6da (OIS 6), buzullar erimeye balad (ekil 1).
Bylece, nceki buzul anda ilerlemi olan buzullar hzla gerileye balad, belki de
gnmzdeki buzul rtsnn yaylma alan snrlarndan ok daha dar bir alana gelene
kadar geriledi (CLIMAP Project Members, 1984). OIS 5e Buzul aras a ok ksa
srd. Bununla birlikte, onu takip eden buzul andaki soumayla, buzul rtleri, OIS
4te zirve deerine ulaacak kadar ilerlerken, bu ilerlemeyi de, son st buzul ilerleme
safhasnn olutuu OIS 2 ncesinde gelien buzul gerilemesi takip etti.
ekil 1: Dnya yrngesindeki dnemsel deiimler zerine kurulu, son 200.000 yl

iindeki iklim deiimlerini gsterir kresel kronostratigrafi (SPECMAP Mapping Spectral
Variability in Global Climate Change Kresel klim Deiimini Gsteren Spektral Deikenlik
Haritas) (Imbrie et al., 1984). Zaman lei 1000 yllk aralklara gre (1 kiloyl=1000 yl)
dzenlenmitir. eklin tabanndaki deerler, bentonik (deniz tabannda yaayan) canllardan kalan
fosiller zerinde yaplan 18O izotopu almalar dzeltilmi deerleridir. Oksijen izotop safhalar
snrlar (ekilde kk rakamlarla gsterilmektedir) (Martinson et al., 1987) almasndan
alnmtr. 18O izotopu almalarndan elde edilen sonular gsteren erinin, buzul ve buzul aras
alar arasndaki kresel iklimsel deiimlerini doruya olduka yakn ekilde gsterdii
sylenebilir. eklin yan tarafnda noktalamayla doldurulmu halde verilen aralklar, iklimin lk
olduu zaman aralklarn belirtmektedir. Ayrca eklin en sanda yer alan isimler Avrupa
corafyasnn iklimsel deiim tarihi iinde belirlenmi ve ska kullanlan stratigrafik isimlerdir
(ayrca baknz ekil 11).
ekil 2: Grnlandda yaplan buzul sondajlarndan elde edilen GRIP Projesi, (GRIP:
Greenland Ice Project Grnland Buz Projesi, 1993: ekil 1) yksek sklkta ve kmelenmeler
gsteren iklimsel olaylara ait kaytlar. OIS 5e safhasnda oluan yksek sklktaki iklimsel olaylar
ksmen buz aknn yaratt deformasyonun sonucu olabilir (Peel, 1995).
Bu bentik (bentik canl: yaam alan (habitat) deniz taban olan canl) canlnn
fosilleri zerinde uygulanan Oksijen 18 izotopu almalarndan elde edilen eri, bize,
okyanuslarn su btesinden eksilerek, karalarda buzul halinde biriken suyun hacmi
hakknda olduka iyi bilgi salamakla birlikte, ayn buzul rtlerinin corafi alandaki
yaylma snrn gstermede yetersiz kalmaktadr. Buzullarn corafi alandaki yaylma
snrlar yannda, yzey ekillerine etkilerini saptayabilmek iin, bizzat buzullar
tarafndan oluturulan morenler ve dier buzul ortam yeryz ekillerinden
yararlanmak mmkndr. Bununla beraber, buzullarn oluturduu bu yeryz ekilleri,
sonradan geliebilecek bir buzul ilerlemeleri sonucu, nceki buzul ilerlemesinin yapt
yzey ekillerinin bozulmalarna, silinmelerine neden olabildiinden, kuvvetli kantlar
salayamayabilmekte, hatta ortadan kaldrabilmektedir.
Sonu olarak, OIS 2nin en st seviyesi ncesindeki buzul ilerlemelerinde oluan
buzul ilerlemesinin ulat snrlar, deiik oranlarda belirsizliini korumaktadr ve
bunlar iinde gene en belirgin olanlar, OIS 2nin buzul rts yaylma snrnn tesine
uzanabilmi buzul rts ilerlemelerinden kalm yeryz ekilleridir.
Denizel tortullarn biriktii dar kta sahanlklar, deniz seviyesinin dmesiyle
geni ky ovalar haline gelebilmektedirler. Gnmzde, ky ovas haline gelmi bu
yeryz ekillerinin ok az deniz seviyesinin zerindedir. Getiimiz 150.000 yllk
srete deniz seviyesi, ktalar arasnda byk kprler halinde balant oluturacak ya
da mesafeleri nemli miktarda daraltacak kadar dmediyse de, Endonezya ve
Avustralya gibi, sulak ky ovalarnn olutuu ve gelitii her yerde (ekil 3) eski
insanlar iin nemli yerleim ve g alanlar ortaya kmtr (Shackleton et al., 1984;
van Andel, 1989 a,b).
ekil 3: OIS 2 safhasnda buzullama faaliyetinin en kuvvetli olduu zaman aralnda,

deniz seviyesinin ulat en dk seviyede, Akdenizin kara haline gelen alanlarnda gelimi
geni ky ovalar (van Andel, 1989a:ekil 3).
Buzul yaylmasnn kresel lekte ilerleyii ve gerileyii, byk deniz seviyesi

deiikliklerine, btn okyanuslarda kylar boyunca etkisini gsteren bu hareketler,
deniz seviyesinin en st ykselme deeri ile en alt alalma deeri arasnda yaklak 165
metrelik fark oluturacak kadar byk hacimde suyun kara ile deniz arasnda
hareketlenerek yer deitirmesine yol amtr. Bununla birlikte, buzul rtlerinin
izotopik terkipleri, byklklerinin ve bulunduklar yerin enlemsel konumuna gre
deitii iin (Mix and Ruddiman, 1984), buzullarda yaplan Oksijen 18 izotop
almasndan elde edilen eri, deniz seviyelerindeki deimelerin sadece genel
temayln gsterir (ekil 4).
ekil 4: OIS 1 safhasndan OIS 6 safhasna kadar deniz seviyesi deiiminin tarihesi.
ekildeki kesintisiz izgi, planktonik (yzc) ve bentik (deniz tabannda yaayan) foraminifera
fosilleri zerinde yaplan 18O/16O izotop oranna gre ortaya kan deniz seviyesi deiim erisini
gstermektedir (baknz Shackleton, 1987: ekil 6). Kesikli izgi Yeni Guyanada saptanan ve
ykselmi denizel sekilerinin yasal ve seviyesel konumlarnn allmasyla ortaya karlan
deniz seviyesi deiim erisidir (Chappell and Shackleton, 1986). ekildeki siyah noktalar,
Barbadosta ve Bahamada bulunan mercan sekileri zerinde yaplan ve yksek dorulukta ya
verebilen U/Th (Uranyum/Toryum) yalandrma yntemiyle elde edilmi deerleri gstermektedir
(Chen et al., 1991). OIS 5e safhasndaki yksek deniz seviyesinin zerinde bulunan barem
Stirling tarafndan hazrlanan zamansal snflandrmadr (Stirling et al., 1995).
Deniz seviyesi deiimlerinin daha doru ve gvenilir kantlara ulamak amacyla,
Oksijen 18 izotopu erisi, gemi deniz seviyesi deiimlerinin izlerini gsteren,
gnmz deniz seviyesinin stnde yer alan eski resifler ya da eski ky seviyesini
gsteren ky sekileri veya artk gnmzde deniz seviyesinin altnda kalm, kta
sahanl haline gelmi alanlar zerinde yaplan almalardan elde edilmi sonularla
karlatrlmaldr (e.g.Pirazzoli and Pluet, 1991). Deniz seviyesi deiimlerinin
konumlarn bulmak zere yaplan almalarda dikkat edilecek dier bir husus, yerin
izostatik dengesidir. klim deiimlerinin karasal ortamlar etkileyi ekline gre,
karalardaki buzul rts arlnn azalmas veya artmas yannda okyanuslarn kta
sahanlklar ve tabanlar zerindeki su hacminin azalmas veya artmasna bal olarak

izostatik denge yeniden deiir ve yeniden oluur (Lambeck, 1995). Buzullarn ve
suyun hacmindeki deiikliklere gre yeniden oluan izostatik denge, artan ya da azalan
buzul rts ya da su hacminin, izostatik dengenin deiimine neden olaca alana olan
uzakl yannda, bu art ve azaln devam etme sresine bal olarak, yerin
ykselmesi veya alalmas eklinde hareketler halinde, farkl byklklerde
geliebilecektir. zostatik denge deiimiyle ilgili btn almalarda, deniz seviyesinin
altndaki ve zerindeki btn yer ekillerinin oluumunda etkin rol oynayan dier bir
g olan tektonik hareket ve kontrol altnda gelien ykselme ve alalmalar da dikkate
alnmaldr. Mevcut bilginin snrlar iinde, en iyi zaman/derinlik lsnde deniz
seviyesi deiimi erisinin bile (ekil 4), buzul-buzul aras alar sresince gelien
deniz seviyesi deiim tarihini ancak yaklak deerlerle verebileceini sylemek fazla
artc olmaz. Bununla birlikte yaklak deerler, amacmza yeterince hizmet edecek
kadar tutarldr.
Eski Ortamlara Ait Kaytlar
Buz rtlerinin yayl ve deniz seviyesi deiimleri dnda, son 150.000 yl
iinde gelien iklim deiimlerini alabilmemizi salayan belli bal 4 farkl yntem
daha vardr. Bunlar:
Okyanuslarn yzey sular yannda, yzey sular ve derin su dngleriyle
birlikte tanan deiik tane boyutlarndaki tortullarn devaml birikmesiyle oluan
denizel tortullar,
CO2 gibi atmosferik gazlar ve rzgrla birlikte srklenen atmosferdeki tozlar
ya da paracklar bnyelerinde tutarak hapsetmeleri dnda, sahip olduklar buzullarn
bizzat yapsal zellikleri, tarihi aydnlatabilecek kantlar sunan Antarktika ve Grnland
buzullar ve bu buzullarda yaplan sondajlar,
Birden fazla buzul-buzul aras a geilerini gsterecek devamlla sahip
polen serileri,
Kta geniliinde alanlarda gelien karasal ortam iklim deiimlerini gsteren
kantlar sunan Avrupa ve Asyadaki ls istifleri.
Avrupa Fiziki Corafyasnn tarihsel geliimi ile ilgili yapm olduumuz
yorumlara ulamamz salayan kantlarn elde edildii temel malzeme, birikimleri uzun
sre boyunca devam eden ve sondajlarla rnek alnan tortullardr (ekil 5). Tortullarda
yaplan bu sondajlardan, buzul-buzul aras alar sresince devam eden iklim
deiimleri dngsne elik eder ekilde, gelien, gerileyen ve deien bitki rts
iindeki mevcut trlere ait fosiller bulunmutur ki, farkl alanlarda yaplan tortul
sondajlarndan elde edilen bu fosillerden hareket ederek, tarihlendirme doruluklar
yksek denetirmeler yaplmtr. Merkez Avrupa ve Akdeniz Avrupasndaki pek ok
tektonik, karstik havzalarda ve volkanik gllerde (maarlar), uzun polen serileri
oluturulabilecek kadar bol veri toplanan tortullar ve volkanik malzeme birikimleri
bulunmutur. Buna karn, buzullarn bulunduu ortamlarda, gerek buzulun kaplad
alanda gerekse buzulun nnde, buzul egemenliinde gelien yeryz ekilleri ve
tortullar, gene buzul hareketleriyle tekrar andrlarak silinebilmektedir. Bu nedenle,

almalar, sonu alma konusunda en ok gvenilen alanlarda yaplabilmektedir.
Mevcut olduu yerlerde ve SPECMAP ya kontrol dzeneine uyumlu olduunun
grlmesi durumunda, denizel tortullarda yaplan almalarda bulunan polen
serilerinden yararlanlmtr ve ayrca bu almamz, manyetik kutup deiim oranlar
yannda, volkan kl birikimlerinde yaplan almalarda bulunan verilerle de
desteklenmitir.
ekil 5: ekil 6, 9, 13 ve 14te gsterilen alma alanlarnn corafi konumlarn gsteren

harita. Haritada, dalar ve yksek platolar (haritadaki glgeli alanlar) ve belli bal rmaklar
gsterilmektedir. Uzun fosil kaytlarnn elde edildii belli bal alanlar: A. Padul (Pons and
Reille, 1988); B. Banyoles (Prez-Obiol and Juli, 1994); C. Monticchio (Watts, 1985); D. Valle
di Castiglione (Follieri et al., 1988); E. Vico (Leroy, 1994; Follieri et al., in press); F. Ioannina
(Tzedakis, 1994); G. Tenaghi Philippon (Wijmstra, 1969; Wijmstra and Smith, 1976); H. Bouchet
(Reille and de Beaulieu, 1990); I. Ribains (de Beaulieu and Reille, 1992a); J. Les Echets (de
Beaulieu and Reille, 1984); K. La Grande Pile (Woillard, 1978; de Beaulieu and Reille, 1992b);
L. Samerberg (Grger, 1979); M. Oerel (Behre and van der Plicht, 1992); N. and O. NW Africa
(Kuzeybat Afrika) (Dupont, 1993 and Hooghiemstra et al., 1992); P. Tyrhenian Sea (Tiran
Denizi) (Rossignol-Strick and Planchais, 1989); Q. SE Mediterranean (Gneydou Akdeniz)
(Cheddadi and Rossignol-Strick, 1995); R. Ghab valley (Ghab Vadisi), Syria; S. Lake Huleh
(Huleh Gl) srael (van Zeist and Bottema, 1991).
almamzda yer verilen polen kaytlarnda yaplan incelemeler sonucu

ulatmz yorumlar, bize, iklim deiiminin, gerek zamansal gerek meknsal
boyutlarda belirlenen ortamsal deiimlerin ana etkeni olduunu dndrmektedir
(e.g.Webb, 1986, 1988; Huntley and Webb, 1989). Yntem, bu yorumsal kurgusu
nedeniyle eletiriler almtr (e.g.Davis, 1981; Birks, 1981. 1986). Eletiriler arasnda,
bitki rts geliimi tarihinin, biyotik elerden de etkilendii ve deiimlerinin, iklim
deiimi hzna gre daha yava bir hzda deiebilecei, bundan da te, polenlerden
elde edilen verilerle hazrlanan iklimsel deiim yaplandrmasnn gvenilirliinin
ortadan kalkmasna neden olabilecek ekilde, bulunduklar alanda deiikliklere neden
olabilecek yer ii glerin etkileri gibi grler vardr. Btn bunlar da dikkate alarak,
polenlere bal olarak hazrlanan iklimsel yaplandrma almasnn gvenilir olduunu
savunmaktayz. Gvenilir bir polen almasna rnek olarak, Avrupadaki farkl birka
polen serisine uygulanan ve sz konusu serilerin denetirilmesi sonucu
paleobiyoklimatik benzerliklerin saptand alma verilebilir (Guiot, 1990; Guiot et
al.,1993). Bu almada uygulanan yntem, gncel polen trleri ile eski polen trleri
arasndaki benzerliklerin allmasdr. Bu blmleme ve karlatrma, daha sonra,
iklimsel deikenlere verdikleri tepkilere gre deerlendirilmi ve bu deerlendirmede
bitki rts dinamiine gre oluturulan en tutarl davran biimi ile btn taxay
kapsayan eigenvector kullanlmtr. almada yaplan hesaplar ve sonular,
makrofosiller ve bcek kantlar ile de desteklenebilir (e.g.Guiot et al., 1993).
Gnmzde yaamayan bitkisel ve hayvansal birliklerin yaadklar ortamn manzaras
ile birlikte resmedilmesi, buzul ve ge buzul alarnda yaam olanlarna gre buzul
aras alarda yaayanlarnda daha baarldr.
Avrupa Fiziki Corafyasnda Ortam Deiimi Tarihi
almamzda, Avrupadaki eski ortamlarn iklim deiimlerine bal oluum ve
geliim tarihleri, en eskiden yeniye doru birbirini izleyecek ekilde hazrlanan 4 harita
zerinde gsterilmitir. Bu haritalar, almamzn tarihsel snrlar ve derinlii iinde
srasyla u zaman dilimlerini gstermektedirler:
1) OIS 6nn gsterdii, gnmzden 150.000 yl ncesindeki buzullama,
2) OIS 5enin gsterdii, gnmzden 125.000 yl ncesi buzul aras an
optimum seviyesi,
3) OIS 4n gsterdii, gnmzden 65.000 yl ncesi byk buzullama,
4) OIS 3n gsterdii, gnmzden 39.00036.000 yllar ncesinde gelien, son
buzul a ncesi lman safha.
OIS 2 safhas ve onun gsterdii, buzullarn giderek ekilmesi sonucu iklimin
lmanlamasyla kendisini gsteren iklimsel deiim, pek ok almada anlatlm
olmas nedeniyle (baknz CLIMAP Project Members, 1976, 1984; Peterson et al., 1979;
COHMAP Members, 1988; [Cooperative Holocene Mapping Project Btnletirilmi
Holosen Haritalamas Projesi] Wright et al., 1993) almamzn dnda tutulmutur.
almamzn Tarihsel Derinliinin Alt Snrn Oluturan 150.000 Yl

ncesinde Gelimi Buzullama
OIS 6 safhasna (Saalian/Warthe Karmaas) karlk gelen srete buzullar, btn
Pleistosen boyunca kuzey yarm kredeki en geni yaylmlarn gerekletirdiler (ekil
6) ve gnmze yakn tarihte gelien buzullamaya oranla (OIS 2), varlklarn ok daha
uzun bir zaman sresince koruyabildiler. Kuzey Atlantikten, OIS 6 buzullama
safhasyla ilgili tatmin edici miktarda lmler elde edilmemekle birlikte, sz konusu
safha sresince buzullarn, OIS 2 buzullama safhasnn ulat enlemlerin ancak 2 -
3 daha altndaki enlemlere kadar yaylabilmi olmalar nedeniyle, Atlantik Okyanusu
ve Akdenizin koullar, OIS 2 safhas boyunca egemen olan koullara bakarak
uyarlanmtr.
Kzl Denizde de OIS 6 ve OIS 2 safhalarnda iklim koullar birbirine
benziyordu. Son buzullamann en st seviyesi sresince, deniz yzey suyu scakl,
gnmzdeki deerinin 5 C altndayd (Ivanova, 1985). Deniz yzey suyu scaklnn
dmesi yannda kresel olarak deniz seviyesinin de 100 metreden daha fazla alalmas
sonucu, Aden Krfezi ile Kzl Deniz arasndaki deniz suyu hareketleri, zellikle Bab el
Mendeb Boaz boyunca ok snrl bir hale geldi (Rohling, 1994a). Bunun sonucunda,
Okyanustan Kzl Denize giren suya oranla Kzl Denizdeki suyun daha fazla
buharlamasyla, zellikle Kzl Deniz merkezinde deniz suyunun tuzluluk oran %
0.47ye kadar ykseldi ki bu oran gnmzde % 0.380.41 deerleri arasndadr
(Locke and Thunell, 1988).
OIS 6 safhas boyunca, deniz seviyesinin OIS 2 safhasnda grlenden daha fazla
dmesinin nedeni buzullarn daha fazla ilerlemi olmasndan kaynaklanabilir. Ancak,
oksijen izotop almalarndan elde edilen eri (ekil 4), daha geni alanlara yaylma ve
deniz seviyesi dmesinin daha yksek deerlerde olduu savlarn desteklemiyor. Gene
de OIS 6 safhas sresince, deniz seviyesinin 140150 metre kadar dm olmas
iklimi dnlenden daha az etkilemi olabilir. Bunun nedeni, deniz alt topografyas
ierisinde, 100120 metre derinliklerden itibaren ktasal yama eiminin diklemesidir.
OIS 6 ve OIS 2 buzullama safhalarnda etkin olan buzullama sonucu kara haline gelen
alanlarn genilikleri hemen hemen ayn miktarlarda olmaldr.
Uzun polen dizilerinden elde edilen bilgiler, OIS 6 safhasnn balangcnda,
Avrupadaki orman rtsn zaman zaman gerileten ve ilerleten birbiri ardnca etkili
souk ve lman iklimsel salnmlar olduunu gstermektedir. Bu balangcn hemen
sonrasnda, ok daha souyan ve sertleen iklimsel koullarn egemenliinde, orman
rtsnn hemen hemen ortadan kalkt bir ortam manzaras ortaya kmaktadr (ekil
6). Bu anda, buzullarn kaplam olduu alann gneyinde kutup l olumutur ve
Avrupann geride kalan ksmnda birbirinden ayr, geni alanlarda yaylr ekilde,
devamllk gstermeyen, paralar halinde otlarn egemenliinde bitki rtleri vardr.
Alplerin kuzeyinde egemen bitki rts, step ve tundra bitki rtsyd. Tundralar
oluturan bitki rts iinde eitli otlar, ayak otu (Carex romans), kazaya
(Chenopodium), pelinler (Artemisia) vard. Bu tundra ve step karm bitki trlerine ait
bulunan polenlerin gsterdii bitki rtsnn, gnmzdeki tundra ve step bitki

rtleriyle benzerlii yoktur. Aslnda farkl ortamlarda yaayan bu bitki trlerine ait
polenlerin bir arada bulunmasnn nedeni, byk olaslkla, tortulanma koullar sonucu
ayn tortul iinde birikmi olmalardr. Buzul alar sresince, Avrupann kuzeyinde
45 kuzey enlemine kadar zerinde tundra bitki rtsnn gelimesine elverili
permafrost (donuk toprak), (van Vliet-Lanoe, 1989) ve yaz mevsiminde, topran ancak
st ksmnn eriyebildii alak araziler vard. Ayn buzul ann buzullama koullar
iinde, otluk step bitki rts ise, nispeten daha iyi su ak olan yksek arazilerde
gelimi olabilir. Grande Pilede bulunan ve bu buzul andan kalan bcek fosilleri,
gnmz tundralarnda yaayan ok sayda bcek tr ile az saydaki lman iklim
bcek trlerine karlk gelmektedir (Ponel, 1995).
Alplerin gneyinde ise, pelinler (Artemisia), kaz ayaklar (Chenopodiun-ayn
zamanda ortamdaki kurak artlarn da gstergesi olarak kabul edilmektedir) ve otlarn
egemenliinde, ortamda geni alanlarda devamllk gstermeyen, paralar halinde
yaylm step bitki rts vard. Yunanistann Makedonya Blgesinde Tenaghi
Philipponda, souk safhadan kalm istiflerde bulunan kazaya (Chenopodium)
polenleri zerinde yaplan ayrntl almalar (Smit and Wijmstra, 1970), gnmzde
Merkezi Asyadaki step ve yar kurak ortamlarda yetien Eurotia ceratoides ve Kochia
laniflora trlerini iaret etmektedir ki bu durum, aratrclar, souk ve kurak iklim
koullarnn egemen olduu bir ortam manzaras izmeye itmitir. Souk ve kurak
zellikteki sert iklim koullarndan daha korunakl olan yerlerde balca, Bat
Balkanlarda ve talyann dalarnda, scaklk deiiminin ok fazla olmad ve yeterli
ya alan yerlerde, lman iklime uyumlu orman rtleri, sndklar yerlerde paralar
halinde varlklarn korumulardr (Bennett et al., 1991; Tzedakis, 1993). berya
Yarmadasnda, kurakln byk olaslkla dier blgelerde egemen olmas nedeniyle,
orman rtleri yarmadann en ok gneyinde bulunmaktadr. Levant, yar kurak
ortamlara uyumlu bitki rts kaplarken, Toros Dalarnn baz alanlar, lman artlar
seven baz aa trlerinden oluan orman rtsnn snmasn salayacak uygun
ortam koullarna sahip olabilir (Cheddadi and Rossignol-Strick, 1995).
Avrupann gneyindeki lman ormanlar, gnmzdekinden farkl biimde eitli
aa trlerinin karmndan oluuyorsa da, enlemlere uyumlu bir bitki rts dalm
gstermek mmkndr. ne yaprakl aalardan oluan ormanlar balca, Kuzey
Balkanlarda, Kuzey talyada ve ksmen de spanyann kuzeydousunda yaylrken,
geni yaprakl aa trlerinden oluan orman rtleri daha gneyde, yl boyunca yaprak
dkmeyen dier aa trlerinin oluturduu orman rtleriyle birlikte en gneydeki
alak ky ortamlarnda yaylmaktadrlar.
Fransada bulunan polenler zerinde uzun diziler halinde yaplan almalarla, o
zamann yllk scaklk ve ya deerleri ortaya konmutur (Guiot et al., 1989.1993).
La Grande Pilede (Voges), yllk scaklk ortalamas 1 C - 2 C (gnmzde 9.5 C)
iken, bu scaklk deeri sadece Temmuz ay iin 10 C - 12 C idi ve yllk 300 mm
ya alyordu (gnmzde 1080 mm). Gney Merkezi Fransadaki Les Echets
Blgesinde yllk scaklk ortalamas 1.5 C (gnmzde 9.5 C) ve yllk ya miktar
200 mm (gnmzde 830 mm) deerlerindeydi. Bizce, btn bu deerler, hatta
lmanl gsteren yaz scakl makuldur, nk orta enlemlerdeki bu ortamlar, le

vakti bol gne alr ve yazlar yeterince uzun olur.
Kuzeybat Afrikada karasal ortamlarda yaplan aratrmalar ok azdr. Bununla
birlikte, okyanus tortullarnda yaplan sondajlardan elde edilen malzemeden karlan
polenler, bize gemiteki bitki rts hakknda fikir veriyor (Lzine and Casanova,
1991; Hooghiemstra et al., 1992;Dupont, 1992, 1993). Sondajlar, Portekiz ile Fas
arasnda, Afrikann bat kys aklarnda yapld (ekil 5). Kuzey Afrikadan
rzgrlarla tanarak okyanus zerinde braklm ve sondajlarla karlan denizel
tortullar iinde bulunan bu polen fosilleri, bizlere Bat Afrika ikliminin uzun ve
neredeyse kesintisiz biimde kaydnn oluturma olanan salad (ekil 7). Buna gre,
OIS 6 safhasnn balangcnda, allarn egemen olduu step bitki rts, Akdenizin
mee aalarndan oluan orman rtsnn yerini ald. Bu mee ormanlar ancak
dalarn elverili ksmlarnda, birbirinden ayr ve paralanm kk ormanlar eklinde
kaldlar. Bunun hemen sonrasnda, Sahra l ile birleecek kadar ilerleyen ve kuzeye
doru da genileyen yar l ortam egemenlii vard (Hooghiemstra et al., 1992) ve
genileyen l, savanlar ile tropik yamur ormanlarnn daha gneye doru
gerilemelerine neden oldu.
ekil 6: Gnmzden 150.000 yl nce, OIS 6 safhasnda Avrupann manzaras. Buzul

yaylma snrn gstermek amacyla yararlanlan kaynaklar: (Donner, 1995, ekil 3.2.; Nilsson,
1983, ekil 12.3; P.Gibbard, kiisel grme, 1995). Deniz stnde buz rts yaylma snr ve
okyanus yzey suyu e scaklk erilerini (izoterm) gstermek amacyla yararlanlan kaynak:
(CLIMAP Project Members, 1984). OIS 2 safhasna ait lmlere gre Akdeniz yzey suyu
scakl e scaklk erisini gstermek amacyla yararlanlan kaynaklar: (Thiede, 1978, 1980;
Thunell, 1979; Thunell and Williams, 1983). Gulfstreamin (Krfez aknts) konumunu
gstermek amacyla yararlanlan kaynak: (Keffer et al., 1988). Gnmzdeki deniz seviyesinin
100 metre altna (-100 metre) karlk gelecek ekilde oluan kylar. Haritada bulutsu
desenlemenin olduu yerler buzul rtlerini, siyah renkler gelimi ky ovalarn, gstermektedir.
Ortam isimleri: pod:kutup l; t/s:tundra ve souk step karm; st:kurak ve souk stepler;
med:Akdenizin yl boyu yaprak dkmeyen mee ormanlar; sde:yar l; des: l.
ekil 7: Ak kyda yaplan tortul sondajlarndan elde edilen polen malzemesinin

aratrlmasyla ortaya karlan, son 150.000 yllk sre ierisinde Kuzeybat Afrika bitki
rtsnn tarihsel deiimi. ekildeki dzenleme Dupont tarafndan yaplmtr (Dupont et al.,
1993, ekil 4a). Sondaj yerlerini grmek iin ekil 5e baknz. Ortamlar: med:Akdeniz
ormanlar; sde:yar l; des:l; sav:Sahelian savan ya da park ormanlar; rai:Afrika yamur
ormanlar.
Kuzey Afrikada bitki rtsnn buzul alarndaki hareketleri, geni lde,
buzul alar boyunca egemen olan kuru hava karakterli subtropik yksek basn
alannn daha alt enlemlere doru hareketlenmesinden etkilenmitir (Dupont and Beug,
1991; Hooghiemstra et al., 1992; Dupont, 1993; Frdoux, 1994). Buna karn,
Kuzeydou Afrika ve Gneydou Asyada ya ve yaa bal olarak da bitki rts
geliimi ve dalm, Milankovitch tarafndan ortaya atlan, Dnyann dngsel
yrnge hareketi deiimlerinden etkilenen muson ikliminin denetimindedir (Kutzbach
and Street-Perrott, 1985; Kutzbach, 1987; Kutzbach and Gallimore, 1988).
Buzul aras alar boyunca, kuzey yarmkre yaznn gezegenimizin gnee en
yakn mesafesinde bulunduu konumuna tesadf eden zamanda, Hint Okyanusu ile
karasal ortamlarn i ksmlar arasndaki scaklk farklar en st seviyeye kmaktadr.
te bu mevsimsel dnemde muson iklimi ve onun karakteristik zellii muson
yamurlar, Kuzeydou Afrika ve Gneybat Asyay, kendi kuzeybat ynl hareketi
boyunca en geni ve kuvvetli biimde etkilemektedir (van Campo et al., 1982; Prell and
van Campo, 1986; Prell and Kutzbach, 1987). Buzul alar boyunca, rnein OIS 6
safhasnda bu blgelerdeki muson iklimi egemenlii zayftr ve kuru hava karakterli
subtropik yksek basn alannn gneye doru etkisini arttrmas nedeniyle Kuzeybat
Afrikaya kurak iklim egemen olmutur.
Gnmzden 130.000117.000 Yllar ncesi Zaman Aralnda Gelien Buzul
Aras a
Gnmzden 130.000117.000 yllar ncesi zaman aralnda gelien buzul aras
ada, Holosene gre (iinde bulunduumuz buzul aras a) buzullarn ok daha
yukar enlemlere doru geriledii ve gene Holosendeki deniz seviyesinin 212 metreler
aras daha yukarsna gelecek kadar ykseldii dnlr. Acaba mevcut bilgimiz bu
gr ne kadar destekliyor?
OIS 6 safhasn bitiren hzl buzul gerilemesine karlk gelen ilk 10.000 yllk
srede iklim hzla snrken, bu snmay, hafif bir soumann grld zaman aral
izledi (ekil 8). OIS 5e safhasnda, okyanus yzey suyu scakl, gnmz okyanus
yzey suyu scaklndan biraz daha farklyd (CLIMAP Project Members, 1984) ve
kabul edilebilir hata snrlar iinde saptand sylenebilecek birka anomali dnda,
rnein Norve Denizinin su scakl, gnmzdeki deerinin zerindeydi (Duplessy
et al., 1988).
Dnyann pek ok yerinde, tektonik olarak fazla hareketli olmayan ve izostatik
denge deiim deerleri yksek olmayan kylar yannda, okyanuslardaki adalarda
yaplan almalar, gnmzden 140.000-122.000 yllar ncesi zaman aralnda, deniz
seviyesinin bugnknden daha yksek olduunu gstermektedir (Kaufman, 1986;
Edwards et al., 1987; Bard et al., 1990; Ku et al., 1990; Chen et al., 1987; Gallup et al.,
1994). allan bu buzul aras an yaklak olarak gnmzden 126.000-125.000
yllar ncesinde, deniz seviyesi ykselmesinin en st deerine ulat zamandan
yaklak 10.000 yl kadar nce balad grlmektedir ki bu sonu, SPECMAP
yalandrmasyla elimektedir (Smart and Richards, 1992; Crowley, 1994; Crowley
and Kim, 1994; Gallup et al., 1994). Bununla birlikte ok daha doru yalandrma
yaplmasn salayan U/Th (Uranyum/Toryum) yalandrma lmleri (Stirling et al.,
1995), deniz seviyelerinde grlen ykselmenin balang zamann gnmzden en
ge 130.000 yl ncesine yerletirir.
Ayn deniz seviyesi ykselmesi deerleri, Kanada Arktii, Grnland ve Bat
Antarktika buzullarnn, hacim ve yaylma olarak, gnmzdeki hacimsel azal ve
gerileme deerlerinin ok daha stnde azaldklar ve gerilediklerinin kantdr
(CLIMAP Project Members, 1984, pp.205212; Funder, 1989; Koerner, 1989). Bununla
birlikte Lambech ve Nakada (1992), azalan ve hafifleyen buzul ktlesine bal olarak
izostatik dengenin deimesi sonucu, bu buzul aras a boyunca, deniz seviyesinin,
gnmz deerlerine yakn bir seviyede olutuunu savunurlar. Bu sonu, Stirling
tarafndan da kabul edilmektedir (Stirling et al., 1995 ve baknz ekil 4). Stirling
almasnda ayrca, deniz seviyesinin yksekliini koruduu srenin ksalnn,
SPECMAP aratrmasnn ortaya koyduu 130.000-117.000 yllar ncesi zaman
aralna oturttuu buzul aras a sresini hkmsz klmadn, mantonun, kabul
edilebilir zaman snrlarnda hafif bir skunet dneminin bu sreyi uzatm olabileceini
savunmutur (Stirling et al., 1995 v baknz ekil 5).
ekil 8: Gnmzden 130.000 yl ncesinden itibaren, OIS 6dan (buzul aras safha) OIS 4
safhasna kadar geen dnemde ortamsal deiiklikler. Kresel buz hacminin alnd kaynak:
(Shackleton, 1987, ekil 1). Glgelendirme tipindeki desenle gsterilen skandinavya buzul
rtsnn ilerlemesinin alnd kaynak (Mangerud, 1991a). eklin sol alt kesinde yer alan
izim ana corafi ynlere gre buzul ilerlemesini gsterir. ekilde deniz seviyesi deiimlerini
gsteren grafik ekil 4ten alnmtr. Gemiteki deniz seviyelerini belirten, grafikte siyah
noktalar halinde gsterilen mercanlar zerinde yaplan lm sonularnn alnd kaynaklar:
Barbados mercan lmleri; (Bard et al. 1990; Gallup et al., 1994) Bahama mercan lmleri;
(Chen et al., 1991). Merkezi Avrupa yllk ortalama scaklk ve ya deerlerinin alnd kaynak
(Guiot et al., 1989, ekil 3). Scaklk ve yala ilgili grafiklerdeki glgelendirmeli ksmlar
erilerin gvenilirlik aralklardr.
Tortul birikiminin zellikle hzl olduu yerler hari tutulduunda, OIS 5e zaman
aralnda olumu ky seviyelerinin hemen hepsini gnmz ky seviyeleri
deerleriyle ayn olarak kabul edebiliriz. Ancak benzer eitlemeyi yapamayacamz bir
corafya var. Buras Kuzey Avrupada, Baltk Denizinin bulunduu yerde sz konusu
zaman aralnda gelimi olan Eemien Denizinin kylardr (Baknz ekil 9). Eemien
kylar, gnmzdeki Kuzey Denizi ve Baltk Denizinin kylarndan ok daha
farklyd (Mangerud et al., 1979, 1981; Nilsson, 1983, pp.205-212; Miller and
Mangerud, 1986; Mangerud, 1989). Eemien Denizini oluturan deniz seviyesi
ykselmesi, yaklak 20m/kydr (20 metre/1000 yl) (Zagwijn, 1983; Streif, 1991). Bu
hz, Holosenin bandaki deniz seviyesi ykselme hzndan iki kat daha fazladr ve OIS
6 ile OIS 5e snrnda, benzeri grlmeyecek kadar hzl bir buzul gerilemesini iaret
eder.
ekil 9: OIS 5e safhasnda, gnmzden 125.000120.000 yllar ncesinde hkm sren

buzul aras safhann optimum iklimsel koullarnn ortaya kard Avrupa corafyas manzaras.
Kuzey Atlantik Krfez Akntsna (Gulfstream) bal gelien e scaklk erileri (izoterm) corafi
snrlarnn alnd kaynak: (CLIMAP Project Members, 1984 CLIMAP: Climate/Long Range
Mappings and Predictions Project klimin Uzun Zaman Aralnda Aratrlmasna Ynelik
Haritalama ve Tahmin Projesi); Eemien Baltk Denizi corafi snrlarnn alnd kaynak:
(Donner, 1995, ekil 6.1). Ortamlar: bof:boreal (souk iklim kua) ormanlar; cdf:ine ve geni
yaprakl aa trlerinin karmndan oluan ormanlar; dec: geni yaprakl aa trlerinden oluan
ormanlar; med: Akdenizin yl boyu yaprak dkmeyen ormanlar; sde:yar l; des:l;
sav:Sahelian savan ya da park orman; rai:Afrika yamur ormanlar.
Gnmzden yaklak 126.000116.000 yllar ncesi zaman aralnda, Eemien

Denizi, en yksek seviyesine ulat (baknz ekil 8, Streif, 1991) ve yaklak olarak
gnmzden 110.000 yl nce ekildi. te bu deniz, Kuzey Denizi boyunca, kylarda
sadece belli bal rmaklarn ova ve vadilerini istila ederken, esas etkisini Baltk Denizi
kylarnda gstererek, btn Baltk havzasn kaplayacak ekilde ilerledi ve ykseldi.
Bunun sonucunda, Kuzey Denizi ile Beyaz Deniz (Kuzey Kutup Denizi) birleirken,
Fennoscandia (skandinavya) bir ada halini ald (Zans, 1936; Gross, 1967; Forsstrm et
al., 1988). Eemien Denizinin batsnda deniz suyunun, gnmzdeki Kuzey Denizinin
su scaklndan daha fazla olmas, daha gneydeki scak suya uyumlu faunann
(hayvan varl) buralara gelerek yerlemesine ve yaamasna olanak salad. Bununla
beraber, daha souk suya uyumlu faunann izine kuzeydou ynnde rastlanmas,
Arktik Okyanusu ile olan balantnn varln gstermektedir. Kuzey Denizi blgesinde
yaz mevsimi scaklk deerleri buzul aras an balangcna karlk gelen 10C
deerinden, en st deer olan 22Ca kadar ykseldi ki, bu scaklk gnmzde Baltk
Denizi evresindeki scaklk deerinin bir hayli zerindedir (Zagwijn, 1961, 1983;
Mller, 1974; Larsen et al., 1995). Geni karasal alanlar batanbaa kaplayan bu
denizin kylarndaki ortamlara egemen lman iklim koullar ve bu koullara bal
olarak zenginleen doal kaynaklar, ilk andan itibaren, yerlemek amacyla insanlar
buraya ekmi olabilir.
Scakln ykseldiini gsteren kantlar, Akdenizde yaplan almalarda da
bulunmutur. Girit Adasnn dousunda yaplan sondajlardan karlan tortullar iinde
bulunan planktonik foraminifera fosilleri zerinde yaplan incelemeler, iklimdeki
scaklk ykseliinin gnmzden 127.000 yl nce baladn ve scakln hzla,
gnmzdeki scaklk deerinin de 3C zerine ktn gstermitir (Thunell and
Williams, 1983). Bat Akdenizde scakln, gnmz Akdeniz scaklnn 3C
zerinde olduunu gsteren kant, Tiran Denizinin ykselmi kylarndan kalan
tortullarda bulunan Strombus bubonius fosilleri zerinde yaplan 18O izotopu
almasndan elde edilmitir ki, bu tr, gnmzde, Guyana Krfezinin bulunduu
enlemin daha kuzeyinde herhangi bir yerde bulunmamaktadr (Cornu et al., 1993).
Scaklk hesaplar maalesef ok gvenilir deil. nk yzey suyu tuzluluk deerleri
dikkate alnarak yaplyor (Thunell and Williams,1983, 1989). Akdenizde OIS 6 ve
OIS 5e safhalar snrnda byk lde 18O izotopu yitimi olduu saptanmtr ki,
bunun nedeni byk olaslkla Karadenizden Akdenize katlan yksek miktarda erimi
su girdisi (Thunell and Williams, 1983) yannda, artan Muson yamurlaryla birlikte Nil
Irmann Akdenize daha ok su boaltmas (Rossignol-Strick, 1983) ve bir olaslk da
Anadolu ve Orta Douda art gsteren yaz mevsimi yamurlarnn (Rohling, 1994b;
Rohling and Hilgen, 1991) hep birlikte oluturduu etkidir. Akdenizin aksine Kzl
Denizin tuzluluk ve scakl gnmz deerleriyle ayn seviyedeydi (Ivanova, 1985).
Kuzeybat Afrikaya bakldnda, OIS 6 safhasndakine gre, buzul aras a bitki
rts dalmnn oluturduu snrlarn farkl olduu grlr (baknz ekil 7)
(Dupont, 1993; Hooghiemstra, et al., 1992). Akdeniz tipi allklar, makiler ve mee
ormanlar, Kuzeybat Afrika kylarndan Atlas Dann gney yamalarna kadar
btn araziyi rtmekte, yar kurak ortam, sadece ok dar bir alanda bir gei ortam
oluturur ekilde Sahra lne doru uzanmaktadr. Sahra lnn yaylma

alanlarnda da deimeler grlmektedir. Tropik yamur ormanlarnn genilemesiyle
uyumlu olarak kuzeye doru hareket eden Sahelian Savan, Sahra lnn
klmesine neden olmutur. Daha douda yer alan Tunusun gneyinde bulunan
tortullarda Causse (Causse et al., 1989) tarafndan yaplan U/Th (Uranyum/Toryum)
yalandrma almas, gnmzden yaklak olarak 191.000-136.000 yllar ncesi
zaman aralnda burada derin seviyeli bir gl olduunu ortaya karmtr ki, bu tarih
her ne kadar OIS 6 safhasna karlk gelse de gnmzden yaklak 150.000 yl kadar
nce bu gl evreleyen ortamda nemli iklim artlarnn egemenliini iaret etmektedir.
Bu almann gvenilir olmama nedeni, yalandrma almasnda kullanlan mollusk
(omurgasz canllardan yumuakalar) fosillerinin, U/Th analizlerinde fazla gvenilir
sonu vermemesinden kaynaklanmaktadr (Kaufman, 1986).
Kuzeydou Afrika ve Gneybat Asyada yer alan pek ok gln Pleistosen
tortullarnda yaplan almalar, bu gllerin bulunduu ortamlarda yalarn faslal
olarak arttn gstermitir. Msrn batsndaki lde bulunan baz gllerdeki marn
tortullar zerinde yaplan U/Th yalandrma almalar, bu gllerdeki yksek su
seviyesinin bulunduu zaman dilimi olarak OIS 5e safhasn gsterirken (Wendorf et
al., 1994, p.165; Szabo et al., 1995), dier baz gl tortullar gnmzden 155.000 yl
ncesini gstermitir ki bu ya, almamzn balang tarihinde egemen olan buzul
a artlarn iaret eder (Szabo et al., 1995).
Avrupada buzul aras an balamasyla birlikte, aalar, buzul anda
sndklar dar blgelerden darya doru yaylarak; iklimsel deiimin, biyotik etkinin
ve toprak geliiminin ortak etkisiyle birbiri ardnca gelien bitki populasyonlar halinde
geni ve ak arazileri batan baa kapladlar.
Btn Avrupa boyunca bitki rts dalmndaki deiiklikler ekil 10da
grlmektedir. Deiim, mee (Quercus) ve karaaala (Ulmus) balad. Sonrasnda
fndk (Corylus) ve ondan sonra da porsuk aac (Taxus) Alplerin kuzeyinde egemen
orman rtsn oluturdu (ekil 10). Bu orman rtlerini, gene btn Avrupaya
yaylan grgen (Carpinus) ormanlar takip ederken, hemen sonra kknar (Fir), ladin
(Picea) ve am (Pinus) aalarndan oluan ormanlar yayld. Bu buzul aras ada
yaylan kknar ormanlar, gnmz kknar ormanlar yaylma alannn ok daha
tesinde bir alan kaplamtr ve hemen btn Avrupada kayn (Fagus)
bulunmamaktadr (Tzedakis, 1994). Ancak kayn aacnn yokluunun iklimden mi
yoksa aa trleri arasndaki rekabetten mi kaynakland bilinmemektedir. rnein
kayn aalarnn yokluu, grgen aalarnn yaylma nedeni olabilir (Huntley and
Birks, 1983).
OIS 5e safhasnn sonlarna doru baz alanlarda ve iki kere, kknar ormanlar
yaylmasnn am ormanlar yaylmasyla kesildii grlmtr ki bunun nedeni,
Eemien sonunda iklimde grlen dzensizlikler olabilir (Tzedakis et al., 1994).
ekil 10: OIS 5e safhas boyunca Bat Avrupa orman geliimi. Deerler Ribainste yaplan
tortul sondajlarndan elde edilen polenlerden hazrlanan bitki snflandrmasn (taxa)
gstermektedir (de Beaulieu and Reille, 1992a: ekil 2). eklin en sanda yer alan noktalar ve
aralarndaki bo ksmlar, hemen altlarnda isimleri yazl aa trlerinin varl ya da yokluunu
belirtmektedir.
Gney Avrupadaki mee/karaaa geiini, yabani zeytinin (Olea) ve yaprak

dkmeyen meelerin Akdenizde oluturduu orman rts yaylm takip eder. Hatta,
zeytin ormanlar bu dnemde btn Akdeniz evresini kaplayacak ekilde ok daha
geni alanlara yaylmtr (Tzedakis, 1994) ve Dou Akdenizdeki deniz tortullarnda
yaplan sondajlarda (Cheddadi and Rossignol-Strick, 1995) karlan tortullar zerindeki
aratrmalar, bu geni yabani zeytin orman yaylmas tarihini gnmzden yaklak
olarak 126.000-125.000 yllar ncesi olarak vermitir (Sapropel S5; Muerdter et al.,
1984). Bu tarih gerekten de gerek buzul aras ada gerekse son 150.000 yllk srete,
gnelenmenin en st dzeyde olduu (gnmz deerlerinin %1213 zerinde) bir
zaman araldr (Berger, 1978).
Akdenizde zeytin aac ormanlar yaylmas, Avrupann geri kalan ksmnda
grlen porsuk aac ormanlarnn yaylmasyla e zamanldr. nk gnmz
Fransasnda Masif Central diye bilinen blgede bulunan Ribainsde incelenen
tortullarda, bu tarihi gsteren zeytin (ve ayrca fstk-Pistacia) ve yaprak dkmeyen
meelere ait polenler bulunmutur (de Baulie and Reille, 1992a). Bu polenler Alplerin
kuzey ve gney starigrafilerini birbirine uyumlu olarak balamaktadr.
Portekizin bat kylarnda yaplan denizel tortul sondaj almalarnda elde
edilen polenler zerinde yaplan alma ve 18O izotopu lmleri (Turon, 1984),
grgen ormanlar yaylmasnn son anna kadar ve kknar/ladin/am orman rts
yaylma safhalar boyunca, Bat Avrupadaki scaklklarn yksek deerlerini
koruduunu gstermektedir. Ancak buzullar da bir yerlerde yeniden genilemeye
balyor olmaldr. nk Hollandada yaplan almalardan kan sonulara gre, OIS
5e safhasnn sonuna doru (ekil 8) Eemien Denizinin seviyesi dmeye balamtr
(Zagwijn, 1983). Bunun sorumlusu da Kuzey Amerikadaki buzul rts olabilir.
nk Bat Norvete Fjsangerde ayn zaman aralnda bulunan orman rts
(Mangerud et al., 1981; Mangeud, 1989), skandinavyada bir buzul rtsnn varln
olanak d brakmaktadr (Mangerud, 1991a; ayrca baknz Cortijo et al., 1994). Bu
durum, baka bir soruyu sormamza neden olmaktadr. Acaba Avrupadaki iklim
deiimleri, iklim sisteminin, sadece bir merkezden darya doru adeta itilerek
genilemesi mi, yoksa ksmen de olsa i glerin etkisiyle mi olumaktadr? Bu soruya
daha tatminkr cevaplar bulabilme ve daha ayrntl almak iin yer kreyle ilgili ok
daha doru ve kapsaml kronolojik bilgiye gereksinim duyulmaktadr.
Ilman iklim koullarndan holanan canllardan kalan bol miktarda polen ve
makroskopik bitki artklar, Eemien Denizinin en st seviyesinde karasal ortamlarda
iklimin Holosenden ok daha scak olduunu gsteren yeterli kant salamaktadr.
Montpelier aka aac (Acer monspessulanum) ve ate dikeni (Pyracantha coccinea)
gibi Akdeniz kkenli allar ve bodur aalar, sarmak (Hedera helix), obanpskl
(Ilex), Marisus serratus ve Britanya dhil olacak ekilde daha alt enlemlerde gnmzde
bulunmayan su kestanesi (Trapa natans), Lesser Najad (Najas minor) ve Salvinia natans
gibi bitkiler, yazn scak ve kurak, kn lk getii bir mevsimi gstermektedir
(Phillips, 1974).
Ostrobothniada OIS 5e safhasnda iklimin optimum scaklk deeri, sca seven

canl trlerine ait fosillerin bulunmasyla ortaya konmutur (Forsstrm et al., 1988).
Avrupada, Holosenin lman iklim kua kuzey yarmkre snrlarnn ok tesine
yaylacak ekilde, svein Laponya Blgesinde 67 38' kuzey enlemine karlk gelen
alanda, Eemien Denizinden kalan tortullarda scaa uyumlu fauna ve floray oluturan
canllara ait fosiller bulunmutur (Lundqvist, 1971). Ayn alandaki tortullarda bulunan
polenler zerinde yaplan incelemeler, fndk (Corylus) ve kzlaalar (Alder)
arasndaki yaknl, ayrca bitki makrofosilleri ve bcek artklar OIS 5e safhas
boyunca yllk ortalama scakln, Holosen scaklk ortalamasnn 4C zerinde
olduunu gstermektedir.
Bu deiimle fazla uyumayacak ekilde daha gneyde, La Grande Pilede
(Vosges; Ponel, 1995) bulunan porsukaac (Taxus) yaylmasna denk den safhay
gsteren tortullardan karlan bcek kalntlarndan, iklimde (ekil 8) yllk scaklk
ortalamasnn 10-12C kadar olduu anlalmtr ki, bu scaklk deeri, gnmzde
ayn blgede llm 9.5Clk scaklk ortalamas deerinin ok zerinde deildir.
Temmuz ayna ait ortalama scaklk (16-18C:Guiot et al., 1993) ve Atlantik Okyanusu
su scakl deerleri de gnmz deerlerinden farkl deildir (CLIMAP Project
Members, 1984). Buradan hareketle, acaba Avrupann alt ve st enlemleri boyunca
ve/veya denizel ve karasal ortamlar arasnda iklimsel farklar olduunu mu
grmekteyiz, yoksa grdmz, yaplan hesaplardaki hata snrnn, kabul
edilebilirliin stnde olmas m?
Bu aamada bize, genel atmosfer dolam modeline gre hazrlanm, OIS 5e
safhasndaki buzul aras an en st etkinlik seviyesindeki gnelenme etkinlii
zerine kurulu iklim ve bitki rts modeli yardmc olmaktadr (Harrison et al., 1995).
Dnyann gne etrafnda dnmekte olduu yrngesinde, yrnge ekseninin eiklii,
yrnge presesyonu ve yrnge d merkezliliinde grlen deiimler nedeniyle
(Berger, 1978), gnmzden yaklak 125.000 yl nce, gnelenme en st seviyesine
ulam ve zellikle de Avrupann orta ve st enlemlerini etkileyecek ekilde, yaz
mevsimi hava scakl ortalamalar gnmz deerlerinin 4C kadar zerine kmtr.
Buna karlk ve tersine bir geliimle, daha alt enlemlerde ise k mevsimi boyunca daha
iddetli souklar yannda, Avrasyann kara ii ortamlarnda mevsimler aras iklimsel
farklarn daha iddetli olduu grlmektedir. Arktik Blgede, zellikle
skandinavyann kuzeyinde, scaklk deerleri gnmzdekinin 28 C daha stnde
iken, deniz stndeki buz rtleri, mevsimsel deiimlerin daha sert olmas nedeniyle
bir yl iinde gnmzdekine oranla daha geni alanlarda ilerlemekte ve
gerilemektedirler.
Bu model, ne Eemien Denizinin Arktik Deniz ile olan balantsn ne de okyanus
atmosfer ilikisini dikkate almyorsa da, burada zetleyerek verilen dier bilgilerle
uyum gstermesi nedeniyle, tasarm titizlikle yaplm bir model olarak aratrclarn
kullanma isteini artrmaktadr.
Gnmzden 116.00074.000 Yllar ncesi Zaman Aral: Buzul ana

Doru
Gnmzden 116.00074.000 yllar ncesi zaman aralnda, OIS 4 safhas olarak
adlandrlan ve Avrupay etkisi altna alacak byk buzul ilerlemesi ncesinde, iklimde
birbirini takip eden snma ve souma aralklar saptanmtr. Bu srecin balangcnda,
OIS 5enin sonundan OIS 5dnin sonuna kadar, deniz seviyesi d deeri 50 metreye
ular (Herning ya da Melisey I souma aral). Deniz seviyesindeki d deeri her
ne kadar baka lmlerle dorulanmamsa da dikkate almaya deecek miktarda
kresel buzul ktlesi artn ortaya koyar (ekil 8). Bununla birlikte, sz konusu
aralkta skandinavya buzul rtsnde henz ilerleme yoktur (Mangerud et al., 1981;
Mangerud, 1991a, b) ve Norve Denizinde, buzullarn tayarak getirmesi ve ymas
gereken tortul malzemeye rastlanmamas (Baumann et al., 1995), buzul cephesinin bu
aralkta Norve kylarna ulamadn gsterir. skandinavya Dalarnn dousunda,
Laponya ve Kuzey Finlandiya buzullarla kaplanm olabilir. Fakat dier yerlerde buzul
ilerlemeleri ancak da yamalaryla snrl kalm olmaldr (Mangerud 1991a).
Bir sonraki aralkta (OIS 5c: Brrup, St. Germain I snma aral), olduka lman
iklim artlar grlmektedir ve lman iklim artlar altnda, skandinavya buzul
rtsnn byk bir ksm eriyerek ortadan kalkm olabilir (Mangerud 1991a; bu
lmlerin alnd kaynak ise; Donner, 1995, Chapter 8). Buzullardaki gerileyi ve
ortadan kalk, deniz seviyesinin dklk deerini 20 metre olarak gsteren U/Th
yalandrma sonucu da desteklemektedir (Pickett et al., 1985; Bard et al., 1990; Smart
and Richards, 1992). Bitki rtsyle ilgili olarak bulunan kantlar da, Ge Eemiendeki
koullara benzerlikler olduunu iaret etmektedir.
OIS 5b aralnda deniz seviyesi yeniden der (Rederstall ya da Melisey II
souma aral). Ancak, mercanlar zerinde yaplan almalardan elde edilen veriler,
bu dn gnmz deniz seviyesinin sadece 25 metre altna (-25 metre) karlk
geldiini gsterir ki, bu da, kresel buzul ilerlemesinin ok byk deerlere
ulaamayacan gsterir (ekil 8). Buzullar, Norvein bat kylarnn tesine geecek
kadar ilerlemilerdir (Mangerud, 1991a) ve Norve Denizinde bulunan mercan
kalntlar, su erimesi ve buz dalarnn (iceberg) varln aa karan kantlar
salamtr. Bununla birlikte, buzullarn srkleyerek buralara brakt malzeme az
miktardadr (Baumann et al., 1995). skandinavya Dalarnn dousu ve Baltk
Denizinin gneyi hakknda bildiklerimiz azdr. Ancak buralardaki iklim artlar da
byk olaslkla OIS 5ddeki iklim artlarna benzemektedir.
OIS 5a sresince (Odderade ya da St. Germain II snma aral), deniz seviyesi
yeniden ykselmekle birlikte OIS 5cdeki seviye yksekliine ulaamamaktadr.
skandinavya buzul rtsnn ilerlediini gsterir dorudan bir kant yoksa da
(Mangerud, 1991a), kresel lekte buzul yaylma snr, bir nceki souma aralnda
buzullarn ulat ilerleme snrnn tesine geecek kadar ilerlemitir.
OIS 5d-a aralklar boyunca gelimi iklim deiimleri polen dizilerine gre ele
alndnda, bitki rtsnn, sz konusu aralklar boyunca bir dierini takip eden ak
ayr ve kapal orman yaylmalar grlmektedir. Isnma aralklarnda, gnmze gre,
kuzey-gney ynl olarak orman rtsn oluturan aa trlerindeki deiimler daha

fazladr. rnein, ayn snma aralnda, skandinavyann kuzeyinde tundra bitki
rts egemenken, gneyinde hu aacnn (Betula) egemenliinde gelimi ormanlar
bulunmaktadr. am, ladin, kknar, karaam ve hu aacndan oluan ine yaprakl
ormanlar, Kuzey Almanya, Danimarka, Hollanda ve Britanyay kaplarken, Gney
Merkezi Avrupa ve Fransada, lman iklim koullarn seven geni yaprakl aa
trlerinin karmndan oluan orman rtleri yer almaktadr (Behre, 1989; Emontspohl,
1995). Alplerin gneyinde, Akdeniz unsurlu geni yaprakl aa trlerinden oluan
orman rts vardr (Wijmstra, 1969; Pons and Reille, 1988; Tzedakis, 1994; Follieri et
al., in press). Scaklk ve yala ilgili yaplan hesaplamalar (ekil 8), souma
aralklarnda ortamn souk ve kurak, snma aralklarnda ise OIS 5eye gre daha
karasal karakterde olduunu gstermektedir.
Dou Akdenizde souk ve kurak bitki rtsn oluturan kazaya
(Chenopodium) ve pelin (Artemisia) bulunmaktadr ve bunu takip eden snma
aralnda, yerlerini, Akdenizin, bir ksm yl boyunca yapran dkmeyen geni
yaprakl aa trlerinin oluturduu orman rtlerine brakmaktadr. Isnma
aralklarnda ortamn manzaras, OIS 5e safhasndaki ortamn manzarasna gre daha
aklk bitki rts geliimini gsterir. Bununla birlikte bu snma aralklarnda, yar
kurak ve kurak ortamlara uyumlu bitki topluluklarnn varl da bulunmutur
(Cheddadi and Rossignol-Strick, 1995).
Fransada La Grande Pilede (Vosges) bulunan polenlerin allmasyla elde
edilen polen kaytlar ile Woillard tarafndan yaplan denizel tortul oksijen izotop
stratigrafisi almasndan elde edilen sonular (Woillard, 1978; Woillard and Mokk,
1982) karlatrlm ve denetirilmitir. Bu denetirme, Avrupann gneyi ve kuzeyi
arasnda da baaryla yaplmtr. Her bir snma aralnda, orman rts btn
blgelerde hzla yaylmaktadr ve bu da Melisey Ie oranla Melisey IIde iklimin daha
souk olmasna ramen, souma aralarnda orman rtlerinin sndklar alanlarn,
yayldklar ve geniledikleri alanlara yaknln gsterir. Gney Avrupada bitki rts
deiimini, kazaya ve pelinlerin oluturduu step bitki rts geliimi ve
egemenliinin ortaya koyduu kuraklk art gsterir (Follieri et al., in press).
Daha erken bir zamanda gelien St.Germain I snma aralnda, lk iklim
koullarnda gelien orman rts, ksa bir sre etkili olan Montaigu olayyla kesintiye
uramtr (Reille et al., 1991). Montaigu olaynn etkisiyle 5001000 yl kadar sren
zaman aralnda souk step bitki rtsnn egemenlii grlm, sonradan orman
rts geri gelmitir (Beaulieu and Reille, 1992a). Bu olayn getii zaman aral,
Gen Dryas ile benzerlikler gsterir ve btn Fransa ve Gney Avrupa boyunca
bulunan kaytlarla tanmlanmtr.
Kuzey Afrikadaki OIS 5a-d sresince mevcut koullar, Afrikann bu blgesinin

sadece kuzeybat ksmnda yeterli ve kapsaml allmtr (ekil 7). Bunun dnda
kalan yerlerde yaplan kronolojik alma sonular fazla gvenilir deildir. Buna gre,
l ile Sahelian Savan snrndaki baz alanlar dnda, souma ve snma aralklarnda
gelien bitki rts deiim miktar azdr (Dupont, 1993). Akdeniz orman rtsnde bir
miktar fakirleme grlmektedir (Hooghiemstra et al., 1992) ve bu fakirleme snma
aralarnda bile (OIS 5a, 5c) belirgindir. Yar kurak ortamlarda kuzeye doru hafife
genileme grlmektedir.
ekil 11: OIS 5d safhasndan OIS 3 safhasna kadar, GRIP aratrmasnda (GRIP:
Greenland Ice Project Grnland Buz Projesi) (GRIP 1993, ekil 1) buzul sondajlarndan ortaya
kan yksek sklktaki iklimsel deiimlerle da karlatrlmas yaplan, Fransa ve Kuzeybat
Yunanistanda bulunan toplam aa polenleri (yzdelerine gre). Avrupann Ge Kuvaterner
bitki rts tarihi. lekte ve yalandrmada karlalan sorunlar nedeniyle, kayt arasndaki
denetirmeler takribidir.
Gnmzden 74.00059.000 Yllar ncesi Zaman Aral: Byk Buzul

lerlemesi
OIS 4 safhasyla birlikte, iklimdeki uzun sren yava souma eilimi, yerini,
buzullarn egemenliinin artt byk ve daha geni alanda etkili soumaya brakr
(ekil 12). skandinavya buzul rts bir hayli ilerler. Ancak bu ilerleyiin brakt yer
ekilleri ve dier izler, daha sonra gelien OIS 2 safhasnn buzul rtleri tarafndan
andrlm ya da bu safhada oluan buzul ortam tortullar tarafndan rtlmtr. OIS
4 safhasnda olutuu dnlen buzul ortam tortullar sadece skandinavyada deil;
Danimarka (Strand Strand-Petersen and Kronborg, 1991), Polonya (Mojski, 1991),
Estonya (Liivrand, 1991), ve Almanyann kuzeybatsnda (Benda, 1995, Chapter 8,
pp.106108; Menke, 1991) bulunmutur. Ancak btn bu almalarn sonucu

tartmaldr. Maalesef, OIS 4 safhas tortullar 14C yalandrma yntemini
kullanamayacamz kadar eskidir ve bu nedenle de, OIS 4 ve OIS 2 safhasndaki buzul
ilerlemelerinin brakt tortullarn bu yalandrma yntemiyle birbirlerinden ayrlmas,
gvenilir bir seenek deildir (Donner, 1995, pp.7073, Table 9.1). Termolminesans
yalandrma yntemi de kullanlmtr (e.g.Strand-Petersen and Kronborg, 1991). Fakat
elde edilen sonular OIS 4 safhas balangcnn tarihsel yerleimini SPECMAPin
(Mojski, 1991) bulduu yan 15.00020.000 yl ncesine koymaktadr ki bu zamansal
fark, byk dikkat isteyecek almalarla dzeltme yaplmasn gerektirmektedir. Netice
olarak, Andersen ve Mangerud (1989, ekil 9) OIS 4 safhas iin iki buzul snr
verirken (ekil 13), Donner (1995, ekil 8.4), bunlar hep birlikte ve Baltk-ar buzul
yaylmasnn iki ucu olarak deerlendirmitir. Ancak ak olan, OIS 4 safhasndaki
buzul ilerlemesinin, OIS 2 safhasnda grlen buzul ilerlemesinden daha kk
olduudur.
ekil 12: Gnmzden 75.00025.000 yllar ncesi zaman aralnda, OIS 4 ve OIS 3
safhalar sresince ortamda grlen deiiklikler. En soldaki grafikte glgelendirmeyle yaplm,
buzullarn sola doru ilerleyii skandinavyann batsna, saa doru ilerleyii ise
sve/Finlandiya ile Danimarka ynnde buzul ilerleyiini gstermektedir. Alnd kaynak:
(Mangerud, 1991 ekil 5). eklin sol alt kesinde yer alan izim ana corafi ynlere gre buzul
ilerlemesini gsterir. Deniz seviyesi deiimlerini gsterir grafik ekil 4ten alnmadr. Siyah
noktalar, yalandrmalar yaplm Barbados mercan sekilerini gstermektedir (Bard et al, 1990).
Merkezi Avrupa yllk ortalama scaklk ve ya tarihini gsteren grafiin alnd kaynak:
(Guiot et al., 1989, ekil 3). Scaklk ve yala ilgili grafiklerdeki glgelendirmeli ksmlar
erilerin gvenilirlik aralklardr. Noktal-izgili hat, gnmz deerlerini gstermektedir.
ekil 13: Ge OIS 4 safhasnda Avrupa corafyasnn manzaras. (A) asgari ve (B) azami
olmak zere, skandinavya buzul rtsnn yaylma snrn gstermektedir (Andersen and
Mangerud, 1989). Kuzey Atlantik zerindeki buz rts yaylma ve e scaklk erileri (izoterm)
snrlar bilinmemektedir. Bu safhadaki deniz kys seviyesi, gnmz deniz kys seviyesinin 75
metre altndadr (-75 metre). Bu safhadaki ortamlar: bulutsu desen:buzul rtleri; siyah renkli
yerler:deniz seviyesinin dmesiyle birlikte genileyen ky ovalar; pod:kutup l; t/s:tundra ve
souk step karm; st:kurak ve souk step; sde:yar l; des:l; sav:Sahelian savan ya da park
orman.
OIS 4 safhas boyunca egemen olan buzul yaylmas ve zellikle skandinavya

buzullarnn ilerlemesine, bitki rtleri, karmak seriler halinde gelien yaylmalar
oluturur ekilde tepki vermilerdir. OIS 5a-OIS 4 safhas geiinde, ksa bir sre iin
alanda ak bitki rts egemenlii grlrken, bu akl, lk bir safhann etkisinde
(Ognon lk safhas) (ekil 11), Fransa ve Almanyann gneyinde gelien orman rts
takip eder (Woillard, 1978). Ayn anda, Alplerin gneyinde ardlar yaylmtr. Sadece
OIS 4 safhasnn sonuna doru, skandinavya buzul rtsnn ilerlemesi sonucunda
scakln dmesiyle birlikte, ak bitki rtsnn geni alanlarda egemen olduu
grlr (ekil 12, 13, 14). Daha gneyde tundra ile souk-kurak ortam step bitki
rtleri genilemekte, lk iklim koullarna uyumlu aa trlerinden oluan orman
rtleri, rnein, Yunanistann kuzeybatsndaki snma alanlarnda bile
gerilemektedirler (Tzedakis, 1993).
Fransada polenlerin incelenmesi zerine kurulu iklim deiimi almalar (Guiot
et al., 1989), gnmzdekine gre scakln 12-13C daha az olduunu, 650-800 mm
yllk ya deeri de, yan gnmzdekinden daha az olduunu gstermektedir
(ekil 12).
Denizel tortullardaki sondajlardan elde edilen polenler zerinde yaplan
incelemeler, Yakn Douda da ayn geliim srecinde oluacak ekilde, OIS 4
safhasnn balangcnda, yl boyu yaprak dkmeyen mee aalarndan oluan orman
genilemesini gsterir ki, bu da, iklimde snmann grld Ognon aralna karlk
gelmektedir. Ancak sonrasnda, ormanlarn ortadan kalkt ve ortam yar l karakterli
bitki rtsnn kaplad grlr. Kuzeybat Afrikada (ekil 7), Akdeniz ormanlar
hemen tmyle ortadan kalkm ve yar l ortam kuzeye doru ilerlemitir (Dupont,
1993). Kazaya (Chenopod) fosilleri, ln genilediini gstermektedir
(Hooghiemstra et al., 1992).
Gnmzden 59.00024.000 Yllar ncesi Zaman Aral: Uzun Sren Orta
Buzul a
OIS 3 safhasnn banda, Norve Denizinde bulunan buzullar tarafndan tanarak
braklm tortullarn kant oluturduu geici bir buzul ilerlemesi ve souma vardr
(Baumann et al., 1995). Buzul rts OIS 2 safhasnn balangcna kadar
skandinavyann bir ksmnda kalrken, corafi snrlar (ekil 14), OIS 4 safhasndaki
buzul rts snrlarndan farklyd (Andersen and Mangerud, 1989; Mangerud, 1991a;
Donner, 1995). Baz alanlarda elde edilen sonular, OIS 3 safhasnn hemen banda
skandinavyann alak arazisinde buzul gerilemesinin neredeyse tamamlandn
gsterir (Donner, 1995, pp.6974). Buna karn, almada elde edilen yalar fazla
gvenilir deildir.
OIS 3 safhasnn balamasyla, nceki snma aralnda azalan kresel buz hacmi,
bu andan itibaren geecek 30.000 yllk srede yavaa artt (ekil 12). Bu safhada,
deniz seviyesi de gnmzdeki deniz seviyesinin 50 metre (-50 metre) kadar altna
inerken, OIS 3 safhasnn sonlarna doru, en alt seviyesi olan 80 metreye kadar dt
(Bard et al., 1990). Deniz seviyesindeki alalmalarn izlerine Akdenizin pek ok
kysnda rastlanmtr (ekil 12, ekil 14), ancak daha byk buzul alarndaki kadar
etkili olmamtr.
ekil 14: Gnmzden 39.000-36.000 yllar ncesinde, Avrupa OIS 3 safhasnn lman
iklim koullarnn hkm srd aralnda Avrupa manzaras. Bu araln zamansal uzunluu
byk olaslkla OIS 3 safhas boyunca geen zamann yarsna karlk gelmektedir. (A) asgari ve
(B) azami olmak zere, skandinavya buzul rtsnn yaylma snrn gstermektedir (Andersen
and Mangerud, 1989). Kuzey Atlantik zerindeki buz rts yaylm ve e scaklk erileri
(izoterm) snrlar bilinmemektedir. Bu safhadaki deniz kys seviyesi gnmz deniz kys
seviyesinin 50 metre altndadr (-50 metre). Bu aralktaki ortamlar: bulutsu desen:buzul rtleri;
siyah renkli yerler:deniz seviyesinin dmesiyle birlikte gelien ky ovalar; stu:bodur tundra;
cow:am orman; cdf:am ve geni yaprakl orman karm; sde:yar l; des:l; sav:Sahelian
savan ya da park orman.
Bat Norvete OIS 3 safhasnn ortasnda gelien ksa sreli souma aral (ekil
12) (Mangerud, 1991a; Baumann et al., 1995), Donnera gre, yerel artlardan
kaynaklanm olabilir (Donner, 1995, pp. 79-80). Donner, bu souma aralnn,
skandinavyann dousunda ve gneyinde fazla belirgin olmadna inanmaktadr. Ona
gre, bu soumada gerek bir buzul ilerlemesi olup olmad tam olarak belli
olmamakla birlikte, polen kaytlar, bu aralkta, arktik step ve tundra bitki rtsnn
genilediini gstermektedir.
OIS 3 safhas boyunca, ksa sreli (100 ile1000 yl arasnda devamllk gsteren)
ve balang-biti snrlar ani geilerden oluan iklimsel salnmlarn varl,
Grnlandda yaplan GISP2 ve GRIP sondajlarndan karlan malzeme zerinde
yaplan almalar sonucunda bulunmutur (ekil 11). Bond (Bond et al., 1993),
iklimsel salnmlarn varln gsteren sondaj sonularn, Kuzey Atlantikte yaplan
derin deniz sondajlarndan elde edilen malzemenin ortaya koyduu, ayn safha boyunca
grlen deniz suyu scakl deiim deerleriyle denetirmitir. Sz konusu iklimsel
salnmlar, 10.000-15.000 yllk srelerde, varln, birbirini takip eden souma ve
snma aralklaryla, Kuzey Amerika (Bond et al., 1992, 1993; Bond and Lotti, 1995),
Norve buzul rtlerinde srdrmekte ve buz dalarnn denize boald Heinrich
olayyla sonulanmaktadr. Birbirini takip eden souma ve snma aralklarnn neden
olduu buzul rts ilerlemeleri ve gerilemeleri, atmosferin alt ksmlarndaki jet
akmlarnn hareketlerinin enlemsel olarak aaya ve yukarya doru deimesinden
kaynaklanyor olabilir (MacAyeal, 1993; Keigwin et al., 1994; Haflidason et al., 1995).
Nihayet, kutup cephesinin kuzeye doru gerilemesi ve Kuzey Atlantik termohalin
devrinin daha yukar enlemlere kaymas, lman iklim artlarnn kuzeye doru
ilerlediini gsterir (Bond, 1995; Broecker, 1994a, b). Eer bu varsaym doruysa,
birbiri ardnca gelien btn bu iklimsel deiimlerin, Avrupann karasal ortamlarn
etkilemi olmas gerekir ve bu etki, buz ve polen sondajlarndan elde edilen sonularn
denetirilmesinde de grlmelidir (Thouveny et al., 1994).
OIS 3 safhasyla ilgili olarak Avrupann kuzeybatsnda yaplan almalarla
oluturulan polen kaytlar, iklimde snmann etkin olduu aralklar ortaya karmtr
(ekil 11). rnein, Oerel ve Glinde olaylar gibi (Behre and Lade, 1986; Behre, 1989).
Bu olaylar, yazldklar sraya gre, gnmzden 58.000 54.000 ile 51.000 48.000
yllar ncesi zaman aralklarnda olumular (Behre and van der Plicht, 1992) ve La
Grande Pilede saptanan Goulotte ve Pile aralklarna karlk gelirler (Woillard and
Mook, 1982). OIS 3 safhasnn erken dneminde, gnmzden 49.000 41.000 yllar
ncesi zaman aralnda srm lman iklim koullarnn egemen olduu bir aralk
saptanmtr ki, (Moerhoofd; Zagwijn, 1961) bu da, Glinde aralna karlk
gelmektedir (Ran, 1990). Ancak bu deerlendirmeler, Behre ve van der Plicht
tarafndan (1992) kukuyla karlanmaktadr, nk bitki rts dalmna
bakldnda, her iki alan arasnda farkllklar olduu grlmektedir. Ayrca stratigrafik
konumlamalar grecelidir ve yalandrma iin kullanlan 14C yntemi de ya 40.000
35.000 yl olan bir malzemenin yalandrlmas almasnda fazla gvenilir sonular
vermeyecei gibi SPECMAP yalandrma sonularyla da elimektedir.
Hollandada iklimde snmann grld dier aralklar, Hengelo (39.000 -

36.000 yllar) ve Denekamp (32.000 - 28.000 yllar) aralklardr. (van der Hamen et al.,
1967; Ran and van Huissteden, 1990). La Grande Pilede, bu aralklara benzeyen
Charbon ve Grand Bois aralklar olmakla birlikte, Hollandadaki aralklarla
zamandalklar kesinlik kazanmamtr. Benzer iklimsel deiim aralklar, Gney
Avrupann, Alplerin kuzey ve gneyinde tanmlanmtr (e.g.Leroy, 1994), ancak, bu
tanmlamalarn baka verilerle de kuvvetlendirilmesi gerekmektedir.
Gney Avrupada yaplan almalardan elde edilen uzun polen kaytlar, 14C
yalandrma ve tephrokronoloji yntemlerinin de kullanmyla blgeleraras denetirme
yaplmasn salamtr (e.g.Follieri et al., in press). Bu sayede, dier blgelerdeki
malzemeden elde edilen dier kaytlarla, karlatrmal polen incelemesi zerine kurulu
salam bir stratigrafi oluturulabilir. GRIP ve GISP2 buzul sondajlar ve Kuzey Avrupa
polen kaytlarnn ortaya koyduu iddetli ve ani iklim deiimlerinin denetirilmesi
(ekil 11) sayesinde, OIS 3 safhas sresince gelimi iklimsel deiimlerin ortamdaki
grnmlerinin ayrntl olarak canlandrlmas salanabilir. Bununla birlikte, Avrupa
buzul ortamnn iklimsel ve bitki rts geliimini ortaya koymak iin kronolojik
almalarn daha fazla gelitirilmesi gerekmektedir.
OIS 3 safhas iinde 39.000-36.000 yllar ncesi zaman aralndaki iklim
karakteri, ncesinde ve sonrasnda gelimi pek ok lk iklim aralklarndan birisidir
(ekil 14). Bu ve benzeri btn iklim aralklar hep birlikte, OIS 3 safhas sresince
gemi zamann yarsnda etkili olmulardr. Safha boyunca, bitki rts dalmnda
grlen deiim miktar, bu almann kapsad zaman dilimi iinde, kuzey-gney
ynl olarak gelimi en ani deiimlerden birisidir. Kuzey Almanyadaki
almalardan elde edilen polen kaytlar, cce hu (Betula nana), st (Salix) ve
ardla (Juniperus) karakterize edilen bodur tundra rtsn gsterir (Behre, 1989).
Hollandadan Baltk dousundaki St. Petersburga kadar olan alanda ladin (Picea)
yaylmas egemendir (Liivrand, 1991). Fransann dousunda ve Alplerin nndeki ak
arazide, am, ladin ve hu aac ormanlar vardr. Ancak, Alplerin kuzeyine doru,
geni yaprakl aalardan oluan ormanlar bulunmamaktadr (de Bealieu and
Reille1984, 1991a, b; Grger, 1989; Reille and de Beaulieu,1990). La Grande Pilede
(ekil 12) ve Les Echetsde (Guiot et al., 1989) polenler zerinde yaplan hesaplamalar,
gnmze gre, yllk ortalama scakln 4C daha dk olduunu ve yllk yan da,
gnmz yllk ya deerinin 200-400 mm altnda yer aldn ortaya karmtr
(ekil 12). La Grande Pilede bulunan bcek fosilleri, 32.000 yl nce gelien Grand
Bois lmanlama olayndan hemen nce, ortamda en scak aylarda ortalama scakln
8C, en souk aylarda -5C olduunu gstermitir (Ponel, 1995).
klimin lk olduu aralklarda, Akdeniz evresinde, Katalanya blgesinde
yaylm baz mee ormanlar dnda am ormanlar egemendir (Prez-Obiol and Juli,
1994). spanyann gneyinde ise am ve ard yannda, yl boyunca yaprak dkmeyen
geni yaprakl mee ormanlar yaylmaktadr (Pons and Reille, 1988). talyann orta ve
gney ksmlarnda mee (Quercus), fndk (Corylus), kayn aac (Fagus), hlamur
(Tilia), karaaa (Ulmus) aalarndan oluan ormanlar yaylmtr (Follieri et al., 1988,
in press; Leroy, 1994; Rossignol-Strick and Planchais, 1989; Watts, 1985). Benzer
yaylm, Yunanistann kuzeyinde de varken (Wijmstra, 1969; Tzedakis, 1994),

gneyinde, yl boyunca yaprak dkmeyen mee, am ve ard ormanlar bulunmaktayd.
OIS 3 safhasnda, Akdeniz ormanlar aklklar halinde gelimi ormanlard. Bununla
birlikte, Yunanistann kuzeybats ve talyann i ksmlarnda, toprak yapsnn uygun
ve nemin yeterli olduu yerlerde sk aal ormanlarn varl da bulunmutur.
Yakn Douda yl boyu yaprak dkmeyen aalarn oluturduu ormanlar,
balca, yar l ortamndaki alanlarn iine doru yayld (van Zeist and Bottema, 1991;
Cheddadi and Rossignol-Strick, 1995). Kuzeybat Afrikann gneyine doru yaplan
sondajlarn yetersiz sayda olmas nedeniyle, ortamn, OIS 4 safhas ve OIS 3 safhasnn
erken dnemi boyunca, ortamn iklimini gsteren kantlar halen birbirinden kopuk
paralar halindedir (ekil 7). l ve yar l ortamlar en geni snrlarn
korumaktadrlar ve tropik yamur ormanlar, gneyde, o zamana gelene kadar
gsterdikleri en byk ekilmeyle en dar alanlarna gerilemilerdir (Hooghiemstra et al.,
1992). Afrikann kuzeydousunda tam l artlar egemendir ve pluviyal (yal) iklim
artlar ortadan kalkmtr (Szabo et al., 1995).
Sonsz
almamzda verilen btn bilgi ve tartmalarda iki temel nokta vurgulanmtr.
Birincisi, bin yl ya da daha ksa sreli zaman srelerinde deitikleri grlen eski
ortamlardan kalm malzemenin incelenmesinden elde edilen kaytlarla yaplacak
karlatrmal almalar ncesinde, insanlk tarihi zerine yaplan almalarn
kronolojisinin daha da gelitirilmesi yannda, incelenen zaman aral boyunca en st
deerlerin grld ok ksa sreler dnda, buzul alarnda iklimin ortama
etkisinin daha az iddetli olduudur.
kinci olarak, birka yzyl ile birka bin yl aras sren iklimsel deiimler ve
aralarndaki keskin geiler dikkate alnmaldr. Bu geiler, buzul ortamnn
ekillenmesi yannda, Paleolitik boyunca insan faaliyetlerini yksek oranda etkilemi
olmaldr. Kk buzul a (Grove, 1988) ve gnmzde insan uygarlnn nemli
konularndan birisi olan kresel snmann etkileri buna en yakn rneklerdir. Ancak,
belki de insanln erken Paleolitik dneminde, avc ve toplayc toplumlar, bu
deiimleri fark etmemi ya da etkilerini, yava sren glerle telafi etmi olabilirler.
Bilgilerimiz daha ok artana kadar, iklimsel deiimlerin btn bu zellikleri, orta-
yksek enlemlerdeki ksa sreli ama etkileri gl olaylar ve insan faaliyetlerine etkileri
zerine yrtlen fikirler speklasyondan teye gemeyecektir.
Esas gayretimiz, almamzn zamansal snrlar ierisinde, Avrupann mekn ve
zaman boyutlarnda eski ortamsal manzarasn ve snrlarn aa karmaktr.
almada, insanln ve uygarln ayn zaman dilimi iinde geliim gsterdii dier
corafyalara yer verilmemitir. Ayrca, burada deinilmeyen baz yerel ayrntlar,
almamzn geni bak asna oranla, rnein arkeologlar iin daha ilgi ekici
olabilir.
Haritalar ikna edici. Varlklaryla, nemli bir bilgi boluunu dolduruyorlar.
Ancak gvenilirlik dereceleri her okur tarafndan ayn lde kabul edilmeyebiliyor.
Haritalar, ortamlar hareketsiz gsterir. Haritalarn gsterdii deiimler, birbiri ardnca,

sanki birbirinin devam deilmi gibi gelien ve deien ortamlar gsterir. Aslnda
iklimsel deiimler arasndaki geiler, ok ksa bir zamansal sreye karlk gelir.
Ancak kabilelerin g ynn belirleyen baz ortamsal gleri oluturmu veya
harekete geirmi olabilirler.
KAYNAKLAR
Aitken, M.J., Stringer, C.B. and Mellars, P.A. (eds) (1993). The Origin of Modem Humans and
the Impact of Chronometric Dating. Princeton University Press, Princeton, NJ.
Andersen, B.G. and Mangerud, J. (1989). The last inter-giacial-glacial cycle in Fennoscandia.
Quaternary International, 3-4, 21-29.
Bard, E., Hamelin, B. and Fairbanks, R.G. (1990). U-Th ages obtained by mass spectrometry in
corals from Barbados sea level during the past 130,000 years. Nature, 346, 456^59.
Bar-Yosef, O. and Kra, R.S. (eds) (1994). Late Quaternary Chronology and Paleoclimates of the
Eastern Mediterranean. Radiocarbon, Tucson, Arizona.
Baumann. K.-H.. Lackschewitz, K.S., Mangerucl, J., Spielhagen, K.F., Wolf-welling, T.C.W..
Henrich, R. and Kassens, H. (1995). Reflection of Scandinavian ice-sheet fluctuations in
Norwegian Sea sediments during the past 150.000 years. Quaternary Research, 43. 185-
197.
Behl, R.J. and Kennett, J.P. (1996).. Brief interstadial events in the Santa Barbara basin. NE
Pacific, during the past 60 kyr. Nature, 379. 243-246.
Behre. K.-E. (1989). Biostratigraphy of the last glacial period in Europe. Quaternary Science
Reviews, 8, 25-44.
Behre, K.-E. and Lade. U. (1986). Eine Folge von Eem und 4 Weichsel-Interstadialen in
Oerel/Niedersachsen und ihr Vegetationsablauf. Eiszeitalter und Gegenwart, 36, 11-36.
Behre. K.-E. and van der Plicht, J. (1992). Towards an absolute chronology for the last gl a c i a l
period in Europe: Radiocarbon dates from Oerel, northern Germany. Vegetation History
and Archaeobotany, 1, 111-117.
Benda, L. (ed.) (1995). Das Quartdr Deutschlands.Borntraeger, Berlin.
Bender, M., Sowers, T., Dickson, M.-L., Orchardo, J., Grootes, P., Mayewski, P.A. and Meese,
D.A. (1994). Climate correlations between Greenland and Antarctica during the past
100,000 years. Nature, 372. 663-666.
Bennett. K., Tzedakis, P.C. and Willis, K. (1991). Quaternary refugia of north European trees.
Journal of Biogeography, 18. 103115.
Berger. A.L. (1978). Long-term variations of daily insolation and Quaternary climatic changes.
Journal of Atmospheric Sciences, 16.390-403.
Birks. H.J.B. (1981). The use of pollen analysis in the reconstruction of past climates. ///: Wigley,
T.M.L., Ingram, M.J. and Farmer, G. (eds). Climate and History; Studies in Past Climates
and their Impact on Man, pp. 111-138. Cambridge University Press, Cambridge.
Birks. H.J.B. (1986). Late Quaternary biolic changes in terrestrial and lacustrine environments
with particular reference to north-west Europe. In: Berglund, B.F. (ed.), Handbook of
Holocene Palaeoecology and Palaeohydrology, pp. 3-65. John Wiley, Chichester.
Bloom, A. and Yonekura, N. (1985). Coastal terraces generated by sea-level change and tectonic
uplift. In: Woldenberg, N.J. (ed.). Models in Geomorphohgy, pp. 139-154. Allen and
Unwin, Winchester, MA.
Bond, G.C. (1995). Climate and the Conveyor. Nature, 377, 383-384.
Bond, G.C, Heinrich, H., Broecker, W., Labeyrie, L., McManus, J., Andrews, J.T., Huon, S
Jantschik, R., Clasen, S., Simet, C, Tedesco, K., Klas, M., Bonani, G. and Ivy, S. (1992).
Evidence for massive discharge of icebergs into the North Atlantic Ocean during the last
glacial period. Nature, 360, 245-249.
Bond, G.C, Broecker, W.D., Johnsen, S., McManus, J., Labeyrie, L., Jouzel, J. and Bonani, G.
(1993). Correlations between climate records from North Atlantic sediments and Greenland
ice. Nature, 365, 143-147.
Bond. G.C. and Lotti. R. (1995). Iceberg discharges into the North Atlantic on millennial
limescales during the last glaciation. Science, 267, 1005-1010.
Broecker, W.S. (1994). Ocean circulation: An unstable super-conveyor. Nature, 367, 414-415.
Broecker. W.S. (1994). Massive iceberg discharges as triggers for global climate change. Nature,
372, 421-424.
Causse. C, Coque. R.. Fontes. J.Ch., Gasse, F. Gibert, E., Ben Oezdou, H. and Zouarie, K. (1989).
Two high levels of continental waters in the southern Tunesian Chotts at about 90 ka and
150 ka. Geology, 17, 922-925.
Chappell, J. and Shackleton, N.J. (1986). Oxygen isotopes and sea level. Nature, 324, 137-140.
Cheddadi, R. and Rossignol-Strick, M. (1995). Eastern Mediterranean Quaternary paleoclimates
from pollen and isotope records of marine cores in the Nile Cone area. Paleoceanography.
10, 291-306.
Chen, J.H., Curran, H.A., White. B. and Wasserburg, G.J. (1991). Precise chronology of the last
interglacial period: 214U/210Th Data from fossil coral reefs in the Bahamas. Bulletin of the
Geological Society of America, 103. 82-97.
CLIMAP Project Members (1976). The surface of the Ice-age earth. Science, 191, 1131-1137.
CLIMAP Project Members (1981). Seasonal reconstructions of the earth's surface at the last
glacial maximum. The Geological Society of America, Map and Chart Series, MC36,
Mclntyre, A. and Cline, R. (eds).
CLIMAP Project Members (1984). The last interglacial ocean. Quaternary Research, 21, 123-
224.
COHMAP Members (1988). Climatic changes of the last 18.000 years: Observations and model
simulations. Science, 241,1043-1052.
Cornu, S., Patzold, J., Bard, E., Meco, J. and Cuerda-Barcelo, J. (1993). Paleotemperatures of the
last interglacial period based on 8I80 of Strombus bubonius from the western Mediterranean
Sea. Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology, 103, 1-20.
Cortijo, E., Duplessy, J.-C, Labeyrie, L., Leclaire, H., Duprat, J. and van Weering, T.C.E. (1994).
Eemian cooling in the Norwegian Sea and North Atlantic Ocean preceding continental ice-
sheet growth. Nature, 372, 446-449.
Crowley, T.J. (1994). Potential reconciliation of Devils Hole and deepsea Pleistocene
chronologies. Paleoceanography, 9, 1-5.
Crowley, T.J. and Kim, K.-Y. (1994). Milankovitch forcing of the last interglacial sea level.
Science, 265, 1566-1568.
Dansgaard, W., Johnsen, S.J., Clausen, H.B., Dahl-Jensen, D., Gundestrup, N.S., Hammer, C.U.,
Hvidberg, C.S., Sleffensen, J.P., Sveinbjornsdoltir, H., Jouzel, J. and Bond, G. (1993).
Evidence for general instability of past climate from a 250-kyr ice-core record. Nature, 364,
218-220.
Davis, M.B. (1981). Quaternary history and the stability of forest communities. In: West, D.C.,
Shugarth, H.H. and Botkin, B.G. (eds), Forest Succession, pp. 132-177. Springer, Berlin.
de Beaulieu, J.-L., Monjuvent, G. and Nicoud, G. (1991). Chronology of the Wurmian glaciation
in the French Alps: A survey and new hypotheses. In: Frenzel, B. (ed.),
KlimageschichiUche Probleme der letzten 130,000 Jahre, pp. 435-449. Gustav Fischer,
Stuttgart.
de Beaulieu, J.L. and Reille, M. (1984). A long upper Pleistocene pollen record from Les Echets
near Lyon, France. Boreas, 13, J11132.
de Beaulieu, J.L. and Reille, M. (1992). Long Pleistocene pollen sequences from the Velay
Plateau (Massif Central, France), 1. Ribains Maar. Vegetation History and Archaeobotany,
1, 223-242.
de Beaulieu, J.L. and Reille, M. (1992). The climatic cycle at Grande Pile (Vosges, France): A
new pollen profile. Quaternary Science Reviews, 11, 431-438.
Donner, J. (1995). The Quaternary of Scandinavia. Cambridge University Press, Cambridge.
Duplessy, J.C., Labeyrie, L. and Blanc, P.L. (1988). Norwegian sea deep water variations over the
last climatic cycle. In: Wanner, H. and Siegel, U. (eds), Long and Short-Term Variability of
Climate, pp. 83116. Springer, New York.
Dupont, L. (1992). Marine palynology of interglacial-glacial transitions. In: Kukla. G.J. and
Went, E. (eds), Start of a Glacial, pp. 137-155. Springer, Heidelberg.
Dupont, L.M. (1993). Vegetation zones in NW Africa during the Brunhes Chron reconstructed
from marine palynological data. Quaternary Science Reviews, 12, 189-202.
Dupont, L.M. and Beug, H.-J. (1991). Marine palynological studies off NW Africa.
Palaeoecology of Africa and the Surrounding Islands, 22, 135-155.
Edwards, L.R., Chen, J.H., Ku, T.-L. and Wasserburg, G.J. (1987). Precise timing of the last
interglacial period from mass-spectrometric determination of Thorium-230 in corals.
Science, 236, 1547-1553.
Ehlers, J., Gibbard, P.L. and Rose, J. (eds) (1991). Glacial Deposits in Great Britain and Ireland.
Baikema, Rotterdam.
Emontspohl, A.-F. (1995). The northwest European vegetation at the beginning of the
Weichselian glacial (Br0rup and Odderade Interstadials): New data from northern France.
Review of Paleobotany and Palynology, 84, 243-262.
Follieri, M.', Magri, D. and Sador'i, L. (1988). 250,000-year pollen record from Valle di
Castiglione (Roma). Pollen et Spores,30, 329-356.
Follieri, M., Giardini, M., Magri, D. and Sadori, L. (1996). Palynostratigraphy of the last glacial
period in the volcanic region of Central Italy. Quaternary International (in press).
Forsstrm, L., Aalto, M, Eronen, M. and Gronlund, T. (1988). Stratigraphic Evidence for Eemian
crustal movements and relative sea-level changes in eastern Fennoscandia.
Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology, 68, 317-335.
Fredoux, A. (1994). Pollen analysis of a deep-sea core in the Gulf of Guinea: Vegetation and
climatic change during the last 225,000 years B.P. Palaeogeography, Palaeoclimatology,
Palaeoecology, 109, 317-330.
Frenzel, B. (1991). Uber einem friihen letzteiszeitlichen Vorstosz des Rheingletschers in das deutsche
Alpenvorland. In: Frenzel, B. (ed.), Kliinageschichtliche Probleme der letzten 130,000
Jahre, pp. 377-399. Gustav Fischer, Stuttgart.
Frenzel, B., Pecsi, M. and Velichko, A.A. (1992). Atlas of Paleoclimates and Paleoenvironments
of the Northern Hemisphere, Une Pleistocene-Holocene. Gustav Fischer, Jena.
Frodeman, R. (1995). Geological reasoning: Geology as an interpretive and historical science.

Bulletin of the Geological Society of America, 107, 960-968.
Fronval, T., Jansen, E., Bloemendal, J. and Johnsen, S. (1995). Evidence for coherent fluctuations in
the Fennoscandian and Laurentide ice sheets on millennial timescales. Nature, 374, 443-446.
Funder, S. (1989). Quaternary geology of the ice-free areas and adjacent shelves of Greenland. In:
Fulton, R.J. (ed.), Quaternary Geology of Canada and Greenland, pp. 743-792. The
Geology of North America K-l. The Geological Society of America, Boulder, Colorado.
Gallup, CD., Edwards, R.L. and Johnson, R.G. (1994). The timing of high sea levels over the past
200,000 years. Science, 263, 796-800.
GRIP (Greenland Ice-core Project) Members (1993). Climate instability during the last interglacial
period recorded in the GRIP ice core. Nature, 364, 203-207.'
Grootes, P.M., Stuiver, M., White, J.W., Johnsen, S. and Jouzel, J. (1993). Comparison of oxygen
isotope records from the G1SP2 and GRIP Greenland ice cores. Nature, 366,552-554.
Gross, H. (1967). Geochronologie des letzten Interglazials im nordlichen Europa mit besonderer
Beriicksichtigung der USSR. Schrifte der Naturwissenschatliche Vereinigung Schleswig-
Holsteins, 37, 111-125.
Grove, J.M. (1988). The Little Ice Age. Methuen, London.
Grger, E. (1979). Spatrisz, Risz/Wiirm und fruh-Wiirm am Samerberg in Oberbayern T ein
vegetationsgeschichtlicher Beitrag zur Gliederung des Jungpleistoztins. Geologica
Bavarica, 80, 5-64.
Grger, E. (1989). Palynostratigraphy of the last interglacial/glacial cycle in Germany.
Quaternary International, 3-4, 69-79.
Guiot, J. (1990). Methodology of the last climatic cycle reconstruction in France from pollen data.
Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology, 80, 44-69.
Guiot, J., de Beaulieu, J.L., Cheddadi, R., David, F., Ponel, P. and Reille, M. (1993). The climate
in western Europe during the last glacial/interglacial cycle derived from pollen and insect
remains. Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology, 103, 73-94.
Guiot, J., Pons, A., de Beaulieu, J.L. and Reille, M. (1989). A 140,000-year continental climate
reconstruction from two European pollen records. Nature, 338, 309-313.
Haflidason, H., Sejrup, H.P., Klitgaard Kristensen, D. and Johnsen, S. (1995). Coupled response
of the late glacial climatic shifts of northwest Europe reflected in Greenland ice cores:
Evidence from the northern North Sea. Geology, 23, 1059-1062.
Harrison, S.P., Kutzbach, J.E., Prentice, l.C, Behling, P.J. and Sykes, M.T. (1995). The response
of northern hemisphere cxlralropicnl climate and vegetation lo orhilaily induced changes in
insolation during the last iulcrglacialion. Quaternary Research, 43, 174-184.
Hooghiemstra, H., Stalling, H., Agwu, C.O.C. and Dupont, L.M. (1992). Vegetational and
climatic changes at the northern edge of the Sahara, 250,000-5000 yrs B.P.: Evidence from 4
marine pollen records located between Portugal and the Canaries Islands. Review of
Palaeobotany and Palynology, 74, 1-54.
Huntley, B. and Birks, H.J.B. (1983). An Atlas of Past and Present Pollen Maps for Europe: 0-
13,000 years ago. Cambridge University Press, Cambridge.
Huntley, B. and Webb III, T. (1989). Migration: Species' response to climatic variations caused
by changes in the earth's orbit. Journal of Biogeography, 16, 5-19.
Imbrie, J., Hays, J.D., Martinson, D.G., Mclntyre, A.C., Mix, A.C., Morley, J.J., Pisias, N.G.,
Prell, W.L. and Shackleton, N.J. (1984). The orbital theory of Pleistocene climate: Support
from a revised chronology of the marine S180 record. In: Berger, A.L., Imbrie, J., Hays,
J.D., Kukla, G.J. and Saltzman, B. (eds), Milankovitch and Climate, pp. 269-306. Reidel,
Dordrecht.
Ivanova, E.V. (1985). Late Quaternary biostratigraphy and paleotemperatures of the Red Sea and
Gulf of Aden based on planktonic Foraminifera and Pteropods. Marine
Micropalaeontology, 9, 335-364.
Johnsen, S.J., Clausen, H.B., Dansgaard, W., Fuhrer, K., Gundestrup, N., Hammer, C.U., Iversen,
P., Jouzel, J., Stauffer, B. and Steffensen, J.P. (1992). Irregular glacial interstadials recorded
in a New Greenland ice core. Nature, 359,311-313.
Johnsen, S.J., Clausen, H.B., Dansgaard, W., Gundestrup, N.S., Hammer, C.U. and Tauber, H.
(1995). The Eemian stable isotope record along the GRIP ice core and its interpretation.
Quaternary Research, 43, 117-124.
Kaufman, A. (1986). The distribution of ""Th/^U ages in corals and the number of last
interglacial highstands. Quaternary Research, 25, 55-62.
Keffer, T., Martinson, D.G. and Corliss, B.M. (1988). The position of the Gulf Stream during
Quaternary glacialions. Science, 241, 440-442.
Keigwin, L.D., Curry, W.B., Lehman, S.J. and Johnsen, S.J. (1994). The role of the deep ocean in
North Atlantic climate change between 70 and 130 kyr ago. Nature, 371, 323-326.
Koerner, R.M. (1989). Ice core evidence for extensive melting of the Greenland ice sheet in the
last interglacial. Science, 244, 964-968.
Kotilainen, A.T. and Shackleton, N.J. (1995). Rapid climatic variability in the North Pacific
Ocean during the past 95,000 years. Nature, 377, 323-326.
Ku, T.L., Ivanovich, M. and Luo, S. (1990). U-series dating of last interglacial high sea stands:
Barbados revisited. Quaternary Research, 33, 129-147.
Kutzbach, J.E. (1987). The changing pulse of the monsoon. In: Fein, J.S. and Stephens, P.L.
(eds), Monsoons, pp. 247-268. John Wiley, New York.
Kutzbach, J.E. and Gallimore, R.G. (1988). Sensitivity of a coupled atmosphere/mixed layer
model to changes in orbital forcing at 90(H) years B.P. Journal of Geophysical Research,
93,803-821.
Kutzbach, J.E. and Street-Perrott, J.A. (1985). Milankovitch forcing of fluctuations in the level of
tropical lakes from 18 to 0 kyr B.P. Nature, 317, 130-134.
Lambeck, K. (1995). Late Pleistocene and Holocene sea-level change in Greece and southern
Turkey: A separation of custatic. isosliilic iincl lectonic contributions. Geophysical Journal
International. 122. 1022-1044.
Lambeck. K. unci Nakada, M. (1992). Constraints on the age and duration of the last interglacial
period and on sea-level variations. Nature. 357, 125-128.
Larsen, E., Sejrup, H.P., Johnsen, S.J. and Knudsen, K.L. (1995). Do Greenland ice cores reJlecl
NW European interglacial climate variation?. Quaternary Research, 43, 125-132.
Leroy, S.A.G. (1994). The last glacial-interstadial periods of the Vico Maar Sequence (Latium,
Italy) by palynology in the scope of the long continental sequences and the ice cores. Terra
Nostra. 1.94. 104-110.
Lezine. A.M. and Casanova. J. (1991). Correlated oceanic and continental records demonstrate
past climate and hydrology of North Africa (0-140 ka). Geology. 19, 307-310.
Liivrand. E. (1991). Biostratigraphy of the Pleistocene Deposits in Estonia and Correlations in
the. Baltic Region. University of Stockholm, Department of Quaternary Geology, Report
19, Stockholm.
Locke. S.M. and Thunell, R.C. (1988). Paleoceanographic record of the last glacial/interglacial
cycle in the Red Sea and Gulf of Aden. Palaeogeography, Palaeoclimatology,
Palaeoecofogy, 64, 163-187.
Lundqvist. J. (1971). The interglacial deposit at Leveaniemi mine, Svappavaara. Swedish
Lapland. Sveriges Geologiska Undersokning, C-658, 1-163.
MacAyeal, D.R. (1993). Growth/purge oscillations of the Laurentide icesheet as a cause of the
North Atlantic Heinrich events. Paleoceanography, 8, 775-784.
Mangerud, J. (1989). Correlation of the Eemian and Weichselian with deep-sea oxygen isotope
stratigraphy. Quaternary International, 3-4, 14.
Mangerud, J. (1991a). The Scandinavian ice sheet through the last interglacial/glacial cycle. In:
Frenzel, B. (ed.), Klimageschichtliche Prohleme der letzten 130,000 Jahre, pp. 307-330.
Gustav Fischer, Stuttgart.
Mangerud, J. (1991b). The last interglacial/glacial cycle in northern Europe. In: Shane, L. and
Cushing, E. (eds), Quaternary Landscapes, pp. 38-75. University of Minnesota Press,
Minneapolis.
Mangerud, J., Sstegaard, E. and Sejrup, H.P. (1979). Correlation of the Eemian (interglacial)
stage and the deep-sea oxygen isotope stratigraphy. Nature. 277, 189-192.
Mangerud, J., Sstegaard, E., Sejrup. H.P. and Haldorsen, S. (1981). A continuous Eemian-early
Weichselian sequence containing pollen and marine fossils at Fj0sanger, western Norway.
Boreas, 10, 137-208.
Martinson, D.. Pisias, N.G., Hays, J.D., Imbrie, J., Moore, T.C., Jr. and Shackleton, N.J. (1987).
Age dating and the orbital theory of the Ice Ages: Development of a high-resolution 0-
300,000 Year chronostratigraphy. Quaternary Research, 27, 1-29.
McManus, J.F., Bond, G.C., Broecker, W.S., Johnsen, S., Labeyrie, L. and Higgins, S. (1994).
High-resolution climate records from the North Atlantic during the last interglacial. Nature,
371, 326-329.
Mellars, P.A., Aitken, M.J. and Stringer, C.B. (1993). Outlining the problem, hi: Aitken, M.J.,
Stringer, C.B. and Mellars, P. A. (eds), The Origin of Modern Humans and the Impact of
Chronometric Dating, pp. 3-fII. Princeton University Press, Princeton, New Jersey.
Menke, B. (1991). Zur stratigraphischen Stellung der iiltesten VVeichsel Moriinen in uSchlcswig
Holstein. //;: Frenzel, B. (ed.), Klimageschichtliche Prohleme der letzten 130,000 Jahre. pp.
343-352. Gustav Fischer, Stuttgart.
Miller, G. and Mangerud, J. (1986). Aminostratigraphy of European marine interglacial deposits.
Quaternary Science Reviews, 4, 215-278.
Mix. A.C. and Ruddiman, W.F. (1984). Oxygen-isotope analyses and Pleistocene ice volumes.
Quaternary Research, 21, 1-20.
Mojski, J.E. (1991). The main Vistulian glacial events in Poland. In: Frenzel, B. (ed.),
Klimageschichtliche Prohleme der letzten 130,000 Jahre, pp. 353-362. Gustav Fischer,
Stuttgart.
Muerdter, D.R.. Kenneit, J.P. and Thunell, R.C. (1984). Late Quaternary sapropel sediments in
the Eastern Mediterranean Sea: Faunal variation and chronology. Quaternary Research, 21,
385-403.
Mller, H. (1974). Pollen-analytische Untersuchungen und Jahreschichlenzahlungen an der Eem-
zeitlichen Kieselgur von Bisplingen/Luhe. Geologisches Jahrbuch, A21, I 149-169.
Nilsson, T. (1983). The Pleistocene: Geology and Life in the Quaternary Age. Reidel, London.
Peel, D.A. (1995). Ice cores: profiles of the past. Nature. 378, 234-235.
Prez-Obiol. R. and Julia, R. (1994). Climatic change on the | Iberian Peninsula recorded in a
30,000-year pollen record from Lake Banyoles. Quaternary Research, 41, 91-97.
Peterson, G.M., Webb HI, T., Kutzbach, J.E., van der Hammen, T., Wijmstra, T.A. and Street,
FA. (1979). The continental record of environmental conditions at 18,000 yr B.P.: An initial
evaluation. Quaternary Research, 12,47-82.
Phillips. L. (1974). Vegetational history of the Ipswichian/Eemian interglacial in Britain
and continental Europe. New Phytologist, 73, 589-604.
Picket, J.W., Thompson, C.H., Kelly, R.A. and Roman, D. (1985). Evidence of high sea level
during Isotope Stage 5c in Queensland, Australia. Quaternary Research. 24, 103-114.
Pirazzoli, P.A. and Pluet, J. (1991). World Atlas of Holocene Sea-Level Changes. Elsevier,
Amsterdam.
Pokras, A.M. and Mix, A.C. (1985). Eolian evidence for spatial variability of late Quaternary
climates in tropical Africa. Quaternary Research, 24, 137-149.
Ponel, P. (1995). Rissian, Eemian and Wiirmian coleoptera assemblages from the Grande Pile
(Vosges, France). Palaeogeography, Palaeoclimatology. Palaeoecology, 114, 1-41.
Pons, A. and Reille, M. (1988). The Holocene and upper Pleistocene pollen record from Padul
(Granada, Spain): A new stud)'. Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology, 66,
243-263.
Prell, W.L. (1984). Monsoonal climate of the Arabian Sea during the late Quaternary: A response
to changing solar radiation. In: Berger, A.L., Imbrie, J., Hays, J.C., Kukla, G.J. and I
Saltzman, B. (eds), Milankovitch and Climate, pp. 349-366. Reidel, Hingham, MA.
Prell, W.L. and Kutzbach, J.E. (1987). Monsoon variability over the past 150,000 years. Journal
of Geophysical Research, 92,8411-8425.
Prell, W.L. and van Campo, E. (1986). Coherent response of Arabian Sea upwelltng and pollen
transport to late Quaternary monsoonal winds. Nature, 323, 526-528.
Ran, E.T.N. (1990). Dynamics of vegetation and environment during the Middle PlenigJacial in
the Dinkel Valley (the Netherlands). Mededelingen van de Rijks Geologische Dienst, 44,
141-199.
Ran. E.T.H. and van Huissteden, J. (1990). The Dinkel Valley in the Middle PlenigJacial:
Dynamics of a tundra river system. Mededelingen van de Rijks Geologische Dienst, 44,
209-220.
Reille, M. and de Beaulieu, J.L. (1990). Pollen analysis of a long upper Pleistocene continental
sequence in a Velay Maar (Massif Central, France). Palaeogeography, Palaeo-clittui-
tology. Palaeoecology, 80, 35-48.
Reille. M.. Guiot, J. and de Beaulieu. J.-L. (1992). The Montaigu Event: An abrupt climatic
change during the early Wiirm in Europe. In: Kukla. G.J. and Went, E. (eds), Start of a
Glacial, pp. 85-95: NATO ASI Series 13. Springer. Berlin.
Richards, D.A., Smart, P.I.. and Edwards. R.L. (1994). Maximum sea levels for the last glacial
period from U-series ages of submerged speleothems. Nature, 367, 357-360.
Rohling, E.J. (1994). Glacial conditions in the Red Sea. Paleoceanography, 9, 653-660.
Rohling, E.J. (1994). Review and new aspects concerning the formation of eastern Mediterranean
sapropels. Marine Geology, 122, 1-28.
Rohling, E.J. and Hilgen, F.J. (1991). The eastern Mediterranean climate at times of* sapropel
formation: A review. Geologic en Mijnbouw, 70, 253-264.
Rossignol-Strick, M. (1983). African monsoons and immediate climate response to orbital

insolation. Nature, 304, 46-49.
Rossignol-Strick, M. and Planchais, N. (1989). Climate patterns revealed by pollen and oxygen
isotope records of a Tyrrhenian Sea Core. Nature, 342, 413-416.
Schlchter, C. (1991). Fazies und Chronologie des Letzteiszeitlichen Eisaufbaus im Alpenvorland
der Schweiz. In: Frenzel, B. (ed.), Klimageschichtliche Pwbleme der letzten 130,000 Jahre,
pp. 401-408. Gustav Fischer, Stuttgart.
Shackleton, J.C., van Andei, T.H. and Runnels, C.N. (1984). Coastal paleogeography of central
and western Mediterranean during the last 125,000 years and its archaeological implications.
Journal of Field Archaeology, 11, 307-314.
Shackleton, N.J. (1987). Oxygen isotopes, ice volume and sea level. Quaternary Science Reviews,
6, 183-190.
Smart, RL. and Richards, D.A. (1992). Age estimates for the late Quaternary high sea-stands.
Quaternary Science Reviews, 11,687-696.
Smit, A. and Wijmstra, T.A. (1970). Application of transmission electron microscope analysis to
the reconstruction of former vegetation. Pollen et Spores, 13, 615-621.
Stirling, C.H., Esat, T.M., McCulloch, M.T. and Lambeck, K. (1995). High-precision U-series
dating of corals from western Australia and implications for the timing and duration of the
last interglacial. Earth and Planetary Science Letters, 135, 115-130.
Strand-Petersen, K. and Kronborg, C. (1991). Late Pleistocene history of the inland glaciation in
Denmark. In: Frenzel, B. (ed.), Klimageschichtliche Pwbleme der letzten 130,000 Jahre, pp.
331-342. Gustav Fischer, Stuttgart.
Streif, H.-J. (1991). Zum Ausmasz und Ablauf eustatischer Meeresspiegelschwankungen im
siidlichen Nordseegebiet seit Beginn des Letzten Interglazials. In: Frenzel, B. (ed.),
Klimageschichtliche Probleme der letzten 130,000 Jahre, pp. 231-250. Gustav Fischer,
Stuttgart.
Sutherland, D.G. and Gordon, D.E. (1993). The Quaternary in Scotland. In: Gordon, D.E. and
Sutherland, D.G. (eds), Quaternary of Scotland, pp. 11-48. Chapman and Hall, London.
Szabo, B.J., Haynes, C.V. and Maxwell, T.A. (1995). Ages of Quaternary pluvial episodes
determined by Uranium series and radiocarbon dating of lacustrine deposits of eastern
Sahara. Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoeco-logy, 113, 217-220.
Thiede, J. (1978). A glacial Mediterranean. Nature, 276, 680-683.
Thiede, J. (1980). The late Quaternary marine paleo-environ-ment between Europe and Africa.
Palaeoecology of Africa and Surrounding Islands, 12, 213-225.
Thouveny, N., de Beaulieu, J.-L., Bonifay, E., Creer, K.M., Guiot, J., Icole, M., Johnsen, S.,
Jouzel, J., Reille, ML, Williams, T. and Williamson, D. (1994). Climate variations in
Europe over the past 140 kyr deduced from rock magnetism. Nature, 371, 503-508.
Thunell, R.C. (1979). Eastern Mediterranean Sea during the last glacial maximum: An 18,000 yrs
BP reconstruction. Quaternary Research, 11, 353-372.
Thunell, R.C. and Mortyn, P.G. (1995). Glacial climate instability in the northeast Pacific Ocean.
Nature, 376, 504-506.
Thunell, R.C. and Williams, D.F. (1983). Paleotemperature and paleosalinity history of the eastern
Mediterranean during the late Quaternary. Palaeogeography, Palaeoclimatology,
Palaeoecology, 44, 23-39.
Thunell, R.C. and Williams, D.F. (1989). Glacial-Holocene salinity changes in the Mediterranean
Sea: Hydrographic and depositional effects. Nature, 338, 493-496.
Troelstra. S.R., van Hinte, J.E. and Ganssen, G.M. (eds). 1996. The Younger Dryas. Koninklijke
Nederlandse Akademie van Wetenschappen, Verhandeling van de Afdeling Natuurkundc,
Vol. 44, Amsterdam.
Turon, J.L. (1984). Direct land/sea correlations in the last interglacial complex. Nature, 309-,
673-676.
Tzedakis, P.C. (1993). Long-term tree populations in northwest Greece through multiple
Quaternary climate cycles. Nature, 364, 437-440.
Tzedakis, P.C. (1994). Vegetation change through glacial-inter-glacial cycles: A long pollen
sequence perspective. Philosophical Transactions of the Royal Society of London, B345,
403-432.
Tzedakis, P.C, Bennett, K.D. and Magri, M. (1994). Climate and the pollen record. Nature, 370,
513.
van Andel, T.H. (1989). Late Quaternary sea-level changes and archaeology. Antiquity, 63, 733-
745.
van Andel, T.H. (1989). Late Pleistocene changing sealevel and the human exploitation of the
shore and shelf of southern South Africa. Journal of Field Archaeology, 16, 133-155.
van Campo, E., Duplessy, J.-C. and Rossignol-Strick, M. (1982). Climatic conditions deduced from
a 150-kyr oxygen isotope-pollen record from the Arabian Sea. Nature, 296, 56-59.
van der Hammen, T., Maarleveld, G.C., Vogel, J.C. and Zagwijn, W.H. (1967). Stratigraphy,
climatic succession and radiocarbon dating of the last glacial in the Netherlands. Geologie
en Mijnbouw, 46, 74-95.
van Vliet-Lanoe\ B. (1989). Dynamics and extent of the Weichselian permafrost in Western
Europe (Substage 5E to Stage 1). Quaternaty International, 3-4, 109-113.
van Zeist, W. and Bottema, S. (1991). Late Quaternary Vegetation of the Near East. Ludwig
Reichert, Wiesbaden.
Watts, W.A. (1985). A long pollen record from Laghi di Monticchio, southern Italy: A
preliminary account. Journal of the Geological Society of London, 142, 491-499.
Webb III, T. (1986). Is the vegetation in equilibrium with climate? How to interpret late-
Quaternary pollen data. Vegetatio, 67, 75-91.
Webb III, T. (1988). Eastern North America. In: Huntley, B. and Webb II, T. (eds), Handbook of
Vegetation Science 7: Vegetation History, pp. 385-414.
Wendorf, F., Schild, R., Close, A.E., Schwarcz, H.P., Miller, G.H., Grtin, R., Bluszcs, A., Stokes,
S., Morawska, L., Huxtable, J., Lundberg, J., Hill, C.L. and McKinney, C. (1994). A
chronology for the Middle and Late Pleistocene wet episodes in the eastern Sahara. In: Bar-
Yosef, O. and Kra, R. (eds), Late Quaternary Chronology and Paleoclimates of the Eastern
Mediterranean, pp. 147-168. Radiocarbon, Tucson, Arizona.
Wijmstra, T.A. (1969). Palynology of the first 30 metres of a 120m deep section in northern
Greece (Macedonia). Acta Botanica Neerlandica, 25, 297-312.
Wijmstra, T.A. and Smit, A. (1976). Palynology of the middle part of the 120m-deep section in
northern Greece (Macedonia). Acta Botanica Neerlandica, 25, 297-312.
Woillard, G.M. (1978). Grande Pile peat bog: A continuous pollen record for the last 140,000
years. Quaternary Research, 9, 1-21.
Woillard, G.M. and Mook, W.G. (1982). Carbon-14 dates at Grande Pile: Correlation of land and
sea chronologies. Science,US, 159-161.
Wright, Jr., H.E., Kutzbach, J.E., Webb 111, T, Ruddiman, W.F., Street-Perron, F.R. and Bartlein,
P.J. (eds) (1993). Global Climates since the Last Glacial Maximum. University of
Minnesota Press, Minneapolis.
Zagwijn, W.H. (1961). Vegetation, climate and radiocarbon dat-ings in the late Pleistocene of the
Netherlands: Part I. Ee mi an and early Weichselian. Mededelingen van de Geologische
Stichting, Nieuwe Serie, 14, 15-45.
Zagwijn. W.H. (1983). Sea-level changes in the Netherlands during the Eemian. Geologic en
Mijnbouw, 62. 437-450.
Zans. V. (1936). Das letztinterglaziale Portlandia-Meer des Balticums. Bulletin de la Commission
Geologique Finlande. 115, 231-250.

Buzulçağında Avrupa Manzarası

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Buzulçağında Avrupa Manzarası

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Ankara Avrupa SUPRANASYONAL

almalar Dergisi BR Cilt:EKL

Pergamon PH: S0277-3791(96)00028-S

PALAEOLITHIC LANDSCAPES OF EUROPE AND ENVIRONS,

T.H.VAN ANDEL, and P.C. TZEDAKIS,

BR GENEL BAKI: GNMZDEN 150.000 LE

eviren: M. Kaya UYSAL

Dr, Uzman, Ankara niversitesi Avrupa Topluluklar Aratrma ve Uygulama Merkezi

ekil 1: Dnya yrngesindeki dnemsel deiimler zerine kurulu, son 200.000 yl

ekil 3: OIS 2 safhasnda buzullama faaliyetinin en kuvvetli olduu zaman aralnda,

Buzul yaylmasnn kresel lekte ilerleyii ve gerileyii, byk deniz seviyesi

sahanlklar ve tabanlar zerindeki su hacminin azalmas veya artmasna bal olarak

tortullar, gene buzul hareketleriyle tekrar andrlarak silinebilmektedir. Bu nedenle,

ekil 5: ekil 6, 9, 13 ve 14te gsterilen alma alanlarnn corafi konumlarn gsteren

almamzda yer verilen polen kaytlarnda yaplan incelemeler sonucu

almamzn Tarihsel Derinliinin Alt Snrn Oluturan 150.000 Yl

bulunan polenlerin gsterdii bitki rtsnn, gnmzdeki tundra ve step bitki

lmanl gsteren yaz scakl makuldur, nk orta enlemlerdeki bu ortamlar, le

ekil 6: Gnmzden 150.000 yl nce, OIS 6 safhasnda Avrupann manzaras. Buzul

ekil 7: Ak kyda yaplan tortul sondajlarndan elde edilen polen malzemesinin

ekil 9: OIS 5e safhasnda, gnmzden 125.000120.000 yllar ncesinde hkm sren

Gnmzden yaklak 126.000116.000 yllar ncesi zaman aralnda, Eemien

oluturur ekilde Sahra lne doru uzanmaktadr. Sahra lnn yaylma

Gney Avrupadaki mee/karaaa geiini, yabani zeytinin (Olea) ve yaprak

Ostrobothniada OIS 5e safhasnda iklimin optimum scaklk deeri, sca seven

Gnmzden 116.00074.000 Yllar ncesi Zaman Aral: Buzul ana

kuzey-gney ynl olarak orman rtsn oluturan aa trlerindeki deiimler daha

Kuzey Afrikadaki OIS 5a-d sresince mevcut koullar, Afrikann bu blgesinin

Gnmzden 74.00059.000 Yllar ncesi Zaman Aral: Byk Buzul

pp.106108; Menke, 1991) bulunmutur. Ancak btn bu almalarn sonucu

OIS 4 safhas boyunca egemen olan buzul yaylmas ve zellikle skandinavya

Hollandada iklimde snmann grld dier aralklar, Hengelo (39.000 -

yaylm, Yunanistann kuzeyinde de varken (Wijmstra, 1969; Tzedakis, 1994),

Haritalar, ortamlar hareketsiz gsterir. Haritalarn gsterdii deiimler, birbiri ardnca,

Frodeman, R. (1995). Geological reasoning: Geology as an interpretive and historical science.

Rossignol-Strick, M. (1983). African monsoons and immediate climate response to orbital

You might also like