A. Zybertowicz, Niewidoczna Władza

Andrzej Zybertowicz
Niewidoczna wadza: komunistyczne pastwo

policyjne w Polsce lat osiemdziesitych
Jeeli inne nasze struktury spoeczne i po-

lityczne s sabe, to resort MSW musi by
mocny i trzeba go chroni
Wojciech Jaruzelski
Pastwo komunistyczne byo pastwem policyjnym*.

Spostrzeenie proste, lecz zadziwiajco rzadko konkretyzowane empirycznie.
W pracy tej na zjawisko tytuowe chc spojrze nie pod ktem aktw przemocy,
naduy wadzy, przeladowa czy amania praw czowieka. Celem jest rekonstruk-
cja struktur komunistycznego pastwa policyjnego przez pryzmat przede wszyst-
kim procesw informacyjno-regulacyjnych w odniesieniu do systemu spoecznego
jako caoci oraz zwrcenie uwagi na te mechanizmy rzdzenia, zazwyczaj
umykajce uwadze osb, ktrymi rzdzono3.
Twierdz, i bez wiedzy o machinie pastwa policyjnego lat osiemdziesitych
nie sposb w peni zrozumie genezy i dynamiki transformacji ustrojowej w na-
szym kraju. Jakub Karpiski we Wstpie do swej ksiki Dziwna wojna mwi:
(...) Opisano tu przede wszystkim wydarzenia z historii jawnej, dostpnej
w dowiadczeniach do licznych wiadkw i uczestnikw. Na porzdne
opisanie historii tajnej ukrytych pertraktacji, narad w nielicznych zespoach,
niepublicznie przekazywanych propozycji, informacji i polece, misji nie
ujawnionych wysannikw trzeba jeszcze poczeka. Wydarze ukrytych
' Romanowi Backerowi, Piotrowi Hubnerowi, Marii o i Aleksandrowi Sobieszkowi dzikuj za uwagi
przedstawione do wczeniejszych wersji tego tekstu.
: Malinowski 1992, s. 72 (por. bibliografi na kocu niniejszego tomu).
3 Tak na przykad, cenna skdind praca: Kierowanie w spoeczestwie: analiza socjologiczna, red.
Witold Morawski, Warszawa 1979, podjtego tutaj wymiaru kierowania w ogle nie porusza. Nie sdz,
i stao si tak jedynie z powodu uwarunkowa cenzuralnych. W gr wchodzi raczej konceptualne
niedostrzeganie tego istotnego wymiaru procesw sterowania yciem spoecznym.
* Bibliografia do niniejszego artykuu znajduje si na kocu tomu.
154 Andrzej Zybertowicz
mona si domyla, ale by to robi z sensem, warto najpierw wiedzie, co

dziao si w historii jawnej, co byo dostpne i wiadome w miar powszechnie
(Karpiski 1990, s. 7).
Niewidoczna wadza przedmiot tego opracowania wsptworzya kon-
tekst strukturalny, w ramach ktrego obie historie: jawna i tajna si rozgryway.
Znajc ten kontekst, atwiej bdzie badaczom przemieszcza si po rejonach
nieznanego, wyznacza przestrzenie zdarze moliwych i niemoliwych w sytua-
cjach, gdy posiadane informacje s niepene.
Zasadnicz organizacyjn infrastruktur pastwa policyjnego w Polsce tworzyy
dwa ministerstwa: Spraw Wewntrznych i Obrony Narodowej. Staram si niej
przedstawi t infrastruktur i wskaza dalsze kierunki docieka nad zaniedbywa-
nymi przez badaczy mechanizmami sterowania procesami spoecznymi.
Niniejsze opracowanie stanowi jedynie wstpne przyblienie do tematu, dalekie
od jego wyczerpania, tak pod wzgldem uzyskania i weryfikacji podstawowych
informacji, jak te ich oglniejszej interpretacji. Chocia przedstawionej tu mozaice
instytucji pastwa policyjnego brak jest wielu elementw (ufam, e nie tych
najwaniejszych), to sdz, i oglny zarys mechanizmu tego pastwa ju si
wylania.
Pastwo policyjne
Standardowa charakterystyka pastwa policyjnego jest nastpujca: system
polityczny, w ktrym aparat policyjny dominuje nad strukturami rzdzenia, spra-
wujc arbitraln wadz w pastwie represyjnym4. W gr wchodz wszelkie syste-
my polityczne, niezalenie od stosowanych w nich ideologicznych
uprawomocnie, w ktrych zorganizowana przemoc stosowana jest poza kontrol
spoeczestwa, a instrumenty przymusu mog by uywane arbitralnie dla celw
grupy rzdzcej. Oznacza to sytuacj braku jakiejkolwiek infrastruktury prawnej,
ktra byaby niezalena od policji lub grupy rzdzcej. Gwnym celem policji
w takim pastwie jest zwalczanie wszelkich form aktywnoci postrzeganych jako
niepodane przez grup rzdzc, bd przez sam policj'. Inne kluczowe
funkcje policji w pastwie policyjnym to: gromadzenie informacji, nadzr nad
wszelkimi formami aktywnoci spoecznej i tworzenie klimatu, w ktrym jednostki
4 Nawet najbardziej powierzchownej charakterystyki pojcia pastwo policyjne" nie znajdziemy

w wydanym niedawno Leksykonie politologicznym (pod red. Antoszewskiego i Herburta, 1995). Nie
zawiera on te hase: policja, przymus ani przemoc. Zastanawiam si, czy lepota badaczy na te
kategorie i sygnalizowan przez nie problematyk nie stanowi jednego z elementw dziedzictwa nauk
spoecznych po komunizmie.
5 Zauwaalna w tym momencie dwuznaczno z jednej strony, dominacja aparatu policyjnego nad
strukturami rzdzenia, z drugiej za, uywanie policji dla realizacji celw grupy rzdzcej jest
zapewne nie do uniknicia. Tego typu relacje jak to w yciu spoecznym bywa maj charakter
pynny; w rnych okresach, rni aktorzy potrafi uzyskiwa mniej lub bardziej trwa przewag.
Niewidoczna wadza: komunistyczne pastwo policyjne w Polsce lat osiemdziesitych 155
s zatomizowane na tyle, by uniemoliwio to wyonienie si solidarnoci zbioro-

wej, mogcej zagrozi grupie rzdzcej (por. Schpflin 1987; Robertson 1985).
Mwic dalej o subach policyjnych, mam na myli wszelkie instytucje pa-
stwowe prowadzce prac operacyjn, tj. korzystajce z tych rodkw gromadzenia
informacji, ktrych skuteczno zaley od zachowania w tajemnicy rde i sposo-
bw gromadzenia informacji.
W tym kontekcie warto wprowadzi te pojcie kontroli operacyjnej. Istota jej
polega na tym, i jednostka (lub grupa) nie wie, czy i kiedy poddawana jest
kontroli; nie wie, kto z jej otoczenia przekazuje informacje odpowiednim instytu-
cjom, nie wie, jakie i kiedy formy jej komunikowania si z otoczeniem (rozmowa
bezporednia, telefoniczna, listy) s sprawdzane. Jednostka moe niekiedy domy-
la si, i zostaa poddana takiej kontroli np. e w danym pomieszczeniu
znajduje si podsuch, lub i to wanie ten, a nie inny kolega jest donosicielem.
Jednak brak pewnoci, co do konkretnych form tej kontroli utrudnia, bd
uniemoliwia skuteczne jej przeciwstawianie si np. dezinformowanie podsu-
chujcych.
Paradoks sterowania spoeczestwem komunistycznym

Znany dysydent Wadimir Bukowski zaobserwowa swego czasu nastpujcy
paradoks konstrukcyjny systemw typu sowieckiego. Z jednej strony wadza
podejmuje bardzo zoone przedsiwzicia majce doprowadzi do tego, by
obywatele nie mwili gono tego, co myl; by ich sowa zgodne byy z ideolo-
gicznymi zaleceniami. Z drugiej strony, wadza nie szczdzi kosztw i wysikw, by
jednak dowiedzie si, jakie s prawdziwe pogldy spoeczestwa; rozwija zatem na
skal niebywa w dziejach system masowej infiltracji wszystkich grup spoecznych.
Pastwo komunistyczne musi koordynowa o wiele wicej procesw spoecz-
nych ni pastwo demokratyczne. Z drugiej strony, sama natura panowania
komunistycznego jest taka, i systemowo blokuje ono przepyw informacji w spo-
eczestwie oraz midzy wadz a spoeczestwem. Jednak w sytuacji, gdy pa-
stwo komunistyczne stoi przed zoonymi zadaniami mobilizacji i inynierii
spoecznej (przykadem niech bdzie program industrializacji), musi ono posiada
wiarygodne informacje zwrotne o skutkach swojej polityki (zob. Katz, Kahn 1979;
s. 345-400; rozdz. 9 Komunikacja: przepyw informacji6).
Wydaje si, i komunici sprawujcy wysokie urzdy do dobrze zdawali sobie
z tego spraw. Tak np. na naradzie kierowniczego aktywu MSW w lutym I960 r.
zaproszony tam Edward Ochab (wczenie czonek Biura Politycznego) mwi, i
6 Na ten kierunek analizy problemu pierwszy zwrci mi uwag Piotr Skuz. Wczeniej, w pracy
W ucisku tajnych sub: upadek komunizmu i ukad postnomenklaturowy (Zybertowicz 1993,
s. 33-39) podchodziem do tego problemu bardziej intuicyjnie ni teoretycznie.
rzd musi podj niekorzystne dla robotnikw dziaania majce na celu zmniejsze-
nie popytu obnienie pac w budownictwie i podwyszenie norm produkcyj-
nych i technicznych w innych zakadach. Henryk Dominiczak pisze, e
Ochab przygotowa wic SB psychicznie, aby znajc sprawy od podszewki,
gotowa bya do dziaa, podkrelajc, e: bez interwencji Suby Bezpiecze-
stwa nie bdzie si tu mona obej". Minister Wicha zapewnia (...) o goto-
woci aparatu bezpieczestwa do dziaa, dodajc, e zapewni on czynnikom
pastwowym i partyjnym stay dopyw informacji o tym, co bdzie si dziao
w zakadach pracy, by na czas mogy one podj stosowne dziaania (Domi-
niczak 1994, s. 297).
Anthony Giddens, jeden z najgoniejszych wspczesnych teoretykw socjolo-
gii, zauway, i cech spoeczestw okrelanych przeze jako pnonowoytne
jest zinstytucjonalizowane monitorowanie procesw spoecznych.
Refleksyjno nowoytnego ycia spoecznego polega na tym, e praktyki
spoeczne s w sposb cigy analizowane i przeksztacane w wietle napy-
wajcych informacji o tych praktykach wanie, t drog przeto konstytutyw-
nie przeksztacajc ich charakter (Giddens 1990, s. 38).
W krajach totalitarnych, gdzie roli takiego monitorowania nie mogy peni
pluralistyczne media ani niezalene nauki spoeczne, odpowiednie zadania stawia-
no przed tajnymi subami.
Daleko nam jeszcze do penego uwiadomienia sobie roli tajnych sub
w codziennym funkcjonowaniu spoeczestw i gospodarek komunistycznych. Pra-
gnc rol t uchwyci, wychodz od nastpujcej hipotezy: tajne suby w znacznej
mierze peniy funkcje regulacyjno kontrolne, jakie w gospodarce rynkowej peni
prywatna wasno, konkurencja rynkowa, twardy pienidz i inne czynniki wymu-
szajce racjonalno dziaa produkcyjnych, a w demokratycznym systemie poli-
tycznym peni wolna prasa, instytucje konsumenckie, samorzdy lokalne
i niezalene stowarzyszenia (w sumie: instytucje spoeczestwa obywatelskiego).
Tajne suby byy zatem wanym skadnikiem mechanizmu systemowego.
Peniy te istotne zadania kontrolne na rzecz centrum politycznego (tj. Politbiura),
przeciwdziaajc w pewnej mierze tendencjom do autonomizacji wadzy (nie tylko
gospodarczej) niszego szczebla wobec szczebli wyszych.
rda informacji
Moim zdaniem, nie trzeba czeka na otwarcie archiww, by uzyska pewien
wstpny, ale do wiarygodny, oglny obraz sytuacji w interesujcym nas zakresie.
Ju znane, dajce si wydoby z publikowanych materiaw, liczne, cho rozpro-
szone informacje, zebrane w jednym miejscu, drog ich wzajemnej konfrontacji
umoliwiaj uzyskanie nowego, tymczasowego, wzgldnie wiarygodnego obrazu
sytuacji.
Mam na myli pamitniki lub obszerne czsto wywiady z byymi wysokimi

funkcjonariuszami tajnych sub. Chodzi o generaw i pukownikw: Henryka
Bosaka, Henryka Dankowskiego, Artura Gotwk, Jerzego Grub, Wojciecha
Jaruzelskiego, Czesawa Kiszczaka, Mariana Moraczewskiego, Marka Ochockiego,
Wadysawa Poog i Franciszka Szlachcica. Wykorzystaem te rozmowy z cywi-
lami" Krzysztofem Kozowskim i Janem Widackim (zob. bibliografia). Chocia
wikszo z tych osb przy okazji wypowiedzi publicznych prbowaa upiec swoj
wasn (nie zawsze polityczn) piecze, robic to, wymienione postacie przekazay
sporo wiedzy o instytucjach policyjnych PRL.
Interesujce informacje, w tym liczne dokumenty, zawieraj opracowania Hen-
ryka Piecucha (zob. bibliografia). Sporo dowiedziaem si z liczcego ponad
600 stron maszynopisu nie publikowanej pracy Henryka Dominiczaka, historyka
i byego funkcjonariusza MSW, ktry mia dostp do materiaw archiwalnych oraz
300 stronicowego uzasadnienia wyroku w procesie funkcjonariuszy SB, ktrzy na
pocztku 1984 r. dokonywali porwa dziaaczy podziemnej S". Wykorzystaem
take stenogramy posiedze Sejmowej Komisji Administracji i Spraw Wewntrznych
oraz raporty komisji specjalnej kierowanej przez Jana Mari Rokit i podkomisji, ktrej
przewodniczy Janusz Okrzesik. Odbyem te szereg rozmw z byymi funkcjona-
riuszami cywilnych i wojskowych sub specjalnych, ktre uatwiy mi krytyczn
interpretacj materiaw publikowanych.
Dlaczego lata osiemdziesite?

Moemy mwi o pastwie policyjnym w Polsce minionej dekady, poniewa
wystpoway liczne przejawy przewagi sub policyjnych nad innymi, kluczowymi
instytucjami pastwa.
Powody tej sytuacji s nastpujce:
1. Stan wojenny wzmocni pozycj wojska i MSW wzgldem innych instytucji
wadzy pastwowej.
2. Nastpia koncentracja kontroli nad subami policyjnymi w rkach Wojciecha
Jaruzelskiego.
3. Miaa miejsce intensyfikacja funkcji policyjnych skierowanych przeciw wasne-
mu spoeczestwu; wszystkie suby (cznie z wywiadem zagranicznym) byy
zadaniowane" pod ktem zwalczania opozycji.
4. Wystpiy liczne reorganizacje i rozbudowa MSW.
5. Miay miejsce liczne przejawy umocnienia pozycji struktur policyjnych wobec
nie tylko lokalnych ogniw PZPR (Jest to pochodne wzgldem punktw powy-
szych zwaszcza 1. i 2.).
W pierwszym okresie stanu wojennego na plan pierwszy wysunli si komisa-
rze wojskowi fabryk i urzdw. Wielu czonkw partii oddao legitymacje, bd
zachowywao si cakiem biernie. Genera Marek Ochocki (w latach osiemdziesi-
tych komendant wojewdzki MO w Legnicy i odzi) twierdzi, e w Wojewdzkim
Komitecie Obrony I sekretarz KW PZPR W stanie wojennym by statyst (...)"

(Ochocki 1992, s. 34).
Wojewodowie, ktrzy byli wojskowymi (m.in. Elblg, Katowice), bez wtpienia
mieli silniejsz pozycj wzgldem lokalnego komitetu PZPR od wojewodw
cywilnych". W Poznaniu I sekretarzem KW take zosta wojskowy. Generaowie
wojska byli w rzdzie: np. Micha Janiszewski, szef Urzdu Rady Ministrw, take
w okresie premierostwa Zbigniewa Messnera (po objciu przez Jaruzelskiego
w 1985 r. funkcji przewodniczcego Rady Pastwa). Wrd wojskowych wprowa-
dzonych na wysokie stanowiska partyjne trzeba wymieni generaw: Jzefa
Bary, ktry by czonkiem BP i sekretarzem KC oraz Floriana Siwickiego, take
czonka BP.
Aby zrozumie rda silnej pozycji Jaruzelskiego trzeba przypomnie, e
wiceministrem Obrony Narodowej by w latach 1962-1968, Szefem Sztabu Gene-
ralnego (podlega mu Zarzd II, czyli wywiad wojskowy) od 1965 r., ministrem
obrony narodowej od r. 1968; czonkiem Biura Politycznego od 1971 r. W lutym
1981 r. zosta premierem, nadal kierujc resortem ON. W lipcu 1981 r. mianowa
szefem MSW swego przyjaciela gen. Czesawa Kiszczaka, wczeniej szefa wywiadu
wojskowego i szefa WSW (po raz pierwszy w PRL szef MSW z wojska), co
umoliwio m.in. koordynacj pracy sub specjalnych dwch resortw. W pa-
dzierniku 1981 r. Jaruzelski zosta pierwszym sekretarzem PZPR, a w grudniu
szefem WRON. W 1983 r. opuci stanowisko ministra Obrony Narodowej, a Rada
Pastwa mianowaa go naczelnym dowdc si zbrojnych PRL na czas wojny.
W listopadzie 1984 r. obj bezporedni nadzr nad organizacj partyjn w MSW
(Piecuch 1993, s. 196; Walichnowski, red. 1989, s. 277).
Poza informacjami dostarczanymi przez suby specjalne Jaruzelski dysponowa
take dobrze rozbudowanym (cho bardzo nasyconym jzykiem ideologii) kana-
ami informacji partyjnej i rzdowej. W 1985 r., Wiesaw Grnicki, kierownik
Zespou Studiw przy premierze wskaza, i
przez ca dob dyuruje specjalny sztab operacyjny przy premierze, na
bieco analizujcy sytuacj w kadym wojewdztwie. (...) Kierowany przeze
mnie zespl jest przede wszystkim jednym z alternatywnych kanaw infor-
macji, uczestniczcym w przetwarzaniu przesanek wyjciowych do podejmo-
wania decyzji", (Grnicki 1985).
Pukownik Artur Gotwko, przez kilka lat przed okresem stanu wojennego, szef
ochrony kontrwywiadowczej i fizycznej generaa Wojciecha Jaruzelskiego, a p-
niej oficer operacyjny MSW, twiedzi, i jeli Jaruzelski o czym nie wiedzia, to nie
chcia wiedzie (Piecuch 1993, s. 50, 51, 164, 208). Pooga mwi, e genera zna
tajemnice naszej kuchni, czsto korzysta z podsuchw i innych materiaw.
Szczeglnie duo szpargaw studiowa przed spotkaniem z hierarchami" (Pie-
cuch 1996a, s. 230, por. 103-104 7 ). Nawet jeli teza Gotwki jest przerysowana,
dobrze oddaje ona oglne nastawienie.
Tez, i do walki z opozycj naley skierowa wszystkie suby resortu wyra-
ono ju na posiedzeniu kierownictwa MSW w listopadzie 1976 r. (Dominiczak
1994, s. 469, 664; por. s. 471).
Bez odpowiednio zorganizowanej sieci agentw i informatorw praca wywia-
dowcza i kontrwywiadowcza jest nie do pomylenia. Tak jest na caym
wiecie, tak byo i w PRL z t rnic, e blisko 90% agentw rozpracowywao
wasne spoeczestwo (Dominiczak 1994, s. 45).
W 1990 r. pose OKP, Krzysztof abiski wczenie czonek komisji weryfi-
kujcej kadry centralne SB (pniej by wiceministrem MSW) stwierdzi:
W zasadzie mona powiedzie, e caa SB wcznie z wywiadem i kontr-
wywiadem w okresie ostatnich dziesiciu lat skupiaa swe dziaania wycznie
na Solidarnoci" i Kociele.
Chcia Pan powiedzie gwnie".
Nie, chciaem powiedzie wycznie".
Czym wic zajmowa si w tej dziaalnoci kontrwywiad?
Zajmowa si przechwytywaniem przesyek z ksikami, powielaczami,
farb drukarsk.
A wywiad zbiera informacje skd te przesyki nadchodz i kto je finansuje?
Dokadnie tak (abiski 1990, s. 3).
Niewtpliwie komisja nie miaa penego dostpu do materiaw i abiski nieco
przesadzi, mwic: wycznie". Liczne inne dane wskazuj jednak, e taka bya
generalna tendencja. Piotr Naimski, ktry jako szef UOP uzyska zapewne nieco
lepsz orientacj od abiskiego
stwierdzi, e nie byo adnej merytorycznej rnicy pomidzy tajnymi wsp-
pracownikami Suby Bezpieczestwa, a wsppracownikami I Departamen-
tu, czyli wywiadu MSW. Wywiad ten zajmowa si m.in. zwalczaniem opozycji
demokratycznej w Polsce, a take rozpracowywaniem tzw. opozycji ideolo-
gicznej w kraju i za granic (m.in. Radio Wolna Europa, Kultura" paryska,
orodki polonijne na Zachodzie) (Szaniawski 1992, s. 2; por. Piecuch 1996a,
s. 113).
Kiszczak, ktry zastpc czonka BP zosta w lutym 1982 r., czonkiem w lipcu
1986 r., w cigu kilku lat dokona przewrotu w strukturze organizacyjnej MSW. Na
wzr wojskowy powoano tzw. suby (m.in. bezpieczestwa, wywiadu i kontr-
wywiadu, MO, wojsk MSW, polityczno-wychowawcz etc. zob. Widacki 1992,
s. 14). W listopadzie 1981 r. powoano Departament V (przej zadania Departa-
mentu IIIA ochrona przemysu ktry zlikwidowano), w 1982 r. Biuro Studiw
7 Sam Jaruzelski stwierdza, i korzysta ze rde operacyjnych" (np. 1992, s. 225).

(Grocki 1992, s. 35 i n.; Widacki 1992, s. 15-16). Duo dziao si w 1983 r.,
podzielono wojewdztwa na rejony i utworzono komendy rejonowe MO z komr-
k SB (Dominiczak 1994, s. 398-399). Wprowadzono stanowiska zastpcw
komendantw do spraw SB w komendach rejonowych, miejskich, dzielnicowych
i komisariatach MO wraz z komrkami SB ds. techniki operacyjnej (Dominiczak
1994, s. 400). Oznaczao to ulokowanie funkcjonariuszy SB take w gminach
wiejskich. Przyjto ustaw o urzdzie Ministra Spraw Wewntrznych8, m.in. legali-
zujc stosowanie rodkw operacyjnych (Dominiczak 1994, s. 403-407) 9 , ktra
spowodowaa zmian nazewnictwa jednostek terenowych: urzdy (odpowiednie-
go szczebla) zamiast komend. Nastpiy zmiany zakresu dziaa departamentw:
z Departamentu II wyczono i przekazano do Departamentu III ochron
operacyjn dziennikarzy i mediw z wyjtkiem agencji Interpress" (obsugiwaa
dziennikarzy zagranicznych); do Departamentu V ochron obiektw komuni-
kacji i cznoci oraz przedsibiorstwa spedycji zagranicznych (Dominiczak 1994,
s. 4 0 2 A 0 3 ) . Wreszcie w grudniu powoano Komitet Rady Ministrw do Spraw
Przestrzegania Porzdku i Dyscypliny Spoecznej z Kiszczakiem jako przewodni-
czcym. Henryk Dominiczak twierdzi, e komitet praktycznie zastpi WRON
(Dominiczak 1994, s. 574).
W 1984 r. wydano zarzdzenie ministra stwierdzajce, e szefowie WUSW
podlegaj bezporednio jemu (Dominiczak 1994, s. 407): powoano NOMO
Nieetatowe Oddziay MO. Miay liczy 12 740 funkcjonariuszy sformowanych
w 110 kompaniach i 18 batalionach (Dominiczak 1994, s. 407). Powoano Zesp
Operacyjny w Departamencie III zajmujcy si infiltracj centralnych elit partyj-
no-pastwowych (Piecuch 1993, s. 320-352; statut Zespou na s. 482A486; zob.
dokument Zapobieganie... 1996). Powoano Departament VI rolnictwo oraz
zarzd Ochrony Funkcjonariuszy, w terenie inspektoraty. Rozwizanie SB i powo-
anie UOP nastpio w kwietniu 1990 r.
Henryk Piecuch komentuje t polityk nastpujco:
Nowy minister zacz urzdowanie od dyscyplinowania podwadnych, ci-
gania zaufanych osb z wojska i reorganizacji resortu. Dyscyplinowanie osi-
ga poprzez karanie, degradowanie i wyrzucanie niewygodnych
funkcjonariuszy. W ten sposb oczyszczone przedpole zapenia swoimi
ludmi z WSW (...). Prace reorganizacyjne rozoono na duszy okres. Ich
analiza wskazuje, e genera Kiszczak, wprowadzajc nowe struktury, wzo-
rowa si na byym Ministerstwie Bezpieczestwa Publicznego, wojsku i mo-
delu sowieckim. Powsta stwr trudny do kierowania, w ktrym byy
moliwoci szerokiego posugiwania si dziaaniami pozaprawnymi. Wiele
8 Dz. U. nr 38, poz. 172.

9 W praktyce jednak np. podsuch telefoniczny zakadano bez stosowania wymaganej procedur zgody
prokuratora (Mai), Nie ma ju pluskiew na Jasnej Grze, Express Wieczorny" 1990, nr 216, w. 3,
8 listopada, s. 1-2; Markiewicz 1990.
pocigni organizacyjnych wskazuje, e nowemu ministrowi wanie o to

chodzio (Piecuch 1993, s. 482; por. Widacki 1992, s. 17).
W latach osiemdziesitych czsto wystpowao informacyjne pomijanie partii
na niszych szczeblach, cznie z wojewdzkim (Ochocki 1992, s. 11).
Partia chciaa, ebymy my, milicja, byli realizatorami woli komitetw woje-
wdzkich. Minister Milewski nigdy nie zdoby si na to, by jednoznacznie
okreli w tym wzgldzie stanowisko kierownictwa resortu. Kiszczak nato-
miast kategorycznie stwierdzi [w r. 1981], e komendant wojewdzki milicji
i jego zastpcy podlegaj tylko Ministerstwu Spraw Wewntrznych. Wynika
z tego, e polecenia pierwszego sekretarza KC i premiera przekazywane s
ministrowi i tylko on moe wydawa dyspozycje komendantom. Tylko przed
nim rozliczaj si ze swej dziaalnoci. Sowa te uwalniay nas od permanen-
tnych naciskw ze strony wojewdzkich wadz partyjnych.
[K. Spychalski, rozmwca Ochockiego:] Mona to rwnie interpretowa
jako...
Jako wyjcie milicji spod wszelkiej jurysdykcji poza resortowej.
[K. S.] Czyli przygotowanie was do dziaa w peni dyspozycyjnych. Kiszczak
chcia zapobiec rozmywaniu si centrum dyspozycyjnego.
Tak to odbieraem, przynajmniej ja. Myl, e w sytuacji ekstremalnej byo to
wyjtkowo trafne i jasne postawienie sprawy, a nie kamuflowanie podlegoci
ludziom, ktrzy ju praktycznie powoli umierali, to znaczy, sekretarzom partii
(Ochocki 1992, s. 128) (...) Informacje z milicji szy do Warszawy poza kontrol
wszystkich innych organw (Ochocki 1992, s. 155; por. s. 212-213, 218).
Jednak Wadysaw Pooga interpretuje te sprawy inaczej:
Pamitam wiele zadranie na styku sekretarz KW-szef urzdu [spraw we-
wntrznych]. Nie pamitam, aby kiedykolwiek przyznano racj funkcjonariu-
szowi, mimo e czsto racja bya po jego stronie (...) (Piecuch 1996a, s. 97).
O relacjach midzy subami specjalnymi a parti wiadczy te sam fakt
powoania wspomnianego wyej Zespou Operacyjnego Departamentu III.
Zesp ten infiltrowa m.in. rodowiska Mieczysawa F. Rakowskiego, Hieronima
Kubiaka, Adama Schaffa, kierownictwa ZSL i SD i rodowiska setek osb
pracujcych w instytucjach centralnych (m.in. w Sejmie, Radzie Pastwa, NIK
oraz w KC PZPR).
Paradoksalnym ukoronowaniem procesu rozwoju pastwa policyjnego byo
wystpienie gen. Kiszczaka w roli gobka pokoju", tzn. gwnego koordynatora
rozmw Okrgego Stou. Dynamika tego procesu wymaga osobnej analizy. W tym
miejscu pozwol sobie jedynie na przypuszczenie, i w ostatnich latach przed
Okrgym Stoem suby specjalne realizoway zadanie, z ktrego nie wszystkie ich
ogniwa zdaway sobie spraw. Byo nim podnoszenie stawki poprzez kontynu-
acj, czy nawet nasilanie represji w obliczu nadchodzcego porozumienia
z opozycj (zob. Bartosz 1991, s. 11; Ochocki 1992, s. 225; Dominiczak 1994, s. 586,
589). By moe spraw nie wyjanionych do dzi mierci ksiy Sylwestra Zycha,
Stefana Niedzielaka i Stanisawa Suchowolca naleaoby analizowa w kontekcie

tego wanie przypuszczenia (zob. Branach 1994, s. 6-7).
Ministerstwo Spraw Wewntrznych

Pewien zrnicowany w czasie nadzr istnia ze strony Wydziau Admi-
nistracyjnego KC, w terenie KW oraz tzw. resortowego sekretarza KC. Waniejsze
nominacje personalne w resorcie nadzorowa Wydzia Kadr KC. W centrali MSW
dziaa Komitet Zakadowy PZPR, w randze Komitetu Dzielnicowego w Warszawie;
zrzesza ponad 8000 czonkw partii (Widacki 1992, s. 147). Mniej wane byy
zwizki z Komitetem Rady Ministrw do spraw Przestrzegania Prawa i Porzdku
Publicznego, formalnie kierowanego przez Kiszczaka, bezporednio przez wice-
ministra spraw wewntrznych gen. Lucjana Czubiskiego. Inny rodzaj nadzoru
sprawowali przedstawiciele oficjalnej rezydentury KGB w Polsce ta sprawa
znajduj si jednak poza tematem niniejszego opracowania.
Po reorganizacji przeprowadzonej w kocu 1956 r. organy bezpieczestwa
wtoczono" w struktur organizacyjn milicji. W terenie zniky samodzielne jed-
nostki organizacyjne tych organw i zostay jedynie szyldy MO (Dominiczak 1994,
s. 201). Z t polityk zgodna bya odmienna wewntrzresortowa i publiczna
kolejno wymieniania: wrd swoich, np. na akademiach, najpierw wymieniano
SB, potem MO; publicznie mwiono: MO i SB (rdo O; potwierdzone przez
analiz materiaw prasowych i dokumentw resortowych).
W resorcie moemy wyodrbni co najmniej sze, prowadzcych wzgldnie
niezalenie od siebie prac operacyjn, sub policyjnych: wywiad, kontrwywiad,
Suba Bezpieczestwa, Milicja Obywatelska, Zarzd Ochrony Funkcjonariuszy
oraz Zarzd Zwiadu Wojsk Ochrony Pogranicza. Wydaje si, e taka ich kolejno
odzwierciedla wag przypisywan im w strukturach pastwa przez komunistw.
Wizao si to z wczesnym wyobraeniem pojcia racji stanu pozycja wywiadu
odzwierciedlaa nadrzdno strategicznych interesw Ukadu Warszawskiego nad
sprawami wewntrznymi (rdo O).
Wymienione piony dziaay wzgldnie niezalenie od siebie i rekrutoway
swoich informatorw w celu zapewnienia ochrony operacyjnej" przypisanych im
rodowisk przed szkodliwymi wpywami.
W ostatnich latach, ujawniajc tajemnice MSW, koncentrowano si raczej na
walce resortu z Kocioem katolickim, opozycj polityczn, na przeladowaniach,
dezinformacji, na czysto instrumentalnym, represyjnym traktowaniu prawa i podo-
bnych sprawach. Walka z dziaalnoci opozycyjn, antysystemow nie wyczerpy-
waa jednak zakresu codziennych zada sub. Ju od samego zarania
komunistycznego systemu wadzy kady zakad pracy, kada pastwowa i sp-
dzielcza instytucja, ministerstwo, urzd centralny, centrala handlu zagranicznego,
czasopismo, bank, zagraniczna budowa czy placwka zagraniczna (np. podlega-
jca MSZ, jak Instytut Kultury Polskiej w Londynie), kada waniejsza delegacja
zagraniczna 10 , szkoa, uczelnia, organ Rad Narodowych, PRON, stowarzyszenie,

klub sportowy, lokal rozrywkowy (o TW wrd prostytutek Szpecht 1990,
s. 21-30), placwka kulturalna (np. Filharmonia Narodowa), sowem: kada dzie-
dzina ycia spoecznego miaa swojego opiekuna z MSW (Piecuch 1993, s. 354,
381). Niektre instytucje, np. fabryki wytwarzajce tzw. produkcj specjaln
(np. uzbrojenie), miay opiekunw ze sub wojskowych (zob. niej).
Praca opiekunw miaa charakter dwutorowy. Z jednej strony opieka polegaa
na oficjalnej (czy raczej poficjalnej czsto dbano tu o pewn poufno dziaa)
wsppracy z kierownictwem zakadw, zwaszcza z pionem kadrowym. Z drugiej
strony, zadaniem opiekuna byo prowadzenie na terenie podlegego obiektu grupy
informatorw, czyli Tajnych Wsppracownikw (TW). Opiekun oficjalnie przed-
stawia si kierownictwu zakadu i domaga si ode wsppracy. Kierownictwo
to byo traktowane jako tzw. KO Kontakty Operacyjne i nie miao prawa zna
danych osobowych TW w danym obiekcie. Celem opiekuna byo posiadanie penej
orientacji co do sytuacji na terenie obiektu. W wypadku instytucji gospodarczych
gwnym deklarowanym celem byo zwalczanie przestpczoci gospodarczej,
marnotrawstwa etc. (zob. niej). W latach osiemdziesitych opiekunom wytyczano
zadania przede wszystkim zwalczania opozycji.
W przypadku niektrych instytucji (np. MSZ, MHZ, poczta i telekomunikacja)
istnia jeszcze kana nadzoru polegajcy na zatrudnianiu w nich funkcjonariuszy
sub cywilnych lub wojskowych na etatach niejawnych.
Departament I wywiad
Liczba zatrudnionych: od 600 do 700 (Kaszyski, Podgrski 1994, s. 79); inne
rdo podaje liczby od 600 do 1000 (Snopkiewicz 1992, s. 157). Liczba agentw
nieznana; szacuj wielko na okoo 1000 osb. W wojewdztwach istniay tylko
referaty podlege bezporednio zastpcy szefa WUSW ds. SB. Departament I po-
siada oficerw pracujcych na terenie kraju, odpowiedzialnych za rekrutacj
nowych wsppracownikw; utrzymywali oni kontakty np. z nauczycielami aka-
demickimi, typujcymi osoby, ktre warto rekrutowa. Pracownicy Departamen-
tu I dziaali te w polskich placwkach dyplomatycznych i Biurach Radcy Handlowego
(BRH) jako attach handlowi. Na przykad w 1980 r. w Sztokholmie rol tak peni
ppk Janusz Koryciski, ktry
mia sprawowa nadzr nad kilkoma centralami handlu zagranicznego zwi-
zanymi z przemysem elektronicznym i elektrotechnicznym oraz zajmowa
si akwizycj na ich rzecz. Do jego oficjalnych obowizkw naleao te
analizowanie rynku i moliwoci rozwoju handlu oraz wsppracy gospodar-
10 Aleksander Kwaniewski, swego czasu prezes Polskiego Komitetu Olimpijskiego, poda, i w dele-
gacji PKOL na olimpiad w Seulu w 1988 r. byo dwch ludzi z bezpieczestwa (za: Kuczyska 1991,
s. 2).
czej midzy Polsk i Szwecj.

Natomiast jako oficer rezydentury wywiadu w przydziale obowizkw mial
prowadzenie wywiadu ekonomicznego i naukowo-technicznego oraz reali-
zowanie biecych zada wywiadowczych (Dubiski, Jurczenko 1994, s. 78).
Niemaa grupa pracownikw Departamentu I bya zatrudniona na tzw. etatach
niejawnych w centralach handlu zagranicznego (pod koniec lat osiemdziesitych
central takich byo ok. 200, ale pewnie nie we wszystkich byli funkcjonariusze
wywiadu), ministerstwach i innych urzdach centralnych (por. Piecuch 1996a,
s. 358-359).
Do zada wywiadu naleao rozpracowywanie kurii rzymskiej i innych orod-
kw religijnych na Zachodzie (Dominiczak 1994, s. 336), ogniw S" na Zachodzie,
Polonii zagranicznej. Inne zadania to opieka" nad midzynarodowymi transakcja-
mi finansowymi i handlowymi realizowanymi przez instytucje pastwowe. Zapew-
ne Departament I opiekowa si te firmami polonijnymi a w kadym razie
niektre zakada (Bosak 1992, s. 6). Wydzia XI Departamentu I zajmowa si
infiltracj elit S" w kraju i ich kontaktami zagranicznymi (Grocki 1992, s. 68-69).
Gotwko twierdzi, e wywiad realizowa te za granic zadania propagandowe:
Chodzio o przedstawianie korzystnego obrazu wadzy w Polsce ze szczegl-
nym podkreleniem Jaruzelskiego. (...) o rwnoczesne pognbienie przeciw-
nikw politycznych. (...) [wywiad) inspirowa zamieszczanie odpowiednich
informacji w prasie zagranicznej. Niech pan uwanie przeczyta ksik Jaru-
zelskiego [Stan wojenny, DLACZEGO...]. On cytuje cae masy pochlebstw.
Szkoda, e nie podaje, ile stara woyli pracownicy sub specjalnych, aby
takie publikacje mogy si na Zachodzie ukaza. Stara i przede wszystkim
pienidzy. (...) W taki to prosty sposb gloryfikowano poczynania Jaruzel-
skiego dezawuujc wrogw. O gloryfikacji pisze sam Jaruzelski. O niszczeniu
mogliby wiele powiedzie Jan Nowak Jezioraski czy Zdzisaw Najder, ktrym
systematycznie, za pienidze polskich podatnikw urabiano na Zachodzie
gb. Czynili to ludzie Poogi. Ale rwnie wywiad wojskowy nie sta z boku.
Trwaa ostra rywalizacja, ktra suba pochwali si wikszymi sukcesami
(Piecuch 1993, s. 172-173).
Wedug nie potwierdzonych informacji (rdo W) w latach osiemdziesitych
w Departamencie I aura robienia interesw czsto dominowaa nad wymogami
pracy operacyjnej.
Departament II kontrwywiad
Liczba funkcjonariuszy nieznana. Podczas przygotowa do wprowadzenia
stanu wojennego miano dowartociowa dwjk", tworzc 2 tys. nowych etatw
(Pytlakowski 1991, s. 101) liczba ta wydaje si by jednak zawyona. Depar-
tament II mia swoje odpowiedniki w postaci wydziaw we wszystkich wojewdz-
twach. Typowe zadania kontrwywiadowcze obejmoway nadzr nad ambasadami,
zagranicznymi handlowcami, dziennikarzami etc. (por. Piecuch 1993, s. 173).
Niewidoczna wadza komunistyczne pastwo policyjne w Polsce lat osiemdziesitych 165
Zajmowa si sieci cznoci i komunikacji (w lutym 1983 r. przekazane pod

opiek Departamentowi V), zakadami produkujcymi i przesyajcymi energi, jak
i innymi obcokrajowcami. Jednym z zada pionu II byo zabezpieczenie cywilnego
otoczenia jednostek wojska polskiego oraz Armii Radzieckiej stacjonujcych w Polsce.
W 1983 r. kontrwywiad zajmowa si m.in. ustaleniem czy piosenka zespou
Lady Pank Mniej ni zero nie zawiera aluzji do mierci Grzegorza Przemyka
(Widacki 1992, s. 59-60). Na notatce zastpcy naczelnika wydziau dotyczcej tej
sprawy dopisano:
Proponuj, aby metodami operacyjnymi wzmocni tendencj spadkow
piosenki i wyeliminowa j z listy przebojw po 2-3 tygodniach. Natychmia-
stowa eliminacja jest take moliwa, jednak wprowadziaby niepotrzebny
rozgos (Widacki 1992, s. 6).
Od 1961 r. istniaa grupa o kryptonimie Wisa" dziaajca w Moskwie. Jej
zadaniem bya obserwacja polskich obywateli przebywajcych w ZSRR. Dotyczyo
to zwaszcza naukowcw, specjalistw rnych dziedzin, studentw, pracow-
nikw central handlowych, czonkw zag statkw, dziennikarzy i turystw
(Dominiczak 1994, s. 244-245; wedug rda O grupa ta dziaaa jeszcze w latach
osiemdziesitych).
Suba Bezpieczestwa
W 1989 r. zatrudnionych ponad 24 tys. (Piecuch 1996, s. 402; Widacki 1992,
s. 178). Liczb pracownikw operacyjnych szacuje si na 8 tys. (Mikos, Podgrski
1992, s. 5). Kiszczak wyda polecenie, aby kady operacyjny funkcjonariusz SB
pracowa z co najmniej 12. agentami (Dominiczak 1994, s. 423; por. Bere, Burnetko
1991, s. 49; Ochocki 1992, s. 198). Daje to liczb okoo 100 tys. TW pod koniec lat
osiemdziesitych. Wydaje si, e ze wzgldu na rozmaite procesy biurokratyzacji
w niektrych rodowiskach mogo nastpi przerekrutowanie (m.in. z powodu
owego polecenia Kiszczaka), tj. rzeczywicie przydatna bya tylko cz TW.
Z niektrymi nie prowadzono regularnej pracy, cz bya ulokowana w rodowi-
skach o drugo- lub trzeciorzdnym znaczeniu.
W wojewdztwie Legnickim w poowie lat osiemdziesitych byo ok. 2 tys. TW
(Ochocki 1992, s. 194). Podobn liczb TW posiada miaa SB miasta Krakowa
(Henzler 1990, s. 1; dane ujawnione przy okazji pracy komisji weryfikujcej kadry
SB). W dokumentacji z kontroli sprawdzajcej Stoecznego Urzdu Spraw We-
wntrznych (SUSW) podano, e w czerwcu 1987 r. liczba TW wydziaw operacyj-
nych SB (II-V) wynosia 3549 osb (Grocki 1992, s. 18; por. Piecuch 1996bs,
s. 273-274). Byy wiceminister spraw wewntrznych, gen. Dankowski mwi
o zniszczeniu dokumentw zawierajcych dane 760 tajnych wsppracownikw
w woj. piotrkowskim" (ts 1990, s. 5).
Departament III
Umownie opieka nad instytucjami tzw. nadbudowy, tj. nieprodukcyjnymi,
zatrudniajcymi gwnie inteligencj. Obejmowa m.in.: edukacj, sub zdrowia,
media, administracj pastwow (wcznie z prokuratur i sdownictwem), orga-
nizacje polityczne i spoeczne. Zadania Departamentu III okrelano nastpujco:
rozpoznawanie, wykrywanie i likwidowanie antysocjalistycznych i antypa-
stwowych dziaa wymierzonych w PRL;
profilaktyczna ochrona przed wrog dziaalnoci w uczelniach 11 , szkolnictwie,
kulturze, wydawnictwach, radiu i telewizji, subie zdrowia, turystyce, sporcie,
rodowiskach naukowych i twrczych, dziennikarskich, akademickich i mniej-
szociach narodowych;
opracowywanie planw koncepcyjnych zapewniajcych efektywno dziaa
SB, w szczeglnoci przeciwko orodkom i elementom dywersyjnym oraz
nacjonalistycznym wrd mniejszoci narodowych (wedug zarzdzenia MSW
z 1979 r., za: Dominiczak 1994, s. 391-392).
Departament IV kocioy
Ogromna wikszo rodkw tego pionu bya przeznaczona do ledzenia,
kontrolowania i dezintegracji Kocioa katolickiego.
Wedug instrukcji i zarzdze MSW z 1976 r. zakadano kwestionariusze osobo-
we na wszystkie osoby duchowne oraz te osoby wieckie, ktre miay blisze
kontakty z Kocioem, w tym take na aktywnych dziaaczy PAX, CHSS, czonkw
KIK, redaktorw Tygodnika Powszechnego", miesicznika Znak". Sprawy obiek-
towe zakadano na kurie diecezjalne, dekanaty, parafie, seminaria duchowne, KUL,
zakony, instytuty, redakcje oraz wszystkie sanktuaria (Dominiczak 1994, s. 607).
Tak zwane teczki ewidencji operacyjnej na ksidza (TEOK) zakadano na wszyst-
kich ksiy wieckich, zakonnych, alumnw wyszych seminariw duchownych
wieckich, zakonnych" cytat z wytycznych dla prowadzcego teczk (za:
Sowa, s. 195; opis zawartoci teczki tame oraz Grny, Kozuba 1990; por. Piecuch
1996a, s. 148).
TW otrzymywali zadania rozpracowywania otoczenia biskupw i prowincjaw
zakonnych, w tym dozorcw, adwokatw, lekarzy, a nawet ich przyjaci. Zaleca-
no ustala rda i wielko dochodw Kocioa, ustala osoby niezadowolone
z polityki Episkopatu (Dominiczak 1994, s. 335).
We wrzeniu 1977 r. pion IV mia ponad 4,5 tys. agentw. Na naradzie
w listopadzie 1977 r. dyrektor Departamentu IV gen. Konrad Straszewski stwier-
dzi, e w niektrych wojewdztwach, statystycznie rzecz biorc, co czwarty
" O niektrych elementach pracy opiekuna uczelni zob. Radomska 1994, s. 96-99.
ksidz pozostawa na kontakcie Suby Bezpieczestwa" (za Dominiczak 1994,

s. 610). Do warszawskich pielgrzymek do Czstochowy doczao rednio 60 agen-
tw (tame, s. 611). Na naradzie aktywu w lutym 1981 r., w obecnoci czonka BP
KC, Kazimierza Barcikowskiego, dyrektor Departamentu IV zapewnia, e dobrze
i wszechstronnie kontroluje rodowiska kierownicze Kocioa, kleru parafialnego,
stowarzysze katolickich. Posiada moliwo znacznego modelowania stanowiska
episkopatu w wielu sprawach, midzy innymi w sprawie wsi i organizacji w tere-
nie" (za: Dominiczak 1994, s. 620).
Departament IV blisko wsppracowa z Urzdem do Spraw Wyzna traktowa-
nym jako przybudwka zob. niej.
Przed wizyt papiea w 1983 r. powoano centraln grup operacyjn, ktra
przez prawie p roku prowadzia rozpoznanie zamiarw niektrych osb wyko-
rzystania wizyty (...) papiea w Polsce do celw politycznych. Podobne grupy
operacyjne powoano take w wojewdztwach, w ktrych mia przebywa papie"
(Dominiczak 1994, s. 625). Prawdopodobnie bya to rutynowa procedura stosowa-
na przed kad wizyt Jana Pawa II w Polsce.
W Departamencie IV istniaa grupa D" (od dezorganizacji) wykonujca liczne
nielegalne przedsiwzicia. Rozpuszczano nieprawdziwe pogoski, pomwienia
przeciw duchownym i ludziom blisko wsppracujcym z Kocioem, inicjowano
konflikty wewntrzne, rozsyano oszczercze anonimy, publikowano faszywe
materiay, dopuszczano si napaci, uszkadzano budynki i wasno kocieln,
dokonywano wama, porwa, posugiwano si grobami karalnymi. Specjalne
grupy zajmoway si infiltracj pielgrzymek i wprowadzaniem tam zamieszania.
Pielgrzymom przekuwano opony w samochodach, zanieczyszczano piwory, wo-
d pitn, podrzucano materiay pornograficzne i opakowania po narkotykach etc.
(Komisja 1991, s. 219-222; Widacki 1992, s. 60-73; por. Albert 1994, s. 848).
Jednym z efektw pracy Departamentu IV godnych socjologicznego przebada-
nia bya sabo rad parafialnych. Zwaszcza w mniejszych miejscowociach Ko-
ci nie nalega na angaowanie wiernych w dziaalno spoeczn, wiedzc,
i grozi im to represjami ze strony MSW 1 2 .
Departament V
Tzw. baza: instytucje gospodarcze poza znajdujcymi si pod opiek Depar-
tamentu VI. Wydziay w wojewdztwach. Pion ten obejmowa operacyjn ochron
najwaniejsze zakady przemysowe, rolne, obiekty komunikacji i cznoci oraz
placwki naukowo-badawcze centralnych urzdw i central handlowych" (Domi-
niczak 1994, s. 391)- Take banki. PKP po przejciu z Departamentu II.
12 Spostrzeenie to zawdziczam Janowi arynowi zob. referat: Wykonawcza rola Ministerstwa

Bezpieczestwa Publicznego w antykocielnej polityce wadz komunistycznych w latach 1944-1950
wygoszony na sesji System komunistyczny w Polsce ijego metody, w Warszawie, w kwietniu 1996 r.
W wikszych zakadach pracy mogo by kilkudziesiciu TW (Dominiczak 1994,

s. 46).
Departament V mia ochrania gospodark przed:
sabotaem, dywersj i szkodnictwem gospodarczym,
zakceniami prowadzcymi do konfliktw spoecznych,
nieprawidowociami funkcjonowania gospodarki wynikymi z przyczyn
obiektywnych,
nieprawidowociami w midzynarodowej wymianie techniczno-ekono-
micznej (wedug zarzdzenia MSW 00233/79, za: Dominiczak 1994, s. 391)-
Na wystpieniu na naradzie aktywu MSW w czerwcu 1982 Kiszczak, mwic
o zadaniach resortu wskazywa na
cay szereg nieprawidowoci, bezradnoci czy wrcz celowego szkodnictwa
podwaajcego skuteczno wdraania reformy gospodarczej. Marnotrawst-
wo, niegospodarno, niezdolno, opieszao, niekompetencja, ordynar-
ne zodziejstwo, nieuzasadnione podwyszanie kosztw produkcji,
niewykorzystanie mocy produkcyjnej, za organizacja pracy, przy rwnoczes-
nym nieuzasadnionym podwyszaniu cen na wyroby oto obraz tego co
mamy (...) (za: Dominiczak 1994, s. 551-552).
Podstawow form dziaania SB w przedsibiorstwach bya praca operacyjna,
ktrej zadaniem byo: identyfikacja i ledzenie osb wybijajcych si i przewodz-
cych robotnikom, niedopuszczanie do sabotau i strajkw.
Jeli jednak do nich dochodzio to w myl wytycznych Departamentu III MSW
[z r. 1957], SB miaa je zdusi poprzez takie metody jak:
rozmowy ostrzegawcze z osobami sterujcymi strajkiem,
rozmowy z osobami majcymi duy wpyw wrd zaogi, celem uycia
swego autorytetu dla odcignicia ludzi od strajku,
zatrzymywanie robotnikw wywierajcych duy wpyw na atmosfer
strajkow i niezadowolenie zag,
izolowanie zag zakadw strajkujcych i niedopuszczenie osb postron-
nych z zewntrz,
inscenizowanie szerokiej dezinformacji oraz dziaa operacyjnych celem
wyowienia wszystkich inspiratorw i prowodyrw strajku" (Dominiczak
1994, s. 291, por. 294).
Na krajowej odprawie SB w 1965 r. mwiono, e funkcjonariusze
przekazali instancjom partyjnym i kierownictwom gospodarczym kilkanacie
tysicy informacji na temat nieprawidowoci w zarzdzaniu, organizacji
produkcji, a take przestpczoci gospodarczej. Jednake nie przynioso to
adnego skutku, a gospodark polsk kierowan przez aktywistw PZPR
gnbia nowa przestpczo: afery i naduycia przynoszce milionowe straty
(Dominiczak 1994, s. 302 13 ).
Prawdziwa jest teza, e
Suba Bezpieczestwa wielokrotnie informowaa komitety PZPR o niegospo-

darnoci i nieudolnoci kierownictw zakadw produkcyjnych, niszczeniu lub
rozkradaniu majtku narodowego. Z jej meldunkw wynika, e komitety
czsto lekcewayy te doniesienia. Wielu nieudolnych dyrektorw przedsi-
biorstw z nomenklatury PZPR pozostawao nadal na swoich stanowiskach.
W gr wchodziy czsto finansowe powizania biurokracji gospodarczej
z partyjn, gdy w egzekutywach komitetw zasiadali (...) dyrektorzy przed-
sibiorstw (Dominiczak 1994, s. 299-300; podobnie rdo Z).
Niekiedy opiekunowie z SB wnioskowali swoj drog subow o zdjcie
ze stanowiska dyrektorw zakadw pracy, ktrzy dokonywali racych naduy
(rdo R). Skuteczno tego typu wnioskw zaleaa w znacznej mierze od pozycji
dyrektora w ukadach nomenklaturowych.
Antoni Zieliski, w 1991 r. dyrektor Centralnego Archiwum MSW, wspomina,
e przeglda
akta dotyczce poaru w pewnej fabryce. ledztwo prowadzia SB, ktra
w swych sprawozdaniach umiecia uwagi o ludziach kierujcych zakadem,
o jego organizacji, nieprzestrzeganiu przepisw, o faktycznym przebiegu
procesu produkcyjnego. Gdyby te akta pomin, historyk miaby do czynienia
jedynie z dokumentami oficjalnymi zakamanymi, wypranymi z treci.
Tylko bezporednio po wojnie zaangaowani komunici pisali do swych
wadz rzetelnie tzn. informujc o trudnociach. Pniej sprawozdania
sporzdzano pod szefa. W materiaach MSW znajdujemy obserwacje nie tylko
prawdziwiej oddajce rzeczywisto, ale i wnikliwie notatka ju z 1987 r.
wskazuje na fakt przenikania kierownictwa zakadw do spek z kapitaem
zagranicznym (Zieliski 1991a, s. 10).
Informacj t potwierdza b. wiceminister spraw wewntrznych, gen. Dankow-

ski. Zapytany przez dziennikarza o reakcj resortu na powstawanie spek nomen-
klaturowych mwi:
Gdy tylko wesza ustawa i okazao si, e w dziesitkach fabryk tworz si
de facto fikcyjne spki i oszukuj budet pastwa, natychmiast podjlimy
dziaania. Mona sprawdzi, ile wysalimy informacji o tym zjawisku. Zmian
systemowych nie udao si nam od kierownictwa PRL wyegzekwowa, ale
w kocu nie od tego bylimy. Suba Bezpieczestwa odkrya zagroenie,
podja dziaania dorane i zawiadomia, kogo trzeba. Zmiana przepisw, to
ju nie nasza sprawa.
Czyli meldunkami SB nikt si nie przejmowa?
To byo tak: gdy informowalimy o planowanej demonstracji, czy pojawie-
niu si nowego politycznego kaznodziei, to robi si natychmiast szum. Gdy
meldunek dotyczy gnijcych na bocznicach wglarek, sprawa cigna si
13 Autor stosuje taki sposb relacjonowania badanych przez siebie materiaw archiwalnych, i
niekiedy nie wiadomo, w ktrym miejscu cytuje lub dokadnie relacjonuje dokumenty, a kiedy mamy
do czynienia z jego podsumowujcymi bd komentujcymi uwagami.
tygodniami i byo przewanie wiele obiektywnych przyczyn usprawiedliwia-

jcych niedowad gospodarczy.
Do kogo kierowano informacje o spkach?
Do kierownictwa pastwa.
(...) kierownictwo" to kilkadziesit osb. Ja pytam konkretnie: kto
otrzymywa te meldunki i nie reagowa?
Trafiao to wszystko do sekretarza ekonomicznego KC. Kwitowano,
dzikowano, mwiono, e trzeba bdzie podj jakie decyzje, i tak to trwao.
Powiedziaem kierownictwo", bo meldunki byy rozsyane wedug rozdziel-
nika, w ktrym figurowao wiele osb z kierownictwa Sejmu, Rady Pastwa,
rzdu i partii politycznych.
Departament V MSW szczeglnie dba, aby kierownictwo nie byo przypad-
kiem niedoinformowane". Jest rzecz oczywist, e pewnych spraw nie
nagoniano poza tajnym rozdzielnikiem". Kierownictwo wiedziao jednak
o wszystkim (Golimont 1992, s. 123; por. Niemczyk 1994, s. 11).
Departament VI
Kompleks gospodarki ywnociowej, lenictwa i przemysu drzewnego, ochro-
ny rodowiska i gospodarki wodnej. Wydziay w wojewdztwach. Wymienione
obszary gospodarki miay by chronione przed wrog dziaalnoci podejmowan
z powodw politycznych, a take z pozycji prawicy ludowej" (Dominiczak 1994,
s. 403). Opiekowa si m.in. S" Rolnikw Indywidualnych.
Departament T technika
Wydziay w wojewdztwach (w Toruniu w poowie lat osiemdziesitych pra-
cowao ok. 15 osb). Podstawowe zadania to instalacja i eksploatacja aparatury
podsuchowej i podgldowej w miejscach wskazanych przez piony operacyjne.
Zajmowa si on take udoskonalaniem rodkw technicznych oraz sporzdzaniem
dokumentw dla celw operacyjnych" (Dominiczak 1994, s. 383). Departament T
realizowa podsuch na cywilnych" liniach telefonicznych take dla wojskowych
sub specjalnych (Kamiski bdw., s. 28).
Podsuch Pokojowy (PP) by na stae zaoony w wielu hotelach 14 , aresztach,
wizieniach i lokalach kontaktowych SB. Podsuch Telefoniczny (PT) by zainsta-
14 Wiosn 1990 r. wykryto w poznaskim hotelu Polonez" utajnione wczeniej pomieszczenie,

w ktrym znajdowaa si gowica telefoniczna przydatna do instalacji podsuchu. Wedug obsugi
W kadym hotelu orbisowskim jest taki pokj, ktrego nie ma w spisie". Urzdowali w nim funkcjo-
nariusze SB nadzorujcy stosowanie podsuchu w danym hotelu. Obsuga hotelu opowiada o czstych
zmianach pokoi niektrym gociom pod pretekstem usuwania jakich usterek. Twierdz, e podobne
praktyki majce na celu ulokowanie szczeglnych goci w wybranych pokojach, zdarzay si take
w pozostaych poznaskich hotelach orbisowskich" (ukaszewski 1990, s. 22-23). Podobne urzdzenia
odkryto w hotelach w innych miastach (ibidem, s. 23; por. Markiewicz 1990; Golimont 1992,
s. 124-125).
lowany na stae na liniach niektrych hoteli, urzdw, ambasad, kurii biskupich

(Dominiczak 194, s. 64, 238). Wiceminister spraw wewntrznych Jan Widacki w 1991 r.
poinformowa, e
Posuchy zakadane przez Sub Bezpieczestwa w czasie jej istnienia wy-
kryto we wszystkich seminariach duchownych, kuriach diecezjalnych, klu-
bach inteligencji katolickiej oraz w mieszkaniu Prymasa. (...) Wszystkie
podsuchy zakadane przez SB byy nielegalne. Instalowano je na zarzdzenie
ministra spraw wewntrznych, bez zgody prokuratra lub sdu ((ira) 19911')-
Gen. Ochocki, ktry w 1989 r. by w Lodzi szefem WUSW, twierdzi, e
w orodku techniki specjalnej, w miejscu odbioru instalacji podsuchowej, mona
byo jednoczenie podsuchiwa okoo tysica rozmw telefonicznych (Ochocki
1992, s. 233-234). Krzysztof Kozowski natomiast twierdzi, e w odzi mona byo
rwnoczenie sucha 230 rozmw (Bere, Burnetko 1991, s. 20). Ochocki mwi,
e to on pokaza Kozowskiemu w orodek i stanowi dla rdo informacji. By
moe rozbieno polega na tym, e 1000 oznacza liczb numerw, do ktrych
podsuch by jednorazowo podczony, a 230 liczb rozmw aktualnie odbywaj-
cych si i podsuchiwanych.
Departament Spoeczno-Administracyjny
W WUSW wydziay oglne. Zajmowa si sprawami dowodw osobistych,
ewidencji ludnoci, nadzorem nad kolegiami ds. wykrocze. Formalnie decydowa
o rejestracji stowarzysze.
Kolegia, cho podlege temu Departamentowi, formalnie usytuowane byy
w strukturze administracji pastwowej. Czsto obsadzane przez czonkw ORMO,
ktrzy uczestniczyli w posiedzeniach kolegiw w charakterze oskarycieli pu-
blicznych" (Walichnowski 1989, s. 169). Pooga przyznaje, i Na opozycjonistw
napuszczano kolegia znajdujce si w rkach bezpieki. Kolegia feroway wyroki
pod dyktando nawet dzielnicowych" (Piecuch 1996a, s. 142; por. 226).
Oficerowie SB, MO i WP oraz czonkowie ORMO nie mogli by karani przez
kolegia (Pomianowski, Szczytnicki 1993; Biuletyn, 1989, nr 90/X kad., s. 4).
Biuro Studiw
Powstao jako jednostka analityczna w czerwcu 1982 r. Zajmowao si rozpra-

cowywaniem i infiltrowaniem kierownictwa podziemia. Miao koordynowa i ini-
cjowa dziaania innych jednostek MSW (g. Departamentw III i IV) w tym
zakresie. Okoo 60 etatw w centrali. Naleao do niego oddawa najlepszych
funkcjonariuszy z innych departamentw (Grocki 1992, s. 35 i n.; Widacki 1992,
15 O podsuchu na Jasnej Grze zob. Fedor 1990; Grniak 1990; Siembieda 1990.
s. 15; por. Bere, Skoczylas 1991, s. 196). Skutki dziaalnoci Biura s mao znane,
Widacki je lekceway, mwic: .Jeli ci, ktrych dziaalno miaa by udaremniana
przez Biuro Studiw, s dzi na wieczniku, to wida, e pytanie o sukcesy tego
biura jest bezprzedmiotowe" (Widacki 1992, s. 16). Sytuacj wspomnian przez
Widackiego mona jednak interpretowa zupenie inaczej: komu su (suyli
wypowied Widackiego pochodzi z 1992 r.) ludzie na wieczniku pochodzcy ze
rodowisk, ktre zostay gboko zinfiltrowane?
Biuro ledcze
Jego zadaniem byo przeksztacanie danych operacyjnych zdobytych przez

suby na materiay nadajce si do wykorzystania procesowego.
Biuro B obserwacja
Wydziay w wojewdztwach. Biuro zatrudniao blisko 1000 funkcjonariuszy 16 ,
w tym ponad 100 kobiet. 70% stanu osobowego zajmowao si obserwacj
wytypowanych osb i grup, pozostaa cz bya w technice operacyjnej i dziaa-
niach usugowych" (Dominiczak 1994, s. 410). W wielu miastach (np. Gdasku)
pion B posiada zorganizowane systemy obserwacji staej w punktach dajcych
szeroki wgld w ulice i place, np. w pobliu skrzyowa ulic, kociow, lokali
rozrywkowych, hoteli etc. Lokale te resort mia przydzielone na stae (Dominiczak
1994, s. 224, 244). Biuro wykonywao prac usugow dla wszystkich departamen-
tw, ale posiadao take swoich wasnych informatorw w miejscach, do ktrych
mogy wej osoby ledzone, tj. w hotelach, restauracjach etc. (rdo O). Obser-
watorzy uywani te byli do rewizji, a take zatrzymywania lub aresztowania osb
Pomieszczenia biura byy lokalizowane osobno od pozostaych pionw resortu,
dla lepszego utajnienia pracownikw.
Biuro C archiwa
Wydziay w wojewdztwach. Przechowywao dokumentacj operacyjn stano-
wic warsztat pracy sub. W 1973 r. zasb archiwalny podlegajcy biuru C liczy:
ok. 2 min teczek (oprcz kartotek osobowych), w tym blisko milion teczek akt
operacyjnych, 315 tys. teczek akt osobowych byych funkcjonariuszy. Poszczeglne
piony SB posiaday wwczas w ewidencji nastpujc liczb osb, ktre byy
przedmiotem ich zainteresowania: Biuro B ponad 100 tys., Biuro W 65 tys.,
Departament II 20 tys., Departament III 13,5 tys., Departament T 10 tys.,
16 Nie jest jasne, czy liczba ta odnosi si tylko do Warszawy, czy te do caego kraju.
Biuro Paszportw i Dowodw Osobistych 4 min. Zarzd Zwiadu WOP 25 tys.

Ewidencja kryminalna liczya 62 tys. akt; teczki spraw sdowych 13,4 tys., teczki
personalne wyeliminowanych agentw MO 55 tys., teczki personalne i teczki
pracy wyeliminowanych agentw SB 313 487, teczki spraw operacyjnych,
ledczych i obiektowo-zagadnieniowych 514 769 (Dominiczak 1994, s. 423;
pouczajcy opis zawartoci teczki obiektowej zob. Harasimiuk 1990, s. 5).
Biuro W kontrola korespondencji

Wydziay w wojewdztwach. Na pocztku 1989 r. zatrudniao 700 osb (Mar-
kiewicz 1990). Pracownicy poczty kontrolujcy korespondencj zatrudnieni byli na
etatach tajnych SB. Brali pensje pracownikw poczty, a resort wyrwnywa j do
stawki funkcjonariuszy. W przewaajcej wikszoci byli to zawodowi podoficero-
wie bezpieki (Piecuch 1996a, s. 96; Dominiczak 1994, s. 421-2). Biuro wykonywao
usugi dla WSW, ktre nie miao swojego pionu inwigilacji korespondencji (Kami-
ski bdw., s. 29).
Biuro Paszportw
Wydziay w wojewdztwach. Wszystkie suby policyjne (take wojskowe)
korzystay z zasobw i moliwoci tego biura, rekrutujc informatorw wrd osb
starajcych si o zgod na wyjazd za granic.
Milicja Obywatelska
Pod koniec lat osiemdziesitych zatrudniaa ok. 70 tys. funkcjonariuszy. Praca
operacyjna skierowana gwnie na rodowiska kryminalne. Jednake np. dzielni-
cowym SB zlecaa -krtkie obserwacje- wskazanych domw w innych dzielnicach"
(Jachowicz 1990a). W jakiej mierze efekty pracy MO przekazywano ich na potrzeby
innych sub policyjnych pozostaje do zbadania.
Komenda Gwna posiadaa liczne piony, w tym Biura: Dochodzeniowo-led-
cze, do Walki z Przestpczoci Gospodarcz, Dowodw Osobistych, Kontroli
i Analiz, Kryminalne, Prewencji, Ruchu Drogowego oraz Zakad Kryminalistyki
obejmujcy Kartotek Dokumentw Anonimowych (rejestrujc m.in. anonimy
i pogrki kierowane do najwyszych wadz pastwowych).
Komendzie Gwnej podlegay uzbrojone oddziay zwarte: MO, ZOMO, ROMO,
NOMO (Dominiczak 1994, s. 505). W kwietniu 1983 r. wystawiono 100 kompanii
ROMO. Komenda Stoeczna miaa Brygad ZOMO; w wikszych wojewdztwach
BCP Bataliony Centralnego Podporzdkowania np. w Bydgoszczy; w mniej-
szych KCP Kompanie..., np. w Toruniu). W skad ZOMO wchodziy druyny
i plutony specjalne o kwalifikacjach komandosw.
Zmiany w prowadzonej przez MO dziaalnoci wprowadzia ustawa

z dnia 28.10.1982 r. o postpowaniu wobec osb uchylajcych si od pracy
stwarzajc podstaw prawn do ewidencjonowania osb nie uczcych si
i nie pracujcych przez okres duszy ni 3 miesice, kierowania ich do pracy
oraz represjonowania w przypadku niezgoszenia si do terenowego organu
administracji pastwowej (Kulikowski 1986, s. 97).
W miecie Lodzi w 1984 r. w kartotekach zewidencjonowanych byo ponad
4 tys. osb. W okresie od wejcia w ycie ustawy prac podjo ok. 2,5 tys. osb.
Dziaalno milicji dzkiej ukierunkowana jest na rozpoznanie i okrelenie roz-
miarw zjawiska. Celowi temu su przede wszystkim rozpoznanie posesyjne oraz
dziaania profilaktyczno-porzdkowe organizowane siami MO i pozamilicyjny-
mi[?]. rdem wiadomoci o zjawisku s rwnie wszelkie inne czynnoci subo-
we, jak np. legitymowanie, kontrole miejsc grupowania si elementu
przestpczego, podejrzanego, prowadzone postpowania przygotowawcze itp.
Podkrelenia wymaga fakt cisej wsppracy jednostek MO z terenowymi
organami administracji pastwowej na odcinku wzajemnej wymiany informacji.
Rocznie przekazywanych jest ok. 1500 informacji o osobach nie uczcych si i nie
pracujcych. Ponadto przeciwko nie realizujcym ustawowego obowizku spo-
rzdzono 289 wnioskw o ukaranie" (Kulikowski 1986, s. 97-98).
ORMO Ochotnicza Rezerwa Milicji Obywatelskiej

Wedug oficjalnych danych (Pytel 1984, s. 45; za: Walichnowski 1989, s. 170)
w 1980 r. liczyo 46l tys. czonkw. W lutym 1982 r. ORMO liczyo ponad 352 tys.
czonkw (Muszyski 1983, s. 4) zmniejszenie liczby czonkw byo reakcj na
wprowadzenie stanu wojennego. W 1989 r. ponad 328 tys. czonkw, plus sto
kilkadziesit osb na etatach administracyjnych (Markiewicz 1989 1 7 ). Z pewnoci
uczestnictwo sporej czci czonkw miao charakter formalny i bierny. wiadczy
o tym m.in. fakt, i w pocztkowym okresie uczestniczyo ok. 20 tys. czonkw
ORMO (Walichnowski, red. 1989, s. 205). Ponad 6 tys. jednostek ORMO byo
umieszczonych w zakadach pracy (Biuletyn, 1989, nr 90/X kad).
Funkcje komendantw wojewdzkich ORMO sprawowali na og dyrektorzy
przedsibiorstw i instytucji, emerytowani oficerowie SB i MO, szefowie wy-
dziaw urzdw wojewdzkich i kierownicy wydziaw KW PZPR (Walich-
nowski 1989, s. 168).
W odniesieniu do lat szedziesitych w wyej cytowanej publikacji oficjalnej
czytamy:
17Wojciech Markiewicz podaje liczby przedstawione w debacie parlamentarnej nad budetem. Witold
Bere i Krzysztof Burnetko mwi bez wskazania rda i okresu o liczbie kilkunastu tysicy
ormowcw (1991, s. 41).
Nie ustrzeono si jednak od powanych bdw. Zdarzay si np. wypadki

angaowania ormowcw przez funkcjonariuszy MO do czynnoci operacyj-
nych zwizanych z ujawnianiem sprawcw przestpstw (zbieranie informacji,
obserwacja) bd do zastpowania nimi rewidentw!?] w zakadach pracy.
Praktyki te zdecydowanie potpio kierownictwo Komendy Gwnej MO,
podkrelajc, e pomoc wiadczona milicji przez ORMO powinna mie
charakter wycznie oficjalny (Walichnowski 1989, s. 167).
Cho brak dokadniejszych informacji, w latach osiemdziesitych ORMO byo
nie wiadomo, na ile znaczcym kanaem rekrutacji tzw. Osb Zaufanych
(OZ), to jest informatorw, ktrzy nie byli formalnie zarejestrowani jako TW, ale
dostarczali przydatnych informacji MO lub SB. Nie mona te wykluczy, i zjawi-
sko potpione w latach szedziesitych, w ostatniej dekadzie komunizmu w Pol-
sce w obliczu potrzeb zwalczania opozycji, pojawio si ponownie.
Oglnie rzecz biorc, mona mwi o transmisyjnej funkcji ORMO, tj. wyst-
powania w roli organizacji przekazujcej wytyczne polityki Centrum do mas.
Grzegorz Warcholiski, w r. 1982 sekretarz KD PZPR d-rdmiecie oraz
przewodniczcy Dzielnicowego Spoecznego Komitetu ORMO wskaza, i ORMO
jest organizacj klasow. Na ponad 1600 czonkw rdmiejskiej ORMO 1387 to
robotnicy. W PZPR jest 857 towarzyszy" (Warcholiski 1986, s. 69). Mwi te
o wchodzeniu czonkw ORMO do OKON i PRON (tame, s. 7 1 ) 1 8 .
Dobrym komentarzem nie tylko do sytuacji ORMO s chyba nastpujce sowa:
Najpowaniejszym wyzwaniem dla milicji jest (...) kontrola i walka z przestp-
czoci w sytuacji braku poparcia wadzy przez spoeczestwo. MO zastpuje
brak wizi ze spoeczestwem budujc administracyjne powizania z rnymi
instytucjami. Ustawa o urzdzie ministra spraw wewntrznych z 19 lipca 1983
roku mwi, i w zakresie bezpieczestwa pastwa i porzdku publicznego
ma on organizowa wspprac organw administracji pastwowej, pa-
stwowych jednostek organizacyjnych, a take wspdziaanie podlegych mu
organw z organizacjami spdzielczymi i spoecznymi". Wspprac objte
s przede wszystkim instytucjonalne organy kontroli jak Pastwowa Inspekcja
Handlowa, Izby Skarbowe, urzdy finansowe, NIK itp. MO wspdziaa take
z PKP, Sub Ochrony Kolei i z wojskiem. Ponadto do dziaa na rzecz
porzdku publicznego wcza si stowarzyszenia spoeczne jak ORMO,
MONAR, Towarzystwo Zapobiegania Narkomanii, ZHP, ZMS, ZSP, ktre
w swoich statutach przewiduj podobne dziaania (Moczydowski 1990,
s. 29-30).
Szkoy MSW traktowane byy jako siy rezerwowe resortu (por. Dominiczak
1994, s. 565) stan ze stycznia 1990 r.:
18 Istnieje spora liczba opracowa w rodzaju: 40 lat dziaalnoci Ochotniczej Rezerwy Milicji Obywa-
telskiej w rejonie kolskim 1946-1986", s. 245 (Dzikowski 1986). Sdz, i ich wnikliwa analiza
umoliwiaby wbrew intencjom autorw i promotorw tych publikacji uzyskanie sporej liczby
informacji o niektrych faktycznych mechanizmach rzdzenia.
Akademia Spraw Wewntrznych w Warszawie, powoana w 1972 r. prowadzia

Studium Podyplomowe dla funkcjonariuszy SB w widrze k. Otwocka (dla osb
z wyksztaceniem wyszym por. Wysocki 199D-
Wysza Szkoa Oficerska Kontrwywiadu i Suby Bezpieczestwa im. F. Dzier-
yskiego w Legionowie 19 (dla osb z wyksztaceniem rednim; dla osb po
studiach byo tam Studium Podyplomowe). W 1987 r. liczya 2 600 suchaczy
i kadry (podobno by to szczytowy okres rozwoju). Studia 3-letnie. Stanowia
Centralny Odwd Operacyjny ministra spraw wewntrznych i jej suchacze wyko-
rzystywani byli do wspierania ZOMO przy okazji wit 1 i 3 maja. W 1988 r.
zatrudniono ich przy spisie powszechnym jako komisarzy spisowych.
Inne szkoy: Wysza Szkoa Oficerska Milicji im. gen. Franciszka Jwiaka-,,Wi-
tolda" w Szczytnie, Szkoa Podoficerska w Pile. Szkoa Podoficerska w Supsku,
Szkoa Ruchu Drogowego w Piasecznie dla podoficerw, Orodek szkolenia
wywiadu w Kiejkutach na Mazurach, Orodek Doskonalenia Kadr Kierowni-
czych w odzi, Zakad Tresury Psw w Sukowicach (woj. radomskie).
ZOF Zarzd Ochrony Funkcjonariuszy
Powoany w grudniu 1984 r. (w WUSW Inspektoraty IOF-y). Szef ZOF

w randze dyrektora departamentu podlega bezporednio ministrowi (Piecuch
1993, s. 353-4). Szefowie IOF-w podlegali bezporednio szefom WUSW. Byo to
co w rodzaju policji policji. Dziaa te w szkoach resortowych i w resortowej
subie zdrowia. Liczba zatrudnionych do 200 osb, z tego w centrali ok. 30
(Widacki 1992, s. 152-153). ZOF rekrutowa swoich informatorw w MO i SB; ich
liczba nieznana.
Gotwko: Z tego co wiem, interesowali si rwnie wybranymi osobami
z partii. Rozpracowywali na przykad Zygmunta Czarzastego" (Piecuch 193, s. 354).
Czarzasty by I sekretarzem KW w Supsku, a w okresie Okrgego Stou sekreta-
rzem KC.
Zarzd Zwiadu WOP

Zatrudnionych ok. 600 osb. W 1989 r. WOP liczy 22,5 tys. osb, w tym
ok. 7 tys. onierzy zawodowych (Markiewicz 1989). Zarzd rekrutowa informa-
torw we wszystkich 21 wojewdztwach granicznych oraz w midzynarodowych
portach lotniczych. Liczba informatorw moje oszacowanie powyej 6 tys.
Zdaniem Widackiego:
Zwiad WOP-u spenia w rejonie przygranicznym wszystkie te funkcje, ktre
bezpieka wykonywaa na caej reszcie kraju. (...) graniczne punkty kontrolne
" Gwne rdo: Pomianowski, Szczytnicki 1993.

nastawione byy na rwni na ujawnianie i unieszkodliwianie osb podejrza-

nych o terroryzm, jak i osb podejrzanych o powizania z podziemnymi"
strukturami byej Solidarnoci". Szereg dziaa WOP-u nastawionych byo na
wyapywanie przewoonych przez granic rodkw materiaowych i wydaw-
nictw o wrogiej treci, przeznaczonych do wspierania ugrupowa opozycyj-
nych w kraju", jak gosia instrukcja. Obiektem dziaa operacyjnych zwiadu
WOP byo te duchowiestwo rejonu przygranicznego. Zwiad zbiera rwnie
dane o nastrojach ludnoci. Zachowywa si, krtko mwic, jak klasyczna
bezpieka (Widacki, 1992, s. 174-175; por. Lisiecki 1991; Piecuch 1996a,
s. 120-121).
W 1997 r. ustalone zostay zasady wsppracy Zarzdu Zwiadu WOP z Depar-

tamentem II i Biurem Paszportw. Obejmowaa ona rozpoznawanie i kontrol
midzynarodowego ruchu granicznego, rozpoznawanie strefy nadgranicznej, ma-
ego ruchu granicznego, portw morskich i lotniczych, eglugi rdldowej i mor-
skiego rybowstwa przybrzenego, zag statkw bandery krajw
kapitalistycznych i prowadzenie rozmw rozpoznawczych, wspdziaanie
w ochronie obiektw wojskowych, linii strategicznych i obiektw komunikacyj-
nych w strefie nadgranicznej (zakres wsppracy za notatk z 1971 r. Dominiczak
1994, s. 381).
NJW Nadwilaskie Jednostki Wojskowe

Zajmoway si ochron obiektw pastwowych, konwojowaniem poczty spe-
cjalnej. W 1989 r. liczyy ok. 10 tys. osb, w tym 2327 kadry zawodowej i 7739
onierzy suby zasadniczej (Markiewicz 1989). NJW posiaday swj Zarzd WSW,
ktry prowadzi prac operacyjn, czyli rekrutowa informatorw (Piecuch 1996b,
s. 274).
PSED Poczony System Ewidencji Danych o przeciwniku.

Komputerowy system zbierania informacji o osobach (cudzoziemcach i was-
nych obywatelach) oraz organizacjach uznanych za wrogie dla obozu pastw
komunistycznych, pozostajcych w sferze zainteresowa jednostek operacyj-
nych. Sygnatariusze porozumienia PSED zobligowani byli do przekazywania
danych do centrali w Moskwie raz na dwa tygodnie. Informacje o rejestrowa-
nej osobie, przekazywane do Moskwy, charakteryzoway si wysokim stop-
niem szczegowoci. Oprcz danych personalnych zawieray take charakterystyki
psychologiczne, opis stanu majtkowego i szczegowe informacje o rodzinie.
System dziaa od 1978 r. (Tajni wsppracownicy a bezpieczestwo... 1992,
s. 5; por. Grocki 1992, s. 64-66; Jachowicz, Fedor 1992, s. 4).
MSW otrzymywa te stosy donosw z rnych ministerstw. Szefowie pisali na
podwadnych i odwrotnie. Donoszono o najintymniejszych sprawach. Naleao to
do rytuau zmian personalnych" (Piecuch 1996a, s. 280).
Odpowiednie przepisy reguloway przejmowanie od kontrwywiadu wojskowe-

go onierzy odchodzcych do cywila (kiedy w 1980 r. powstaa S" sporo pobo-
rowych do niej naleao). Bya to propozycja Kiszczaka z czerwca 1981 r., jeszcze
przed jego przejciem do MSW (Dominiczak 1994, s. 427 517; Piecuch 1993,
s. 111-112; rdo E). Wedug rda U, nie wicej ni poowa TW kontrwywiadu
po opuszczeniu wojska okazywaa si przydatna dla SB.
Piecuch (1996, s. 402, por. Markiewicz 1989) podaje nastpujcy stan resortu
w dniu 31 VII 1989 r.
W ministerstwie i jednostkach centralnych zatrudnionych byo 84l6 osb + 2035

cywilw na etatach (Markiewicz 1989).
Ministerstwo Obrony Narodowej

W porwnaniu z MSW wiedza, jak opinia publiczna uzyskaa o subach
specjalnych wojska jest bardzo maa, dotyczy gwnie Wojskowej Suby Wewntrz-
nej w jej ramach dziaa kontrwywiad (zob. Piecuch 1993, Kamiski bdw.).
W sytuacji, gdy wywiad wojskowy w znacznym, jeli nie w dominujcym zakresie,
realizowa zadania wytyczone w ramach Ukadu Warszawskiego przez Moskw,
brak informacji na ten temat moe niepokoi (por. Moraczewski 1996).
Gwny Zarzd Polityczny (GZP)
Podczas przygotowa do stanu wojennego, ale zapewne nie tylko, blisko

wsppracowa z Wydziaem Propagandy KC PZPR. GZP mia Wydzia (Oddzia?)
Propagandy Specjalnej, ktry mg zajmowa si dezinformacj take w rodowi-
skach poza wojskowych. Ryszard Kukliski poda, i w 1981 r.:
Oddzia Propagandy Specjalnej Gwnego Zarzdu Politycznego WP pod
osobistym nadzorem gen. bryg. Tadeusza Szacio oraz szefa GZP, gen. dyw.
Jzefa Baryy opracowa i wydrukowa ulotki o samookaleczeniu si Jana
Rulewskiego, ktre jeszcze w nocy z 19 na 20 marca, na polecenie gen.
Siwickiego, samolot wojskowy rozrzuci z powietrza nad Bydgoszcz (Kuk-
liski 1992, s. 62).
Wedug nie potwierdzonych informacji GZP odgrywa te istotn rol koordy-

nujc w niektrych wanych operacjach infiltracyjno-manipulacyjnych prowa-
dzonych przeciw opozycji w latach osiemdziesitych.
Zarzd II Sztabu Generalnego WP wywiad

Liczba zatrudnionych w 1981 r. ok. 3200, w tym ok. 500 oficerw i ok. 150
cywilw (Bere, Skoczylas 1991, s. 181). Liczba agentury nieznana. Poza zadaniami
z zakresu wywiadu wojskowego zajmowa si m.in. szpiegostwem technologicz-
nym (Dubiski, Jurczenko 1994, s. 77), finansowymi aspektami handlu broni
(w tym transakcjami z krajami arabskimi). Spora, cho nieznana liczba oficerw
tego wywiadu pracowaa w MSZ na drugich etatach pod tzw. przykryciem (Koso-
budzki 1990; Piecuch 1996a, s. 125). Przykadem jest oficer wywiadu, pk Jan
Majewski, w latach szedziesitych pracownik ambasady w Londynie, wydalony
pod zarzutem szpiegostwa, w latach 1985-1992 wiceminister spraw zagranicznych,
a potem attache wojskowy w Pakistanie 20 .
W ramach podziau pracy wyznaczonego m.in. w 1985 r. na posiedzeniu szefw
sub analitycznych wywiadw wojskowych pastw Ukadu Warszawskiego Pola-
kom tradycyjnie" przyznano problematyk informatyczn (Moraczewski 1996,
s. 176).
Nie w peni jasna, cho niewtpliwa, jest rola wywiadu wojskowego w aferze
FOZZ 2 1 . Wchodziy tu w gr interesy na skal dziesitek (jeli nie setek) milionw
dolarw: nie mona wykluczy powiza ze subami specjalnymi ZSRR przy tej
operacji.
Wojskowa Suba Wewntrzna

Oficjalnie deklarowane zadania tej suby mona podzieli na dwa gwne
rodzaje. Zadanie zasadnicze to zwalczanie szpiegostwa, sabotau i dywersji w na-
szych siach zbrojnych oraz instytucjach i jednostkach gospodarczych podlegych
Ministrowi Obrony Narodowej" (chodzio o Przedstawicielstwa wojskowe w cy-
wilnych instytucjach i przedsibiorstwach, wojskowe instytuty naukowe, zakady
naprawcze, magazyny i przedsibiorstwa handlowe Kamiski, bdw., s. 18).
Zadanie drugie to: obowizek utrzymania w garnizonach adu i porzdku,
konwojowania aresztowanych onierzy, poszukiwania dezerterw i prowadzenia
20 (abm) 1992, s. 2; Kurski, Semka brw.:84, 142, 152-153; Modawa 1991, s. 209; Moraczewski 1996,
s. 30; Rudnicki 1992, s. 2.
21 Grzegorz emek, gwny podejrzany w ledztwie w sprawie FOZZ, byt tajnym wsppracownikiem
Zarzdu II Sztabu Generalnego WP, podobnie jak kilku innych jego wsppracownikw" (Dekomuni-
zacja..., op. cit., 1993, s. 44). O aferze FOZZ, ale nie o roli sub wojskowych zob. Dakowski,
Przystawa 1992.
postpowania dochodzeniowego w stosunku do onierzy, ktrzy weszli w kolizj

z prawem" (tame).
WSW rozpracowywao operacyjnie take wywiad wojskowy (Moraczewski
1996, s. 29). Zreszt midzy wywiadem a kontrwywiadem trwaa cicha wojna
o wpywy w wojsku i chyba o co tam jeszcze". Wystpowaa nawet ekspansja
WSW, ktre (...) usiowao przechwyci lub podporzdkowa sobie Zarzd II.
Poniewa nie byo to moliwe w ukadzie strukturalnym, wic dono do rozwi-
zania personalnego" (Moraczewski 1996, s. 110, 96).
Zadania kontrwywiadowcze peni w ramach WSW Zarzd III. W poowie lat
osiemdziesitych zatrudnia ok. 4,5 tys. osb (rdo E). Informatorw: ok. 30 tys.
moje oszacowanie. Okoo 20% z nich nie byo bezporednio zwizanych
z wojskiem (rdo E).
Wyrywkow inwigilacj korespondencji bya objta caa kadra zawodowa.
Korespondencja wpywajca do jednostek wojskowych objta bya inwigilacj
cig (Kamiski bdw., s. 29).
Inne zadania: opieka nad produkcj specjaln i transakcjami z tym zwizanymi,
ochrona wojska i rodzin onierzy zawodowych przed zymi" wpywami np. ze
strony Kocioa katolickiego; infiltracja grup opozycyjnych oraz rodowisk politycz-
nych ZSL i SD. Kontrwywiad WSW posiada te nieliczn grup agentw za granic
(Kamiski bdw., s. 140-141).
Gotwko mwi:
Nie znam dokadnej liczby, ale sdz, e okoo siedemdziesiciu-dziewi-
dziesiciu procent wysiku naszych sub specjalnych szo na walk z Solidar-
noci. Taka bya decyzja Kiszczaka wykonujcego wol pierwszego
sekretarza (Piecuch 1993, s. 171; podobnie rdo E).
Zdaniem Widackiego, a do koca lat siedemdziesitych rola WSW w walce
z opozycj bya minimalna.
Sytuacja zmienia si w latach osiemdziesitych, gdy general Jaruzelski zosta
premierem. Wtedy te zaczto zleca rnym subom WSW zadania na
zewntrz wojska. Wojskowa obserwacja uganiaa si za czonkami opozycji,
zdaje si, niewiele mniej ni SB. Przy okazji rnych spraw raz po raz
napotykamy lady dziaa wojskowej obserwacji.
Zdarzao si, e gdy gen. Kiszczak chcia sprawdzi rzetelno lub skuteczno
rnych komrek MSW, a nawet lojalno poszczeglnych podwadnych
w swym nowym resorcie, korzysta z usug WSW 22 . To za jego czasw i za
jego spraw WSW stao si, jak mwi dzi wojskowi, drug ubecj". Granica
midzy wywiadem i kontrwywiadem take wojskowym a policj poli-
tyczn ulega zamazaniu z wszystkimi tego konsekwencjami, z moralnymi
wcznie (Widacki 1992, s. 178).
22 Podobnie rdo E np. wysano oficerw kontrwywiadu wojskowego do kociow z poleceniem

przekazania informacji o treci kaza.
Na przykad, oficerowie majcy pod swoj opiek m.in. studia wojskowe

wyszych uczelni lecych na terenie Oddziaw WSW, rozbudowywali agentur
take wrd cywilnej kadry akademickiej (rdo E). W kontrwywiadzie wojsko-
wym istnieli te pracownicy operacyjni, ktrzy formalnie mieli zajmowa si oson
rodzin wojskowych przed wpywami duchowiestwa katolickiego. W istocie nie-
kiedy prowadzono normalne rozpracowania ksiy (rdo N). Wystpujcy w roli
wiadka w procesie generaw Ciastonia i Patka, byy zastpca ds. SB szefa W S W
w Bydgoszczy, Stefan S.
potwierdzi (...) sowa innego z funkcjonariuszy milicji bydgoskiej, ktry
zezna, e zdarzao si, i tym samym czowiekiem mogy interesowa si
suby wojskowe. Kanaami WSW pyny take informacje dotyczce Kocio-
a, zwaszcza po wprowadzeniu stanu wojennego powiedzia Stefan S. To
miaa by wsppraca, ale ja doda nie byem z tego zadowolony,
poniewa wchodzili w moje kompetencje i usiowali nas kontrolowa (jano
1992, s. 3).
Tezy Widackiego wspiera pose Janusz Okrzesik, w 1991 r. przewodniczcy
podkomisji sejmowej badajcej niszczenie akt WSW. Wskazuje on, i jedn
z przyczyn niszczenia bya
ch ukrycia faktu, e WSW zajmowao si zwalczaniem cywilnej opozycji
politycznej. Suba ta zawsze zajmowaa si tymi sprawami, z tym, e wzrost
jej zainteresowania nastpi w momencie, kiedy szefem WSW zosta genera
Kiszczak. Gdy obj on z kolei stanowisko ministra spraw wewntrznych,
kontrwywiad wojskowy zacz by wykorzystywany do cisej wsppracy z SB.
W latach osiemdziesitych walka ze szpiegostwem znajdowaa si wyranie
na drugim planie zainteresowa kontrwywiadu. Gwnym zadaniem tej suby
stao si zwalczanie opozycji. W wojsku, ale przede wszystkim poza
wojskiem. To wanie kontrwywiad, a nie SB, rozpracowa i doprowadzi do
aresztowania Wadysawa Frasyniuka. Takich spraw byo znacznie wicej.
Dziaalno t kontynuowano ju po wyborach czerwcowych. (...) Z naszych
informacji wynika, e WSW posiadao we wszystkich ugrupowaniach poli-
tycznych okoo 30 rde informacji". Nie byli to jednak, przynajmniej jeli
chodzi o Solidarno", czy w ogle o dawn opozycj, dziaacze wysoko
postawieni (Okrzesik 1991, s. 2).
Ciekawe mogoby si okaza, jakie byy dalsze losy tych wczenie niezbyt
wysoko postawionych dziaaczy... Wedug wiceministra obrony narodowej, Broni-
sawa Komorowskiego, agenturalne rozpracowanie opozycji przez suby wojsko-
we stanowio 7% tego co uzyska resort S W 2 3 . W okresie stanu wojennego WSW
23Informacja podana na spotkaniu w klubie UD w Toruniu w okresie rzdw Olszewskiego, gdy

Komorowski mia przerw w penieniu funkcji wiceministra obrony narodowej. Nie udao mi si
uzyska jasnej odpowiedzi na pytania zmierzajce do sprecyzowania tej informacji przez dokadne
okrelenie podstawy, wg ktrej owe 7% zostao obliczone.
182 A ndrzej Zybertowicz
prowadzio co najmniej 282 sprawy dotyczce opozycji akta tylu wanie spraw
zniszczono na przeomie 1989-1990 r. (Domagalski 1996, s. 1 5 2 4 ) .
W krgach opozycji w Toruniu by swego czasu analizowany, dobrze potwier-
dzony 2A przypadek z pocztku 1981 r. Kontrwywiad wojskowy posuy si onie-
rzem suby czynnej do infiltracji Niezalenego Zrzeszenia Studentw na
Uniwersytecie Mikoaja Kopernika dziewczyna onierza bya dziaaczk NZS.
Dziao si to jeszcze w czasie, gdy Jaruzelski by tylko ministrem obrony narodowej.
On sam potwierdza wykorzystywanie sub wojskowych do zada politycznych,
piszc przy okazji omawiania incydentu bydgoskiego z marca 1981: Zadaem
informacji z MSW i WSW' (Jaruzelski 1992, s. 72).
Pozycj wojskowych sub specjalnych starano si umocni przy okazji dziaal-
noci tzw. terenowych grup operacyjnych wprowadzonych krtko przed stanem
wojennym. Po powrocie z terenu ich czonkowie odbywali regularne spotkania
z oficerami kontrwywiadu. W niektrych regionach do umocnienia pozycji kontr-
wywiadu wojskowego (tak wobec partii jak i MSW) prbowano wykorzysta
komisarzy wojskowych ustanowionych wraz z wprowadzeniem stanu wojennego.
Brakuje bliszych danych dla okrelenia roli tych komisarzy w agenturyzacji
zakadw pracy i instytucji pastwowych, ktre nadzorowali, nie bya ona jednak
bez znaczenia. Pod tym samym ktem naleaoby si te przyjrze tak niewinnej
subie jak Obrona Cywilna. W sporej mierze to nastroje ludnoci byy przedmiotem
zainteresowania sub OC (rdo R). By moe pod tym wzgldem OC odgrywaa
podobn rol jako ORMO.
Wspomniane ju byo zarzdzenie Kiszczaka o przejmowaniu przez suby
specjalne MSW agentw opuszczajcych wojsko" (Piecuch 1993, s. 112, 233-234,
280; take rdo: Dominiczak 1994, s. 427).
Kiszczak Za pomoc ludzi z WSW kontrolowa funkcjonariuszy resortu. Przy
pomocy bezpieki trzyma w szachu facetw z WSW. Wywiad resortowy sprawdza
za granic oficerw z Zarzdu Drugiego Wojska Polskiego. I odwrotnie, agenci
wojskowi patrzyli na apy szpiegom resortowym" (Piecuch 1993, s. 327; take
czciowo rdo E). Wystpowaa rywalizacja midzy subami cywilnymi a woj-
skowymi m.in. o to, kto bdzie zabezpiecza operacyjnie rodziny kadry zawodowej
wojska okoo milion osb (Piecuch 1993, s. 62).
24 Zob. opis i cytaty z tzw. zeszytu operacyjnego oficera kontrwywiadu wojskowego rozpracowujcego
opozycj w r. 1982 Rabiej, Kluzik 1994; Dokumenty wojskowych tajnych sub PRL 1996.
25 Przypadkiem, w marcu 1982 r., w rce zaangaowanych w dziaalno podziemn pracownikw
zakadu Polchem" dostaa si kaseta magnetofonowa, jeli dobrze pamitam, zakupiona w komisie.
Zawieraa ona rozmow oficera kontrwywiadu wojskowego, w czasie ktrej onierz suby zasadniczej
instruowany byl jak ma infiltrowa organizacj studenck. Z kontekstu rozmowy wynikao, i miaa
ona miejsce w trakcie strajkw o rejestracj NZS, na pocztku 1981 r. onierz pytany te by o nastroje
w swej baterii. Przeprowadzona w nerwowy sposb akcja kontrwywiadu wojskowego w celu odzy-
skania tej kasety (i pewno innych skupiono wtedy kasety od wielu sprzedawcw w miecie)
potwierdzia autentyczno nagranej tam rozmowy.
Inne resorty i urzdy

Nim przejdziemy do kwestii relacji midzy dwoma resortami sitowymi" a in-
nymi instytucjami wadzy pastwowej, potrzebnych jest kilka uwag oglnych.
Cho wszystkie wymienione wyej suby, cywilne i wojskowe, prowadziy
swoj wzgldnie niezalen polityk rekrutacji informatorw w przydzielo-
nych zakresach, istniay specjalne procedury tzw. zablokowania majce na celu
zapobieenie wielokrotnej rekrutacji. Suyy temu materiay Biura C MSW. Zawie-
ray one dane o dwch zasadniczych grupach ludzi: informatorach oraz tzw. figu-
rantach, tj. osobach, ktrymi suby byy zainteresowane. Pod koniec lat
osiemdziesitych archiwa te obejmoway informacje o ponad 3 min osb.
Niejasne jest jednak, na ile sprawny by system centralnej koordynacji i zada-
niowania" sub. W jakim stopniu zjawiska biurokratyzacji i tendencje do autono-
mizacji poszczeglnych sub osigay taki stopie, by tworzy efekty wane dla
dynamiki systemu jako caoci. Bez wtpienia wielki wpyw miaa unikatowa
pozycja Jaruzelskiego, ktry do pracy sub przywizywa wielkie znaczenie
i osobicie interesowa si drugorzdnymi szczegami pracy operacyjnej, z czyta-
niem stenogramw podsuchw drugorzdnych postaci wcznie (Piecuch 1996a,
s. 103-104, 230).
Prokuratura generalna
Dobrym wskanikiem relacji midzy prokuratur a MSW byy obawy prokura-
torw prowadzcych sprawy polityczne w latach stanu wojennego przed udziela-
niem zgody na widzenia podejrzanych z adwokatem, gdy oficer SB prowadzcy
spraw musiaby specjalnie fatygowa si do aresztu ledczego, aby by obecnym
przy takiej rozmowie. Prokuratorzy woleli dawa decyzje odmowne, aby nie
zadrania swoich stosunkw z SB (rdo Y, rozmowa w r. 1986). Nadrzdno
pozycji MSW wobec prokuratury, jak i uzalenienie PZPR od swego zbrojnego
ramienia jest te widoczna w sposobie prowadzenia w r. 1983 ledztwa w sprawie
mierci Grzegorza Przemyka. Mieczysaw Rakowski wspomina, i na zakoczenie
posiedzenia BP 24 V 1983 r. Jaruzelski powiedzia, e sprawa musi by wyjanio-
na. Aktywnie krzta si wok tej sprawy rwnie Urban (...) sugerowa zawiesze-
nie na czas ledztwa w czynnociach subowych kilku milicjantw. Jeden
z wysokich oficerw MSW, gdy dowiedzia si o tej propozycji powiedzia, e skoro
tak, to przy najbliszych rozruchach niech pracownicy KC wyjd na ulic z kijami"
(Rakowski 1991, s. 86).
Interesujce s zwizki kadrowe midzy prokuratur a MSW. Na przykad
dyrektor Biura ledczego MSW, Hipolit Starszak zosta zastpc prokuratora
generalnego w kwietniu 1984 r. (do marca 1990 r.) po dymisji Henryka Prackiego,
ktry nie okaza si dostatecznie dyspozycyjny podczas prowadzenia ledztwa
w sprawie mierci Grzegorza Przemyka (Modawa 1991, s. 242; Ordyski 1996,
s. 13). Z kolei Lucjan Czubiski, genera LWP, od 1968 r. by naczelnym prokura-
torem wojskowym, w latach 1972-1981 prokuratorem generalnym, a od 1981 r. do

1983 r. dyrektorem generalnym i potem a do marca 1990 r. wiceministrem spraw
wewntrznych nadzorujcym WOP i NJW; od grudnia 1993 r. by dodatkowo
urzdujcym zastpc przewodniczcego Komitetu Rady Ministrw do Spraw
Przestrzegania Prawa, Porzdku Publicznego i Dyscypliny Spoecznej (Modawa
1991, s. 343; Piecuch 1996a, s. 178; Pytlakowski 1991, s. 110-111).
Ministerstwo Sprawiedliwoci
Zdaniem Poogi Dysponujc duym wpywem na wymiar sprawiedliwoci
i nowelizacj aktw prawnych, Kiszczak naciska, aby wprowadzono do kodeksu
[karnego] synny artyku dwiecie osiemdziesit dwa a, ktry zyska miano
gumowego, pozwala bowiem orzeka kar do trzech lat wizienia -za prb
wywoywania niepokoju-. Dawao to ogromne moliwoci dyspozycyjnym sdziom
skazywania kadego wskazanego przez bezpiek czowieka" (Piecuch 1996a,
s. 226).
W wizieniach samodzielne dziay ochrony prowadziy prac operacyjn
z winiami wedug instrukcji 001 Centralnego Zarzdu Zakadw Karnych (nie
wiadomo z ktrego roku). Niezalenie od dziaw ochrony agentur celn werbo-
wao te SB (Luka 1995; por. Alexander 1990, s. 43-52). MSW zawierao w tej
sprawie porozumienia z Ministerstwem Sprawiedliwoci (np. w 1973 r.) obejmuj-
ce take instalacje techniki operacyjnej w zakadach karnych (Piecuch 1993, s. 292;
Dominiczak 1994, s. 424).
Urzd do Spraw Wyzna

Urzd ten by zreszt na dobr spraw tylko przybudwk czy moe lepiej
fasad pionu czwartego. Wielu urzdnikw zajmujcych kluczowe stanowiska
w Urzdzie do Spraw Wyzna byo po prostu funkcjonariuszami MSW odde-
legowanymi tam i pracujcymi, jak to si w esbeckim argonie mwio pod
przykryciem" (Widacki 1992, s. 82).
O funkcjonariuszach cywilnych i wojskowych sub specjalnych zatrudnianych
na tzw. etatach niejawnych ju wspominaem. Dziao si to w takich instytucjach
jak: Ministerstwo Spraw Zagranicznych (zob. Kosobudzki 1990, s. 46-50, 1993,
s. 68-75), Ministerstwo Handlu Zagranicznego, Ministerstwo Przemysu Maszyno-
wego. Janusz Koryciski, pracownik Departamentu I (ktry w r. 1983 przeszed do
Amerykanw) pracowa m.in. pod przykryciem" w Departamencie Nadzoru i Kon-
troli tego ostatniego ministerstwa.
Zajmowa si prowadzeniem spraw przedsibiorstw zgrupowanych w Zjed-
noczeniu Bumar". Bumar" to przemys zbrojeniowy. Zjednoczenie to obej-
mowao problematyk lotnicz, jak i wiodc produkcj sprztu pancernego.
(...) Koryciski do czsto zastpowa rezydenta wywiadu w Bumarze"
(Dubiski, Jurczenko 1994, s. 76, 77).
Wczeniej, te jako pracownik Departamentu I Z ramienia Elektrimu wyjecha

do Stambuu jako attache handlowy w Biurze Radcy Handlowego przy Ambasadzie
PRL w Turcji" (Dubiski, Jurczenko 1994, s. 75; por. Piecuch 1996a, s. 134, 230-231).
Do zbadania pozostaj powizania ze subami takich instytucji jak Gwny
Urzd Ce (swoich informatorw mia tu zarwno Zarzd Zwiadu WOP jak i SB
oraz wywiad i kontrwywiad (Piecuch 1996, s. 146), Stra Ochrony Kolei, Stra
Przemysowa (podlegaa MSW), Stra Portowa, Stra Rybacka, Stra Lena oraz
Gwny Urzd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk. By moe naleaoby si te
bliej przyjrze, czym bya IRCH: Inspekcja Robotniczo-Chopska. Czy jej powoa-
nie byo form reakcji na to, i profesjonalne suby policyjne do walki z opozycj
zaniedbay realizacje innych funkcji regulacyjno-kontrolnych w gospodarce?
Niektre zadania i metody tajnych sub

Ujmujc rzecz oglnie, mona powiedzie, i suby policyjne dziaay wedug
mechanizmu zadaniowania". Mia on struktur piramidy, ktrej czubkiem byo
tzw. cise kierownictwo partii i pastwa (tj. grupa kilku czonkw Biura Politycz-
nego i sekretarzy KC PZPR, ktrzy przed posiedzeniami Biura nieformalnie uzga-
dniali stanowisko i potem narzucali je caemu gremium), a podstaw
funkcjonariusze najniszych szczebli oraz sie agenturalna. Biuro Polityczne wy-
znaczao zadania, ktre kierownicy odpowiednich resortw administracji pastwo-
wej przekazywali w d na posiedzeniach kolegiw ministerstw. Potem odbyway
si narady w departamentach i komendach wojewdzkich. Z kolei odprawy od-
bywali naczelnicy wydziaw w tych komendach. Ostatnim szczeblem zadanio-
wania" byy spotkania oficerw prowadzcych ze swoimi TW, ktrym mwiono,
na jakie tematy maj zdobywa informacje lub jakie dziaania podejmowa
(np. rozsiewa okrelone plotki w swoich rodowiskach w ten sposb m.in.
uzupeniano kanay komunikowania si ze spoeczestwem za pomoc mediw).
Na przykad wrd dziennikarzy w kwietniu 1981 r. posiadano ponad 500
agentw SB, ktrzy mogli szczegowo penetrowa to rodowisko, a nawet
ukierunkowywa jego dziaalno (wystpienie ministra Milewskiego na krajowej
naradzie aktywu kierowniczego MSW, za: Dominiczak 1994, s. 506, 667).
Pragnc ustali inne formy dziaania sub, naley pamita jak zauwaa byy
oficer kontrwywiadu wojskowego e
(... ) W Polsce istniaa stosunkowo silna intelektualna opozycja, w wielu
przypadkach posiadajca powizania rodzinne z wysokiej rangi dziaaczami
partyjnymi i decydentami pastwowymi. Byy to dobre rda uzyskiwania
informacji, bez potrzeby angaowania sieci agenturalnej (Kamiski, bdw.,
s. 23).
Nie zawsze zatem trzeba byo ucieka si do rozmw profilaktycznych, tajnych
rewizji, przesucha, zatrzyma lub aresztowa, tzw. tajnych zdj (zatrzyma na
ulicy) w celu przeprowadzenia nieformalnych przesucha, bd rozmw werbun-
kowych (Alexander 1990, s. 76-79; Dominiczak 1994, s. 230; Rabiej, Kluzik 1994,
s. 3; Dokumenty..., op. cit., 1996, cz. I). Inne zadanie sub, o ktrym naley
pamita, to nakanianie do emigracji niekiedy agodne, niekiedy majce posta
systematycznego nkania. Pooga mwi o roli funkcjonariuszy Zarzdu Zwiadu
WOP i WSW resortu spraw wewntrznych w zmuszaniu ludzi do tak zwanej
dobrowolnej emigracji. Wytypowanych opozycjonistw osaczano agentami i tak
dugo nkano, a im w kraju ycie zbrzydo i poprosili wadz o zgod na wyjazd
za granic" (Piecuch 1996a, s. 121).
W 1986 r. przy okazji amnestii lipcowej przeprowadzono ponad 5 tys. rozmw
wyjaniajcych i ostrzegawczych (Dominiczak 1994:580). Zdaniem Poogi Chcia-
no zniechci niektre osoby do dziaa opozycyjnych, uzyska lepsze rozpozna-
nie podziemia oraz wytypowa kandydatw do werbunku" (Piecuch 1996a, s. 228).
W 1987 r. odbyto ponad 500 rozmw ostrzegawczych z dziaaczami S" Walczcej
i innych ugrupowa (Dominiczak 1994, s. 581; Walichnowski, red. 1989, s. 280).
Jasne jest, e skuteczno ronych form dziaania policyjnego zaley od stopnia
atomizacji spoeczestwa.
W przypadku demonstracji wysyano na ulice kilkudziesicioosobowe nieumun-
durowane grupy interwencyjne w celu prowadzenia dziaa rozpoznawczych
i destrukcyjnych w tumie" (cytat z meldunku, za: Piecuch 1993, s. 82). W tum
wysyano grupy operacyjne, ktrych zadaniem byo rozpoznanie i zidentyfikowa-
nie najaktywniejszych uczestnikw demonstracji (Ochocki 1992, s. 59).
Operacyjn kontrol rozcignito na oficjalnych, sejmowych sojusznikw PZPR
SD i ZSL (Malinowski 1992, s. 68-73; Okrzesik 1991, s. 2; Piecuch 1993,
s. 345-346; 1996a, s. 299). Potwierdzaj to m.in. ujawnione przez KPN w lipcu
1990 r. dokumenty wywiadu MSW. Bya wrd nich, skierowana do Jaruzelskiego,
Rakowskiego i Kiszczaka, informacja dyrektora Departamentu I, wskazujca na
infiltracj kierownictwa SD w okresie rozmw z sierpnia 1989 r. nad stworzeniem
koalicji z S" 2 6 . Fakt gbokiej infiltracji elit ZSL i SD, tak na poziomie centralnym
jak lokalnym, potwierdzaj inne dane: np. rdo osobowe K wspomina jedn
z odpraw w WUSW, na ktrej wskazano, i wybory do wadz ZSL zostay zabez-
pieczone prawidowo. Znaczy to, i do grona delegatw na kongres tej organizacji
udao si wprowadzi dostateczn liczb TW lub osb dostatecznie ulegych, by
uzyska ukad personalny wadz stronnictwa uznany przez PZPR za korzystny.
Podobnie zabezpieczano" zjazdy Socjalistycznego Zrzeszenia Studentw Pol-
skich, literatw (Dominiczak 1994, s. 277). Praca operacyjna wrd zwizkw
modziey bya prowadzona regularnie.
Fachowcw z UPT od duszego czasu wsppracujcy z resortem MSW (TW
oraz funkcjonariusze na etatach niejawnych) wykorzystano przy zerwaniu cznoci
podczas wprowadzania stanu wojennego (Ochocki 1992, s. 136).
26 Dokument przedrukowany w Tygodniku Demokratycznym" 1990, nr 28, z dnia 15 VII, s. 5.

Intensywn prac operacyjn prowadzono wrd internowanych, do ktrej byli

wczeni take agenci Departamentu II (Dominiczak 1994, s. 531-532, 543).
W pocztkach 1982 r. wzrost liczby tajnych wsppracownikw notoway
wszystkie suby operacyjne MSW (wg materiaw krajowej narady aktywu kierow-
niczego MSW z 20 I 1982 r., za: Dominiczak 1994, s. 543). Natomiast Krzysztof
Kozowski mwi o zmniejszeniu si liczby TW w reakcji na stan wojenny (Beres,
Burnetko 1991, s. 9).
Do 7 VI 1982 r. internowano cznie 13 314 osb, uwolniono ponad 10 tys.
W trybie doranym wszczto prawie 6 tys. postpowa karnych, ktrymi objto
7842 osoby. Do sdw skierowano 4937 spraw. Wytyczne z czerwca 1982 r.
nakazyway:
stosowa zwolnienia internowanych w taki sposb, aby przez to skompromi-
towa ich w oczach rodowiska, z ktrego si wywodz, powodujc tym
samym zaognienie nastrojw, wzbudzenie podejrze (...) (Dominiczak 1994,
s. 548).
W lipcu 1982 r. Biuro ledcze podao, e do poowy tego miesica przeprowa-
dzono z internowanymi 14,5 tys. rozmw indywidualnych. 950 osb wyrazio
zgod na wspprac (Dominiczak 1994, s. 552).
Niekiedy posuwano si do tworzenia od podstaw komrek opozycyjnych
(Grocki 1992; Bere, Skoczylas 1991, s. 195; por. Malinowski 1992, s. 70).
Techniki manipulacji: niektre przykady

Skal planowanych, cho nie zawsze udanych przedsiwzi manipulacyjnych
obrazuj plany zwizane z wprowadzeniem stanu wojennego. Analizujc materiay
archiwalne, Andrzej Paczkowski ustali, e jesieni 1981 r. operacja internowania
Wrzos" staa si elementem szerszego zamiaru oznaczonego jako akcja
.Joda". Internowanie stawao si pierwszym etapem, a drugim okazao si
nakazane przez min. Kiszczaka skompletowanie dziaaczy Solidarnoci",
ktrzy mogliby zastpi ekipy ekstremistw we wszystkich zarzdach regio-
nw i wikszych komisjach zakadowych (...). Podczas pierwszego po wpro-
wadzeniu stanu wojennego posiedzenia kierownictwa MSW postanowiono
nasili prac wok przedsiwzi zmierzajcych do stworzenia nowej ludo-
wej" cakowicie Solidarnoci" (...).
Ten element przygotowa zwraca szczegln uwag, gdy w jaskrawy sposb
ukazuje czynn rol aparatu bezpieczestwa w ksztatowaniu sytuacji poli-
tycznej, take przez zawaszczanie si skadnikw tworzcego si spoecze-
stwa obywatelskiego (Paczkowski 1995, s. 15; por. Dziadul 1991, s. 188).
Przy tworzeniu nowych branowych zwizkw zawodowych SB miaa baczy,
aby nowe zwizki, dbajc o sprawy robotnicze nie zagraay politycznym interesom
partii" (Dominiczak 1994, s. 552; cyt. za materiaem z narady krajowego aktywu
MSW w czerwcu 1982 r.).
Due znaczenie mia dobr kadry kierowniczej nowych zwizkw, nie mogli
to by ludzie wrogo nastawieni do ustroju. Jednake ze wzgldu na koniecz-
no przyspieszenia organizowania nowych zwizkw SB nie bya w stanie
przygotowa dobranego aktywu zwizkowego (Dominiczak 1994, s. 552,
wedug materiaw z narady miesic pniej).
W 1982 r. Stanisaw Ciosek zajmowa si tworzeniem tzw. robotniczej S".
Pooga twierdzi, i: Mg orientowa si, e to agenci bezpieki. Czy mu to kto
wprost powiedzia? Nie wiem. Po kilku spotkaniach i rozmowach musia si jednak
zorientowa, e to farbowane lisy" (Piecuch 1996a, s. 140).
Do mechanizmw rzdzenia stosowanych w komunizmie naley te kontrolo-
wane tolerowanie pewnych form dziaalnoci gospodarczej nielegalnych w wietle
wczesnego prawa: np. obrt walutami lub przemyt realizowany przez osoby
regularnie jedce za granic, m.in. sportowcw.
System uzalenienia sportowcw w caym obozie socjalistycznym polega
w kocu na tym, e si wybirczo przymyka oczy na okrelony poziom
przewoenia przez granic i odpowiedni do rangi zawodnika poziom
takiego handlu. Wszystko jest plegalne albo i nielegalne. Formalnie rzecz
biorc, jest to amanie prawa PRL-u. Jednak dopki delikwent sprawuje si
grzecznie, pozwala mu si przy okazji wyjazdu co wywie i zarobi. Ale
jeli tylko wadza bdzie z niego niezadowolona, to mu moe wycign ca
spraw i zrobi take dochodzenie, e dugo to popamita.
Ten sam mechanizm czasem ze skutkiem stosowano te wobec artystw,
naukowcw, wszystkich wyjedajcych. Zasada bya wszdzie ta sama
skorumpowany, a wic ju nasz.
Ale sport by tu z pewnoci dziedzin wiodc. Wszystkie ekipy demoludw
handloway. (...) A wszdzie suyo to silniejszemu uzalenieniu zawodnikw
od aski organw (Pawowski 1994, s. 64).
Oczywicie, aby mechanizm tego typu skutecznie dziaa, owe rodowiska
musiay by do dokadnie zinfiltrowane, czyli znajdowa si pod kontrol
operacyjn zabezpieczajc nie tylko dopyw informacji, ale w razie potrzeby
prowokowanie potrzebnych zachowa.
Partia a suby policyjne

Uzyskane dotd informacje pozwalaj tylko na wstpne zasygnalizowanie
problemu. Oto niektre elementy. W ostatnich latach lansowano m.in. pogld, e
lustracja nie wyrzdzi adnej lub powaniejszej krzywdy ludziom ze rodowisk
postkomunistycznych, gdy czonkw partii nie rekrutowano na TW. Jest to jednak
pogld nieprawdziwy.
Antoni Zieliski, w 1991 r. dyrektor Centralnego Archiwum MSW wskaza, i:
sugestie, jakoby tajnych wsppracownikw nie mona byo rekrutowa spord
jej [PZPR] czonkw, s nieuzasadnione" (Zieliski 1991, s. 13). Gdy byo to
potrzebne komendanci wojewdzcy czsto uzyskiwali zgod I Sekretarza KW na
rekrutacj czonkw partii. Wydaje si te, i owa stosowana jednak w jakim

zakresie zasada nierekrutacji czonkw partii nie dotyczya sub wywiadu
i kontrwywiadu. Wielu czonkw partii wyjedajcych za granic (nie tylko na
Zachd) stanowio KO (kontakty operacyjne; casus m.in. Wodzimierza Cimosze-
wicza i Jerzego Jaskierni umieszczonych na licie Macierewicza). Widacki wskazuje
te, e Zdarzay si jednak przypadki, e SB pozyskaa kogo na TW, zanim PZPR
pozyskaa go na swego czonka. Fakt posiadania w swoim czasie legitymacji
partyjnej nie musi wcale by rwnoznaczny z posiadaniem rkojmi, e nie byo si
t. w." (Widacki 1992, s. 120).
Na naradzie krajowej SB w listopadzie 1975 r. dyrektor Dep. III pik.
Krzysztoforski informowa, e agenci jego pionu zbieraj rwnie informacje
o czonkach PZPR. Powoujc si na (...) instrukcj [006/7027], podkreli, e
rozpracowywanie czonkw partii przez agentw moe si dokonywa, jeli
ujawnione zostan fakty zagroe pyncych ze strony tych osb. Warto
podkreli, e D. III w tym czasie opracowa zasady sprawdzania i udzielania
informacji dla instancji partyjnych o osobach typowanych na stanowiska
nomenklatury KC i KW PZPR (Dominiczak 1994, s. 423-424, 660).
O Zespole Operacyjnym Departamentu III infiltrujcym m.in. kierownicze

rodowiska partyjne ju wspominaem.
Jednym ze wskanikw pozycji sub policyjnych wobec partii moe by
uczestnictwo funkcjonariuszy we wadzach partyjnych. Na VIII Zjedzie PZPR (luty
1980 r.) trzech generaw MSW wybrano na czonkw KC, jednego na czonka
CKR, trzech generaw i pukownika na czonkw CKKP. Na IX Nadzwyczajnym
Zjedzie (lipiec 1981 r.) generaa i pukownika na czonkw KC, dwch
generaw na zastpcw czonkw, podpukownika na czonka CKR, generaa,
pukownika i majora na czonkw CKKP. Na X Zjedzie (czerwiec-lipiec 1986 r.)
z MSW do wadz partyjnych wybrano 8 osb (Dominiczak 1994, s. 392). W latach
osiemdziesitych komendanci wojewdzcy byli z klucza czonkami egzekutyw KW
PZPR.
Lata osiemdziesite obfitoway w awanse generalskie: w latach 1980-1988
cznie 27 osb. Najmniej generaw posiada resort w okresie rzdw Bieruta (4),
najwicej w czasach W. Jaruzelskiego, co zwizane byo z siln militaryzacj MSW
27 Formalnie dokument ten nosi nazw Zarzdzenie nr 006/70 ministra spraw wewntrznych
z 1 II 1970 r. w sprawie pracy operacyjnej Suby Bezpieczestwa resortu spraw wewntrznych,
a instrukcja jest zacznikiem do tego zarzdzenia (opublikowane w: Tajni wsppracownicy. Doku-
menty, b.m.w.). Zosta odtajniony decyzj wiceministra Widackiego.
Mechanizmy regulacji zachowa spoecznych:

28
koncepcja wadzy Michela Foucaulta
Przedstawiony tu obraz sytuacji nasuwa sporo pyta o charakterze oglniej-
szym. Na przykad jaka bya skuteczno caej tej maszynerii wadzy? Wedug jakich
kryteriw skuteczno t szacowa? Jak wysoki by stopie koordynacji rnych
sub przez Centrum (w tym wypadku przez grup osb skupionych wok
Jaruzelskiego)? Czy w Polsce w latach osiemdziesitych mielimy do czynienia ze
zjawiskiem polegajcym na rozrocie policji jako warunku stabilizacji systemu
w sytuacji, gdy rodowiska partyjne w duej mierze utraciy swoje moliwoci
oddziaywania na spoeczestwo?
Przytoczywszy liczne dane empiryczne, warto pokusi si o ich interpretacj.
Badacze zjawisk spoecznych wyrniaj rne mechanizmy i techniki regulacji
zachowa spoecznych. Standardow form regulacji jest administrowanie przez
przemoc nierzadko poczone jednak ze wspdziaaniem obywateli (por. Czer-
wiski 1991). Amerykaski badacz ruchw spoecznych, John McCarthy analizuje
kanalizowanie ruchw spoecznych przez rutynizacj czyli wikanie ich w ak-
ceptowane procedury np. uzyskiwania zezwolenia na demonstracje (McCarthy
1995-1996). Na swojego badacza wci czeka metoda wadzy totalitarnej, ktr
nazwa mona regulacj przez infiltracj.
Wydaje si, i stosowanie tej ostatniej metody na masow skal wytwarza skutki,
ktre bliskie s zjawiskom, jakie na myli mial Foucault, mwic o mikrowadzy
i wadzy bez podmiotu 29 . Analizujc procesy ucisku, dominacji, myliciel francuski
krytykuje koncepcje tradycyjne, ktre zalecaj poszukiwanie konkretnego podmio-
tu, ktry organizuje ycie innych ludzi 30 . Proponuje teori wadzy, ktra zakada,
i gowa krla musi zosta cita" rzdzenie czsto odbywa si bez naczelnego
demiurga, ktry znajdujc si w tle, pociga za sznurki. Koncepcje francuskiego
myliciela nie maj dla nas zastosowania w caej ich rozcigoci w przypadku
pastw komunistycznych trudno jest przyj zaoenie o nieistnieniu suwerena,
czyli centrum wadzy. Wydaje si jednak, i mechanizmw wadzy w spoecze-
stwach dyktatorskich czy totalitarnych nie sposb zrozumie bez uwzgldnienia
tego wymiaru nasycenia ycia spoecznego wadz, ktry kategorie Foucaulta
obejmuj.
Koncepcja wadzy bez podmiotu potrafi uchwyci niektre aspekty procesw
zwizanych z kategori kontroli operacyjnej. Tak np., w pierwszych miesicach
stanu wojennego tysice ludzi wzywano na rozmaite formalne i nieformalne
przesuchania lub rozmowy ostrzegawcze. Sporej czci z nich skadano propozyc-
28 Pomys wykorzystania niektrych koncepcji Foucaulta do interpretacji pracy operacyjnej zawdzi-

czam Michaelowi D. Kennedy'emu.
29 Zob. Foucalut 1980; Banasiak 1988; Dean 1994; zwl. 155-8; Hoy 1986.
30 Tom pierwszy jego Historii seksualnoci (1995) mona odczyta jako krytyk takiego modelu wadzy.
je wsppracy nierzadko nie podejmujc przy tym adnych zabiegw majcych

na celu realizacje propozycji tego typu. Pamitam, jak w gronie przyjaci wiosn
1982 r. zastanawialimy si, czy rzeczywistym celem owych propozycji nie jest
przekonanie rnych grup spoecznych o powszechnoci zjawiska agentury, wy-
tworzenie atmosfery niepewnoci i zastraszenia, przekonania, i tajna policja
wszdzie ma swoich ludzi i wie wszystko (byy funkcjonariusz SB, rdo W,
potwierdzi ten domys). Jeden z kolegw po przesuchaniu na SB jeszcze w grud-
niu 1981 r., zapytany, czym si interesowali, odpar: Oni wiedz wszystko!".
W sytuacji, gdy w niektrych rodowiskach pracowniczych nie posiadano
agentury, dla sparaliowania wiary w sens przedsiwzi opozycyjnych wystarczy-
o niekiedy szerokie przekonanie o ich zasadniczej bezcelowoci: poniewa ONI
i tak wszystko wiedz, to wszelkie dziaanie daje w rezultacie jedynie bezsensowne
ofiary. atwo zauway, i w rodowiskach podatnych na tego typu zabiegi
wytwarza si mechanizm samonapdzajcy. Niewidoczne oko wadzy (motyw
panoptikonu u Foucaulta 1993) usadowione zostao wewntrz umysw ludzi,
ktrzy sami stawali si swoimi policjantami.
Drobne gesty dezaprobaty lub umiechy politowania wobec osb prbujcych
inicjowa akty sprzeciwu wobec tego, co oficjalnie zalecane oto obszar,
w ktrym mikrowadza moe si rozpanoszy; oto wadza (samo)dyscyplinowania.
Wadza bez podmiotu (cho moe nie cakiem na pocztku kto t
maszyneri uruchomi) dziaa bardziej skutecznie w zbiorowociach pozbawio-
nych instytucji spoeczestwa obywatelskiego, ze wzgldu na brak moliwoci
odczarowania zastraszenia. Racjonalna, rzeczowa wiedza o faktycznych moliwo-
ciach policji dostarczana np. przez nauki spoeczne nie ma tu szans dotarcia
do wielu krgw spoecznych.
Do zbadania...
Niezalenie od moliwych i potrzebnych interpretacji teoretycznych przedsta-
wionej tu problematyki, do zbadania pozostaje dua liczba zagadnie faktograficz-
nych. Oto niektre z nich:
Jaka bya dokadna struktura sub specjalnych?
Jakie relacje czyy te suby z ukadem zewntrznym: z centrum moskiew-
skim i subami innych pastw bloku (umowy ze Stasi), w tym jakie byy zadania
wywiadw w kontekcie zlece Ukadu Warszawskiego 31 . Jaki pion MSW zabez-
31 Rozmowa z Ochockim, pyta K. Spychalski: Na pocztku lat osiemdziesitych kursowaa opinia, e

Gierek wyprzeda cz zagbia miedziowego pod zastaw poyczek z RFN". Syszaem o tym. Bardzo
wiele byo poyczek, ktre Polska otrzymywaa, i Bg wie, gdzie szy. Mwio si, e dua poyczka,
ktr otrzymalimy wanie pod polsk mied od banku amerykaskiego, spoytkowana zostaa na
zakup rur na budowany w ZSRR gazocig. Na rury, ktre kupiono w Niemczech. Myl, e historia to
jeszcze kiedy odkryje, czy wszystkie poyczki, ktre byy na Zachodzie pobierane na t mied, szy
piecza! operacyjnie wspprac w ramach RWPG? Jaki pion opiekowa si pracow-

nikami polskimi na budowach zagranicznych (NRD, Libia, Irak etc.)?
Co naprawd robi wywiad?
Jak dokadnie wyglday relacje midzy parti a subami specjalnymi; MSW
a procedury awansu nomenklaturowego; pragmatyka podejmowania krokw pra-
wnych w wypadku dokonania przestpstw; jakie byo znaczenie zjawiska tzw.
oddelegowywania pracownikw MSW do pracy w KC (czy zjawisko to wystpo-
wao te na niszych szczeblach?).
Jakie byy wpywy wojskowych w MSW oraz czy i jak napicia powodowane
przez tak sytuacj w resorcie przekaday si na szerszy kontekst polityczny?
Jakie byy wpywy tajnych sub w prokuraturze i sdownictwie?
Jakie relacje czyy suby specjalne z urzdem cenzury?
Jak gboka bya infiltracja opozycji i moliwoci skutecznego ni manipu-
lowania?
Jaki by mechanizm rejestracji osb legitymowanych przez MO (w tym
przypadkowo), ile osb legitymowano rocznie i jak wykorzystywano te informacje?
Szereg wanych problemw trzeba pozostawi do dalszych bada. Jak maszy-

neri pracy operacyjnej wykorzystano w procesie przygotowywania i przeprowa-
dzania odgrnej reformy systemu? Na ile maszyneria ta zachowaa sterowno
w ostatniej fazie starego reimu? Jak machina pastwa policyjnego zachowywaa
si w trakcie transformacji ustrojowej? Przez kogo i jak bya wykorzystywana?
Jednym z celw niniejszego opracowania byo przekonanie czytelnika, e
Nie mona zrozumie mechanizmw rzdzcych histori PRL i RP bez zrozu-
mienia roli, jak w niej odegray suby specjalne. Agenci bezpieki obecni byli
we wszystkich strukturach naszego ycia. Kadrowi pracownicy resortu spraw
wewntrznych ustawiali sotysw i proboszczw, posw i senatorw, inspiro-
wali strajki i manifestacje, straszyli i pouczali, bili i zabijali (Piecuch 1996a, s. 7).
do kombinatu. Kierownictwo przedsibiorstwa miao bardzo duo wtpliwoci co do tego" (Ochocki

1992, s. 159).
244 Bibliografia
Andrzej Zybertowicz
(abm), Czy rewolucja personalna w MSZ, Nowy wiat" z 5 VIII 1992, nr 183, s. 2.
Albert A., Najnowsza Historia Polski: 1914-1993, Londyn 1994.
Alexander W. M., Agentura. Pastwo policyjne, Gliwice 1990.
Antoszewski A., Ryszard Herbut (red.), Leksykon politologiczny, Wroclaw 1995.
Banasiak B., Michel Foucault mikrofizyka wadzy, Literatura na wiecie" 1988, nr 6,
s. 330-338.
Bartosz ]., Pionki w grze (rozmowa z byym pracownikiem operacyjnym Suby Bezpieczestwa
we Wrocawiu), Sprawy Ludzkie" z 15 11-19 III 1991, nr 10, s. 10-11.
Bere W., Burnetko K., Gliniarz z Tygodnika". Rozmowy z byym ministrem spraw wewntrz-
nych Krzysztofem Kozowskim, Warszawa 1991.
Bere W., Skoczylas J., Genera Kiszczak mwi... prawie wszystko, Warszawa 1991.
Biuletyn. Komisja Administracji i Spraw Wewntrznych, Kancelaria Sejmu, Biuro Prasowe 1989.
Bosak H., Rozmowa Marka Baraskiego, Nie" nr 40 z 1 X 1992, s. 6.
Branach Z., Tajemnica mierci ksidza Zycha, [b. m. w.], 1994, wyd. II, popr. i uzupenione.
Cielemicki M., 54100501194, Przegld Tygodniowy" nr 1 z 6 I 1991, s. 4-5.
Czerwiski Z., Przemoc i wspdziaanie. Rozwaania nad policj prusk w pierwszej poowie
XIX wieku, w: Hanasz Waldemar, Zalejko Gwidon (red.), Przemoc: w poszukiwaniu inter-
pretacji, Toru 1991, s. 305-332.
Dakowski M., Przystawa J., Via Bank i FOZZ. O rabunku finansw Polski, Komorw 1992.
Bibliografia 245
Dean M., Critical and effective histories. Foucault's methods and historical sociology, London 1994.
Dekomunizacja i rzeczywisto, Warszawa 1993.
Dokumenty wojskowych tajnych sub PRL, Glos" nr 56 z 20-21 V 1996, cz. I, s. 5; nr 57 z 22-23
V 1996, cz. II, s. 5.
Domagalski M., W popiechu, niezgodnie z przepisami. Niszczenie akt WSW, Rzeczpospolita"
nr 105 z 7 VII 1996, w. 1, s. 15.
Dominiczak H., Historia Suby Bezpieczestwa PRL (1944-1990) nie publikowany mpis 1994,
ss. 674 (autor jest tzw. historykiem resortowym o znacznym przynajmniej liczbowo
dorobku; podczas pracy na ww. tekstem obficie korzysta z archiww MSW).
Dubiski K., Jurczenko I., By szpiegiem, Warszawa 1994.
Dziadul J., Rozstrzelana kopalnia, Warszawa 1991
Dzikowski L., 40 lat dziaalnoci Ochotniczej Rezerwy Milicji Obywatelskiej w rejonie kolskim
1946-1986, Koo 1986.
Fedor D., Podsuchiwanie jasnej Gry, Gazeta Wyborcza" nr 117 z 22 V 1990, s. 4.
Foucault M., Power/Knowledge: Selected Interviews and Other Writings 1972-77, Brighton 1980.
Foucault M., Nadzorowa i kara. Narodziny wizienia, Warszawa 1993-
Foucault M., Historia seksualnoci, Warszawa 1995.
Lista konfidentw, Gazeta Polska" 1993, nr 4, s. 1-3.
Giddens A., The Consequences of Modernity, Cambridge 1990.
Golimont A., Generaowie bezpieki, Warszawa 1992.
Grniak Z., Podsuch na jasnej Grze, Trybuna Opolska", nr 138 z 16 VI 1990; przedruk Agora",
nr 4 z 1 VII 1990, s. 7.
Grnicki W., RozmowafanuszaB. Grochowskiego, onierz Wolnoci", nr 22 z 26-27 I 1985, s. 3-
Grny G., Kozuba M., Teczka Ewidencji Operacyjnej na Ksidza, Res Publica" 1990, nr 4,
s. 43-51.
Grochmalski P., Szczepaski J., Tamy prawdy, Poznaniak", nr 41 z 14-15 X 1995, s. 2-3
(dokument opublikowany na s. 2).
Grocki M. (pseudonim), Konfidenci s wrd nas..., Warszawa 1992.
Harasimiuk S., cile tajne, Wokanda", nr 2 z 1 IV 1990, s. 5.
Henzler M., Przewietlanie SB, Polityka", nr 33 z 18 VIII 1990, s. 1, 6.
Hoy, Couzens D., Power, Repression, Progress: Foucault, Lukes, and the Frankfurt School, 1986,
w: tene (red.), Foucault: A Critical Reader, Oxford. B. Blackwell, s. 123-147.
(ira) SBowiednicy, Gazeta Wyborcza" z 22-23 VI 1991, nr 144, s. 1.
Jachowicz J., Dwudziestu sprawiedliwych, Gazeta Wyborcza", nr 193 z 21 VIII 1990, s. 2.
Jachowicz J., Spowied dzielnicowego, Gazeta Wyborcza", nr 192 z 20 VIII 1990a.
Jachowicz J., Fedor D., Co byo w kopercie Macierewicza, Gazeta Wyborcza", nr 133 z 6-7 VI
1992, s. 4.
(jano) Proces Ciastonia i Patka. Niewygodne informacje, Nowy wiat", nr 239 z X 1992, s. 3.
Jaruzelski W., Stan wojenny. Dlaczego..., Warszawa 1992.
Kamiski Z., Tropiciele. Wspomnienia oficera kontrwywiadu wojskowego, Warszawa [b.d.w.].
Karpiski J., Dziwna wojna, Pary 1990.
Kaszyski K., Podgrski J., Szpiedzy, czyli tajemnice polskiego wywiadu, Warszawa 1994.
Katz D., Kahn R. L., Spoeczna psychologia organizacji, Warszawa 1979/1966.
Komisja Nadzwyczajna do Zbadania Dziaalnoci MSW. Sejm RP, Sprawozdanie z dziaalnoci
w okresie X kadencji Sejmu RP (1989-91), Warszawa 1991.
246 Bibliografia
Kosobudzki T., MSZ od rodka, Chicago 1990.

Kosobudzki T., Ministerstwo Spraw Zagranicznych od tyu, Warszawa 1993-
Kuczyska T., Z uporem na czele, Tygodnik Solidarno" 1991, nr 28, przedruk w: Angora",
nr 30 z 27 VII 1991, s. 2.
Kukliski R., Wojna z narodem, wywiad, w. Bohater czy zdrajca. Fakty i dokumenty, opra.
Maciej ukasiewicz, (przedruk z Kultury" paryskiej), Warszawa 1992, s. 24-82.
Kulikowski A., O ad i porzdek publiczny, w: Zenon Jakubowski (red.), W subie ludowej
ojczyzny i spoeczestwa, d 1986, s. 83-104.
KurskiJ., Semka R, Lewy czerwcowy, Warszawa [b. d. w.].
Lisiecki M., Rozmowa Dariusza Fedora, Nowoci z 7-9 VI 1991, magazyn, 3, s. 6-7; przedruk
z Gazety Wyborczej" (Lisiecki byl wtedy Komendantem Gwnym Stray Granicznej).
Luka W., Kablowanie pod cel, Prawo i ycie" z 19 VIII 1995, s. 24-5.
ukaszewski D., Ucho w hotelu, Wprost", nr 13 z 1 IV 1990, s. 22-3.
Malinowski R., Wielka koalicja, Kulisy", rozmowa Mariusza Janickiego i Stanisawa Podemskie-
go, Warszawa 1992.
Markiewicz W., Kask z przybic czyli budet MSW, Polityka", nr 36 z 9 IX 1989, s. 3.
Markiewicz W., Ucho, Polityka", nr 13 z 31 III 1990.
McCarthy J. D., The Policing of Protest: Toward a Comparative Account of Trends in the U. S.,
Mature and New Democracies, Michigan 1995-96, (Working Paper Series, no. 16).
Mikos J., Podgrski J., Gwiazdy socjometryczne, Nowa Europa", nr 84 z 1 VI 1992, s. 5.
Moczydowski P., Obywatelska milicja czy partyjna policja, Res Publica" 1990, nr 2, s. 22-33.
Moraczewski M., Wspomnienia i niedomwienia. 25 lat pracy w wywiadzie wojskowym, Grodzisk
Mazowiecki 1996.
Morawski W. (red.), Kierowanie w spoeczestwie: analiza socjologiczna, Warszawa 1979.
Muszyski A., Rozmowa Andrzeja Monastyrskiega, Muszyski by kierownikiem Inspektoratu do
Spraw Nieletnich Sztabu Sto. ORMO, onierz Wolnoci", nr 43 z 21 II 1983, s. 4.
Niemczyk P., Rozmowa Jacka akowskiego, Gazeta Wyborcza", nr 217 z 17-18 IX 1994, s. 10-11.
Ochocki M., Byem czowiekiem Kiszczaka, Genera Marek Ochocki w rozmowie z Krzysztofem
Spychalskim, d 1992.
Okrzesik J., Rozmowa Piotra Skwieciskiego, ycie Warszawy", nr 29 z 4 II 1991, s. 2.
Ordyski J., Natrtny nacisk na prokuratur, Rzeczpospolita", nr 146 z 25 VI 1996, s. 13.
Paczkowski A., Odpowiedzialno za stan wojenny, Rzeczpospolita", nr 175 z 29-30 VII 1995,
s. 13-16 (ekspertyza przygotowana dla komisji Sejmu zajmujcej si odpowiedzialnoci za
stan wojenny).
Pawowski J ., Najduszy pojedynek, Warszawa 1994.
Piecuch H., Byem gorylem Jaruzelskiego, Warszawa 1993-
Piecuch H., Akcje specjalne, Warszawa 1996.
Piecuch H., Pooga. Wojciech Jaruzelski tego nigdy nie powie, wyd. II, rozszerz. (I wyd. 1992),
Warszawa 1996a.
Piecuch H., Suby specjalne atakuj, Warszawa 1996b.
Pomianowski J., Szczytnicki I. (prawdopodobnie pseudonimy), Gr sadyci! (kulisy szkolenia
Bezpieki), nie publikowany mpis. 1993, ss. 390 (oparta na protokoach komitetu uczelnia-
nego PZPR, WSO w Legionowie i plotkach sfabularyzowana, plotkarska historia tej szkoy
w latach 1983-1989).
Bibliografia 247
Pytel J., Organizacja i dziaalno Ochotniczej Rezerwy Milicji Obywatelskiej w latach

1946-1983, Warszawa 1984, za: Walichnowski 1989.
Rabiej P., KluzikJ., Tajny zeszyt pukownika, Expres Wieczorny", nr 127 z 1-3 VII 1994, s. 1, 3-
Rakowski M. F., fak to si stao, Warszawa 1991.
Radomska M. J., Byam rektorem 1981-1987, Warszawa 1994.
Robertson D., Police state, w: tene, A Dictionary of Modern Politics, London 1985, s. 260-261.
Rudnicki P. M., Ministerstwo pod specjalnym nadzorem, Nowy wiat", nr 187 z 10 VIII 1992, s. 2.
Schpflin G., Police state, B. Blackwell, Oxford 1987, s. 431-432.
Siembieda M., Watergate na jasnej Grze, Wokanda" 1990, nr 15, s. 15.
Snopkiewicz J. (red.), Teczki czyli widma bezpieki, Warszawa 1992.
Sowa Ks. K., Teczka na ksidza, Go Niedzielny", nr 20 z 14 V 1995, s. 10.
Suka K., Dostaem rozkaz zabicia ksidza..., Gdask 1989.
Szaniawski J., MSW, KGB, teczki i agenci, N, nr 151 z 29 VI 1992, s. 2 (relacja z wystpienia
P. Naimskiego w Klubie Politycznym Porozumienia ponad Podziaami).
Szpecht P., Tajniak pod pierzyn, w: tene, Sekspansja, Gdask 1990, s. 21-30.
Tajni wsppracoumicy. Dokumenty, [b. m. d.]
Tajni wsppracownicy a bezpieczestwo RP, Tygodnik "Solidarno", nr 27 z 3 VII 1992, s. 4-5
(raport Wydziau Studiw ministra SW dla premiera Jana Olszewskiego),
ts., Ekspres Wieczorny", nr 117 z 19 VI 1990, cyt. za przedrukiem w Agorze, nr 4 z 1 VII 1990, s. 5.
Walichnowski T. (red.), Ochrona bezpieczestwa pastwa i porzdku publicznego w Polsce
1944-1988, Warszawa 1989.
Warcholiski G., Cezura, w: Wszystko dla Polski, d 1986, s. 67-72.
WidackiJ., Czego nie powiedzia genera Kiszczak?, Warszawa 1992.
Wolfe N. T., Policing a Socialist Society: The German Democratic Republic, New York 1992.
Wyprowadzka radzieckiego kontrwywiadu (notatka bez autora), Gazeta Wyborcza", nr 183
z 8 VIII 1990.
Wysocki J., Uczniowie Dzieryskiego, Spotkania", nr 2 z 22 I 1991, s. 22-23.
Zapobieganie przez zwalczanie, Przegld Tygodniowy" 1996.
Zieleniewski M ., Rozkaz: zabi! Tajemnicze zgony ksiy S. Niedzielaka, S. Suchowolca iS. Zycha,
Pia 1990.
Zieliski A., Nie dzieli, Polityka", nr 32 z 10 VIII 1991, s. 13.
Zieliski A., Rozmowa Ewy Wilcz-Grzdziskiej, Tygodnik Solidarno", nr 40 z 4 X 1991a, s. 10.
Zybertowicz A., W ucisku tajnych sub: upadek komunizmu i ukad postnomenklaturowy,
Komorw 1993-
Zybertowicz A., A Neglected Dimension of Contemporary Social Movements Dynamics: Secret
Services in the Field of Constraints and Facilitations for Social Movements, (Working Paper
Series, no. 15), Michigan 1995-1996, s. 32.
abiski K, Rozmowa Andrzeja Szmaka, Nowoci", nr 159 z 17 VIII 1990, s. 3.
abicki T., Dokumenty le w Moskwie, Nowy wiat", nr 141 z 16 VI 1992, s. 2.
urek E., W pamici krzyk, Prawo i ycie", nr 40 z 7 X 1995, s. 36-37.
TOWARZYSTWO IM. STANISAWA ZE SKARBIMIERZA
ROMAN BACKER, KS. JZEF MAJ, TOMASZ OCHINOWSKI,

LESZEK EBROWSKI, JAN ARYN, MARCIN ZABORSKI, ANDRZEJ
ZYBERTOWICZ, RAFA STOBIECKI, PIOTR HUBNER, JOHN CONNELLY
S KRYTE OBLICZE
U RDE ZA...
YSTEMU KOMUNISTYCZNEGO
Warszawa 1997
CIP Biblioteka Narodowa
Skryte oblicze systemu komunistycznego:
u rde za / Roman Backer [et al.]:
Towarzystwo im. Stanisawa ze Skarbimierza
. Warszawa: DiG", 1997
Publikacja dofinansowana przez Komitet Bada Naukowych
Opracowanie redakcyjne: Ewa Biernacka
Redakcja naukowa: Roman Backer i Piotr Hubner
Copyright by Towarzystwo im. Stanisawa ze Skarbimierza

& Wydawnictwo DiG, 1997
ISBN 83-7181-033-4
Opracowanie typograficzne:
Krakowskie Przedmiecie 62
00-322 Warszawa
tel./fax 828-52-39
828-64-97, 828-64-99
E-mail: biuro@dig.com.pl
http://www.dig.com.pl
Nakad 1000 egz.,

Do druku oddano i druk ukoczono w grudniu 1997
Drukarnia Wydawnictw Naukowych w odzi

A. Zybertowicz, Niewidoczna Władza

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

A. Zybertowicz, Niewidoczna Władza

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Andrzej Zybertowicz

Niewidoczna wadza: komunistyczne pastwo

Jeeli inne nasze struktury spoeczne i po-

Pastwo komunistyczne byo pastwem policyjnym*.

mona si domyla, ale by to robi z sensem, warto najpierw wiedzie, co

4 Nawet najbardziej powierzchownej charakterystyki pojcia pastwo policyjne" nie znajdziemy

s zatomizowane na tyle, by uniemoliwio to wyonienie si solidarnoci zbioro-

Paradoks sterowania spoeczestwem komunistycznym

Mam na myli pamitniki lub obszerne czsto wywiady z byymi wysokimi

Dlaczego lata osiemdziesite?

Komitecie Obrony I sekretarz KW PZPR W stanie wojennym by statyst (...)"

7 Sam Jaruzelski stwierdza, i korzysta ze rde operacyjnych" (np. 1992, s. 225).

8 Dz. U. nr 38, poz. 172.

pocigni organizacyjnych wskazuje, e nowemu ministrowi wanie o to

Stefana Niedzielaka i Stanisawa Suchowolca naleaoby analizowa w kontekcie

Ministerstwo Spraw Wewntrznych

zagraniczna 10 , szkoa, uczelnia, organ Rad Narodowych, PRON, stowarzyszenie,

czej midzy Polsk i Szwecj.

Zajmowa si sieci cznoci i komunikacji (w lutym 1983 r. przekazane pod

ksidz pozostawa na kontakcie Suby Bezpieczestwa" (za Dominiczak 1994,

12 Spostrzeenie to zawdziczam Janowi arynowi zob. referat: Wykonawcza rola Ministerstwa

W wikszych zakadach pracy mogo by kilkudziesiciu TW (Dominiczak 1994,

Suba Bezpieczestwa wielokrotnie informowaa komitety PZPR o niegospo-

Informacj t potwierdza b. wiceminister spraw wewntrznych, gen. Dankow-

tygodniami i byo przewanie wiele obiektywnych przyczyn usprawiedliwia-

14 Wiosn 1990 r. wykryto w poznaskim hotelu Polonez" utajnione wczeniej pomieszczenie,

lowany na stae na liniach niektrych hoteli, urzdw, ambasad, kurii biskupich

Powstao jako jednostka analityczna w czerwcu 1982 r. Zajmowao si rozpra-

Jego zadaniem byo przeksztacanie danych operacyjnych zdobytych przez

Biuro Paszportw i Dowodw Osobistych 4 min. Zarzd Zwiadu WOP 25 tys.

Biuro W kontrola korespondencji

Zmiany w prowadzonej przez MO dziaalnoci wprowadzia ustawa

ORMO Ochotnicza Rezerwa Milicji Obywatelskiej

Nie ustrzeono si jednak od powanych bdw. Zdarzay si np. wypadki

Akademia Spraw Wewntrznych w Warszawie, powoana w 1972 r. prowadzia

ZOF Zarzd Ochrony Funkcjonariuszy

Powoany w grudniu 1984 r. (w WUSW Inspektoraty IOF-y). Szef ZOF

Zarzd Zwiadu WOP

" Gwne rdo: Pomianowski, Szczytnicki 1993.

nastawione byy na rwni na ujawnianie i unieszkodliwianie osb podejrza-

W 1997 r. ustalone zostay zasady wsppracy Zarzdu Zwiadu WOP z Depar-

NJW Nadwilaskie Jednostki Wojskowe

PSED Poczony System Ewidencji Danych o przeciwniku.

Odpowiednie przepisy reguloway przejmowanie od kontrwywiadu wojskowe-

W ministerstwie i jednostkach centralnych zatrudnionych byo 84l6 osb + 2035

Ministerstwo Obrony Narodowej

Gwny Zarzd Polityczny (GZP)

Podczas przygotowa do stanu wojennego, ale zapewne nie tylko, blisko

Wedug nie potwierdzonych informacji GZP odgrywa te istotn rol koordy-

Zarzd II Sztabu Generalnego WP wywiad

Wojskowa Suba Wewntrzna

postpowania dochodzeniowego w stosunku do onierzy, ktrzy weszli w kolizj

22 Podobnie rdo E np. wysano oficerw kontrwywiadu wojskowego do kociow z poleceniem

Na przykad, oficerowie majcy pod swoj opiek m.in. studia wojskowe

23Informacja podana na spotkaniu w klubie UD w Toruniu w okresie rzdw Olszewskiego, gdy

Inne resorty i urzdy

torem wojskowym, w latach 1972-1981 prokuratorem generalnym, a od 1981 r. do

Urzd do Spraw Wyzna

Wczeniej, te jako pracownik Departamentu I Z ramienia Elektrimu wyjecha

Niektre zadania i metody tajnych sub

26 Dokument przedrukowany w Tygodniku Demokratycznym" 1990, nr 28, z dnia 15 VII, s. 5.

Intensywn prac operacyjn prowadzono wrd internowanych, do ktrej byli

Techniki manipulacji: niektre przykady

Partia a suby policyjne