T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 1761

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 912

ANTROPOLOJ

Yazarlar
Prof.Dr. Suavi AYDIN (nite 1-3, 6-10)
Prof.Dr. Ylmaz Selim ERDAL (nite 4, 5)

Editr
Do.Dr. Handan STNDA

ANADOLU NVERSTES
 Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.
Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.

Copyright 2007 by Anadolu University

All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr
Prof.Dr. Levend Kl

Genel Koordinatr Yardmcs

Do.Dr. Mjgan Bozkaya

retim Tasarmcs
Yrd.Do.Dr. Jale Balaban-Sal

Grafik Tasarm Ynetmenleri

Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur

Televizyon Programlar Yneticisi

Prof.Dr. Naci Ghan

Dil ve Yazm Danflman

Okt. Sebahat Yaflar

lme Deerlendirme Sorumlusu

Uzm. Blent Gezen

Kitap Koordinasyon Birimi

Do.Dr. Feyyaz Bodur
Uzm. Nermin zgr

Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar

Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi

Antropoloji

ISBN

978-975-06-0461-4

7. Bask

Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 5.000 adet baslmfltr.

ESKfiEHR, Temmuz 2013
 indekiler iii

indekiler
nsz ............................................................................................................ ix
Kullanm Klavuzu........................................................................................ x

Antropoloji Nedir?................................................................... 1 NTE 1

GRfi .............................................................................................................. 3
ANTROPOLOJNN TANIMI, YAKLAfiIMI VE LKELER ............................. 3
Antropolojinin Tanm................................................................................... 3
Antropolojinin Yaklaflm ve lkeleri ............................................................ 4
ANTROPOLOJNN DALLARI ....................................................................... 6
Sosyal-Kltrel Antropoloji........................................................................... 6
Biyolojik Antropoloji ..................................................................................... 6
Arkeoloji ....................................................................................................... 7
Dil Antropolojisi ........................................................................................... 8
ANTROPOLOJNN TARH .......................................................................... 9
ANTROPOLOJNN DER NSAN VE TOPLUM BLMLER
NDEK YER.............................................................................................. 11
ANTROPOLOJNN YNTEM VE ARAfiTIRMA TEKNKLER.................... 14
zet ............................................................................................................... 17
Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 18
Yaflamn inden ........................................................................................... 19
Okuma Paras ............................................................................................. 19
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 21
Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 21
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 22

Kltr Kavram ......................................................................... 23 NTE 2

GRfi .............................................................................................................. 25
KLTR NEDR?............................................................................................ 25
KLTRN ZELLKLER ............................................................................ 30
KLTREL SRELER .................................................................................. 38
Kltrleme (Enculturation) ........................................................................... 38
Kltrleflme (Acculturation).......................................................................... 38
Kltrel Yaylma (Diffusion) ........................................................................ 39
Kltrlenme (Culturation)............................................................................. 39
Kltr fioku (Culture Shock) ........................................................................ 40
Kltrel Gecikme (Cultural Lag) .................................................................. 40
Kltrel zmseme (Assimilation) .............................................................. 40
Kltrel Btnleflme (Integration) ............................................................... 41
Zorla Kltrleme (Trans-Culturation)........................................................... 41
Kltrel Deiflme ve Gelenek ...................................................................... 41
zet ............................................................................................................... 42
Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 43
Yaflamn inden ........................................................................................... 44
Okuma Paras .............................................................................................. 45
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 45
iv indekiler

Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 46

Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 46

NTE 3 Kltre Yaklaflmlar: Temel Antropoloji Kuramlar ........... 47

GRfi .............................................................................................................. 49
EVRMC VE TARHSELC KURAMLAR ........................................................ 49
19. Yzyl Evrimcilii .................................................................................... 49
Difzyonizm .................................................................................................. 50
Tarihsel zgclk (Amerikan Tarih Okulu) ............................................. 51
fiLEVSELC VE YAPISALCI KURAMLAR ...................................................... 52
ngiliz fllevcilii ........................................................................................... 52
Yapsal-fllevselcilik ....................................................................................... 52
Yapsalclk..................................................................................................... 53
PSKOLOJ VE BYOLOJ YNELML KURAMLAR .................................. 54
Kltr-Kiflilik Kuram .................................................................................... 54
Sosyobiyoloji Kuram .................................................................................... 54
ATIfiMACI VE UYARLANMACI KURAMLAR.............................................. 55
Yeni Evrimcilik .............................................................................................. 55
Kltrel Ekoloji Yaklaflm ............................................................................ 55
Yeni fllevcilik ................................................................................................ 56
Marks Antropoloji ...................................................................................... 56
Kltrel Maddecilik ....................................................................................... 57
ZGC KURAMLAR................................................................................... 57
Etnobilim ya da Biliflsel Antropoloji Yaklaflm ........................................... 57
Simgeci/Yorumcu Antropoloji Yaklaflm..................................................... 57
Feminist Antropoloji...................................................................................... 57
zet ............................................................................................................... 59
Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 60
Yaflamn inden ........................................................................................... 61
Okuma Paras .............................................................................................. 62
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 63
Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 63
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 64

NTE 4 nsann Canllar Dnyasndaki Yeri ve Biyolojik eflitlilii.. 65

GRfi .............................................................................................................. 67
NSANIN CANLILAR DNYASINDAK YER ............................................... 67
PRMATLAR.................................................................................................... 70
Primatlarn zellikleri ................................................................................... 70
Prosimiyenler ................................................................................................ 72
Antropoidler................................................................................................... 73
Yeni Dnya Maymunlar............................................................................... 73
Eski Dnya Maymunlar................................................................................ 74
Hominoidler ................................................................................................. 75
nsan ............................................................................................................. 78
NSANIN BYOLOJK EfiTLL............................................................... 79
Irk m? Biyolojik eflitlilik mi? ...................................................................... 79
zet ............................................................................................................... 87
Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 88
Yaflamn inden ........................................................................................... 89
 indekiler v

Okuma Paras .............................................................................................. 89

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 90
Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 91
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 92

nsann Evrimi .......................................................................... 93 NTE 5

GRfi .............................................................................................................. 95
EVRM DfiNCESNN GELfiM .............................................................. 95
PRMATLARIN EVRM.................................................................................. 99
LK HOMNDLER ......................................................................................... 100
LK NSANLAR ............................................................................................... 103
Homo habilis ve Homo rudolfensis............................................................. 104
Homo ergaster ve Homo erectuslar............................................................. 105
Neandertal nsan (Homo neanderthalensis)............................................... 106
Homo Sapiens ......................................................................................... 108
zet .............................................................................................................. 112
Kendimizi Snayalm .................................................................................... 113
Yaflamn inden .......................................................................................... 114
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 114
Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 115
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 116

Sanayi ncesi Uyarlanma ve Yaflam Tarzlar: NTE 6

Avc-Toplayclk ve Tarm...................................................... 117
GRfi .............................................................................................................. 119
AVCI-TOPLAYICILIK ..................................................................................... 119
Tarih ve Tanmlama ...................................................................................... 119
Ekoloji, Teknoloji ve Nfus .......................................................................... 120
Ekonomi, rgtlenme ve Siyaset................................................................. 122
Uyarlanma...................................................................................................... 124
Beslenme ve Salk ....................................................................................... 126
TARIM VE HAYVANCI UYARLANMA .......................................................... 126
Tarih ve Tanmlama: Besin reticiliine Geifl ........................................... 126
Nfus ve Tarmn Yaylmas ......................................................................... 132
Temel Tarm ve Toplumsal rgtlenme Biimleri ..................................... 133
Gebe-Hayvanclk (Pastoralistler) ....................................................... 134
Kaba Tarm Biimleri .............................................................................. 135
Youn Tarm Biimleri............................................................................ 136
Enerji ve evre .............................................................................................. 138
Toplumsal rgtlenme ve Siyaset ............................................................... 139
Beslenme ve Salk ....................................................................................... 142
zet................................................................................................................ 145
Kendimizi Snayalm...................................................................................... 146
Yaflamn inden............................................................................................ 147
Okuma Paras .............................................................................................. 147
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 148
Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 148
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 149
vi indekiler

NTE 7 Kent, Devlet ve Endstri ....................................................... 151

GRfi .............................................................................................................. 153
KENTLEfiME VE TARIM DIfiI TABAKALAfiMANIN .................................... 153
DOUfiU........................................................................................................ 153
DEVLETN GELfiM ..................................................................................... 155
lk Devlet ....................................................................................................... 155
Tarm Dneminde Devletin Evrimi .............................................................. 158
ENDSTR TOPLUMU VE YEN YAfiAM BM........................................ 161
Toplumsal Tabakalaflma ve Siyaset.............................................................. 161
Modern Devlet Biimleri ve Ulus-Devlet..................................................... 162
Etnisite, Milliyetilik ve Irklk .................................................................... 162
Enerji, Teknoloji ve Nfus ............................................................................ 164
Yeni Kent ve Kent Yoksullar....................................................................... 165
Youn Endstriyel Tarm.............................................................................. 166
KTSAD EfiTSZLN YAYILMASI, AZ GELfiMfiLK VE
NC DNYA ......................................................................................... 167
Kreselleflme.................................................................................................. 168
retim Kltrnden Tketim Kltrne ..................................................... 169
Popler Kltr ve Moda ............................................................................... 169
Beslenme ve Salk ....................................................................................... 170
OKKLTRLLK, OKKLTRCLK VE
ANTROPOLOJDE YEN YNELMLER ....................................................... 170
okkltrllk ve okkltrclk............................................................... 170
Kltrel alflmalar Okulu ............................................................................ 170
Uygulamal Antropoloji ................................................................................. 171
Endstriyel Antropoloji ................................................................................. 171
zet ............................................................................................................... 172
Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 173
Yaflamn inden ........................................................................................... 174
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 174
Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 175
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 176

NTE 8 Akrabalk ve Toplumsal Cinsiyet .......................................... 177

GRfi .............................................................................................................. 179
EVLLK VE ALE ........................................................................................... 179
Evlilik ve Uyarlanma ..................................................................................... 179
Evlilik Yoluyla Oluflan Toplumsal Alar ve Mbadele liflkileri ................ 181
ve Dflevlilik Biimleri............................................................................... 182
Tekli ve oklu Evlilik Biimleri ................................................................... 182
Yerleflme ve Evlilik ....................................................................................... 184
Evlilik Sreleri.............................................................................................. 184
Efl Seme Biimleri ...................................................................................... 184
Yeniden Evlenme rntleri........................................................................ 186
Evlilikte ktisad Mbadele Biimleri ........................................................... 187
Evlilik Prosedr ve Tren........................................................................... 187
Aile ve Hane.................................................................................................. 188
AKRABALIK VE SOY..................................................................................... 189
 indekiler vii

Akrabalk Kategorileri ................................................................................... 190

Ebeveyn, Kardefl ve Yeenler ...................................................................... 190
Akraba Adlandrma Sistemleri ...................................................................... 190
Akrabalk Temelli Gruplar ve Soy................................................................ 191
Soy ................................................................................................................. 192
CNSYET VE TOPLUMSAL CNSYET ......................................................... 193
Cinsellik ve Cinsellik Karflsndaki Kltrel Tutumlar................................. 193
zet ............................................................................................................... 195
Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 196
Yaflamn inden ........................................................................................... 197
Okuma Paras ............................................................................................. 198
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 198
Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 199
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 199

Din ve Kutsal ........................................................................... 201 NTE 9

GRfi .............................................................................................................. 203
DN: NANCIN KURUMSALLAfiMASI ........................................................... 204
Dinin Boyutlar .............................................................................................. 204
NAN SSTEMLERNN EfiTLL........................................................... 206
Din ve Uyarlanma ......................................................................................... 206
Dinin Somutlaflmas: badet ve Ayinler........................................................ 207
Dinsel Uzmanlar ve Kutsal Kifliler ............................................................... 207
Temel nan Sistemleri.................................................................................. 208
Animizm, Animatizm ve Animalizm....................................................... 208
fiamanizm................................................................................................. 208
Teizm ....................................................................................................... 209
Dou Mistisizmi ve Yeniden Doufl nanc........................................... 210
Badafltrmaclk (Senkretizm) ................................................................ 212
TABULAR, KLTLER VE DNSEL SMGELER .............................................. 212
Tabular ........................................................................................................... 212
Kltler ............................................................................................................ 212
Dinsel Simgeler ............................................................................................. 213
Kltre zg Simgeler ........................................................................... 213
Besin Simgecilii ..................................................................................... 213
Totemler......................................................................................................... 213
Sanat Simgecilii...................................................................................... 214
MTOLOJ VE MTOSLAR ............................................................................. 215
Mitos............................................................................................................... 215
Mitoslarn fllevleri ................................................................................... 215
Mitoloji ........................................................................................................... 215
zet ............................................................................................................... 216
Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 217
Yaflamn inden ........................................................................................... 218
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 220
Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 220
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 221
viii indekiler

NTE 10 Dil ve letiflim .......................................................................... 223

GRfi .............................................................................................................. 225
KONUfiMA DL............................................................................................. 226
Dil Nedir? ....................................................................................................... 226
Dillerin Grelilii ......................................................................................... 227
Dilin Unsurlar ............................................................................................... 228
DLLERN EfiTLL .................................................................................. 229
Diller Nasl eflitlendi? .................................................................................. 229
Bu eflitlilik Nasl Snflandrmaktadr? ........................................................ 231
Dil bekleri (Byk Dil Aileleri)................................................................. 232
Dillerin Yaylmas, Temas, Karflmas ve Kreselleflmenin Etkisi.............. 234
Lingua Franca .......................................................................................... 235
Pidgin Dil................................................................................................. 235
Kreol Dil .................................................................................................. 235
Planl Dil Deifliklikleri ........................................................................... 236
Kreselleflmenin Dil zerinde Etkisi ..................................................... 236
LETfiM SRELER VE LETfiM ORTAMLARI ........................................ 237
letiflim ve Toplumsal liflkiler ...................................................................... 237
flaretler ve Simgeler................................................................................ 238
Konuflma Dfl letiflim ................................................................................... 238
Yaz Dili ......................................................................................................... 239
flaret Dili ....................................................................................................... 241
DL VE KLTR ............................................................................................ 242
Kltrn Dile Etkisi....................................................................................... 242
Dilin Kltre Etkisi........................................................................................ 243
zet ............................................................................................................... 244
Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 245
Yaflamn inden ........................................................................................... 246
Okuma Paras ............................................................................................. 246
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 247
Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 247
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 248

Szlk ................................................................................... 249

Dizin ...................................................................................... 255
 nsz ix

nsz
Antropoloji, insan trnn ortaya kflndan bu yana geirdii biyolojik ve
kltrel uyarlanma srelerini inceleyen ve buna bal olarak ortaya kan insan
eflitliliini irdeleyen bir disiplindir. Bu bakmdan, insan ele alan ya da odanda
insann veya onun yaratt kurumlarn bulunduu her disiplinin antropolojiden
renecei ok fley vardr. Antropoloji ayn zamanda insana dnyann kendi ev-
resinden, alflkanlklarndan ve normal bulduu yaflam biiminden ibaret olmad-
n, en az kendisininki kadar deerli ve ifllevli pek ok baflka yaflam biiminin ol-
duunu da gsterir. Bu zelliklerine bakldnda bu disiplinin btn sosyal bilim
alanlar, hatta hayat anlamlandrma abas iinde olan her birey iin nemli bir
hareket noktas olduu hemen grlecektir. Antropolojinin bu ifllev ve rolnn
bilincinde olarak, elinizdeki kitap antropoloji alanna iliflkin ana konular olabildi-
ince iermek ve bu konuda okuyucuya olabildiince genifl bir perspektif amak
kaygsyla kaleme alnmfltr. Ayn zamanda bu kitap uzaktan renme ilkelerine
gre tasarlanmfl olmasyla, okuyucuyu alann iine interaktif bir biimde dahil et-
meye alflmaktadr. Bizim bu abamza karfllk, kitap okuyucunun etkin katlm-
c katks olmadan hedefledii amalara ulaflmakta zorlanacaktr. Bu nedenle oku-
yucularn kitab daha iyi zmseyebilmek iin konulara iliflkin arafltrmac abala-
ra giriflmelerini ve Akretim televizyon programlarn izlemelerini neririm. Ki-
tap okuyucunun katlmn ve paylaflmn salamak iin, her nitede yer alan ya-
flamn iinden ve rnek olay blmleriyle zenginlefltirilmifltir. Ayrca kitabn so-
nuna bir kk szlk ve okuyucunun merak ettii anahtar szcklere ulaflabi-
lecei bir dizin eklenmifltir. Her nitenin sonunda da snavlara hazrlk iin yarar-
l olacan umduum oktan semeli bir kendimizi snayalm blm bulun-
maktadr. nitelerin iine serpifltirilmifl sra sizde alflmalarnn da zihin gelifltir-
mek ve daha ileri dzeyde dflnebilmek iin yararl olacan umuyoruz.
Bu kitabn sosyal antropolojiyi ilgilendiren sekiz nitesi Prof.Dr. Suavi Aydn,
biyolojik antropolojiyi konu alan drdnc ve beflinci niteleri de Prof.Dr. Ylmaz
Selim Erdal tarafndan kaleme alnmfltr. Ksa zamanda byle youn bir metni or-
taya kardklar iin her iki yazara da ok teflekkr ederim. Ayrca kitabn hazr-
lanmas iin gerekli ortam salayan baflta rektrmz olmak zere tm uzaktan
retim birimi alflanlarna yrekten teflekkr ederim.

Editr
Do.Dr. Handan STNDA
x Kullanm Klavuzu

K endi kendine renme

ilkelerine gre
hazrlanmfl olan bu kitabn
Girifl: nitede ifllenen konulara
iliflkin bilgi veren, konuya bafl-
lamadan nce sizi dflnmeye
ifllevlerini renmek iin iten, gerektiinde konular daha
hazrlanan Kullanm iyi kavrayabilmeniz iin yapma-
Klavuzu, konular nz gerekenleri belirten ksa
anlamanzda ve snavlara aklamalardr.
hazrlanmanzda sizlere
fayda salayacaktr.

N Amalarmz:
niteyi tamamladnzda
kazanacanz bilgi ve
becerilerdir.

rnek Olay: nitede ifllenen konularn gnlk ya-

flama yansmalarn ieren, kuramsal aklama-
larla evrenizde yaflanan olaylar arasnda ba
kurmanza yardmc olmay hedefleyen rnek olay-
lar, anektodlar, alntlar ya da gazete haberleridir. Yana kma: Metin iinde yer alan
nemli kavram ve ifadelere iliflkin ta-
nm ya da aklamalardr. nemse-
meniz gereken noktalar gsterir. Me-
tin iinde yaplan aklamalarn bir
tr ok ksa zeti gibi dflnlebilir.
Anahtar Kavramlar:
nitede amlanan te-
mel kavramlardr. ni-
tedeki nemli noktala-
ra iliflkin ipular verir.

Sra Sizde: fllenen konular

SIRA SZDE SIRA SZDE
kavrayp kavramadnz
kendi kendinize lmenize yardmc
indekiler: nite iinde hangi konu- olmaya amalayan,
D fi N E L M D fi N E L dflnmeye
M ve
larn iflleneceini gsterir. Ana konu- uygulamaya ynlendiren sorulardr.
larn bafllklarn ierir.
S O R U S O R U

DKKAT DKKAT

SIRA SZDE SIRA SZDE

 Kullanm Klavuzu xi

Kendimizi Snayalm: nitede ifl-

lenen konular renip renme-
diinizi kendi kendinize lme-
nizi salayacak, bir tr snava
hazrlk testidir. Snavlarda
zet: nitede ayrntl iflle-
kabilecek trde sorular ierir.
nen konularn nemli nok-
talar tekrar vurgulanr.

Okuma Paras: Bu blm- Kendimizi Snayalm Yant Anahtar: "Kendi-

de, baz dorudan iliflkili bi- mizi Snayalm" blmndeki sorularn cevap-
limsel bir alflmadan al- larn ve ilgili olduklar konular ierir. Yanlfl
nan okuma paralarna yer cevapladnz sorularla ilgili konular tekrar
verilmektedir. etmeniz snavdaki baflarnz artrabilir.

Yararlanlan ve Baflvurula-
bilecek Kaynaklar: fllenen
konulara iliflkin daha genifl

Yaflamn inden: bilgi edinmek isterseniz bu

nitede aktarlan blmde yer alan kaynakla-
kuramsal aklamalar ile r inceleyebilirsiniz.
Sra Sizde Yant Anahtar: Sra Siz-
gnlk yaflammzda kar- delerde yer alan sorularn cevap-
fllafltmz olaylar arasn- larn ierir. Her hangi bir Sra Sizde
da iliflki kurmanz sala- sorusuna verdiiniz cevap ile bu b-
mak iin verilmifl haber ve

lmdeki cevab karfllafltrarak, il-
alntlardr. gili konuyu ne lde rendiinizi
belirleyebilirsiniz.
 1
1

Antropoloji Nedir?

Kaynak: G.B.R. Poster Magazines

nsan, biyolojik ve kltrel olarak eflitlenerek ve coraf ve ekolojik koflullarn da-

yatt deiflimleri geirerek dnyann btn blgelerine yaylmfl bir trdr. An-
tropoloji bu eflitliliin anlafllmas abasdr.

Amalarmz

N
Bu niteyi tamamladktan sonra,

N
Antropoloji nasl bir bilimdir, neyi inceler ve nasl bir yaklaflm vardr?

N
Antropoloji hangi dallara ayrlr? Bu dallarn geliflimi nasl nasl olmufltur?

N
Antropolojinin bilimsel geliflme iindeki yeri nedir?

N
Antropolojinin dier insan ve toplum bilimleri iindeki yeri nedir?
Antropolojinin alflma yntem ve teknikleri nelerdir?
sorularna yant verebilecek bilgi birikimine sahip olacaksnz.
2 Antropoloji

rnek Olay

2002 ylnda Kafkasya petrollerini Ceyhan limanna taflyacak byk bir ham pet-
rol boru hatt projesi hayata geirildi. Bu projenin zellii evresel, insan ve kl-
trel deerlere saygl bir proje olaca iddias idi. Bu nedenle projede antropolog-
lara grev verildi. Daha nce uygulanan boru hatt projelerinde gzergh mhen-
dislik ilkelerine gre nceden belirleniyor ve o blgede yaflayanlarn fikir ve itiraz-
lar dikkate alnmadan, evlerinden, kylerinden, tarlalarndan geip uygulan-
yordu. Oysa buradaki mantk tamamen farkl olacakt. Tpk evresel deerleri gz
nnde tutacak doa bilimcilerin gzergh zerindeki doal hayatn korunmas
iin alaca nlemler gibi, antropologlar da gzerghn getii yerleflimlerdeki in-
sanlarla konuflacak, onlarn talep, beklenti ve deerleri ile projenin hedeflerini
uyuflturmaya alflacakt. Nitekim alflma bu flekilde yrd. rnein Toroslarn
yksek blgelerinde bir yerde projede alflan antropolog, inflaat flantiyesi olmas
planlanan bir yerde yre kyllerinin yazlar adrl yayla kurduklarn, bir ks-
mnn da arclk yaptklarn belirledi. Bu durumda flantiyenin orada kurulmas,
geici bir sre iin de olsa, blge insanlarnn yllk geim etkinliini ve iklim ko-
flullarnn zorunlu kld gelenekselleflmifl bir mevsimlik yer deifltirme davranfl-
n sekteye uratacakt. Bunun zerine yaylaclarla grflmeler yapld; geici ola-
rak, bir yazlna yaylalarn flantiyeye terk etmeye raz oldular ama bunun kar-
fllnda inflaat firma yaylada birka su kuyusu amay, kanallarla suyu belli
yerlere taflmay ve yaylada flantiyeden hibir iz brakmamay taahht etti. Byle-
likle blgeyi gemiflten beri kullanan insanlarn yaflam biimine zarar vermeden
bir kalknma yatrm gereklefltirilmifl oldu, herkes memnundu; bu Trkiyede bir
ilkti.

Anahtar Kavramlar
Antropoloji Etnografya
Biyolojik Antropoloji Alan Arafltrmas
Sosyal/Kltrel Antropoloji Katlarak Gzlem
Etnoloji Katlmcnn Gzlemi

indekiler
GRfi
ANTROPOLOJNN TANIMI, YAKLAfiIMI VE LKELER
ANTROPOLOJNN DALLARI
ANTROPOLOJNN TARH
ANTROPOLOJNN DER NSAN VE TOPLUM BLMLER NDEK YER
ANTROPOLOJNN YNTEM VE ARAfiTIRMA TEKNKLER
 nite 1 - Antropoloji Nedir? 3

GRfi
Neden insanlar yafladklar farkl corafyalarda farkl konutlar yapmfllar, farkl yer-
leflim dzenleri kurmufllardr? Neden belli bir yerde yaflayan insanlar bir tr besini
zevkle, ifltahla tketirken baflka yerde yaflayanlar onu en a hallerinde bile azla-
rna koymaktan kanrlar? nsanlar dnyann belli blgesinde belli fiziksel zellik-
lere sahipken, baflka yerlerde biz bu zellikleri taflmayan bireylerle karfllaflrz?
Biz, yani insan tr, ortaya ktmz anda da byle miydik? Fiziksel ve toplumsal
olarak nasl deifltik? Bizden nce yaflayan insanlar neyle geindiler, ne yiyip iti-
ler, llerini nasl gmdler, ya da gmmeyip baflka trl m uurladlar? Ne tr
aletler kullandlar? Dilleri nasld, bugnk dillerle eski diller arasnda nasl iliflki-
ler mevcuttur? Bugn yaflayan diller, eflitli etkilerle nasl deifliyorlar, biz bu yeni
biimleri nasl adlandrp tanmlayabiliriz? nsanlar doastne ve doa dflndan
gelen bir kudretin varlna hep inandlar. Bu inanlar nasl biimlendi, farkllaflt
ve eflitlendi? nsanlar topluluklar halinde yaflarlar; yleyse bu topluluk halinin s-
rekliliini ve istikrarn salayacak birtakm mekanizmalar, kurumlar da gelifltirmifl
olmallar. Barfl nasl salyorlar, fliddet nasl nleniyor, topluluun karlar nasl
savunuluyor ve en nemlisi kararlar nasl alnp uygulanyor? Kararlara uymayan-
lara ne yaplyor ya da uymalar nasl salanyor? Topluluk halinde yaflayan insan-
lar cinsel ihtiyalarn gidermek iin ne tr kurumlar icat etmifller? Topluluun sa-
lkl bir biimde devamn ve beksn salayacak reme faaliyeti nasl dzenlen-
mifl? Bu devamllk ve bek iin kanlmaz olarak icat edilmifl deerler neler? Bu
deerler hangi toplumsal srelerle, simge ve trenlerle aktarlp yaflatlyor? Duy-
gularmza ve davranfllarmza yn veren toplumsal durumlar ve sreler nelerdir?
Belirli deerler iin insann cann bile fed etmesini salayan uyarlayclar nasl
bilebilir ve teflhis edebiliriz? flte btn bu sorularn cevabn bulabileceiniz bir bi-
lim dal var: Antropoloji. Bu blmde antropolojinin nasl bir bilim olduunu, na-
sl gelifltiini, temel kavramlarn, yntemini, dallarn ve iinde yer alan eflitli yak-
laflm biimlerini greceiz.

ANTROPOLOJNN TANIMI, YAKLAfiIMI VE LKELER

Antropolojinin Tanm
Antropoloji en ksa tanmyla insan eflitliliinin bilimidir. nsan kltrel, toplum-
sal ve biyolojik eflitlilii iinde anlamaya; insanlarn bafllangcndan beri eflitli ko-
flullara nasl uyarlandn, bu uyarlanma biimlerinin nasl geliflip deifltiini, e-
flitli kresel olaylarn bu uyarlanmalar nasl dnfltrdn grmeye ve gster-
meye alflr. Bu nedenle yerkreyi bir btn olarak ele alr ve insanl btnl
iinde grmeye alflr. Bu ynyle antropoloji hem btnc hem de farkllklar
vurgulayc bir doaya sahiptir. Bu adan bakldnda, antropoloji iin insan hem
yerkreyi dzenleyen, tasarlayan hem de yerkrenin koflullar tarafndan dzenle-
nen, biimlendirilen bir varlktr. Yerkrenin koflullar onu hem kltrel, toplum-
sal ve biyolojik bakmdan eflitlendirmifl; hem de yerkre kltrel, toplumsal ve bi-
yolojik olarak eflitlenmifl, insann mdahaleleriyle bu uzun srete dnflmfltr.
Belki de bu dnflmn en yakn ve yakc sonucu bugnk kresel snma soru-
nu olmufltur. Bu genifl ele alfl biimi antropolojiyi farkl bir yaklaflma sahip klmfl-
tr. Bu yaklaflm yine insana eilen dier bilimlerle antropoloji arasndaki fark da
aklar.
4 Antropoloji
Btnc kltr kuram: Bir
topluluu btn biyolojik,
toplumsal ve kltrel
ynleriyle bir btn olarak
anlamaya ve buradan yola
karak, kltrlerin
farkllklar kadar btn de durur. ktisatlar, toplumsal dzenler iindeki retim ve tketim kurumlaryla,
kltrleri iine alacak
evrensel bir kltr bilgisine
ulaflmaya alflan kuramsal
ynelimdir
Fiziksel evre: nsan ve
dier canllar kuflatan,
onlarn yaflamnn temeli
olan iklimsel, meteorolojik,
atmosferik ve yersel evre
koflullar btndr.
Yaflamsal evre: nsann
birlikte yaflad, zaman
zaman sembiyotik iliflki iine
girdii, zaman zaman
evcillefltirerek ya da yaban
olarak dorudan
yararland ya da yaflamn trleri, byk lde bu uyarlanmann sonucu olarak grlr.
tehdit altnda tutan bitki ve
hayvan varldr.
Meknsal evre: nsan eliyle
doann sunduu olanaklar
deerlendirilerek ya da
teknolojik olanaklarla
yaratlan kltrel-yapay
evredir.
Antropolojinin Yaklaflm ve lkeleri
Yukardaki tanmlama denemesine dayanarak antropolojinin yaklaflmn oluflturan
alt temel ilkeyi karabiliriz.
Btnclk: Antropoloji btn insan olgular btnl iinde grmeye al-
flr. Dier insan bilimler ve biyolojik bilimler ise insann bir yn zerine younla-
flr. Siyaset bilimciler toplumsal dzeni kuran iktidar, otorite, kar gruplar ve on-
larn siyasal organlar ve bunlarn karfl karflya geldikleri atflmac ortamlar zerin-
datm sorunlaryla uraflr. nsan biyologlar, insann biyolojik varlna ynelir.
Oysa antropologlar, inceledikleri toplumun iktisad kurumlaryla siyasal rgtlen-
meleri, dinleriyle kimlik sorunlar, stat sistemleriyle dilleri, teknolojileriyle sanat-
lar, ocuk yetifltirme uygulamalaryla fiziksel evreleri, evrimiyle biyolojik farkl-
lklar arasndaki btn varolufl biimlerini, bir ncelik-sonralk iliflkisi kurmadan
bir btn iinde grmeye alflr. Bu btnlk iinde kapsayc bir insanlk tarihi
kurmaya uraflr ve btn bu olgularn birbiriyle iliflkilerini anlamaya alflarak b-
tnc bir kltr kuramna ynelmeyi amalar.
Evrensellik: Antropoloji insann evrenselliini savunur. Bu bakfl asna gre
btn toplumlar ve kltrler tmyle ve eflit biimde insandir. Buna gre hibir
insan grubu maymuna daha yakn saylamaz ya da hibir halk geri bir kltre sa-
hip ya da kltrsz deildir. Bylelikle Kalahari lnde avc-toplayc bir yaflam
sren Kung! halkyla sanayi toplumu efliinde yaflayan Kuzey Amerikallar arasn-
da insan yaratm ve deerler bakmndan tam bir eflitlii ve incelemeye deer ol-
may ngrr. Antropolog iin hibir insan topluluu ok kk, ok uzak, ok b-
yk, ok geliflmifl, ok geri, ok eski deildir. Btn toplumlar, insan eflitliliinin
farkl ynlerini ve grnmlerini sunarlar. Bu bakmdan btn toplumlar insanlk
mirasnn deerli rnekleridir ve bu eflitlilii yanstan her yaflam biiminden re-
necek ok fley vardr. ok fley renirken, bir taraftan da insan trnn olanakla-
rn, yeteneklerini, neleri yapp-yapamayacan ve snrllklarn da reniriz. Hat-
ta canllar dnyasndaki yakn akrabalarmz olan iri maymunlardan bile kendimiz
hakknda hl reneceimiz ok fley vardr.
Uyarlanma: nsan tpk dier hayvanlar gibi iinde bulunduklar evrenin bas-
ks altndadr. klim, yafl miktar, toprak gibi fiziksel evre etkenleri ile yafladk-
lar yere zg bitki ve hayvan varl gibi yaflamsal evre etkenleri onlarn yaflam
biimlerini belirler. Bu etkenlere bir de kendi yarattklar meknsal evrenin et-
kisi eklenir. Dolaysyla belirli bir yaflam biiminin oluflmasnda bu evresel etken-
lerin basks birincil derecede rol oynar. Belirli bir insan topluluunun devamll
ve istikrar, bu evresel etkenlere uyarlanabilme yeteneine baldr. Bu adan ba-
flarl olanlar, yani evresel etkenlere baflaryla uyarlanabilenler kararl, srekli ve
gvenli bir yaflam biimi olufltururlar. Bu yzden insan topluluklarnn zgl kl-
Btnleflme: Belirli bir kltrn gelerinin birbiriyle btnleflmesi, o kltrn
ayakta kalmasnda, istikrarnda ve srekliliinde belirleyici bir rol oynar. Din, ak-
rabalk, iktisad yaflam, siyasal rgtlenme gibi gelerin birbirlerini destekleyici bir
btn oluflturmas, kltrlere bu adan yarar salar. te yandan bu btnlkl
kltr anlayfl, belirli bir topluluu inceleyen antropoloa o topluluu anlamasn-
da yardmc olur. Ayrca antropolog, bir topluluk iin bu btnl varsaydnda
kltrel geler arasndaki uyumsuzluklar, deiflme karflsndaki uyum glkleri-
ni ve yine deiflme srasnda ortaya kan atflmalar daha kolay gzlemleyebilir.
 nite 1 - Antropoloji Nedir? 5

Ancak bu btnlk varsaym grece kk lekli topluluklar iin geerli bir Kk lekli topluluklar:
Ky, afliret, kabile ve cemaat
varsaymdr. Toplumun lei bydke ve toplum karmaflklafltka atflmal gibi dflk nfusuyla ve
geler artar, toplumun katmanlar arasnda kar ayrlklar ortaya kar, bu kat- iflgal ve istismar ettii
evrenin greli kklyle
manlar toplumu kendi istekleri dorultusunda dnfltrmeye alflrlar. Dolaysyla dikkat eken, byk lde
byk lekli toplumlarda antropolog iin o toplumu btnl iinde grmek kapal bir ekonomi iinde
zorlaflr. Antropolog bu durumu da gz nnde tutarak alflr ve alflma alanlar- yaflayan, dier topluluklarla
toplumsal, kltrel ve
n, sorun ve sorularn bu duruma gre tasarlar. iktisad iliflkisi olmayan ya
Kltrel Grecilik: Antropolog toplumlarn kltrel bakmdan farkl olduu- da ok snrl olan
topluluklardr.
nu bilir. Antropoloun inceleyecei topluluk, yaflam biimi bakmndan antropo-
loun yaflad toplumdan farkl olduu kadar, farkl bir deerler dnyasna da sa- Byk lekli toplumlar:
hip olacaktr. Dolaysyla antropolog, salkl bir arafltrma yapabilmek iin, incele- Karmaflk iktisad toplumsal
ve kltrel iliflkilerin hkim
yecei topluma kendi deer sisteminin iinden bakmaktan kanmak durumunda- olduu, nfusu grece
dr. Biz, kiflinin kendi toplumunun deerlerini ve geleneini yceltmesini, onu kalabalk olan ve iflgal ve
istismar ettii evre
benzersiz ve dierlerinin zerinde bir toplum olarak dflnmesini ve baflka top- bakmndan genifl bir alana
lumlar bu adan deerlendirmesini etnikmerkezcilik kavramyla karfllyoruz. yaylan, yatay ve dikey
toplumsal hareketlilii olan,
flte antropoloun ve antropolojinin arafltrmaya ve incelemeye bafllamadan nce yerleflim rnts
yapmas gereken ilk ifl etnikmerkezcilikten kurtulmak olmaldr. Zira etnikmerkez- bakmndan belirli bir
iktisad ve toplumsal
cilik, anlamaya deil yarglamaya yol aacaktr. tekileri gerek anlamda anlamak kademelenmeye sahip, bu
ancak kltrel grecilik yaklaflmyla mmkndr. Kltrel grecilik, ksaca, bafl- kademelenme erevesinde
kalarnn inan ve davranfllarn onlarn kendi gelenek ve deneyimleri iinde de- baflka toplumlarla da iliflki
kuran toplumlardr.
erlendirmek ve yorumlamaktr. Doal olarak bir toplum iin doru olan bir bafl-
kas iin de doru olmak zorunda deildir. O nedenle antropoloun kendi dene- Etnikmerkezcilik: Kiflinin ve
yimlerinden ve iinden geldii toplumdan kaynaklanan dorular bir kenara bra- toplumun kendi toplumunu
ve onun deerlerinin
karak arafltrma yapmas gerekecektir. Bylelikle bu dzeyde kltrler arasnda merkeze alarak ve ycelterek
ncelik-sonralk, stnlk-gerilik, acayiplik-normallik gibi sralamalar anlamszla- dnyay ve baflka insan ve
toplumlar anlamlandrmas,
flr ve her kltr, kendi znel varolufluyla, en az dierleri kadar deerli, sorun - onlara deer bimesidir.
zc ve benzersiz hale gelir.
Karfllafltrmaclk: Antropoloji tek bir toplumu ya da kltr ele almakla ye-
tinmez, genel bir kltr kuramna ynelir. Bu nedenle belirli olgular bakmndan
farkl toplum ve kltrleri karfllafltrmaya eilimlidir. Genel bir kltr kuramna
ynelmeyen antropolojiler bile, byle bir genel kuramn olamayacan gstermek
iin, kltrleri karfllafltrmaya ve bu karfllafltrma abas iinde onlarn zgllkle-
rini gstermeye giriflmifllerdir. rnein antropolog namus adna ifllenen cinayetle-
ri belli bir blgenin ya da topluluun sorunu olarak grmekten kanacak ve bu
tr olaylarn yafland btn corafyalarda ve tarihsel sreklilik iinde bu eylemi
douran etkenleri anlama abasna girerek, inceledii alan zmlemeye alfla-
caktr. Bylelikle tek bir yere bakacak ama ok genifl bir balantlar a kurmaya
uraflacaktr. Byle bir yntemsel abann bilimsel ad karfllafltrmaclktr.
Btn bu ilkeler gz nnde tutulduunda antropolojinin sorduu temel soru-
lar ak-seik hale gelmektedir. Bu erevede antropolojinin temel sorusu vardr:
1. nsanlar, toplumlar ve kltrler neden farkldrlar, nasl farkllaflrlar?
2. nsanlar, toplumlar ve kltrler neden ve nasl benzeflirler?
3. nsanlar, toplumlar ve kltrler neden ve nasl deiflirler?

Dnyadaki farkl kltrleri birbirinden farkllafltran fley sizce onlarn

SIRAgeliflmifllik
SZDE dzey- SIRA SZDE
leri midir? Yoksa burada baflka nedenler mi aramak gerekir? 1
D fi N E L M D fi N E L M

S O R U S O R U

DKKAT DKKAT

SIRA SZDE SIRA SZDE

6 Antropoloji
Etnografya: Alanda gzleme
dayal olarak bir topluluun
btn kltrel ynlerinin rdr. Etnografya alflmalar, bir topluluu btn toplumsal-kltrel zellikleriyle
kaydedilmesidir.
ANTROPOLOJNN DALLARI
nsan bir btn olarak grmeye ve anlamaya alflan antropoloji, insann btn
ynlerini kavrayacak genifllikte bir dallanmaya uramfltr. Bu dallanmaya bakld-
nda drt temel alan grrz:
Sosyal-Kltrel Antropoloji
nsann, biyolojik varlnn dflnda yaratt toplumsal-kltrel alan, btn eflit-
lilii ve benzerlikleri iinde kavramaya ve anlamaya ynelmifl olan antropoloji da-
l sosyal-kltrel antropolojidir. Toplumsallaflmadan bafllayarak kifliliin oluflma-
snda rol oynayan kltrel srelere, kltrn belirledii cinsiyet rollerinden trn
devamnn salanmasna ve geim etkinliklerinin yrtlmesine esasl bir zemin
sunan aile-akrabalk sistemlerine, toplumlarn i dzen ve istikrarna ynelik hu-
kuksal ve siyasal mekanizmalardan gelenek-grenek ve alflkanlklara, farkl geim
etkinliklerinden evreye uyarlanma biimlerine, inan sistemlerinden beslenme ve
salk uygulamalarna kadar yaylan genifl bir toplumsal-kltrel olgu btnl
bu alann ilgisine girmektedir. Bu alann temel malzemesi, belirli bir topluluun
btn kltrel rntsn gzler nne sermeye ynelen etnografya alflmala-
betimleyen bir klavuz gibi dflnlmelidir. Sosyal-kltrel antropoloji gnmz-
de uygulamal antropoloji alanlaryla gndelik sorunlara da zmler aramaktadr.
Tbb antropoloji, kent antropolojisi ve kalknma antropolojisi gibi alt alanlar, mo-
dernleflen ve karmaflklaflan insan toplum ve kltrnn bu yeni srete karfllafl-
t yeni olgulara uyarlanma zorluklarn, bu uyarlanma abasnda bulduklar yeni
zmleri ya da topluluklarn dflndaki ulusal ve uluslararas glerin n ayak ol-
duu dnflmler karflsnda nasl tavrlar ve savunmalar gelifltirip bu dnflmler-
le nasl uzlafltklarn anlamaya alflmakta, antropoloji bu srelerde yerlinin bakfl
asn yanstmakta ve bu anlamda projelere yn veren bir rol oynamaktadr.
Biyolojik Antropoloji
nsann biyolojik eflitliliini, canllar dnyas iindeki yerini ve evrimini, eski in-
san topluluklarnn karfllafltklar salk sorunlarn ve onlarn demografik zellik-
lerini inceleyen genifl bir alandr. Belirli alt dallar vardr:
Primatoloji: nsanlarn canllar dnyasndaki en yakn akrabalar olan iri may-
munlarn, maymunlarn ve dier primatlarn toplumsal yaflamn ve biyolojisini
inceler.
Paleoantropoloji (nsan Paleontolojisi): nsan atalarnn ve ilk insan trlerinin
fosil kalntlarn inceleyerek insan evriminin genel bir manzarasn ortaya koyma-
ya alflr.
Biyoarkeoloji: Eski insan topluluklarnn iskelet kalntlarna bakarak onlarn ya-
fladklar salk sorularn, demografik zelliklerini, belirlenebildii lde lm
nedenlerini, mr beklentilerini, byme ve geliflme durumlarn, geim etkinlik-
lerine ve yaflam koflullarna bal fiziksel deiflmelerini ele alr (Fotoraf 1.1 Bir
biyoarkeoloji laboratuar).
 nite 1 - Antropoloji Nedir? 7

Fotoraf 1.1

Bir Biyoarkeoloji
Laboratuarnda
skelet Kalntlarn
nceleyen
Antropologlar

Kaynak: Handan
stnda Aydn
Arflivi

Fiziksel antropoloji: Yaflayan insan topluluklarnn biyolojik eflitliliini, by-

me ve geliflme sorunlarn inceleyen antropoloji daldr.
Adl Antropoloji: Cinayete, kazaya ya da katliama kurban gidenlerin ya da do-
al felketler sonucu hayatlarn kaybedenlerin iskelet kalntlar zerinden kimlik-
lerinin ve lm biimlerinin belirlenmesini, elde edilen kantlarn mahkemelerde
kullanlmasn salayan bir alandr.
Poplasyon Genetii: nsan topluluklar arasndaki kaltmsal iliflkileri, fark ve
benzerlikleri inceler.

Arkeoloji
Eski insan topluluklarnn braktklar ve bugne kadar ulaflan, genellikle toprak al-
tndan karlan madd kltr varlklarnn saptanmasn, bunlarn incelenmesiyle
gemifl kltrlere, yaflam ve geim biimlerine iliflkin bilgilerin elde edilmesini
amalayan genifl bir alflma alandr (Fotoraf 1.2 Bir kaz alflmas yapan
arkeologlar). Dnyada arkeoloji yaklaflm iki ana izgiyi izler. Bunlardan birincisi
antropolojik arkeoloji olup, madd buluntular arasnda hibir ayrm yapmadan insan
toplumlarnn ve kltrlerinin o madd kalntlar zerinden zgn zamanlarndaki
hallerini ve deiflimini izlemeyi ngrr. Dier izgi daha ok eski toplumlarn ya-
rattklar yksek kltr rnlerine odaklanarak bir tr sanat tarihi gibi alflr. Bu Yksek kltr: Toplumun
yaklaflm deerli kalntlar aramak ve sergilemek, ayrca siyas tarihin yazl belge- yneten, eitimli ve varlkl
katmanlarnca retilen,
lerini bulmak ve siyas tarihin anlafllmasna hizmet etmek kaygsn taflr. Dolaysy- ounlukla sanatsal ve
la deerli olan ile olmayan, yksek kltr ile halk kltr ve yazl olanla olmayan tketilen deer taflyan ve
bu nedenle popler olann
arasnda kurduu ayrma dayanan seicilii yznden antropolojinin evrensellik, karflt olarak alglanan,
btnclk ve kltrel grecilik ilkeleriyle eliflir. O nedenle antropoloji, arkeolo- genellikle yazl kltrdr.
jinin belirli bir yaklaflmn iermektedir. Bu yaklaflma bal alanlar flunlardr:
Prehistorya: Kazlar ve yzey arafltrmalar yoluyla insanlarn yaz ncesi alar-
daki yaflam ve geim biimlerini, bu kaz ve yzey arafltrmalarndan elde edilen
retim aralarna, barnaklarna, rettikleri kk ara-gerelere bakarak anlamaya
alflan, bu yolla insann biyolojik evrim tarihine efllik eden kltrel deiflme tarz-
n gstermeye alflan bir arkeoloji alandr.
Tarihsel Arkeoloji: Yazl kaytlar ve arkeolojik kazlarla balants iinde yakn
gemifle ait toplumlarn ve kltrlerin yaflam ve geim biimlerine, kltrel hayat-
larna flk tutmaya alflr.
8 Antropoloji

Etnoarkeoloji: Eski toplumlarn yaflam ve geim biimlerini anlamak, kullandk-

lar simgeleri ve aletlerin ifllevlerini zmlemek iin, o toplumlara benzedii dfl-
nlen adafl toplumlardan veri devflirmeyi amalayan, bunun yansra bugn hl
geleneksel yaflam srdren topluluklarn bugnk yaflamlarn izleyerek onlara ait
daha eski madd kltr varlklarn anlamlandrmaya alflan yeni bir alandr.
Endstriyel ve Kentsel Arkeoloji: Sanayi toplumlarna zg olan ancak flimdi
kullanlmayan iflliklerin, fabrikalarn, alflma alanlarnn, ifli konutlarnn vs. ince-
lenmesi yoluyla sanayi toplumunun deiflimini ve bu toplumsal tarzn bafllang
durumunu tasvir etmeye ve kurgulamaya alflan; bir yandan da kentsel artklar gi-
bi kentsel yaflamn rn ve belirtisi olan fleyleri inceleyerek ardafl etnografya-
ya yardmc olmaya alflan arkeoloji alandr.

Fotoraf 1.2

Bir Kaz alflmas

Yapan Arkeologlar

Kaynak: Handan
stnda Aydn
Arflivi

Dil Antropolojisi
Canllar dnyasnda sadece insana zg bir yetenek olan konuflma dili, kltr iin-
de merkez bir role sahiptir. Bu nedenle kltrlere yaklaflmann en kestirme ve zo-
runlu yolu dil incelemelerinden geer. En azndan bir antropolog, kendi kltr
dflndaki bir alanda alflmaya karar verdiinde ilk ifli o kltrn dilini renmek,
renmenin de tesinde onu kavramak ve o dilin penceresinden dnyaya bakma-
y becermek olacaktr. Hatta baz antropoloji yaklaflmlar sadece dil zmlemele-
rine yaslanmay etnografyadan daha nemli bir kltr zmlemesi yntemi ola-
rak benimsemifltir. Bu nedenle dil alflmalar, antropolojinin genifl yelpazesi iin-
de kendisine nemli bir yer bulmufltur. Dilbilimin daha teknik alanlar olan ve dil
ailelerine mensup dillerin birbirleriyle tarihsel iliflkilerini inceleyen tarihsel dilbilim
ile dilin gramer yaps ve anlam ve biim bilgisini ieren betimsel dilbilimin dfln-
da kalan toplumsal dilbilim, dorudan doruya bir antropoloji alan olarak tanm-
lanabilir. Toplumsal dilbilim gnlk yaflamdaki iletiflim ortamnda, farkl toplumsal
katmanlarda ve kltrel efliklerde dilin kullanm biimlerini inceler. Dil ayn za-
manda bir kltrn dnya grfln yanstr. Dil antropolojisi bu balamda dil-
kltr iliflkisini ele alr.
 nite 1 - Antropoloji Nedir? 9

ANTROPOLOJNN TARH
Antropolojik ilginin douflu, insan eflitliliine, farkl yaflam ve geim biimlerine
dnk meraklarn ve bu eflitlilii sergileyen yaznn ortaya kmasyla bafllar. Ge-
nellikle Akdeniz ve Karadeniz dnyasndaki kltrel eflitlilii tarihinde anlatan
Herodotos, bu bakmdan antropolojinin babas saylmfltr. Bu adan bakldnda
Marco Poloyu ve Evliya elebiyi de ilk antropologlar olarak selamlayabiliriz. An-
cak bilimsel antropoloji, 19. yzylda bugnn modern sosyal bilimleri flekillenir-
ken, Bat dflnda kalan toplum ve kltrlerin inceleme alan olarak dierlerinden
ayrflarak ortaya kmfltr. Kuzey Amerika ve Britanyada yetiflen ilk antropologlar,
zellikle Amerikann modern ncesi kabile toplumlar ile Afrikada ve Avustralya-
Okyanusya adalarnn sanayi toplumuna adm atmamfl kk-lekli topluluklar
zerinde alflarak ilk etnografyalar yaptlar. Dier sosyal bilimcilerin aksine antro-
pologlar, kk-lekli topluluklar zerinde alfltklar iin kltr ve toplumsal
rntleri bir btn halinde betimleyebilen ve bu betimlemelerden kuramsal so-
nular karabilen kapsayc arafltrmalara imza attlar. Bu srete antropolojinin
yntemi ve ilkeleri ortaya kt. lk antropoloji, oryantalizmle birlikte smrgeci- Oryantalizm: Batl gzyle
douya bakmaktr.
liin bilimi olarak yaftalanmfltr. Gerekten de zellikle Britanya ynetimi altnda-
ki lkelerde antropologlar, burada yaflayan insanlarn kltrlerini, yaflam ve geim
biimlerinin esaslarn renerek, smrge ynetimleri tarafndan bu toplumlarn
nasl daha iyi ynetilebileceine iliflkin eflsiz bilgiler sunmufllardr. Bu adan da o
zamanlarn hkmetlerince desteklenmifllerdir. Benzer biimde Kuzey Amerikada
da bu alflmalar rezervasyon kamplarna kapatlmfl yerli topluluklar zerinde y-
rtlmfltr. Ele aldklar insan topluluklar bakmndan birbirine benzeyen bu iki
lke antropolojisi, kuramsal bakfl alarnn farkllaflmas yznden iki farkl antro-
poloji gelenei halinde geliflmifltir. Amerikan antropolojisi, zellikle Franz Boasn
etkisiyle, kltr kavramn esas alan bir antropoloji olarak geliflti. ngiliz antropo-
lojisi ise zellikle Radcliffe-Brownn etkisi altnda her topluluun karfllkl etkile-
flim iinde bulunan farkl toplumsal kurumlardan oluflan bir toplumsal yapya sa-
hip olduunu dflnen ve yapsal-ifllevselci ad verilen bir izgide geliflti. Kta Yapsal-ifllevselcilik: Kta
Avrupas antropoloji
Avrupasnda ise farkl bir gelenek, etnoloji gelenei geliflmifltir. Etnoloji gelenei, geleneinin aksine,
eski toplumlarn olduu kadar adafl toplumlarn da gndelik hayatn ve toplumsal ve kltrel
kltrn karfllafltrmal olarak incelemeye ynelik Kta Avrupas yaklaflmdr. K- sistemi yapsal bir btn
halinde, gelerinin birbiriyle
ta Avrupasnda antropoloji denilince, daha ok fiziksel ya da biyolojik antropolo- iliflkisi balamnda iflleyen
ji anlafllmfltr. O nedenle, Amerikan yaklaflmnn biyolojik ve toplumsal varl bi- bir organizma gibi gren, bu
nedenle de alan
rarada inceleme eilimini getiren btnc kurgusunun yerine, Avrupada bu ikisi arafltrmasn tek yntem
ayrflmfl ve Amerikan bakfl asnn kltrel antropoloji ya da ngiliz bakfl asnn olarak ne karan
yaklaflmdr.
sosyal antropoloji olarak adlandrd disiplin burada etnoloji adyla kk salmfltr.
Etnoloji gelenei, Almanca konuflulan lkelerde, onlarn Slav komflularnda ve
Fransada, toplumun kendi ulusal kltrnn incelenerek sergilenmesi iin geliflti-
rilen folklor ya da halkbilimin aksine, tekinin gzlenmesi ve incelenmesi iin r-
gtlenmifl ve bu kurgusuyla Anglo-Sakson antropolojisinin Kta Avrupasndaki
karfll olmufltur. Bugn bu ayrm ve geleneklerin etkilerini ve glerini yitirmek-
te olduunu ve genel bir antropoloji anlayfl ve yntem birlii iinde birleflme ei-
limine girdiini syleyebiliriz. Ancak Amerikan antropolojisinin hl daha kltra-
list ve bu yzden biyolojik antropolojiyi ile arkeolojiyi de ieren btnc kltrel
infla yaklaflmn koruduu, ngiliz antropolojisinin sosyolojiye yaknln srdr-
d ve daha ok bugn kltrel alflmalar ad verilen akma doru evrildii; K-
ta Avrupas antropolojisinin ise yapsalc ve Marks modellere daha yakn olduu
10
Postmodernizm ve
postyapsalclk: Byk
anlatlara, zcle, dernist ve postyapsalc etkilere daha ak grlmektedir.
nesnelcilie, kat
nedensellie, evrenselcilie
ve Aydnlanma dnemiyle
birlikte merkeze oturan
insanlk ideallerine karfl,
yereli, greli olan, tikeli ve
okseslilii savunan, kk sel geliflme, kilisenin tand Aristotelesi evren kurgusunu, yani gneflin dnya
anlatlar, baflka deyimle
herkesin kendince doru
olan hikayesini esas alan ve
bu yolla tek bir hakikat
yerine hakikatlerin oulluu
ilkesini getiren yeni
-modernizm sonras- dnya
tasarmdr.
Doa tarihi yntemi:
Doadan elde edilen
gzlemlerden yola karak
doa ve onun tarihi
hakknda genellemelere-
yasalara varma yntemidir.
Yafllandrma: Doa veya
insanlk tarihinde belli bir
dnemde yaflamfl belli bir
nesnenin veya znenin
eflitli biimlerde elde edilen
kantlar veya bulgular
zerinden bugne gre
yaflnn tahmin edilmesidir.
Homosantrizm: nsan btn
canllar ve canszlar dnyas
iinde merkez bir deer
olarak alan, insann bu
varsaylan deeri zerinden
dier canl ve cansz dnya
zerindeki tahakkmn ve
denetimini meflrulafltran
grfl; herfley insan iin
ilkesidir.
Antropoloji
grlmektedir. Bu bakmdan Amerikan ve ngiliz antropolojileri bugn postmo-
te yandan 17. yzylda temelleri atlan bilimsel devrimin ana salad ye-
nilikler, pek ok tabunun sarslmasna, tartfllmasna ve dflncenin geliflimi
nnde engel olmaktan kmasna yol amflt. Bunlardan ilki Galileo Galileinin
ve Kopernikin gk gzlemleri sonucunda kantlad evren kuramdr. Bu bilim-
evresinde dnd, dnyann evrenin merkezi olduu grfln (geosantrizmi)
yerle bir etmifltir. Ardndan jeologlar, zellikle Charles Lyelln bulgular, dnya-
nn yaflnn geleneksel bilginin kabul ettiinden ok daha gerilere gittiini, doa
tarihi yntemiyle gstermifl, bylelikle Eski Ahit merkezli olan ve oradaki Yara-
tlfl bahsinin sunduu yafllandrma yntemiyle dnyann ve insanln yafln he-
saplayan gelenek byk bir darbe almfltr. Oysa jeolojinin bilimsel yafllardrma
yntemi, Kutsal Kitapa dayanarak yaplan ve birka bin yla san dnyann yafl
bulgusu yerine, birka milyar yllk bir dnya tarihi ngryor; bununla da kal-
mayp dnyann yaflyla insanln yafln eflitleyen bu bakfl asnn yerine insa-
nn ortaya kmasndan ok ncelere giden bir yerkre jeolojik tarihi infla ediyor-
du. 16. yzyldan itibaren Avrupallarn, Eski Dnya dflna karak teki ktalar
fethe bafllamalar, Eski Dnyann bilinen halklar dflnda pek ok halkn ve tan-
dk olmayan pek ok kltrn varln gsterdi. 18. yzyldan bafllayarak bafllan-
gta baz hmanist ve misyonerlerin ve ardndan antropologlarn bu halklar ve
kltrleri tantmasyla, bilinen dnyann dflnda byk bir kltrel ve biyolojik
eflitliliin farkna varld. zellikle antropolojinin kltrel greci yaklaflm ile Av-
rupa merkezli dnya algs (Avrosantrizm) ykld; bununla da kalmad, farkl kl-
trlerin ve yaflam biimlerinin, daha dorusu insanln tarihsel serveni iinde
dnyann farkl corafyalarnda farkl uyarlanma biimleriyle farkl yaflam biim-
leri yarattklarnn grlmesi, insanlarn yegne ve en doru yaflam biiminin ve
deerler dnyasnn kendilerininki olmayabileceine dair kuflkular kamlad.
Bylelikle, insanlarn kendi toplum ve kltrlerini merkeze koyarak dnyaya bu
pencereden baktklar etnikmerkezci bakfl as (etnosantrizm) krld. Son olarak
antropolojinin, bafllangta paleoantropolojik fosil kaytlarna, yakn zamanlarda
da genetik kantlara dayanarak infla ettikleri insann biyolojik evrim tarihi, insann
nceleri bugnk haliyle deil, farkl formlarda varolduunu ve bu formlar izle-
yen bir evrim sreci yoluyla bugnk halini aldn ortaya koydu. Bylelikle
zellikle byk dinlerin, insan merkeze koyduklar ve dnyann insann mutlu-
luu ve snanmas iin yaratlmfl bir sahne olduunu vaz eden insanmerkezci
dnya grfl de (homosantrizm) sarsld. Tarihin eflitli dnemlerinde insan
dflncesinin ve bilimsel geliflmenin nnde birer engel olarak duran bu dogma-
larn birer birer yklmasnda antropolojik bulgularn byk bir katks oldu.
nsanerkezci dnya grfln ve dnya algsn dnfltren en nemli etki, hi
kuflkusuz jeolojinin yerkrenin tarihini arafltrrken baflvurduu fosil kaytlar bilgi-
si; yani paleontoloji olmufltur. Paleontoloji eflitli katmanlarn arasndan tafllaflmfl
olarak kan, eflitli dnemlerde yaflamfl canl kalntlarnn incelenmesi yoluyla
canllara ait evrimleflmenin evrelerini gstermeye alflan arafltrma alandr. eflitli
tekniklerle yafllar tespit edilen toprak ve kaya katmanlarnn arasnda kalan canl-
lara ait tafllaflmfl buluntular, doal olarak o katmanlarla yafltt ve bu bilgilerin bi-
rikimi bize hangi canl trlerinin hangi zamanlarda yaflayp hangi zamanlarda yok
olduklarna, nasl deiflip dnfltklerine iliflkin bilgi veriyordu. Bylelikle felsef
temelleri bulunan evrim grfl, bilimsel kantlarla destekleniyor ve hem yerkre-
 nite 1 - Antropoloji Nedir? 11

nin hem de canllarn skolastik dflnce iinde kesinleflmifl yafl bilgisi yerle bir olu-
yordu. Canllarn evrimine iliflkin gzlemlere dayanan ilk bilimsel aklama Char-
les Darwin tarafndan yapld. Darwin 1859 ylnda yaymlad Trlerin Kkeni
bafllkl kitabnda gzlemlerine dayanarak bir biyolojik evrim kuram ortaya koy-
du. Bu kurama gre evrim geirmemifl, yani ilk bafllangcndan bugne kadar de-
iflmeden gelmifl bir canl yoktu; zira doadaki deiflimler trlerin de deiflerek ye-
ni koflullara uyarlanmasna ya da deiflemeyerek yok olmalarna neden olan bir
bask oluflturuyordu. nsan da bunun istisnas deildi. nsana iliflkin bu kuramsal
biyolojik evrim grfl, zamanla ortaya kan insan fosil kaytlar araclyla somut
olarak izlenebilen bir bilgiye dnflt. 1856 ylnda Dsseldorf yaknlarndaki Ne-
ander vadisindeki bir maarada bulunan yaflayan insana benzemeyen ilk insan fo-
silinden (Neandertal insanndan) bafllayarak, zellikle 20. yzyln bafllarnda Afri-
kadaki alflmalarla younlaflan bu bilgi birikimi biyolojik antropolojinin temeli ol-
du. te yandan 19. yzylda Avrupada antropoloji geliflirken, onu etkileyen en
nemli kavramlardan birisi rk kavramyd. Zira baflka ktalarda yaflayan insanlar Irk: Morfolojik farkllklara
dayanarak insanlarn
sadece kltrel farkllklaryla deil Avrupallardan fiziksel farklaryla da dikkat snflandrlmas sonucunda
ekmifl ve 18. yzyldan itibaren bu morfolojik farklar, rk kavram altnda snflan- ortaya kan biyolojik
drlmaya bafllanmflt. Bugn de kullanlan kaba rk snflandrmas, yani Beyazlar, gruplar, bu ltlere gre
insan trnn alt
Siyahlar, Sarlar gibi sadece deri rengine dayanarak insanlar ayran grfl, o bafl- deiflkeleridir.
lang yllarnn eseridir. 19. yzylda bu rk snflandrmas, ykselen smrgecili-
in smrge lkelerdeki insanlar zerindeki tahakkmn meflrulafltracak bir
ara haline getirildi ve Avrupa dflncesinde, varsaylan rksal farkn kltrel far-
kn, yani Batnn geliflmiflliine karfln dierlerinin geri kalmfllnn nedeni oldu-
unu temellendirmeye alflan ideoloji, rklk, ortaya kt. zellikle 20. yzyln
bafllarndan itibaren II. Dnya Savaflnn sonuna kadar devam eden srete antro-
poloji, bu ideoloji iin kullanld ve bir yanlfl bilin ortaya kt. Bu yanlfl bilin,
antropolojiyi bir rk bilimi gibi kurgulad ve zellikle bizim gibi lkelerde bu bilim
dalnn, sosyal-kltrel yan ve dier hmanist gndermeleri ve yine kendi tarihi
iinde rkla karfl gelifltirdii gl damar dikkate alnmakszn sadece bir rk bi-
limi olarak alglanmasna yol at. Bugnk bilgimiz, zellikle genetik arafltrmala-
ra dayanan genifl birikim, insan tr iin geerli bir rk snflandrmasnn mmkn
olmadn gsterdiinden antropolojinin byle alglanmasn salayacak bir temel
de ortada kalmad. Aksine insan haklar yaklaflmnn gl dayanaklarndan ve
destekilerinden biri haline gelen antropoloji, rk kavram ve rklk karflsnda en
gl bilimsel sesi karan bir disiplin olarak yerleflikleflti.

Antropolojinin gelifliminin etnikmerkezcilii ve insanmerkezcilii aflmakta ne tr katkla-

SIRA SZDE SIRA SZDE
r olmufl olabilir? 2

ANTROPOLOJNN DER NSAN VE TOPLUM

D fi N E L M D fi N E L M
BLMLER NDEK YER
Antropoloji, zellikle alflma alannn dnya leindeki geniflliiS O R U(evrensellii), S O R U
btncl, karfllafltrmac doas, kltrel grecilii nedeniyle ve alan alflma-
s yntemi erevesinde uygulad tekniklerle dier sosyal bilimlerden farkllafl-
DKKAT DKKAT
mfltr. Sosyal bilimler, esas olarak, 19. yzyln bafllarndan itibaren geliflen ve fel-
sefenin iinden karak bamsz disiplinler ve uzmanlk alanlar halinde zelleflen

N N
bilimlerdir. Bu zelleflme iinde bugnk klasik sosyal bilimler SIRA(sosyoloji,
SZDE iktisat, SIRA SZDE
psikoloji, siyaset bilimi ve tarih), esas olarak modernleflmifl Bat toplumunu mey-
dana getiren kurumlarn incelendii alanlar olarak ayrflrken, antropoloji Batnn
AMALARIMIZ AMALARIMIZ

K T A P K T A P

TELEVZYON TELEVZYON
12 Antropoloji

karfltnn ya da Bat dflnda kalann, yani modern olmayann ya da o zamanlarn

deyimiyle ilkelin incelenmesine ynelmifltir. nl Amerikal sosyal kuramc Imma-
nuel Wallerstein uzmanlaflan toplumsal bilimlerin akademik farkllaflmas iinde,
antropolojinin Batnn karfltn (alana karak) arafltrmaya yneldiini; dier sos-
yal bilimler iinse temel verileri tarihin (arflivin) saladn belirtir. fiu halde, tarih
temel olmak kaydyla, iktisat, siyaset bilimi ve sosyoloji Bat dnyasnda kolektif
insan etkinliinin karfllk geldii ayr dzlemi ya da alan, tarihsel veriyi esas
alarak, alflma konusu haline getirmifltir. Birinci alan ekonomi alandr ve iktisat
bilimi piyasann bir ifllevi olarak bu alan ele alr. kinci alan devlet alandr ve si-
yaset bilimi bu alan siyasal sre ve kurumlarn bir ifllevi olara grme eiliminde-
dir. nc alan toplum ya da kltr alandr ve sosyoloji bu alan eflitli alt ku-
rumlar zerinden ele alr. Sosyal bilimlerin ortaya kfl paradigmasna gre bu
alanlar Batdaki tarihsel geliflimin (deiflimin) yani tarihin bir sonucudur ve bugn
kararllk kazanarak toplumu meydana getiren olmazsa olmaz alanlar olarak haya-
t btnlefltirmektedir. Ancak bu ilerlemeci paradigmaya gre Batdaki toplumsal
ve kltrel hayat bu btnl iinde kavramak, tarihsel geliflmenin sonucunda
ortaya kan karmaflklk yznden mmkn deildir ve bu yzden bu hayat sz
edilen bu ifllevsel alanlara blnerek incelenmek zorundadr. Zira bu alanlar ifllev-
sel bir btnlk halinde toplumsal hayatn paralardr. Antropoloji ise dier (Ba-
tnn dflnda kalan) dnyaya ynelmifl bir disiplin olarak, hem tarihin hem dier
sosyal bilimlerin Baty incelerken paralara ayrdklar olgularn (ifllevlerin) tm-
n birarada grmek ve incelemek durumundadr. Zira yine ayn paradigmaya g-
re, Bat dflnda kalan, tarihsel sre iinde benzer bir karmaflkla uramad
iin, btn toplumsal ve kltrel iflleyifllerin birarada grlebilecei ve incelenebi-
lecei basit btnlkler halindedir. Dolaysyla antropologlara braklan alan otan-
tik, el dememifl, hatta vahfli yerlilerin bulunduu bir yerdir. Bu yer, ayn zamanda
tarihin olmad ya da tarihsel dinamiklerin ifllemedii bir yer olarak tanmlanmfl-
tr. Zira 19. yzyln ilerlemeci flemasnda tarih, yaznn icadndan bafllayp o gnn
modern Bat dnyasna uzanan bir geliflme hikyesi olarak kurgulanmaktayd ve
Bat dflnda kalan bu tarihsel ilerlemenin dflnda kalmfl, ona katlamamfl, dola-
ysyla duraan ve bu halleriyle Batnn aksi olarak grlmekteydi. Bu yzden ilk
antropoloji tarihsel olguyu inkr etmek eilimdeydi; Cohnun (1990) ifadesiyle on-
larn alan tarihin ve zamann dflndaki bir yerlerdeydi. Antropologlar uzunca bir
zaman, byle deiflmemifl kltrleri bulup incelemek ve tantmakla uraflmfllard.
zellikle alan alflmasnn konusu, antropologlarn aralarnda alflt insanlarn,
etnografik bir sunufl iinde ve kltr kavram erevesinde kurulan deiflmemiflli-
i olmaktayd. Dolaysyle sosyal ve kltrel antropolojinin alan alflmalar, tarihi-
nin byk bir blmnde ister istemez smrgeci kurulufl iinde yaplmfl ve ant-
ropoloji zmnen smrgelefltirilmifl halklarn arafltrld bir alan olarak kabul edil-
mifltir. Bu erevede antropoloji, alflma alannn zellikleri gerei, yukardaki b-
tn alanlar (ifllevleri) biraraya getiren btnc bir kltr kuramna ynelmifltir.
Ayrca antropolojinin bafllangta tanmlad kltr kavramnn ierii, ancak bu
gibi kk lekli, hatta yaltlmfl topluluklarda grlebilecek bir ierik olmak ba-
kmndan ifllevseldi de. Bu nedenle antropoloji, oluflum yllarnda, tarihsel bakfla
ve karmaflk retim-snf iliflkilerine ynelmemifl ve bunlar iermemifltir. Zaman
iinde bu bakfl as, antropoloji iin bir avantaj haline gelmifltir. Zira btn gr-
mek ve bunun iin teknikler gelifltirmek, 20. yzylda gndeme giren yorumlama-
c ve anlamac sosyal bilim yntemlerinin de temeli olmufltur. Batl sosyal bilim
paradigmas, ister istemez pozitivist bir yntemi benimsemiflti. Onlar toplumsal b-
 nite 1 - Antropoloji Nedir? 13

tnl ifllevlere blyor ve bu paralar zerinde, daha ok niceliksel tekniklerle

alflarak, neden-sonu iliflkileri kuruyorlard. Oysa daha 18. yzylda insan grn-
gsne bakflta farkl bir yaklaflm geliflmeye bafllamflt. talyan filozofu Vico (1668-
1744), Yeni Bilim bafllkl eserinde, medeni toplum dnyasnn tamamen insan
eliyle yaratlmfl olduunu ve insann kendi yaratt bu dnyay bilmek ve tanmak
isteyeceini syleyerek, sosyal bilimler iin bir hareket noktas salamflt. Bu ha-
reket noktasna gre, befler dnya ile fiziksel dnya arasnda fark vard. Dolaysy-
la fiziksel dnyay bilmek ve tanmak iin gelifltirilecek yntem ve tekniklerle be-
fler dnyay bilmek ve tanmak iin gelifltirilecek yntem ve teknikler, ister iste-
mez birbirinden farkl olacakt. Alman filozofu Herder (1744-1803) bu vurguyu ge-
lifltirdi. Herder, insann trsel ortaklna karfln, onun yaratt kltrlerin kendine
zgln vurgulad ve tarihin iinde ayr ayr ve kendi dinamii iinde infla olan
kltrlerin farkl insanlar yarattn temellendirdi. Dolaysyla bu insanlarn iin-
de yaflad kltrn, o kltr yaratan tarihin ve evrenin bilgisi olmadan o insa-
n anlamak da imknszd. Bu nedenle, fiziksel dnyaya iliflkin bilimlerin aksine,
btn kltrlere uygulanabilecek tek bir yntem ve hepsi hakknda ortak bir fley
syleyebilecek bir bilimsel anlat mmkn deildi. Bu grfl Alman filozof Wil-
helm Diltheyn (1833-1911) bilim felsefesi iinde aklk kazand. Dilthey, bilimle-
ri yntemsel bakmdan ikiye ayrmfl ve tin bilimleri-fen bilimleri ayrmn metodo-
lojik adan temellendirmifltir. Diltheyn tin bilimleri diye snflandrd bilimler,
kltr bilimleri olarak da adlandrlmfltr. Diltheya gre kltr bilimleri alannda
alflanlar, zorunlu olarak insan yaratlar zerinde alflacaktr. nsan yaratlarn
gzlemlemek ise, inceleyenin aslnda zorunlu olarak kendisinin de katld ve
kendisinin iinde yer ald sreleri gzlemlemek anlamna gelmektedir. Dolay-
syla tin ya da kltr bilimleri betimleyici ya da aklayc olamazlar. Zihnin iine
girdii bir srecin gzlemlenmesi, o zihnin o srece nasl baktn, onu nasl g-
rp anlamlandrdn bilebilmekle mmkndr. Bu nedenle Dilthey, neden-sonu
iliflkilerinin gzlemine dayanan genel aklama ya da betimleme yerine, befler fa-
aliyeti anlamay esas alan bir yntem nerir. Anlama, Diltheya gre toplumsal ve
kltrel yaratlara sempatik (ieriden) yaklaflma ve sezgiyle kavrama gibi zor me-
todolojik sreleri ierir. Anlamak iin o yarat alannn zel tarihini bilmek ve z-
nenin zihninden bakabilmek gerekir. Hem zel tarihe ve her zne iin ayr tarih-
selliklere yapt vurgu hem de metodolojik olarak merkeze anlama etkinliini
koymasyla Diltheyc yntem, dier sosyal bilimlerin uzana dfler. Zira dier
sosyal bilimler, hem genel aklamaya (kurama hatta yasalara) ynelen hem de
ilerlemeci ve tek hatl tarih grfln esas alan bir metodolojik gelenei benimse-
mifltir. Ancak aksine Diltheyc yntem hemen antropolojinin alflma tarzyla uz-
laflmfl ve antropolojiye ierilmifltir. Bu ierilmeyi temsil eden en nemli isim Ame-
rikan antropolojisinin kurucusu sayabileceimiz Franz Boastr. Boas (1858-1942),
tpk Dilthey gibi, bilme etkinliinin kltrden kaynaklandn, bu yzden evrim-
cilerin karfllafltrma yaklaflmnn geersiz olduunu ne srmekteydi. Boas ve -
rencileri zellikle Amerikan yerlilerinin kapatld rezervasyon kamplarnda, onla-
rn kltrel hayatnn yitip gittiini dflnerek uzun sren alan arafltrmalar ger-
eklefltirmifller ve bu arafltrmalarn katlarak gzlem teknii ile srdrmfllerdir.
Bylelikle tekil kltrlerin anlafllmas iin geerli teknik de belirginleflmifl oldu.
Bu, arafltrmacnn anlamak istedii topluma katlarak gereklefltirdii gzlem tek-
niiydi. Bu teknikle alflmak ve anlamac bakfl as, antropolojiyi dier sosyal
bilimlerin yntem ve tekniklerinden iyice ayrfltrd.
14
Nomotetik yaklaflm: Genel
bir ilkeye ya da yasaya
ynelik bilgi retimi ya da
verilerin ve bulgularn bu
amala deerlendirildii
yaklaflmdr.
dyografik yaklaflm: nsan
gerekliin eflitli ynlerini sosyal bilimlerin tamamyla alflverifl iinde bulunan hem de sosyal bilimlerle biyo-
her birinin kendi zel
tarihsel geliflimi ve konumu
asndan deerlendirerek, poloji, bir yandan pozitif bilimlerin pozitivist yntemlerini (doa tarihi yntemini)
her biri iin benzersiz,
birbirine kyas edilemeyecek
ve ortak bir ilkeye
varlamayacak bir bilgi alan
ama yaklaflmdr. ni de birarada barndrabilen zel bir bilimsel konuma sahiptir.
Yorumlamaclk: Her trden
yazl ve szl metnin,
tarihsel olaylarn, doadaki
srelerin ve btn yaflam di ve Bronislaw Malinowski ve Radcliffe-Brown gibi dnemin byk antropolog-
deneyimlerinin en iyi nasl
anlafllabileceine dair
anlamac giriflim; olan ve
olmufl herfleyin izleyenin
gznden, onun yorumuyla
grlebilmesini amalayan
yntemsel arayfltr.
Antropoloji
Oysa antropoloji dflndaki dier sosyal bilimler, kaynan Diltheydan alan bu
gelenee deil, pozitivizmin kurucusu Auguste Comteun (1798-1857), fen bilimle-
rinin fiziksel dnyay aklamak ve onu dnfltrmek konusundaki baflarsndan il-
hamla, ayn yntemin, yani pozitivizmin befler dnyaya da uygulanabileceini ve
bu yolla befler-toplumsal dnyann da aklanp dnfltrlebileceini ne srd-
pozitivist gelenee dayanmfllardr.
te yandan antropoloji, Bat dfl dnyaya odaklanmfl bir disiplin olarak, di-
er sosyal bilimlerin esas arafltrma alan olan Batl toplumu ok aflan bir coraf-
yaya yaygn bir bilim haline geldi. Dolaysyla antropoloji kltrel eflitlilii kav-
ramak bakmndan ok avantajl bir konuma sahip oldu ve yukarda akladmz
ilkeleri gelifltirdi.
Bunun yansra antropoloji, insan btn olarak ele alma yaklaflmyla, insann
biyolojik yann ve biyolojik evrimini de gz nnde tutan bir insan anlayfl gelifl-
tirmifltir. nsann biyolojik adan incelenmesi ve biyolojik evriminin arafltrlmas,
yukardaki anlamac yntemin aksine, antropolojinin bu alanlarda doa tarihi
yntemiyle alflmasn zorunlu klmfltr. Doa tarihi yntemi, tam anlamyla pozi-
tivist bir ynelimin eseridir. Bu yntem, doadaki en gvenilir ve geerli bilgi kay-
nann bizatihi doann kendisi olduunu kabul ettikten sonra, doadan nesnel
gzlem yoluyla bilgi toplayarak bu bilgiyi snflandrmay ve oradan genellemele-
re varmay ngren bir yntemdir. Varlan bu genel nitelikler ve iliflkiler, incele-
nen konuya iliflkin bir bilimsel yasayla, yani o konu hakknda zaman ve mekn ba-
kmndan genel-geerlii olan bir nermeyle talanr.
Antropoloji bu tarihsel konumlanflna bal olarak bir yanyla sosyolojiye, bir
yanyla biyolojiye ve bir yanyla tarihe dayanan; hem btnc yaklaflm gerei
loji arasnda kpr kuran bir bilim olarak tanmlanabilir. Buna bal olarak antro-
kullanan nomotetik bir bilimsel eilim iindeyken; te yandan kltre anlamac
yaklaflmn zorunlu bir sonucu olarak her kltr ieriden, zgl kuruluflu ve ken-
dine zgl asndan anlamaya yarayacak idyografik bir bilimsel infla giriflimi-
ANTROPOLOJNN YNTEM VE ARAfiTIRMA
TEKNKLER
Btn bu tarih ve uzmanlaflma serveninden hareketle, antropoloji alannda iki
byk yntemsel eilimin geerli olduunu syleyebiliriz. Biyolojik antropoloji di-
siplini temelde doa tarihi yntemiyle ya da pozitivist yntemle alflmaktadr. te
yandan sosyal-kltrel antropoloji, iki bilimsel eilimin etkisi altnda kalmfltr.
Bunlardan birincisi yapsalc ve yapsal-ifllevselci eilimdir. Bu eilim de, tpk do-
a tarihi ynteminde olduu gibi, btn kltrleri, daha dorusu insan grng-
sn kuflatacak genel varglara ulaflmaya alflr. zellikle 20. yzyln ilk yarsn-
da, kinci Dnya Savaflna kadar, genel bir kltr kuramna ulaflmak bafllca ideal-
lar bu idealin peflindeydi. Ayn flekilde 20. yzyln byk antropologlarndan
Claude Lvi-Strauss kltrel evrenselleri arafltrmflt. Ancak, Wilhelm Diltheyn tin
bilimleri ya da kltr bilimleri iin nerdii yntemin, yani yorumlamacln
(hermeneutikin) izinden giden antropologlar bylesi genel-geer nermeler ara-
may brakarak, her kltrn kendi zel hikyesini yazmaya girifltiler. Bylelikle
 nite 1 - Antropoloji Nedir? 15

alan arafltrmasna dayanan her etnografya ayr birer insan gereklii olarak, in-
san eflitliliinin farkl bir ynn gzler nne seriyordu. Alan arafltrmas en az
drt mevsim srmeliydi, nk bir topluluu sadece belli bir mevsime ya da d-
neme zg etkinlikleri iinde gzlemlemek, onlar btncl olarak kavramak ba-
kmndan yetersiz kalacakt. Bu bakmdan antropolojinin alan arafltrmas, arafltr-
macnn btn duyularyla arafltrd topluluun iinde yaflayarak ve bylelikle o
kltr dorudan deneyimleyerek o toplulukla dorudan iliflki kurmasnn ve bu
yolla mmkn olan en ok bilgiye ulaflmasnn en uygun yolu olarak grlmfltr
(Fotoraf 1.3 Alan arafltrmasnda bir antropolog).
Fotoraf 1.3
Alan
Arafltrmasnda Bir
Antropolog

Kaynak:
Abdurrahim
zmen Arflivi

Bu yntemsel ayrlklarn yansra dier sosyal bilimcilerin kullandklar eflitli

teknikler yerine, btn sosyal-kltrel antropologlar genellikle alan arafltrmas
yaparlar ve alanda katlarak gzlem tekniini kullanrlar. Katlarak gzlem tekni-
inde esas, topluluun iine girilerek dnyaya onlarn gzleriyle bakabilme, do-
al ve toplumsal dnyay onlarn kltrel penceresinden anlamlandrmaya alfl-
ma yetisini kazanmaktr. Topluluun gznden dnyay ve evreyi anlamlandr-
ma giriflimine emik, ancak btn alflmann sonucunda bu znel konumun dfl- Emik yaklaflm: Topluluun
znel deerleriyle fiziksel ve
na karak genel antropoloji bilgisiyle o toplulua bakabilme becerisine ise etik toplumsal dnyay, onlarn
yaklaflm diyoruz. Ancak zellikle 20. yzyln ikinci yarsndan itibaren dnyann doast ile girdii iliflkiyi
klmesi ve arafltrlan Bat-dfl toplumlarn bilinlenmesi, bu yntem ve tekni- anlama ve anlamlandrma
becerisidir.
in uygulanmasnda antropologlara eflitli glkler karmaya bafllamfltr. Bu
glkler dolaymyla antropologlar, arafltrlan topluluklarn sandklar kadar et- Etik yaklaflm: Genel
nografik ve egzotik, el dememifl hatta bozulmamfl bir arafltrma nesnesi olma- antropoloji bilgisinin bize
rettikleriyle ve farkl
dklarn, tarihli birer toplumsallk olduklarnn farkna vardlar ve alan arafltrma- deneyimlerin birikimi olan
snn yanna kltr tarihi yntemini de kattlar. Bu yntem uyarnca gzledikleri bir genel kltr bilgisiyle bir
topluluun deerlerine ve
topluluun o gnk halini alana kadar geirdii deiflimi ve bu deiflimin isel ve yaflam tarzna eilme
dflsal etkenlerini de dikkate almaya baflladlar ve bylelikle tarihsel derinlii olan, pratiidir.
o topluluu tarihsel olarak da kuran alan arafltrmalar ortaya kmaya bafllad. Za-
manla, postmodern dflncenin etkisi altnda, alan arafltrmasndaki antropoloun
konumu da sorgulanr hale geldi ve arafltrlan topluluun bir arafltrma nesnesi
olarak konumlandrlmas sorunlu bir durum olarak grlmeye baflland. Zira
16
Yeni etnografya ya da
hikyeci etnografya:
Arafltrmacnn alan bafllyordu. Dolaysyla arafltrlan objektif olarak grmek aslnda mmkn bir du-
arafltrmas yaparken
gzlemi kendisine
yneltmesi ve alanda
gzlenenlerin bakfl
asndan kendi hikyesini ki, btn arafltrmay sadece arafltrmacnn kendi deneyimi olarak anlatan arafltr-
ve deneyimini yanstma
giriflimidir.
Fotoraf 1.4
Alan Arafltrmas
Srasnda Fotoraf
eken Bir
Antropolog
Kaynak: Ayfle
Yldrm Arflivi
Soru kad: nceden
hazrlanmfl ve genellikle
seenekli cevaplar da
verilen soru listesidir.
Kltr-aflr alflma:
Arafltrmacnn kendi kltr
dflna karak baflka
kltrleri alflmasdr. amfltr. O nedenle antropologlar, geleneksel olarak, kendi kltrlerinin dflna
SIRA SZDE
3 belirleyebiliriz?
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Antropoloji
arafltrmac da bir insand ve arafltrmaya kendi kltrel deneyiminin ykleriyle
rum deildi. O yzden arafltrmac, arafltrma deneyimlerini de btn aklyla
yazmalyd. Bylelikle antropolojinin yntemine katlarak gzlem tekniinin yan-
sra bir de katlann gzlemi eklendi. Hatta bu konuda yle u noktalara gidildi
malar ortaya kt. Bu yeni yaklaflma yeni etnografya ya da hikyeci etnog-
rafya ad verilmektedir (Fotoraf 1.4 Alan arafltrmas srasnda fotoraf eken bir
antropolog).
Antropolog, arafltrd toplulukla kurduu iliflkinin bu nitelikleri gerei soru
kad trnden yoklama ve sorgulama yollarna pek itibar etmez. nk antro-
poloa gre soru kadna alnacak cevaplar, cevap verenin deerlerini yanstr,
biz bu cevaplardan kiflinin gerek tutum ve davranfllar anlayamayz. O yzden
antropologlar, derinlemesine grflmeyi ve topluluun uzun sreli gzlemini ye-
lerler. Soru kad yoluyla yaplan yoklamalar ancak, esas arafltrma tekniklerinin
yannda, yan amalar iin ya da hane halklarnn madd durumunu anlamak iin
yaplr.
Antropologlar ilkesel olarak kltr aflr (cross-cultural) alflrlar. Antropolo-
jinin tarihsel temelleri, bu disiplinin bu tr arafltrmalar zerine geliflmesine yol
karak alflmak zere eitilirler. Ancak gnmz toplumlar, zellikle younla-
flan g ve kentleflme nedeniyle kendi ilerinde ok kltrl hale geldiklerinden,
bugn antropologlarn baflka lkelere gitmesi gerei de ortadan kalkmfltr. Ant-
ropologlar artk kendi lkelerinin iinde de yeterince arafltracak konu ve sorun
bulabilmektedir.
Btn bu bilgilerden
SIRA SZDE hareketle antropoloji ile sosyoloji arasnda ne tr temel farklar
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
 nite 1 - Antropoloji Nedir? 17

zet

N
A M A
Antropoloji nasl bir bilimdir, neyi inceler ve na-
1 sl bir yaklaflm vardr?
Antropoloji insan eflitliliinin btn ynlerini
arafltran bir bilimdir. Biyolojik ve sosyal/kltrel
ynleriyle insan bir btn olarak kavramaya a-
lflmasyla dier sosyal bilimlerden ve doa bi-
limlerinden ayrlr. Antropoloji insana ve insann
yaratt herfleye bir btn olarak yaklaflan, ev-
rensel, doal ve toplumsal evreye uyarlanmay
esas alan, kltrel greci ve karfllafltrmac bir
bilimdir. Kltrleri, o kltrn iinden bir gzle
bakarak anlamaya alflrken, dflardan alglama-
ya da zen gsterir.
N
A M A
Antropolojinin dier insan ve toplum bilimleri
4 iindeki yeri nedir?
Antropoloji, dnyadaki btn kltrleri kapsayan
ilgi alan, kltrel greci yaklaflm ve alan alfl-
mas yntemi erevesinde uygulad tekniklerle
dier sosyal bilimlerden farkllaflmfltr. Antropolo-
ji daha ziyade Batnn karfltnn ya da Bat dfln-
da kalann, yani modern olmayann ya da eski
deyimle ilkelin incelenmesine ynelmifltir.
N
A M A
Antropolojinin alflma yntem ve teknikleri
5 nelerdir?
Antropoloji alan arafltrmasn esas almaktadr.

N
Bir antropologdan alanda, incelenen topluluk
Antropoloji hangi dallara ayrlr? Bu dallarn ge- iinde, en az drt mevsim geirmesi beklenir. Bu
A M A

2 liflimi nasl nasl olmufltur? srada antropolog iine girdii toplumun bir par-
19. yzyldan bafllayarak antropoloji farkl kta- as haline gelmeye alflr ve bu yoldan dnyay
larda farkl gelenekler halinde geliflti. Britanyada onlarn kltrnn gznden grmeye ve an-
daha ok sosyal yap arafltrmasn esas alan bir lamlandrmaya alflr. Bu alflma tarzna katla-
antropoloji geliflirken Amerikan antropolojisi kl- rak gzlem teknii diyoruz. Antropologlar son
tr kavramn merkeze alan bir antropolojiyi be- zamanlarda buna alanda alflan antropoloun
nimsedi. Kta Avrupasnda ise tekilere iliflkin kendini gzlemesini, yani kendi deneyimlerini
kltr bilgisinin arafltrlmas etnoloji adn ald. ya da hikyesini de bir alan gzlemi olarak yan-
Buna karfllk Kta Avrupasnda insann fiziksel stmay eklemifllerdir.
ynnn incelenmesine antropoloji ad verildi.
Ancak bugn modern antropoloji, daha ok Ame-
rikada geliflen gelenekte buluflarak iki ana dal
halinde alflmay benimsemifltir: Biyolojik ve sos-
yal/kltrel antropoloji. Biyolojik ve sosyal/kl-
trel antropolojinin de kendi iinde baflka alt dal-
lar ve uzmanlaflma alanlar vardr.

N
A M A
Antropolojinin bilimsel geliflme iindeki yeri
3 nedir?
Antropoloji 19. yzylda sosyal bilimlerin gelifli-
mi iinde zel bir yere sahiptir. Dier sosyal bi-
limler esas olarak Bat toplumlarnn modernlefl-
mesini anlamaya ve aklamaya alflrken antro-
poloji dnyann geri kalannn arafltrlmasna
tahsis edilmiflti. Bu yzden sosyal bilimler, arafl-
trma alanlarn paral biimde gzlemlemeye
alflan ve bu alanlar arasnda ifllevsel iliflkiler ku-
ran bilimler halinde geliflirken, dier sosyal bi-
limlerden yaklaflm, yntem ve teknikler bak-
mndan giderek farkllaflan antropoloji btnc
bir tarza sahip oldu.
18 Antropoloji

Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi antropolojinin temel yakla- 6. Afladakilerden hangisi yazdklarnda deindii
flmn oluflturan ilkelerden biri deildir? konular nedeniyle antropolojinin babas olarak kabul
a. Etnikmerkezcilik edilir?
b. Kltrel grecilik a. Aristoteles
c. Btnclk b. Platon
d. Karfllafltrmaclk c. Cicero
e. Evrensellik d. Strabon
e. Herodotos
2. Afladakilerden hangisi antropolojinin sorduu ve
cevap arad sorulardan biri deildir? 7. Dnyay gnefl sisteminin ve evrenin merkezi ola-
a. Toplumlar ve kltrler neden farkldr? rak gren bakfl asna ne ad verilir?
b. Baz toplumlar ve kltrler neden benzer? a. Homosantrizm
c. Baz toplumlar ve kltrler neden dierlerinden b. Etnosantrizm
daha stndr? c. Heliosantrizm
d. Toplumlar ve kltrler neden deiflir? d. Geosantrizm
e. Toplumlar ve kltrlerin deiflmesinde rol oy- e. Avrosantrizm
nayan etkenler nelerdir?
8. Doadan elde edilen gzlemlerden yola karak do-
3. Nesilden nesile aktarlan gelenek-grenek ve alfl-
a ve onun tarihi hakknda genellemelere varma ynte-
kanlklarmz ve bunlarda meydana gelen deiflimleri
mine ne ad verilir?
bilimsel bir bakfl asyla ele alp inceleyen antropolo-
a. Bilimsel yntem
jinin alt dal afladakilerden hangisidir?
b. Paleontolojik yntem
a. Paleoantropoloji
c. Doa tarihi yntemi
b. Sosyal-kltrel antropoloji
d. Doa bilimleri yntemi
c. Fiziksel antropoloji
e. Biyolojik yntem
d. Primatoloji
e. Dil antropolojisi
9. Afladaki arafltrma tekniklerinden hangisi antropo-
4. Yaflayan insan topluluklarnn biyolojik eflitliliini, lojiyi dier sosyal bilimlerden ayrr?
byme ve geliflme sorunlarn inceleyen antropolojinin a. Deney yapma
alt dal afladakilerden hangisidir? b. Katlarak gzlem
a. Biyoarkeoloji c. Yorumlamaclk
b. Paleoantropoloji d. Anket
c. Primatoloji e. statistik
d. Fiziksel antropoloji
e. Sosyal-kltrel antropoloji 10. Antropoloun alan arafltrmas yaparken kendini de
gzlemlemesi ve kendi deneyimlerini de yazmasna ne
5. Etnoarkeoloji nasl bir bilim daldr? ad verilir?
a. Bir toplumun veya kltrn etnik tarihini araflt- a. Hikayeci etnorafya
ran bir bilim daldr. b. Katlmc gzlem
b. Sadece bir etnik grubun tarihini arafltran bir bi- c. Karflt gzlem
lim daldr. d. Tersine evrilmifl etnorafya
c. Dnyadaki tm etnik gruplarn kkenini araflt- e. e dnk antropoloji
ran bir bilim daldr.
d. Etnikmerkezci yaklaflma sahip arkeoloji trdr.
e. Eski toplumlarn yaflam biimini anlamak iin o
toplumlara benzeyen adafl toplumlar araflt-
ran bir bilim daldr.

Yaflamn inden
Tketimi Ne Deifltirdi?
Prof.Dr.Akile Grsoy, Yeditepe niversitesi Sosyal An-
tropoloji Blm Baflkan... Trkiyede antropolog istih-
dam eden flirket saysnn giderek arttna dikkat eki-
yor. Dnyada ykselen bu trendin Trkiyeye yeni gel-
diini sylyor. zellikle tketime ynelik flirketlerin
ilgi gsterdiine dikkat ekiyor. Deiflimi ve tketiciyi
anlamak iin, bunun zorunlu olduunu belirtiyor. Ar-
dndan da antropolog gzyle, son yllarda yaflananlar
analiz ediyor, nemli mesajlar veriyor. Srekli duyuyo-
ruz, okuyoruz, gryoruz: ifl dnyas her geen gn da-
ha dijital, daha elektronik bir hal alyor diye... Bu d-
flnce insann aklnda itici imajlar oluflturuyor. Gzleri-
mizi kapatyoruz: nsanlar ofislerinde oturuyor, her yer-
de elektronik paneller, kablolar, devreler. Herkes bafl-
na bir eflit elektronik bafllk takmfl ve birbirleriyle bu
bafllklar vastasyla iletiflim kuruyor. Konuflmuyorlar.
Sadece bilgisayar dili kullanyorlar. Her fley her fley
elektronik. nsan bile... Gzlerimizi hzla ayoruz! Etra-
fmza bakp derin bir nefes alyoruz. Asla byle olama-
yacann yle ok kant var ki evremizde, bu sadece
bir kabus olarak kalyor. Kantlardan biri de yan masa-
nzda oturan antropolog. fiirketinizde yeni ifle bafllad.
nk, flirketiniz insann nemini bir kez daha hatrla-
d. Dier pek ok flirket gibi. Evet, son dnemde pek
ok firmann antropologlar ifle aldn gzlemliyoruz.
Hem de Trkiyenin nde gelen firmalarnda. Yeditepe
niversitesi Sosyal Antropoloji Blm Baflkan Prof. Dr.
Akile Grsoy, konu ile ilgili sorularmz yantlad:
Antropoloji ifl dnyasna ynelik ne tr alflmalar
ieriyor?
Antropoloji, zellikle sosyal antropoloji, farkl kltrler-
de farkl insan davranfllarn incelemeye koyulduu
iin flirketlerin ok ilgilendii konulara eiliyor. Tketi-
ci davranfl, ifl ahlak veya ifl anlayfl, hiyerarfliden ne
anlyoruz? Bizlere bu konularda antropologlarn syle-
yebilecei ok fleyler olabiliyor. Derin gzlemleri bulu-
nuyor. Ayrca, antropologlarn eitimlerinin bir para-
s da, davranfllara yzeysel bir flekilde deil de, ok de-
rinlemesine ve belirli bir kltr sistemi ierisinde bak-
mas. Bunlar nasl olufluyor? Neye bal gelifliyor? Ne-
den farkl gruplarn farkl ahlak anlayfllar var? Bu gi-
bi konular ok derinlemesine inceledii iin deerli
bilgiler sunuyor. nsanlar iin, hangi semboln ne an-
lama geldiini, dil yapsndaki anlam katmanlarn in-
celeyebiliyorlar. Tm bunlar birleflince iyi bir antropo-
nite 1 - Antropoloji Nedir? 19
log flirketler iin de yararl olabiliyor. Hem farkl sosyal
snflar, farkl yafl gruplar, deiflik kltrlerin, davra-
nfllarn arkasndaki sistemleri incelemede ok baflarl
olabiliyorlar. Sosyal deiflimleri de yorumlayacak do-
nanma sahip yetifliyorlar.
Son dnemde antropologlarn flirketler tarafndan ifle
alnd, bu flekilde bir talep artfl olduu doru mu?
Yurt dflnda uzun zamandr byle bir talep var. Trki-
yede de yeni yeni birok flirketin, zel sektrn, devle-
tin, mzelerin kaplar giderek daha ok alyor. Ant-
ropologlarn ifle alnmas, ifl dnyasnn mekaniinin
deifltiini mi gsteriyor? Trkiyede deifltiini gsteri-
yor. Aslnda ok uluslu flirketler ya da daha emperyalist
lkeler antropologlarn becerilerine ok nce ihtiya
duydular ve onlar istihdam ettiler. Ama bizde byle bir
alm yeni yeni sz konusu. Bu da elbette ok olumlu
bir geliflme. Antropolojinin bakfl as bir toplumu b-
tnyle ele almay gerektirir. Yani sadece ekonomiyi
deil, ekonomi ile birlikte siyasete corafyaya, inan-
lara, eitime btnyle bakmay retiyor. kinci bir
unsur da dier toplumlarla kyaslamal olarak bakma-
y retiyor. Bir tek bizde bu tr bir fley olabilir diyorsa-
nz, antropologlar sizden baflka ka toplumun daha
byle davranabilecei hakknda bilgi veriyor. Bu ba-
kmdan da dnyaya almak iin avantaj salyor. Tr-
kiyenin gelecek planlar dflnlrse bu ok nemli.
Kaynak: Capital Dergisi, 1 Ekim 2001, Ahu Parlarn
Prof. Dr. Akile Grsoyla yapt rportajdan ksaltlarak
alnmfltr.
Okuma Paras
Duygu ve Davranfllarmzn Kltrel Kkeni
Psikolojide, duygu ve davranfllarmzn fizyolojisine
teden beri ilgi duyulagelmifltir. Acaba fizyolojik deifl-
melerin kkenleri, ruhsal durumlarmzda m aranmal-
dr? Yoksa duygu dediimizde, iimizdeki fizyolojik de-
iflmelerin bilincimize ulaflan etkilerini mi dile getirmifl
oluyoruz? Dikkatler bu gibi sorular zerinde younlafl-
mfltr. te yandan fizyolojide ise, korku, ac, fke, ve
benzeri duygularmzn vcuttaki eflitli belirtileri ayrn-
tlaryla incelenmifl ve tanmlanmfltr... Oysa duygular-
mzn aklanmasnda nemli bir arafltrma alan daha
vardr ki, bugne kadar gerektii lde deerlendiril-
memifl olduu grlyor. Bu, duygularmzn kltrel
boyutudur.
20 Antropoloji
Antropologlar, insan davranfllarndan sz ederken i-
gdlerimiz kavramn ok dikkatli kullanmay ren-
mifllerdir. Alan arafltrmalarn kendi kltr grubundan
ok farkl kltr topluluklar arasnda srdrmek duru-
munda olan bir antropolog, insan davranfllarnn an-
lam eflitlilii konusunda ok boyutlu bir duyarllk ge-
lifltirmek gereini her zaman hissetmifltir. yle durum-
lar olmufltur ki, byle bir duyarllk, iine girdii toplu-
lukta nce kendi gvenliini salayabilmesi iin hayat
nem taflmfltr. Byle zor durumlarda ifli kk bir
mahcubiyetle atlatmak, talihin ltfu saylabilir. Yabanc
kltr topluluklar ile iliflki kuracak bir arafltrmac iin,
karfllaflabilecei davranfllarn sembolizmi konusunda-
ki bilgi eksiklii, iletiflim ve analaflabilirlik asndan en
zayf noktasdr. Bu konuda kiflinin kendi kltr iin-
deki alfllmfl duygu aktarm davranfllar rehberlik ede-
mez. Duygularn anlatmnda baflvurulan sembolik dav-
ranfllarn kltrden kltre farkllklar gstereceini man kollar ksmen apraz ve avu ileri yukar bakar
unutmamak ve iine girilen topluluktaki bu tr davra-
nfllarn taflyabilecei anlamlar iin tetikte olmak temel
flarttr. Kltrden gelen davranfllarn igdlere dayal
evrensel davranfllar olmayp renme yoluyla sonra-
dan kazanlan, geleneksel sembolik davranfllar olduk-
lar akldan karlmamaldr.
Bu grfllerimizi bir dizi rnekle belgelemek yerinde
olacaktr. Mesel eksen omuru dikensi knts balan-
tlar zerinde kafann ne ve arkaya sallanmasnn,
olumluluk ve olumsuzluk ifadelerinin doal ya da ig-
dlere dayal anlatm olduunu syleyenler olmufltur.
1930larda yazan, Davranfl ekolden Holt, bu szde
evrensel evet ve hayr iflaretlerinin kkenini, bebe-
in anne gsn aramas ya da reddetmesi davranflla-
rnda aramak gerektiini savunuyordu. nsann memeli
trlerden olduu gereine dayandrlmak istenen bu
tez, ilk bakflta pek parlak bir aklama gibi grnyor.
Ama ne yazk ki, kltrler zerine sahada yaplan gz-
lemlerle dorulanmyor.
Yalnzca Uzakdou yrelerini ele alsak dahi, olumluluk
ve olumsuzluk belirten iflaretlerin kltrden kltre ne
kadar byk bir eflitlilik taflmakta olduklarn hemen
grrz. Bir kere, Japonyann kuzey blgelerinde ya-
flayan Ainular arasnda bu tr kafa iflaretleri bulunma-
maktadr. Ainularda, olumsuzluk iflareti iin genellikle
sa el kullanlr. Sa eline sadan sola sallandktan son-
ra gs hizasna getirilmesiyle olumsuzluk iflareti ve-
rilmifl olur. Her iki elin de zarif bir hareketle gs hi-
zasna kaldrlarak, avu ileri yukar bakacak flekilde
afla doru salverilmeleri ise olumluluk ifadesi taflr...
Zenci Pigme topluluklarndan Semanglar arasnda,
evet anlamnda bafl sert bir hareketle ne uzatlr; ha-
yr anlamnda bakfllar yere indirilir... Habefller, hayr
anlamnda bafllarn sa omuza doru sert bir hareketle
evirir; evet demek iin bafl geriye atarken kafllarn
da kaldrrlar. Borneolu Dyaklar in kafllarn kaldrl-
mas evet, hafife atlmas hayr anlamna gelir.
Mauriler kafay ve eneyi kaldrmak suretiyle evet
derler; Sicilyada ise ayn hareket hayr anlamn taflr.
Kalktadaki Bengalli...evet anlamnda bafln omuz-
dan omuza bir ember izecek flekilde hzla evirecek
ve bunu genellikle drt defa tekrarlayacaktr. Delhili
bir Mslman ise, ayn anlamda bafln aprazlamasna
geriye atarken boynunu da hafife arptacaktr. te
yandan Kandiyanl Singalliler, bafllarn ne ve apraz-
lamasna saa doru eecek, eneyi tarifi imknsz l-
de zarif bir hareketle hafife ie bkecek, ou za-
durumda ayaklarn da apazlayarak eileceklerdir. Bu,
karflsndakini fevkalde hoflnut brakan, inanlmaz g-
zellikte bir harekettir. Singallilere birfley uzattnzda,
sol avu iiyle sa kolu dirsekten destekleyerek, sa el-
leriyle alacaklardr. Byle bir davranfln igdlere da-
yanmad sonucuna varmak herhalde zor olmasa ge-
rek. Bir keresinde annesinin kk bir ocua, kendisi-
ne uzattm flekerlemeyi nasl almas lzm geldiini
rettiini kendi gzlerimle grdm. Kimbilir o srada
benim davranfllarm onlara ne denli kaba ve grgsz
grnmfltr. nk kibar bir Singallinin yapaca gibi,
verdiim fleyi iki elimle birden uzatacam yerde, yalnz
sa elimle uzatvermifltim. Ayn fleyi Pencap veya
Sinddeki Mslman bir dilenciye bu defa sol elimle
uzatmfl olsaydm, muhakkak ki ald gibi yere frlatr,
zerine fliddetle tkrr ve bana etinden nefret etmeyi
yine kendi kltrnden renmifl olduu o mendebur
hayvann adyla kfrederdi. Onun yesi bulunduu kl-
trde, sol el sadece belirli zel kiflisel maksatlar iin
kullanlabilir. Yiyecek maddeleri iin asla...
Kaynak: Weston, L. B. (1947). Duygu ve Davranflla-
rmzn Kltrel Kkeni. (eviren: Y. zbul). Ders
notu.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
1. a Yantnz doru deilse Antropolojinin Tanm,
Yaklaflm ve lkeleri bafllkl blm yeniden
gzden geiriniz.
2. c Yantnz doru deilse Antropolojinin Tanm,
Yaklaflm ve lkeleri bafllkl blm yeniden
gzden geiriniz.
3. b Yantnz doru deilse Antropolojinin Dallar
bafllkl blm yeniden gzden geiriniz.
4. d Yantnz doru deilse Antropolojinin Dallar
bafllkl blm yeniden gzden geiriniz.
5. e Yantnz doru deilse Antropolojinin Dallar
bafllkl blm yeniden gzden geiriniz.
6. e Yantnz doru deilse Antropolojinin Tarihi
bafllkl blm yeniden gzden geiriniz.
7. d Yantnz doru deilse Antropolojinin Tarihi
bafllkl blm yeniden gzden geiriniz.
8. c Yantnz doru deilse Antropolojinin Tarihi
bafllkl blm yeniden gzden geiriniz.
9. b Yantnz doru deilse Antropolojinin Dier
nsan ve Toplum Bilimleri indeki Yeri bafllkl
blm yeniden gzden geiriniz.
10. a Yantnz doru deilse Antropolojinin
Yntemi ve Arafltrma Teknikleri bafllkl
blm yeniden gzden geiriniz.
Sra Sizde Yant Anahtar
Sra Sizde 1
Dnya zerinde var olan gemifl ve yaflayan btn kl-
trleri birbirinden farkllafltran fley, onlarn farkl uyar-
lanma stratejileridir. Kimi toplumlar yafladklar evrenin
zellikleri nedeniyle avc-toplayc, kimisi yaflamn s-
rekliliini gvenceye alacak biimde tarmc ya da hay-
vanc, kimisi de teknolojik geliflmelerin kazandrd iv-
meyle endstriyel bir toplumsal hayat srdrmfller;
kltrlerin arasndaki etkileflim, g ya da doal felaket-
ler gibi etkiler onlarn deiflmesine, ya da baflka formla-
ra evrilmesine yol amfltr. Her geim biimi kendisine
zg bir toplumsal rgtlenme ve kltr yaratmfl, za-
man iinde bunlar zelleflerek tek tek kltrleri meyda-
na getirmifltir. Bu deiflimlerin geliflmeyle ilgisi yoktur.
Romallarn dedii gibi ihtiyalar bulufllarn anasdr.
htiyalar ve uyarlanma basks olmadan farkl tarzlarn
ortaya kmas da olanaksz olurdu. rnein eer byk
veba salgnlar ve yksek nfus artflnn getirdii evre-
nite 1 - Antropoloji Nedir? 21
sel bask Avrupada insan hayatn tehdit eder hale gel-
meseydi, Avrupal yneticiler ve denizciler byk ihti-
malle ok zorlu okyanus yolculuklarna karak dier
ktalar Avrupallarn yerleflimine ve yamasna amaya-
cakt. Avrupa dillerindeki risk kavramnn Arapa er-
rzk kavramndan trediini ama farkl bir anlama evril-
diini unutmayalm. Rzk, bir kiflinin payna dflen, ya-
flamas iin gerekli tketime iflaret ederken ve Dou kl-
trlerinde her doann rzknn Tanr tarafndan verile-
cei inanc yaygnken, Bat dillerinde bu szck kazan
iin tehlikeye atlma anlamn kazanmfltr.
Sra Sizde 2
Antropolojik arafltrmalarn insann da tpk dier canl-
lar gibi bir biyolojik evriminin olduu, insann bu ev-
rimsel flemada iri primatlar ya da kuyruksuz byk may-
munlar olarak adlandrdmz flempanze, goril ve oran-
gutan ile ayn atadan evrildii bilgisi insann seilmifl-
lii fikrine byk bir darbe oldu. Aksine insan seilmifl
ve bugnk grnmnde zel olarak yaratlmfl bir tr
deildi. Ayrca son yaplan primatoloji arafltrmalar flem-
panzenin de alet yapma yetisinin bulunduunu gster-
miflti. Dolaysyla insan merkeze alarak dnyay ve di-
er canllar deerlendiren, belirli yetilerin sadece insa-
na zg olduunu syleyen insanmerkezci bakfl as
bu bilimsel geliflmelerden byk yara ald. Ayrca ant-
ropoloji dnyada mevcut pek ok farkl yaflam biimi,
yani farkl yaflam yollar bulunduunu bize retti. Do-
laysyla biricik ve doru bir yaflam biimi, yani kltr
yoktu; pek ok uyarlanma stratejisinin yaratt farkl
kltrler ve onlarn dnyay anlama-anlamlandrma stra-
tejileri vard. Bunlar arasnda bir doruluk-yanlfllk s-
ralamas yaplamazd. nk hepsinden renilebile-
cek ok fley bulunmaktayd.
Sra Sizde 3
Antropoloji alan arafltrmas yntemini benimseyen ve
alanda katlarak gzlem tekniini yeleyen bir bilim
olup, arafltrmasn dnyann btn blgelerine yaymfl-
tr. Sosyoloji ise daha ok Bat toplumlarnda ya da be-
lirli bir toplum zerinde alflmak biiminde geliflmifltir.
Sosyoloji alana ktnda ounlukla soru kad tekni-
iyle bilgi toplamaya ynelir, ama antropoloji daha k-
k topluluklar zerinde btn topluluu kuflatacak bir
gzlem imknn arafltrr. Bu yzden uygulad tek-
nikler sosyolojiden farkldr.
22 Antropoloji

Yararlanlan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
Bates, D. G. (1996). Cultural Anthropology. Boston:
Allyn and Bacon.
Cohn, B. S. (1990). An Anthropologist among the
Historians and Other Essays. Oxford ve New
York: Delhi Oxford University Press.
Emirolu, K. ve Aydn, S. (2003). Antropoloji Szl.
Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar.
Gven, B. (1999). nsan ve Kltr. stanbul: Remzi
Kitabevi Yaynlar.
Harris, M. (1993). Cultural Anthropology. New York:
Harper Collins College Publ.
Howard, M. C. (1991). Contemporary Cultural
Anthropology. New York: Harper Collins College
Publ.
Kottak, C. P. (2001). Antropoloji: nsan eflitliliine
Bir Bakfl. Ankara: topya Yaynlar.
Wallerstein, I. (1988). Should we Unthink nineteenth-
Century Social Science? International Social
Science Journal, 118, 525-531.
Williams, R. (1993). Kltr. (ev. S. Aydn). Ankara:
mge Kitabevi Yaynlar.
 2
23

Kltr Kavram

Toplum iinde nasl davranacamz, hangi yer ve zamanda nasl hareket ede-
ceimizi kltrmzden reniriz. Bu yzden pek ok kltrde erkek ocuk ile
kz ocuk arasnda toplumsal cinsiyete bal roller bakmndan bir fark ortaya
kar.

Amalarmz

N
Bu niteyi tamamladktan sonra,

N
Kltr kavramnn ierii ve kapsam nedir?
Kltr kavramn geirdii evrim ve bugnk farkl ele alnfl biimleri

N
nelerdir?

N
Kltrn zellikleri nelerdir?
Kltrn aktarlma sreleri nelerdir?
sorularna yant verebilecek bilgi birikimine sahip olacaksnz.
24 Antropoloji

rnek Olay

Kapadokya blgesinde rastladmz peri bacalar, blgede yer alan Erciyes Da,
Hasan Da, Gllda ve Karacada gibi volkanlarn etkin halde bulunduu st
Miyosen devrinde (gnmzden yaklaflk olarak 10 milyon yl nce) vuku bulan
lav pskrmeleri sonucunda, yani bir doa olay sonucunda, oluflmufllard. An-
cak bu doal oluflumlar insan eliyle deiflime uratlmfltr. leri insanlar tarafn-
dan oyularak, blgede kaya dam denilen konutlar ortaya kmfl, peri bacalarnn
bir ksm da ileri oyularak birer ibadet mekn, kilise, haline getirilmifl ve Hristi-
yan dinsel hayatn yanstan pek ok duvar resmiyle bezenmifltir. flte peri bacala-
r, doann yaratt fleylerin insann mdahalesiyle dnfltrlmesine, yani kl-
tre gzel bir rnektir. nsanlar bu yolla temel ihtiyalarndan birini, yani barn-
ma ihtiyacn karfllamfllard ama onunla da yetinmediler ve bu kaya damlara
dinsel ifllevler de verdiler. Biz bu insan elinden kma oluflumlar doada bulama-
yz. stelik bu doal oluflumlar insann imgelem dnyasnda da pek ok baflka tr-
l etki meydana getirerek yeni yaratmlara dnflmfltr. Peri bacas ad bile ona
rnektir. nsanlar izledikleri bu doal oluflumlarla kltrel olarak dflnce dn-
yalarnda ve somut olarak yaratmfl olduklar baflka imgeler arasnda iliflki kur-
mufllar; doast bir varlk olarak tasarladklar periler ve snma ve yemek piflir-
me ihtiyacn giderirken icat ettikleri baca kavramlarn bu doal oluflumlara yk-
leyerek onlara anlam kazandrmfllar onlara ad vermifllerdir. Grlecei gibi bir
doa oluflumu, en temel bir ihtiyacmzdan bafllayarak dflnce dnyamzn u-
larna uzanan genifl bir yelpazede insann kullanm ve anlamlandrmasna konu
olmufl ve kltrel olarak insan tarafndan dnfltrlmfltr; o artk sadece doal
halinde bir fley deil insann madd ve manev mdahalesiyle kltrel bir yaratm-
dr da ayn zamanda... flte bu yaratmlarn tamamna ve doann sunduu ze-
min zerine kurduumuz befler dnyaya kltr diyoruz.

Anahtar Kavramlar
Kltr Kltrel Gecikme
Kltrleme Kltrel zmseme
Kltrleflme Kltrel Btnleflme
Kltrel Yaylma Zorla Kltrleme
Kltrlenme Kltrel Deiflme
Kltr fioku

indekiler
GRfi
KLTR NEDR?
KLTRN ZELLKLER
KLTREL SRELER
 nite 2 - Kltr Kavram 25

GRfi
Btn canllarn temel amac hayatta kalmaktr. Milyonlarca yl sren biyolojik ev-
rim sreci, bugn yaflayan pek ok canlnn deiflen koflullara uyarlanarak ve bu-
na gre deiflim geirerek bugne kadar hayatta kaldn ve trn devam ettir-
diini gstermektedir. Ne var ki evrim sreci, canllarn hayatta kalmasnda temel
mekanizmann biyolojik uyarlanma yetenei olduunu iflaret etmektedir. Oysa in-
sann biyolojik evrim sreci boyunca geirdii deiflim, onun uyarlanmasn tam
olarak aklamak bakmndan yetersizdir. Zira insan tr, evresel basklara kendi
yaratt bir arala, kltrle uyarlanma yolunu seerek ayakta kalmfl ve trnn
devamn salamfltr.

KLTR NEDR?
Kltr insan dier canllardan ayran en nemli olgudur. nsan, dier pek ok can-
l tryle karfllafltrldnda, doada kendi biyolojik donanmyla hayatta kalmay
baflarmak asndan zayf ve yetersiz bir varlk olarak grlr. rnein avn yaka-
lamak ya da bir avcdan kamak iin geliflmifl bir hz yetenei veya avn yakalad-
nda onu kolaylkla etkisiz hale getirip paralayabilecek peneleri ya da diflleri t-
rnden biyolojik avantajlar yoktur. nsann hayatta kalmasn ve trn devamn
salayan yegne avantaj, onun kltrdr. Kltr, en genel tanmyla, insann do-
a dflnda yaratt ve ona ekledii madd ve manev herfleydir. Bunun iine, ze-
rine giydii giysiden beslenme sistemine, barnma tarzndan dinsel inanflna, top-
lumsal rgtlenmesinden hayat anlamlandrd ideolojik erevelere kadar pek
ok fley girer. Ksacas, aslnda teknoloji ile ayin ya da konuflma diliyle yemek pi-
flirme ayn gerekliin paralardr. Btn canllar, evrim tarihi iinde farkllaflmfl-
tr. nsan tr de bunun dflnda deildir. nsan da, tpk dier hayvanlar gibi do-
al seilim ve uyarlanma srelerinin etkisi altnda biyolojik deiflime uramfl, an-
cak evriminde asl sramay biyolojik donanmnn yetersiz kald noktalarda,
kendisinin rettii bir takm ara-gereler ve kurumlar yoluyla sorun zerek, ya-
ni kltrel olarak gereklefltirmifltir. Bu yzden insan zerine dflnenler, hayvan-
lar dnyasnda insann farklln nce Homo faber, yani alet yapan kavramyla
anlatmaya alflmfllar, ancak felsefe ve dflnce tarihinde bu olguyu aklamak
iin pek ok baflka kavram insan tanmlayan sfatlar arasna katlmfltr. Btn bu
sfatlarn iflaret ettii ortak yer kltr olgusudur. Zira bu sfatlarn tanmlad zel-
likler doada bulunmaz; bunlar insan kendi zeksnn ve el becerisinin rn ola-
rak, doa dflnda, yaratmfltr. Bu yzden insan tr, dier hibir trn baflarama-
d bir fleyi, yani dnyann btn iklim ve corafyalarnda yaflamay ve yerleflme-
yi baflarabilmifltir. Dnya zerinde insann uyarlanarak yurt haline getirmedii hi-
bir corafya yoktur. En scak llerden en souk kutup blgelerine, en kurak boz-
krlardan en nemli tropikal alanlara kadar btn coraf ve ekolojik eflikler insan Ekolojik eflik: Canllarn
tarafndan iskn edilmifltir. Bunu salayan yegne silah toplu olarak kltr kavra- yafladklar ortam ve onlarn
bu ortama yaptklar
myla aklamaya alfltmz sreler ve uyarlanma stratejileridir. Gnefl flnlarnn uyarlanmalarn btndr.
dik olarak geldii ekvator izgisi evresinde yaflayan insanlar, bu ekolojik koflulla-
ra uygun bir biyolojik uyarlanma geirmifller ve deri renkleri koyulaflmfltr. Byle-
ce ekolojik koflullarn yaratt risklere karfl biyolojik bir tepki vererek uyarlanmfl-
lardr; ancak bugn ayn evrede deri rengi koyu olmayan insanlar da yaflamakta-
dr. Bu nasl mmkn olmaktadr? nk ak tenli insanlar, gneflin dik gelen
flnlarna karfl kendilerini gneflten koruyacak ara ve gereler yaparak, yeni gi-
yinme biimleri icat ederek ve en nihayet bugnk teknolojik geliflmeyle aflr s-
cak ve neme karfl iklim dzenleyiciler yaparak hava koflullarn kendileri asn-
26
Fotoraf 2.1
Eskimolar
Deiflme rnts:
Deiflmenin belirli bir denge
iinde ve deiflen elerin
karfllkl iliflkisi bozulmadan
yrmesi durumudur.
Antropoloji
dan yaflanabilir hatta konforlu klarak yaflam srdrmektedirler. Bunun tersi de
geerlidir: Kuzey Kutbuna yakn blgelerde yaflayan Eskimolar, souk ve buzlar-
la kapl bu corafyaya mikro evrim geirerek uyarlanmfllar; sy vcutta muhafa-
za etmeye yarayacak morfolojik ve fizyolojik deifliklikler geirmifllerdir. Tabi-
i bu uyarlanmann tek yn biyolojik olan deildir; bunun yansra kltrel uyar-
lanma ile, o evrenin olanaklarndan yararlanarak buzdan kulbeler (igloolar)
yapmfllar, avladklar kutup aylarnn derilerinden giysiler dikmifller, kpekleri ev-
cillefltirerek onlarn ektii kzaklarla ulaflm salamfllar; o evreye uygun bir bes-
lenme ve geim rejimi gelifltirmifllerdir (Fotoraf 2.1).
Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Image: Eskimo Family-NGM-v31-p564-2.jpg
flin biyolojik yn asndan bakldnda, ayn evre koflullarnda benzer biyolo-
jik uyarlanmay hi yaflamamfl baflka tipte binlerce insan yaflamaktadr. stelik sa-
nayi devriminin olanaklar da bu blgelere aktarlarak (kpeklerin ektii kzaklar
yerine motorlu kzaklar, kmr, petrol rnleri gibi yeni yaktlar araclyla yeni
snma olanaklar, gorateks gibi sy muhafaza eden yeni malzemelerden giysiler,
adrlar vs. retmek gibi) bu blgedeki kltrel uyarlanma daha ileri bir noktaya
gtrlmfltr. Btn bu geliflmeler, insann tarihncesinden bafllayp bugnlere
kadar ulaflan sorun zme yntemlerine, bunlarn birikimine ve deiflip yeni ko-
flullara uyarlayabilme yeteneiyle iliflkilidir. Biz bu deiflmeyi bir kltr tarihi ola-
rak, yani insann ara-gerelerindeki (madd) deiflmeyi izleyebileceimiz, bunun
yan sra dnya grfllerinde ve alglarndaki deiflmeyi (zihniyet deiflimini) de
grebileceimiz bir deiflme rnts iinde tespit edebilmekteyiz. yiyi-kty
de, doru davranflla yanlfl davranfl arasndaki fark da kltrmzden reniriz.
Doal ihtiyalarmz giderirken de onlar doal halleriyle deil kltr tarafndan
giydirilmifl biimde, belirli normlara ve kurallara uygun olarak yerine getiririz. O
yzden bir kltr iin doru olan bir baflkas iin yanlfl olabilir ya da bir kltr iin
olaan olan bir baflkas iin anormal olabilir. zetle sadece yaflanabilir bir ortama
deil, ayn zamanda bir kltrn iine doarz. O kltr bizi biimlendirir, nasl
davranacamz, hatta nasl dflneceimizi o kltrden reniriz. Adeta kltr
 nite 2 - Kltr Kavram 27

elimize yaflamda karfllaflacamz durumlar, zorluklar ve sorunlar iin bir harita ya

da bir rehber tutuflturur. Yolumuzu onunla bulur, sorunlarla karfllafltmzda z-
mek iin bu rehbere baflvururuz. Ancak bu harita ya da rehber duraan deildir,
srekli deiflir. Deiflimin hz kltrden kltre, zamandan zamana deiflebilir,
ama deiflim her yerde ve her zaman esastr. Hibir toplum ya da kltr bafllang-
cndaki durumunda deildir. rnein 1910larn Trkiyesinde Alman mparatoru
II. Kaiser Wilhelmden zenilerek yaylan yukarya kvrlmfl byklar bir tr ilerici-
lii ya da o zamann iktidar partisi ttihat-Terakkiye mensubiyeti gsterirdi, bugn
bu tr bya atfedilen anlam deiflmifl ve farkl olmann bir gstergesi ya da bir
delikanllk timsali olarak alglanr hale gelmifltir. 1930 ve 40larda badem byk
modas yaylmflt; Trkiyede badem bykllk bir tr Batllaflma gstergesiydi ve
bu byk biimini byk lde brokratlar benimsemiflti. Bugnse bu byk bir tr
geleneksellii iflaret eder. Bu rnekler bize sadece kltrn deifltiini deil, yan-
sra bizim doal ya da kiflisel sandmz veya yaflantmz iinde sradanlaflp oto-
matikman yaptmz birtakm davranfl ve seimlerimizin kltrel anlamlarla yk-
l olduunu gstermektedir. Biz Trkler byklerin elini periz, ama bu bir Batl
iin garip birfleydir. Dou toplumlarnda erkein erkekle pflmesi normal bir dav-
ranflken, yine Batllar iin bunun cinsel arflmlar vardr. Tpk yanak yanaa
pflmekle kafann aln kemiklerini birbirine vurarak selamlaflmak arasnda, yk-
lenen siyasal anlamlar bakmndan fark grlmesi gibi... Biz kiflilerin bu davranfl-
larna gre kimi zaman onlarn kimliklerini, kimi zaman dnya grfllerini karsa-
rz. Kifli kentli mi kyl m, solcu mu sac m, dindar m dindar deil mi, flu y-
reli mi bu yreli mi? gibi... Dolaysyla hibir davranfl doal ya da tarafsz deildir;
kltr tarafndan biimlendirildii gibi, onlara kltr iinde eflitli anlamlar da yk-
lenmifltir. Biz onlar bu kltrel szge olmadan anlamlandramayz. Bu szgeci
kafamzn iine yerlefltiren de genellikle iine doduumuz kltrdr.

Size farkl ya da garip gelen bir davranfl, farkl ya da garip olarak alglamanzn
SIRA SZDE temel ne- SIRA SZDE
deni ne olabilir? Tartflnz. 1
D fi N E Lbulunan
nsan hayatnn btn ynlerini kapsayan ve tarihsel bir derinlii M kl- D fi N E L M
tr kavramn tanmlamak pek kolay bir ifl deildir. Bu yzden kavram genellikle
ok eflitli ynlerine baklarak tanmlanmfl, antropolojinin tarihiS Oiinde,
R U eflitli d- S O R U
nemlerde pek ok tanmlama denemesi ortaya kmfltr. Antropolog A. L. Kroeber
ve C. Kluckhohn, 1952 ylnda yaymladklar Kltr: Kavramlarn ve Tanmlarn
DKKAT DKKAT
Elefltirisi bafllkl derlemede kavramn 164 farkl kltr tanmna yer vermifllerdi.
Ancak flu aktr ki, eskilerin deyimiyle ayarn mni, efradn cmi (yani, ieri-

N N
inde olmayanlar dfllayan ama elerini iinde toplayan) bir SIRA
tanmSZDEyapabilmek SIRA SZDE
iin, kavramn ieriini belirleyen eleri tam olarak anlamamz gerekir.
Kltrn tanmlanmasna iliflkin bafllangtaki eilimler, kavramla alet yapmak
AMALARIMIZ AMALARIMIZ
arasnda iliflki kurmak biiminde geliflti. nsan alet yaparak dier hayvanlardan ay-
rflmflt ve biz ilk kltrleri bu aletlere bakarak tanmlyorduk. Oysa hayatta kal-
mak iin sadece alet yapmak yetmeyecektir. Zira bugn insana yakn primat trle-
K T A P K T A P
rinin (rnein flempanzelerin) basit aletler yapabildiini ve onlar kullandn bili-
yoruz. Hatta baz arafltrmaclar buna n-kltr (pre-culture) adn veriyorlar. O za-
man insan farkllafltran, yani n-kltrle kltr kavramn birbirinden ayrfltran
TELEVZYON TELEVZYON
baflka zelliklere bakmamz gerekecektir. Byle bir arayfla girifltiimizde karflm-
za iki alan kmaktadr: Toplumsallk ve iletiflim. nsann hayatta kalma ve doay
dnfltrme baflarsnn altnda sadece alet yapma yetenei bulunmamakta, bunun
NTERNET NTERNET
28
lksel topluluk: nsan
toplumlarnn ve toplumsal
zelliklerin ilk halini temsil
eden topluluktur.
Antropoloji
yansra yaratt karmaflk bir toplumsallk ve gelifltirdii yksek iletiflim olanak ve
yollar da yatmaktadr.
nsan tr, daha nce de deindiimiz gibi, biyolojik donanmnda var olan
olanaklarla, doal haliyle, prematre yani olgunlaflmamfl bir canl grnts arz
eder. Doada onu stn klan yegne yetisi, dier canllarla kyaslandnda sahip
olduu stn zek gcdr. Bu zek onun giderek geliflen aletler yaparak bu ol-
gunlaflmamfl doal halinin dezavantajlarn avantaja evirmesini salad gibi, ge-
liflmifl bir toplumsallk kurmasn da salamfltr. Zira insan tr bu toplumsall sa-
yesinde doann zorlu koflullarna direnebilmifl, doay istismar ve kontrol etmeyi
baflararak doa-dfl bir hayat kurabilmifltir. Deindiimiz gibi tek bir insan, baflka
insanlar olmadan doada yalnz baflna var olamaz. Doann bahflettii olanaklar
onun tek baflna hayatn srdrmesine yardm etmez. Ya ksa zamanda yok olur
ya da belirli tesadflerin yardmyla hayatta kalsa bile hayvansallaflr. Bunun eflit-
li rneklerini grmek mmkndr. rnein Judie Fostern rol ald, Michael Ap-
tedin ynettii ve gerek bir olay yanstan Nell filminde (1994), ok kk yaflta
toplumdan koparak tesadfen hayatta kalan ve ergenlik andayken bulunan
bylesi hayvanleflmifl bir ocuun yks, insan yapan fleyin toplumsallk oldu-
una iliflkin arpc kantlar sunar. Toplumsallktan kopan birey burada btn in-
san deer, kural ve normlardan kopmufl olduundan ve tamamen kendi yaratt
tuhaf bir dille konufltuundan toplumsal iletiflim kuramayan bir varlk haline gel-
mifltir. Hibir simgeyi zemez, hibir isteini bildiremez; ihtiya duyduu fleylere
sadece saldrarak ulaflmaya alflr. Bu bireyde iki duygu hkimdir: Saldrganlk ve
korku. stelik ne denli urafllsa da ona dil retilemez.
te yandan insanln bafllangcndan beri insanlarn takmlar ve giderek daha
karmaflk topluluklar halinde yaflad bilinmektedir. nk prematre haliyle bir
insann hayatn gerektirdii btn etkinlikleri gereklefltirmesi olanakszdr. Bu
yzden baflka insanlara ihtiya duyar. En temelde insan yavrusunun uzun sreli
bakma ihtiya duymas, onu koruyup kollayacak, bakmn yapacak ve hayata ha-
zrlayacak bir kurumu zorunlu klmfltr. Anne ile ocuk arasndaki bu zorunlu ba-
mllk iliflkisi, sadece ocuu balayan bir sre de deildir. Anne de ocua ba-
ml haldedir ve bu yzden hayat srdrmesi iin zorunlu etkinliklere vakit ay-
ramayacaktr. O nedenle baba veya annenin mensup olduu bir tr topluluk onun
da ihtiyalarn karfllayacak ykmllkleri paylaflmak zorundadr. Bu, topluluun
devam iin kanlmaz bir zorunluluktur. Dolaysyla paylaflma ve topluluun ko-
runmas temelinde bir birlik infla edilir. lk toplumsallk biimi bu olmaldr. Bafl-
langtaki avc-toplayc insan, sadece bu nedenle deil, yaflamnn temeli olan av
etkinlii iin de rgtlenmek zorundadr. Tek baflna av, insann doal olanaklar-
n aflan bir etkinlik olduundan bir takm gerektirir. Bu takm nce rgtlenmek,
av srasnda eflgdml davranmak ve av sonunda elde edileni paylaflmak duru-
munda kalmfltr. rgtlenmek ve eflgdm, belirli dzeyde etkileflimi gerektirir.
Etkileflim gerei, eflitli iletiflim biimlerinin, en baflta da konuflma dilinin geliflme-
sini salamfltr. Konuflma dilinin zerine iinde simgelerin ve soyutlamalarn yer
ald byk bir iletiflim dnyas ortaya kmfltr. Dil, simgeler ve soyutlamalar, bu
ilksel topluluk iinde topluluun yeni yelerine aktarlr ve kltr bylelikle infla
edilir, giderek kararllk ve sreklilik kazanr. Zorunlu toplumsallk hali, insann ya-
banl rekabet duygusunu da trpler, ehlilefltirir ve rekabetten ziyade dayanflma-
y ne karr. Bu toplumsallk kltrn iinde kararllk kazanan belirli deerler,
normlar ve kurallarla yrr. Evlilik ve akrabalk kurallar, toplumsal cinsiyet rolle-
ri, fliddeti kullanma biimleri, hak ve adalet duygusu, geim biimine iliflkin ilke-
 nite 2 - Kltr Kavram 29

ler, serveti biriktirme ve tketme tarzlar, topluluun dfllama ve ierme mekaniz-

malar bylelikle ortaya kar.

Sizce toplumsallk sadece insana zg mdr yoksa baflka canllar iin

SIRA de sz konusu
SZDE SIRA SZDE
mudur? 2
Bu noktada kavramn genel-geerlik kazanmfl tanmlarna D fi geri
N E L dnmek
M ve D fi N E L M
yukarda amlamaya alfltmz zelliklere dayanarak bir tanm nermek artk
mmkndr. Kavramn ounlukla baflvurulan ve genifl kabul S Ogrmfl
R U tanmn S O R U
1871 ylnda Amerikal antropolog Edward Tylor yapmflt. Tylora gre kltr ya
da uygarlk;
DKKAT DKKAT
bir toplumun yesi olarak, insanolunun rendii (edindii) bilgi, sanat, gele-

N N
nek-grenek ve benzeri yetenek, beceri ve alflkanlklar iine SIRA
alanSZDE
karmaflk bir SIRA SZDE
btndr.

Bu tanmlama denemesinde vurgu ne kmaktadr. Birincisi AMALARIMIZ bir toplumun AMALARIMIZ

yesi olarak tanmlanan insann toplumsallna yaplan vurgudur. kincisi ren-
me edimine yaplan vurgudur. ncs ise kltrn karmaflk bir btn olarak
nitelendirilmesidir. Toplumsallk, kltrn var olmas iin birinci K T Agerektirendir.
P K T A P
Toplumsal bir hayat yoksa kltr de ortaya kmaz, zaten byle bir durumda kl-
tre gerek de yoktur. renme edimi yine kltrn bir zorunluluudur. Zira yeni
ortaya kan her insan kufla yeni bir kltr icat etmez, edemez. T E L E V Kanlmaz
ZYON ola- TELEVZYON
rak nceki kuflaklar, kiflinin iine doduu kltr ona aktaracak, bu aktarm s-
reci kuflaktan kuflaa yavafl ya da hzl deiflimlere maruz kalarak srp gidecek-
tir. Dolaysyla kltr, kiflinin genetik olarak getirdii doal birfley deildir. Bir ki-
flinin iine doduu kltr onun yaflamdaki btn kltrel hayatn N T E R Nda
E T belirlemek- NTERNET
tedir. Bu toplumda doduumuz iin Trke konufluyoruz ve burada geerli kl-
trel norm, deer ve kurallara gre yaflyoruz. Eer baflka bir toplumda dosaydk,
baflka bir dil konuflacak ve o toplumun meflrebince yaflayacaktk. Yani kimse et-
nik, kltrel ya da dinsel kimliini ve aidiyetini doufltan getirmez; doduktan
sonra kltr araclyla kazanr. Bu tanm, kltr karmaflk bir btn olarak g-
rr. Bu ele alfl biimi tanm ne sren antropoloun yapsal-ifllevselci bir bakfl
asna sahip olmasndandr. Bu bakfl as kltr atflma yaratc bir referans ola-
rak dflnmez. Kltrn btn eleri atflmay nleyecek biimde birbiriyle des-
tekleyici ve tamamlayc bir etkileflim ve iliflki iindedir. Ancak bu iliflki pek ok
enin birbiriyle karfllklln gerektirdiinden, iliflki basit bir iliflki deildir; daha
ok matematikteki matris sistemine benzer bir karmaflklk ierir.
Bu tanm biraz daha ileri gtrldnde Yaln zbulun (1983) yapt tanma
yaklaflrz:

Kltr, belirli bir topluluun, sosyal etkileflim yoluyla srdrd ve bireylere ka-
zandrd madd-manev yaflam tarz ve dnya grfl bileflimi, onlarn bir btnlefl-
mesi olup, varlk nedeni ve sonucu ise evreye uyarlanma, giderek evreyi kendi
kuramsal amalar dorultusunda deifltirme dinamiidir.

Bu tanm, Tylorun tanmnn yanna toplumsal etkileflimi, yaflam tarznn hem

madd hem de manev yanlarn, dnya grfl kavramn ve uyarlanmay ekle-
mekte, kltr bir dinamik olarak ele alarak kltrel deiflmenin evrenselliine
vurgu yapmaktadr. Burada toplumsal etkileflimi kuran fley iletiflimdir ve iletiflimin
30 Antropoloji

merkezinde de konuflma dili yer alr. Konuflma dilinden bafllayarak genifl bir ta-
hayyl dnyasna ve simgeler sistemine uzanan byk bir iletiflim alan, toplumsal
etkileflimin kurucu esidir. Bu kurucu e zerine, o toplulua mensup bireyle-
rin kabul ettii ve uyduu ya da uymas beklenen bir deerler, normlar, kurallar
alan infla edilmifltir. Ancak bunlarn hepsinin zemininde o topluluun iinde yafla-
d evreye uyarlanma zorunluluu yatar ve bu uyarlanma etkinlii bir kerede
olup bitecek birfley olmayp sreklilik arz eder. Bu sreklilik kltrn dinamizmi-
ni, yani kltrel deiflmeyi ortaya karr. Bu zeminden hareket ederek flimdi kl-
trn zelliklerine geebiliriz.

KLTRN ZELLKLER
1) Kltr hem evrenseldir hem de zeldir
Kltr olgusunun dflnda bir insanlk tanmlanamaz. O yzden kltr btn in-
sanla ait belirleyici, ortak bir olgudur. Dolaysyla eitimsiz ya da grgsz insan
yerine kullanlan kltrsz insan sz samadr. nsann dnyay anlamlandrmak,
onun iinde var olmak ve yaflad evreye uyarlanmak bakmndan kltr dflnda
sahip olduu bir olanak yoktur. O nedenle kltrsz insan da olamaz. Ancak kl-
tr bir uyarlanma olarak ele alndnda, farkl zaman ve meknlarda oluflmufl ve
oluflagelen byk bir uyarlanma eflitlilii ile, dolaysyla byk bir kltr eflitlili-
i ile karfllaflrz. Bu nedenle her insan kltrldr ama her insann mensup oldu-
u topluluklarn kltr birbirinden farkl olabilir. Bu noktada, antropolojinin sor-
duu temel sorulardan ikisine gnderme yaparak kltrler hem birbirlerine ben-
ziyorlar hem de birbirlerinden farkllar nermesini kurabiliriz. Zira btn kltr-
ler baz zellikleriyle benzefltikleri gibi, kltrel kimlikler bu farkllklara bal ola-
rak kazanlyor. stelik dnyann btn corafyalarna dalarak bu farkl yreler-
de farkl uyarlanma sreleri geirmifl olan kltrler, glerle ya da kendilerine ya-
knlaflan ya da yer deifltiren kltrlerle temaslar sonucunda yeniden farkllaflyor-
lar; onlara gelen ya da o kltrn iinden doan yeniliklerle kltrler yeni biim-
ler alyorlar. Dolaysyla kltrler arasnda bir sarmaflma ve ayrflma dinamiinden
ve bu dinamiin srekliliinden sz edebiliriz. Kltrler zaman zaman yakn ol-
duklar kltrlerden farkllaflp baflkasyla iliflkiye geebiliyor, yani sarmaflyor; ki-
mi zaman da alan veya uyarlanma stratejisi deifltirerek yakn olduklar ya da da-
ha nce etkilendikleri kltrlerden ayrflyorlar. stelik bu srekli oluyor. Bu ne-
denle herhangi bir z kltr tanmlamak, yani tarihin derinliklerinden bugne ka-
dar fazlaca ya da hi deiflmeden ve ortaya kmasna yol aan dinamiklerle ba-
n hi kopartmadan bugne kadar gelen bir kltr bulmak olanakszdr. Bunun gi-
bi, bu deiflme ve uyarlanma basks altnda, belirli bir kltrn esas zellikleri
flunlardr gibi bir liste vermek de mmkn deildir. Vereceimiz her liste o ana,
o zamana ait olacak ve tanmlamamz dnya grflmzle balantl, yani greli
zclk: Varlklarn tarihsel olacaktr. Byle abalara biz zclk diyoruz. Eer deiflme esas ise, zclk hem
deiflmesi ve onlarn
meknsal farkllaflmalarn mantk hem de bilim dfl demektir.
dikkate almadan onlarn 2) Kltr kapsaycdr
zn arafltrmaya ynelen
bakfl asdr.
nsan yaratm olan hibir fley kltrn dflnda deildir. Tafl alarnda atalar-
mzn yapt basit aletlerden uzaya yolladmz mekiklere kadar herfley karmaflk-
l ve teknolojisi ne olursa olsun, birer kltr rndr. Bunun gibi, basit bir halk
masalndan en karmaflk matematik sistemine, birer dizelik manilerden en etrefil-
li mitolojilere, dinsel sistemlere, eflit eflit dillere kadar zihinsel ve manev alana
ait herfley de kltrn kapsam iindedir.
 nite 2 - Kltr Kavram 31

3) Kltr toplumsaldr
Bir bireye ait kltrden sz edilemez. Kltr toplumsal olarak kazanlr, yafla-
nr ve aktarlr. nsan tek baflna da kendince bir kltr icat edebilir ama bu icadn
iinde yaflad kltre aykrl onun dfllanmasna, marjinalize edilmesine hatta
yaflamnn tehlikeye girmesine yol aabilir. Her bireyin farkllklar elbette vardr;
ancak bu farkllklar toplumsal hayatn koyduu snrlar iinde mmkndr. O
yzden bu snrlarn ihlal edilmesi bile toplumsal bir etkinlii gerektirir. Bu yeni
toplumsallk, yeni koflullarn veya yeni dnya grfllerinin besledii bir zeminde
hayat bulabilir ve belki zaman iinde kabul de grebilir. te yandan insann her-
hangi bir baflka canl tr gibi kendi baflna hayatta kalmas da mmkn deildir;
yaflamak iin her zaman baflka insanlarn etkinliklerine ve desteine ihtiya duya-
cak, hayatta nasl davranmas, hatta nasl dflnmesi gerektiini bu toplumsalln
kurduu birlikler iinde renecektir. Bu nedenle toplumsallk, kltrn gerekti-
reni, zorunlu kofluludur.
4) Kltr bir soyutlamadr
Kltr ortak ve btnlefltirici bir yaklaflmla tanmland iin somut olarak gs-
terilebilen bir fley deil, bir soyutlamadr. Kltr hayatn iinde somut olarak ifla-
ret edemeyiz. Onu belirli davranfllar, tutumlar, deer yarglar araclyla hisseder
ve anlarz. Kltr arafltrmak belirli davranfl ve tutumlarn arkasnda yatan ana
metni grebilmekle mmkndr. nk btn davranfl ve tutumlarn bir kltrel
referans vardr. Bir baflka deyiflle kltr arafltrmas bu referanslarn ortaya karl-
mas abasdr. Bir kltrden bahsetmek, aslnda belirli bir topluluun gnlk ya-
flamna hkmeden, ona yn veren deerlerden, norm ve kurallardan bahsetmek-
tir. Gnlk yaflamn gzlemlenmesi, bu yaflama yaylan davranfl ve tutumlarn ar-
kasnda yatan tutarl btnle, yani soyut dzleme ulaflmak iin bir aratr.
5) Kltr tarihsel ve sreklilik iinde bir olgudur, dinamiktir, deiflmeye tbidir
Daha nce de belirtildii gibi, kltr bir kuflak tarafndan icat edilebilecek ve-
ya yklabilecek bir olgu deildir. Kuflaktan kuflaa aktarlarak sreklilik kazanan,
uyarlanma srecinin ve pek ok toplumsal etkileflimin etkisi altnda deiflerek var-
ln srdren bir btndr. Ancak kltrn aktarlarak insan yaflamnn snrlar-
n ok aflan bir hayatiyetinin bulunmas onun deiflmesi nnde bir engel deildir.
Kltrler zaman zaman yavafl, zaman zaman da hzl deiflirler. rnein tarm top-
lumundan sanayi toplumuna geifl, bu dnflme maruz kalan toplumlarn klt-
rn de deiflmeye zorlamfltr. Yalnz flunu da belirtmek gerekir ki, teknoloji ve
ekonomideki bu kkl dnflm, yansmasn kltrde birebir bulamaz. Kltr,
madd deiflmeler yannda daha yavafl deiflir. nceki kltrel zellikler kalntlar
halinde devam eder ve ancak zaman iinde etkisini azaltarak ortadan kalkabilir.
Bu nedenle, eer bir kltrden dierine hzl bir biimde gemek kast ediliyorsa,
kltr devrimi olanakl bir toplumsal dnflm biimi deildir. rnein 1917 Kltr devrimi: Bir halkn
Ekim Devrimi ile mlkiyeti ortadan kaldran ve dinsel kurumlar yasaklayan Sov- yaflam tarzn, gelenek
grenek ve inan biimlerini
yet rejimi, bu yasaklamayla dini ortadan kaldrabilmifl deildir. 1985te Sovyetler kkten deifltirmeye ynelik
Birliinde uygulanmaya bafllayan Perestroyka (yeniden yaplanma) ile birlikte Rus siyasal mdahaledir.
Ortodoks kilisesi eski gcne yeniden kavuflmufltur. Ayn durum inde de yaflan-
mfltr. Ne 1949da iktidara gelen Komnist Partinin eski kltr yasaklamasyla es-
ki kltr btn btne yok olmufl, ne de Kltr Devrimi ile Bat kltrnn b-
tn yansmalarnn yasaklanmasyla indeki Bat kltr etkisi ortadan kalkmfltr.
Ayrca ekonomik ve teknolojik etkiler, iine girdii kltr belli llerde etkilese
de kltrler bu etkilere kendi damgasn vurmakta gecikmezler. rnein kapitalist
pazar ekonomisinin geerli olduu Trkiyede parann ekonomik anlam dier ka-
32 Antropoloji

pitalist lkelerden farkl deildir; ama rnein Almanya ile Trkiyede paraya atfe-
dilen kltrel anlam hl farkldr. Bir Alman iin birine birfley smarlamak klt-
rel olarak anlamsz bir israftr; ancak Trkiyede ve pek ok dou lkesinde birisi
iin para harcamak bir fleref hatta bir stat gstergesidir. Kltrn srekliliini ve
tarihselliini salayan en nemli etken, belki de kltrn renilen ve retilen bir
fley olmasdr.
6) Kltr renilir
Kltr, insann doufltan getirdii, kaltsal bir olgu deildir. Her birey, baflta ai-
lesi olmak zere iine doduu kltrn mekanizmalar araclyla, doduktan
sonra eflitli balamlarda kurduu toplumsal iliflkiler yoluyla, toplumsal etkileflim
iinde bu kltr renir. renme sreklilik arz eder, insan hayatnn belli bir
Fotoraf 2.2

renme Srecine
Bir rnek: Okul
Eitimi

blmyle snrl deildir ve renilenler renen tarafndan baflkalarna, zellik-

le de bir sonraki kuflaa aktarlr (Fotoraf 2.2). renme srecine bir rnek: okul
eitimi). Bu zellik insan dier canllar arasnda benzersiz yapar. Zira baflka can-
llarn, zellike memeli hayvanlarn belli seviyelerde renme yetenei vardr. An-
cak bir sirk iin eitilip belli komutlarla veya uyarclarla belli davranfllar yapma-
y renen bir hayvan, bu rendiklerini kendi yavrusuna aktaramaz. Eer ayn
davranfllar tekrarlamas istenirse o yavrunun da ayn dorultuda yine insanlar ta-
rafndan eitilmesi gerekir.

SIRA SZDE Sizce kltrSIRA

nerede
SZDEreniriz?
3
7) Kltr ihtiyalar giderici ve doyum salamaya ynelik bir yapdr
D fi N E L M D fi dier
nsanlarn, N E L M canllarn aksine iinde yafladklar evreye uyarlanmalarnda
kullandklar temel ara kltrdr. evreye uyarlanmann birinci koflulu, temel bi-
S O R U yolojik ihtiyalarmzn
S O R U giderilmesi gereidir. Temel ihtiyalarmz, yani yeme-i-
me, soluk alma, barnma, giyinme, reme gereini kltrn kurumlar araclyla
yerine getiririz. Dolaysyla bir kltrn birincil ifllevi bu ihtiyalarn doyurulmas-
DKKAT DKKAT
dr. Temel ihtiyalarn giderilmesinde ifllev grmeyen ya da bu anlamda doyum
salamaya ynelik olmayan bir kltr dflnlemez ya da var olamaz. nk va-

N N
SIRA SZDE rolufl nedeninin aksine byle bir kltr insan hayatnn srdrlmesini ve srekli-
SIRA SZDE
liini tehlikeye sokacaktr. Aksine kltr bir yandan bu ihtiyalarn giderilmesine

AMALARIMIZ AMALARIMIZ

K T A P K T A P
 nite 2 - Kltr Kavram 33

ynelik mekanizmalarn ve srelerin icat edilmesi ve bu ihtiyalarn giderilmesi-

nin nndeki sorunlarn afllmasnda bulunan yollar anlamna geldii gibi, bu ihti-
yalar en st dzeyde doyuma ulafltrmakla ykmldr. Zira bu doyum, kltre
ikin davranfl, tutum ve alflkanlklar pekifltirecek, glendirecek ve onlarn s-
rekliliini salayacaktr. Bu nedenle, eer ilk baflta kltr yoluyla temel ihtiyala-
rn giderilmesi sz konusuysa, btn kltrlerde bu ihtiyalarn giderilmesine y-
nelik yollar bakmndan ortaklklar bulmak mmkn olacaktr. Hayat bu anlamda
zorlafltran kltr elerinin yaflamas olanakszdr. Ancak ok zel durumlarda ve
geici sreler iin bu tr eler varolabilmektedir. rnein slmda ibadet iin
oru tutma davranfl bir ayla ve gnn aydnlk saatleriyle snrlanmfltr; Hristi-
yanlkta da oru sadece hayvansal rnlerin yenmesinin yasak olduu bir ayla s-
nrldr. Sadece ok kk bir grup, yani rahipler mr boyunca hayvansal rn
tketmekten kanrlar. Kltrler neden birbirlerine benzerler? sorusununu cevab
da burada yatmaktadr. Kltrn bu zellii, Britanyal antropolog Bronislaw Ma-
linowskinin ifllevselci kltr kuramnn ilham kayna olmufltur. (Bkz. Blm 3).
8) Kltr bir btndr ve btnlefltiricidir
Kltr atflmaya deil, btnlefltirmeye yneliktir. Toplumsal hayat atflma ya-
ratcdr. Snf, tabaka, cinsiyet, yafl gibi farkllklara dayanarak toplumlarda stat ve
servet farklar oluflmufl ve bu farklar toplum iinde atflma riskini her zaman art-
trmfltr. Oysa kltr bu atflma riskini azaltc bir flekilde farklara iliflkin atflmac
yorumu grmezden gelmemizi salayan ve belirli dayanflma modelleriyle bu fark-
lar nemsizlefltiren bir btnlk duygusu sunar. Hatta baz kltrler, servet fark-
nn yaratabilecei atflma riskini tamamen ortadan kaldracak biimde, serveti yok
eden, eflitleyici mekanizmalar icat etmifllerdir. Bunun en tipik rnei Kuzey Ame-
rikal Kwakiutl kzlderililerinin uygulad potla geleneidir. Ylda bir kez yaplan
potla treninde kzlderililer ardklar konuklara btn bir yla yaylan emekle-
rinin karfll olan serveti sunarlar, hediyeler verirler, onlar yedirir iirirler. Bu bir
yarflma havasnda srer gider ve arlan her konuk bu flleni dzenleyenlere kar-
fl benzer ve belki de daha grkemli bir fllenle karfllk vermek konusunda y-
kmllk altna girer. Potlaa karfllk veremeyenler intihara bile srklenebilir.
filenin bittii kylerde arta kalan servetin yaklp yklmasna giriflilir, bylelikle
birilerinin birikmifl olan servete dayanarak g ve iktidar elde etmesinin de nne
geilmifl olur. Zira flleni dzenleyenler, fllen sonunda ne denli yoksullaflmfllarsa
o denli onur sahibi olurlar. Potlaa benzer gelenekler pek ok toplumda grlr;
birikmifl olan servetin Kwakiutlarda grld gibi btnyle datlp tahrip edil-
mesi biiminde olmasa bile simgesel bir datm dzenlenmifltir. slm toplumla-
rndaki zekt kurumunu bunun bir rnei olarak verebiliriz. Burada servet tam
olarak datlmasa bile simgesel olarak onun belli bir blmnn yoksullara akta-
rlmas bu btnlk ve dayanflma duygusunu yaratmaya yneliktir. Kurban bay-
ramlarnda kurban etinin datlmas da benzer biimde yorumlanabilir. Yavuz
Turgulun Zrt Aa filminde (1985) trajikomik bir biimde anlatlan aa tipi, ne
kadar yoksullaflmfl olsa da dzenlenen grefl msabakalarnn ardndan btn
kylsne ziyafet vermeyi bir ykmllk sayar. Zira aalk, sadece ekonomik bir
tahakkm biimi deil, ayn zamanda belirli toplumsal/kltrel grevlerin bulun-
duu ve otoriteye karfl ballk ve rzann bu grevlere bal ve kltrel olarak za-
man ve mekn belirlenmifl karfllksz vericilik davranfl ve ykmllkler arac-
lyla temin edildii bir kurumdur. te yandan kltrn farkl eleri de birbiriy-
le atflma iinde birlikte var olamaz; eer byle bir durum ortaya karsa bu e-
lerden biri tasfiye olacak ya da dnflecek veya iki farkl kltrel eilim olarak bir-
34 Antropoloji

birinden ayrflacaktr. Dolaysyla kltrel hayatn bir alannda meydana gelen de-
ifliklikler dier eleri de deiflmeye zorlamaktadr. rnein Trkiyede Medeni
Kanunun kabulyle tek efllilik bir zorunluluk haline getirilince, din iinde ok efl-
liliin ancak zorunlu hallerde geerli bir kurum olduunu dile getiren yorumlar o-
almaya ve geerlilik kazanmaya bafllamfltr. Modernleflmeyle birlikte ok efllilik
ise, modern kent hayatnda uygulanabilir bir gelenek olmaktan uzaklaflmfl, ancak
afliret yapsnn hkim olduu corafyalarda, varoluflunu meflru ve gerekli klan es-
ki koflullarn grece devam ettii hallerde varln koruyabilmifltir. rnein bu ge-
rekliliin en nemli unsuru, bu tr yaplarda g ve iktidar anlamna gelen ok sa-
yda erkek ocua sahip olma ihtiyacdr. Kadnlarn giderek ifl hayatnda rollerinin
artmas, alflan kadn profilinin ykselmesi, evde ocuunun bakmyla meflgul
geleneksel kadn tipini ve onun rollerini de deiflmeye zorlamaktadr. Krefller, ana-
okullar ya da bakc kadnlar gibi yeni aktrler devreye girmekte, alflan kadnn
ifl gerilimine maruz kalmas aile hayat zerinde de yeni etkiler yaratmaktadr. r-
nein son yllarda boflanmalarn bu denli artmas kendiliinden bir durum olarak
deil, ekonomik ve kltrel deiflmenin bir kts olarak grlmelidir.
9) Kltr bir simgeler sistemidir
Kltr bize pek ok simgeyi ve onlarn anlamlarn retir. Bu simgeleri zer
ve ona gre davranrz. Doal olarak bu simgeler kltrden kltre, zamandan za-
mana deiflir. Simgeler ayn zamanda davranfl gstergeleridir. Simgeyi zersek
arkasndan gelecek davranfl da bilebiliriz. rnein pazar gn alan an sesi, m-
min bir Hristiyana kiliseye gitmesi gerektiini syler; tpk ezan sesinin mmin bir
Mslmann biraz sonra namaz klmas gerektiini bildirmesi gibi... Biz o kltre
yabancysak, yani simgeyi ve anlamn bilmiyorsak bu simge ve iflaretlerin gerek-
tirdii davranfllar da bilemez ve bunlara uyamayz. nsan srekli bir simge yarat-
csdr; bu simgeleri yaratr ve ona gre davranr. rnein takvim bir insan yarat-
mdr; doann kendisinde olan bir evrimi yapay blmlere ayrarak ve onlara ad-
lar vererek anlaml klmfltr. Artk o takvimin her gn ayr bir anlama sahip hale
gelecek ya da belirli gnlere iliflkin iflaretler bize o gnlerde ne yapmamz gerek-
tiini syleyecektir. 29 Ekim tarihi Trkiyede yaflayan biri iin anlamldr, zira o ki-
fli o gn cumhuriyetin iln edildiini ve o gnn resm bayram ve tatil gn oldu-
unu bilir; bu olaylarn simgesi olan tarihi iflittii ya da grd zaman bu ar-
Fotoraf 2.3 flmlar onun hatrna gelir. Trkiyeli
olmayan ya da Trkiye ile iliflkisi ol-
Yafll Bir Kifliye
Gsterilen mayan bir kiflide bu arflmlar elbet-
Saygnn fadesi te oluflmayacaktr. Tpk bunun gibi
Olarak El pme baflka doal durumlar da simgeselle-
Adeti
flebilir. Yaflllk canllar iin doal ve
kanlmaz bir durumdur. Yaflam s-
resinin ileri dnemlerinde kifliler yafl-
llk nedeniyle fiziksel deiflimlere u-
rarlar. Ancak bu fiziksel deiflim, yafl-
lln kifliye stat kazandrd top-
lumlarda onun karflsnda bir dizi dav-
ranfln benimsenmesi gerektiini ha-
trlatr ve bu andan itibaren yafll bir
otorite ve saygnlk simgesi haline ge-
lir (Fotoraf 2.3). Yafll bir kifliye gs-
terilen saygnn ifadesi olarak el p-
 nite 2 - Kltr Kavram 35

me adeti). Dil yoluyla rettiimiz herfley de birer simgedir aslnda. Simge ile iflaret
ettii fley arasnda dorudan, zorunlu ve apak bir balant yoktur. Bizim ev ola-
rak imlediimiz nesneye, ngilizler home, Almanlar haus, Araplar hane, ranllar
dr diyor. Bu farkl dilleri konuflanlarn tmnn zihninde, bu kelime sylenince
ayn fley canlanyor. Ama bu kelimeleri birbirimize sylediimizde hibir fley anla-
myoruz. Dolaysyla nesneler dnyasn dil zerinden simgelere evirip zihinsel
bir dnya yaratyoruz ve bu zihinsel dnya her kltr iin ayr bir dnya oluyor.
Sosyal bilimci Kastoriadis simgelerin ikonografik anlamna dikkat ekmifltir. Her
simge ayn zamanda bir ikondur; biz bu ikonlar kavrar ve onlar grdmzde
onlarla iliflkilendirdiimiz toplumsal/kltrel deer ve tutumlarmza baflvururuz.
rnein bir tuvaletin kapsndaki Fotoraf 2.4
pipo iflareti o tuvaletin erkeklere ait
Tuvalet
olduunu gsterir. (Fotoraf 2.4). kapsnda pipo
Dolaysyla erkeklik kategorisi ile iflareti buraya
iliflkili saylan bir dizi ikon (bunlara sadece
erkeklerin
pantolon, silindir flapka, baston- girebileceini
flemsiye, silah, kraathane, asker vs. gstermektedir.
eklenebilir) erkeklie dair toplum-
sal/kltrel gerekleri arfltracak,
davranfl ve tutumlarmz belirleye-
cektir. Bunun gibi rnein armha
gerilmifl bir sa ikonu grdnde,
Hristiyan olmayanlar iin bir an-
lam ifade etmeyen ve sayg davranfln arfltrmayan bu ikon karflsnda, mmin
bir Hristiyan hemen istavroz karma davranflna baflvuracaktr. Kltr iinde sim-
gelerin bu zel yerine dayanarak Leslie White kltr madd elerin, davranfl-
larn, dflnce ve duygularn, simgelerden oluflan ve simgelere dayanan bir rgt-
lenmesi olarak tanmlar. Clifford Geertz kltr rgtlenmifl bir simgesel sistem-
ler toplam olarak deerlendirir. Geertze gre kltr, yapsalc Lvi-Straussun d-
flnd gibi insanlarn kafasnda yer alan bir model deildir, aksine kltr kamu-
sal simge ve eylemlerde somutlaflmaktadr.
10) Kltrn hem madd hem de manev yn vardr, bu iki yn arasnda bir
ikilik yoktur
Kltrn madd varlklar halinde grdmz rnleri yannda deerler, tu-
tumlar, davranfllar ve alflkanlklar biiminde, grlemeyen ama uyulan ve izlene-
bilen eleri vardr. Ancak bu iki yn arasnda karfllkl bir etkileflim vardr. O ne-
denle Kta Avrupasnda ortaya kan ilk kltr tanmlarnda olduu gibi madd
kltr-manev kltr ayrm yapay bir ayrmdr. zellikle Japon toplumu zerin-
den yinelenip duran bu klifle, yani madd olarak Batllaflan ama manev olarak
kendi deerlerini koruyan Japonya imgesi, doru bir imge deildir. Zira sanayilefl-
meye ve kapitalistleflmeye bal olarak Japonya, sanldnn aksine deerler ve
tutumlar bakmndan da olduka deiflmifltir ve deiflmeye devam etmektedir.
Benzer durum bugnn ini iin de sylenebilir. rnein buzdolabnn ya da te-
levizyonun Trkiyeye girifli bir madd kltr deiflimi olarak dflnlebilir. Ancak
bunlarn girifli deerler, tutumlar ve alflkanlklar zerinde nemli etkiler yaratmfl-
tr. En azndan, buzdolabnn girifliyle birlikte yeme-ime alflkanlklarmzda belir-
li deifliklikler ortaya kmfl; daha nce tanmadmz hazr gdalar, onlarla bir-
likte gelen kltrel imgeleri de tketir hale gelmiflizdir. zellikle reklamlarla bize
o gdalarn gerek karfll deil, karfl geldikleri kltrel imge aktarlmaktadr. O
36 Antropoloji

nedenle biz onlar tketirken sadece bir gday tketmeyiz, onu tketirken ayn
zamanda onun kltrel imgesini de yanstrz. Televizyon da yledir. Belki hl
eski bir alflkanln devam olarak televizyonun zerine beyaz bir rt rtyor ve
stne sevdiklerimizin fotorafn koyuyoruz ama beyaz camn iinden daha n-
ce bilemediimiz dnyalara iliflkin pek ok haber ve imge srekli olarak bizlere
akyor; onlar zerinden yeni tutumlar, davranfllar ve alflkanlklar, hatta deerler
kazanyoruz, ya da eskilerinden bazlarn terk ediyoruz. fiu anda Trk mutfana
bakan biri, domates ve patlcann bu mutfan vazgeilmez ve en eski unsurlarn-
dan olduunu dflnebilir. Ama eer Kristof Kolomb, Amerika ktasna gidip Av-
rupallarn oralar kolonilefltirmesini bafllatmasayd, biz Trkler ne domatesi ne de
patlcan tanyacak ne bunlarn ayrlmaz paras olan bir mutfak ve lezzet algs ev-
rimleflecek ne de iinde bu sebzelerin adnn getii trk ve deyifller olacakt.
te yandan manev kltr kavram iinde deerlendirilen elerin madd kltr
rnlerinin biimlenmesi ve kullanm zerinde yaratt bir etkiden de sz edebi-
liriz. Kamyon kamyondur, ama Kuzey Amerikada sadece ait olduu firmann ad-
nn yazlmas yeterli grlen bir kamyonla, Pakistann veya Hindistann reng-
renk boyanmfl, eflitli yaz ve motiflerle sslenmifl kamyonu arasndaki kltrel
fark grmezden gelemeyiz.
11) Kltr doal ve toplumsal dnya ile aramzdaki evirmendir
Kltr doal ve toplumsal dnyay alglamamza ve anlamlandrmamza yara-
yan ereveleri sunar. Dnyay bu ereveler olmadan alglayamaz ve anlamland-
ramayz. Bir deyiflle, doduumuz andan itibaren gzlerimize kaln bir mercek
yerlefltirilmifltir, ama biz bu mercekle dnyaya bakmay, dnyaya bakmann en do-
al, en olaan ve en doru hali sayyoruz. Antropolog Ruth Benedict, bu yzden,
gzmzdeki merceklerin farkna varmakszn dnyaya bakyoruz diyor. Karn
yamas doal bir olaydr ama biz Trkler iin kar drt trl yaar: Lapa lapa, tipi
halinde, sulu sepken ve atfltrarak... Oysa bir Eskimo iin karn yamasnn yz
trl ismi (yani yz trl hali, dolaysyla yz trl anlam) vardr. Bu anlamlarn
her biri Eskimonun o durumda ne yapmas gerektiini bildirir. Pek ok halk gibi
Trkler de mavi ile yeflili ayrt eder; ama Japonlar iin bu iki renk birdir ve tek bir
kelimeyle ifade edilir. Bir Yrk ocuu muhtemelen zehirli mantarla zehirli olma-
yan ayrt edebilecektir; ama bu bizim iin imknszdr, zira bizim kltrel kodlar-
mzda bu doal durumu anlaml hale evirecek bir veri, bir bilgi yoktur. Dolaysy-
la grdklerimizi, duyduklarmz ve yafladklarmz nce kendi kltrmzn di-
line evirir ve onlar o yolla anlamaya alflrz. Eer kendi kltrmzn anlam-
landrma dnyasyla flahit olduklarmzn ait olduu kltrn anlamlandrma dn-
yas birbirine uymuyorsa tanmadmz kltrn kodlar bakmndan hata yapma-
mz an meselesi demektir.
12) Kltr doaya el koyar
Kltr yoluyla doay insanlefltiririz, onun zerinde kurallar koyar, onu snf-
landrr ve dnfltrrz. rnein orman yangnlarnn artt aylarda insanlarn or-
manlara girmesini yasaklayan doal bir engel yoktur ama hkmet orman yangn-
larn nlemek amacyla, insanlarn ormanlara giriflini yasaklayabilir. Doa zerin-
deki bu yasak doann kendisinden deil, onun zerinde hkm kuran insanlar-
dan kaynaklanr. Avlanma yasa da benzer bir durumdur. Belirli trlerin belirli za-
manlarda avlanmas otorite tarafndan yasaklanmfltr. Bunda ama o trlerin nes-
linin tkenmesinin nlenmesidir. Oysa doada byle irad bir mekanizma yoktur.
Trler doa karflsnda sadece doa yasalarna tbidir, oysa biz insanlar onlarn ba-
zsnn korunmasna karar verebilir ve bunun iin nlemler ngrebiliriz. Bir baraj
yaps da insann doaya el koymas olarak yorumlanabilir. Kendiliinden akp gi-
 nite 2 - Kltr Kavram 37

den bir rman nne toprak veya beton bir set yaparak ondaki suyu tutmak; in-
san eliyle biriktirilmifl bu sudan sulama, kullanma, ime, elektrik retme gibi ama-
lar iin yararlanma davranfl tamamen insana zgdr ve doaya insann rettii
aralarla (zihinde planlayarak, hesaplayarak, kazma-krek veya ileri ifl makineleri
kullanarak) yaplan kltrel bir mdahaledir.
13) Kltr ayn zamanda bir idealler sistemidir
Kltr tafld kurallar, normlar ve deerler araclyla bize ne yapmamz, na-
sl davranmamz gerektiini syler. Ancak bizler her zaman bu deer, kural ve
normlara uygun davranmayz. Dolaysyla olmas gerekenlerin toplam olan ideal
kltr, pek ok zaman bize kltrn gerekte nasl yaflandn syleyemez. O ne-
denle baz antropologlar ideal kltr-gerek kltr ayrm yaparlar ve gerek kl-
tr gzlemlemek iin alan arafltrmasna karlar. Kltr ideal baflvuru erevele-
rinden oluflsa da, her zaman bu erevelere uyulmaz. rnein bir antropolog s-
lm anlamak iin Kuran okumak ve yorumlamakla yetinmez; slmn nasl ya-
flandn grmek zere alana kar. Kuran ve slmn temel metinleri bize ideal s-
lm sunar; yaflanan slm deil. Oysa 18. yzyldan itibaren flarkiyatlar (oryan-
talistler) slm bize ve Bat dnyasna bu metinler zerinden anlattlar; 20. yzy-
ln antropologlar ise alan arafltrmalar yaparak bize bu metinlere yansyandan
farkl pek ok slmn (slmlarn) varln gsterdiler. Kltre yeni giren kural-
lar da benzer biimde eski alflkanlklar nedeniyle ideal halleriyle uygulanmazlar.
rnein trafik flnn ilk kez kurulduu bir yerde bu src ve yayalarn bu fla
uymakta zorlandklar ve eski trafik alflkanlklarn srdrdkleri grlr. Ya da
yasak olduunu bildiimiz halde trafikteki hz snrn sklkla ihll ederiz. Trki-
yede en ok grdmz bir ihll, emniyet fleridi ihllidir. Emniyet fleridi, acil ge-
ifl hakk olan ve arza halinde ekilmesi gereken aralara ayrld halde, trafik s-
kfltnda srclerimiz bu fleridi kullanmaktan kanmazlar. Buradaki davranfl bi-
imi de kltreldir, ama ideal kltre ait bir davranfl deil gerek kltre ait bir
davranfltr.
14) Kltr bir uyarlanma tarzdr
Daha nce de vurguladmz gibi kltr, insan trnn biyolojik olanaklarn
deil, kendi zihninin ve el becerisinin rn olan yaratlar kullanarak evreye
uyarlanmasdr. Kltrn geliflimi evre koflullaryla bir uzlaflma giriflimi olduu
kadar, yeniliklerden ve yaratlardan doan yeni durumlara uyum salama ynn-
de ya da yeniliklere ve yaratlara yol aan kendi i gerilimleri aflmak iin baflvuru-
lan yeni uyarlanmalar biiminde akar gider. rnein Karadeniz blgesindeki yer-
leflim rntsne baktmzda, dank, dere yataklarndan uzak ve seyrek nfus-
lu bir yerleflme tarzyla karfllaflrz. Bu yerleflme tarz sk sk kabaran derelerin ve-
recei zararlardan uzaklaflacak ve kstl geim imknlarndan en yksek biimde
yararlanacak bir evreye uyarlanma biimi olarak grlebilir. te yandan nfusun
artflyla birlikte daha ok kylara ylan ve yksek konutlar yapma eilimine gi-
ren nfus, bu kez nfus artflna bal yeni bir uyarlanma arayflna girmifltir. Ancak
kylar bu nfusu kaldramamakta, bu yzden g giderek artmaktadr. Burada g
de bir toplumsal uyarlanma biimi olarak okunabilir.
15) Kltr hem uyarlayc hem de uyum bozucudur
Kltr yoluyla uyarlanma, bafllca bir insan davranfldr. Ancak her uyarlanma-
nn ayn zamanda geici bir uyarlanma olduunu da kabul etmek gerekir. Ksa in-
san hayat bakmndan elveriflli ve verimli grnen bir uyarlanma tarz, uzun vade-
de tersine alflabilir ve insan hayatnn srekliliine zarar verebilir. rnein deni-
ze yaknl ve eflitli olanaklara eriflimi bakmndan elveriflli oluflu nedeniyle sana-
yinin stanbul-zmit hattnda geliflmesi Trkiyenin sanayi toplumu yolunda geir-
38 Antropoloji

dii yeni uyarlanmann bir sonucuydu. Ancak ifl alanlarnn ve sermayenin bu bl-
gede younlaflmas, blgenin sunduu ifl olanaklarnn ok zerinde bir nfusun
buraya akmasna yol at. Bu nfus artflna bal olarak bu hatta arpk yaplaflma
biiminde skflk ve kalitesiz konutlardan oluflan bir kentleflme ortaya kt. Bu
kentleflme biimi mevcut duruma kltrel bir uyarlanmayd. Ancak bir kltrel
uyarlanma olarak okunabilecek bu arpk kentleflmenin Kuzey Anadolu deprem
fay zerinde geliflmesi, 1999 Krfez Depremi ve onu izleyen Dzce Depremi ile
bu uyarlanmann ksa sreli uyum salayc rolnn hemen ardndan uyum bozu-
cu-sorun yaratc bir geliflme olduunu bize gsterdi. Benzer biimde belirli hay-
van trlerinin youn avlanmas da belirli dnemler iin bu avla geinen topluluk-
lar bakmndan kendi evrelerine kltrel bir uyarlanmadr. Ancak youn avlan-
mann avlanan hayvan trnn neslinin tkenmesine yol amas bu uyarlanmay
insan hayatnn sreklilii bakmndan sorunlu hale getirebilir. Bunun gibi Konya
ovalarnda tarmsal faaliyet iin yeralt suyunun fazlaca kullanlmas, ksa sre iin
verim artflna ve refaha yol amfltr; ancak bu hesapsz kullanm bir sre sonra ye-
ralt suyunun tkenmeye yz tutmasyla sonulannca bu uyarlanmann bozucu et-
kileri ne kmfltr.

KLTREL SRELER
Kltrn yaflanmasna, sreklilik salamasna ve deiflmesine araclk eden birta-
km srelerden sz etmek mmkndr. Bu sreler antropologlar tarafndan s-
nflandrlmfl ve aklanmfltr. Burada bu sreleri greceiz.

Kltrleme (Enculturation)
Bir kltrn iine doan bireyin annesinden bafllayarak halkalar halinde geniflle-
yen kurumlar ve eler zerinden iine doduu o kltr renmesi sreci, kl-
trleme sreci olarak adlandrlr. Bu sre doumdan lme, beflikten mezara ka-
dar devam eder. Baflka sosyal bilimlerde ve balamlarda toplumsallaflma, sosyali-
zasyon ya da en genifl anlamyla eitim olarak adlandrlan bu sre bitimsizdir;
nk insan hayatnn her evresinde o evreye iliflkin kltrel eleri renmesi,
zamansal ve meknsal deiflmelere bal olarak baz fleyleri yeniden renmesi
gerekir. rnein doduumuz andan itibaren cinsiyet rollerini reniriz; bu ba-
kmdan erkeklik ve kadnlk biyolojik zellikleri dflnda doufltan tafldmz fley-
ler deil, kltrel olarak infla edilmifl durumlardr. Modern toplumda bu renme
sreci ok hzlanmfl ve daha da sreklilik arz eder hale gelmifltir. Neredeyse her
yl yeniliklerle karfllaflyoruz ve onlarn ifllevlerini, kullanmlarn renmek zorun-
da kalyoruz.

Kltrleflme (Acculturation)
Birbirinden farkl iki kltrn eflitli flekillerde temas etmesiyle alflverifl iine gir-
meleri, bu alflverifl sonucunda birbirinden alp verdikleri elerin giderek birbiri-
ne karflmas ve kkenlerinin bilinemez hale gelmesiyle ortaya kan bir sretir.
Bu srece giren iki kltrn ikisi birden, birbirlerinden etkilenerek deiflmektedir.
Biz bu deiflimler sonucunda, deiflen elerin kkenini unuturuz ve bylelikle o
e girdii kltrn zellii haline gelir. Kltrleflmeye maruz kalmamfl kltr
ok azdr. Coraf olarak yaltlmfl ya da dnyann cra blgelerinde sakl kalmfl
kltrler dflndaki kltrlerin tamam, baflka kltrlerle temasa girmifl ve kltrlefl-
meye uramfltr. Tarihte grdmz en byk kltrleflme hareketlerinden biri-
si . 4. yzyln sonlarnda bafllayan Helenizm hareketidir. Byk skenderin do-
 nite 2 - Kltr Kavram 39

u seferleri ile bafllayan bu srete Helen kltr bir yandan ran, Mezopotamya
ve Hint kltrlerinden etkilenerek deiflime urarken dou kltrleri de belirli l-
lerde Helen kltrnn etkisi altna girmifltir. Benzer biimde Osmanl kltr
Balkanlara girdiinde oradaki Fotoraf 2.5
Slav kltrleri zerinde byk Trk Kahvesi
bir etki yaratt; Slav dillerine pek
ok Trke kelime geti, kah-
venin Osmanllar zerinden Bal-
kanlara yaylmasyla, Trki-
yedekine benzer kahve alflkan-
lklar ortaya kt; te yandan
Balkan kltrleri de Osmanl
kltrn etkiledi. (Fotoraf
2.5). Pek ok Balkan yemei Os-
manl mutfana girdi; mzik,
halk oyunlar vs. gibi halk kl-
trne ait pek ok e, ayn zamanda Balkanlarda yaflayan Trke konuflan top-
luluklarn kltr zellikleri haline geldi.

Kltrel Yaylma (Diffusion)

Belirli bir kltr merkezinde ortaya kan madd ve manev baz kltr eleri-
nin evreye, baflka kltrlere yaylmasyla yaflanan bir kltrel sretir. Bugn
bizim benimsediimiz giyinme tarz, Bat toplumlarnda geliflerek evreye, dier
kltrlere, o arada bize ulaflan bir kltr esi olarak tipik bir kltrel yaylma
rneidir.

Kltrlenme (Culturation)
Farkl kltrel yaplardan gelen kiflilerin baflka bir kltrel alana gelmeleri duru-
munda ya da geldikleri yerde yeni bir uyarlanma ihtiyacyla karfllafltklarnda, ne
iine girdikleri kltrde bulunan ne de ait olduklar kltrde var olan yeni bir e
yaratmalar, yeni bir bireflime varmalar durumudur. Kentleri saran gecekondular
bunun tipik rneidir. Kentlerde grdmz gecekondular, ne krsal blgelerde-
ki mesken tipine ne de kentlerin bildik mesken tipine benzemektedir. Dolaysyla
kyden kente gelenler, bir kltrlenme biiminde, buradaki yeni barnma ihtiya-
larna ynelik yeni bir konut formu meydana getirmifllerdir. Arabesk mzik de bu
tr bir rnektir. Bu mzik biimi ne daha nceki geleneksel mzik alflkanlklar-
na ne de alflldk kent mziine Fotoraf 2.6
uyan bir tarzda, modernleflme
nce Belli
srecinde yeni bir kentsel m- Bardaktan
zik tr olarak ortaya kmfltr. ilen ay
Baflka trden kltrlenme r-
nekleri de vardr. Kltrel yayl-
ma yoluyla baflka kltrlere gi-
ren yeni eler, o kltrler tara-
fndan dnfltrlerek yeni bi-
imler almfllar ve geldikleri yer-
deki biimlerinden farkllaflmfl-
lardr. rnein ay kltr, kl-
trel yaylma yoluyla Gneydo-
40 Antropoloji

u Asyadan dnyaya dalmfltr. Ancak baflka lkelerde olduu gibi Trkiyede

de, sanki Trkiye kltrnn ayrlmaz bir parasymfl grnts kazanmfl olan
ay ince belli bardaklarda ve kahvaltdan bafllayarak gnn her saatinde tketilen
bir iecek olarak, gerek sunulma gerekse tketilme biimiyle kken ald yerden
olduka farkllaflmfl bir kltrel biime dnflmfltr. (Fotoraf 2.6).

Kltr fioku (Culture Shock)

Kendi kltr dnyasndan karak tanmad, dilini bilmedii, dilini bilse bile sim-
gelerini zemedii, deerlerinden ve kurallarndan haberli olmad bir kltrn
iine giren bireyin yaflad sknt durumu, bunalm halidir. Daha nce deindii-
miz gibi kltr, insann dflndaki doal ve toplumsal dnyayla iliflki kurmasn sa-
layan bir arac, bu dnyay anlamlandrmasna ve yorumlamasna yarayan bir gz-
lktr. Bu aracnn ifle yaramad hallerde bireyin gnlk hayatn srdrmesi,
hatta temel ihtiyalarn salamas olanaksz hale gelir. Byle bir durumda birey
ruhsal bir knt iine girecek, bunalma dflecektir. Tun Okann Otobs film
byle bir durumu anlatr. Filmde bir arac tarafndan kandrlarak Avrupaya kaak
ifli olarak gtrlen kyller, svein baflkenti Stockholmun ortasnda arac oto-
bs srcs tarafndan terk edilir. Uyandklarnda tanmadklar bir dnyann or-
tasnda aresiz kalan kyller flehre dalrlar. Film bu kiflilerin yafladklar aresiz-
liini ve flaflknln olduka gzel bir biimde bize aktarr.

SIRA SZDE Yabanc bir SIRA

lkeye turistik amal bir seyahat yaptnzda kltr floku yaflar msnz?
SZDE
4 Tartflnz.

D fi N E L M
KltrelD Gecikme
fi N E L M
(Cultural Lag)
William F. Ogburn tarafndan nerilen bu kavramla, kltrel deiflme etkisi altn-
S O R U da kalan kurumlarn
S O R U bu deiflmeye gsterdikleri tepkinin hzndaki farklar anlat-
lr. Genellikle teknolojik yenilikler bu trden uyum zorluklar ve dengesizlikler ya-
DKKAT ratmaktadr. DBelirli
K K A T bir balamda ortaya kmfl teknolojik geliflmeler, o geliflmele-
rin toplumsal kullanmna iliflkin kurallar da yaratr. Bu kurallar, ortaya ktklar
toplumda benimsenir ve yerleflikleflir. Ancak bu geliflmeleri yeni alan toplumlarda

N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
bu kurallarn yerleflmesi zaman alr ya da bu kurallar o kltrn szgecinden ge-
erken dnflebilir.
AMALARIMIZ AMALARIMIZ
Kltrel zmseme (Assimilation)
Bir kltrn bir baflka kltr, eflitli nedenlerle etki altna almas ve giderek ken-
K T A P K T Abu
dine benzetmesi, P srecin sonucunda da kendi iinde eritmesi olarak tanmlana-
bilir. Genellikle belli bir blgede hkim hale gelen bir kltr, gerek o kltrden ol-
mann salayaca iktisad avantajlarn etkisiyle gerekse bu kltrn sunduu im-
TELEVZYON T E L E V Zya
genin bir yksek Y O Nda geliflkin bir kltr imgesi sunmas nedeniyle, blgedeki di-

er kltrler zerinde bask yaratr. Bu bask sonucunda, dier kltrlerin men-

suplar adeta kendi kltrlerinden kamaya bafllarlar ve kltr deifltirirler. Klt-
NTERNET rel zmseme N T E Rsreci
N E T byle bafllar. Devamnda bu kltrel kafln younlaflmas,
kalan kltrn bir l kltr haline gelmesine neden olur. Gnmzde bu sre-
cin yaflanmas iin kltrlerin ayn corafyada olmas gerekmez. 19. yzylda yo-
unlaflan smrgeciliin etkisiyle ve bugnk kresel kltr ortamnda pek ok
kltr bylesi bir erime tehdidi altndadr.
 nite 2 - Kltr Kavram 41

Kltrel Btnleflme (Integration)

Belirli bir corafyadaki egemen kltrn dier kltrleri ya da yerel eflitlilii bas-
k altna almasna karfln, zellikle gnmzde yaygnlaflan okkltrclk poli- okkltrclk: Bir lkede
tikalaryla bu kltrlerle uzlaflma arayflna girmesi sonucunda, dier kltrlerin kltrel eflitliliin iyi ve
arzu edilir olduu fikri ve bu
kendilerini korumakla birlikte, byk kltrle uyumlu hale gelmeyi ve onun flem- eflitliliin kltrel ve
siyesi altnda birer alt-kltr olarak tanmlanmay benimsemeleri srecidir. Bu s- siyasal temsile
yansmasdr.
rete egemen kltr, dier kltrleri koruyucu ve geliflmelerini salayc birtakm
siyasal, iktisad ve toplumsal mekanizmalar hayata geirir. rnein byle bir s-
rete, dier diller korunmakla birlikte, egemen kltrn dili ortak dil olarak kabul
edilir, onun dnya alglamas temel referans olur. Avrupada, zellikle Almanyada
gmen iflilerin bulunduklar toplumla uyumlarn salamak iin uygulanan poli-
tika byle bir btnleflme politikasdr.

Zorla Kltrleme (Trans-Culturation)

Egemen kltrn, douraca tepkileri dikkate almakszn, dier kltrleri zorla
kendine benzetmeye ve bu yolla yok olmalarn salamaya itmesidir. Bu srete
dnfltrlmek istenen kltre ait tarihsel ve manev izler de tahrip olur. Burada
zmleme srecinde grdmz trden bir gnlllk ya da kendiliindenlik
sz konusu deildir. Bu zorlama, asker kurumlar, eitim kurumlar ve baflka top-
lumsal ajanlar araclyla yrrle konur ve uygulanr. Gnmz dnyasnda bu
tr bir kltr deifltirtme giriflimi hofl karfllanmadndan ya da buna uluslararas
toplum gz yummayacandan, daha ok zmseme ve btnleflme srelerinin
hkim olduu bir deiflme gerekleflmektedir.

Kltrel Deiflme ve Gelenek

Yukarda anlatlan btn sreler kltrn deiflmesine yol aar. Kltr dinamik
bir olgudur. Bizim gelenek diye adlandrdmz pek ok fley, aslnda kltrel de-
iflme srecinin belli bir annda ortaya kmfl daha eski bir referanstan baflka bir-
fley deildir. Bu referans kltre ilk girdiinde bir yenilikti. Sonradan benimsenip
yaygnlaflarak gelenek halini alr ve deiflmeye-dnflmeye adaydr. rnein Ku-
zey Afrika ve Yunan dnyasndan alnan fes, Osmanl toplumsal hayatna 19. yz-
yln bafllarnda girmiflti. O zaman fes geleneki evrelerde byk bir tepkiyle kar-
fllanmfl ve dine aykr saylmflt. Devlet eliyle topluma sokulan bu yenilik zaman-
la gelenekselleflti ve 1925de fiapka Kanunuyla fesin yerine flapka giyilmesi zorun-
lu hale getirilince, bu kez gelenekiler fese sahip karak fesin atlmasnn dine ay-
kr olduunu savundular. O yzden tarihi Eric Hobsbawm, gelenein icad kav-
ramn gelifltirmifltir. Gelenekler, zellikle modern dnyada genellikle icat edilirler
ve bir sre sonra sanki gemiflin derinliklerinden beri gelen bir kltr deeri gibi
alglanr hale gelirler.
42 Antropoloji

zet
N
A M A Kltr kavramnn ierii ve kapsam nedir? N
A M A
Kltrn zellikleri nelerdir?
1 3
Kltr, insann doa dflnda yaratt ve ona ek-
Her insan bir kltrn iine doar yani her insan
ledii madd ve manev herfleydir. Kltr, nce-
kltrldr, ancak insann yesi olduu toplu-
likle insanolunun hayatta kalmak iin bulduu
mun kltr, bir baflkasndan farkl olabilir. Bu-
bir uyarlanma aracdr. Biyolojik evrim srecin-
nunla birlikte baz kltrler birbirlerine dierle-
de sadece insan, zeks ve becerileri sayesinde
rinden daha ok benzeyebilirler.
kltr yaratmfl ve bu sayede dier bedensel
Kltr, insan yaratclnn rn olan madd ve
eksiklerini telafi etmifltir. Bu yzden kltr, insa-
manev herfleyi kapsar.
n tm dier canllardan ayrr. Kltr her trden
Bir bireye ait kltrden sz edilemez; kltr an-
teknoloji, bilgi ve tecrbe birikiminden oluflur.
cak toplumsal olarak renilir ve retilir. Klt-
Ancak bununla snrl deildir, ayrca belirli
rel eler nesilden nesile aktarlr ve bylece kl-
normlar ve kurallar da kapsar. Kltr, insanlarn
tr bir sreklilik gsterir. Ancak bu sreklilik ie-
davranfl ve dflnce biimlerini de belirler. n-
risinde eflitli deiflimler de geirir.
sanlar iine doduklar kltr tarafndan biim-
Kltr ihtiyalar karfllayarak sorunlara zm
lendirilir, nasl davranacaklarn ve dflnecekle-
retir.
rini, neyi doru neyi yanlfl bulacaklarn, neyin
Kltr toplumsal atflmalar azaltp btnlefltir-
ne anlama geldiini renirler. Ancak tm bun-
meyi salamaya yneliktir. Kltrel adetler, in-
lar yani kltr zaman ierisinde deiflebilme
sanlar arasndaki dayanflmay destekler.
zelliine de sahiptir.
Kltr bize pek ok simgeyi ve onlarn anlamla-

N
rn retir; ancak bu simgeler kltrden kltre,
Kltr kavramn geirdii evrim ve bugnk
A M A zamandan zamana deiflebilir.
2 farkl ele alnfl biimleri nelerdir?
Madd kltr rnleri olduu gibi manev klt-
Kltr kavram nceleri alet yapmakla iliflkilen-
rel eler de vardr. Ancak bu ikisi birbirinden
dirilerek tanmlanmfltr. nsan dier canllardan
ayr fleyler deildir ve aralarnda karfllkl bir et-
ayran en nemli zelliin alet yapabilme yete-
kileflim vardr.
nei olduu ne srlmfltr. Ancak insan fark-
Doa, kltr yoluyla insanlefltirilir.
l klan asl zellikler toplumsallk ve iletiflimdir.
deal kltr ve gerek kltr birbirinden farkldr.
Kltr, insana zg karmaflk ve geliflmifl bir
Kltr bir uyarlanma tarzdr, ancak her uyarlan-
toplumsalln; ok ynl bir etkileflim ve iletifli-
ma geici bir uyarlanmadr.
min rndr. Dolaysyla toplumsallk, kltr
iin olmazsa olmaz bir kofluldur. Antropolojik
kltr tanmlar kltrn eflitli ynlerini, rne-
N
A M A
Kltrn aktarlma sreleri nelerdir?
4 Kltrleme, kltrleflme, kltrel yaylma, kl-
in toplumsalln, renilirliini, karmaflkl-
trlenme, kltrel gecikme, kltrel zmseme,
n, deiflebilirliini ve bir uyarlanma arac olu-
kltrel btnleflme ve zorla kltrleme gibi
flunu vurgulamfllardr.
isimlerle anlan eflitli srelerle kltr aktarlr
ya da deiflir. Kltr floku, kltrel gecikme gibi
sreler kltrel aktarm ya da deiflme srasnda
yaflanan baz zorluklar aklar.
 nite 2 - Kltr Kavram 43

Kendimizi Snayalm
1. Dier canllarla karfllafltrldnda insann hayatta 6. nsann evreye uyarlanmak iin kulland temel
kalmak ve trn devam ettirebilmek asndan sahip ara nedir?
olduu en nemli yetenek nedir? a. Biyolojik uyarlanma
a. Dflnme b. Evrim
b. Hatrlama c. gd
c. Hayal kurma d. G
d. letiflim kurma e. Kltr
e. Kltr yaratma
7. Yabanc bir kltre ait kltrel bir simgeyi anlama-
2. Baz kltrel simgelerin bugn gemiflten farkl an- mann bafllca nedeni nedir?
lamlar arfltrmalarnn nedeni ne olabilir? a. Eitim yetersizlii
a. Kltrn zamanla deiflmesi b. O simgenin anlamn zmek iin yeterince a-
b. Yeni kuflaklarn eskilere gre daha iyi bir eitim ba harcamamak
almas c. O kltre dolaysyla o simgenin anlamna ya-
c. Kreselleflme yoluyla kltrel temasn artmas banc olmak
d. Batllaflmann kltrel simgelerimizi deifltir- d. Bir kltre ait simgelerin baflka bir kltrn ye-
mesi lerince renilmesinin imkansz olmas
e. Gnmz dnyasnda ok sayda farkl klt- e. Yabanc bir kltrden korkmak
rel simgeyle karfllaflmamzn yaratt kafa ka-
rflkl 8. Bir insann yesi olduu kltr renmesi sreci
ne zaman sona erer?
3. Afladakilerden hangisi kltrn varolabilmesi iin a. Yetiflkin biri olduu zaman
gereken olmazsa olmaz kofluldur? b. Eitimini tamamlad zaman
a. Eitim c. Kifli kendisi kltr retmeye bafllad zaman
b. Toplumsallk d. ld zaman
c. Teknoloji e. Bu zaman kltrden kltre deiflir
d. Sanat
e. Doru kltr politikalar 9. Kahvenin Osmanllar araclyla Balkanlara yayl-
mas hangi kltrel srele aklanabilir?
4. Afladakilerden hangisi antropolojik adan mm- a. Kltrleflme
kn deildir? b. Kltrlenme
a. Farkl kltrlere mensup kiflilerin birbirlerinin c. Kltrel zmseme
davranfllarn anlayamamalar d. Kltrel gecikme
b. Bizim iin doru olan bir dflncenin baflka bir e. Kltrel deiflim
kltrn yesi insanlara yanlfl gelmesi
c. Bizim iin anormal olan bir durumun baflka bir 10. nsann hi tanmad bir kltrn ierisinde nasl
kltrn yesi insanlara olaan gelmesi davranacan bilememesine neden olan ve bu neden-
d. Kltr sahibi olmayan insan le bunalmlara yol aan srece ne ad verilir?
e. Kltrel deiflim a. Kltrel uyum
b. Kltr floku
5. Afladakilerden hangisi kltrn zelliklerinden bi- c. Kltrel yaylma
ri olamaz? d. Kltrel gecikme
a. Deiflim e. Kltrel btnleflme
b. renilebilirlik
c. gdsellik
d. Sreklilik
e. Evrensellik
 44 Antropoloji

Yaflamn inden

16.08.1998

Trk Kahvesinin Yunanlaflma yks

Yunancada Kahve
Yunanistanda kahveyle ilgili halen gnlk lisanda kul-
tonus kahvesinde alflyor. Eskiden nargile ve tavla da
vard ama artk bunlar iin belediyeye ykl bir bedel
deyip izin almamz gerekiyor. Kahvenin geliri ise bu-
lanlan szckler Trk kahvesini yaflatmaya devam edi- na yetmiyor diye yaknyor. Peki Trk kahvesi nasl
yor: flte bunlardan baz rnekler: Kafes-kahve, tabis-ta- Yunanlaflt? diye soruyorum. Kbrs olaylarndan son-
bi, yedeki- yedek, flincani-fincan, delves-telve, kavur- ra byle oldu diyor.
distiri-kavurucu, kaynaki-kaynak, cezves-cezve, ther- Gerekten de Trk-Yunan iliflkilerinde olduu gibi Trk
yaklis-tiryaki... kahvesi asndan da dnm noktas 1974 Kbrs olay-
Kolonaki, Atinann en flk semtlerinden biridir. Dar so- lar. Trkiyenin Kbrsa yapt askeri mdahale yle-
kaklar ve flk butikleriyle stanbulun Niflantafl semtini sine flok etkisi yaratmfl ki, Yunanistanda asrlardr Trk
anmsatr. Kolonakinin Niflantaflndan fark, balkonla- olan kahve bile Yunan oluvermifl. nl Trk kahvesi-
rndan iekler sarkan binalarn evreledii meydann- nin Yunanlaflma yks, 1974te Bravo kahve firmas-
daki flk ve canl kahvelerdir. Kahveler yle canldr ki, nn kampanyasyla bafllamfl. Firmann biz buna Yu-
sabaha karfl te bile gitseniz oturmufl sohbet eden in- nan kahvesi diyoruz diye btn duvarlara aslmaya,
sanlar grebilirsiniz. Gn boyunca ise bu kahvelerde radyolarda yaynlanmaya bafllanan reklmlar bir anda
yer bulamazsnz. halk arasnda slogan haline gelmifl ve bu slogan Yu-
Ama Kolonaki meydanndaki kahvelerden birine otu- nanl siyasiler de benimseyince topluma yaylvermifl.
rup sakn ola Trk Kahvesi istemeye kalkmayn. Gar- Sonunda Trk kahvesine Yunan demek bir milliyetilik
son kz sizi Bizde Trk kahvesi yok diye tersleyebi- gstergesi olmufl ve giderek Yunan kahvesi yerleflmeye
lir. Hemen yan masanzda oturan hanmn Trk kah- bafllamfl. Bugn Yunanistanda gen neslin bir blm
vesi itiini grp Ya bu ne? diye soracak olursa- Trk kahvesine srarla Yunan diyor. Bir ksm da zaten
nz, alacanz yant her zaman ayn olacaktr: O Yu- 24 yl nce ismi deiflmeye bafllayan Trk kahvesini
nan kahvesi! Yunan kahvesi olarak biliyor...

Kbrs Nedeniyle Oldu Gerek Yunan Kahvesi

Ama eer Atinada Trk kahvesi imek isterseniz, Pla-
kadaki 81 yllk Platonus kahvesine gidebilirsiniz. Sr-
gndeki Yunan Kralnn eski saray olan parlamento
binasn arkanza alp kalabalk caddeden aflaya do-
ru yrrseniz Atinann en grkemli kilisesi olan Metro-
polise gelirsiniz. Orada kime sorsanz size Atinann en
eski ve nl kahvesi olan Platonusu gsterir.
Kahveci Nikosa Ltfen bir Trk kahvesi. Orta olsun
diyorum. 70lerine merdiven dayamfl olan Nikos, Kolo-
naki kahvelerindeki gzel garson kzlar gibi tepki gs-
termiyor. Gidiyor ve biraz sonra yannda bir bardak so-
Aslnda Yunanistanda toplumsal bir baflka gerek var.
Artk, Yunan toplumu, Trk kahvesine ya da onlarn
deyimiyle Yunan kahvesine zaten fazla itibar etmiyor.
fik Kolonaki kahvelerinde genci yaflls, kadn erkei
herkes Frappe, yani mikserle kprtlmfl souk kah-
ve iiyor. Baflka bir Avrupa lkesinde grmediim Frap-
pe Yunanistanda ylesine yaygn ki, bence esas Yunan
kahvesi Frappe saylabilir.
Kahveye Trk ya da Yunan denmifl ok nemli deil.
Kahvenin adnn bile deiflmesine neden olan psiko-
lojik faktrleri anlamaya alflmak daha fazla nem

uk suyla kpkl bir Trk kahvesi getiriyor. Sohbet taflyor.
etmeye bafllyoruz. Nikos neredeyse 60 yldr nl Pla-
 nite 2 - Kltr Kavram 45

Okuma Paras
Kltrler Niin atflyor? tarih, ortaklafla paylafltmz siyasal ve toplumsal ku-
nsanolu iinde yaflad kltrn tutsadr. inlilerle rumlarmz vard. Gney Vietnamllarla paylafltmz
olan iliflkilerimizde, niyetlerini szlerinden deil de dav- hibir fley yoktu... teki kltrleri iyi tanrsak kendi
ranfllarndan sezinlemee alflyoruz. Fakat bunu ya- propagandamzn albenisine kaplmaktan da kurtulmufl
parken, sanki insanlarn davranfllar dnyann drt bu- oluruz. Belki de Vietnam batana saplanmaktan daha
canda birbirinden farkszmflasna, kendi davranflla- baflnda kurtulurduk.
rmz l alyoruz. Tabi onlar da bizi deerlendirir-
ken kendi davranfllarn l alyorlar. flte byle bir Kaynak: Hall, E.T. (1976). Kltrler Niin atflyor?
durum cidd yanlmalara yol aabilmektedir. (eviren: Y.zbul). Physhology Today.
inlilerle aramzdaki deerlendirme farkllklar, farkl
davranfl zincirlerine sahip bulunmamzdan ileri geliyor.
Davranfl zincirlerimizi dans ederken izlediimiz rn-
tlere benzetebiliriz. Belirli bir sray izlemek mecburi-
yeti vardr. Dans ederken bir vuruflu atlarsak nasl ritim Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
bozuluyor ve yeni bafltan bafllamak zorunda kalyorsak, 1. e Yantnz doru deilse Kltr Nedir? bafllkl
davranfl zincirlerimizde de durum byledir. Tabi bura- blm yeniden gzden geiriniz.
daki davranfllar zinciri belli bir amaca ynelmifltir. Ama- 2. a Yantnz doru deilse Kltr Nedir? bafllkl
cmz cinsel iliflki kurmak, evlenmek ya da flirketler ara- blm yeniden gzden geiriniz.
s bir ifl anlaflmas yahut uluslararas bir barfl szleflme- 3. b Yantnz doru deilse Kltr Nedir? bafllkl
si gereklefltirmek olabilir. Sradan bir tokalaflma da, blm yeniden gzden geiriniz.
kflebaflndaki dkkndan bir kutu boya satn alnmas 4. d Yantnz doru deilse Kltrn zellikleri
da bu ereveye girer. Belirli davranfl zincirleri gerek- bafllkl blm yeniden gzden geiriniz.
tirmeyen toplumsal bir iliflki tasavvur edilemez. 5. c Yantnz doru deilse Kltrn zellikleri
Kendi kltrmzdeki davranfl zincirlerinin basamak bafllkl blm yeniden gzden geiriniz.
ve dnemelerini yakndan tanrz. Ancak doal olarak, 6. e Yantnz doru deilse Kltrn zellikleri
bunlarn in kltrndeki karfllklarn bilmemize im- bafllkl blm yeniden gzden geiriniz.
kn yoktur. Bir rnek vereyim: Can skc bir durumla 7. c Yantnz doru deilse Kltrn zellikleri
karfllafltklarnda inliler genellikle hibirfley olmamfl bafllkl blm yeniden gzden geiriniz.
gibi davranmay ye tutarlar. Onlara gre bir olayn 8. d Yantnz doru deilse Kltrn zellikleri
varln kabul ettiimizde ona cevap vermek, tepki bafllkl blm yeniden gzden geiriniz.
gstermek zorunda kalrsnz ki, bu cevap ya da tepki 9. a Yantnz doru deilse Kltrn Sreler
ok cidd sonulara yol aabilir. Bu yzden bakarsnz bafllkl blm yeniden gzden geiriniz.
inliler belirli bir davranflnz karflsnda hi tepki ver- 10. b Yantnz doru deilse Kltrel Sreler
mezken, bir baflka davranflnz karflsnda aflr duyarl- bafllkl blm yeniden gzden geiriniz.
lk gsterirler. inlilerin ne yapacaklarn hem Korede
hem de Vietnamda yanlfl okuduk. Vietnamda inlile-
rin ne yapmak istediklerini kestiremedik, nk bizim-
le ayn sebeplerden yola kacaklarn varsayarak onla-
r ok ciddiye aldk. Korede ise bunun tam tersi oldu.
Ne derece cidd olduklarn anlayamadk. Oysa izgiyi
nereden ektiklerini bize sylemifllerdi. Onlara inan-
madk. Ayn flekilde inliler de zaman zaman bizim
davranfl zincirlerimizi yanlfl yorumladlar. fle ciddiyet-
le sarldmz durumlar fark edemediler... Asyaya gitti-
imizde buradaki olaylar Avrupada alflmfl olduu-
muz rntlere oturtmaa alfltk. Oysa ortada byle
bir koflutluk yoktu. eklerle ortaklafla paylafltmz bir
46 Antropoloji

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Sra Sizde 4
Bu kltrdr. Zira sizin iinde biimlendiiniz, baflka Turist olarak dnyann bize en uzak kflesine bile git-
bir ifadeyle rendiiniz kltr, size olaan ve doru sek gerek anlamda bir kltr floku yaflamayz. Daha
olann ne olduunu da retmifltir. Dolaysyla bu - nce karfllaflmadmz baz adetleri, davranfllar gr-
rendikleriniz ve alflk olduklarnz dflnda bir durumla mek ve flaflrmak bir kltr floku deildir. Kltr floku-
karfllafltnzda onu garipser ve yarglarsnz. Ama nun gerekleflmesi iin kiflinin yabanc bir kltrn ie-
unutmayn sizin garip, farkl ya da anormal olarak g- risinde yaflamaya, toplumsal iliflkiler kurmaya, bu top-
rp yargladnz fleyler baflka bir kltrde olaan ve lumsal iliflkiler ierisinde bir birey olarak var olmaya
doru olabilir. alflmas, ancak bunlar hi bir flekilde baflaramamas
gerekir. Turizm, insanlarn bu trden iliflkiler ierisine
Sra Sizde 2 girmeden ksa sreli ziyaretler yapmalarn salar. Bu
Baflka canllarda da rnein arlarda, karncalarda, yu- ziyaretler eflitli yollarla kolaylafltrlmfl ve ziyaret edi-
nuslarda, aslanlarda, vs. toplumsallk atfedilebilecek len kltrdeki insanlarla turist konumunda olan insan-
baz davranfllar gzlenir. Ancak bizim toplumsallk ola- lar arasndaki iliflkiler yzeysel bir erevede belirlen-
rak adlandrdmz bu davranfllar trn yelerinin son- mifltir. Dolaysyla turistler, kltr floku yaflayacak ka-
radan gelen yelere reterek aktarlan ve kuflaklar bo- dar derin bir kltrel temas yaflamazlar.
yunca deiflebilen trde davranfllar deildir. Ayrca bu
canllar deiflen durumlara gre deiflen davranfl stra-
tejileri gelifltirmek bakmndan da insan gibi rgtlene-
mezler. Sz konusu olan bu canllarn biyolojik evrim
srelerinde edindikleri genetik yeteneklerdir. O yz- Yararlanlan ve Baflvurulabilecek
den biz bir insanlk tarihinden sz edebiliriz, ama bir Kaynaklar
arlar tarihinden, yunuslar tarihinden sz etmemiz mm- Emirolu, K. ve Aydn, S. (2003). Antropoloji Szl-
kn deildir; nk tarihi yapan bu toplumsal iliflkiler . Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar.
ve onlarda ortaya kan deiflimlerdir. Gven, B. (1999) nsan ve Kltr. stanbul: Remzi
Kitabevi Yaynlar.
Sra Sizde 3 Hall, E.T. (1976). Kltrler Niin atflyor?. (ev. Y.
Her zaman ve her yerde... Doduumuz andan itibaren zbul). Physhology Today.
lene dek, ailede, okulda, sokakta, ifl yerinde, seyahat- Harris, M. (1991). Cultural Anthropology. New York:
te, her trden sosyal ortamda kltr renmeye de- Harper Collins Publishers.
vam ederiz. Hayatmz boyunca srekli olarak bilgi, im- zbul, Y. (1983). Kltr ve Kltrel Sreler stne.
ge ve simge bombardman altndayz. Bunlardan bir adafl Elefltiri Dergisi, Haziran, 2/6.
ksmn daha nceki renme srecinde bellememiz Kottak, C.P. (2001). Antropoloji: nsan eflitliliine
mmkndr, ama maruz kaldmz yeni etkiler srekli Bir Bakfl. Ankara: topya.
ortaya kar. Bu yzden srekli olarak yeniden ve yeni-
den reniriz.
 3
47

Kltre Yaklaflmlar:
Temel Antropoloji
Kuramlar

Kaynak: http://pt.wikipedia.org/wiki/Imagem:FranzBoas.jpg

Franz Boas (1858-1942) modern antropolojinin kurucusu ve antropolojideki b-

tnc yaklaflm kifliliinde barndran nc bilim insandr. Hem kltrel gre-
cilik fikrinin babas hem de alan arafltrmasna iliflkin ilk modern deneyimlerin
sahibi olmas bakmndan Boas, antropolojinin geliflimindeki en nemli kifliler-
den biridir.

Amalarmz

N
Bu niteyi tamamladktan sonra,

N
Evrimci ve tarihselci antropoloji kuramlar hangileridir?

N
fllevsel ve yapsalc antropoloji kuramlar hangileridir?

N
Antropolojide psikoloji ve biyoloji ynelimli kuramlar hangileridir?

N
Antropolojideki atflmac ve uyarlanmac kuramlar nelerdir?
Antropolojideki zgc kuramlar hangileridir?
sorularna yant verebilecek bilgi birikimine sahip olacaksnz.
48 Antropoloji

rnek Olay

lk antropologlar dnyaya ilkeller ve geliflmifl olanlar ikilii erevesinden bakyor-

lard. Bunda da haklydlar, nk 19. yzyln miras ald ve bu yzylda ege-
men olan dnya grfl buydu. 18. yzyldan itibaren Aydnlanma dflncesi,
dnyada olan biteni insan aklnn giderek geliflmesi ve kendisini snrlayan bofl
inanlardan ve tabulardan kurtuluflu gzyle okuyordu. O zaman ilk antropolog-
larn ifli de bu bofl inanlar ve tabularla yaflayan toplumlar gzleyerek insanln
ilk halini grmeye alflmak oldu. flte Amerikal antropolog L. H. Morgan da bun-
lardan biriydi. Morgan aslnda hukuk eitimi grmflt. 1847 ylnda Seneca K-
zlderililerin urad hakszlklar karflsnda, onlarn haklarn savunmay st-
ne almflt. Bu hukuksal ilgi onu Kzlderililere yaknlafltrd ve Seneca Kzlderili-
lerinin olu oldu. Bu noktadan itibaren hukuku bir yana brakp Kzlderililerin
kltrleriyle ilgilenmeye bafllad ve onlarn iine girerek kltrlerini anlamaya a-
lflt. Yani, ilk evrimcilerin masa baflnda, baflkalarnn anlatlar zerinden kur-
duklar evrimci modellerin aksine, ilk evrimcilerin bir istisnas olarak, ilk alan
arafltrmalarndan birini gereklefltirdi. Onlarn siyasal yaplarn, kandafllk ve
akrabalk iliflkilerini inceledi. Onlarda insanln ilk ama saf halini grerek kendi
evrimci kuramn oluflturmaya bafllad. Alan arafltrmalarnn sonucunda,
1851de Irakualarn Birlii, 1871de ise nsan Kabilelerinin Kandafllk ve Hsm-
lk Sistemleri bafllkl kitaplarn yaymlad. 1877 ylna gelindiinde ise genel ev-
rimci modelini yanstan byk eseri, Eski Toplum ya da nsanln Barbarlk D-
neminden Geerek Yabanllktan Uygarla Ykselmesi zerine Arafltrmalar ba-
sld. Bu eser dnemin dflnrlerini derinden etkiledi. Bu kitapta sosyal bilimler-
de bir varsaymn snanmas ve kantlanmasna dayanan pozitivist kuram olufl-
turma alflmasnn baflarl bir rneini grrz.

Anahtar Kavramlar
Kltrel Evrimcilik Sosyobiyoloji
Difzyonizm atflmaclk
Kltrel Grecilik Kltrel Maddecilik
Tarihsel zgclk Kltrel Ekoloji
fllevcilik Etnobilim
Yapsal-fllevselcilik Simgecilik
Yapsalclk Feminizm
Kltr-Kiflilik

indekiler
GRfi
EVRMC VE TARHSELC KURAMLAR
fiLEVSELC VE YAPISALCI KURAMLAR
PSKOLOJ VE BYOLOJ YNELML KURAMLAR
ATIfiMACI VE UYARLANMACI KURAMLAR
ZGC KURAMLAR
 nite 3 - Kltre Yaklaflmlar: Temel Antropoloji Kuramlar 49

GRfi
Antropolojinin gelifliminde kuramsal zenginlik, daha ok sosyal/kltrel alanda
ortaya kan tartflmalardan tremifltir. Sosyal/kltrel alann, felsefeden ve dier
sosyal bilimlerden de etkilenerek geliflen kuramlar, antropolojinin dier alanlar
zerinde de belirli etkiler yaratabilmifltir. Antropolojide kuramlarn oulluu, bili-
min geliflim tarihi iinde farkl deerler ve sorunlar zerinde odaklaflan ve birbir-
lerini elefltirerek zamanla i ie giren, hatta birbirini besleyen bir dizi antropoloji
okulunun domasyla ortaya kmfltr. Bafllangta, zellikle 19. yzyln sosyal bi-
limlerinin etkisiyle evrimci ve ifllevci, yani ilerlemeci ve dengeyi ngren kuram-
larn egemenliinde olan antropoloji, 20. yzyln ikinci yarsndan itibaren daha
ok atflmac dediimiz kuramlarn etkisi altnda geliflmifltir. lk kuramlar, kltr-
leri btnsel sistemler olarak ele almfllar ve incelenen topluluklar dzenli ve ma-
kul yaflam tarzlar iinde betimlemifllerdi; bu kuramlarn smrgeci gemiflle bir
hesaplaflma kaygs da olmamfltr. II. Dnya Savafl sonrasnda ise smrgeciliin
zlmesi ve nc Dnya olarak tanmlanan lkelerin hzl bir deiflim sreci-
ne girmeleri, atflmann toplumlarn hayatnda asl bir unsur olduuna iliflkin bi-
limsel bakfl asn pekifltirmifltir. fiimdi bu kuramsal oulluun iinde ne kmfl
ve etkili olmufl olanlar srasyla ele alacaz.

EVRMC VE TARHSELC KURAMLAR

19. Yzyl Evrimcilii

19. yzylda antropoloji iinde antropolojinin ilk kuramsal modeli olarak ortaya -
kan evrimcilik, btn toplum ve kltrleri bir geliflme izgisi iinde grmeye alfl-
t. 19. yzyln hkim bilim anlayfln yanstan biyoloji ve jeolojide ortaya kan ev-
rimci yaklaflm, evrenin, yeryznn ve canllarn bafllangtaki hallerinden deifle- Tek hatl evrim: nsanln
rek bugne geldiklerini ortaya koyuyordu. Antropolojik evrimcilik de, tpk doa- geliflimini ilkelden geliflmifle
daki gibi insan kltrlerinin de genifl zaman dilimleri iinde, ilkel olandan ileri afla- doru izlenen tek bir hat
zerinde grmek ve
malara doru deiflime uradn ne srd. Btn evrimci grfller, insanln ve aklamak eiliminde olan
onun kltrnn ilkel (ya da vahfli) olandan uygar olana doru giden tek hatl bir evrimci grfltr.
evrim srecinden getii konusunda hemfikirdiler. Evrimci
Fotoraf 3.1
yaklaflm, kendi ann ilkellerini ya da vahflilerini ise yaflayan
kltrel fosiller ya da evrimin bafllangcndaki insan topluluk- Lewis Henry Morgan
larnn adafl kalntlar olarak grmekteydi.
Evrimci okulun ilk ve en nemli temsilcilerinden birisi Ed-
ward Tylordur (1832-1917). Bugn bile rahatlkla baflvurduu-
muz kltr tanmn yapan Tylor, antropoloji yaznnda bu bili-
min konusunun kltr olduunu syleyen ilk bilim insandr.
Tylor ile birlikte, biyolojik olanla kltrel olan arasndaki ayr-
ma yaplan vurgu ak ve gl bir hal almaya bafllamfltr.
Tylor, kltrel evrimi akln ilerleyifli olarak grmekteydi. Tylora
gre uygar olanla vahfli olan birbirinden ayran en nemli fley,
uygar olanlarn hurafeleri terk ederek akl ve onun rn olan
bilimi benimsemifl olmalardr. Tylorun dflncelerine bakt-
mzda 19. yzyl felsefesini etkileyen iki nemli ismin, diyalek-
tik idealizmin kurucusu Hegelin ve pozitivizmin kurucusu Au-
guste Comteun etkisi altnda kald grlmektedir. Kaynak: http://en.wikipedia.org/wi-
ki/Image:Morgan.jpg
50 Antropoloji

Evrimcilerin bir dier nemli ismi Lewis Henry Morgandr (1818-1889). Esas
meslei avukatlk olan ama Amerikan yerlilerinin davalarna bakarken onlarn
farkl kltrlerine ilgi duyarak onlar incelemeye giriflen Morgan, yazd Eski Top-
lum (1871) bafllkl kitapla dneminin dflncesini byk lde etkilemifltir. Bu
kitapta Morgan insann kltrel evrimini teknolojiyi esas alan ana evreye ayr-
mfltr. nk Morgan teknolojik geliflmenin kltrel evrimle koflut gittiine inan-
yordu. Morgann ilk evresi yabanllk evresidir. Alt, orta ve st aflamalar bulunan
bu evrede insanlk avc-toplayclk etkinliiyle yaflamaktadr. Bu evre mlekili-
in keflfine kadar srmektedir. kinci evre barbarlk evresidir. Bu evre de alt, orta
ve st aflamalara ayrlr. mlekiliin geliflimi, yerleflik hayata geifl, hayvan evcil-
lefltirmesi ve demirin ergitilmesi bu evrede gerekleflmifltir. Homeros zamannn
Grek kabileleri, Romann kurulmasndan nceki talya kabileleri, Sezar zamannn
Germen kabileleri bu evreyi yaflayan topluluklard. Yaznn keflfiyle uygarlk evre-
sine geilir. Bu evre de eski ve modern olmak zere iki aflamaya ayrlr. Morgan
teknolojiye dayal bu aflamalandrmasna koflut biimde evrilen bir akrabalk ve ev-
lilik sistematii nermifltir. Ona gre evlilik, kuralsz cinsel iliflkilerin yafland ilk
halinden adafl tek efllilie doru ilerleyen 15 aflamal bir evrim geirmiflti.
Evrimci antropologlarn en nemli sorunu veri azl idi. Evrimci grfller ve
modeller genellikle baflkalarnn (gezginlerin, askerlerin, kfliflerin, misyonerlerin)
anlatlarna dayanmaktayd. Dolaysyla gzlemlerinde sistemli ve nesnel olama-
dklar grlr. Veri azl ile 19. yzyln hkim grfl olan tarihsel ilerleme anla-
yfl yan yana gelince, sorunlu bir bakfl as ortaya kmflt. Bu okul kltr kavra-
mn ne karmas, fiziksel farklar ne olursa olsun btn insanlarn ruhsal bir bir-
lii bulunduunu ne srmesi ve farkl topluluklarn yaflam biimlerine dikkat ek-
mesiyle bir r amfltr ama kltrler arasndaki eflitlii ve kltrel grecilii ka-
bul etmenin ok uzanda kalmfltr. Beyazlarn temsil ettii Batl modern kltr
ve toplum hayatn evrimin en st basamana koyma eilimi, evrimcileri eflitliki
ve greci yaklaflmn tamamen dflnda tutmaktadr.

SIRA SZDE 19. yzyl evrimci antropologlarnn bilimsel yntemlerindeki en nemli sorun nedir? Tar-
SIRA SZDE
1 tflnz.

D fi N E L M D fi N E L M
Difzyonizm
zellikle etnografya mzesi olarak bildiimiz mzelerde madd kltr rnlerinin
S O R U ve alan arafltrmalarndan
S O R U elde edilen verilerin birikmesi, biricik ve tek hatl bir ev-
rim flemasnn olanakszln gstermek bakmndan yararl oldu. Bu erevede ev-
rimcilie karfl difzyonizmin (yaylmaclk) ykseldiini grmekteyiz. Difzyo-
DKKAT DKKAT
nizm, kltrn geliflim ve deifliminde en nemli etkenin baflka kltrlerden gelen
madd ve manev gelerin o kltre girmesiyle gereklefltiini ne srer. Difzyo-

N N
SIRA SZDE SIRA teknolojik
nizm, zellikle SZDE yeniliklerin her kltrde kendi baflna gerekleflemeyece-
ini syleyerek, kltr iinde zgn bulufllarn ortaya kmasnn istisna ama bafl-
AMALARIMIZ
ka kltrlerden almann genel kural olduunu savunur. Difzyonizm, mzeciliin
AMALARIMIZ
en geliflkin olduu lke olmas nedeniyle ilk olarak Almanyada geliflti. nde gelen
Alman difzyonistleri, insanlk tarihinde bir ka ekirdek blge olduunu ve klt-
K T A P rel gelerinKoralardan
T A P evreye yayldn sylyorlard. Msr ve Mezopotamya gibi
yksek kltrlerin nce temas yoluyla yayldn ve ardndan g ve fetih gibi s-
reler yardmyla daha genifl alanlara daldn savunuyorlard. Bu yaklaflm ne-
TELEVZYON deniyle buT Ekuram,
L E V Z Y Okltr-evre
N kuram olarak da adlandrlmfltr.

NTERNET NTERNET
 nite 3 - Kltre Yaklaflmlar: Temel Antropoloji Kuramlar 51

Difzyonizmi Kuzey Amerikaya taflyan kifli, Franz Boas (1858-1942) olmufltur.

ncelikle kltrel gelerin coraf dalm zerinde duran Boas, kltrel deifli-
min tarihsel ve psikolojik srelerini kurgulamak iin bu gelerin dalmna bak-
mak gerektiini ne srmekteydi. Boasn difzyonist izleyicilerinden pek ou
dikkatlerini kltr alanlarna, yani belirli bir coraf alana yaylmfl ortak kltrel
zellikleri paylaflan kltrlerin grld blgelere evirdiler ve bu ortak gelerin
belirli bir ekolojik blgeyle ilintili olduunu grdler. Kltr ile fiziksel evre ara-
sndaki ilintiye dikkati ilk ekenler bu antropologlar olmufltur. Bunlar, mzeci
antropolojinin etkisiyle rnekleri toplamaya, bunlarn yaylma alanlarn kaydet-
meye ve tiplerine gre snflandrmaya zen gsterdiler. Ancak bu okul asla klt-
r, birbiriyle karfllkl etkileflim ve bant iinde bulunan gelerden oluflmufl b-
tnlkler olarak kavrayan kuramsal bir alm gelifltiremedi.
Difzyonist okulun bu eksiklii, 20. yzyln bafllarnda kltrn btnsel bir
sistem olduu grflnn yaygnlaflmasyla giderilmifl, ama bu yeni bakfl as di-
fzyonizmin temel tezini kknden sarsmfltr. Zira bylelikle yaylmadan ok kl-
trlerin i iflleyifli ne kmaya ve gzlemlenmeye bafllamfltr. Batl olmayan kl-
trlerle temaslar arttka bunlarn sanldndan ok daha tutarl ve mantkl btn-
lkler olduu kavrayfl giderek yerleflmifltir.

Tarihsel zgclk (Amerikan Tarih Okulu)

Bafllangta difzyonist fikirleri benimsemifl olsa da, tarihsel zgc (historical
particularist) yaklaflm kuran kifli Amerikal antropolog Franz Boastr. Boas, fark-
l yaflam tarzlarnn ve dflnce biimlerinin son tahlilde fiziksel evreden etkilen-
diini gstermek amacyla 1883-1884 yllarnda Baffin Adalar Eskimolar arasnda
ilk alan arafltrmasn gereklefltirdi. Ancak Boas, buradaki gzlemleri srasnda bir-
birine ok benzeyen iklim koflularnda genifl bir kltrel eflitlilikle karfllaflt ve bu
durum onun evresel belirleyicilik tezini terk etmesine yol at. Boasn bundan
sonraki ilgisi her tek kltr iindeki ayrntlara ve farkl halklarn kltrel ve tarih-
sel gelenekleri arasndaki iliflkilere yneldi. Boas, alan arafltrmalar sonucunda
kltrel geliflmenin evrensel yasalarn arafltrmadan nce tek tek kltrlerin nasl
gelifltiine baklmas gerektiinin altn izmifltir. Her kltrn kendine zg ve ay-
r bir tarihi olduu grfl tarihsel zgc yaklaflmn esasdr. Bylelikle antropo-
loji iinde nomotetik bilim anlayfl yerine idyografik bilim anlayflna yaklaflan ilk
kifli olmufltur (Nomotetik ve idyografik bilim anlayfllar iin bkz. nite 1).
Boas, kltrel gelenekleri ve yaflam tarzlarn aklamak iin temel etkeni in-
celemenin gerekli olduunu ne sryordu. Bunlar evresel koflullar, psikolojik
etkenler ve tarihsel bantlar idi. Boas bunlar iinde en byk arl tarihsel ba-
ntlara tand. Boasa gre toplumlar ve kltrler, kendi zgl tarihlerinin r-
nyd. Dolaysyla kltr anlamak ancak o toplumun tarihinin incelenmesiyle
mmknd. Kltrler ayrca kendi coraf balamlarndan soyutlanarak da anlafl-
lamazd. Bu adan bakldnda Boasn kltrel greciliin kurucularndan biri
olduu grlr ve 19. yzyl evrimciliine karfl en ciddi kuramsal konumu olufl-
turduu belirlenebilir. Kltrel greci yaklaflma gre eer her kltr kendi tarihi-
nin rnyse, tek izgide ilkelden geliflmifle doru uzanan tekil bir insanlk tarihin-
den bahsetmek olanakl deildir. Bu nedenle stn, geri, ilkel, adafl gibi terim-
lerle kltrler arasnda karfllafltrma yapmann hibir geerlilii olamaz ve buna
bal olarak genel bir kltr kuramna da varlamazd.
Boasn ve kuramnn 20. yzyl antropolojisi, zellikle Amerikan ve Fransz an-
tropolojisi zerinde byk bir etkisinin bulunduu ve antropolojinin temel ilkele-
rinden bir ksmnn Boas retisiyle balantl olduu sylenebilir.
52 Antropoloji

fiLEVSELC VE YAPISALCI KURAMLAR

ngiliz fllevcilii
fllevcilik, kltrel gelerin kltr btn iinde nasl ifllev grdn ve bu b-
tnle nasl uyum saladn antropolojik arafltrmann temel meselesi sayar. fllev-
ciler, antropoloji iinde uzun sreli alan arafltrmasn ilk uygulayan grup olarak
ncellerinden ayrlrlar. ngiliz fllevciliinin kurucusu ve baflta gelen kuramcs
Bronislaw Malinowskidir (1884-1942). Polonya asll olan Malinowski, ngilterede
antropoloji eitimi grmfl ve Yeni Gine yaknlarndaki Trobriand adalarnda yl
boyunca alan arafltrmas yapmfltr. Malinowskinin bu alan arafltrmas, daha son-
raki alan arafltrmalar iin temel bir arafltrma modeli olarak kabul edilmifltir.
Malinowskiye gre btn insanlarn, yeme, ime, barnma, giyinme, trn de-
vamn salamak gibi baz ortak temel ihtiyalar vardr. Dier ihtiyalar bu teme-
lin zerinde ykselir, yani temel ihtiyalarn karfllanmas ikincil ihtiyalar ortaya
karr. Malinowski, kltrel ifllevlerin hem temel hem de bunlardan treyen ikin-
cil ihtiyalar karflladn syler ve ncelikle bu ihtiyalar gidermeye ynelik ol-
Fotoraf 3.2 mayan bir kltrn var olamayacan vurgular. Bylelikle,
ilk bakflta anlamsz ya da temelsiz, baflka neden veya so-
Bronislaw Malinowski nularla bantlandrlamayan gelenek ve greneklerin an-
laml olduu ortaya kacaktr. fllevcilik, belirli ifllevlere sa-
hip gelerin karfllkl ve baml iliflkileri biiminde grlen
bir kltr btnne vurgu yaparak, daha nceki kltr ta-
rihi yaklaflmndan ayrflmfltr. Oysa Boas kltr tarihi yak-
laflm iin bir gelenei ya da inanc incelemek, onun ya ta-
rih ya da insanlarn evrensel psikolojik zellikleri iindeki
kkenini arafltrmak anlamna gelmekteydi.
fllevciliin bafllca kuramsal zayfl, esas olarak klt-
rn bireyin ihtiyalarn karfllamak bakmndan nasl alflt-
na arlk verirken, bireyi aflan sosyo-kltrel etki ve olu-
flumlar (rnein devrimleri, iktisad bunalmlar ya da aile
gibi baz toplumsal kurumlar) ihmal etmesinden ileri gel-
mektedir. te yandan eer btn insanlarn ihtiyalar te-
melde aynysa ve kltrler bu ihtiyalar temelinde rgtlen-
Kaynak: http://upload.wikimedia.org/ miflse, kltrel farkllklarn kaynann ne olduunu akla-
wikipedia/commons/6/67/Malinowski.jpeg mak konusunda herhangi bir alm getirmemektedir.

Yapsal-fllevselcilik
Bu yaklaflmn kurucusu ve ilk kuramcs olan ngiliz antropolog Alfred R. Radclif-
fe-Brown (1881-1955), toplumu birbirini destekleyen ge ve kurumlarn karfllkl
iliflkilerinin toplam olarak gren ve kltrn tek tek bireylerin deil bu toplumsal
iflleyiflin bir rn olduunu syleyen Fransz sosyolog E. Durkheimdan etkilen-
mifltir. Bu erevede Radcliffe-Brownn arlk verdii odak, Malinowskinin aksi-
ne, psikolojik ve biyolojik deil, sosyolojiktir. O yzden bu kuram sosyolojinin te-
mel kavramlarndan biri olan toplumsal yap kavramyla iliflki kurmay semifltir.
Durkheimc sosyoloji kuramnda toplumsal yapy kuran en nemli unsur ortak bi-
lin durumudur. Ortak bilin bireyi aflar ve bireysel eylem ve inanlar bu genifl
erevenin tezahrlerinden oluflur. Durkheim, toplumsal gereklie iliflkin herhan-
 nite 3 - Kltre Yaklaflmlar: Temel Antropoloji Kuramlar 53

gi bir unsurun ancak toplumsal gereklie ait bir baflka unsurun sonucu olduunu
syleyen toplumsal belirleyicilik ilkesini getirmifltir. Dolaysyla, toplumun karfllk-
l iliflkiler iinde olan bireylerden olufltuunu kabul etmekle birlikte, bu bireylerin
bireysel davranfllaryla aklanamayacan ne srmfltr. Durkheima gre top-
lumsal gelenekler ve yaplar, bireysel bilinci en bilinli bireyin bile farknda olama-
yaca flekilde biimlendirir. Farkl toplumlar farkl dflnce kalplarna ya da ko-
lektif temsillere sahiptir. flte sosyal bilimin temel inceleme konusu da budur.
Radcliffe-Brown da, bu grfllerden etkilenerek toplumu bir Fotoraf 3.3
organizmaya benzetmifltir. Buna gre bu varln kuran ve deva-
A. R. Radcliffe-Brown
mn salayc biimde, denge halinde alflan bir btndr. te
yandan, Durkheimn temel ald birey-toplum iliflkisinde oldu-
u gibi birey, onu aflan toplumsal yasalara boyun een, bu yasa-
lar gereince hayatn srdren bir unsurdur; bireysel farkllklar
ancak bu ereve iinde ortaya kabilmektedir. Malinowskinin
kltr kuramnda birey esastr ve kltrn bireyi nasl destekle-
dii ne kar. Yapsal-ifllevselcilikte ise konu, bunun tersine,
toplumsal yapnn farkl gelerinin toplumsal dzen ve dengeyi
nasl ayakta tutacak biimde alflt olmufltur. Her iki yaklaflm
arasnda vurgu fark aktr: Malinowski bireyin temel ihtiyalar
zerinde dururken, Radcliffe-Brown toplumsal yapnn ifller bi-
imde srdrlmesine dikkati eker. Her iki grfl de btnc
kltr anlayflna byk katk yapmfl, alan arafltrmas teknikleri-
nin gelifliminde byk bir rol oynamfltr. Kltrel gelenekleri,
kurumlar, alflkanlklar tek baflna olgular olarak ele almak yeri-
ne, iinde var olduklar ve gelifltikleri toplumsal balama bak- Kaynak: www.andaman.org
mak gerektiini vurgulamalaryla bu kuramlar, antropolojinin
btnc ynnn geliflmesinde nemli bir katk yapmfltr. Bu-
nunla birlikte her iki kuramsal yaklaflm da tarihsel gereklii dflarda brakmala-
ryla elefltirilmifltir. Ayrca hem kltrel deiflme meselesi hem de fiziksel ve biyo-
lojik evrenin kltr zerindeki etkileri bu kuramlarda ihmal edilmifltir.

ngiliz ifllevcilii ile yine ngiltere kkenli yapsal-ifllevselcilik arasndaki temel fark ne-
SIRA SZDE SIRA SZDE
dir? Tartflnz. 2
D fi N E L M D fi N E L M
Yapsalclk
Antropolojide yapsalc dflnce, dilbilimci Saussaureden etkilenen Claude Lvi-
S Oyapsal-ifllevselci
Strauss tarafndan gelifltirilmifltir. Yapsalclk da, tpk ifllevci ve R U S O R U
bakfl alarnda olduu gibi, tarihi dflarda brakan bir analiz erevesi oluflturmufl-
tur. Yapsalclk, toplumsal olgu ve gelerin ancak toplumsal yap denilen ve sade-
DKKAT DKKAT
ce bir model kullanlarak eriflilebilecek gizli bir boyutun varl zerinden anlaflla-
bileceini ne srer. Bu gizli boyut dilde sakldr. Zira dil, insan akln dzenleyen

N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
mekanizmalarn dfla vurumudur ve kltr dediimiz fley, aslnda bu mekanizma-
larn dflsal yansmasndan baflka birfley deildir. Dolaysyla insanlarn zihinsel al-
glar, insanla nesnel dnya arasndaki yegne iliflki biimidir. Doal ya da nesnel
AMALARIMIZ AMALARIMIZ
dnya, insann zihinsel kavrayfl dflnda bir gereklik deildir. Bu dnya zihnin te-
mel mekanizmalar tarafndan zihinde infla edilmekte ve dille dfla vurulmaktadr.
flte yapsalc antropoloji bu temel mekanizmalarn ilkelerini bulmayaK T A Palflr. Yap- K T A P
salcln temel kabulne gre bu ilkeler zaten insan dflncesini yneten srele-
rinin yapsnda mevcuttur.
TELEVZYON TELEVZYON

NTERNET NTERNET
54 Antropoloji

Fotoraf 3.4 Lvi-Straussu izleyen dier yapsalclar zgl kltrel sistemle-

Claude Lvi-Strauss
rin yapsal iflleyiflini aklamaya ynelmifllerdir. Fransz antropolog
Louis Dumont (1911-1998) Hindistandaki kast sistemini toplumda-
ki yapsal ilkeyle; ayrlma, hiyerarfli, etkileflim ilkeleriyle akla-
maktayd. Yapsalclk, sadece tarihi gz ard etmesiyle deil, de-
iflmeyi aklamaktaki gszl ve zihinsel srelere tand
arlk nedeniyle kltrdeki evresel uyarlanma boyutunu dikkate
almamasyla elefltirilmektedir.

PSKOLOJ VE BYOLOJ YNELML

KURAMLAR

Kltr-Kiflilik Kuram
Bu kuram, sosyolojiden ok psikolojinin etkisi altnda, 1930larn
ortalarndan itibaren antropologlarla psikologlar arasnda kurulan
yakn iliflkilerin bir sonucu olarak Kuzey Amerikada geliflmifltir.
Kaynak: ww.aber.ac.uk/media/ Kuramn ncs ve Boasn rencisi olan Ruth F. Benedict (1889-
Documents/S4B/sem09.html
1948), hem kltrlerde ve hem de bireyin ruh hallerinde karfllk
bulan ortak tema ve bafla kma yollarnn var olduunu ne sr-
mflt. Dolaysyla kltrleri benimsenen bu bafla kma yollar zerinden tanm-
lamak ve snflandrmak mmknd. Kltrn i tutarll, ancak bireyin sorunlar-
la bafla kma kapasitesini ykselttii lde srdrlebilen bir konuydu. Bu a-
dan sorunlu kltr geleri zamanla ya deiflerek ya da baflka bir biime dnfle-
rek bu i tutarlln yeniden oluflmasna hizmet edecek biimde var olabilmektey-
di. Kltr rntleri (1934) bafllkl kitabnda Benedict bireylerin ruhsal yaplarn
belirleyen iki tip kltr ayrt etmifltir. Birincisi uzlaflmac, psikolojik ve duygusal
aflrlklardan kanan Apollon tipi kltr, ikincisi ise coflkulu ve romantik, fliddete
ve tehlikeye eilimli Dionisyak tip kltrdr. kinci Dnya Savafl iinde, savafln
sonlarna doru, Japonlarn inat savaflkanl karflsnda sorun yaflayan Amerikan
ordusu, Japonlarn bu ruh haline bir aklama getirmek zere Ruth F. Benedicti
grevlendirmifllerdi. Benedict, bu arafltrma grevi sonucunda
Fotoraf 3.5
kaleme ald Krizantem ve Kl (1946) bafllkl kitapla bu Ja-
Ruth F. Benedict pon ruh durumuyla Japon kltr arasnda bir iliflki kurdu.
Bylelikle kltr temel kiflilik yapsn biimlendiren en nem-
li etken olarak kavrayan kltr-kiflilik kuram temel eserlerini
vcuda getirmifl oluyordu. Bu kuram psikolojik antropoloji di-
siplininin geliflmesine yol at. Bu disiplin 1960larda en gr-
kemli ve en revata olduu yllar yaflamfltr.
Benedict ve izleyicileri, insanlar ve kltrlerini uyarlanabi-
len olgular olarak deil, neredeyse sadece kltrel bir uzay
iinde varolan, onlar evreleyen fiziksel dnyadan, dier kl-
trlerden ve tarihsel olaylardan soyutlanmfl geler olarak gr-
mekle elefltirilmifllerdir.

Kaynak: http://commons.wikimedi-
a.org/wiki/Image:Ruth_Benedict.jpg
Sosyobiyoloji Kuram
Toplumsal olgu ve olaylarn biyolojik ve genetik nedenlere da-
yal olduunu savunan sosyobiyoloji kuram, kltrel ge ve
kurumlarda bu esas arayan antropolog ve sosyal bilimcilerin
dayand temel yaklaflm olmufltur. Yaklaflm, tarih ve kltr
 nite 3 - Kltre Yaklaflmlar: Temel Antropoloji Kuramlar 55

arafltrmalar gibi toplumsal bakfl alaryla ele alnmas gereken insan eflitlilie
iliflkin durumlar, biyolojik olgulara balanan bir nedensellie indirgemesiyle elefl-
tirilmektedir. Bu yaklaflmn vard en u nokta, pek ok karakterin kltrel sre-
ler yoluyla sonradan kazanlmfl durumlar olmayp genlerde sakl olduunu iddia
eden genetik indirgemecilikte grlr.

ATIfiMACI VE UYARLANMACI KURAMLAR

Yeni Evrimcilik
kinci Dnya Savaflnn sonrasnda kltrel temaslar daha da yaygnlaflmfltr. Sa-
nayileflmeyle tanflmamfl toplumlarn kresel iktisad sistemle btnleflme srele-
rinin hzlanmas, yeni uluslarn ortaya kfl bu srece damgasn vurmufltur. Bu
srete Batl olmayan toplumlarn yaflad hzl deiflimin yansra, Batl toplum-
larn da enflasyon, enerji bunalm, kirlenme, iflsizlik gibi sorunlarnn younlaflt
gzlemlenir. Bu sorunlar karflsnda mevcut deerlerin ve kurumlarn yeniden gz-
den geirilmesi ihtiyac ortaya kmfltr. Byle bir arka planda ortaya kan yeni
antropoloji akmlarnn deiflme vurgusunu esas almas kanlmaz olmufltur. Bu
erevede sanayileflme ve teknolojik geliflmenin etkisi altndaki toplumlara eilen
bir antropoloji yaklaflm geliflmifltir. Bu yaklaflma yeni evrimcilik diyoruz.
Byk kltr tarihisi Gordon Childe ile birlikte alflmfl olan Amerikal antro-
polog Leslie White (1900-1975) bu yaklaflmn ilk temsilcisidir. lk evrimciler gibi o
da belirli kltrlerin kendi zgl evrimleriyle deil, kltrn genel evrimleflme ei-
limiyle ilgilenmifltir. Ancak ilk evrimcilerin temel kabul olan kltrel ilerleme g-
rfln veri olarak almak yerine, bunun nedenlerini aklama abasn ne kar-
mfltr. Teknolojik ilerlemeyi belirleyici kabul etmekle H. Lewis Morgana yaklafl-
makla birlikte, ilerlemifl saylan toplumlarla ilkel saylan toplumlar arasndaki gelifl-
me farkn aklarken, kullandklar enerji miktarn esas almfltr. Ona gre kltr,
insanlarn yeni enerji kaynaklarndan yararlanmay renmeleri sreci iinde ilerle-
mektedir: Kas gcnden bafllayp hayvan gcne oradan rzgr, su gcne ve en
sonunda fosil yaktlara varan bir kaynak kullanmnn ilerlettii bir kltrel hayat
kurgusudur bu. Her teknolojik ilerleme kullanlan ve kullanlma potansiyeli olan
enerji miktarn artrmakta ve bylelikle daha ileri ve daha karmaflk bir toplumsal
ve kltrel aflamaya geilmektedir. Bu yaklaflm, baz kltrlerin neden dier baz-
larndan daha hzl ilerleme kaydettii konusundaki yetersizlii, yani tarihsel ve
ekolojik nedenlere dnk temellendirme boflluklarndan dolay elefltirilmifltir.

19. yzyln evrimcileri ile yeni evrimcilerin kltrel evrime bakflndaki

SIRA temel
SZDE fark nedir? SIRA SZDE
Tartflnz. 3
D fi N E L M D fi N E L M
Kltrel Ekoloji Yaklaflm
Bafllca temsilcisi Julian Steward (1902-1972) olan bu okul, belirli bir kltr ya da
kltr blgesinde oluflan deiflimler dizisine vurgu yaparak evreninS O R U kltrel ev- S O R U
rim ve oluflumlar zerindeki etkisini vurgular. Bu bakfl asyla 19. yzyl evrim-
ciliinden farkllaflarak ok hatl bir evrim modelini savunur. ok hatl evrim, in-
DKKAT DKKAT
sanln geliflimini basitten karmafla doru tek ve zorunlu bir izgi zerinde de-
il, evresel ve toplumsal koflullara bal olarak her corafyada ve her zamanda

N N
SIRA SZDE
farkl farkl geliflme yollarnn ve tarzlarnn bulunduu bir eflitlilik iinde grmek SIRA SZDE

eilimindedir.
AMALARIMIZ AMALARIMIZ

K T A P K T A P

TELEVZYON TELEVZYON
56 Antropoloji

Bu yaklaflm, sosyo-kltrel sistemler ile evreleri arasndaki iliflkiye arlk ve-

ren ilk yaklaflmdr. Kltrn uyarlanma yeteneine ve esas olarak kltrlerin or-
taya kfl ve geliflimlerinde uyarlanmann temel itici g olduu noktasna vurgu
yapmaktadr. Temel meselesi, kltrn belirli evresel koflullara uyarlanmak bak-
mndan nasl ifllediini incelemektir.

Yeni fllevcilik
Yeni ifllevcilik, Malinowskinin rencileri E. E. Evans-Pritchard ve Meyer Fortesin
derledii Afrika Siyasal Sistemleri (1946) kitabnda yer alan makalelerin salad
almdan kk almfltr. Akmn temsilcisi, bu derlemedeki en nemli makalelerden
birine imza atan Gney Afrika doumlu Britanyal antropolog Max Gluckmandr
(1911-1975). Reformist bir yaklaflm benimseyen Gluckman, ifllevcilikte Malinows-
kiyi esas almakla birlikte, onu toplumsal rgtlenme iinde atflmann roln gz
ard etmekle elefltirir. Dayanflma ve toplumsal sistemin srekliliini salayan ku-
rumlar yannda dflmanlklar, aileler aras yabanclaflma, otoriteye ynelen tehdit-
ler gibi sreler de toplumsal hayatn olaan ynleridir. Gluckmana gre yine de
atflmaya ramen toplumsal dayanflma (hatta zaman zaman atflma dinamii sa-
yesinde) korunabilmektedir. Toplumsal kurumlardan birinde ortaya kan, hatta
sreklilik kazanan bir atflma, bir baflka kurumun gerektirdii uzlaflmayla denge-
lenir. Hatta atflma toplumsal sistemi besler ve glendirir. Ancak bu aklama,
toplumsal deiflmenin nasl gereklefltiini aklamakta yetersiz kalmaktadr.

SIRA SZDE Geleneksel ifllevci yaklaflmla yeni ifllevcilik arasndaki temel bakfl as fark ne olabilir?
SIRA SZDE
4 Tartflnz.

D fi N E L M
MarksD Antropoloji
fi N E L M

Esas olarak Fransz antropolojisi iinden kk alan Marks antropoloji Stanley Dia-
S O R U mond, Claude S O Meillasoux
R U ve Maurice Gaudelier gibi antropologlar tarafndan ku-
ramsallafltrlmfltr. Bu antropologlar evre ile kltrel evrim arasndaki iliflkiye
baktklarnda, toplumsal sistemlerin dnflmesine yol aacak iliflkilerinin nemini
DKKAT DKKAT
grrler. Marx (1818-1883) deiflmeyi meydana getiren koflullar incelerken top-
lumsal iliflkilerin uyumundan ok atflmalar merkeze almflt. Kuramsal temelini

N N
SIRA SZDE SIRA SZDEalan Marks antropolojiye gre de, toplumlarn ounda kay-
bu temel kabulden
nak ve iktidarn belli ellerde toplanmas ve kaynak dalmnn eflitsiz oluflu, bir
yandan bu dengesizliin srekli bir atflma potansiyeli halinde srp gitmesine
AMALARIMIZ AMALARIMIZ
neden olan iktidar mcadelesine yol at gibi, te yandan kltrel deiflmenin
temel dinamii de olmaktadr. Marks antropologlar dikkatlerini kltrn iinde-
K T A P ki retim ve K datm
T A P aralarnn nasl flekillendiine ve nasl deiflim geirdiine
vermifllerdir.
Bununla birlikte Marks antropologlar, Morgann evrimci tezlerine dayanarak
TELEVZYON Ailenin, Devletin,
T E L E V Z Yzel
O N Mlkiyetin Kkeni adl kitabnda tek izgili bir evrim mode-
li kuran Friedrich Engelsin yapt hataya dflmeyerek, yerel koflullara uygun ola-
rak farkl yollar izlenebileceini kabul etmifllerdir. Ancak Marks antropoloji
Marxn ve izleyicilerinin iktisad indirgemeciliini antropolojiye taflyarak, her fark-
NTERNET N T E R N iliflkisine
l retim-datm ET gre farkl retim tarzlar icat etmekle ve kltrn top-
lumsal sistem iindeki greli zerkliini gz ard etmekle elefltirilmektedir.
 nite 3 - Kltre Yaklaflmlar: Temel Antropoloji Kuramlar 57

Kltrel Maddecilik
Maddeci yaklaflm, kltrel zellikler ve rnler zerindeki vurgusuyla antropolo-
ji iinde her zaman nemli bir yere sahip olmufltur. Bu yaklaflm, byk lde in-
sann gemifl kltrlerinin kant olarak ortaya karlan madd rnlere dayal bir
yorum biimi olan arkeolojinin temel dayanadr. Antropolojide, kltrel zellik-
lerin, kodlarn, norm ve deerlerin, baflta evresel etkenler olmak zere, insan top-
lumlarnn madd koflullarna bal olarak biimlendiini savunur. Bu haliyle Mark-
sizmin tarihsel maddeciliiyle ve bir lde Marks antropolojiyle buluflan klt-
rel maddeci yaklaflmn gnmzdeki en nemli temsilcisi Marvin Harristir.

ZGC KURAMLAR

Etnobilim ya da Biliflsel Antropoloji Yaklaflm

Yapsalclk Kuzey Amerikada yeni bir biim kazanarak biliflsel antropolojiye d-
nflmfltr. Temel yntemi, etnografik verileri dikkatle incelemek suretiyle incele-
nen kltrlerin yapsal ilkelerini ortaya karmaktr. Yaklaflm, ayrntl bilgilerden
karsanan kltrel yaplarn yerlilerin dnya grfln yansttn savunur. Bu
yaklaflmn temel ynelimi, insanlarn dnyay nasl kavradn anlama abasdr.
Bir kltrn mensuplar, evreyi kendi dil kategorileri araclyla alglamakta ve
yaplandrmakta; karar verme mekanizmalarnn bu biliflsel ereveden kan kural
ya da ilkelerle ynlendirmektedir. Biliflsel antropologlar iflte kltrn bu ynn
arafltrrlar.

Simgeci/Yorumcu Antropoloji Yaklaflm

Kltr, o kltrn mensuplarnca ortak olarak paylafllan simge ve anlamlardan
ibaret bir sistem olarak gren simgeci antropolojinin nde gelen savunucusu Clif-
ford Geertzdir (1926-2006). Biliflsel antropologlar dikkatlerini kiflilerin kendi kl-
trleri zerine sylediklerine verirken, simgeci veya yorumcu antropologlar ayin-
ler, mitoslar ya da akrabalk gibi kurum ve yorumlama biimlerinin toplumsal ha-
yat iinde nasl kullanldklarna baklmas gerektiini savunmaktadr. Kltr b-
tnsel bir oluflum olarak deil, genelde eliflik duygu, inan ve kurallar topluluu
olarak grr ve aflr greci bir konuma savrulur. Her duygu, inan ve kurallar top-
luluu dnyay farkl biimde yeniden kurar ve dnyay baflka trl grme olana-
yoktur. Bu olanan yokluu kltrler arasndaki geifllilik kanallarn kapatt
gibi, kltrler birbirlerine benzerler nermesini de geersiz klar.

Feminist Antropoloji
Bafllangta elefltirel antropoloji, antropolojide hkim olan smrgeci ve oryanta-
list zihniyetlere dnk bir yeniden yorumlama ve elefltiri abas olarak geliflti. An-
cak 20. yzyln sonlarna doru postmodernist akmlarn geliflmesine koflut ola-
rak, bilim ve yaflamdaki smr ve tahakkmc zihniyetin tek tecelli noktasnn
dou-bat ikilii olmadna, bunun gibi Marks kuramlarn ne srd gibi
toplumlarn iindeki yegne smr iliflkisinin sermaye ile alflanlar arasndaki
olmadna, bu smr ve tahakkm iliflkilerinin hayatn her alannda mevcut bu-
lunduuna iliflkin ikinci bir elefltirel dalga yayld. Smr ve tahakkm iliflkileri-
ni hayatn her alanna yayan bu zihniyet devriminin en nemli sonularndan bi-
risi smr ve tahakkm kadn-erkek iliflkilerindeki eflitsizlik iinde arayan ve
bunun kltrel tezahrlerini arafltran feminist kuramn geliflmesinde grld. Fe-
58
Erilmerkezcilik: Toplumun
ve toplumsal zihniyetin
rgtlenmesinde erkei ve iliflkisi, neredeyse btn kltrlerde mevcuttu. Buradan hareketle kuram, eflitsiz-
onun toplumsal rollerini
merkeze alarak davranma ve
tutum gelifltirme eilimidir.
Fotoraf 3.6
Margaret Mead
Kaynak: http://commons.wikimedia.org/wiki/Image:
Margaret_Mead_NYWTS.jpg
Antropoloji
minist kuramlara gre kltrel fark esas olmakla birlikte bu smr ve tahakkm
liin kltrel tezahrlerinin toplumsal cinsiyet rollerinin kltrel inflasnda araflt-
rlmas biiminde geliflti ve feminist antropoloji, btn kltrlerde mevcut etnik-
merkezcilik eilimi gibi yine ok yaygn bir erilmerkezciliin varln keflfetti.
Bugn antropolojideki toplumsal cinsiyet alflmalar, bafllangtaki gibi sadece
kadn sorununu esas alarak alflma eili-
mini brakarak erkek arafltrmalarna da gi-
riflmifl ve bylelikle feminist kuram ve fe-
minist antropoloji giderek bir toplumsal
cinsiyet antropolojisine dnflmfltr. n-
l antropolog Margaret Mead bu ynelimin
ilk rnei saylabilir.
 nite 3 - Kltre Yaklaflmlar: Temel Antropoloji Kuramlar
zet
N
A M A
Evrimci ve tarihselci antropoloji kuramlar
1 hangileridir?
Antropolojinin bir bilimsel disiplin olarak ortaya
kmasndan itibaren insan ve kltre ynelik pek
ok bakfl as ortaya kmfl ve farkl yer ve za-
manlardaki gzlem ve deneyimlere dayanan bu
bakfl alarndan bazlar tutarl kuramlara dnfl-
mfltr. Bunlardan ilki, Tylor ve Morgann temsil-
cisi olduu ve antropolojinin kurucu kuram say-
lan 19. yzyl evrimcilii olup onu difzyonizm
ile Franz Boasn savunduu tarihsel zgclk
izlemifltir. 19. yzyl evrimcileri ilkelden geliflmifle
doru ilerleyen tek hatl bir kltrel evrim mode-
lini savunurlar. Difzyonizm kltrel zelliklerin
bir odaktan evreye yayldn savunur. Tarihsel
zgclk ise kltr belirli topluluklara has ayr
ayr varlklar ve znel kurgular olarak ele alr. Bu
bakmdan 19. yzyldaki felsefi eilimlerden biri
olan tarihselciliin antropolojideki yansmas ola-
rak kabul edilir. Bu kurama gre kltrler genel
bir kltr kuramna temel oluflturacak biimde
arafltrlamazlar; her birinin tarihsel olarak ayr ay-
r geliflmifl ve biimlenmifl dnya kurgular, sim-
geleri ve deer sistemleri vardr.
N
A M A
fllevsel ve yapsalc antropoloji kuramlar
2 hangileridir?
fllevselci ve yapsalc kuramlar arasnda ngiliz
ifllevciliini, yapsal-ifllevselcilii ve Fransz yap-
salcln sayabiliriz. Malinowskinin ifllevcilii
kltr insan ihtiyalar temelinde rgtlenmifl
bir btn olarak grrken, Radcliffe-Brownn ya-
psal-ifllevselcilii kltr kavramn kullanmaya-
rak ve toplumsal yap kavramn merkeze alarak
yapnn salkl iflleyiflini salayan bir ifllevsel b-
tnlkten sz eder. Lvi-Straussun yapsalcl
ise kltr zihniyetin dfl dnyay anlamak ve r-
gtlemek iin kurduu bir yap olarak ele alr.
N
A M A
Antropolojide psikoloji ve biyoloji ynelimli ku-
3 ramlar hangileridir?
Antropolojideki psikoloji ynelimli kuram kl-
tr-kiflilik kuramdr. Bu kurama gre insann
temel kiflilik yaps, onun iine doduu kltrle
etkileflim iinde ortaya kar. Biyoloji ynelimli
kuram ise, kltrel ve toplumsal zelliklerin bi-
yolojik gerekler ve mekanizmalar tarafndan be-
lirlendiini ne sren sosyobiyoloji kuramdr.
59
N
A M A
Antropolojideki atflmac ve uyarlanmac ku-
4 ramlar nelerdir?
Bafllangta daha ok btnlkl ve dengeli kl-
tr anlayfllarna dayanan kltr kavrayfllar ve
insanl ileriye doru giden bir tarihsel deiflme
hatt erevesinde grmeye alflan kuramlar ege-
mendi. Daha sonra kltr iindeki atflma ei-
limlerini de dikkate alan ve insanl ok farkl
hatlarda deiflen, topluluklar daha ok evrele-
rine uyarlanma srecinin belirledii bir kltrel
eflitlilik iinde deerlendirmeye alflan kuram-
lar ortaya kt. Yeni evrimcilik, insanln deifli-
minin tek ve dorusal deil eflitli yollar olduu-
nu; yeni-ifllevcilik, kltrel btnl sadece
denge ve birbirini destekleyen bir etkileflimin de-
il kltr iindeki atflma eilimlerinin de sala-
dn; Marks antropoloji, kltrel eflitlilii re-
tim etkinliklerinin ve retim ve datm sistemin-
deki atflmalarn belirlediini; kltrel maddeci-
lik her trl kltrel zellik ve eilimin ardnda
madd ve evresel baz nedenlerin yattn; kl-
trel ekoloji kuram ise kltrlerin esas olarak
insanlarn kendi evrelerine uyarlanma srecinin
bir rn olduunu savunuyor.
N Antropolojideki zgc kuramlar hangileridir?
A M A
5 zgc kuramlar bafll altnda topladmz ku-
ramlar, etnobilim ya da biliflsel antropoloji, sim-
geci/yorumcu antropoloji ve feminist antropolo-
jidir. Biliflsel antropoloji ya da etnobilim, yapsal-
cln zihniyet zmlemesi ynteminin etkisi
altnda kald halde, yapsalclk gibi btn in-
sanla yaygnlafltrlabilecek ortak bir zihniyet
dzeni aramak yerine her kltre iliflkin zgl
bir zihniyet dnyas bulunduunu ve bunu kl-
trn yansttn ne srer. Yorumcu/simgeci
antropoloji, kltrde yer alan simgeler sistemine
ynelir ve bu simgeler sistemindeki farklln te-
mel bir fark olduunu, kltrlerin zglln
ve zerkliini bunun yarattn savunur. Femi-
nist kuram toplumsal cinsiyet iliflkilerini ve bun-
larn kltr tarafndan biimlendirilme tarzlarn
nemser ve kadn bakfl asndan, kadna zg
bir antropoloji kurmaya alflr.
60 Antropoloji

Kendimizi Snayalm
1. Evrimci yaklaflm ilk nce hangi bilim alanlarnda 6. Toplumsal yapnn gelerinin bir dzen ve denge
ortaya kmfltr? iinde iflleyiflini ele alan kuramsal yaklaflm afladaki-
a. Tarih ve arkeoloji lerden hangisidir?
b. Sosyoloji ve felsefe a. Kltr-kiflilik
c. Matemateik ve fizik b. Yapsal-ifllevselcilik
d. Psikoloji ve tp c. Yapsalclk
e. Biyoloji ve jeoloji d. ngiliz fllevcilii
e. Kltrel maddecilik
2. L. H. Morgan insann kltrel evrim aflamalarn ta-
nmlarken hangi lt esas almfltr? 7. Psikoloji ve antropoloji disiplinlerinin yakn iliflki
a. Sanat iinde olduu antropoloji kuram afladakilerden
b. Teknoloji hangisidir?
c. Din a. Kltr-kiflilik
d. flblm b. Kltrel maddecilik
e. Sosyal organizasyon c. Etnobilim
d. Simgeci/yorumcu antropoloji
3. Kltrn deiflmesinde en nemli etkenin baflka e. Yapsalclk
kltrlerden gelen kltrel geler olduunu savunan
antropoloji kuram afladakilerden hangisidir? 8. Yeni evrimcilik olarak bilinen antropoloji kuram kl-
a. Evrimcilik trel evrimi hangi lte gre aklamaktadr?
b. Kltrel maddecilik a. Corafya
c. Difzyonizm b. Yerleflim biimi
d. ngiliz ifllevcilii c. Enerji
e. Yeni ifllevcilik d. Irk
e. Psikoloji
4. Tarihsel zgc yaklaflmn sahibi antropolog kimdir?
a. Franz Boas 9. Toplumda ortaya kan atflmalarn toplumsal yap-
b. Lewis H. Morgan nn iflleyiflinde nemli bir unsur olduunu savunan ku-
c. Edward Taylor ramsal yaklaflm afladakilerden hangisidir?
d. Ruth F. Benedict a. Postmodernizm
e. Bronislaw Malinowski b. Yapsal ifllevcilik
c. Yapsalclk
5. Kltrn temel grevinin insanlarn ihtiyalarn kar- d. Yeni ifllevcilik
fllamak olduunu savunan antropolog kimdir? e. Kltrel maddecilik
a. Alfred R. Radcliffe-Brown
b. Ruth F. Benedict 10. Kltrn, o kltrn yelerince ortak olarak payla-
c. Claude Lvi-Strauss fllan simgeler ve anlamlardan ibaret olduunu savunan
d. Bronislaw Malinowski kuram afladakilerden hangisidir?
e. Gordon Childe a. Yeni evrimcilik
b. Kltr-kiflilik
c. Yapsalclk
d. Yeni ifllevcilik
e. Simgesel/Yorumcu antropoloji

Yaflamn inden
10.01.2006
Gene Japonya (M. Belge)
Ruth Benedict, antropoloji biliminin erken byk tem-
silcilerinden biriydi. Hocas, ilk kuflak diyebileceimiz
Boas, yetifltirdii en iyi renci ise gene byklerden
Margaret Mead...
Hayatnn son yllar dnya savaflna rastlar. Bu srada
ABD hkmeti ondan Japonyay incelemesini istedi.
Savafl halinde olduklar Japonyay anlayamyorlard,
nk Japonya kltr hakknda bir fley bilmiyorlard.
Ancak, asl sorunlar Japonyay savaflta nasl yenecek-
leri deil, savafltan sonra onunla nasl barflacaklaryd!
Birinci Dnya Savafln izleyen geliflmeler, ncelikle Al-
manyann Nazizme gidifli, btn dnyaya, yalnz savafl
kazanmann deil, barfl getirecek barfl yapmann da
ok nemli olduunu gstermiflti. fiimdi Japonyada da,
ileride daha byk dertlere yol aacak anlayflszlklar
yapmamak iin tedbir alyordu Roosevelt ynetimi.
Zaten bu barfl ama olmasa herhalde Ruth Benedict
gibi saygdeer bir toplumsal bilimci de byle bir alfl-
ma iinde yer almak istemezdi.
Uzatmayaym, bu alflma Benedicte son kitab olan
Krizantem ve Kl yazdrd. Ksa sre sonra da (1948)
ld zaten.
Kitab byle bir bilim insanndan beklenecek keskin
gzlemler ve zl deerlendirmelerle dolu. 1946da, ifl-
lerin nasl, ne ynde yryecei henz pek belli deil-
ken yazlmfl. Nasl yryeceini o zaman bilmeyen Be-
nedictin tahminlerinin doru ktn nasl yrd- birincisi -nemli ve gerekli, ama yeterli deil. kincisi
n izleyerek bilen bizler rahata grebiliyoruz.
Adann birinde, savafln bitiminden 20 ksur yl sonra,
bittiinden haberi olmad iin kendi savafln yrt-
meye devam ederken bulunan Japon askeri, flaflrtc bir
gerek. Harakiri, Kamikaze, mparatora (Tanr olduu
inancyla karflk) kr krne ballk da Japon toplu-
munun herkese bilinen zellikleri, kurumlar arasnda.
Evet, sorun bu, o tarihte: Japon tepkisi ne olacak, Ja-
ponlar nasl direnecek?
Benedict, direnmeyeceklerini, yeni durumu veri olarak
kabul edip kendilerine bu koflullar iinde yeni bir gelifl-
me rotas izeceklerini sylyor. Ve hakl kyor.
nite 3 - Kltre Yaklaflmlar: Temel Antropoloji Kuramlar 61
Hakl kaca bu sonuca nasl vardn anlatmama im-
kn yok. Bunun iin kitabn kendisini okumak gerek.
Hem de, insan bunu ifl edinirse o sralarda bunun kar-
fltn kantlamak zere yazlmfl edebiyatla karfllafltra-
rak okumak gerek. Ama sonu, bilim dediimiz bu
yaklaflm tarzna niin sayg duymamz gerektiini gs-
teren bir sonu oluyor. Benedict, tarihe ve edebiyata,
ocuk yetifltirme yntemlerine, ahlak anlayfl(lar)na,
toplumsal snflar aras iliflkilere bakyor. Bu arada, da-
ha dolaysz bir veri dzeyi olarak, Japon savafl tutsakla-
rnn davranfl kalplarn da inceliyor. Ve bu sonulara
ulaflyor. fiu ok nemli sz sylyor: Japonlarda bir
alternatifler etii vardr.
Ne demek bu? Japonya askeri bir g olarak dnyay
fethetmeye kalkt, ama yenildi. Bunu olduu gibi ka-
bullenecek ve nne baflka bir baflar modeli koyup
ona eriflmek iin ayn gl seferberlie giriflecek mo-
ral kaynaklara sahiptir. Benedictin son cmlelerini e-
vireyim: fiu anda Japonlar bir flk olarak militarizmin
sndn anlamfl durumdalar. Bunun, dnyadaki
baflka uluslar iin de byle olup olmadn gzleye-
cekler. Olmamflsa, Japonya kendi savafl coflkusunu
yeniden alevlendirerek buna nasl katlacan sergile-
yebilir. Bu flk baflka yerlerde de snmflse, Japonya,
emperyalist hanedan giriflimlerinin flan ve fleref yolu ol-
mad dersini ne kadar iyi rendiini kendine ispatla-
yacak yetenee sahiptir.
Evet, alternatifi olabilmek nemli. Bunun iin nce
evreye bakabilmek (yani, grmek zere bakabilmek)
ve Koflullar flu flekilde deiflmifl diyebilmek gerek. Bu
de, O halde flyle davranmalym. Yeteneklerimi ve
potansiyellerimi bu alanda baflarl olmak zere yeni-
den dzenlemeliyim demek.
Soru belli oldu. Trkiye bunu yapabilecek mi? Souk
Savafl saflaflmasndan kreselleflen dnya gerekliine
adm atabilecek mi?
62 Antropoloji

Okuma Paras
lerleme Kavram zarlarn zerine dalmfl bir oyuncuyu hatrlatr; her
atflnda zarlarn farkl sonularla halnn zerine sal-
(...) Avrupa ktasnda, nce akmaktaflndan kabaca
fln grr. Birinde kazanlan, srekli brnde kaybe-
yontulmufl aletler kullanan Homo cinsinin farkl trleri-
dilir ve tarih sadece zaman zaman birikimseldir, yani
nin yafladn; bu ilk kltrleri, tafl daha ustaca yontan
ksacas sonular uygun bir bileflim oluflturmak iin top-
ve sonra beraberinde cil yapp, kemik ve fildiflini iflle-
lanrlar.
yen kltrlerin izlediini; daha sonra belli evrelere ay-
Sz konusu birikimsel tarihin salt bir uygarla ya da ta-
rabileceimiz, madencilie kadar uzanan, mlekilik,
rihin belli bir dnemine zg olmadnn en inandrc
dokumaclk, tarm ve hayvancln ortaya ktn bi-
rnei Amerikadr. Bu usuz bucaksz kta, insann ge-
liyoruz. Bu halde, birbirini izleyen bu biimler kimileri
liflini byk bir olaslkla . yirminci bin yldan nce,
stn, kimileri afla olmak zere bir evrim ve bir iler-
kuflkusuz son buzullar sayesinde Bering boazn ge-
leme dorultusunda sralanmaktadrlar. Fakat eer bu
en kk gebe topluluklarla grmfltr. Yirmi il
doruysa, acaba sz konusu ayrmlar bizim aralarnda
yirmi beflinci bin ylda, yeni bir doal evrenin kaynak-
benzer farkllklar sergileyen adafl biimleri ele alma
larn tepeden trnaa tarayarak kendi yiyecek, zehir ve
yntemimizi kanlmaz olarak etkilemezler mi? Bu ye-
ilalar iin en eflitli bitki trlerini (birok hayvan t-
ni dolambal yolla birlikte, nceden vardmz sonu-
ryle birlikte) evcillefltiren ve -hl ok gariptir- man-
lar yeniden sorgulanmak durumuyla karfllaflyor.
yok gibi zehirli maddeleri temel gda maddesine veya
nsanln bafllangcndan beri yapt ilerlemeler o den-
dierlerini uyarc ya da uyuflturucuya dnfltren; hay-
li belli ve o denli aktr ki, bunlar tartflmak iin yap-
van trleri zerindeki farkl etkilerine gre yine birok
lacak her giriflim sonunda gelip bir retorik [hitabet] a-
zehir ve uyuflturucuyu dzenleyen; dokumaclk, sera-
lflmasna dayanacaktr. Ancak yine de bunlar dzenli
mik ve deerli metal iflilii gibi zanaatleri doruk nok-
ve srekli bir dizi iinde sralamak sanld kadar kolay
tasna vardran bu insanlar, birikimsel tarihin dnyada-
deildir (...).
ki en flaflrtc gsterilerinden birini baflarmfllardr. Bu
ki sre arasnda karfllkl hibir balant kurulamasa
mthifl eserin deerini anlamak iin Amerikann Eski
bile, kltrler iin doru olan her fley rklar konusunda
Dnya uygarlklarna katksn lmek yeterlidir. En bafl-
da dorudur: Avrupada Neandertal insan, Homo sapi-
ta, kuflkusuz eflitli kullanmlaryla Bat kltrnn drt
ensin en eski biimlerinden nce gelmedi; tersine bun-
temel direini oluflturan patates, kauuk, ttn ve koka
lar onlarn adafllar, belki de ncelleriydiler. Ve G-
(modern anestezinin temeli); belki de daha Avrupa g-
ney Afrikann pigmeleri, in ve Endonezyann devleri
da dzeninde yaygnlaflmadan nce, Afrika ekonomi-
gibi, insanmslarn en deiflik tiplerinin [de], ayn bl-
sinde devrim yapan msr ve yer fst ve sonra kakao,
gede var olmasa bile ayn zaman iinde birlikte var ol-
vanilya, domates, ananas, biber, fasulyenin, pamuun
duklar reddedilmemektedir.
ve kabakgillerin birok tr. Ve yine aritmetiin ve do-
Bir kez daha tekrarlayalm ki, btn bu sylediklerimiz
layl olarak modern matematiin temeli olan sfr, Hint-
insanln ilerleme gereini yadsmyor, tersine bizi bu
li bilginlerin bulmasndan -ki Avrupaya da bunlardan
gereklii daha temkinli kavramaya davet ediyor. Tari-
Araplar aracl ile gelmifltir- en az befl yz yl nce
hncesi[ne iliflkin bilgilerin] ve arkeolojik bilgilerin ge-
Mayalar tarafndan biliniyor ve kullanlyordu. Kullan-
liflimi, bizim zaman iinde ard arda dizilmifl olarak d-
dklar takvimin, ayn devirde Eski Dnyada kullanlan-
flnmeye zorlandmz uygarlk biimlerini alan iinde
dan daha doru olmas belki de bu nedenledir. nkala-
sergilemek eilimindedir. Bu iki fleyi ifade eder: nce-
rn siyasal dzeninin sosyalist mi totaliter mi olduu
likle ilerleme ne kanlmazdr ne de sreklidir; atlama-
konusu zerine ok yazlp izildi. fiu bir gerek ki n-
lar, sramalar ya da biyologlarn dedii gibi deiflinim-
ka, Avrupann yaflad ayn tip olaylar yzyllarca n-
lerden (mutasyonlardan) kaynaklanr. Bu atlama ve s-
ce yaflyor ve ok daha modern formller kullanyordu.
ramalar sadece daha ileri doru ve srekli ayn ynde
Ok zehiri konusunda son zamanlarda yeniden uyanan
olmazlar; yn deifltirerek giderler, bunu eflitli ynlere
ilgi, Amerikal yerlilerin dnyann dier blgelerinde
hamle olanaklar bulunan, ancak bunlarn hibiri ayn
kullanlmayan birok bitkisel maddeye uygulanan bi-
ynde olmayan satrantaki ata benzetebiliriz. lerle-
limsel bilgilerinin, gerektiin de hl birok katklar
mekte olan insanlk, her bir yeni hareketiyle onun iin
salayabileceini gstermektedir.
artk trmanlmfl olan basamaklara yeni basamaklar ek-
leyen, merdiven kmakta olan bir adama pek benzeti- Kaynak: Lvi-Strauss, C. (1985). Irk ve Tarih. (ev. R.
lemez; bu ilerleme daha ok zar atmakta olan ve flans Erdem & H. Bayr). stanbul: Metis Yaynlar. ss.49-52.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
1. e Yantnz doru deilse Evrimci ve Tarihselci
Kuramlar blmn yeniden gzden geiriniz.
2. b Yantnz doru deilse Evrimci ve Tarihselci
Kuramlar blmn yeniden gzden geiriniz.
3. c Yantnz doru deilse Evrimci ve Tarihselci
Kuramlar blmn yeniden gzden geiriniz.
4. a Yantnz doru deilse Evrimci ve Tarihselci
Kuramlar blmn yeniden gzden geiriniz.
5. d Yantnz doru deilse fllevselci ve Yapsalc
Kuramlar blmn yeniden gzden geiriniz.
6. b Yantnz doru deilse fllevselci ve Yapsalc
Kuramlar blmn yeniden gzden geiriniz.
7. a Yantnz doru deilse Psikoloji ve Biyoloji
Ynelimli Kuramlar blmn yeniden
gzden geiriniz.
8. c Yantnz doru deilse atflmac ve
Uyarlanmac Kuramlar blmn yeniden gz-
den geiriniz.
9. d Yantnz doru deilse atflmac ve
Uyarlanmac Kuramlar blmn yeniden
gzden geiriniz.
10. e Yantnz doru deilse zgc Kuramlar
blmn yeniden gzden geiriniz.
nite 3 - Kltre Yaklaflmlar: Temel Antropoloji Kuramlar 63
Sra Sizde Yant Anahtar
Sra Sizde 1
19. yzyl evrimci antropologlar grfllerini genellikle
ikinci elden verilere yani gezginlerin, kfliflerin, misyo-
nerlerin uzak ve yabanc halklarla ilgili gzlemlerine ve
yazdklarna gre biimlendirmekteydiler. Bu tr gz-
lemler ve yazlar bilimsel bir kayg gtmedikleri iin ge-
nellikle nesnellikten uzaktr. Bu yzden bu trden kay-
naklardan elde edilen verilerin gvenilirlii tartfllr. 19.
yzyln evrimci antropologlarnn en nemli eksikleri,
alan arafltrmasna yeterince nem vermemifl olmalar-
dr. Bu nedenle sonraki antropologlarca bir tr masa
bafl antropolojisi yapmakla elefltirilmifllerdir.
Sra Sizde 2
Malinowskinin temsil ettii ngiliz ifllevcilii kltrn
esas olarak insann temel ihtiyalarnn doyurulmas ge-
rei zerine ifllevsel bir btnlk oluflturduunu syler-
ken, yapsal-ifllevselciler temele insann ihtiyalar yeri-
ne yapnn olumlu ve verimli bir biimde ifllemesini
salayan yap-merkezli bir ifllevselcilii esas almfllardr.
Sra Sizde 3
19. yzyl evrimcileri ilkelden geliflmifl olana doru ifl-
leyen ve kltrel ilerleme fikrine dayanan bir evrim
modeli kurmufllard. Oysa yeni evrimciler, kltrel ev-
rimi kabul etmekle birlikte, bunu kullanlan enerjinin
nitelii ve miktaryla aklama eilimindedir.
Sra Sizde 4
Geleneksel ifllevci bakfl, dengeyi ve doyumu esas alan
bir ifllevsel btnlkten sz ederken, yeni ifllevcilik bu
btnln sadece dengeden ibaret olmadn, atfl-
mann da ifllevsel bir rol olduunu vurguladlar.
64 Antropoloji

Yararlanlan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
Benedict, R. (1966). Krizantem ve Kl (ev.
T.Turgut).Ankara: Trkiye fl Bankas Kltr
Yaynlar.
Engels, F. (1979). Ailenin, zel Mlkiyetin ve
Devletin Kkeni (ev. K.Somer). Ankara: Sol
Yaynlar.
Emirolu, K. ve S. Aydn (2003). Antropoloji Szl.
Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar.
Gven, B. (1974). nsan ve Kltr. stanbul: Remzi
Kitabevi Yaynlar.
Lvi-Strauss, C. (1984) Yaban Dflnce (ev. T.Ycel).
stanbul: Hrriyet Vakf Yaynlar
Lvi-Strauss, C. (1985). Irk ve Tarih (ev. R.Erdem &
H.Bayr). stanbul: Metis Yaynlar.
Malinowski, B. (1992). Bilimsel Bir Kltr Teorisi
(ev. S.zkal). stanbul: Kabalc Yaynlar.
Morgan, L.H. (1986). Eski Toplum (2 cilt). (ev.
.Oskay). stanbul: Payel Yaynlar.
zbudun, S., fiafak, B. & Altuntek, N.S. (2007).
Antropoloji: Kuramlar/ Kuramclar. Ankara:
Dipnot Yaynlar.
 4
65

nsann Canllar
Dnyasndaki
Yeri ve Biyolojik
eflitlilii

Kaynak: Mader, 1992, s.335

nsan sadece kltrel olarak deil biyolojik zellikleri bakmndan da byk bir
eflitlilie sahiptir. nsan topluluklar farkl corafyalara sadece kltrel olarak de-
il biyolojik olarak da uyarlanmfl, byle birbirlerinden eflitli dzeylerde farkllafl-
mfllardr. Antropoloji hem bu eflitlilii hem de insann dier canllarla olan ben-
zerlik ve farkllklarn arafltrr.

Amalarmz

N
Bu niteyi tamamladktan sonra,

N
nsann canllar dnyasndaki yeri nedir?
Primat takmnn ve primat takmnda yer alan trlerin temel zellikleri ne-

N
lerdir? nsan neden primat takmnn bir yesi olarak deerlendirilmektedir?
nsann biyolojik eflitliliinin nedenleri nelerdir ve bu eflitlilik nasl tanm-
lanabilir?
sorularna yant verebilecek bilgi birikimine sahip olacaksnz.
66 Antropoloji

rnek Olay

Linnaeus [Carl von Linn] 1758de, Systema Naturae adl yaptnn nihai basksn-
da, kendi trn nasl snflandraca gibi zor bir kararla karfl karflya kalmflt.
Homo sapiensi dier hayvanlar arasnda bir yere mi koyacakt, yoksa bizim iin
ayr bir stat m yaratacakt? Linnaeus orta yolda karar kld. Bizi snflandrma-
sna (maymunlara ve yarasalara yakn bir yere) dhil etti, ama tanmlamasyla
ayr tuttu. Akrabalarmz byklk, flekil, parmak ve toynak says gibi sradan
ayrt edici zelliklerle tanmlad. Homo sapiens iinse yalnzca Sokratik buyruu
yazd: Nosce te ipsum - kendini bil.
Homo sapiens Linnaeus iin hem zeldi hem deildi. Ne yazk ki bu pek duyarl -
zm, daha sonraki yorumcular tarafndan ulara ekilmifl ve son derece arptl-
mfltr. zel olan ve zel olmayan, srasyla biyolojik olmayan ve biyolojik olan,
baflka bir deyiflle kltrel olan ve doal olan ifade etmeye bafllamfltr. (...)
Hem dier hayvanlara benzeriz, hem de onlardan farklyz. Farkl kltrel ba-
lamlarda bu temel gerein bir ynnn ya da dierinin vurgulanmas yararl bir
toplumsal rol oynar. Darwinin anda, benzerliimizin ne srlmesi yzylla-
rn getirdii zararl speklasyonlarn afllmasn salamflt. fiimdi ise, genifl bir po-
tansiyel davranfl aralna sahip esnek hayvanlar olarak farkllmzn vurgu-
lanmas gerekebilir.

Kaynak: Gould, S.J. (2003). Biyolojik Potansiyel ve Biyolojik Belirlenim:

Darwin ve Sonras (ev. C. Temrc). Ankara: Tbitak Popler Bilim Kitaplar,
ss.269-279.

Anahtar Kavramlar
Primat Takm Kuyruksuz Byk Maymunlar
Prosimiyenlar nsan
Antropoidler Irk
Eski Dnya Maymunlar Biyolojik eflitlilik
Yeni Dnya Maymunlar

indekiler
GRfi
NSANIN CANLILAR DNYASINDAK YER
PRMATLAR
Primatlarn zellikleri
Prosimiyenler
Antropoidler
NSANIN BYOLOJK EfiTLL
 nite 4 - nsann Canllar Dnyasndaki Yeri ve Biyolojik eflitlilii 67

GRfi
nsan, homosantrik bir bakfl asyla, kendini btn dier canllardan ayr ve ayr-
calkl bir konuma yerlefltirir. Ayrca sadece kendi trn deil, bu trn ierisin-
de kendi ait olduu grubu da biyolojik zelliklerine dayanarak ayr ve ayrcalkl
ilan eder. Irk olarak adlandrlan bu gruplar ilk bakflta gze arpan biimsel zel-
liklere dayanmaktadr. Doru, gvenilir ve deiflmez olduu n kabulne dayanan
bu snflandrmalarn kkenini, geliflimini ve geerliliini, insann canllar dnya-
sndaki yerini de dikkate alarak deerlendirelim.

NSANIN CANLILAR DNYASINDAK YER

Gndelik yaflammzda her fleyi snflarz. Bazlarn renklerine, bazlarn boyutla-
rna, dierlerini ise younluklarna gre. Snflama varlklar daha iyi anlamamza,
bunlar arasndaki iliflkileri zmlememize yardmc olur. nsann varlklar dnya-
sndaki yeri de bizim tarafmzdan sklkla sorgulanr. Sosyal bir varlk olmamz bi-
zi karnca ve ar gibi dier sosyal canllara yaklafltrmaktadr. Yavrularmz dour-
mamz ve onlar st veren memelerle beslememiz yarasa, balina ve kurt gibi me-
meli canllarla benzerdir. El ve ayaklarmzn befl parmakl olmas primat takm- Primat: Yaflayan ve soyu
nn dier yeleriyle paylafltmz bir zelliktir. znt ve sevincimizin dfla vuru- tkenmifl olan maymunlar,
kuyruksuz byk
mu asndan flempanzelerle benzeriz. ki ayakllk asndan sereyle, yerde yafla- maymunlar ve insan
mak asndan kertenkele gibi baz hayvanlarla benzer bir uyarlanmaya sahibiz. kapsayan, memelilerin
birtakmdr.
Kimi zellikleri insana benzer olan bu hayvanlar nasl snflanmal? Ar, yarasa ve
sereyi uabilmeleri nedeniyle; yarasa, flempanze ve insan memeli olmalar nede-
niyle; balk ve balinay suda yaflamalar nedeniyle; sere ve insan iki ayakl olma-
lar nedeniyle ayn gruplara yerlefltirebiliriz. Demek ki canllar sahip olduklar
benzer zelliklerden yola karak ayn snflara yerlefltirebiliriz. Ancak, bu olduka
keyfi bir snflandrma olur. nsan hem kufla hem de balinaya benzetirsek canlla-
r snflama giriflimlerini ve insann canllar dnyasndaki yerinin nerede olduu so-
rununu zmszle srklemifl oluruz. Bu sorunun zmn 18. yzylda ya-
flamfl olan nl doa bilimci Carl von Linnnin (1707-1778) canllar snflama de-
nemesinde bulmaktayz. Biyolojik snflama sistemi olarak bilinen taksonomi, bili-
nen canllarn bir listesini vermekten ok, paylafltklar zellikleri dikkate alarak
onlarn birbirleriyle iliflkilerini belirlemeye dayanmaktadr. Yaflayan organizmalar-
da Tanrnn tasarmnn doasn anlamaya ynelik olan bu snflama, gnmzde
evrimsel yapnn tanmlanmasnda kullanlmaktadr.
Canllar birbirleriyle olan benzerliklerini farkl nedenlerden tr kazanabil-
mektedirler. rnein zellik ortak atadan aktarlmfl olabilir. nsan ile balinann
yavrularn dourmalar ve bunlar st veren memeleriyle beslemeleri her iki can-
lnn memeli olduunu, dolaysyla ortak bir atadan bu zellii aldklar sylenebi-
lir. Plasental memeliler, bu zellikleriyle hem yumurtlayan canllardan hem de Plasenta: Gebelik sresince
keseli memelilerden farkldr. Ortak atadan kaltlan, birden fazla tr tarafndan fetusun anne karnnda
yaflad, anneden alnan
paylafllan ve yapsal adan benzerlik gsteren organlara kkendefl (homolog) or- gdalar fetusa aktarma
ganlar denilmektedir. nsann kolu, yarasann kanad ve balinann yzgeci, ayn zelliine sahip ii sv dolu
kesedir.
kemik sistemine sahip olmalar nedeniyle ayn kkenden gelen benzer organlar-
dr. Ancak kkendefl organlarn ayn ifllevleri yerine getirmeleri gerekmez. nsann
kolu, yarasann kanad ve balinann yzgeleri farkl ifllevleri stlenmekle birlikte
bunlar, st kol, nkol, dirsek, el bilek, el tarak, parmak ve trnak/penelerinin bu-
lunmasyla birbirine benzer, kkendefl organlardr.
68 Antropoloji

Canllarn sahip olduklar zellikler arasndaki benzerlikler, btnyle kaltm-

dan kken almamaktadr. Baz zellikler, birbirlerinden bamsz olarak, evrim s-
recinde benzer ortamlara uyum salamayla da kazanlmfl olabilir. Ar ve yarasa ha-
vada umaya benzer bir uyarlanma gstermektedirler. Ancak her ikisinin kanat ya-
plarna ayrntl bir flekilde bakldnda, umay salayan organlarnn birbirlerin-
den btnyle farkl olduu grlr. Yarasa ve ar umaya uyarlanmfl, bizim ka-
nat adn verdiimiz organlara sahip olmalarna karfln, yarasada yer alan kemikler,
kas ve sinir siteminin benzeri arnn kanadnda mevcut deildir. Kkenleri farkl
olan, dolaysyla evrimsel adan birbirleriyle iliflkili olmayan, ancak benzer ifllev-
leri stlenen organlara ise ifllevsel ya da grevdefl (anolog) organlar denilmektedir.
Ar ve insan evrimsel adan farkl kkene sahiptirler ve canllar snflamasnda
farkl yerlere yerlefltirilmektedirler. Biyologlar canllar organlarnn ifllevlerine g-
re deil, yap ve kkenlerine gre snflayarak kufllar (sere, gvercin), balklar
(hamsi, alabalk), memeliler (balina, yarasa, flempanze ve insan) ve bcekler (ar,
kelebek, karnca vb.) fleklinde yapmaktadrlar. Bylece bu gruplarn birbirleriyle
ortak zellikleri, onlarn geldikleri kkene iliflkin bilgileri de yanstmfl olur.

Resim 4.1

nsann kolu ve
yarasann kanad
farkl ifllevleri olsa
da ortak bir kkene
sahip olan
kkendefl
(homolog)
organlardr.
Yarasann kanad
ve kelebein
kanadysa ifllevleri
ayn ancak
evrimsel kkenleri
farkl olan grevdefl
(anolog)
organlardr.

Kaynak: Park,
2001, s.165
 nite 4 - nsann Canllar Dnyasndaki Yeri ve Biyolojik eflitlilii 69

zellikler yalnzca yap ve kkenlerine gre deil, geliflmifl ya da ilkel zellik-

lerin korunmas dikkate alnarak da yaplmaktadr. lk memeliler befl adet parmaa
sahiptir, dolaysyla primat takmnn yelerinin de befl parmakl el ve ayaklara sa-
hip olmalar, primat takmnda ilkel zelliklerin korunduu anlamna gelmektedir.
Buna gre tek toynakl gnmz atnda, bu geliflmifl bir zellik olarak karflmza
kmaktadr. Bununla birlikte, geliflmifl ya da ilkel zellikler grecelidir. Primat ta-
kmnn bir yesi olan insann befl parmaa sahip olmas ilkel bir zellik olmakla Prosimiyen: En erken
birlikte, dier parmaklarna oranla uzamfl el baflparma, tremifl organ olarak de- primatlara benzeyen, kk
beyni, kntl burnu ve iri
erlendirilmekte ve prosimiyenlerdekinden daha hassas tutuculuk zelliine sa- gzleriyle ilkel
hip olan insan baflparma geliflmifl bir zellik olarak kabul edilmektedir. Genetik zelliklere sahip olan
primat grubudur.
zellikler, morfolojik zelliklerin yan sra canllarn snflamasnda kullanlan yeni
bir yaklaflmdr. Molekler sistematik olarak da bilinen bu tr snflamalarda DNA DNA (Deoksiribo Nkleik
Asit): Genetik kodu taflyan
dizilimi, DNA aprazlanmas, proteinlerin immnolojik tepkimelerinin karfllafltrl- molekllerdir.
mas gibi zellikler kullanlarak trler arasndaki genetik uzaklk belirlenmektedir.

Snf nsann Yeri Tablo 4.1

nsan Trnn
Alem Hayvanlar Canllar
fiube Kordallar Snflamasndaki
Yeri
Alt flube Omurgallar
Snf Memeliler
Alt snf Plesantal memeliler
Takm Primatlar
Alt takm Antropoidler
st aile Hominoidler
Aile Hominidler
Cins Homo
Tr Sapiens

Ayn kkenden gelen organlar, primitif ve tremifl organlar ile canllar arasn-
daki genetik uzaklk dikkate alndnda insann canllar dnyasndaki yeri flyle
tanmlanabilir: Besinlerini sindiren, hareket etmesi, duyu ve sinir sitemine sahip ol-
masyla insan, canllar dnyasnda mantarlar, tek hcreliler, virsler, bitkiler lem-
lerinin deil hayvanlar leminin bir yesidir. Hayvanlar leminde sngerler, deniz-
yldzlar, kurtlar, salyangozlar ya da kafadan bacakllar gibi hayvanlarla deil v-
cudu boydan boya geerek farkl kollara dallanan sinir sitemine sahip olmas ne-
deniyle insan, kordal hayvanlarla ayn flubede yer almaktadr. nsann da iinde Korda: Vcudun orta
hattndan uzanan merkezi
yer ald grupta omurga adn verdiimiz kemik bir yapyla merkezi sinir sistemi- sinir sistemidir.
nin evrelenmesi nedeniyle dier omurgallarla ayn alt flubede yer almaktayz.
Omurgallar arasnda bazlar kufllar, srngenler, kurbaagiller gibi yumurtlarken;
scakkanl, yavrularn plasenta ierisinde byten, onlar st vererek besleyen in-
san memelidir. Ancak, memeliler de kendi yafladklar uyarlanmalarn bir sonucu
olarak farkl anatomik zelliklere sahiptir. Bu nedenle memeliler etiller, kemirici-
ler, tek toynakllar, ift toynakllar gibi birok takma ayrlmaktadr. nsan bu ta-
kmlar ierisinde iri beyinleri, boyutlu grme yetisine sahip olma, ellerinde befl
parman mevcut olduu, pene ya da toynaa sahip olmayan, primat ad verilen
takmla benzer zelliklere sahiptirler.
70
ye kemikleri: Kol ve
bacaklar ile bunlar
oluflturan kemiklerdir.
Anatomi: Canllar oluflturan
yaplar ve aralarndaki
iliflkileri inceleyen temel
bilimdir.
Resim 4.2
Baz Primatlarda
Elin Yaps
Kaynak: Rosen,
1974, s.146
Antropoloji
PRMATLAR
Prosimiyenleri, Eski ve Yeni Dnya maymunlarn, kuyruksuz byk maymunla-
r ve insan ieren memeli takmna primat ad verilmektedir. fiimdi bu takmn
ortak zelliklerinin neler olduunu ve insann neden bu takma yerlefltirildiini
renelim.
Primatlarn zellikleri
Primat takmnda yer alan trler, aa yaflamna uyarlanmay yanstan temel ana-
tomik zelliklere sahiptir. Primat takmnn btn yelerinin el ve ayaklarnda be-
fler adet parmak bulunmaktadr. Parmaklar belli llerde ie eimli olup, aala-
rn dallarna daha kolay tutunmaya ve aalarn ince dallarn kadar ulaflmaya
uyarlanmfltr. Primatlarda el ve ayaklarda yer alan baflparmaklar dierleriyle kar-
fllaflabilme zellii gstermektedir (Resim 4.2 Baz primatlarda elin yaps). Dik
durufl pozisyonu ve iki ayak zerinde (bipedal) hareket sistemine sahip tek primat
tr olan insanda ayaklar bir kaide zellii kazanmfl ve baflparman tutuculuu
byk oranda gdkleflmifl olmakla birlikte, insan olmayan primatlarda bu zellik
korunmufltur. Primatlarda parmaklarn u ksmlarnda, pene yerine yass trnak-
lar bulunmaktadr. Parmaklar kavramaya uyarlanrken, parmaklarn u ksmlarn-
da genifl ve eimli yastkklar geliflmifltir. Bu yastkklar aa dallarn ve besin-
leri tutma, kavrama ve hissetmede nemli bir iflleve sahiptir. Primatlarda iskelet
sistemi aata hareket edebilmek asndan son derece nemli olan esnek ve ha-
reketli bir yapya sahiptir. Bu esneklik ye kemiklerinin anatomisinde kendini
gstermektedir.
Primat takmnda koklama duyusunun nemi azalmasna karfln grme duyusu
nem kazanmfltr. Memelilerin ounda kafatasnn yan tarafnda yer alan her bir
gzn grme alannn dierininkinden farkl olmas nedeniyle grme iki boyutlu-
dur. Primatlarda kafatasnn n ksmnda yerleflmifl olan gzlerin grfl alanlarnn
birbirleriyle akflmasyla boyutlu grfl (stereoskopik) yetisi geliflmifltir (Resim
4.3 Primatlarda boyutlu (stereoskopik) grfl). Bir daldan dierine srayarak,
salnarak ya da drt elli hareket eden primatlarda boyutlu grme mesafenin, di-
er bir deyiflle derinliin tahmin edilebilmesi asndan ok nemli bir uyarlanma
 nite 4 - nsann Canllar Dnyasndaki Yeri ve Biyolojik eflitlilii 71

biimidir. Bu zellik ayn zamanda grlen objelerin boyutunun tahmin edilmesi-

ne de olanak salamaktadr. Primatlarda grme asndan beliren bir dier nemli
farkllk ise renkli grme yetisidir. Primatlarda bu zelliin geliflimi, binlerce renk
tonunun arasnda besin ve dflman gibi durumlarn kolayca alglanmasna olanak
salamaktadr. Koklama duyusunun grme duyusuna oranla nemini yitirmifl ol-
mas, primat takmnda burun blgesinin de iinde yer ald yz ve enelerin k-
lmesine yol amfltr. Buna bal olarak difllerin saysnda meydana gelen azalma
primat takmnn en nemli zellikleri arasnda yer almaktadr. Memelilerde her bir
ene yarmnda yer alan 3 kesici, 1 kpekdifli, 4 kk az ve 3 byk azdan olu-
flan toplam 44 difl says, primat takmnda 36 ve 32ye dflmfltr. Buna karfln Karma beslenme: Hem
bitkisel hem de hayvansal
azdaki kesme, koparma, paralama ve ineme ifllevlerini yerine getiren okbi- kaynakl besinlerin
imli difller geliflmifltir. Difl biimindeki eflitlilik, primatlarn beslenmesindeki e- tketilebildii beslenme
flitlilikle de uyumludur. Birok primat farkl besin trlerinden oluflan karma bes- modelidir. Omnivor veya
hepil de denilmektedir.
lenmeye sahiptirler.

Resim 4.3
Primatlarda
Boyutlu
(Stereoskopik)
Grfl

Kaynak: Park,
2001, s.139

Primatlar yeryzndeki en iri beyne sahip olan canllardr. Beynin irilii, hacim
ya da arlk asndan canllar arasnda en yksek deere sahip olunmasyla deil,
beyinin vcuda oranyla elde edilen deerle llr. Beynin irilii deil, karmaflk-
l da primat takmnda ileri dzeydedir. Aslnda iri ve karmaflk bir beyin plasen-
tal memelilerin geneli iin geerli olmakla birlikte, bu durum zellikle primat ta-
km iin daha dorudur. ri bir beyin, daha karmaflk dflnce sistemine ve ren-
menin geliflimine iflaret etmektedir. Memelilerden daha yavafl ve uzun sren by-
me sreci, ebeveynlere daha fazla baml halde geirilen ocukluk, renme s-
recinin ve renilen fleylerin de artmasna yol amaktadr. Bu nedenle primatlar di-
er memelilerden daha esnek ve renmeye dayal davranfllara sahiptirler. Meme-
lilerin tersine her seferinde bir yavru douran primatlarda, az sayda yavru ebe-
veynlerin zenle bakm ve ebeveynlerin fedakrlyla risk olmaktan kmfltr.
Primatlar bir grup ierisinde yaflamaya eimlidirler. Bu grup eflitli byklk-
lerde olabilir. Grup ierisinde yaflam, yelerinin arasndaki iliflkilerin srekliliine
iflaret etmekte, toplumsal renmede nemli bir yer tutmaktadr. Byme sreci
72 Antropoloji

en uzun olan insan, hayatn btnyle iinde yafladklar toplumdan rendikle-

rine dayandrmaktadr. nsan, dier canllarn tersine iine doduu toplum ve ya-
ratt kltr olmakszn yaflamn srdremez.

SIRA SZDE ocukluk sresi

SIRA en uzun olan primat insandr. Bunun kltrle olan iliflkisini tartflnz.
SZDE
1
Primat takm yukarda belirtilen zellikleriyle memeliler snfnn dier takm-
D fi N E L M D fi N E L M birlikte, bu takm ierisinde yer alan aile, snf ve trler bu ta-
larndan ayrlmakla
kmn btn zelliklerine btnyle sahip deildirler (fiekil 4.1 Primatlarn snf-
S O R U landrlmas).S ODier
R U memeli takmlarnda olduu gibi bu takmda yer alan trler
arasnda da nemli farkllklar bulunmaktadr. Bu nedenle primat takmn olufltu-
ran aile, cins ve trlerin zelliklerini de tanmlamakta yarar vardr.
DKKAT DKKAT
fiekil 4.1

N N
Primatlarn
SIRA SZDE SIRA SZDE
Snflandrlmas
Primatlar

AMALARIMIZ Prosimiyenler AMALARIMIZ Antropoidler

Lemurlar Lorisler Tarsiyerler Platiriniler Katariniler

(Yeni Dnya (Eski Dnya
K T A P K Maymunlar)
T A P Maymunlar)

Ceboidea Cercopithecidea Hominoidea

TELEVZYON T E L E VAtelidae
Callitrichidae ZYON Cebidae Cercopithecidae Hilobatlar Pongidler Hominidler

Colobinae Cercopithecinae

NTERNET NTERNET Orangutan Goril fiempanze nsan

Prosimiyenler
Primat takm geleneksel olarak iki byk alt takma ayrlmaktadr: Prosimiyenler
ve antropoidler. Lemurlar, lorisler ve tarsiyerleri ieren prosimiyen alt takm, Af-
Fotoraf 4.1 rikann dou kylarna komflu olan Mada-
gaskar Adas (lemur) ile Hindistan, Sri Lan-
Tarsiyer
ka, Gneydou Asya, Afrikada (lorisler ve
Kaynak: tarsiyerler) yaflamaktadrlar. Bu grubun
www.tarsier.org yeleri primat takm arasnda, atalar olan
memelilerin zelliklerini, dier maymun-
lar, kuyruksuz byk maymunlar ve in-
sandan daha fazla paylaflmaktadrlar. Bu-
runlar ileri doru kntl olup, u ksmn-
da nemli bir blge bulunmaktadr. Bu zel-
lik tarsiyerlerde (Fotoraf 4.1 Tarsiyer) bu-
lunmamaktadr. Bu nedenle tarsiyerler, bu
alt takmdan ayrlarak Anthropoidlerin bu-
lunduu alt takma da yerlefltirilmektedir.
Prosimiyenlerin gzleri kafatasnn yan k-
smlarna yerleflmifl olup, daha ksa hami-
 nite 4 - nsann Canllar Dnyasndaki Yeri ve Biyolojik eflitlilii 73

lelik dnemine ve byme srecine sahiptirler. ounlukla gece ve aa yaflam-

na uyarlanmfl olan bu canllarda, boyut fare lemuru gibi prosimiyenlerde 13
cmden, indri olarak da bilinen lemurlarda 60 cmye kadar genifl bir dalm gs-
termektedir. Gece yaflamna uyarlananlarda renkli grfl yoktur ve gzleri olduk-
a geliflmifltir. Meyve, yaprak, aa filizleri, bcek, trtl yiyerek yaflamlarn sr-
drmektedirler. Lorisler genellikle besinlerini yalnz toplarlar. Lemur ve lorisler
benzer uyarlanma biimine sahiptirler. Bu iki grup son derece iyi trmanma ve
kavrama yetisine sahiptirler. ri gzleri, yzn nemli bir ksmn oluflturmaktadr.
Bununla birlikte, boyutlu grfl tam geliflmemifltir ve gzleri hareketli deildir.
Gzlerinin hareketsizliine karfln kafatasnn 180 derece dnmesiyle uyarlanmfl-
lardr. Ebeveyn ve eriflkinlie ulaflmamfl ocuklardan oluflan ekirdek bir grupla-
r mevcuttur.

Antropoidler
Antropoidler insans maymunlar olarak da bilinmektedir. Bu alt takmda yer alan
trler olduka eflitlilik gstermekle birlikte, ortak paylafltklar ve onlar prosimi-
yenlerden ayran zellikleri mevcuttur. Antropoidler genellikle iri boyuta sahiptir-
ler. Beyin hacimleri daha fazla olup, koklama duyular zayflamfl, grme duyular
ise daha fazla geliflmifltir. Grme duyular renkli ve boyutlu grmeye uyarlan-
mfltr. Hamilelik ve doumdan sonra bebein bakm uzun bir zaman kapsamak-
tadr. Maymunlarn nemli bir ksmnda parazit ayklama olarak da bilinen pos- Parazit ayklama: Antropoid
maymun topluluklarnda
tun tmarlanmas alflkanl bulunmaktadr (Fotoraf 4.2 Maymunlarda parazit bireyler arasnda postlarnn
ayklama davranfl). Prosimiyenlere gre daha sosyal hayvanlar olarak bilinen an- tmarlanmas, parazitlerin
ayklanmasn ieren sosyal
tropoidler, btn primat takmnn yaklaflk %70ini oluflturmaktadrlar. Bu alt ta- bir davranfl rntsdr.
kmda yer alan primatlar corafik olarak iki farkl blgeye yaylmalar nedeniyle
Yeni Dnya maymunlar ve Eski Dnya maymunlar olarak iki gruba ayrlmfllar-
dr. Yeni Dnya maymunlar olarak da bilinen Platiriniler Orta ve Gney Ameri-
kada yaflayan maymunlar iermektedir. Katariniler ise Asya ve Afrika ktasnda
yaflayan maymunlarla kuyruksuz byk maymunlar ve ayrca yeryznn her ta-
rafna yaylmfl olan insan iermektedir.

Yeni Dnya Maymunlar

Yeni Dnya maymunlar boyut Fotoraf 4.2
asndan 350 gr arlndaki Maymunlarda
kk boyutlu tamarinlerden 9 nemli Bir
Toplumsallaflma
kg arlndaki howler may-
Arac Olan
munlarna kadar genifl bir da- Parazit Ayklama
lm gstermektedirler. He- Davranfl
men hemen tamam aa yafla-
Kaynak:
mna uyum salamfltr. Hatta Jurmain vd.,
bazlar hemen hibir zaman 2003, s.152
yere inmezler. Genellikle gn-
dz yaflamna uyarlanmfl olan
Yeni Dnya maymunlar bo-
yutlu ve renkli grrler. Bu
grupta yer alan maymunlarn
ayrt edici zelliklerinden biri-
si de burunlardr. Genifl ve bu-
74 Antropoloji

run kanatlar dfla dnk burunlara sahip Yeni Dnya maymunlar platirini ola-
rak da bilinmektedir. Yaflam alanlarn Orta ve Gney Amerikann ormanlklar
oluflturmaktadr.

Fotoraf 4.3

Yeni Dnya
Maymunlarna
rnekler

Kaynak: Ylmaz
Selim Erdal Arflivi

Eski Dnya Maymunlar

Eski Dnya maymunlar, Yeni Dnya maymunlarndan daha fazla davranflsal ve
biimsel eflitlilie sahip olan primatlardr. Sahra alt Afrikadan Asyann gneyine
tropikal, yar tropikal, allk, savanlk, yar kurak l alanlar ve kfl sezonlarnda
kar alan souk blgelere kadar olduka genifl bir corafyaya yaylmfllardr. o-
unlukla aa yaflamna uyarlanmfl olmakla birlikte babunlar gibi btnyle yer-
de yaflayanlar mevcuttur. ster aata isterse yerde yaflasn Eski Dnya maymun-
lar zamanlarnn ounu besin arayarak, uyuyarak ya da parazit ayklayarak gei-
rirler. Oturduklarnda dik durufl pozisyonuna sahip olan bu primatlarda, arka taraf-
larnda oturma yastk olarak da bilinen nasrlaflmfl bir blge mevcuttur.
Katarini: Burunlarnda dfla Katarini olarak da adlandrlan, dar burunlu Eski Dnya maymunlar, iki st
dnk kanatlarn mevcut
olmad, burunlarnn u
aileye sahiptir. Bunlar insan, kuyruksuz byk maymunlar ve hilobatlar ieren
ksmlar nemli olmayan dar Hominoidea ile maymun olarak bildiimiz Cercopithecideadr. Cercopithecidea
burunlu maymunlardr.
st ailesi ise Cercopithecidae ad verilen tek bir aileye mensupturlar. Bu ailenin
yeleri karma bir beslenmeye sahip olan, avurtlarnda besinleri biriktirdikleri bir
kese bulunan maymunlardr. Meyve, tohum, yaprak, ot, bitki kkleri, yumrular,
kabuklu yemifller, bcek, kufl yumurtalar ve kk hayvanlar yerler.
 nite 4 - nsann Canllar Dnyasndaki Yeri ve Biyolojik eflitlilii 75

Fotoraf 4.4
Cercopithecidea
Ailesinden
Cercopithecus
Diana (Diana
Maymunu)

Kaynak: Ylmaz
Selim Erdal Arflivi

Aata ya da yerde drt elli hareket sisteminden aata salnarak hareket ola- Brafliyasyon: Eski dnya
maymunlar ile kuyruksuz
rak bilinen brafliyasyon, hatta daldan dala srayarak harekete kadar birok hare- byk maymunlarn
ket biimine sahip olan bu primatlarda, difller sayca azalarak bizim de sahip oldu- bazlarnda gzlenen, kollar
umuz gibi her bir ene yarmnda iki kesici, bir kpek difli, iki kk az ve araclyla aa dallarnda
salnarak uygulanan hareket
byk az olmak zere toplam 32 difle sahiptirler (Fotoraf 4.4 Brafliyasyon). sistemidir.

Fotoraf 4.5
Aa Dallarnda
Kollarla Salnarak
Yaplan
Brafliyasyon
Hareketi

Kaynak: Rosen,
1974, s.113

Sosyal organizasyonlar olduka karmaflk olan Eski Dnya maymunlar, bir ya

da iki erkein bulunduu kk gruplardan, birka erkek ve difli ile onlarn ocuk-
larndan oluflan byk gruplara kadar olduka deiflik sosyal gruplar oluflturmak-
tadrlar. Eski Dnya maymunlar arasnda tek efllilik yaygn bir durum deildir.

Hominoidler
Taksonomik snflamada insan, kuyruksuz byk maymunlar ve hilobatlar Homi-
noidea adndaki st aile ierisinde yer almaktadr. fiempanze, goril, orangutan ve
insann ayn st aile ierisinde yer almas beyin kapasitelerinden morfolojik zellik-
lerine, genetik yaplarndan toplumsal rgtlenmelerine ve sosyal organizasyonlar-
na kadar birok zellik asndan birbirlerine benzemelerinden kaynaklanmaktadr.
76 Antropoloji

Kuyruksuz byk maymunlar ya da ponjidler, orangutan, goril ve flempanze ol-

mak zere farkl primat trnden oluflan bir hominoid grubudur. Bunlardan
orangutanlar Asyada Borneo ve Sumatra adalarnda; flempanzeler Bat ve Orta Af-
rika ile Dou Afrikann Turkana gl yaknlarndaki ormanlk alanlarnda; goriller
ise Orta Afrikann dou ve bat blgelerinde yaflamaktadrlar. Asyann gneydo-
usunda, zellikle Malezyadaki ormanlk alanlarda yaflayan jibonlar ve siyamang-
lar kuyruksuz byk maymunlar arasnda yer almakla birlikte, bunlar Hylobatidae
ailesini (hilobatlar) oluflturmaktadrlar.
Kuyruksuz byk maymunlar primat-
Fotoraf 4.6
lar arasnda en byk ve ar olanlardr.
Jibon Orangutanlar 140 kg, goriller ise 200 kg
arlna ulaflabilmektedir. Kuyruksuz
Kaynak: Wandrey, byk maymunlarda kpek diflleri ol-
1987, s.107
duka iridir. Dier difllerin boyutlarn
aflan kpekdifllerinin karfl enelerde yer-
lefltikleri boflluklar mevcuttur. eneleri
iri ve ileri doru kntldr. Gl ene-
lere sahip olan kuyruksuz byk may-
munlarda ineme kaslar da olduka
kuvvetlidir. ineme kaslar yan tarafta
deil tepe ksmnda kafayla birleflmekte-
dir. zellikle erkeklerde kafatasnn te-
pesinde, ineme kaslarnn yapflt ibik
biiminde kemik bir knt (sagittal
crest) mevcuttur. Ortalama beyin kapasi-
teleri flempanzede 390 cm3, orangutanda
425 cm3 ve gorilde 525 cm3tr.
Yar dik durufl pozisyonuna sahip olan kuyruksuz byk maymunlarn uyluk
ve kaval kemiklerinin eksenleri dz konuma gelememektedir. Bu nedenle iki ayak
zerine kalktklarnda bile insandaki gibi dik durufl pozisyonuna sahip olamamak-
tadrlar. Ayaklar da elleri gibi tutucu zellik taflmaktadr. nsandan daha ksa bafl-
parmaklar olduu iin baflparmakla dier parmaklarnn karfllaflmas sonucunda
Hassas tutufl: Bir maddenin meydana gelen hassas tutufl yetenei geliflmemifltir.
iki parmakla zenli bir
flekilde tutulmasn ifade
nsan gibi uzun mrl olmalarna karfln doal yaflamlarnda 40 yafln aflmfl
eder. kuyruksuz byk maymuna pek rastlanmaz. Bymeleri dier hayvanlara ve insan
dflndaki primatlara gre yavafltr. lk iki yldaki byme biimleri insana benze-
mektedir. Eriflkinlik dnemine ok ksa bir ocukluktan sonra giren kuyruksuz b-
yk maymunlarda eriflkinlik aflamasnda cinsiyetler arasnda belirgin bir boyut
farkll mevcuttur.
Sosyal gruplar halinde yaflayan kuyruksuz byk maymunlar arasnda flempan-
zeler diflil gruplar oluflturmaktadr. Difliler ile reme kapasitesine ulaflmamfl erkek-
ler grubun esas yelerini oluflturmaktadr. Gruptaki sreklilikleri nedeniyle difliler
arasnda ba kuvvetlidir. Gruptan ayrlan erkekler zaman zaman esas gruplarna
dnmekle birlikte, genelde ayr yaflamay tercih etmektedirler. fiempanzeler birbir-
lerine komflu gruplarn oluflturduu daha byk gruplar meydana getirmektedir-
ler. Gorillerde difliler ve eriflkinlie ulaflmamfl ocuklar ve bebeklerden oluflan
grup, baskn erkek bir goril tarafndan ynlendirilmektedir. Eriflkinlie ulaflan er-
kek ve difliler esas gruplarn terk ederek baflka gruplara katlmakta ya da yeni
gruplar oluflturmaktadrlar. Orangutanlarda ana grup difliler ve ocuklardan olufl-
makta, erkekler yalnz dolaflmaktadr.
 nite 4 - nsann Canllar Dnyasndaki Yeri ve Biyolojik eflitlilii 77

Kuyruksuz byk maymunlarda davranfllar kaltsal yap tarafndan snrlanma-

maktadr. Bu nedenle kuyruksuz byk maymunlarda sadece biz insanlara ait ol-
duunu dflndmz birok davranfl biimi vardr. Bunlar arasnda avlanma,
alet yapm ve kullanm, iletiflim ve renme gibi davranfllar ilk akla gelenlerdir.
Tasarlayarak alet retimi insan dflndaki canllarda da mevcuttur. Ancak flempan-
zeler bu konuda insana daha yakndrlar. Yabanl flempanzeler dzenli olarak alet
yapmaktadr. fiempanze su imek iin yapraklar iner, rseleyerek snger haline
dnfltrr, ardndan suya daldrarak yapraklarn su emmesini salar ve azna g-
trp skarak suyu ier. fiempanzeler karncalar avlayabilmek iin yeflil aa dal-
larn seer, yapraklarn koparr, kabuu syrdktan sonra onu ustaca karnca yu-
vasna sokarak dallarn zerine bunlarn yapflmasn salar (Fotoraf 4.7 Aa da-
lyla yuvasndan karnca karan flempanze). Ceviz krmak iin tafl paralarn has-
sas bir flekilde kullanr. Yavrular alet kullanmn grubun eriflkin bireylerinden ge-
nellikle annelerinden renirler. Goriller ve flempanzeler uyumak iin kendilerine
yaprak ve dallardan oluflan yatak da hazrlarlar.

Fotoraf 4.7
Aa Dalyla
Yuvasndan Termit
Karncalar
karan fiempanze

Kaynak: Park,
2001, s.154

Ses telleri insan gibi konuflmaya uygun olmamakla birlikte, farkl sesler kar-
ma yoluyla gereklefltirilen geliflmifl bir iletiflim kurma becerisi insanlarn kuyruk-
suz byk maymunlarla paylaflt zelliklerden biridir. fiempanzelerde 25 farkl
sesten oluflan lk sistemi mevcuttur. fiempanzelerin kard lklar yalnzca
bir durum iin geerlidir. nsanlar gibi ses karamamakla birlikte flempanze, goril
ve orangutan gibi kuyruksuz byk maymunlar iflaret dilini renerek insanla ile-
tiflim kurabilmektedir. flitme engellilerin kullandna benzer bir iflaret dilini ya da
nesneleri ve kavramlar arfltran sembolleri renebildii birok arafltrmayla ka-
ntlanan flempanze, goril ve orangutanlarn rendikleri dili, gruplarnn dier ye-
lerine de retebildikleri, kfrettikleri, hatta yalan syledikleri belirlenmifltir (Fo-
toraf 4.8 Semboller kullanarak iletiflim kuran flempanze (bonobo). Bununla birlik-
te kuyruksuz byk maymunlar dili ancak belli bir dzeye kadar renebilmekte-
dirler. Yabanl ortamda anlaml iflaret sistemini retemeyen kuyruksuz byk may-
munlarn dil konusunda ilkel bir yetiye sahip olduklar olduka aktr.
78 Antropoloji

Fotoraf 4.8

Semboller
Kullanarak letiflim
Kuran fiempanze
(Bonobo)

Kaynak: Jurmain
vd., 2003, s.168)

Kuyruksuz byk maymunlar arasnda yalnzca flempanzelerde avlanma gz-

lemlenmifltir. Avlarn basite yakalayp ldrmesine karfln, erkek flempanzelerin
bazen grup yelerince ortak olarak gereklefltirilen karmaflk bir avlanma biimini
sergiledikleri de belirlenmifltir.
Kuyruksuz byk maymunlar yalnzca morfolojik ve davranflsal zellikleriyle
deil, genetik yaplaryla da insana byk benzerlikler gstermektedir. Genetik
olarak en yakn akrabas olan flempanzelerle insan arasndaki genetik farkllk yal-
nzca %1,2dir. Morfolojik adan birbirlerine daha fazla benzedikleri varsaylan
flempanze ve goril arasndaki farkllk da yalnzca %1,2dir. Bu ise flempanzenin in-
sana olan biyolojik uzakl ile gorile olan uzaklnn ayn olduunu gstermekte-
dir. nsan ile goril arasndaki genetik farkllklar %1,4 iken orangutan insana en az
benzeyen kuyruksuz byk maymunu oluflturmaktadr. nsanla orangutan arasn-
daki genetik farkllk %2,2dir. Btn bu zellikler, insan ile kuyruksuz byk
maymunlarn hem davranflsal hem de genetik adan byk benzerliklere sahip
olduklarn gstermektedir.

nsan
Primat takmnn bir yesi olan insan trn, btn zellikleriyle burada tanmla-
mak olanakszdr. Ancak, yukardaki satrlarda tanmlanan birok morfolojik ve
davranflsal zelliin insan tarafndan da paylaflld bilinmeli, insan tanmlama
denemelerinin genellikle insan merkezli bir yaklaflma sahip olduu unutulmama-
ldr. Bununla birlikte, yalnzca insana zg olan ve dier primatlarda grlmeyen
biimsel ve davranflsal zellikler de mevcuttur. nsann beyni dier hominoidler-
den daha iri (ortalama 1400cm3) ve karmaflktr. Yz daha ksadr ve btnyle
Beyin kutusu: Kafatasnda beyin kutusunun altnda yerleflmifltir. n difllerinin boyutu, zellikle de kpek
beynin yer ald blmdr.
diflleri ksalmfl, az diflleri kaln bir mine tabakasyla kaplanmfltr. Kol kemikleri-
nin uzunluu bacak kemiklerine gre; n kol kemiklerinin uzunluu ise st kol
kemiklerine gre ksalmfltr. Omurgann yerlefltii kafann en byk delii bt-
nyle kafatasnn altna yerleflmifl, omurga bir S formunu almfltr. Omurgann bel
omuru blm ksalmfl, leen kemii ise ksa ve genifl bir hal almfltr. Bafl parmak
 nite 4 - nsann Canllar Dnyasndaki Yeri ve Biyolojik eflitlilii 79

uzun, dier drt parmann boyu ise ksadr. Ayak parmaklar tutucu zelliini yi-
tirmifl, bafl parmak ile dier parmaklar arasndaki a azalmfltr. Kuyruksuz byk
maymunlarda gzlenen parmaklarn erilii, insanda yok olmufltur.
nsan ile kuyruksuz byk maymunlar arasnda beliren en belirgin farkllklar,
onlarn davranfllarnda kendisini gstermektedir. nsan ocukluk dnemi en uzun
olan tek hominoiddir. Bu zellik ona, dier hominoidlerden daha uzun sren ebe-
veynlere bamllk ve daha fazla toplumsal renme yetisi kazandrmaktadr. n-
sann davranfllar byk oranda renmeye dayal alflkanlklara dayanmaktadr.
renilen zellikler arasnda retme, yaratma yetenei ve dil merkezi bir konum-
da yer almaktadr. Kltr, toplumun bir yesi olarak insanolunun renerek ka-
zand fleylerin karmaflk bir btn olarak deerlendirdiimizde insann ne ok
fleyi renmesi gerektiini alglayabiliriz. Kltrn bir paras olan karmaflk top-
lumsal iliflkiler de sadece insana zgdr ve dier primatlarn sosyal iliflkilerine g-
re ok daha byk bir eflitlilik ve karmaflklk dzeyine sahiptir. nsan yaratt
kltr olmakszn ve toplumdan soyutlanmfl halde yaflamn srdremez.
Dier canllardan bizleri ayrt eden zelliklerimiz mevcut olmakla birlikte, bir-
ok zellii de baflta hominoidler olmak zere dier canllarla paylaflmaktayz. Se-
se dayal iletiflim sistemi, davranfllarn gelecek kuflaklar tarafndan renilmesi,
kendini ve akrabalar tanmak, yalan sylemek, avlanmak, kltrn ncl olarak
deerlendirilen alet yapmak baflta olmak zere insani olarak tanmladmz birok
zellii baflta flempanze, goril ve orangutan olmak zere dier hominoidlerle pay-
laflmamz, hatta genetik olarak da aramzda ok az fark olmas, aramzdaki farkl-
lklarn niteliksel deil niceliksel olduunu ortaya koymaktadr.

Dier canllar kolayca snflandrr, benzerlik ve farkllklarn tanmlarken

SIRA SZDE kendi tr- SIRA SZDE
mz sz konusu olduunda neden bu kadar zorlanrz? 2
D fi N E L M D fi N E L M
NSANIN BYOLOJK EfiTLL

Irk m? Biyolojik eflitlilik mi? S O R U S O R U

nsan, dier adyla Homo sapiens hominoidea st ailesi ierisinde yer alan bir tr-
dr. Bir canl tryle baflka bir canl tr arasnda benzerlikler olsa da trler re-
DKKAT DKKAT
me engeliyle birbirlerinden kesin olarak ayrlrlar. Ayn trn yesi olan bireyle-
rin tm teorik olarak iftleflip reyebilirler. Ancak insan tr ierisinde yer alan

N N
populasyonlar, aileler, hatta aileyi oluflturan bireyler arasndaSIRA SZDE
da farkllklar mev- SIRA SZDE
Populasyon: Ayn blgede
cuttur. nsanolu, doadaki canllar kendini merkeze alarak snflamfl, bu arada yaflayan ve kendi aralarnda
iftleflebilen bireylerin
kendi trnn gsterdii eflitlilii de snflayarak kendini veAMALARIMIZ
kendi dflnda kalan- oluflturduu topluluktur.
AMALARIMIZ
lar alglamaya alflmfltr. Bu tr snflamalarn insanln tarihi kadar eski olduu
varsaylsa da, en eski belgeler Msrda karflmza kmaktadr. M.. 1350 yllarn-
da Msrllar insanlar grnr zelliklerini kullanarak, Krmzlar K T(Msrllar),
A P Sar- K T A P
lar (Doulular, Asyallar), Siyahlar (Afrikallar) ve Beyazlar (Kuzeyliler) olmak
zere drt gruba ayrmfllardr (Resim 4.4 Eski Msra ait insan gruplarnn snf-
landrmasn gsteren bir resim). Bu ayrm aslnda topluluklarn T E L ETanr
V Z Y OHorusa
N ya- TELEVZYON
knlk derecelerine gre yaplmfltr. nsann deri rengi gibi grnr zelliklerine
dayal snflamalar M.. 2. yzylda inde, hatta Eski Yunanda da bulunmakta-
dr. Bununla birlikte, bu tr snflamalarn tekini tanmlarken bedenin biimsel
zelliklerinin yan sra duygusal ve davranflsal zelliklerine de N Tgnderme
ERNET yapt NTERNET
dikkati ekmektedir.
80 Antropoloji

Resim 4.4

Eski Msra Ait

nsan Gruplarnn
Snflandrmasn
Gsteren Bir Resim

Kaynak: Ylmaz
Selim Erdal Arflivi

1492de Amerikann keflfini mteakip hz kazanan Avrupallarn keflif ve kolo-

nilefltirme alflmalar, kendini uygar olarak tanmlayan Avrupallardan teknolojik
adan daha geri, grnfl olarak onlardan farkl Amerika, Avustralya ve Afrikann
yerli halklaryla tanflmalarna yol amfltr. 17. yzyln sonlarndan itibaren, Avru-
pallar, yeni tandklar tekilerin insan olup olmadklarn, kendileri gibi Adem ve
Havvann soyundan gelip gelmediklerini sorgulamaya bafllamfllardr. Bu yerliler
ile Avrupallar arasndaki farkllklar, insan ile maymun arasndaki farkllkla efl de-
er tutup, yerlilerin insan olarak deerlendirilemeyecei yargsna ulaflmfllardr.
Baz dflnrler ise daha da ileri giderek ilkel olarak deerlendirdikleri bu halkla-
r beyazlarn temsil ettii insan trnn dflna itmeye alflmfllardr. Montesquieu
Erdemli bir varlk olan Tanrnn, iyi bir ruhu simsiyah bir bedene yerlefltirebilece-
ini sanmyorum diyerek, 18. yzylda rk ayrmnn bedensel zellikleri tanmla-
maktan te bir anlam tafldn gstermektedir. Avrupallarla Avrupal olmayan
yerli halklarn ayn kkenden gelip gelmedikleri ve ayn tr ierisinde snflandr-
lp snflandrlamayacaklar sorunu monogenizm ve poligenizm adyla anlan iki
grfln domasna neden olmufltur. Monogenizm renkleri ve grnflleri nasl
olursa olsun tm insanlarn ayn trn yesi olduklarn ve Adem ve Havvadan
geldiklerini, ancak sonradan farkl evrelere uyum salayarak deiflik grnmler
kazandklarn savunan grfltr. Poligenizm ise insan rklarnn hepsinin Adem ve
Havvadan gelmediini, dolaysyla ayr trler olarak deerlendirilmeleri gerektii-
ni savunan grfltr. nsann birok zelliinin dhil edildii tanmlama ve snfla-
ma abalar, bu yaklaflmla 20. yzyln bafllarna kadar devam etmifltir. nsan top-
luluklarnda deiflmedii varsaylan grnr zelliklere dayanan snflamalarla, rk
kavramna daha sistematik ve bilimsel bir boyut kazandrlmaya alfllmfltr. Bu
alflmalar arasnda nirengi noktasn oluflturanlardan biri, anatomist Johann Fried-
rich Blumenbach (1753-1840) tarafndan yaplan deri renklerine dayal snflandr-
madr. Bu snflandrmaya gre insanlar Beyaz, Sar, Siyah, Kzl ve Kahverengi ol-
mak zere 5 rk grubuna ayrlmfltr. Bundan sonra da deri rengi kullanlarak ok
sayda rk snflamas yaplmfl, ancak pek ok insann deri renginin yaplan bu s-
nflamalara uymamas ve insanlarn baflka zellikler asndan da farkllklar gs-
termesi rk snflandrmalarnda kullanlacak baflka kriterlerin aranmasna yol a-
 nite 4 - nsann Canllar Dnyasndaki Yeri ve Biyolojik eflitlilii 81

mfltr. svireli anatomist Retzius rk snflandrmasnda kullanlacak bir lt ola-

rak kafatas endisini gelifltirerek, kafataslarn uzun (dolikosefal) orta yuvarlaklk- Kafatas endisi: Kafann
ta (mezosefal) ve yuvarlak (brakisefal) olarak snflamfltr. Buna gre baz rklar genifllik lsnn uzunluk
lsne blmnn 100 ile
uzun, bazlar yuvarlak ve bazlar da orta yuvarlaklkta bir kafatas biimine sahip- arpmyla elde edilen
tir. Kafatas biimine dayal rk snflandrmas daha sonralar rklk tartflmalarnn endistir.
odana yerleflecektir. Yzn ileri doru frlaklnn derecesi (progantizma), sa
rengi, gz rengi, gz biimi, yzn biimi, boy-pos gibi grnebilir ya da lle-
bilir zellikler bu snflamalara dhil edilmifltir. Hatta doufltan kazanlan ve yaflam
boyunca deiflmeyen kan gruplar gibi gzle grlemeyen, ancak belli ifllemler so-
nucunda ayrt edilebilen zellikler de kullanlmfltr. Bu tr biimsel zelliklerin in-
sanlarn teknolojik, davranflsal, moral ve zek dzeylerini de belirledii dflnce-
si 20. yzyln ilk eyreine kadar byk lde kabul gren bir dflnce olmufl-
tur. Bu grfl, 20. yzyln baflnda baz devlet yneticileri tarafndan evlilik, ocuk
sahibi olma ve aile byklnn dzenlenmesiyle rklarn gelifltirilmesi, bylece
saf rkn yaratlmas anlamna gelen jeniye kadar ulaflmfltr. Baz lkelerde salk-
l ve hatta rken saf olduu dflnlen insanlarn evlenmesi ve ocuk sahibi olma-
lar teflvik edilirken, salkl olmayan ya da rken saf olmad dflnlen insanla-
rn remesi engellenmeye alfllmfltr. Francise Galton tarafndan nerilen bu g-
rfl Nazi Almanyasnda en st dzeye kan rk kt unsurlardan temizleme uy-
gulamalaryla bir insanlk dramna dnflmfltr.
nsan topluluklarnn kltrel ve etnik zellikleri de rk snflamalarnda kulla-
nlmfl, birbirleri ile benzer bedensel zelliklere sahip toplumlar (rnein Almanlar
ve Avusturyallar) farkl rklar altnda, ya da bedensel zellikleri farkl olan birey-
lerin oluflturduu cemaatler ya da dini gruplar da birer rk olarak (rnein Yahudi
rk) deerlendirilmifllerdir. Bu belirsizlik nedeniyle 20. yzyln ortalarnda UNI-
CEF, antropolog ve biyologlarn oluflturduu bir komisyona kabul edilebilir bir rk
tanm yaptrmay denemifltir. Bu tanma gre biyolojik adan rk, belirgin ve ayn
zamanda kaltsal olan; doal seilim, mutasyon, karflma ve yaltlma gibi etmenle-
rin sonucunda ortaya kan bedensel farkllklarla belirlenen insan birimleridir.
Irklarn snflanmasnda uzun sre grnebilir zellikler kullanlmfl olmasna
karfln, bu zelliklerin hangilerinin kullanlaca, hangi zelliklerin bir rk dierin-
den ayrt etmede daha baflarl olduu bilinmemektedir. Irk snflamalarnda kulla-
nlan hangi kriter dikkate alnrsa alnsn, btn insan gruplarn bu kritere gre s-
nflamak olanakszdr. Siyah, sar ve beyaz deri renklerini insan gruplarn ayrmak
iin kullandmzda, rnein Avustralya yerlileri ile Pigmeler, Etiyopyallar, Nilo-
tikler gibi birok Afrikal topluluk siyahlar ierisine yerlefltirilecektir. Bununla bir-
likte Pigmeler dnyann en ksa boylu, Nilotikler ise en uzun boylu insanlar ara-
snda yer almaktadr. Dolaysyla eer boya dayal bir ayrm yaplrsa bundan ta-
mamen farkl bir snflandrma ortaya kacaktr. Kald ki insanlarda ikolata ren-
ginden pembemsi beyaza kadar dalan renk tonlar mevcuttur. Deri rengi kuzey
blgelerden gneye doru tedricen koyulaflmakta, ancak renk geifllerinin keskin
olmad bilinmektedir. Bu nedenle iki u arasndaki yer alan birok insan topulu-
luunun deri rengi asndan hangi rk grubunda yer almas gerektii belirsizdir.
Bu iki u renk arasnda yer alan renk tonlar kadar snflama yapmak gerekli gibi
grnmektedir. Bu ise snflamann olanakszl anlamn taflmaktadr. Benzer du-
rum yz biimi, burun biimi, sa biimi, gz rengi ve biimi, boy uzunluu, boy-
pos gibi rklarn ayrmnda kullanlan zelliklerin hemen tamam iin geerlidir.
Hi bir bedensel zelliin tek baflna rklar snflamada baflarl olmad anla-
fllnca, baflka zmlerin aranmasna neden olmufltur. Hominoidler ierisinde in-
82 Antropoloji

sann zelliklerinden bazlarn sralarken, insan dier canllardan ayrt eden, onu
biricik klan tek bir zelliinin bulunmadn grmfltk. Biyolojik zelliklerin in-
san kuyruksuz byk maymunlardan ancak niceliksel adan ayrabildii, dolay-
syla insan ile flempanze arasndaki snr bile net bir flekilde ortaya koyacak be-
densel ve davranflsal zelliklerin snrl olduu dflnldnde, insan trn
oluflturan rk gruplarn ayrt etmede nelerin kullanlaca nemli bir sorunu
oluflturmaktadr. Fiziksel zelliklerden bir tanesi deil, birka zelliin insan rkla-
rn temsil ettii, dolaysyla bunlar grup halinde kullanmann bu sorunu zecei
dflnlmfltr. Bu nedenle arafltrmaclar, belli insan rklarn tanmlarken birden
fazla zellii kullanmfllardr. rnein Beyaz ve Sar rkn zelliklerinin bir karfl-
mn yanstt sylenen Trkler, orta boylu, belirgin biimde yuvarlak (brakisefal)
bafll, dz ve siyah sal, genifl ve elmack kemikleri kntl yze sahip, ekik gz-
l, gz kapaklar hafif fliflkin insanlar olarak tanmlanmfltr. Ancak, bu grubu ayr-
mak iin belirlenen zelliklerin dier rk gruplar iin geerlilii yoktur. Bu neden-
le rk olarak adlandrlan alt gruplar bu yolla tanmlamak da olanakszdr. Fiziksel
zellikler bir btn olarak bir arada bulunmazlar. Siyah tenli, uzun boylu, uzun ka-
fal, genifl burunlu, kvrck siyah sal insanlar olduu gibi, siyah tenli, uzun boy-
lu, uzun kafal, dar burunlu, dalgal siyah sal insanlarla; beyaz tenli, uzun boylu,
uzun kafal, dar burunlu, dalgal kumral sal insanlar da vardr. Bu insan tipin-
de, fiziksel karakterlerden bir ya da birka tanesi dier gruplardan farkllk gster-
mekte, farkllklara burada sralamadmz baflka fiziksel zellikler de dahil olmak-
ta, tartflmalar kmaz bir yola srklemektedir.
20. yzyln ilk eyreine kadar kabul edilen yaygn grfl, insann fiziksel ka-
rakterlerinin sabit olduu fikriydi. Dier bir deyiflle, insan gruplarnn grnebilir
zellikleri doufltan kazand ve bu zelliklerin evresel faktrlere karfl bir tepki
gstermedii, dolaysyla deiflmedii kabul edilmekteydi. Irk snflamalarnda sk-
lkla kullanlan boy uzunluunun evresel faktrlerden etkilendiini ortaya konul-
mufltur. yi beslenen, yksek sosyo-ekonomik gruplarn yeleri, kt beslenen,
zor evre koflullarnda yaflayanlara gre daha uzun boylu olmaktadr. Kald ki,
ekonomik yaps hzla deiflen toplumlarda, byme hz artmakta, bireyler daha
uzun boya ulaflmaktadrlar. Benzer durum rk snflamalarnda kullanlan arlk
iin de geerlidir. Yaplan arafltrmalar kafatas biiminin de evresel koflullara g-
re bir lde deifltiini gstermifltir. Dolaysyla, rk snflamalarnda kullanlan
zelliklerin evresel koflullara bal olarak deiflebilir olmas, bunlarn salt biyolo-
jik yapdan kaynaklanan zellikler olarak snflamalarda kullanlamayacan gs-
termifl, durumu daha da karmaflk hale dnfltrmfltr.
Snflamalarn doru yapld varsaylsa bile, bu snflamalarda ortaya kan bir
dier sorun rklar arasndaki karflmdr. Gler ve nfus hareketlilikleri nedeniyle
birok insan grubu gemiflte yer deifltirmifltir. Gnmzde de bu sre artarak
devam etmektedir. Birok topluluk tarafndan yerleflilen Anadolu, modern Ameri-
ka Birleflik Devletlerinde olduu gibi, bu karflm en iyi yanstan blgelerden bi-
risini oluflturmaktadr. Bu tr hareketlilik, farkl rklara dahil edilen bireylerin ev-
lenmeleriyle sonulanmaktadr. Ancak, farkl rklardan ebeveynlerden doan o-
cuklarn hangi gruba dhil edilebilecei belirsizdir. Genetik zelliklerini yar yar-
ya anne ve babalarndan almalarna karfln, melez ocuklar ounlukla daha afla-
da yer ald dflnlen rk grubuna dhil edilirler. rnein biri beyaz, dieri si-
yah olan ebeveynlerden doan melez bir ocuk genellikle beyaz rkn bir yesi
olarak alglanmaz. Bir rkn dierine stnlne gnderme yapan byle bir afla-
 nite 4 - nsann Canllar Dnyasndaki Yeri ve Biyolojik eflitlilii 83

lama, rklarn saf zelliklerinin bozulmas gibi biyolojik zelliklerden deil, rk

ayrm ya da deerlendirmelerin kltrel temelinden kaynaklanmaktadr.
Her ne kadar, rk snflamalarnn biyolojik bir temele dayand ve snflamalar-
da kullanlan biimsel zelliklerin genetik temelli olduu kabul edilse bile, rk s-
nflamalarnn biyolojik bir temele dayanmadna en nemli kant genetik alfl-
malardan gelmifltir. R.C. Lewontin 1972 ylnda yaynlad Evrimsel Biyoloji adl
alflmasnda, rklar arasndaki genetik farkllklar belirlemek iin dnyann farkl
blgelerinde yaflayan topluluklardan oluflan 7 byk rk grubunu ele alarak 17 po- Polimorfizm: Fenotipik etki
yapabilen bir gen
limorfik zellik arafltrmfltr. Bu arafltrmada ulaflt sonu olduka flaflrtcdr. deiflkenidir.
Toplam genetik eflitliliin sadece %6,3 byk gruplar arasndaki fark temsil
ederken, %94 gruplarn ierisindedir. Byk rk gruplarn oluflturan daha alt d-
zeydeki yerel rk gruplarnda ise farkllk %8,3 orannda bulunmufltur. Bu veriler
corafik ve yerel rk gruplarnn insan genetik eflitliliinin yalnzca %15ini akla-
yabildiini, geri kalan %85ini ise aklayamadn gstermifltir. nsanlar arasnda-
ki genetik farkllklarn nemli ksm ky ya da kabile gibi alt gruplarda, hatta aile
ve aileyi oluflturan bireylerde meydana gelmektedir.
Eer Afrikallar, Avustralya Yerlileri, Sarlar, Gney Asyallar, Dou Asyallar,
Okyanusyallar ve Avrupa Beyazlar olarak adlandrlan rk gruplar arasndaki
farkllklar genetik olarak belirlenebiliyorsa, o zaman bu gruplar arasndaki farkl-
lklarn st dzeyde olmas, bu gruplar oluflturan alt birimlerin ve onlar oluflturan
bireylerin genetik yaplarnn da birbirlerine, dier rk gruplarnn yelerinden da-
ha fazla benziyor olmas beklenir. Oysa genetik farkllklarn byk blmnn
rk gruplar olarak tanmlanan birimleri oluflturan daha kk alt gruplarn ierisin-
de olduu anlafllmfltr. Bu bilgiler, genetik veriler asndan da rk kavramn ta-
nmlamann, dolaysyla buradan hareketle rklar snflamann olanakszln gs-
termektedir. Sonu olarak insan rklarnn biyolojik temele dayand ve deiflme-
dii varsaylan zelliklerinden yola klarak, kltrel olarak kurgulanmfl snfla-
malar olduunu syleyebiliriz. Dier bir deyiflle, rk snflamalar biyolojik olmak-
tan ok, insanlarn zihinlerinde kurguladklar snflamalardr.

Irklk nedir? Tartflnz. SIRA SZDE SIRA SZDE

3
Yeryznn hemen her blgesine uyarlanmfl ve ok eflitlenmifl olan insan t-
D fi N E L Moluflmakta-
r, birok zellik asndan birbirlerinden farkllk gsteren gruplardan D fi N E L M
dr. Peki, biyolojik ve biimsel adan ortaya kan bu farkllklar nasl aklanabi-
lir? Bunu rk snflandrmalarnda temel alnan deri rengi, vcutS boyutu
O R U ve biimi, S O R U
burun biimi gibi zellikleri kullanarak aklamaya alflalm.
nsanda renk, birok gen tarafndan aktarlan kaltsal bir zelliktir. Tropikal
DKKAT DKKAT
blgelerde, ak ve savanlk alanlarda, koyu tenli insanlar yaflar. Tropikal blge-
den uzaklafltka ten rengi alr. Koyu tenli insanlarda melanosit ad verilen hc-

N N
relerin yapsnda bulunan melanin pigmenti, ak tenli insanlara SIRAgre SZDEdaha oktur SIRA SZDE
ve iri tanecikler halindedir. Bilindii gibi ak ten gnefl yanna ve kansere ne-
den olur. Gnefl yan reme ve oalmada olumsuz etki yaratr. Cilt kanseri l-
AMALARIMIZ AMALARIMIZ
drc deildir, ancak reme genellikle sona erer. Yksek ultraviyole flnn bu-
lunduu blgelerde, yeterli bir bariyer oluflturmayan ak ten D vitamini fazlal-
na, eklem hastalklarna, yumuflak dokularda kalsiyum deposuna, K T Asafra P tafllarnn K T A P
oluflumun yol aar; bu durum dolaflm sorunlar ve bbreklerin iflasyla sonula-
nr. Dolaysyla, yksek ultraviyole flnlarnn bulunduu blgelerde ak ten bir
dezavantaj oluflturur ve doal koflullarda ak tenliler hayattaT Ekalma
LEVZYON
asndan ko- TELEVZYON

NTERNET NTERNET
84 Antropoloji

yu tenlilere gre daha fazla dezavantaj taflrlar. Saylar daha da artrlabilecek bu

olumsuzluklar, yksek ultraviyole flnlarnn bulunduu Olak ve Yenge dnen-
celeri arasnda yaflayan insanlarn daha koyu renkli olma eilimini aklar.

Fotoraf 4.9

Deri rengi insan

topluluklarnn
farkl corafi
koflullara
uyarlanmalarnn
en iyi
rneklerinden
biridir.

Kaynak: Park,
2001, s.54

Buna karfln, gnefl flnlarnn daha az olduu Kuzey blgelerinde yaflayan in-
sanlarda, bu flnlar daha fazla emebilmek iin deri rengi daha aktr. Bu blge-
lerde yaflayan koyu tenli insanlarda yaygn olarak raflitizm hastal gzlenir. Ye-
tersiz ultraviole flnlar nedeniyle D vitamini eksiklii yaflayan bireylerde kemikler
yeterince sertleflememekte, vcut arln taflyamad iin eilip bklmektedir.
En ok bacak ve kol kemiklerinin eilmesiyle kendini gsteren raflitizm, leen ke-
miinin de eilmesiyle kadnlarda doum kanalnn daralmasna neden olmakta,
bylece doum gleflmekte, doum esnasnda anne ve bebein lmne neden
olmaktadr. Bu nedenle koyu renk tropikal blgelerde, ak renk ise kuzey lkele-
rinde avantajl bir hale dnflmekte, bu zelliklere sahip bireylerin sklnn art-
masna yol amaktadr.
nsann beden yaps ve boyutu tpk renk gibi eflitlilik gsteren bir zelliktir.
Beden yapsnn eflitlilik gstermesi rastgele ortaya kan bir durum deildir. B-
tn insanlarda ter bezi says ayndr. Scak ve souk blgelerde vcut ssnn ko-
runmas, evreye uyarlanma asndan son derece nemlidir. Canllar bu duruma
boyutlarna karfln yzey alanlarnn azaltlmas ya da artrlmas yoluyla uyarlan-
mfllardr. Bu durumu aflada hacimleri ayn kp ve dikdrtgen prizmadan hare-
ketle tanmlamaya alflalm. Kenarlar ikifler santim olan bir kpn hacmi (2x2x2
= 8 cm3) 8 cm3tr. Bu kpn yzey alan ise 24 cm2 dir. Buna karfln kenarlar
1x2x4 cm olan dikdrtgen prizma da hacim (1x2x4 = 8 cm3) 8 cm3 ile kpn hac-
mi ile ayn iken, yzey alan 28 cm2 dir. Bu durumda ayn hacme sahip olmalar-
na karfln daha ince ve uzun olan dikdrtgen prizmada yzey alan genifllemekte,
kpte ise yzey azalmaktadr. Bu durumun insan vcuduna yansmas nasldr? Ne-
den nem taflmaktadr?
 nite 4 - nsann Canllar Dnyasndaki Yeri ve Biyolojik eflitlilii 85

fiekil 4.2
Hacmi 8 cm3 olan
bir kp ve
dikdrtgen
prizmann yzey
alanlar
birbirinden
2 cm
farkldr.

4 cm
2 cm

1 cm
2 cm 2 cm

Kpn hacmi: 8 cm3 Kpn hacmi: 8 cm3

Yzey alan: 24 cm2 Yzey alan: 28 cm2

Yeryznde scak blgede yaflayan bireyler daha ince ve uzun olma eilimin-
dedir. Ayn hacme sahip olmalarna karfln, uzun olan bireylerin tknaz olan birey-
lerden daha fazla yzey alanna sahip olma eilimindedir. zellikle ye kemikle-
rinin uzunluunun daha fazla olmas, deri yzeyinin artmasna yol amaktadr.
Bylece ykselen vcut ss daha hzl kaybedilerek scaa karfl daha kolay uyar-
lanma salanmaktadr. Bu nedenle Tropikal Afrikada yaflayan birok insan topu-
luluunun gvdesine oranla kol ve bacaklar daha uzun bir yap taflmaktadr. Bu
durumun tersi, Kuzey Kutbuna yakn blgelerde yaflayan insanlarda gzlemlen-
mifltir. rnein Kuzeyde yaflayan Eskimolarda tknaz bir yap gzlenmektedir.
Tknaz yap yzey alannn azalmasna neden olmakta, bu flekilde vcut ssn da-
ha etkili bir flekilde kullanlmasna olanak salamaktadr. Dolaysyla souk blge-
lerde s kaybnn engellenmesi daha nemli bir uyarlanma biimidir. Vcudun yal-
nzca uzuvlar deil, ayn zamanda vcudun arl da evreye uyarlanma asn-
dan nemlidir. Biim asndan benzer iki bedenden daha kk olan, arlk ba-
flna daha kk yzey alanna sahiptir. Bu nedenle scakl daha etkili bir flekil-
de datr. Gerekten de scakkanl memeliler arasnda souk blgede olanlar s-
cak blgedekilere oranla daha iri olma eilimindedirler. Bu iki durum vcut boyu-
tu, yzeyi ve terleme arasndaki iliflkiyi, vcut biimi asndan ortaya kan farkl-
lklarn bir ksmn aklamada ne kadar nemli olduunu gstermektedir.
nsan burnunun biimi de evreye uyarlanmaya iliflkin nemli bilgiler sunmak-
tadr. Souk blgelerde yaflayan insanlarn burunlar uzun olma eilimindedir.
Uzun burun ok sayda klcal damarn yerleflmesi iin uygun ortam salamaktadr.
Ayrca gerek burun ierisindeki mukoza gerekse dier dokular, burun araclyla
alnan havann snmasna, bylece akciere daha lk bir havann gnderilmesin-
de yardmc olur. Burun boyutu ve biimi zerinde yaplan arafltrmalar souk bl-
gelerde yaflayan insanlarn istatistiksel adan da anlaml bir boyut farklla sahip
olduunu gstermifltir.
nsanda yalnzca grlebilir zellikler zerinden deil genotipik zellikler a- Genotip: Bir organizmann
sahip olduu genetik
sndan da biyolojik eflitlilik ve uyarlanmann kantlarn saptamak mmkndr. zelliklerin tmdr.
Bu zelliklerden belki de en fazla zerinde durulan kan gruplardr. Bilindii gibi
kan A, B ve O olmak zere farkl tipi bulunan bir yapya sahiptir. Kan gruplar
86 Antropoloji

AA, BB, OO, AO, BO, AB, olmak zere 6 farkl biimde bulunabilir. Kan grupla-
rndan bazlar farkl hastalklara daha hassastrlar. rnein, A kan grubu, iek
hastalna O ve B kan gruplarndan daha fazla hassastr. A ve AB kan tiplerinin
ierisindeki bir antijenin iek hastalna benzemesi nedeniyle, iek hastalna
karfl antikor oluflturmazlar. Eer bu antikoru oluflturmufl olsalard, antikorlar A ti-
pi antijene karfl da harekete geerek kendi kendine zarar verecek ve bireyin l-
myle sonulanacaktr. Bu olgudaki gibi farkl kanser trlerine karfl farkl kan
gruplarnn daha hassas olduklar, dierlerine karfl daha direnli olduklar ve sei-
limsel bir avantaja sahip olduklar bilinmektedir.

Resim 4.5

Farkl nsan
Toplumlarnda
Vcudun Boyut
Farkna rnek:
Eskimolar, Nilotikler
ve Pigmeler

Kaynak: Stringer ve
Andrews, 2005, s.21.

Saylar daha da artrlabilecek btn bu veriler, insan gruplarnn farkl coraf-

yalarda neden farkllafltn, genetik adan dierlerinden neden daha farkl bir
rnt sergilediklerini aklamada nemlidir. Bu adan bakldnda, insann be-
densel farkllklarnn, yaratlfltan kazanlmfl, deiflmez ve kolaylkla snflanabilir
zellikler deil, insann yaflad evreye uyarlanmayla kazanlmfl ve eflitli biyo-
lojik srelerle deiflebilen zellikler olduunu gstermektedir.
 nite 4 - nsann Canllar Dnyasndaki Yeri ve Biyolojik eflitlilii 87

zet

N
A M A nsann canllar dnyasndaki yeri nedir? N
A M A
nsann biyolojik eflitliliinin nedenleri nelerdir
1 3 ve bu eflitlilik nasl tanmlanabilir?
Canllar dnyasnda insann yeri ve dier canllar-
nsan tr ierisindeki bireyler ve corafi gruplar
la biyolojik iliflkisi, hemen her insann sorgulad-
bir eflitlilik gstermektedir. nsan bu eflitlilii
konulardan biridir. Homosantrik dnya gr-
rk adn verdiimiz bir kavramla tanmlamaya
flyle bizler, kendimizin dier canllardan ayr ve
alflmfltr. Deri rengi, gz ve sa rengi ve biimi,
ayrcalkl olarak yaratldna inanmak isteriz. Bu-
yz flekilleri, boy-pos gibi grnebilir zellikler
nunla birlikte kkendefl organlar, ilkel ve tremifl
kullanlarak rk snflamalar yaplmfl, ancak bu
organlar ile genetik alflmalar insann dier can-
zelliklerin biyolojik eflitlilii tanmlamadaki ba-
llarla ayn kkenden geldiini kantlamaktadr.
flarszl kafatas endisi gibi llebilir ltle-
nsan birok canl ile yapsal olarak benzer or-
rin gelifltirilmesine neden olmufltur. Ancak, han-
ganlara sahip olmakla birlikte, biyolojik taksono-
gi lt kullanlrsa kullanlsn hibirinin tek ba-
miye gre hayvanlar aleminin ierisinde, merke-
flna rk olarak tanmlanan alt gruplar ayrmada
zi sinir sistemine sahip omurgal hayvanlar ara-
yeterli olmad anlafllmfl ve bu ltler gruplar
snda, bu hayvanlarn bir kolu olan memeliler s-
halinde ele alnarak rk ayrmnda kullanlmaya
nfnda ve bu snfn takmlarndan biri olan pri-
alfllmfltr.
matlarn bir yesi olarak snflandrlr.
Gerek rk snflamalarnda kullanlan zelliklerin

N
evresel koflullardan etkilenmeleri, gerekse rk-
Primat takmnn ve primat takmnda yer alan
A M A lar arasndaki farkllklarn genetik farkllklarla
2 trlerin temel zellikleri nelerdir? nsan, neden
aklanamamas gibi nedenler sonu olarak rk
primat takmnn bir yesi olarak deerlendiril-
kavramnn reddedilmesine yol amfltr. Bu ne-
mektedir?
denle gnmzde rklar, biyolojik temele dayal
Primatlar, el ve ayaklarnda befler adet parmak
olduu varsaylan, kltrel olarak infla edilmifl
olan; koklama duyusu yerine grme duyusu ge-
gruplar olarak tanmlanmaktadr. Bylece bugn
liflmifl olan; boyutlu ve renkli grebilen; ol-
bir insan grubundan dierine deiflen bedensel
duka iri bir beyne, yavafl byme srecine, yk-
farkllklar rk kavramyla deil, insanlarn yafla-
sek renme kapasitesine, ileri dzeyde iletiflim
dklar evreye uyarlanmasyla ortaya kan zel-
becerisine sahip; grup halinde yaflayan ve sosyal
likler olarak deerlendirilmekte, farkllklar biyo-
olan canllardr.
lojik eflitliliimizin paralar olarak alglanmak-
Primat takmnn ierisinde ise insana en benzer
tadr.
olanlar kuyruksuz byk maymunlar olarak da
bilinen goril, orangutan ve zellikle flempanzedir.
nsan, el ve ayaklarnn befl parmakl yaps, kol
ve bacak anatomileri, kafatasnn n ksmnda
yer alan gzleri, boyutlu grfl ve derinlii al-
glama yetisi, klen burun knts, uzun za-
mana yaylmfl byme sreci, ocukluk dne-
minin mevcut olmas, iri beyni, sosyallii, gelifl-
mifl renme kapasitesi ve iletiflim becerisi gibi
birok zelliiyle dier canllardan ziyade pri-
matlara benzer ve bu nedenle primatlar takmn
bir yesi olarak kabul edilir.
88 Antropoloji

Kendimizi Snayalm
1. Canllarn benzer zelliklerine gre snflandrlmas 6. Primatlar takm iki byk alt takma ayrlmaktadr.
sistemine ne ad verilir? Bunlardan biri prosimiyenler olarak adlandrlr. Buna
a. Biyolojik eflitlilik gre primatlar takmnn dier alt takm afladakiler-
b. Irk den hangisidir?
c. Taksonomi a. Kuyruksuz byk maymunlar
d. Homoloji b. Yeni Dnya Maymunlar
e. Anoloji c. Eski Dnya Maymunlar
d. Antropoidler
2. nsann kolu ve balinann yzgeci gibi farkl ifllevle- e. Platiriniler
ri olmakla birlikte, ortak bir atadan kken alan ve yap-
sal adan benzerlik gsteren organlara ne ad verilir? 7. Afladakilerden hangisi Hominoidea st ailesinin
a. Homolog organ yelerinden biri deildir?
b. Anolog organ a. Lemur
c. Primitif organ b. Orangutan
d. Tremifl organ c. Goril
e. Benzer organ d. nsan
e. fiempanze
3. nsan tr biyolojik snflandrmaya gre hangi me-
meli takmnn yesi olarak kabul edilir? 8. Afladakilerden hangisi rk snflandrmalarnda kul-
a. Etiller lanlan ltlerden biri deildir?
b. Kemirgenler a. Deri rengi
c. Scakkanllar b. Gz rengi
d. Primatlar c. Boy
e. Omurgallar d. Kafatas endisi
e. Sportif yetenekler
4. Afladakilerden hangisi primatlarn ortak zellikle-
rinden biri deildir? 9. jeni fikrini ortaya atan kimdir?
a. Byk bir beyin a. C. von Linn
b. Otul beslenme biimi b. F. Galton
c. boyutlu grme c. G. Mendel
d. Renkli grme d. C. Darwin
e. El ve ayaklarda befler adet parmak olmas e. A. Hitler

5. Afladakilerden hangisi insan kuyruksuz byk 10. nsan topluluklarnn vcut boyutu asndan farkl-
maymunlardan ayran bir zelliktir? lklar gstermesinin en nemli sebebi nedir?
a. renme a. Corafi blgelerdeki ykseklik fark
b. Avclk b. Corafi blgelerdeki su kaynaklar bakmndan
c. Alet yapma ve kullanma grlen farklar
d. Farkl tonda sesler kararak iletiflim kurma c. Corafi blgelerdeki s fark
e. Kltr sahibi olma d. nsan topluluklar arasndaki kltrel farkllklar
e. nsan topluluklar arasndaki yerleflim biimi
farkllklar
 nite 4 - nsann Canllar Dnyasndaki Yeri ve Biyolojik eflitlilii
Yaflamn inden
Gen haritas kkenleri aa karacak
National Geographic dergisi ve IBM firmas, Genografi
projesiyle insanln g haritasnn peflinde. Uzmanla-
rn hedefi, dnya genelinde DNA rnekleri toplayarak
bir gen haritas oluflturmak ve hangi toplumun soyu-
nun nereye dayandn bulmak.
DNA uzmanlarnn alflmalarna gre btn insanln
soyu 60 bin yl nce yaflamfl Afrikal atalarmza daya-
nyor. Peki, ondan bize kalanlar neler? Toplumlarn so-
yu nereye dayanyor? Kim nereden geldi, nereye gitti?
Gler nasl flekillendi?
ABDde yaymlanan bilim dergisi National Geographic
ve IBM flirketi ortak bir projeyle bu sorularn cevabn
aryor. Projenin ad Genografi Projesi.
100 bin DNA rnei
Proje erevesinde, dnya genelinde 100 bin dolaynda
DNA rnei toplanarak dnyann en byk gen banka-
s oluflturulacak. Uzmanlar gen bankas araclyla in-
sann yolculuunun gizemli yksn DNA kodlarn-
dan zmeye alflacak.
Nasl tm insanlar birbiriyle akraba oldu, atalarmz bu-
gn bizim olduumuz yere nasl ulaflt, ipular DNAda
gizli.
Projenin amac DNAlardan elde edilen bilgilerle bir
gen haritas karmak ve ilk insanlarn dnya nfusunu
yaratmak iin izledii yolu, bizi balayan genetik resmi
ortaya karmak.
Sre nasl iflliyor?
DNAnn Y kromozomu sadece erkeklerde var ve ba-
badan oula geiyor. Bu kromozom genellikle nesiller
boyu deiflime uramadan kalyor. Kadnlarda da mito-
kondriyal DNA ad verilen para ayn zelliklere sahip
ve hem anadan kzna hem anadan oula deiflime u-
ramadan geiyor.
Nadiren deiflime urayan DNAlarsa bilim adamlar
iin birer iflaret fiflei demek. Bir kez iflaret fiflei tespit
edildiinde, genetik uzmanlar zamanda iz srerek onun
ilk ortaya kt ana gidebiliyor. Ve eer belli bir bl-
gede tespit edilirlerse o zaman tarih ncesi g rnek-
lerini takip etmek mmkn oluyor.
Somut bir rnek
Pakistanda yaflayan Hazaralar isimli topluluun Orta
Asyadan g edip etmedikleri tartflma konusuydu. Ha-
zaralar, Cengiz Hann soyundan geldiklerini iddia edi-
yordu. Bilim adamlar da bu iddiann doru olup olma-
dn anlamak iin genetik bir arafltrma yapt. En b-
yk yardmclar az nce bahsettiimiz iflaret fiflei gen-
89
lerden birine sahip olmalaryd. Sadece Orta Asyada
bulunan bir genin varl tespit edilmiflti. Ve bu gen Or-
ta Asya dflnda hibir toplulukta grlmyordu. Sadece
Hazaralar bu gene sahipti ve bylece Orta Asya kken-
li olduklar kantland.
Kaynak: Gen haritas kkenleri aa karacak. 15 Ni-
san 2005de http://www.cnnturk.com/BILIM_TEKNO-
LOJI/BILIM adresinden alnmfltr.
Okuma Paras
nsanlar Niin Irklara Ayrmamalyz - Biyolojik
Bir Grfl
Taksonomi snflandrma arafltrmas demektir. Dier
yaflam formlarna kat snflandrma kurallar uygular,
ama en iyi bilmemiz gereken tre gelince zel sorun-
larla karfllaflrz.
Kendi trmz genellikle rklara ayrrz. Taksonomi
kurallarna gre, bir trn biimsel alt blmlerine alt-
trler denir. Dolaysyla insan rklar Homo sapiensin
alttrleridir.
Getiimiz on yl iinde, trlerin kendi iindeki corafi
deiflkenliin arafltrlmas iin yeni yntemler getiren
niceliksel tekniklerin ortaya kmasyla, birok evrede
trleri alttrlere ayrma pratiinden adm adm vazge-
ildi. nsanlarn rklara ayrlmas trmze zg top-
lumsal ve etik sorunlardan ayrlamaz ve ayrlmamaldr.
Ancak bu yeni taksonomi prosedrleri, eski bir tartfl-
maya genel ve tamamen biyolojik bir sav getirir.
Homo sapiensin rklara gre snflandrlmasnn, trle-
rin kendi iindeki farkllklar sorununa ynelik modas
gemifl bir yaklaflm olduunu ileri sryorum. Baflka
bir deyiflle, kendi arafltrmamn konusunu oluflturan mu-
cizevi eflitlilikteki Bat Hindistan kara ylanlarn niin
alttrlere ayrmamay tercih ediyorsam, insanlarn rksal
temelde snflandrlmasna da ayn gerekelerle karfl
kyorum.
(...) Homo sapiensin olduka ayrmlaflmfl bir tr oldu-
unu kimse inkr edemez; eflitliliin en arpc dfl gs-
tergesinin ten rengindeki farkllklar olduu gzlemine
de ok az insan karfl kar. Ancak eflitlilik gerei rk-
sal snflandrmay zorunlu klmaz. nsanlar arasndaki
farkllklar incelemenin daha iyi yollar vardr.
Taksonomi hiyerarflisinde tr kategorisinin zel bir ye-
ri vardr. Biyolojik trler kavramnn ilkelerine gre, her
90 Antropoloji
tr, doadaki gerek bir birimi temsil eder. Bu zel ko-
num trn tanmna da yansr: Ortak bir gen havuzuna
sahip, gerekte ya da potansiyel olarak kendi aralarn-
da dllenerek reyebilen topluluk. Tr dzeyinin tesi-
ne getiimizde belirli bir keyfilikle karfllaflrz. (...)
Alttrleri adlandrrken her snflandrmacnn kullan-
mak zorunda olduu znel biimsel blmleme lt- 3. d
lerini empoze etmeden, eflitliliin nesnel bir haritasn
karmamz daha iyi olmaz m? (...)
Nesnel haritalar oluflturmak iin, birok zellikteki de-
iflkenliin ayn anda ele alnmas gerekir. Bu eflzaman-
l yaklaflma ok deiflkenli zmleme ad verilir. (...) 5. e
Getiimiz on yl iinde ok deiflkenli zmlemenin
kullanlmaya bafllamasyla, corafi deiflkenlik arafltr-
malar byk bir dnflm geirdi. ok deiflkenli -
zmlemeden yana olanlarn nerdeyse tamam alttr [rk]
tanmlamalarn reddetti.
Kaynak: Gould, S.J. (2003). Darwin ve Sonras (ev.
C. Temrc). Ankara: Popler Bilim Kitaplar, ss. 247-
253.
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
1. c Yantnz doru deilse nsann Canllar
Dnyasndaki Yeri blmn yeniden gzden
geiriniz.
2. a Yantnz doru deilse nsann Canllar
Dnyasndaki Yeri blmn yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz doru deilse nsann Canllar
Dnyasndaki Yeri blmn yeniden gzden
geiriniz.
4. b Yantnz doru deilse Primatlar blmn
yeniden gzden geiriniz.
Yantnz doru deilse Primatlar blmn
yeniden gzden geiriniz.
6. d Yantnz doru deilse Primatlar blmn
yeniden gzden geiriniz.
7. a Yantnz doru deilse Primatlar blmn
yeniden gzden geiriniz.
8. e Yantnz doru deilse nsann Biyolojik
eflitlilii blmn yeniden gzden geiriniz.
9. b Yantnz doru deilse nsann Biyolojik
eflitlilii blmn yeniden gzden geiriniz.
10. c Yantnz doru deilse nsann Biyolojik
eflitlilii blmn yeniden gzden geiriniz.
 nite 4 - nsann Canllar Dnyasndaki Yeri ve Biyolojik eflitlilii
Sra Sizde Yant Anahtar
Sra Sizde 1
Bir insan yarats olan kltrn birok yn ve olduka
karmaflk bir yaps vardr. Bir ocuun ebeveynlerin-
den bamsz olarak hayatta kalabilecek beceriye sahip
olmas artk bir yetiflkin olmas anlamna gelir. Tm pri-
matlar renmeye dayal bir uyarlanma gelifltirmifller-
dir. Ancak insan ocuunun renmesi gereken fleyler
dier primatlardan ok daha fazladr. Dier primatlar
ocukluk dneminde insana gre daha az ve daha sa-
de becerileri kazanmay renirler. Oysa insan toplum
iersinde var olabilmek iin dil, teknoloji, beceri, dav-
ranfl modelleri, adetler gibi kltre ait pek ok fleyi -
renmek durumundadr. Bu nedenle ocukluk sresi in-
sanda daha uzundur. rnein flempanzeler yaklaflk 9
yaflnda cinsel olgunlua ulaflrlar ve bymeleri de
yaklaflk 12 yaflnda tamamlanrken, insanlar yaklaflk
13 yaflnda cinsel olgunlua ulaflrlar ve bymeleri de
yaklaflk 21 yaflnda tamamlanr.
Sra Sizde 2
Biz insanlar kendi trmzn zel olduuna, dier can-
lardan farkl olduumuza inanmak isteriz. Semavi din-
lerin retisine gre Tanr insan dier varlklardan ay-
r ve ayrcalkl olarak yaratmfl ve ona ruh vermifltir.
Canl ve cansz tm varlklar insan iin yaratlmfltr.
nsan biyolojik bir tr dzeyine indirgemek, dier can-
llarla benzerliklerinden sz etmek, insann kendine ya-
kn trlerle arasndaki ou farkn sadece bir derece so-
runu olduunu saptamak insann o zel konumunu
sarsmaktadr. zel bir tr olmadmz, sadece hayvan-
lar leminin bir yesi olduumuzu kabullenmek insan-
larn ouna ok zor gelir. rnein insann kuyruksuz
byk maymunlarla benzerliklerini ortaya koymak ve
bunu ortak bir evrimsel kkenle aklamak iflte tam da
bu yzden bu kadar tepkiyle karfllanmaktadr. Oysa
herkes benzerliklerin ak olduunun farkndadr. Ama
elbette bunu kabul etmek baflka bir fleydir.
nsann zel bir konuma sahip olmadn kabul etmek
ayn zamanda insanlarn canl ve cansz dier varlklar
zerindeki haklarn da snrlar. Tm varlklar bizim iin
yaratlmadysa ve biz de dierleri gibi sadece doann
bir parasysak, o zaman her fleyin sahibi gibi davrana-
mayz. rnein insan haklar kadar hayvan haklarna
da saygl olmamz gerekir. Ancak doay istedii gibi
ve snrszca smren insan tr iin bu kabul edilmesi
ok zor bir snrlamadr.
91
Sra Sizde 3
Irklk, biyolojik bir temele dayand varsaylan rk s-
nflandrmalarn esas alarak baz rk gruplarnn dier-
lerinden daha stn zelliklere sahip olduunu ne
srmektir. Bu stnln, rklarn zek ve yetenek, hat-
ta ahlak bakmndan farkl olmalarndan kaynakland
kabul edilir. Bylece toplumlarn teknolojik, ekonomik
ve siyasi temelli geliflmifllik dzeyleri bu zek ve yete-
nek farkllklaryla aklanmaya alfllr. Oysa tm de-
nemelere karfln zek, yetenek veya ahlak gibi zellik-
lerin deri rengi vs. gibi fiziksel zelliklerle iliflkisi oldu-
u ispatlanamamfl ve hibir bilimsel temele oturtula-
mamfltr. Buna ramen, deri rengi ve yz biimine ba-
karak insanlar yeterince zeki olmayan, yeteneksiz, su-
a eilimli vb. sfatlarla tanmlayan rk nyarglar in-
sanlarn zihinlerinde var olmaya devam etmektedir. Bu
trden nyarglar kimi zaman deri rengi, yz biimi gi-
bi fiziksel zellikleri aflarak etnik farkllklara da yne-
lebilmektedir. O zaman bu etnik ayrmclk olmaktadr.
Irklk tarihsel olarak Avrupallarn kolonilefltirme ha-
reketi ve kle ticaretiyle yakndan iliflkilidir. Irklarn var
olduu ve aralarnda doufltan temel farkllklar bulun-
duu n kabul, kolonilefltirme ve kle ticareti iin ah-
lak ve hatta hukuk bir zemin hazrlamfltr. 19. ve 20.
yzylda ise rklk bir politika malzemesi olarak kulla-
nlmaya devam etmifltir. Saf ve stn rklar yaratmak,
stn rk kt olduu ne srlen unsurlardan temiz-
lemek hedefiyle ar insanlk sular ifllenmifltir.
92 Antropoloji

Yararlanlan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
Boaz N.T. ve Almquist, A.J. (2001). Biological
Anthropology: A Synthetic Approach to Human
Evolution. ABD: Prentice Hall.
Emirolu, K. ve Aydn, S. (2003). Antropoloji Szl.
Ankara: Bilim ve Sanat.
Jurmain, R., Nelson, H., Kilgore, L. ve Trevathan, W.
(2003). Introduction to Physical Anthropology.
Canada: Wadsworth, Thomson Learning.
Kottak, C.P. (2001). Antropoloji: nsan eflitliliine
Bir Bakfl. Ankara: topya Yaynevi.
Lewin, R. (1998). Principles of Human Evolution: A
Core Textbook. ABD: Blackwell Science.
Lewin, R. (1997). Modern nsann Kkeni (ev. N.
zaydn). Ankara: Tbitak Popler Bilim Kitaplar.
Mader, S.S. (1992). Human Biology. Dubuque, IA: Wm.
C. Brown Publishers.
zbek, M. (1979). nsan ve Irk. stanbul: Remzi
Kitabevi.
zbek, M. (2000). Dnden Bugne nsan. Ankara:
mge Yaynevi.
Park, M.A. (2001). Biological Anthropology. Boston:
McGraw-Hill.
Relethford, J.H. (1990). The Human Species: An
Introduction to Biological Anthropology.
Londra: Myefield Publishing.
Relethford, J.H. (2001). Genetics and the Search for
Modern Human Origins. New York: Wiley Liss.
Rosen, S.I. (1974). Introduction to Primates: Living
and Fossil. New Jersey: Prentice-Hall.
Stringer, C ve Andrews, P. (2005). The Complete
World of Human Evolution. Londra: Thames &
Hudson Ltd.
fienel, A. (1984). Irk ve Irklk Dflncesi. Ankara:
Bilim ve Sanat Yaynlar.
Wandrey, R. (1987). Die Tiere der Welt: Affen und
Halbaffen. Gtersloh: Verlagsgruppe Bertelsmann
GmbH.
 5
93

nsann Evrimi

Kaynak: Ylmaz Selim Erdal Arflivi

Kendimizi bir biyolojik trn yesi olarak alglamak, dier canllarla ortak zellik-
lerimizden sz etmek ve bunun nedeninin ortak bir kkenden gelmemiz olduu ger-
eini grmek biz insanlara zor gelir. Biz sanki doann bir paras deilmifliz, do-
ast canllarmflz gibi dflnrz. Oysa biz de btn dier canllar gibi doann
bir parasyz. Bir tr olarak hayatta kalmak ve soyumuzu devam ettirebilmek iin
bir mcadele verdik. Bu mcadele, milyonlarca yl sren evrim srecimizdir.

Amalarmz

N
Bu niteyi tamamladktan sonra,

N
Evrim dflncesi nasl geliflmifltir?

N
Primatlarn evrimi nasl olmufltur?

N
lk hominidler ne zaman ve nerede ortaya kmfltr?
nsan nasl, ne zaman ve nerede evrimleflmifltir?
sorularna yant verebilecek bilgi birikimine sahip olacaksnz.
94 Antropoloji

rnek Olay

Almanyada Dsseldorf kenti yaknlarnda, Ren nehrinin bir kolu olan Dssel rma-
nn akt Neander adl bir vadi vardr. 1856 yl austos aynda, bu vadinin ya-
malarnda bulunan Feldhofer Grotto adnda bir maarada kire tafl karmaya
alflan ifliler bir iskeletle karfllaflrlar. fliler bu iskeletin kafatasn, kol ve bacak ke-
miklerini ve bir ka kaburga kemiini alp bir kenara ayrrlar. Kire tafl ocann
sahibi de bu kemikleri doa tarihine merakl olmasyla tannan matematik retme-
ni Fuhlrotta gtrr. Fuhlrott, bu kemiklerin farkl bir insana ait olduunu hemen
anlar. Bir kere bu kemikler ok kalndr. Kafatasnn aln ksm geriye doru bask,
kafllarn bulunduu yerdeki kemik ok fazla kktr. Fuhlrott, bu deiflik kemikleri
Bonn niversitesi anatomi profesr Hermann Schaaffhausene gsterir. Kemikler
bu anatomi profesrnn de ilgisini eker. Schaaffhausen, 1857 ylnda Bonnda
dzenlenen bir bilimsel toplantda bu kemikler zerine bir bildiri sunar ve kemikle-
rin sahibinin Germenlerle Keltlerin atas olan eski ve vahfli bir kuzey Avrupa kavmi-
ne ait olduunu ne srer. Ardndan bir ngiliz bilim insan, Thomas Henry Huxley
1863 ylnda bu kemiklerin soyu tkenmifl eski bir insana ait olduunu syler. Bafl-
ka bilim insanlar da farkl yorumlar yaparlar. rnein bazlar bu kemiklerin rafli-
tizm hastal nedeniyle byle grndn ne srerler. Ancak daha sonraki yl-
larda Belikada ve Avrupann baflka yerlerinde de bu kemiklere benzeyen baflka fo-
sil kemikler bulunur. Sonunda bu fosillerin eski bir insan trn temsil ettii anlafl-
lr ve bu tr, ilk bulunduu yere atfen Homo neanderthalensis olarak adlandrlr.
Bundan sonra dnyann eflitli yerlerinde fosiller bulunmaya devam eder ve soyu
tkenmifl baflka insan trlerinin de olduu saptanr.

Anahtar Kavramlar
Tarih ncesi nsanslar
Evrim lk nsanlar
nsan Evrimi Tafl Aletler
Doal Seilim Maara Sanat

indekiler
GRfi
EVRM DfiNCESNN GELfiM
PRMATLARIN EVRM
LK HOMNDLER
LK NSANLAR
 nite 5 - nsann Evrimi 95

GRfi
nsann biyolojisi, eflitlilii, biyolojik uyarlanmas gibi insan ilgilendirien birok Biyolojik uyarlanma:
Canllarn hayatlarn ve
sorun evrim bakfl asyla zmlenebilir. Evrim basite, zaman ierisinde bir t- trlerinin devamn
rn genetik yapsnda medana gelen deiflimi ifade eder. Eer bu deiflim genetik salamak iin yafladklar
evreye biyolojik ve
yapda bir kuflaktan dierine olduysa mikro evrim olarak adlandrlr. Ancak tr davranflsal olarak uyum
oluflturan gruplarn reme engeliyle birbirlerinden ayrlarak yeni trlerin ortaya salamalar srecidir.
kmasna olanak saladysa, deiflim makro evrim olarak adlandrlr.
Hemen herkes evrim kuramyla ilgili bir tartflma duymufl ya da bu konuda bir
fikir beyan etmifltir. Bu konudaki tartflmalar ou zaman bilimsel ve dini grflle-
rin arpflmasna dnflmektedir. Oysa bu iki alan birbirinden ok farkldr. Bilim
ve din farkl trde sorular sorar ve bu sorulara farkl tarzda cevaplar sunarlar. r-
nein bilim, insan ne zaman ve nerede ortaya kmfltr? Zaman ierisinde deiflim
geirmifl midir? gibi sorular sorup, bu sorulara kantlar araclyla cevap vermeye
alflr. Oysa din, biz insanlar neden varz? Hayatmzn anlam ne? yi bir insan ol-
mann yolu nedir? gibi sorular sorar ve bu sorulara doast bir gc referans alan
cevaplar verir. Bilim sorgulamaktr, ama din sorgulanamaz. Bilimsel yntem soru
sormaya, gzlem yapmaya, hipotezler gelifltirmeye ve bu hipotezleri snayarak
kuramlar ortaya koymaya dayanr. Bir hipotez, gzleme dayanarak oluflturulan,
snanabilir bir nermedir. Bilimsel bir kuramsa, kantlarla ok iyi bir flekilde des-
teklenmifl bir hipotezdir. Bu nedenle canlln kkeni ve geliflimini aklayan ev-
rim, bilimsel bir kuramdr, nk pek ok salam kantla desteklenmektedir. Biyo-
loji, jeoloji, antropoloji hatta arkeolojiden elde edilen veriler, yalnzca insann de-
il btn canllarn zamanla deifltiini defalarca gstermifltir. Gemiflte mevcut
olan yaflam formlar gnmzde bulunmamakta, gnmzdeki canllara ise mil-
yonlarca yl ncesine ait jeolojik tabakalarda rastlanlmamaktadr. Eski canl form-
larna ait binlerce kemik ve difllerden oluflan fosil kalntlar ele gemifltir. rnein Fosil: Gemiflte yaflamfl
canllarn tafllaflmfl
gnmzde yaflayan tek toynakl atn nce befl parmakl ayaklara sahip olduunu, kalntlar veya izleridir, tafll
zamanla parmaklarn kaybederek, ve en sonunda da bugnk gibi tek toynak- olarak da bilinmektedir.
l bir canlya dnfltn; insann difllerinin gemiflte iri olduunu ve 10 bin yl-
lk zaman diliminde difllerin yaklaflk %20 orannda kldn bu fosillerden
reniyoruz.

Bilimsel bir kuram kantlarla desteklenen bir hipotez olduuna greSIRA

evrim kuramnn ka-
SZDE SIRA SZDE
ntlar neler olabilir? Tartflnz. 1
D fi N E L M D fi N E L M
EVRM DfiNCESNN GELfiM
Yaygn inanfln tersine Charles Darwin, evrim fikrini ortaya atan ilk dflnr deil-
dir. Evrim dflncesi ile ilgili bilgilerin kkeni Antik aa kadarSuzanmaktadr.
O R U Ya- S O R U
flamn ilk gesinin su olduunu ileri sren Thales her fleyin kkenini suya dayan-
drmaktadr. Anaksimandrosa gre yerler nceleri sularla kapl Didi K Kve
A Tilk meydana DKKAT
gelen canllar suda yaflayan balk benzeri canllard. Anaksimandros, balklar insa-
na kadar pek ok hayvan trnn kayna olarak grmekte ve evrim dflncesi-

N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
nin de temelini atmaktadr. Anaksimenes ise her fleyin kkenini havaya balamak-
tadr. Ona gre dnyada yaflayan canllar ilk kez slak bir ortamdan geliflmeye bafl-
lamfllard. Antik dflnrlerin bir ksm canln kkenini veAMALARIMIZ
geliflimini tanmlar- AMALARIMIZ
ken, Herakleitos canllar arasndaki savaflmdan bahsederek, doal seilim fikrinin
ncln yapmfltr. nl dflnr Aristoteles, deiflimi maddenin varolufl bii-
K T A P K T A P

TELEVZYON TELEVZYON
96
Transformizm: Canllarn mi olarak grmektedir. Canllar ilk kez snflayan Aristotelese gre canllar alemi
yaplarnn sabit deil,
deiflebilir olduu bir merdiven gibidir. Bitkilerden insana btn canllar srekli ve hiyerarflik bir ska-
grfldr. lada yer almaktadrlar. Bu skalada basitten karmafla doru geliflerek insana ula-
Taksonomi: Canllarn
snflandrlmasdr.
Cins: Benzer uyarlanmalara
sahip, benzer trlerden
oluflan taksonomik bir
birimdir.
Tr: Doal koflullar altnda
iftlefltiklerinde reme dirmeyi bilim dnyasna kazandrmfltr.
kapasitesine sahip yavrular
dourabilen canl grubudur.
Antropoloji
flan bir dnflm mevcuttur. Canllarn en ilkel dzeyde kendiliinden olufltuu-
nu, doann gereksinimlerine gre organlarn olufltuunu belirterek transfor-
mizm ad verilen ilk evrim dflncesini ortaya atan dflnr Aristotelestir. Ancak
Aristotelese gre bu deiflim dzenlidir ve bir amaca yneliktir. Doa tarihileri
olarak da adlandrlan ilk doa bilimcilerden Carl von Linn (1707-1778), taksono-
mi olarak da bilinen snflamayla, bilinen btn canllar anlaml gruplar halinde
organize etmifltir. Linn, ayn zamanda, cins ve tr ayrmn yaparak ikili isimlen-
Fransz anatomist Cuvier (1769-1832) jeolojik katmanlarda yer alan fosilleri in-
celeyerek, bunlarn nemli bir ksmnn gemiflte soylar tkenmifl canllara ait ol-
duunu gstermifltir. Tabakalarda bulunan fosilleri inceleyen Cuvier, deiflik kat-
manlarda saptanan fosiller arasndaki farkllklarn sel, deprem, volkanik patlama
gibi tufanlarla aklanabilecei tufan kuramn gelifltirmifltir. Tufan kuramna ka-
tastrofizm de denilmektedir. Bu kuram, yaflanan tufanlarn birok canl trn yok
ettiini, daha sonra bu canllarn yerine Tanr tarafndan yenilerinin yaratldn
kabul etmektedir. Her ne kadar deiflen dnya ve canllar arasndaki farkllklar
aklama abalar 18. yzyla kadar uzansa da, bu dneme kadar inanlan temel
grfl, canllarn Tanr tarafndan yaratldn ve deiflmez niteliklere sahip olduk-
larn savunan yaradlfllktr. Canllarn deiflmez niteliklere sahip olduklar g-
rfln zedeleyen ilk kuram Jean-Baptiste Lamarck (1744-1829) tarafndan ileri s-
rlmfltr. Lamarcka gre canl yaflam boyunca evreye uyum salayarak belli
zellikler kazanr, daha sonra bu deifliklikleri kendi ocuklarna aktarr. Kazan-
lan karakterlerin kaltmn aklayan Lamarkizmde uzun sre kullanlmayan or-
ganlar gdkleflir ve fonksiyonunu yitirir, krelir. Buna karfln ihtiyalara bal ola-
rak kazanlan zellikler ise gelecek kuflaa aktarlr. Bu kurama gre balta kulla-
nan bir ormancnn yaflarken kazand gl kol kaslar ve irileflmifl kemikleri,
onun ocuklarna kaltsal olarak aktarlacaktr. Kolu kesilen insanlarn, ocuklar-
nn kola sahip olarak domalar bu grfln yanlfl olduunun en basit ispatdr.
Jeolojinin kurucusu olarak da bilinen Charles Lyell (1797-1875), gnmzde
gzlenen jeolojik srelerin gemifltekilere benzer bir flekilde gereklefltiini ngr-
mfltr. Tekdzelik (uniformitarianism) olarak da bilinen bu dflnce, yeryzn
oluflturan katmanlarn gnmzde gzleyebildiimiz rzgar, sel, erozyon, bitkiler,
volkan patlamalar, depremler ve buzul hareketleri gibi tekdze olan doal sre-
lerle olufltuunu ileri srmektedir. Bu olgular zaman ierisinde deiflebilmekle bir-
likte, bunlar etkileyen sre yavafl ve tekdzedir. Bu kuramn salad en nemli
katk, yeryznn tarihinin son derece ksa bir gemifle sahip olduu, hatta kutsal
kitaplardan hareketle yaplan hesaplamalara gre .. 4004te yaratld ynnde-
ki grflleri zayflatmasdr. Dolaysyla bu aklama canllardaki yavafl ve tedrici de-
iflim iin gerekli olan uzun zaman dilimi fikrine olanak salamfltr.
Lamarck, Lyell ve Cuvier gibi dflnrler aslnda evrim dflncesinin temelini
atmfl ve evrimle ilgili kuramlar ksmen de olsa Darwin ncesinde gelifltirilmifltir.
Darwin evrimin doal seilim yoluyla nasl gereklefltiini kuram haline dnfltr-
mfltr. Onun evrim dflncesine en nemli katks jeoloji, ekonomi, anatomi gi-
bi farkl birok alandan bilgileri bir araya getirip sentezleyerek yeni bir kuram or-
taya koymufl olmasdr.
 nite 5 - nsann Evrimi 97

SIRA SZDE
Evrim dflncesi neden Charles Darwine mal edilmektedir? Tartflnz. SIRA SZDE
2
Beagle gemisi ile yaklaflk 5 yl sren seyahati boyunca Charles
D fi N E L M FotorafD 5.1 fi N E L M
Darwin (1809-1882), ncelikle inceledii trlerin hemen hepsinin
eflitlilik (varyasyon) gsterdiini gzlemlemifltir. Bir trn deva- Charles Darwin
S O R U
m ve evrimsel baflars iin, tr oluflturan bireylerin eflitliliinin S O R U
zorunluluk olduu sonucuna varmfltr. Darwin, eflitliliin trle-
rin yafladklar evreyle uyumlu olduunu, her canlnn yaflad DKKAT DKKAT
alana uyarlandn gstermifltir. Trlerin yafladklar evreye uyar-
lanmadaki farkllklarnn nedeni nedir? Darwin, ekonomist ve

N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
nfusbilimci olan Thomas Malthus (1766-1834)un bir makalesini
okuyarak bu soruna ksmen bir yant buldu. Malthus, canllarn
yaflayan bireylerden ok daha fazlasn dnyaya getirdiklerini, AMALARIMIZ AMALARIMIZ
birok bireyin eriflkinlik ve reme aflamasna gelmeden yaflamn
yitirdiini belirtmektedir. Eer byle olmasayd populasyonlar
evrenin onlar besleyemeyecei oranda hzl artacaklard. Buna K T A P K T A P
karfln doadaki nfus bir denge ierisindedir. Nfusun bykl-
alk, ktlk, hastalk ve savafllarla kontrol edilmektedir. Doa-
da yaflayanlarn saysnn doann taflyabileceinden daha Tfazla E L E V Z Y Kaynak:
ON TELEVZYON
olmas nedeniyle hem tr ierisinde hem de trler arasnda bir tr.wikipedia.org/wiki/charlesdarwin
mcadele vardr. Bu mcadelede en iyi olanlar, yani evreye uyar-
lanmalar en baflarl olanlar hayatta kalmaktadr.
iftiler ve hayvan yetifltiricileri en fazla et, st ve yumurta Nveren
TERNET
hayvanlarla, NTERNET

en iri ve en fazla tohumu veren bitkileri seerek, yapay seilim olarak da bilinen Yapay seilim: Canllarn
bu yntemi tarmn keflfinden bu yana uygulamaktadr. Darwin, canllarn arasn- istenilen zelliklerinin
seilerek retilmesi, bylece
da da beslenme, reme gibi nedenlerle bir mcadelenin olduunu, bu mcadelede arzu edilen niteliklere sahip
yaflad evrede en iyi uyarlanan ve reyenlerin baflarl olduklar, dierlerinin ise rn elde edilmesidir.
elenerek yok olduklar sonucuna ulaflmfltr. Dier bir deyiflle iftilerin eflitlilik
gsteren rnler arasnda yapt seimi, doa bir amac olmakszn yapmaktadr.
Kuflaklar boyunca evrelerine uyumlarnda daha avantajl olanlarn ve daha ok
yavru verenlerin seiliminin, canllardaki deiflimin temel dzenei olduunu vur-
gulayarak doal seilim yoluyla evrim kuramn gelifltirmifltir. Doal seilimde Doal seilim: Yafladklar
canllarn gsterdii eflitlilik olduka nemlidir. Gerekte hibir genetik deiflke evreye en iyi uyarlanan
canllarn hayatta kalmas,
(varyant), bir dierine gre avantajl deildir. Bir koflulda avantajl olan durum bir uyarlanamayanlarn ise
dier durumda dezavantaj olabilir. Bu nedenle ortamda yaflayan canllarn nasl lmesi ya da elenmesiyle
devam eden sretir.
olacan, bulunduu blge ve corafya deil; flans, biyocorafya ve doal seili-
min birlikte ifllemesi belirlemektedir. Seilim hibir zaman mkemmeli yaratmak
ya da mkemmele ulaflmak amacna hizmet etmemektedir. Her ne kadar biz insan-
lar kendimizi mkemmel bir varlk olarak kabul ediyorsak da, soylarnn devam-
n salayan btn trler evrelerine uyum asndan insan kadar mkemmeldirler.
Ksacas evrim canllardaki deiflimden baflka bir fley deildir. Her ne kadar doal
seilim yoluyla evrim kuram Darwin ile birlikte anlsa da, ayn sonulara Alfred
Russell Wallace (1823-1913) tarafndan da ulafllmfltr.
Darwin, canllarn eflitliliinin evrim andan nemini, populasyon ierisinde-
ki mcadele ve reyen gruplarn birbirlerinden izolasyonunu ve corafi engellerin
yeni bir trn oluflumundaki etkisini aklamakla birlikte, tr ierisindeki eflitlili-
in kaynaklar, tr ierinde eflitliliin nasl devam ettii ve evrimin hz gibi temel
evrim sorunlarn zmleyememifltir. Ancak, bu sorunlara yantlar farkl doa bi-
98
Gen havuzu: Bir neslin
yeler tarafndan, bir
sonraki nesle aktarlabilecek
genlerin toplamdr.
Antropoloji
limcilerinden gelmifltir. Sir Francis Galton (1822-1911), farkl renkteki tavflanlardan
kan alarak, bunu dier tavflanlara transfer etmifl; ardndan bireyleri iftlefltirmifl, an-
cak renk zelliinin kan transferi araclyla gemedii sonucunda ulaflmfltr. Al-
man Biyolog August Weismann (1834-1914) btn kaltsal bilginin germ plasma
ad verilen reme hcrelerinde yer aldn belirleyerek, reme hcrelerini etkile-
yebilen evresel zelliklerin vcut hcrelerini etkilemediklerini saptamfltr. Bu ise
modern genetiin temelini oluflturmufltur.
zelliklerin gelecek kuflaklara nasl aktarld sorunu, ek bilgin Gregory
Mendelin (1822-1884) bezelyeler zerinde gereklefltirdii alflmalarla zmlen-
mifltir. Mendel 1856da bir manastrn bahesinde bezelyelerin 7 farkl zelliinin
kaltm zerine bir dizi deneysel retim alflmasna bafllamfltr. Bezelyelerin her
birinin ksa-uzun, sar-yeflil, burufluk-dzgn gibi iki farkl formu olduunu gz-
lemlemifltir. Uzun ve ksa bezelyeler aprazlandnda, birinci kuflakta hepsi uzun
olmaktadr. Melezler iftlefltirildiinde bir sonraki kuflakta zellikler zgn biim-
leriyle ortaya kmaktadr. Bu ise melez bireylerde baskn olan zelliin ekinik
olan baskladn, ekinik zelliin birinci kuflakta kaybolmadn gstermekte-
dir. Melezlerin aprazlanmas sonucunda her uzun bitkiye karfln bir ksa bitki
ortaya kmaktadr. Mendel, genetik zelliklerin ayr birimler halinde eflit oranlar-
da karflan modeline karflt tanecikli kaltm modelini bulmufltur. Mendelin ortaya
koyduu bir dier bulufl ise bezelyenin biimi ve rengi gibi zelliklerin birbirinden
bamsz halde, gen olarak bildiimiz zellikler tarafndan aktarlddr. Yani bir
bezelye sar ve burufluk olabildii gibi yeflil ve burufluk da olabilmektedir. Renk ve
buruflukluk birbirlerinden bamsz olarak dizilmektedirler.
Mendel bir kuflaktan dierine kaltmn nasl gereklefltiini ortaya koyarken,
trn ya da tr oluflturan populasyonlarn genetik yapsndaki eflitlilik, rekombi-
nasyon ile aklanmfltr. Rekombinasyon, rastgele remeyle bir trn gen havu-
zu ierisindeki genlerin bir araya gelerek, sonsuz bir eflitlilik oluflturabilmeleridir.
Ancak, bu zellik mevcut genetik yap ierisine yeni zelliklerin nasl girdiini
aklayamamaktadr. Bu durumda mutasyon ad verilen bir dier evrimsel sre
karflmza kmaktadr. Bilindii gibi canllarn genotipik zellikleri, genetik kod
olarak bilinen kromozomlar araclyla aktarlmaktadr. Bu genetik kod, flnm,
kimyasal gazlar gibi dfl etkilerle rastgele deiflebilmektedir. Bu deiflim, canlnn
ihtiyalarn karfllamaktan ziyade, kendiliinden ortaya kmaktadr. Mutasyonlar
ounlukla zararl olmakla birlikte, bazlar o evre koflullar ierisinde etkisiz
(ntr), ok az ise yararl olabilmektedir. Ortaya kan mutasyonlar, doal seilim
yoluyla elenmedikleri, reme araclyla gelecek kuflaa aktarldklar srece, po-
pulasyonun gen havuzuna yeni zelliklerin katlmasnn, dier bir deyiflle trn
eflitlenmesinin ham maddesini oluflturmaktadr.
Genetik yap, yalnzca mutasyonlar araclyla deil, ayn zamanda bir kuflak-
tan dierine bir genin frekansnn deiflimiyle karakterize olan genetik srklen-
meyle de deiflebilmektedir. Btn canllarda remenin rasgele olmas, genetik ya-
pnn bir kuflaktan dierine rastgele deiflimine yol amaktadr. Ayrca, bir popu-
lasyondan dierine gler de gerekleflmektedir. Bu genetik glere gen akfl
denmektedir. flte evrim adn verdiimiz kavram, bu srelerin ve eklenebilecek
baflka durumlarn karmaflk bir iflleyiflinin rndr. Evrimin olduka uzun bir s-
reci kapsamas nedeniyle, evrenin ya da trmzn tarihinin uzunluunun yann-
da ok ksa kalan mrmzde bunu alglamamz olanakl deildir. Ancak yaflad-
mz dnyann katmanlar ierisinde sakl olan fosil kalntlarn incelenmesiyle ev-
rimin bir blmn alglayabiliriz. O halde, ncelikle insann ve yerlefltirildii pri-
mat takmnn nasl bir evrimsel sreten geerek gnmze ulafltna bakalm.
 nite 5 - nsann Evrimi 99

PRMATLARIN EVRM
Primatlar da yeryznde Paleosen olarak adlandrlan Senozoyik an ilk evresin- Primat: Yaflayan ve soyu
tkenmifl olan maymunlarn,
de ortaya kmfllardr. Senozoyik a, Paleosen, Eosen, Oligosen, Miyosen ve Pli- kuyruksuz byk
yosen ad verilen befl evreden oluflur (Tablo 5.1). Yaygn flekliyle dinozorlar ola- maymunlarn ve insan
kapsayan, memelilerin
rak da bilinen iri srngenlerin yeryznden yok olduu bu dnemde, memeliler birtakmdr.
ve kufllar yaylmfllardr.

Dnem Milyon Yl Primat Evriminde nemli Olaylar Tablo 5.1

Senozoyik ada
Paleosen 65-53 Primat benzeri memeliler Primatlarn
Eosen 53-37 lk primatlar Evriminde nemli
Erken prosimiyenler Aflamalar

Oligosen 37-25 Antropoidlerin ortaya kfl

Miyosen 25-5 Hominoidlerin yaylm ve ilk hominidler
Pliyosen 5-1,8 Hominidlerin yaylmas ve ilk insanlar

klimin gnmzdekinden daha souk olduu ve iklimsel dalgalanmalar gs-

terdii Paleosen dnemde, memelilerin says hzla artmaya bafllamfltr. Bu meme-
liler arasnda, bcekiller olarak da bilinen, gece yaflamna uyarlanmfl, aata ya-
flayan ve bceklerle beslenen memelilerin says hzla artmfltr. lk primat benzeri
memeliler de bu evrede ortaya kmfllardr.
Paleosen dnemin sonunda meydana gelen snma ve artan yafl miktar, tro-
pikal ve yar tropikal ormanlarn genifllemesine yol amfl, bu deiflim ise primat-
lar iin uygun yaflam alanlar yaratmfltr. Atlar, balinalar, yunuslar gibi birok me-
melinin ortaya kt Eosen dnemde, primat benzeri memelilerden aaca trman-
maya yarayan kavrayc el ve ayaklar, ksalmfl burun kntlar ve iri beyinleri
olan ilk gerek primatlar (erken prosimiyenler) evrimleflmifllerdir.
Havann tekrar souduu, otlaklarn artmasna karfln ormanlk alanlarn daral-
d, olaslkla buna bal olarak etillerin yayld Oligosen dnemde, gerek
maymunlar olarak da adlandrlan antropoidler ortaya kmfltr. Msrda ele geen
ve 33 milyon yl ncesine tarihlendirilen Aegiptopithecus, tipik bir Oligosen may-
munudur ve Eski Dnya maymunlarnn atas olarak kabul edilmektedir. Oligosen
dnem ayn zamanda, Yeni Dnya maymunlar olarak da bilinen, gnmzde Or-
ta ve Gney Amerikada yaflayan, kuyruklar tutucu olan maymunlarn da ilk kez
ortaya kt dnemdir.
Fosil kantlardan hareketle goril, flempanze ve insann ortak atasnn ortaya k- Hominoid: Primatlar takm
t ve hominoidlerin atalarnn yaygnlaflt ve sonlarnda ise iki ayakl ilk homi- ierisinde bir st ailedir.
Orangutan, goril, flempanze
nidlerin ortaya kmaya bafllad dnem Miyosendir. Miyosen dnem memelile- gibi byk maymunlar ve
ri, ou gnmzde de yaflayan modern grnml trlerden oluflmaktadr. Bu insan bu ailenin yeleridir.
dneme kadar birbirlerinden ayrk olan Afrika ve Avrasya ktalar birbirleriyle bir-
leflmifltir. Yaklaflk 16-17 milyon yl ncesinde gerekleflen bu birleflme, Afrika k- Hominid: nsan ailesini
tasnda 25 milyon yl ncesinden itibaren ortaya kmaya bafllayan hominoidlerin, temsil etmektedir. Yaflayan
ve nesli tkenmifl insan ve
Anadolunun da iinde bulunduu Asya ve Avrupa ktalarna yaylmasna ve trle- insanslar iermektedir.
rin eflitlenmesine yol amfltr. Miyosen dnem hominoidleri, orangutan, goril, Hominin de denilmektedir.
flempanze ve insana doru giden evrimsel hatta yer almfllardr.
nsan ile jibon, orangutan, goril ve flempanzenin evrimsel olarak ne zaman ay-
rldklar biyolojik antropolojide en fazla tartfllan sorunlardan birisi olmufltur. Fo-
sil kalntlar bu konuda baz ipular vermekte ise de, en nemli bilgiler DNA a-
lflmalarndan gelmifltir. Bu alflmalar bize hominoidlerin tek bir grup olarak Eski
100
Fotoraf 5.2
Sivapithecus Fosili
Kaynak: Ylmaz Selim Erdal Arflivi
Dik yrme: ki ayak ayaklar zerinde dik yrmeye uyarlandn gstermektedir. Kafann altnda
zerinde dik durufl poziyonu
ve buna dayal hareket
sistemi.
Antropoloji
Dnya maymunlarndan 20 milyon yl nce ayrldklar-
n gstermifltir. Bunu birbirini izleyen drt ayrlma takip
etmifltir. lk ayrm jibonun dier hominoidlerden ayrl-
masyla gerekleflmifltir. Bu ayrm 12 il 15 milyon yl
ncesini gstermektedir. kinci ayrm orangutann Afri-
kal kuyruksuz byk maymunlardan ayrlmasdr. Bu
ayrm 12 il 10 milyon yl ncesine, Sivapithecus fosil-
lerinin tarihlendirildii dneme denk gelmektedir. Siva-
pithecus fosilleri orangutanlara benzerlii ile bilinirler
(Fotoraf 5.2. Sivapithecus fosili). nc ayrm, goril-
ler ile hominidler ve flempanze arasnda gerekleflmifl-
tir. Bu ayrmn ise yaklaflk 9 il 11 milyon yl ncesini
gstermektedir. Molekler verilere gre hominid ve
flempanze evrimsel hatlar, gnmzden nce 5 il 8
milyon yl arasnda ayrlmfltr.
LK HOMNDLER
nsann atasal iliflkisinin bulunduu flempanze, goril ve orangutan gibi kuyruksuz
byk maymunlardan Miyosen dnemin sonlar ile Pliyosen dnemin bafllarnda
ayrld gerek fosil kalntlar gerekse molekler arafltrmalarla ortaya konulmufltur.
Hominidler, kuyruksuz byk maymunlarnkinden daha iri beyinli, onlardan daha
az knt yapan yz iskeletine, klmfl kpekdifllerine sahip iki ayak zerinde
dik yryen primatlardr. Ge Miyosen ve erken Pliyosen dneme tarihlendirilen
fosillerin says son derece snrl olmakla birlikte son birka yl ierisinde Afri-
kadaki arafltrmalar Sahelanthropus tchadensis, Orrorin tugenensis ve Ardipithe-
cus ramidus adlar verilen yeni fosil cins ve trlerin gn flna kmasn salamfl-
tr. Yaklaflk 4,5 il 7 milyon yl ncesine tarihlendirilen bu fosil kalntlar zerinde
yrtlen ayrntl alflmalar, bunlarn iki aya zerine dik yryen cinsler oldu-
unu ortaya koymufltur. nsans zelliklerinin yan sra uzun kollar, iri difl yaps,
eri parmaklar ve durufl pozisyonu gibi kimi zellikler asndan insandan farkl-
laflt bilinen bu trlerden biri ya da birka insann atasal kuflan oluflturmufllar-
dr. Tamam Afrika ktasndan ele geen ilk hominidlere iliflkin bu kalntlar dik y-
rmenin kkenin 6-7 milyon yl ncesine kadar uzandn gstermektedir.
Ardipithecus ramidusa ait leen kemii, bacak ve ayak kemikleri bunlarn iki
yer alan ve omurgann yerlefltii delik dik yryen insanlarda olduu gibi ne
doru yerleflmifltir. Ormanlk bir alanda yaflamlarn srdrdkleri belirlenen Ar-
dipithecus ramiduslar, hominidlerin dik yrme zelliinin sanld gibi savan-
lk alanlarda deil ormanlk alanlarda baflladn gstermeleri asndan nemli-
dir. Ardipithecuslarn dik yrme gibi insans zellikleri bulunmakla birlikte,
kuyruksuz byk maymunlarla en fazla benzerlik gsteren hominid olma zellii
vardr. Bu nedenle, Ardipithecuslarn insan evrim izgisinde nerede bulunduu
hl tartflmaldr.
1924 ylnda Gney Afrikada Transvaal eyaletinin Taung blgesindeki bir tafl o-
canda ifliler tarafndan bulunarak incelenmek zere Raymond Dart adl bilim
adamna gtrlen 3-4 yafllarnda bir ocua ait kafatas fosiliyle birlikte ilk kez,
hominid olduklar kuflkuya yer brakmayacak nitelikteki Australopiteklerle karfl-
laflmaktayz. Bu fosile nceleri kuyruksuz byk maymunlara benzetilmesi nede-
 nite 5 - nsann Evrimi 101

niyle australe (=gney) ve pithecus (=maymun) sz- Resim 5.1

cklerinden tretilerek Australopithecus ismi verilmifl- Afrika Ktasnda Australopitek Buluntu
tir. Ancak, zellikle 1970lerden sonra hz kazanan arafl- Yerleri
trmalarla saylar yzleri aflan, iki cins (Australopithe-
cus ve Paranthropus) ve 8 trle temsil edilen insanslar-
la karfl karflya olduumuz anlafllmfltr.
Yeni arafltrmalar ve taksonomik snflandrmalarla,
bu cins ve trlerin saysnda deiflebilirlik olmasna kar-
fln, mevcut veriler A. anamensis, A. afarensis, A. bah-
relghazali, A. garhi, A. africanus, A. aethiopicus, A. bo-
isei ve A. robustus olmak zere 8 trn mevcut olduu-
nu gstermektedir. Bunlardan aethiopicus, robustus ve
boisei kaba yapl Australopitekler grubunda ya da Pa-
ranthropus cinsi ierisinde deerlendirilirken, ana-
mensis ve afarensis arkaik yapllar arasnda, africanus
ise narin yapl Australopitekler altnda incelenmektedir.
Australopitekler, fosillerine yalnzca Afrika ktasnda
rastlanan bir cinstir. Australopitek trlerinin ouna Do-
u ve Gney Afrikada, Etyopya, Kenya, Tanzanya, G-
ney Afrika gibi lkelerinin snrlar ierisinde rastlanmfl-
tr (Resim 5.1 Afrika ktasnda Australopitek buluntu yer-
leri). Ekolojik arafltrmalar, Australopiteklerin yafladklar ortamlarn ounlukla sa- Paranthropus:
vanlk, yar savanlk ya da ak ormanlk alanlarn bulunduu, Rift Vadisinin ev- Australopithecuslarn
aethiopicus, robustus ve
resinde yer alan ve olduka eflitlilik gsteren ekolojik ortamlara uyum saladkla- boisei olmak zere
rn gstermifltir. Bununla birlikte, 1995 ylnda adda Bahr el Ghazal blgesinde zelleflmifl kaba yapl
trlerinin dahil edilmesiyle
eski bir nehir yatanda gn flna karlan Australopithecus bahrelghazali, bu oluflturulan ayr bir cinstir.
cinsin Rift Vadisinden olduka uzak blgelere, Orta Afrikaya kadar yayldklarn
gstermifltir. Rift vadisi: 8 milyon yl nce
oluflan Mozambikten
Fotoraf 5.3 Australopitekler iri ene ve diflleri buna bafllayarak Kzl Denizin
karfln kk beyin hacmiyle karakterize bat kysnda devam 5600
Australopithecus Afarensis Kafatas
Fosili olan bir cinstir. 380 il 530 cm3 arasnda km uzunluundaki bir
vadidir.
dalm gsteren beyin kapasiteleri, mo-
dern insann beyninin te biri kadar, kuy- Beyin hacmi: Beynin
ruksuz byk maymunlarnkiyle hemen he- kafatasnda kaplad
toplam hacim. Beyin
men ayn boyuttadr. Elmack kemikleri ol- kapasitesi de denmektedir.
duka iri ve yanlara doru knt yapan
Australopiteklerin yzleri, insandan ok
kuyruksuz byk maymunlar andrmakla
birlikte, onlarn tam bir benzeri de deildir-
ler (Fotoraf 5.3 Australopithecus afarensis
kafatas fosili).
Kaynak: Ylmaz Selim Erdal Arflivi Australopiteklerin diflleri olduka iridir.
Difllerinin iriliine bal olarak, eneleri de
son derece iridir. enelerin irilii, zellikle daha iri diflli olan Paranthropuslarda
daha belirgindir (Fotoraf 5.4 Paranthropus boisei kafatas fosili).
102 Antropoloji

Fotoraf 5.4 Difl yaplar ve bunlarn zerinde gzlenen mikro dzeydeki

Paranthropus Boisei aflnma izleri, Australopiteklerin ounlukla meyve, yaprak, bitki fi-
Kafatas Fosili lizi, kkler, sert ve kabuklu yemifller gibi bitkilerle beslendii sap-
tanmfltr. Difl mineleri ve kemikler zerinde yaplan eser element
analizleri, bu cinsin beslenmesine hayvansal proteini de dahil ettik-
lerini gstermifltir. Hayvan proteini ihtiyalarn bcekler, trtllar,
yumurtalar, kk memeliler, yavru hayvanlar ve hayvan lefllerin-
den karflladklar belirlenmifltir. Btn australopitek trleri hem bit-
ki hem de hayvanlardan oluflan karma (omnivor) bir beslenme alfl-
kanlna sahiptirler. Ancak, iri diflli kaba yapl Paranthropuslarn,
beslenmelerinde bitki kkleri, yumrulu bitkiler hatta aa kabukla-
rnn daha fazla yer tuttuu farkl bir beslenme modeline sahip ol-
duklar da bilinmektedir.
Kaynak: Ylmaz Selim Erdal Arflivi Australopiteklerin boy uzunluu, 110 il 150 cm arasnda da-
lm gstermektedir. Kollar bacaklarna oranlandnda, kollarnn
grece uzun olduu gzlenmektedir.
Australopiteklerin btn trleri hi kuflkuya yer brakmayacak nitelikte dik y-
rmektedirler. Leen kemikleri flempanze ve orangutanlarda olduu gibi dar ve
yksek deil, insanda olduu gibi genifl ve alaktr. Ayak bafl parmaklar, dierle-
rine gre daha ayrk olsa da, omurga sistemi dik yrmenin temel zelliklerine b-
tnyle sahiptir. Yalnzca iskeletleri deil Tanzanya, Laetolide 3,6 milyon yl n-
cesine tarihlendirilen ve volkanik tflerde saptanan Australopit-
Fotoraf 5.5
hecus afarensise atfedilen iki eriflkin ve bir ocua ait ayak iz-
Laetolideki Fosilleflmifl Ayak zleri leri de dik yrmenin nemli kantlarn salamaktadr (Fotoraf
5.5 Laetolideki fosilleflmifl ayak izleri). Bu ise kkeni 6-7 mil-
yon yl eskiye uzayan dik yrmenin hominidlere zg temel
bir uyarlanma biimi olduunu gstermektedir.
Dik yrme insan evrimi asndan son derece nemlidir.
Australopiteklerin yafladklar alanlar ounlukla savanlk ve
ak ormanlklardan oluflan bir ekolojiye sahiptir. Bu tr ortam-
larda, anatomisi hzl koflmaya uyarlanmfl olan drt ayakl hay-
vanlar ile el parmaklarnn dflna dayanarak hareket eden kuy-
ruksuz byk maymunlardan ziyade iki ayakl yrmeye uyar-
lanan insanslar, bu hareket sistemiyle uzakta yer alan dflman-
larn kolaylkla grebilmekte, saklanabilmekte ya da aaca tr-
manabilmektedir. Bu hareket sisteminin, dier hareket sistem-
lerinden daha az enerji gerektirdii de kabul edilmektedir. Dik
yrmenin ekolojik ve enerji asndan salad avantajlardan
ok, kollarn harekete katks yerine ellerin serbest kalmas a-
sndan son derece nemli bir evrimsel uyarlanmadr. Dolaysy-
la, serbest kalan eller, insann bunlar besinlerin taflnmas, alet
kullanm, alet yapm ve hatta avlanmada kullanlmasna yol
aacak olmas nedeniyle son derece nemlidir. Australopitek
ve Paranthropuslarn dik yrmelerine, dolaysyla ellerinin
Kaynak: Ylmaz Selim Erdal Arflivi
serbest kalmasna karfln, alet yaptklarna iliflkin kantlar yok-
tur. Gnlk yaflamnda ilkel dzeyde alet retip kulland bili-
nen flempanzelerden, gerek anatomik gerekse toplumsal rgtlenme asndan da-
ha geliflmifl zelliklere sahip olan Australopiteklerin alet retmedilerse bile tafl, ke-
 nite 5 - nsann Evrimi 103

mik vs. gibi nesneleri fleklini deifltirmeden, ama bir alet gibi kullanmfl olduklar
tahmin edilmektedir.

Sizce dik yrme ilk hominidlere veya insanslara ne tr avantajlar

SIRA salamfl
SZDE olabilir? SIRA SZDE
Tartflnz. 3
D fi N E L M D fi N E L M
ri diflleriyle gl ineme kaslar, iri difl ve eneleriyle Paranthropus cinsi ev-
rimsel adan krelmifltir. O halde insana giden evrim hattnda yer alan trler iri
diflli, kaba yzl olanlar deil, kk diflli, kk yzl ve grece S O R iri
U beyinli olan S O R U
trlerdir (fiekil 5.1 lk hominidlerin evrimsel aflamalar).
DKKAT DKKAT
fiekil 5.1
7 my 6 my 5 my 4 my 3 my 2 my 1 my
lk Hominidlerin

N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
Evrimsel Aflamalar
A. bahrelghazali
P. robustus
AMALARIMIZ AMALARIMIZ
?. aethiopicus
Sahelanthropus
tchadensis P. boisei

A. anamensis A. afarensis K T A P K T A P
Ardipithecus ramidus
Orrorin Erken Homo
tugenensis

A. africaniss ?
TELEVZYON TELEVZYON

A. garhi

NTERNET NTERNET

LK NSANLAR
Evrimsel anlamda insan saylmak ya da Homo cinsine dahil edilmek iin, baflta alet
retimi ve kullanm olmak zere, dik yrme, iri bir beyin, konuflabilme yetisi gi-
bi zelliklerin btnne sahip olmak gerekmektedir. Bilim insanlar, insan insan
yapan en temel zelliklerin bunlar olduunda fikir birliine varmfllardr. Bu zel-
likler tam olarak ancak bizde, yani Homo sapienslerde bulunmakla birlikte, bunla-
rn geliflimi Homo cinsini oluflturan Homo habilis, H. rudolfensis, H. ergaster, H.
erectus, H. neanderhlaensis, H. antecesor, H. heidelbergensis ve nihayet H. sapiens
gibi trlerde, 2,5 milyon yllk bir evrimsel srete gerekleflmifltir (fiekil 5.2 lk
insanlarn evrimsel aflamalar).
104 Antropoloji

fiekil 5.2
2 milyon 1 milyon Gnmz
lk nsanlarn
Evrimsel Aflamalar Homo Homo
antecessor neanderthalensis

Homo
Homo erectus floriensis

?
Homo habilis Homo
sapiens
Homo Homo
Homo ergaster
rudolfensis heidelbergensis

Homo habilis ve Homo rudolfensis

Fotoraf 5.6 Homo habilis adn, fosillerle birlikte ele geen tafl aletler ve zerin-
de kesik izleri saptanan hayvan kalntlarndan hareketle, kendisi-
Homo habilis Kafatas Fosili
ne atfedilen becerikli, yetenekli insan tanmlamalarndan almfltr.
Homo habilis fosillerinin nemli bir ksm Dou Afrikadan ele ge-
mifltir. Gney Afrikadan da gn flna karlan fosiller bulunmak-
la birlikte, son zamanlarda her iki blgeden ele geen fosiller Ho-
mo habilis ve Homo rudolfensis olmak zere iki farkl tr altnda
deerlendirilmektedir. Bunlardan iri beyinli ve iri diflli olanlar Ho-
mo rudolfensis olarak adlandrlrken, daha kk beyine sahip,
kk difl ve yz yaps gsteren grup ise Homo habilis olarak ad-
landrlmaya devam edilmektedir. Bu bafllk altnda rudolfensisler
Kaynak: Ylmaz Selim Erdal Arflivi ve habilisleri birlikte ele alyoruz (Fotoraf 5.6 Homo habilis kafatas
fosili ve Fotoraf 5.7 Homo rudolfensis kafatas fosili).
lk insan olarak deerlendirilen Homo habilis gnmzden nce
Fotoraf 5.7
yaklaflk 2,41,6 milyon yllar arasnda Afrikada yaflayan, yok olmufl
Homo rudolfensis Kafatas Fosili bir trdr. Homo habilislerin yzleri Australopithecus africanustan
daha narin ve kktr. Modern insannkinden daha iri, ama africa-
nuslardan daha kk difllere sahiptirler. Australopithecus africa-
nustan yaklaflk %30 daha fazla olan beyin kapasiteleri 500 il 850
cm3 arasnda deiflmektedir. Bu deerlerin alt snr Australopitekle-
rin st snryla, st snr ise Homo erectuslarla rtflmektedir.
Yaklaflk 130 cm boy uzunluuna, ortalama 45 kg civarnda ar-
la sahiptirler. Boylar Australopitekler gibi ksa olan Homo habi-
lislerde kollar gnmz insanna oranla daha uzundur. Bu tr Afri-
kann savanalk ve allk ortamlarnda yaflamn srdrmfltr. Ya-
Kaynak: Ylmaz Selim Erdal Arflivi
flam biimleri hakknda ok az fley bilinmekle birlikte, bunlarn Ol-
dowan kltr ya da yontuk akl kltr olarak adlandrlan alet
Kafl kemeri: Yzde kafllarn teknolojisini gelifltirdikleri saptanmfltr. Homo habilisler gnlk ihtiyalarn karfl-
bulunduu yerdeki kemik lamak amacyla tafllarn bir ya da birka blgesini krarak kaba tafl baltalar retmifl-
blmdr.
lerdir. rettikleri aletlerle habilislerin avlandklarna iliflkin kesin kantlar mevcut
deildir. Genel kan, Homo habilislerin yrtc hayvanlarn braktklar leflleri para-
Oldowan kltr: Tafln bir
kenarnn krlarak elde
lamak ve bitki kklerini karmak gibi birok ama iin rettikleri aletleri kullan-
edilen tafl aletlerdir. dklar ynndedir. Bu nedenle alet retimi ve bunu gndelik ihtiyalarn karflla-
makta kullandklar konusunda yani hi bir kuflkunun bulunmad ilk fosil grubu,
 nite 5 - nsann Evrimi 105

ilk insan Homo habilistir. Homo habilislerin anamenis ve afarensis hattndaki Fotoraf 5.8
Australopiteklerden evrimlefltii ve Homo ergaster ve erectuslarn da atas ol- Turkana ocuu Fosili
duu kabul edilmektedir.

Homo ergaster ve Homo erectuslar

Afrikadan ele geen ve 1,8 il 1,6 milyon yl ncesine tarihlendirilen insan fo-
silleri esasen Homo erectuslar ile byk benzerlikler gstermesine karfln, Ho-
mo habilis ve australopitkelere de benzeyen baz zellikleri nedeniyle Homo
ergaster (Yunanca ifli/alflan anlamnda) adnda ayr bir gruba dahil edilmifl-
lerdir. Afrikada Turkana Gl yaknnda ele geen bir fosil ocuk iskeleti bu
grubu temsil etmektedir. Bu fosile bulunduu yerden dolay Turkana ocuu
ad verilmifltir (Fotoraf 5.8 Turkana ocuu fosili). Boy uzunluklar 130 il
170 cm arasnda deiflmekte olup, beden yaps gnmz insan gibi, ancak
ondan daha gl ve kaba yapldr.
Homo erectuslar, Australopitekler ve Homo habilisin tersine, fosil kalntla-
rna Afrika dflndaki ktalarda da rastladmz ilk trdr. Fosil kalntlarna Af-
rikada Turkana Gl, Asyada Endonezyann Java ve Flores adalarnda, inde
Zhoukodien Maaras ve Laosta, Grcistanda Dmaniside, Hindistan, Pakistan
ve Vietnama kadar genifl bir corafyada rastlanmfltr. Asyada ele geen ilk in-
san fosillerinin jeolojik yafllarnn ergasterlerin ilk rnekleriyle akflmas, Afri-
ka dflna ilk gn ergasterle, hatta onlardan daha erken bir dnemde gerek-
lefltirildiini dflndrmektedir (Fotoraf 5.9 Homo ergaster kafatas fosili).
Kaynak: Tattersall,
Homo erectuslar, yukardan aflaya bask bir kafatas yapsna sahiptirler.
2003, s.39
Kafatasnn en genifl yeri kafatasnn tabannda yer almaktadr. Geriye doru
kntl bir art kafa kemiine, gl ense tutunma kaslarna sahip-
tirler. Alnlar bask ve geriye doru eimli olup, kafl kemerleri si- Fotoraf 5.9
perlik gibi kntldr. Genifl ve ileri doru kntl bir st yze ve
Homo Ergaster Kafatas Fosili
genifl bir buruna sahiptir. ene ve difllerinin biimi gnmz in-
sannkine benzemekle birlikte, daha iridir. Beyin kapasitesi 750
cm3 il 1250 cm3 arasnda deiflmekte olup ortalama 1000 cm3 ci-
varndadr.
Boy uzunluu fosil kalntlarn ele getii gruplara gre de
farkllk gstermektedir. inde ele geen fosillerde yaklaflk 155
cm olan boy, Javadakilerde 170 cmdir.
Fotoraf 5.10 Gl beden yaplar Homo erectusla-
rn uzun mesafeli hareket etmeye uy- Kaynak: Ylmaz Selim Erdal Arflivi
Afllyen El Baltas
gun iskelet ve kas sistemine sahip ol-
duklarn gstermektedir. Homo erectus-
lar Alt Paleolitik olarak adlandrlan eski tafl a klt-
rnn reticileridir. En yaygn alet tipini afllyen ad ve- Afllyen (Acheulean): El
baltalarn ieren tafl alet
rilen aletler oluflturmaktadr. Zamanmzdan yaklaflk 1,5 topluluudur. Fransadaki
milyon yl nceye ait bu aletler, gen ya da badem bi- buluntu yeri Saint Acheula
imli tafl baltalardan oluflmaktadr (Fotoraf 5.10 Afll- atfen adlandrlmfltr.
yen el baltas). Bu aletler kesme, paralama, kazma, ka-
zma, yzme gibi birok ama iin kullanlmfllardr. Ho-
mo erectuslarn akmaktafl ve bazalt gibi sert tafllarn ya-
n sra kemik, difl, boynuz, aa ve baz bitkiler gibi do-
Kaynak: Ylmaz ada kolaylkla bulunan birok hammaddeden de yarar-
Selim Erdal Arflivi
lanarak alet rettikleri bilinmektedir. Homo erectuslarn
106 Antropoloji

Resim 5.2 rettikleri aletleri avlanma-

da kullandklar, hatta avn
Homo Erectuslarn
Atefli Kullanmn grup halinde rgtlenerek
Gsteren Bir yapld saptanmflt. Bel-
Canlandrma ki de Homo erectuslarla il-
Kaynak: Constable, gili en nemli kltrel ge-
1973, s.103 liflim, ateflin kullanmdr
(Resim 5.2 Homo erectus-
larn atefli kullanmn
gsteren bir canlandrma).
Isnmak, besinleri piflirmek
ve hatta dier canllardan
korunmak iin son derece
nemli olan ateflin kullan-
m, Homo erectuslarn Av-
rupaya yerleflmesinden ok daha ncelere gitmektedir. Bilinen en eski atefl kaln-
tlar yaklaflk 1,5 milyon yl ncesine ait olup Kenyada ele gemifltir. indeki
Zhoukodiende kl tabakas ile birlikte yanmfl kemikler ve tafllar, burada eski bir
ocan mevcudiyetini gstermektedir. Eldeki veriler Homo erectuslarn atefli ret-
meseler bile en azndan bir milyon yldan bu yana atefli kontrol altna alarak onu
snma, beslenme ve korunma amacyla kullandklarn gstermektedir.

SIRA SZDE Sizce ateflin SIRA

kullanm
SZDE Homo erectuslara ne tr avantajlar salamfl olabilir?
4
Kendisinden nceki trlere oranla daha narin bir eneye, ineme kaslarna ve
D fi N E L M D fi N E L M
difllere sahip olan Homo erectuslarda gzlenen bu tr deiflimlerin besinlerin pifli-
rilmesi ve hazrlanmasndan kaynakland ne srlmektedir.
S O R U inde eleS Ogeen
R U Homo erectuslardan yaklaflk 35inin kafataslarnn alt ksmla-
rnn krlmas, bunlarn insan eti yedikleri ynnde bir bulgu olarak deerlendiril-
DKKAT
mektedir. spanyadaki
DKKAT
Atapuercada da benzer bulgulara rastlanlmas Homo erec-
tus ve adafllarnn, hemcinslerinin kemik ilii, beyin ve etlerini yediklerini gs-
termektedir. Afrikada Bododan ele geen bir kafatasnda kafa derisinin yzld-

N N
SIRA SZDE
Yamyamlk: Bir insann ne iliflkinSIRA SZDE
kantlar mevcuttur. Yamyamlk (kanibalizm) olarak da deerlendiri-
dier bir insann ya da
insanlarn etini yemesidir.
len bu davranfln, beslenmeden ok ayin amal olduu kabul edilmektedir. Ho-
AMALARIMIZ mo erectusun iri beyni, alet retimi, grup halinde avlanma, ateflin kontrol gibi bi-
AMALARIMIZ
yolojik ve toplumsal zellikleriyle evrelerine baflarl bir flekilde uyarlandklar ve
geliflmifl bir iletiflim sistemine sahip olduu kabul edilmektedir.
K T A P K T A P
Neandertal nsan (Homo neanderthalensis)
lk rnekleri 1848 ylnda spanyada Cebelitarkta, daha sonra 1856 ylnda Al-
TELEVZYON manyannT Neander
E L E V Z Y O Nvadisinde bulunan fosiller, Almanyadaki buluntu yerinden ha-
reketle Homo neanderthalensis (Neandertal insan) olarak isimlendirilmifltir. Nean-
dertaller gnmzden nce 200 bin yl il yaklaflk 30 bin yllar arasnda yaflamfl-
lardr. Homo neanderthalensis olarak tanmlanan bu trn yeryzndeki dalm
NTERNET NTERNET
douda zbekistandan batda Atlantik kylarna, kuzeyde Galler blgesinden g-
neyde Cebelitark ve Dou Akdenize kadar genifl bir alan kapsamaktadr.
Gl bedensel zelliklere sahip olan Neandertaller yukardan aflaya bask,
yanlara doru genifllemifl iri bir kafa yapsna sahiptir. Beyni o kadar byktr ki
(ortalama 1550 cm3), gnmz insannn ortalamasndan (1350 cm3) bile daha faz-
 nite 5 - nsann Evrimi 107

ladr. Aln modern insannkinden daha bask, kafl kemerleri birbirleriy- Fotoraf 5.11
le birleflik ve gzlerin zerinde bir siperlik yapacak flekilde ileri do- Neandertal nsan Kafatas
ru frlaktr. Kafatasnda dikkati eken en belirgin zelliklerinden biri, Fosili
art kafa kemiklerinin geriye doru uzanan yumru fleklindeki knts-
dr. Gnmzdeki insana gre genifl bir burnu mevcuttur. Aln ve st
ene kemiklerindeki sinsleri genifltir. Neandertaller, gl ineme
kaslarna ve iri n difllere sahiptirler (Fotoraf 5.11 Neandertal insan
kafatas fosili).
Bedensel yaplar asndan bakldnda genifl ve kasl omuzlar,
kaln ense, gl kollar, kaln bacaklar Neandertallerin ilk dikkati e-
ken zellikleridir. Erkekleri yaklaflk 170 cm, kadnlar ise 150 cm boy
uzunluuna sahiptir. Gvde ve kollarna oranla ksa bacaklaryla tk-
naz bir beden yaps gstermektedirler. Neandertallerin bacak kemik- Kaynak: Ylmaz Selim Erdal
Arflivi
leri hzl bir koflma yeteneine, elleri ise gl bir flekilde tutma, kav-
rama ve skma yeteneine sahip olduklarn gstermektedir. Fotoraf 5.12
Orta Paleolitik dnem boyunca yafladklar saptanan Neandertal Yonga Alet
insanlar tafl, kemik, boynuz, difl ve aa gibi hammaddeleri kullana-
rak birok alet retmifllerdir. Ancak, Neandertaller neredeyse kendi-
leriyle zdeflleflmifl Musterien kltr olarak da bilinen yonga aletler-
le tannrlar (Fotoraf 5.12 Yonga alet). Alt Paleolitik insan gibi tafl
baltalar da kullanan Neandertaller, yongalardan gelifltirdikleri kenar
kazyclar, n kazyclar, baklar gibi tafl aletlerle alet eflitlerini ge-
lifltirmifllerdir. Kadn ve erkek arasnda ifl blmnn var olduu be-
lirlenen Neandertaller, yafladklar alanlar farkl ifllevler iin blmle-
re ayrmfllardr. Genellikle maara ya da kaya alt snaklarn yerlefl-
Kaynak: Ylmaz Selim Erdal
mek iin tercih eden Neandertaller, bir alan ocak iin, dier alan ifl- Arflivi
lik, bir dier alan ise plk olarak kullanmfllardr.
Besinlerinin ou etten oluflan Neandertaller, bu ihti- Resim 5.3
yacn genellikle at, geyik, maara ays, gergedan ve ma- Neandertallere zg Bir l Gmme Treni
mut gibi iri hayvanlar avlayarak karfllamaktaydlar. Nean- Canlandrmas
dertallerin yalnzca avladklar hayvanlarla deil ayn za-
manda doal nedenlerle lmfl hayvanlarn lefllerini de t-
kettikleri belirlenmifltir. Avc ve toplayc olan Neandertal-
ler, balk ve midye gibi denizel ve tatl su hayvanlarn di-
yetlerine dahil eden ilk trdr.
Kaln kafl kemerleri, geliflkin sinsleri, genifl burunlar
ve iri beyni gibi morfolojik zellikleriyle Neandertallerin
souk iklime uyarlandklar bilinmektedir. Buzul anda
yaflamfl olan Neandertallerin bylesi bir ortamda, avladk-
lar hayvanlarn postlarn sarnarak giyindikleri tahmin
edilmektedir. Yaralanma ve hastalklar nedeniyle bakma
muhta olan flahslarn dierleri tarafndan bakmlarnn
yapldnn ve beslendiklerinin saptanmas, Neandertalle-
rin toplumsal rgtlenmelerinin ileri dzeyde olduunu
gstermektedir. Yafll, fiziksel olarak sakat, tamamen difl-
siz Neandertal bireylerinin bulunmas, bu insanlarn bak-
mnn stlenildiine iflaret etmektedir.
Neandertaller llerini de gmmfllerdir (Resim 5.3
Kaynak: Constable, 1973, s.103
Neandertallere zg bir l gmme treni canlandrmas).
108 Antropoloji

Neandertaller, atklar ukurlara llerin bacaklar karna ekilmifl, elleri yzn

nne gelecek biimde, bebein anne karnndaki durufl pozisyonuyla gmmfller-
dir. Fransadaki La Mousterier adl buluntu yerinde 5 kifliden oluflan bir aile mezar-
l saptanmfltr. Kuzey Iraktaki fianidarda llerin yanna iekler konulmufl, ce-
sedin baflnn altna tafl, yanlarna ise te dnyada yiyecei varsaylan etler brakl-
mfltr. Btn bu zellikler neandertallerin lmn anlam ve te dnya inancna
sahip olduklarn gstermektedir. svirede Drachenloch Maarasnda saptanan
ay kafataslar ve geyik kemiklerinin zel bir flekilde dzenlenmesi, bu grupta
inan sisteminin geliflmifl olduunun bir dier kantdr. Grtlak ve az yaps ne-
deniyle gnmz insan gibi konuflamad varsaylsa da, yukarda tanmlanan kl-
trel zellikleri ve toplumsal rgtlenmeleri dikkate alndnda, birbirleriyle etkin
bir flekilde iletiflim kurduklar sylenebilir.
Fotoraf 5.13
400 bin il 200 bin yllar arasnda Almanyada ve ngilterede Swas-
combeda Homo heidelbergensis adyla anlan tre dahil edilen fosiller
Homo Heidelbergensis bulunmufltur (Fotoraf 5.13 Homo heidelbergensis kafatas fosili).
Kafatas Fosili
Hem Homo erectuslarn hem de Homo sapienslerin zelliklerine sahip
olduu iin bu tr, geliflmifl Homo erectus ya da arkaik Homo sapiens
olarak da bilinmektedir. spanyada Atapuercadan ele geen ve yakla-
flk 780 bin yl ncesine tarihlendirilen fosillerse Homo antecessor ad
verilen baflka bir tr olarak tanmlanmfltr. Bu trlerden Homo ante-
cessor, Neandertal ve Homo erectusun zelliklerinin bir mozayiini
sunmasyla, Neandertallerin kkenine yerlefltirilmektedir.
Kaynak: Ylmaz Selim Erdal Neandertal fosilleri zerinde yrtlen DNA analizleri, Neandertal
Arflivi insannn gnmz insanndan tamamen farkl bir genetik yap sergi-
lediini, bu insanlardan gnmz insanna genetik aktarmn olmad-
Fotoraf 5.14 n ortaya koymufltur. Bu analizler, Homo neanderthalensisin 690 il
550 bin yl nce gnmz insanna doru ilerleyen evrim izgisinden tama-
Homo Sapiens Kafatas
Fosili men ayrlmfl farkl bir tr olduunu gstermifltir. Genetik arafltrmalardan
elde edilen bulgulardan hareketle, gnmz insanlarnn tamamnn 200 il
100 bin yl nce Afrikada yaflamfl ortak bir ataya sahip olduklar dflnl-
mekte ve Neandertallerin gnmz insanna doru ilerleyen evrim izgisin-
den daha nce ayrlan bir tr olduu anlafllmaktadr. Buzul ana zg so-
uk iklime uyum salayan Neandertaller, buzullarn kuzeye ekilmesiyle
birlikte yaklaflk 40 bin yl nce kuzeye doru hareket eden Homo sapiens-
lerle ayn yaflam alanlarn paylaflmaya bafllamfllardr. Alet teknolojisi, ko-
nuflma yetisi, iletiflim, sanat, karmaflk dflnce sistemi gibi bakmlardan da-
ha geliflmifl olan Homo sapienslerle girifltikleri biyolojik savafl kaybederek
yerlerini, bizim dorudan atamz olan Homo sapienslere brakmfllardr
(Fotoraf 5.14 Homo sapiens kafatas fosili).
Kaynak: Ylmaz Selim
Erdal Arflivi Homo Sapiens
Modern insann kkeniyle ilgili tartflmalar Neandertal fosillerinin gn fl-
na karld 19. yzyla kadar uzanmakla birlikte, gnmzde yrtlen tar-
tflmalar temelde iki ana bafllk altnda toplanabilir. Bunlardan ilki gnmz insan-
larnn DNAlar zerinde yrtlen alflmalara dayanmaktadr. Son zamanlarda ya-
flayan insan topluluklarnn DNA yaplar zerinde yrtlen genetik arafltrmalar
gnmz modern insanlarnn kkeninin ortak bir ata olduuna iflaret etmektedir.
Afrika, Asya, Avrupa, Kuzey Afrika, Yakndou, Avustralya yerlileri ve Yeni Gine
topluluklarndan alnan mitokondriyal ya da sitoplazmik DNAlar zerinde yrt-
 nite 5 - nsann Evrimi 109

len alflmalar, gnmzde yaflayan insanlarn tamamnn kkeninin Afrika ktas ol- Molekler saat:
Mutasyonlarn ortaya
duunu ortaya koymufltur. kmasna ve birikimine
Yalnzca ortak ata ve bunun hangi blgede yer ald deil, ayn zamanda bu dayal olarak trlerin
birbirilerinden ayrld
ayrmn ne zaman gereklefltii de molekler saat olarak bilinen yntemle belir- zamann belirlenmesidir.
lenmeye alfllmaktadr. Mitokondriyal DNAnn her bir milyon ylda %2 il 4 ara-
snda mutasyona urad n kabulnden hareket eden bu alflmalar gnmz in-
sanlarnn 140 bin il 290 bin yl ncesinde Afrikal bir ortak atadan trediini gs-
termektedir. Mitokondriyal DNAnn yalnzca kadnlar tarafndan aktarlmas ve ge-
netik kodunun erkeklerinkiyle karflmamas nedeniyle, ortak ata Mitokondriyal Tek merkezli evrim: Genetik
arafltrmalarla gnmzde
Havva olarak adlandrlmfltr. Ancak bu alflmalar yalnzca mDNAlar zerinde de- yaflayan btn insanlarn
il ayn zamanda Y kromozomlar zerinde de gereklefltirilmifl ve benzer sonu- tek bir kkene sahip
lara ulafllmfltr. olduunu tanmlayan
hipotezdir.
Chris Stringer ve arkadafllar tarafndan savunulan tek merkezli evrim hipote-
zi ve buna balantl Afrikada olufl hipotezi Homo sapiensin Afrikada kk ve
izole bir grupta evrimlefltiini, daha sonra hem ktada hem de Asya ve Avrupa gi-
Afrikada olufl: Modern
bi dnyann dier blgelerinde yaflayan dier trlerin (geliflmifl Homo erectuslar, insann Afrikada
neandertaller, antecessorlar ve heidelbergensisler gibi) yerini aldn varsaymakta- evrimleflerek yeryzne
yayldn tanmlayan
dr. Dier olas neden ise birbirleriyle karfllaflmfl olan iki ayr tr ierisinde anato- hipotezdir.
mik adan modern Homo sapienslerin avclk ve toplayclk, barnma, kaynakla-
rn kullanm gibi konularda dierlerinden stn olmasdr.
Molekler alflmalarn bulgular ve bunlarn antropolojik alflmalardan elde ok merkezli evrim: Modern
insann kkeninin 2 milyon
edilenlerle desteklenmesi sonucunda oluflturulan tek merkezli grfle karfl, Mil- yl ncesinde olduunu,
ford Wolpoff, Alan Thorne ve WU Xinzhi gibi arafltrmaclarn fosillerin morfolojik Homo erectuslarn blgesel
olarak evrimleflerek bu
zelliklerine dayal karfllafltrmal alflmalarna gre, modern insan gruplarnn bu- blgelerde yaflayan modern
lunduklar blgelerde, birbirlerinden bamsz olarak evrim geirmifllerdir. ok insanlara dnfltkleri
merkezli evrim olarak bilinen bu hipotezde Homo erectus ve Homo sapiensler hipotezidir.

arasndaki morfolojik benzerliin bu insanlarn blgesel evriminin rn olabile-

cei, birbirini izleyen fosil gruplarnn yerel evrimleflmesinin sonucu olduu kabul
edilmektedir (fiekil 5.3 Tek merkezli ve ok merkezli evrim hipotezlerini gsteren
flema). Morfolojik zellikleri byk oranda bizlere benzeyen modern Homo sapi-

fiekil 5.3
Asya Afrika Avrupa Asya Afrika Avrupa
Tek Merkezli ve
ok Merkezli
Homo sapiens Evrim
Hipotezlerini
Gsteren fiema
Homo heidelbergensis
ve adafllar

Homo erectus

Homo erectus Homo erectus

ok Merkezli Grfl Tek Merkezli Grfl

enslerin evrim sahnesine kmasyla birlikte, biyolojik adan pek ok evreye

uyum salanmfl ve kltrel adan da nemli bir eflitlilik ortaya kmfltr. st Pa-
leolitik dnemde yaflayan insanlarn morfolojik zelliklerinden ziyade onlarn ge-
lifltirdikleri kltrel zellikler insan evrimi asndan olduka dikkat ekicidir. Ne-
110 Antropoloji

Dilgi: Uzunluu geniflliinin

andertallerin Orta Paleolitikte gelifltirdikleri yonga aletlerin younlaflt Musteri-
en azndan iki kat olan tafl
aletlerdir. yen kltr yerine Homo sapiensler st Paleolitikte dilgilerin younlaflt kltrler
oluflturmufllardr. Dilgi teknolojisiyle retilen aletlerde ekirdekten daha fazla ke-
sici alet elde edilmekte ve daha az malzeme israf gerekleflmektedir (Fotoraf 5.15
Dilgi alet). st Paleolitik insanlar dilgilerin yan sra kenar kazyclar, ular, karg,
Fotoraf 5.15 mzrak, olta, zpkn, defne yapra biiminde aletler, deliciler gibi ok say-
da alet retmifllerdir. Aletler arasnda kemik ve fildiflinden yaplan olta ve
Dilgi Alet
zpknlar ilk kez bu dnemde karflmza karken, ok ve yayn da bu dnem-
de ortaya kt belirlenmifltir.
Kemik ve dier hayvan kalntlarn da kullanan Homo sapiensler hayvan
kemiklerini spatula, bardak, pipet gibi kullanmfllar, hayvanlarn derilerin-
den ise giysiler retmifllerdir. Maaralarn karanlk kflelerini aydnlatmak
iin tafl ve kemikten kandiller retmifller, yakmak iin hayvansal yalar kul-
lanmfllardr. Barnaklar yapmfllar, olduka karmaflk silahlar gelifltirmifller-
dir. Bunlar arasnda mzraklar, mzrak ular, karglar, hayvan tuzaklar ilk
akla gelenlerdir. st Paleolitik dnem insanlar belirli ifller iin zelleflmifl
aletler retirken, alet yapan aletler de bu dnemde yaygnlaflmfltr. Homo
sapiensler aalar starak ularn sertlefltirmifl ve karg olarak kullanmfllar,
tafllar ise starak daha kolay ifllenebilir hale dnfltrmeyi baflarmfllardr.
Genelde kaya alt snaklarnda ya da maaralarn az ksmlarnda ya-
flayan Homo sapienslerin konaklayabilmek amacyla duvarlar rdkleri, ya-
flam alanlarnn zerlerini hayvan kemikleri, allar, deri gibi malzemelerle
Kaynak: Ylmaz Selim kapattklar, dolaysyla ilk konutlar rettiklerini grmekteyiz. st Paleolitik
Erdal Arflivi dnemde kaynaklarndan yzlerce kilometre uzakta saptanan amber ve de-
niz kabuklar gibi taklar, kaynaklarndan uzak noktalarda saptanan silahlar
ile hammaddeler, gruplarn uzak mesafelere yer deifltirmesinin ya da karfl-
lkl madde deifliminin, dier bir deyiflle ilkel ticaretin bu dnemde mevcut oldu-
una iflaret etmektedir.
Modern Homo sapienslerle bir-
Fotoraf 5.16
likte karflmza kan en etkileyici
Altamira Maarasndan Bir Resim
arkeolojik buluntular onlarn inan
sistemlerini ve deerlerini yanstan
heykelcikler ve maara resimleridir.
Maara resimleri Orta Avrupada
150den fazla maarayla tannmak-
tadr. Mamut, geyik, yaban at, do-
muz, bizon gibi hayvanlarn sklkla
resmedildii maara duvar resimle-
rinin izilmesi iin genellikle karan-
lk ve kuytu blgeler tercih edilmifl-
tir (Fotoraf 5.16 Altamira maara-
sndan bir resim). Demir oksit, man-
gan oksit ve kalsiyum karbonat gibi
kimyasal maddelerden elde ettikleri
krmz, siyah ve beyaz rengin yay-
gn bir flekilde kullanld duvar re-
simlerinin dinsel ve bysel neden-
Kaynak: Ylmaz Selim Erdal Arflivi lerle yapldklar yaygn bir flekilde
 nite 5 - nsann Evrimi 111

kabul grmektedir. lk Vens heykelcikleri de bu dnemde yaplmfltr. Fotoraf 5.17

Bunlar arasnda Willendorf ve Dolni Vestonice heykelcikleri olduka n- Willendorf Vens
ldr (Fotoraf 5.17 Willendorf Vens). Genellikle kadnlarn gs,
karn ve kala blgelerinin abartlarak temsil edildii bu heykelcikler ke-
mik, fildifli, tafl ve kilden retilmifltir. nsan heykelciklerine ek olarak ku-
udan ata kadar birok hayvann heykelcikleri de yaplmfltr. Sslenmek
amacyla kullanlan taklar da st Paleolitik dnemde karflmza kan
kltrel uygulamalar arasnda yer almaktadr.
Modern Homo sapiensler geliflmifl morfolojik, davranflsal ve kltrel
zellikleriyle yeryznn birok blgesine yaylmfllardr. Yaklaflk 40
bin yl nce Gneydou Asya ile Avustralya arasnda yer alan adalardan
da yararlanarak, sallar araclyla Avustralya ktasn iskn eden Homo
sapiensler, 20-12 bin yl nce buzullar nedeniyle deniz seviyesinin dfl-
mesi ve Bering Boaznn buzlarla kapanmasndan yaralanarak Ameri-
ka ktasn iskn etmeye bafllamfllardr.

Kaynak: Vialov, 1996, s.64

112 Antropoloji

zet

N
A M A Evrim dflncesi nasl geliflmifltir? N
A M A
lk hominidler ne zaman ve nerede ortaya
1 3 kmfltr?
Evrim dflncesi Charles Darwine atfedilip onun-
lk hominidler veya insanslar, Afrika ktasnda
la birlikte anlmakta ise de bu dflncenin teme-
yaklaflk 7 milyon yl nce ortaya kmfllardr.
li doa filozoflar olarak da bilinen Antik a d-
lk insanslar Afrikann dousunda, gney-ku-
flnrlerine kadar uzanmaktadr. Anaksimandros
zey dorultulu olarak uzanan Rift Vadisinin ev-
ve Anaksimenesin hayatn ilk gesini aklama
resindeki alanlarda rastlanan Australopiteklerdir.
abalar, Aristoteles ve Linnnin canllar snfla-
Dik durufla dayal bir hareket sistemine sahip ol-
ma giriflimleri, Cuviernin dnyann yafl ile ilgili
masna karfln kk beyinleri, iri ene ve diflle-
dflnceleri, Lamarckn kazanlan karakterlerin
ri, uzun kollar ve eik parmaklar gibi zellikle-
kaltmna dayal canllardaki deiflimi aklayan
riyle Australopitekler, alet retme yetisinden uzak
kuram, evrim dflncesinin temelini atan fikir-
grnmektedirler. Bu nedenle insan cinsine da-
lerden bazlardr. Doadaki canllarn eflitlilii,
hil edilmemekte, hominid yani insans olarak
bunlarn yafladklar evrelere uyarlanmas, tr
anlmaktadrlar.

N
ii ve trler aras yaflam mcadelesini gzlemle-
yen Darwin, canllardaki deiflim iin anahtar ro-
A M A nsan, nasl, ne zaman ve nerede evrimleflmifltir?
ln doal seilim olduu sonucuna ulaflarak, ev- 4
Yaklaflk 2,5 milyon yl nce iri beyni, klmfl
rim dflncesini kuram haline dnfltrmfltr.
ene ve difllere sahip olan, dahas yontuk akl
Bu nedenle, evrim kuram ile Darwin zdefl hale
kltr olarak adlandrlan tafl aletleri reten Ho-
gelmifltir.
N
mo habilis ve Homo rudolfensisler bilinen ilk in-
A M A sanlardr yani Homo cinsinin ilk yeleridir. nsan
2 Primatlarn evrimi nasl olmufltur?
(Homo) cinsine dahil edilen bu trler Homo er-
Prosimianlar, Eski ve Yeni Dnya maymunlar-
gaster ve Homo erectusa evrimleflerek Afrika d-
n, kuyruksuz byk maymunlar ve insan iine
flna yaylmfllardr. Avlanmay bilen ve atefli bi-
alan Primat takm, yeryznde ilk kez Paleosen
linli olarak kullanan bu insanlar, el baltalarnn
olarak adlandrlan nc zamann ilk evresin-
yaygn olduu Alt Paleolitik kltrlerini de yarat-
de grlmeye bafllar. Eosen dnemde Prosimi-
mfllardr. Homo antecessor ve Homo heidelber-
anlar yaygnlaflrken, gnmz Eski ve Yeni Dn-
gensisler tarafndan da srdrlmfl bu alet yap-
ya maymunlarnn atalar Oligosen dnemde kar-
ma biimi ya da ksaca alet kltr, ancak Nean-
flmza kar. El ve ayaklarnda befl parma bu-
derthal olarak adlandrlan insanlarca Orta Pale-
lunan, iri beyinli ve aa hayatna uyarlanmfl
olitik dnemde deiflmifltir. Maarada yaflayan
olan bu canllar, kuyruksuz byk maymunlarn
Neandertaller yonga aletleri retmifller, llerini
ve insanlarn atasal kuflanda da yer almaktadr-
gmmfller ve hayvan postlaryla giyinmifllerdir.
lar. nsan ailesine iliflkin ilk fosiller Miyosen ad
DNA analizleriyle krelmifl bir evrimsel dal ola-
verilen dnemde Afrikada karflmza kmakta-
rak kabul edilen Neandertallere karfln, 200 bin
drlar. Bu dnemin ortalarnda ise Anadolunun
yl nce ortaya kan Homo sapiensler, dorudan
da iinde yer ald Avrasyaya yaylarak eflitle-
atamz olarak kabul edilmektedir. Dilgi aletler,
nen Hominoidler, insan ve insanslarn kkenini
olta, zpkn, mzrak, ok ve yay gibi birok aletin
oluflturmufllardr.
gndelik yaflamda kullanlmaya bafllad st Pa-
leolitik kltrn yaratan Homo sapiensler, ayr-
ca maara resimleri, Vens heykelcikleri, taklar
gibi objelerle estetik eserler de retmifllerdir. Bu
nedenle yalnzca biyolojik deil dflnsel adan
da gnmz insanna benzerlik gsterirler.
 nite 5 - nsann Evrimi 113

Kendimizi Snayalm
1. Mikro evrim nedir? 6. Afladakilerden hangisi Australopithecus trlerin-
a. Kk bir poplasyonda ortaya kan deiflim- den biri deildir?
lerdir. a. Africanus
b. Genetik yapda bir kuflaktan dierine ortaya - b. Afarensis
kan deiflimdir. c. Bahrelghazali
c. Genetik yapda ortaya kan ve ok yavafl ilerle- d. Erectus
yen evrimsel deiflimlerdir. e. Anamensis
d. Yeni trlerin ortaya kmasn salayan evrimsel
sretir. 7. ki ayak zerinde dik yryen primatlar hangi isim-
e. Kk, snrl bir blgede ortaya kan evrimsel le anlmaktadr?
deiflimlerdir. a. Prosimian
b. Anthropoid
2. Canllarn ilk snflandrma denemesini hangi dfl- c. Hominid
nr gereklefltirmifltir? d. Hominoid
a. Thales e. Homo
b. Herakleitos
c. Anaksimandros 8. smi becerikli, yetenekli insan anlamna gelen Ho-
d. Aristoteles mo cinsinin ilk yesi yani ilk insan tr afladakiler-
e. Platon den hangisidir?
a. Homo habilis
3. Yafladklar evreye en iyi uyarlanan canllarn ha- b. Homo ergaster
yatta kalmas, uyarlanamayanlarnsa lmesi ya da elen- c. Homo erectus
mesiyle devam eden srece ne ad verilir? d. Homo antecessor
a. Doal seilim e. Homo neanderthalensis
b. Yapay seilim
c. Gen akfl 9. Homo erectuslar adl tre ait en nemli kltrel
d. Transformizm geliflme afladakilerden hangisidir?
e. Adaptasyon a. Tafl aletler yapmak
b. Ateflin kullanm
4. Bir organizmann genetik kodunda meydana gelen c. Maara resimleri yapmak
hataya ne ad verilir? d. Kyler kurmak
a. Varyasyon e. Hayvanlar evcillefltirmek
b. Rekombinasyon
c. Mutasyon 10. smini 1856 ylnda bulunduu Almanyadaki bir va-
d. Otomasyon diden alan Buzul a insan hangi isimle anlmaktadr?
e. Genetik srklenme a. Homo antecessor
b. Homo sapiens
5. Primat benzeri memeliler Senozoyik an hangi c. Homo erectus
evresinde ortaya kmfllardr? d. Homo heidelbergensis
a. Miyosen e. Homo neanderthalensis
b. Oligosen
c. Eosen
d. Pleyistosen
e. Paleosen
 114 Antropoloji

Yaflamn inden Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

ocukluk Dneminin Kkeni

Zerensay Alemsegedin iki bebei var. Biri zamann b-
yk blmn Etyopyann baflkenti Addis Ababadaki
1. b

2. d
Yantnz doru deilse Girifl bafllkl blm
yeniden gzden geiriniz.
Yantnz doru deilse Evrim Dflncesinin
scak bir bungalovda, annesinin kollarnda geiren Alu- Geliflimi bafllkl blm yeniden gzden
la. Dieri ise, 3,3 milyon yl boyunca kumtaflnda sakl geiriniz.
kalan ve Etyopyal uzman Zerensayn ekibiyle birlikte 3. a Yantnz doru deilse Evrim Dflncesinin
kalntlarn keflfederek zenle gn flna kard, Geliflimi bafllkl blm yeniden gzden
yaflndaki bir kz ocuu. nsann en derin kklerinden geiriniz.
gelen bu bebein yeniden doumu, ok uzun bir sre- 4. c Yantnz doru deilse Evrim Dflncesinin
de ve yavafl yavafl gerekleflti. Geliflimi bafllkl blm yeniden gzden
Bu keflfe dek, bylesi eski dnemlere ait bebek fosille- geiriniz.
rinin tamam bir bebek bezine sacak kadar az say- 5. e Yantnz doru deilse Primatlarn Evrimi
dayd. Bu yeni buluntu sadece eski dnemlere ait, en bafllkl blm yeniden gzden geiriniz.
yksek sayda paras ortaya karlan bir bebek deil. 6. d Yantnz doru deilse lk Hominidler bafllkl
Ayn zamanda Australopithecus afarensise ait olaslk- blm yeniden gzden geiriniz.
la en iyi derecede korunmufl fosil. Fosiller arasnda en 7. c Yantnz doru deilse lk Hominidler bafllkl
byk ne sahip olan ve 1974te keflfedilen, Lucy adl blm yeniden gzden geiriniz.
3,2 milyon yaflndaki eriflkin difli de yine ayn trn 8. a Yantnz doru deilse lk nsanlar bafllkl
yesi. Lucynin aksine, bu bebein bir aya ve par- blm yeniden gzden geiriniz.
maklar var; gvdesi ise bir btn halinde duruyor. Ze- 9. b Yantnz doru deilse lk nsanlar bafllkl
rensay, Ama ikisi arasnda en etkileyici fark, diyor bu blm yeniden gzden geiriniz.
bebein bir yznn olmas. 10. e Yantnz doru deilse lk nsanlar bafllkl
Bu kk kemik yn, homininler adyla anlan insan- blm yeniden gzden geiriniz.
larn ve insanlarn atalarnn evriminde anahtar nitelii
taflyan bir olayn, baml olarak yafladmz ve byk
beyinlerimizin gelifltii ocukluk dneminin bafllangc-
nn bir kant olabilir. Australopithecus afarensis ze-
rinde uzmanlaflan -arafltrma ekibinde grevli- Bill Kim-
bel, Bu bulgunun bafllca nemi, bir btn halinde ol-
masnn yan sra, bu trn yaflam tarz ve nasl geliflti-
i konusuna flk tutacak olmas diyor.

Kaynak: Sloan, C. P. (2006, Kasm). ocukluk Dne-

minin Kkeni. National Geographic Trkiye. s.178.


Sra Sizde Yant Anahtar
Sra Sizde 1
Evrimin en nemli kant fosillerdir. Fosiller, gemifl d-
nemlerde yaflamfl canllarn tafllaflmfl kalntlardr. Bu
fosilleri paleontoloji veya paleoantropoloji uzmanlar
inceler ve deerlendirirler. Fosillerin ne kadar eski ol-
duu zel tarihleme yntemleriyle saptanr. Bylece fo-
sillerin temsil ettii eski canl formlarnn, bugn yafla-
yan benzerleriyle ne kadar benzefltikleri ya da ne kadar
farkl olduklar saptanabilir. Deiflimlerin ne zaman ve
nasl olduu belirlenebilir. Bu deiflimlerle Dnyann
zaman ierisinde geirdii iklimsel dnflmlerin ve
yer hareketlerinin balantlar kurulabilir. Evrim, ou
zaman baz canl formlarnn yok oluflu ve yeni formla-
rn ortaya kfl fleklinde izlenebilir. rnein birok
canl formunun evrim srecinde yeterince iyi uyarlana-
mad iin soyunun tkendiini (rnein dinozorlar)
ve yerlerini baflka canllarn aldn (rnein memeli-
ler) fosillerden reniyoruz.
Sra Sizde 2
Canllarn evrim geirdii dflncesinin temelleri Antik
a doa felsefecilerinden, Cuvier, Lamarck ve Lyell gi-
bi 19. yzyl doa bilimcilerine kadar bir ok isim tara-
fndan atlmfltr. Ancak evrim dflncesini ilk defa Dar-
win tutarl bir bilimsel kuram haline getirmifltir. Dar-
winin evrim fikrine en nemli katks evrimin temel ifl-
leyifl ilkesi olan doal seilimi keflfetmifl olmas ve bu il-
keyi pek ok rnekle desteklemesidir. Her ne kadar ka-
ltmn yasalaryla ilgili birtakm eksiklikleri olsa da Dar-
win, evrimin nasl ifllediini ak ve net bir biimde or-
taya koymufl en nemli evrim bilimcidir. Bu nedenle
evrim denince ilk akla gelen isim her zaman Charles
Darwin olmaktadr.
nite 5 - nsann Evrimi 115
Sra Sizde 3
Dik durufl ve yrme biimi ilk hominidlere birtakm
yaflamsal avantajlar salamfl olmaldr. Bu avantajlarla
ilgili eflitli varsaymlar bulunmaktadr. rnein ilk ho-
minidler, yafladklar savanlk ve seyrek ormanlk alan-
larda dik durduklar iin uzaktaki tehlikeleri daha er-
ken farkedip kamaya frsat bulmufl olabilirler. Baflka
nedenlerse grubun dier yelerini gzden kaybetme-
mek, uzaktaki besin kaynaklarn grmek ve bu hare-
ket sistemi sayesinde daha az enerji harcamak olabilir.
Dik durufl sayesinde eller serbest kalr ve bu da nem-
li yararlar salar. Homo genusunun ilk yeleri, serbest
kalan elleriyle alet yapabilmifl ve kullanabilmifllerdir.
Alet yapmaksa insana zg yaratcln, teknolojinin
veya daha genifl anlamda kltrn bafllangc demektir.
Dolaysyla dik yrme ok basit gibi grnen ama ev-
rimsel adan ok nemli bir uyarlanmadr.
Sra Sizde 4
Atefl, doada her zaman vard. Ancak ilk defa Homo
erectuslarn atefli kendi konak yerlerinde bilinli olarak
kullandklarna dair kantlar bulunmaktadr. Ateflin kul-
lanm her fleyden nce snmaya yaramfl olmaldr. Ho-
mo erectuslarn yaflad dnemde iklimin soumaya
bafllamfl olmas belki de ateflin kullanlmasnda bir et-
ken olmufltur. Atefl, yrtc hayvanlardan korunmak ko-
nusunda da ifle yaramfl olabilir. Baflarl bir biimde av-
clk yapan Homo erectuslar, atefl sayesinde etleri pifli-
rerek yemifllerdir. Piflmifl etin sindirimi daha kolay ol-
duu iin daha fazla et tketip bol protein alabilmifller-
dir. Piflmifl et sayesinde hem bol protein almak hem de
ineme kaslarnn klmesi beynin bymesini olum-
lu ynde etkilemifltir. Ateflin baflka bir etkisi de toplum-
sallaflmayla ilgili olabilir. Gnefl battktan sonra grup
olarak birarada, scak ve flk veren bir ateflin etrafnda,
yrtc hayvanlardan korkmadan oturup o gn olanlar-
dan sz edilen bir ortam, iletiflimin belki de dilin gelifl-
tii yer olabilir.
116 Antropoloji
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
Bermdez, D.C.JM, Arsuaga, J.L, Carbonell, E. ve ark.
(1997). A Hominid from the Lower Pleistocene of
Atapuerca, Spain: Possible Ancestor to Neanderthals
and Modern Humans. Science, 276, 1392-1395.
Boaz, N.T. ve Almquist, A.J. (2001). Biological
Anthropology: A Synthetic Approach to Human
Evolution. Prentice Hall.
Brunet ve ark. (1995). The first australopithecine.
2,500km west of Rift Valley (Chad). Nature, 378,
273-275.
Campbell, B.G. ve Loy, J.D. (1995). Human Emerging.
Harper Collins College.
Ciochon, R.L. ve Fleagle, J.F. (2006). The Human
Evolution Source Book. New Jersey: Pearson,
Prentice Hall.
Constable, G. (1973). The Neanderthals. New York:
Time-Life Books.
Groves, C. (1999). Australopithecus garhi: a new-found
link? NCSE, 284 (5414), 629-635
Haile-Selassie, Y. (2001). Late Miocene Hominids from
the Middle Awash, Ethiopia. Nature, 412:178-181.
Johanson, D. ve Edgar B. (1996). From Lucy to
Language. New York: Simon and Schuster Editions.
Jones, S., Martin, R. ve Pilbeam, D. (1992). The
Cambridge encyclopedia of Human Evolution.
Cambridge: Cambridge University Press.
Jurmain, R., Nelson, H., Kilgore, L. ve Trevathan, W.
(2001). Essentials of Physical Anthropology.
Ausralia: Wadsworth Thomson Learning.
Klein, R.G. (1989). The Human Career: Human
Biological and Cultural Origins. Chicago: The
University of Chicago Press.
Kottak, C.P. (2001). Antropoloji: nsan eflitliliine
Bir Bakfl. Ankara: topya Yaynevi.
Johanson, D. ve Ligabue, G. (1999). Ecce Homo:
Writings in Honour of Third-Millennium Man.
Milan: Electa.
Lewin, R. (1998). Principles of Human Evolution: A
Core Textbook. USA: Blackwell Science.
Lewin, R. (1997). Modern nsann Kkeni. (eviren
N. zaydn). Ankara: Tbitak.
Miller, J.M.A. (2000) Craniofacial variation in Homo
habilis: An analysis of the evidence for multiple
species. American Journal of Physical
Anthropology, 112, 103-128.
zbek, M. (2000). Dnden Bugne nsan. Ankara:
mge Yaynevi.
Park, M.A. (2001). Biological Anthrpopology. Boston:
McGraw-Hill.
Relethford, J.H. (1990). The Human Species: An
Introduction to Biological Anthropology.
London: Myefield Publishing.
Relethford, J.H. (2001). Genetics and the Search for
Modern Human Origins. New York: Wiley Liss.
Rightmire, G.P. (1993). Variation among early Homo
crania from Olduvai Gorge and the Koobi Fora
region. American Journal of Physical
Anthropology, 90, 1-34.
Tattersall, I., Delson, E. ve Couvering, J.V. (1988).
Encyclopedia of Human Evolution and
Prehistory. New York: Garland Publishing.
Tattersall, I. (2003). Out of Africa. Again ... and Again?
Scientific American. Special Edition, New Look of
Human Evolution, 13 (2).
Vialov, D. (1996). Prehistoric Art and Civilisation.
London: Thames and Hudson.
 6
117

Sanayi ncesi
Uyarlanma ve Yaflam
Tarzlar: Avc-
Toplayclk ve Tarm

Kaynak: Abdurrahim zmen Arflivi

nsanlar iinde yafladklar evrenin koflullarna gre eflitli uyarlanma ve yaflam

biimleri gelifltirmifllerdir. Bunlardan biri olan avc-toplayclk insanlk tarihinin
en uzun dilimini kapsar. Tarm ve hayvanclksa grece ksa bir zaman nce or-
taya kmfl olmakla birlikte hzla yaylmfl ve dnyann pek ok yerinde avc-top-
laycln yerini almfltr.

Amalarmz

N
Bu niteyi tamamladktan sonra,
Sanayileflme ncesinin uyarlanma ve yaflam tarzlarndan ilki olan avc-top-
laycln ekolojik, toplumsal, ekonomik zellikleri; nfus dinamikleri, bes-

N
lenme biimleri, salk durumlar ve yaylm alanlar nelerdir?
Avc-toplayclktan bir evcillefltirme devrimiyle sranan tarmc ve hayvan-
c yaflam tarznn ekolojik, ekonomik, toplumsal zellikleri; nfus dinamikle-
ri, beslenme biimleri, salk durumlar ve yaylm alanlar nelerdir?
sorularna yant verebilecek bilgi birikimine sahip olacaksnz.
118 Antropoloji

rnek Olay

Yanomamler, Gney Venezuella ve Kuzey Brezilyadaki youn tropik

ormanlarn iine dalmfl, 40 il 250 kiflilik kylerde yaflarlar... Bu (tro-
pik orman) yaflam alan Yanomamlere ok eflitli yabani besinler sa-
lar. Mevsimine gre hurma meyveleri, fndk ve kabuklu tohumlar toplar-
lar; bulduklar bal mideye indirirler; erez olarak kurt, trtl ve kzarmfl
rmcek yerler.
Yeni kurulmufl baheler, genifl bir dng iinde rn verirler. ... Bir
kere olufltuktan sonra bir baheye bakmak gnde sadece birka saati alr.
Kadnlar, erkekler ve ocuklar flafak vakti evden ayrlp sabah saat onbu-
uk civarnda kylerine dnerler (tabi erkekler o gn avlanmaya karar
vermezlerse!...) Kadnlar ayn zamanda yakacak toplarlar ve yanlarnda
oynayan ocuklaryla ilgilenirler. Hi kimse le scanda alflmaz. Ba-
Bir Yanomam Ailesi
zen bir adam leden sonra saat drt civarnda bahesine geri dner ve gn bata-
Kaynak: na kadar orada alflr. Ancak erkeklerin ou, le sonralarn kylerinde dinlene-
P.M.Perspektive. rek ya da keyif verici maddeler alarak geirirler...
Naturvlker, 1992. Tropik ormandaki temizlenmifl alan ekinleri sonsuza dek besleyemez. Bir bah-
s.49 e iki- yl sreyle devaml ifllendikten sonra, ifti derece derece o baheyi tafl-
maya bafllar. Her yl iftiler blgenin bir ucunda daha fazla alan terk edip dier
uta daha fazla alan temizler ve bu yeni alan ekerler. Bir bahe bu yolla sekiz yl
sresince taflnr, bu sre iinde zararl otlarn temizlenmesi giderek gleflir ve
toprak verimsiz hale gelir. Daha sonra bu arazi terk edilir... Nadasa braklan es-
ki arazi afla yukar on yl sonra eski doal orman grntsne brnr...
Yanomamler arasnda dnem dnem toplam otuz yl (bunun altmfl aydan
fazlas toplam alan arafltrmas sresini oluflturur) alflan Napoleon Chagnon,
1964 ylnda Yanomamlerin arasna girdiinde misyonerler oktan iki kyde is-
tasyon kurmufllard bile, ancak Yanomamlerin ou ticaret yoluyla elde ettikleri
maden balta ve mlekler araclyla dolayl biimde de olsa dfl dnyay tanyor-
du. Bugn misyoner yerleflmelerindeki yabanclarla olan etkileflim ve byk iftlik
sahipleri ve hkmet iin yaplan ifller, Yanomamlerin dfl dnya ile olan ba-
lantlarn daha ileriye gtrmfltr. Gnmzde Yanomam olmayan biriyle
karfllaflmamfl Yanomam says yok denecek kadar azdr. Bu yzden Chag-
nonun alflmas (Yanomamler, antropologlar onlarla ilk alflmaya baflladkla-
rnda tanndklar iin) ilk etnografik sunufl olarak gsterilmektedir.
Kaynak: Daniel G.B. (1996), Cultural Anthropology. Needham Heights, Mass.:
Allyn&Bacon, ss.129-130.

Anahtar Kavramlar
Avc-Toplayclk Bahecilik
Neolitik Devrim Geimlik Tarm
Tarm Youn Tarm
Gebe-obanlk

indekiler
GRfi
AVCI-TOPLAYICILIK
TARIM VE HAYVANCI UYARLANMA
 nite 6 - Sanayi ncesi Uyarlanma ve Yaflam Tarzlar: Avc-Toplayclk ve Tarm 119

GRfi
nsanlk, kltr yaratan ata trlerinden bafllayarak gnmzden on bin yl ncesi-
ne kadar, yaklaflk olarak 2-2,5 milyon yl boyunca, avc-toplayc bir geim ve ya-
flam tarz srd. Bu iki milyon yllk dnemde insana zg temel biyolojik zellik-
lerle birlikte, temel toplumsal ve psikolojik zellikler de olufltu. Belki de bugnk
toplumsal, kltrel ve psikolojik yapmzn pek ok gesini avc-toplayc atalar-
mzdan miras aldk. Avc-toplayc yaflam tarz, herhangi bir retim etkinliine de-
il, doada verili olarak bulunan bitki ve hayvan varlnn istismarna dayanyor
ve buna uygun bir insan rgtlenmesi gerektiriyordu. Bu rgtlenmenin ana ge-
si gerlik ve geici yerleflimlerde sren bir yaflam tarzyd. Doal olarak beslen-
me rejiminin temeli de etti. Zira uzun sren buzul alarna yaylan avc-toplayc
etkinlik kt bir bitkisel ortamda srp gitmekteydi. Ancak gnmzden on bin yl
nce bu uzun sren buzul alarndan kld ve byk bir kresel snma yaflan-
d. Kresel snma doay dnfltrd, dnya snd, sulak alanlar artt, byk r-
maklar kararl bir akfl rejimine kavufltu, bitki ve hayvan varl oald. Artan bit-
kisel varlk iinde daha sonra tarma alnacak olan pek ok trn (tahllarn, pirin-
cin, baklagillerin, msrn) yabani rnekleri arlk kazand. Bu yabani trlerin top-
layclna ynelen insanlar zamanla bu trlerin yaflam alanlar etrafnda daha ka-
lc yerleflmeler kurmaya baflladlar ve bu srete bu bitkilerin ve ardndan evre-
deki kk ve byk bafl hayvanlarn evcillefltirilmesi gerekleflti. Bylelikle re-
timcilie geildi, yani tarmsal hayat bafllad. Tarmsal hayat Neolitik devirde ger-
ekleflti. Bu yzden V. Gordon Childe bu byk deiflime Neolitik Devrim adn
verdi. Neolitik Devrimle birlikte avc-toplayc hayat hzla tasfiye oldu ve dnya-
nn ok byk blmnde tarm ve onunla birlikte geliflen hayvanc geim ve ya-
flam tarz egemen hale geldi. Artk avc-toplayclk dnyann snrlarna ekilmiflti.
Sanayi Devriminin efliine gelindiinde avc-toplayclkla geinen insan topluluk-
larna, ancak Kuzey ve Gney Amerikada, Gney ve Bat Afrikann baz blgele-
rinde, kuzey kutup dairesi evresinde, Avustralyada ve evresindeki adalarda, Si-
biryann u blgelerinde rastlanabilmekteydi. 18. yzylda sonularn veren bilim-
sel devrimin ardndan, bu devrimin salad bilgi birikimi ve teknoloji olanakla-
ryla insanlk bir byk srama daha yapt. nsan ve hayvan emeinin ve doadan
salanan ve verimi ok dflk olan enerjinin yerini flimdi hzla makine gc ve fo-
sil yaktlarn salad yksek verimli enerji kaynaklar alyor, byk bir retim ar-
tfl yaflanyordu. Bu Neolitiin Tarm Devriminin ardndan insanln yaflad
ikinci byk devrim, Sanayi Devriminin bir sonucuydu. Sanayi Devrimiyle birlik-
te geleneksel tarm biimleri, iki yz yla sacak bir srede hzla ortadan kalkt ve
tpk dnyann snrlarna ekilen avc-toplayclk gibi kendi dar alanlarna skflt.
Onun yerini makineli tarm, geleneksel retim birimi olan ky ve onlarn besledi-
i kk kentlerin yerini ise sanayinin younlaflt metropoller ald. Buralarda b-
yk nfus artfl yafland ve tarmla geinen nfusun oran giderek azald. Bu b-
lmde Sanayi Devrimine kadar olan srete insanln yaflad iki byk aflama,
avc-toplayclk ve tarm, onlar kuflatan toplumsal, kltrel ve siyasal olgularla
birlikte ele alnacaktr.

AVCI-TOPLAYICILIK

Tarih ve Tanmlama
Bitki ve hayvan evcillefltirmesinin ortaya kt Neolitik dneme, yani gnmz-
den kabaca 10,000 yl ncesine kadar btn insanlar avc-toplayc idiler. Bu hem
120 Antropoloji

bir geim hem de bir yaflam tarzyd. 10,000 yl ncesine kadar devam eden iklim
ve evre koflullar, byle bir yaflam ve geimi dayatmfl, insanlar da bu koflullara
uyarlanmfl bir hayat srmeye devam etmifllerdi. Bu geim tarznn temeli, doada
hazr bulunan ya da kendi kendine yetiflen besin kaynaklarnn tketilmesine da-
yanmaktayd. 16. yzyldan itibaren, dnyann Avrupallar tarafndan kolonilefltiril-
meye bafllanmasna kadar, tarma geilmesine karfln dnyann pek ok yerinde
avc-toplayc etkinlik srmekteydi. Avrupallar ncesinin Kuzey ve Gney Ameri-
ka ktalar, Afrikann byk blm, Sibiryann kuzey ve dou ular, Avustralya
ktas ve evresi avc-toplaycln hkm srd genifl alanlard. Ancak ortak bir
geim biimini paylaflmakla birlikte, bu halklar byk bir eflitlilik arz etmekteydi.
Bu eflitliliin bafllca nedeni, dnyann ok farkl alanlarnda yaflayan bu topluluk-
Fotoraf 6.1 larn yafladklar alanlarn farkl ekolojik ve iklimsel zelliklerine g-
re, farkl uyarlanma biimleri geirmifl olmalaryd. 16. yzylda bafl-
Avdan Dnen !Kung Erkekleri
layan ve giderek etkisini artran kolonilefltirme hareketi bu yrelerin
pek ounda avc-toplaycl ortadan kaldrd ve avc-toplayc et-
kinlik besin reticiine uygun olmayan evrelerde srdrlebilir ha-
le geldi. Bu evreler arasnda Asyada Gneydou Asyann, Malez-
ya ve Filipinlerin tropik ormanlarnn cra kfleleri, Afrikada Mada-
gaskar ve Kongo ormanlar gibi youn yamur ormanlarnn derin-
likleri, Gney Afrikadaki Kalahari l, Gney Amerikada Amazon
yamur ormanlarnn i blgeleri ve Kuzey kutup dairesi evresi yer
alr. Ancak bu avc-toplayclarn varlklar ve yaflam biimleri de s-
nrlar iinde yafladklar ulus-devletlerin modernlefltirici etkisi karfl-
snda tehdit altndadr ve ok gemeden bu geim biiminin dnya
yznde hibir rneinin kalmamas flaflrtc olmayacaktr. zgn
geim ve yaflam biimi tamamen ortadan kalkmfl olan son rnek
Avustralya Aborijinleridir. Bugn avc-toplayc yaflam ve geim tar-
Kaynak: P.M.Perspektive. zn zgn biimde temsil edebilen yegne topluluk Gney Afrika
Naturvlker, 1992, s.4 (Botswana)daki Kalahari lnde yaflayan !Kung Sanlardr (Foto-
raf 6.1 Avdan dnen !Kung erkekleri).

SIRA SZDE Avc-toplayc etkinlik

SIRA SZDEkolonilefltirme hareketi sonrasnda sadece besin reticiliine uygun
1 olmayan evrelerde srdrlr hale gelmifltir. Bunun nedenlerini tartflnz.

D fi N E L M
Ekoloji,DTeknoloji
fi N E L M ve Nfus
Avc-toplayclar ekolojik koflullara st dzeyde bamldrlar. Burada hayat kav-
S O R U ram biyolojikS taflma
O R U kapasitesi kavramdr. Biyolojik taflma kapasitesi kavram, be-
lirli bir yaflam alannda (ekolojik eflikte), o evrenin ekolojik koflullarnn sunduu
olanaklarla, herhangi bir glk ekmeden yaflayabilecek en yksek miktardaki
DKKAT DKKAT
canl saysn ifade eder, ayrca bu yaflam alannn canllara salayabilecei en yk-
sek yaflama olanan da gsterir. nsan asndan baktmzda bir alann biyolojik

N N
SIRA SZDE SIRA SZDEbelirleyen pek ok etkenden sz edebiliriz. Bunlardan ilki, o
taflma kapasitesini
alandan elde edilebilecek toplam besin miktardr. Bunun yansra protein, vitamin
ve mineraller gibi temel beslenme gelerinin o evreden elde edilebilir oluflu ve
AMALARIMIZ AMALARIMIZ
miktarlar da o evrenin taflma kapasitesini etkiler. Yani besin miktar yannda on-
larn beslenme deeri de nemli bir etkendir. Bu nedenle insanlar beslenme yeter-
K T A P sizliinden Kkanmak
T A P iin, besinlerini olabildiince eflitlendirmeye alflrlar. Biyo-
lojik taflma kapasitesini belirleyen bir dier nemli etken, o yrede yaflayan nfu-
sun doum ve lm oranlar ile g verme ve g alma dinamikleridir. Biyolojik
TELEVZYON TELEVZYON

NTERNET NTERNET
 nite 6 - Sanayi ncesi Uyarlanma ve Yaflam Tarzlar: Avc-Toplayclk ve Tarm 121

taflma kapasitesi ele alnrken baflvurulan nc etken, insanlarn besin olarak

kullanlabilecek kaynaklar tanma yeteneidir. Her kltrn bir beslenme rejimi
vardr ve bu kltrlerde hangi bitki ve hayvan trlerinin tketilebilir olduuna ilifl-
kin bir bilgi vardr. rnein Trkiyenin baflka yerlerinde yenebilir saylmayan ba-
z bitkiler, rnein srgan otu, Dou Karadeniz blgesinde yenen bir ottur. Bunun
gibi Giritlilerin Trkiyeye tafld pek ok bitkiyi dier yurttafllarn ou bilmez bi-
le. Bunun gibi Batllarn yaban ot sayd kuzukula ve kazaya, Amerikan yer-
lilerinin ounluu tarafndan beslenmede nemli bir yere sahiptir. Baz kltrle-
rin bilmedii ya da yenebilir saymad pek ok bitki ve hayvan, baflka kltrler-
de temel bir besin maddesi hatta zel bir mutfak unsuru olabilir. rnein bizim
toplumumuz salyangozu yenebilir kabul etmedii halde, Fransz mutfanda bu
zel bir lezzet gesidir. flte bu nedenlerle antropologlar belirli bir evrenin biyo-
lojik taflma kapasitesini hesaplarken, o evrenin insann tketimine sunduu istik-
rarl ve en dflk bitkisel ve hayvansal besin potansiyeli ile su miktarn hesapla-
dklar gibi, o evreye uyarlanmfl olan insan topluluunun kltrel besin listesi- Kltrel besin listesi: Bir
kltrn yenebilir sayd
ni de hesaba katmak zorundadr. Ayrca antropoloun dikkat edecei bir baflka beslenme rnlerinin
fley, o ekosistemde beslenme asndan zorunlu ama kt olan kaynak ya da kay- tamamdr.
naklardr. Ktlaflan kaynak hangisiyse, biyolojik taflma kapasitesi bakmndan ha-
yat nemde olan kaynak odur. rnein Kalahari lnde yaflayan avc-toplayc
!Kung Sanlarn yaflad l ekosisteminde, nfusun ihtiyalar ile sahip olduklar
teknolojik olanaklar ayn kald srece 100 mil karelik bir alan 40 insan rahatlk-
la ve sonsuza kadar destekleyebilmektedir. Buradaki hayat ge sudur. nk bu
lde kuyular yaklaflk olarak 100 mil kadar arayla bulunabilmektedir ve bir kuyu
normal yafl dalm olan yllarda ortalama olarak 30 kifliyi destekleyebilmektedir.
Buna bal olarak Kalahari lnde yaflayan !Kung Sanlar, zorunlu olarak ok ge-
nifl bir alana yaylmfl biimde, kk topluluklar halinde yaflarlar. Hemen hemen
btn avc-toplayclarn yaflam dngleri, !Kung Sanlarnkine benzer bir rnt
gsterir. Bu yzden avc-toplayclarda biyolojik taflma kapasitesi dier geim bi-
imleriyle karfllafltrldnda en dflk olandr. Avc-toplayclarda 1 km2lik bir
alan ancak 0,1 ya da 0,2 kifliyi besler (0,1-0,2 kifli/km2). Bu oran ilk tarmclarda
km2 baflna 1-2 kifliye (1-2 kifli/km2), sulu tarm yapan topluluklarda ise km2ye 6
il 12 kifliye kar (6-12 kifli/km2). adafl avc-toplayclarn en iyi rnei olan
!Kung Sanlar zerinde yaplan arafltrmalar, bu toplulua mensup bir avcnn yak-
laflk olarak 2,5 km2lik bir av ve toplama alanna ihtiya duyduunu gstermifltir.
Bu bilgiye dayanarak Paleolitik dnem avclarnn nfusunu hesaplanmaya alfla-
lm: Dnyada karasal alanlarn toplam 150 milyon km2dir. Bunun ancak yars,
yani 75 milyon km2si kltr gelifltirmeye ve insan yaflamna uygundur. 75 milyon
km2lik yaflanabilir alan 2,5 km2ye blndnde 30 milyon rakam kmaktadr.
Demek ki, biyolojik taflma kapasitesine bal olarak Paleolitik alarda avc-top-
layc hayat sren insanlarn ulaflabilecei en yksek nfus 30 milyon olabilirdi.
Ancak gerek say bu da deildir. nk arkeologlar Neolitik dnemin baflnda
avc-toplaycla uygun alanlarn ancak altda birinin insanlarca iskn edildiini
hesaplamfllardr. Demek ki Paleolitik dnemlerin en yksek insan nfusu ancak
5 milyondur.
stelik bu alarda mr beklentisi de ok dflkt. Hayatta kalabilen bir be- mr beklentisi: Belirli bir
dnem ve toplumda
bein mr beklentisi en fazla 20 il 25 yl kadard. Bir bireyin ulaflabilecei en bireylerin ortalama olarak
yksek yafl 40 civarndayd. Bunun yansra doum hzyla lm hz birbirine ok ka yl yaflayabileceini
yaknd. Dourganln yksek olmas gibi, lm oran da yksektir. Bu da bir n- gsteren yafltr.

fus dengesi yaratr. Bu yzden nfus artfl hz ok yavafltr. rnein yukardaki n-

122
Alet antas: Bir topluluun Paleolitiin baflnda iki yzeyli ya da konik basit tafl el baltalaryla yaplan avclk,
hayat srdrmek iin Orta Paleolitikte yonga ve dilgilerden oluflan daha genifl bir alet antasna kavufl-
kulland btn ara ve
gerelerden oluflan ve
onlarn teknolojik
durumlarn, doann
nlerine kard sorunlar
karfllamaktaki
yeterliliklerini gsteren,
insan mamul rnlerin
toplamdr. mak ve her evrenin sunduu zel ve farkl bitki trlerini devflirmek konusunda
Antropoloji
fus hesabna gre Paleolitik dnemdeki nfus artfl hz bin ylda ancak % 2 kadar
gerekleflmiflti. Kimi zaman nfusta azalma eilimi bile grlmfltr. zellikle ya-
banc halklarla temas ve onlarn iktisad basklaryla birlikte yabanclardan gelen
enfeksiyonlara maruz kalnmas bunun en nemli nedenidir. Ayrca zellikle kolo-
nilefltirme srecinde yaflanan terr, soykrm ve rezervasyon kamplarna kapatma
gibi yok edici etkenler de nfus azalmasna yol amfltr. rnein Amerika ktas-
na Avrupallarn geldii 1492 ylnda Meksikada 4,5 milyon, dier Orta Amerika l-
kelerinde 800 bin, Gney Amerikada ise 6 milyon 785 bin Kzlderilinin yaflad
tahmin edilmektedir. Bugn ktada bu nfusun ancak onda biri yaflamaktadr. Bu
dinamie nfusu azaltan temas dngs ad verilir. Tasmanyallar ve Fuegliler
bu flekilde azalarak yok olmufllardr.
Avc-toplayclarda teknolojik geliflme yavafl olmufltur. Ancak buna karfln yak-
laflk olarak 2 milyon yldr eflitli aletler yardmyla yaplan avc-toplayc etkinlik,
ilk zamanlardan Neolitik dneme uzanan srete olduka deiflmifl, ama insan t-
r iin bu milyon yllarla llen sreyle kyaslandnda hayli ksa saylabilecek
bir zaman ncesine kadar temel ve evrensel besin edinme stratejisi olmay srdr-
mfl, zaman iinde teknoloji ve rgtlenme bakmndan giderek yetkinleflmifltir.
mufl, st Paleolitikte ise mzrak ular ile, ok ve yaylarla, hatta zpknlarla destek-
lenmifl; toplayclk ise plak elle toplama biimiyle bafllayp toplama etkinliinde
kullanlan kaplarn, yabani bitkilerin toplanmasnda kullanlan basit oraklarn ya-
pmna kadar geliflmiflti. Yaklaflk olarak 40 bin yl ncesine gelindiinde, dnya-
nn pek ok yerine dalmfl bulunan insan tr artk belirli hayvan trlerini avla-
ustalaflmflt.
40 bin yl ncesi nemli bir tarihtir. Modern insan o tarihten itibaren temel be-
sin kayna olan av srlerinin peflinde, buzul dneminde karasal bir balant olan
Bering Boaz zerinden, daha nce hibir insan trnn yaflamad Amerika k-
tasna gemifl; Avustralya ktas avc-toplayc insan topluluklarnca iskn edilmiflti.
20,000 yl ncesinin Avrupada ve Ortadouda yaflayan st Paleolitik insan, sade-
ce ncekilere gre byk bir eflitlilik arz eden temel av aletlerini yapmay deil,
dokumacl ve sepet kullanmay da renmiflti. Bu ilk avc-toplayc dnemlerle
karfllafltrldnda byk bir teknolojik atlmd.
Ekonomi, rgtlenme ve Siyaset
Avc-toplayc ekonomisi hakkndaki eski grfl, bu topluluklarn evre koflullar-
nn insafna terk edilmifl, dolaysyla varlklar tehdit altnda bulunan, istikrarsz bir
geim biimine sahip gruplar olduklar fleklinde idi. nk bu grfle gre avc-
toplayclar kaynaklar denetleme yeteneinden yoksun grlyordu. Ancak
1950lerde antropolog Julien Stewardn yapt alflmalarla bafllayan genifl bilgi bi-
rikimi bu kany tersine evirdi.
Avc-toplayclarn temel rgtlenme biimine takm ad verilir. Bu topluluklar
genellikle nfusu 25 ile 100 arasnda deiflen kk takmlar halinde yaflamay ter-
cih ederler. Dorudan doruya doada hazr bulunan kaynaklarn istismarna da-
yanan bu geim tarznda, topluluun bykl (nfus basks) doadaki kaynak-
lar tehdit edecek bir nitelik arz edebileceinden nfus artfl ve kalabalk rgtlen-
me, yaflamn devam asndan tehlikelidir. Bu takmlar, yararlandklar besin ve su
kaynaklarnn mevsimsel deiflmelerine bal olara hareket ederler; bu yzden g-
 nite 6 - Sanayi ncesi Uyarlanma ve Yaflam Tarzlar: Avc-Toplayclk ve Tarm 123

erler. Topluluun yaflamn srdrebilmesi, bu hareketin devamna ve yararlan-

lan kaynaklarn istikrarna baldr. Bu hareketlilik, ayn zamanda avc-toplaycla-
rn komflu topluluklarla karfllkl ziyaret ve deifl-tokufl (mbadele) iliflkileri gelifl-
tirmesine neden olmufltur. Bu temaslar iinde bugn en iyi bildiklerimiz sessiz ti-
caret, ticaret ortakl ve bunun ilgin bir rnei olan kula dngsdr.
Sessiz ticaret, Bat Afrikann avc-toplayc topluluklarndan Mbuti Pigmeleriy-
le baheci komflular Bantular arasnda yaplr. Orman iinde hareketli bir hayat
sren Pigmeler, ormandan avladklar ve topladklar, kendi ihtiyalar dflnda ka-
lp deifltirmek istedikleri maddeleri bir Bantu kynn snrna getirip toplu hal-
de brakarak giderler. Bantular da deifltirmek istedikleri tarm rnlerini Pig-
melerin brakt maddelerin yanna brakrlar. Pigmeler bir sre sonra geri dne-
rek Bantularn deifltirmek istedii rnleri gzden geirirler, bu teklifi az bulur ya
da beenmezlerse ekip giderler. Bylece sessiz bir pazarlk, anlaflma oluncaya ya
da Pigmeler tatmin olmayp vaz geene dek srp gider. kinci bir tr ticaret tica-
ret ortakldr. Baz topluluklar arasnda ticaret kardefllikleri kurulur. Bu topluluk-
lar karfllkl olarak ellerindeki rn fazlasn, yannda baz armaanlarla birlikte
kardefllerine gtrr ve karfllnda dier topluluun rn fazlasn ve armaanla-
rn alarak dnerler. Burada deifl-tokufl edilen rnlerin birbirine yakn deerde
olmasna dikkat edilir. Bat Okyanusya adalarndan Trobriandda yaflayan ve 1922
ylnda onlar inceleyen Malinowskinin Argonautlar adn verdii balk toplu- Argonaut: Eski Yunancada
denizci demektir. Bu terim
luklar kanolaryla denize alarak ticaret kardeflleriyle, ss eflyas olarak kullanlan mitolojide Altn Postu
kolye ve bilezik deiflimi yaparlar. Bu seferlere Kula ad verilir. Kanolu balklar aramak iin denize alan
Yason ve arkadafllarn
adalar arasnda saat ynnde sefer yaptklarnda kolye, aksi ynde sefer yaptkla- anlatr.
rnda ise bilezik deifl-tokufl ederler. Kula srasnda seyahat eden balklar kara-
da bir ticaret orta karfllar. Karfllama srasnda nce armaanlar (kolye ve bile-
zikler) deifl-tokufl edilir, ancak bu armaan deifl-tokuflunun yannda ihtiya du-
yulan mallarn takas da yaplr.
19. yzyl evrimci antropologlarnn yabanllk ve vahflilik yakfltrmalarnn ak-
sine, avc-toplayclar kurduklar iliflkiler ve ihtiyalarnn minimalizmi yznden Minimalizm: htiyalar en az
genellikle barfldrlar. Topluluklarn kk olmas ve hareketlilii, bu hareketlili- sayda girdi ve kaynak
kullanarak giderme
in de belirli kurallara ve rotalara bal olmas, kaynaklar zerindeki rekabet ya da eilimidir.
atflmay olabildiince azaltmakta; biriktirme ynnde herhangi bir eilimin bu-
lunmamas da kltrel olarak rekabet ve atflma ihtimalini ortadan kaldrmaktadr.
Rekabet ve atflma ihtimalinin ortaya kt durumlarda avc-toplayclar, genellik-
le grubun blnerek ayrflmasn yelemektedirler. Bu trden tercihlere karar ve-
ren ise genellikle konumundan dolay herhangi bir ayrcal bulunmayan takm li-
derleridir. Bu karar vericilik bir otorite temin arac deil, bir zorunluluktur ve bu
yzden avc-toplayclardaki liderlik ya da reislik, bir imtiyaz deil aksine bir y-
kmllktr. Bu yzden bu topluluklar eflitliki saylrlar. Sz konusu eflitlikilii
besleyen bir baflka nemli ge, bu topluluklarda bir uzmanlaflmann ve ifl blm-
nn bulunmayfldr. fl blm genellikle cinsiyete dayal ifl blm dzeyinde
kalmaktadr. rnein !Kung Sanlarda 20 kiflilik bir takm iinde yer alan 10-15 ki-
fli hergn avlanmak ya da bitki toplamak iin konak yerinden ayrlr. Bu kifliler ak-
flam dndklerinde toplanan yiyecekler takm iinde yer alan bireyler ve aileler
arasnda blfllr. Dolaysyla bu eflitliki yapda herhangi bir tabakalaflma bul- Tabakalaflma: Toplumun
iktisad, siyasal ve kltrel
mak da mmkn deildir. Tabakalaflmay nlemeye ynelik en u uygulamay Ka- olarak birbiriyle hiyerarflik
nadann Pasifik kylarnda yaflayan Kwakiutllarn potla geleneinde bulmaktayz iliflkisi olan ve eflitsizlik
douran farkl kmelere
(bkz. nite 2). blnmfl olmasdr.
124 Antropoloji

eflitli ekosistemlere uyarlanmfl biimde yaflayan avc-toplayclarn enerji kul-

lanm ve verimlilikleri birbirine benzer. Genel nfusun yaklaflk olarak te ikisi
fiilen, sadece karn doyurucu miktarlara ulaflana dek srdrlen geim etkinliine
katlr. Richard Leenin (1968) !Kung Sanlar zerinde yapt arafltrmalara gre,
geim etkinlii iin harcadklar zaman ylda sadece 800 saat civarndadr. Genel-
likle tketebilecekleri kadar avlar ve toplarlar. Yiyecek biriktirme pek grlmez. O
yzden hareketlidirler. Buna bal olarak retim/tketim verimlilii ok dflktr.
Richard Leenin (1968) !Kung Sanlar zerine yapt arafltrmadan elde ettii veri-
Art-rn: Temel ihtiyalar ye gre bu oran 9,6dr ve btn geim biimleri iindeki en dflk verimlilik ora-
karfllandktan sonra arta
kalan retim fazlasdr. nn gsterir. Bu saynn da gsterdii gibi, avc-toplayclarda art-rn yaratm
yoktur.

SIRA SZDE Avc-toplayc topluluklarda

SIRA SZDE neden toplumsal tabakalaflma grlmez? Tartflnz.
2
Uyarlanma
D fi N E L M D fi N Eok
Avc-toplayclar L M farkl evrelere uyarlanmfl, farkl av ve toplama etkinlikleri-
ne zelleflmifllerdir. Bu farkl uyarlanma ve zelleflme sreleri, doal olarak fark-
S O R U l yaflam biimlerini
S O R U yaratmfl, farkl kltrel zelliklerin ortaya kmasna yol a-
mfltr. Kolonizasyon ncesi Amerikasnda Mississippi rmann batsnda kalan
bugnk Kanada ve Amerika Birleflik Devletleri topraklar youn biimde avc-
DKKAT DKKAT
toplayc takmlarca iflgal edilmiflti. Genifl ovalarda yaylan yabani bizon srleri
avclyla geinen ya da orman ii avc-toplayc uyarlanmas gelifltirmifl olan bu

N N
SIRA SZDE topluluklarn SIRAok SZDE byk bir ksm kolonilefltirme sonrasnda, yaklaflk olarak iki
yz yl iinde yok edilmifltir. Kendilerine zg kltrleri ve zel bir dil grubu ala-
n yaratacak zenginlikteki dilleriyle bu topluluklar avc-toplayc uyarlanmann en
AMALARIMIZ AMALARIMIZ
gzel rneklerinden birini sunmaktaydlar. Doann tahakkmn ve kontroln
amalamayan, onunla karfllkl yarar ve sayg iliflkisi kuran bir inan ve deer sis-
K T A P temiyle yaflayan
K T bu A P topluluklar, doayla bugnk Bat anlayflndan ok farkl bir
iliflki biimi gelifltirmifllerdi. Bugn bu yaflam biiminin son rneklerine Kuzey Ka-
nadada (James Bay Cree), Alaskada ve Pasifik kys Kanadasnda rastlanmakta-
TELEVZYON
dr. KuzeyT EKanada
LEVZYON
ve Kuzey kutup dairesine yakn blgede daha ok bizim Eski-
mo adn verdiimiz ve Buzul a uyarlanma biimlerini akla getiren bir yaflam bi-
imi sergileyen nuitleri bulmaktayz. Onlarn biraz gneyindeki ember iinde ya-
flayan avc-toplayc Amerikan Kzlderilileri, orman ii souk iklim hayatna uyar-
NTERNET N T E R N Esahiptirler.
lanmfl bir kltre T Kuzey Amerikadaki bir baflka uyarlanma biimi, Pa-
sifik kylarnda yaflayan birka toplulukta grdmz balklk tarz uyarlanma-
dr. Kuzey Amerikann Byk Ovalar (Nevada) blgesindeki Timbifla fioflonlar ise
genifl scak iklim bozkrlarna uyarlanmfl bir hayatn rneini sunarlar. Gney
Amerikadaki uyarlanma Kuzey Amerikadakine hi benzemez. En gneyde Atefl
lkesi (Tierra del Fuego) denen yerde yaflayanlar (Onalar, Yamanalar, Selk-
namlar) souk iklim bozkrlarna zg bir uyarlanmann rneklerini sunarlar. Bir
dier ilgin grup And dalarnn dou eteklerinde, Arjantin snrlar iinde yaflar
(Tobalar). Bunlar da ekolojisine uyarlanmfl bir yaflam tarz sergilerler. Amazon
ve Orinoco rmaklar havzasnda, Venezuela, Paraguay ve Ekvadorda ise avc-top-
layclkla bahecilii bir arada srdren topluluklara rastlanr (Huaoraniler, Yano-
mamler, Kuivalar, Sirionolar ve Aeler). Bu da ok doaldr, nk bu blge
yamur ormanlaryla kapldr ve izleyen blmde aklayacamz bahecilik uy-
gulamasna ok elverifllidir. Bu yzden ad geen topluluklarn bu iki geim bii-
mini bir arada srdrdkleri grlr. Sibiryada nemli ormanlarn arasnda yer alan
 nite 6 - Sanayi ncesi Uyarlanma ve Yaflam Tarzlar: Avc-Toplayclk ve Tarm 125

souk bozkrlara uyarlanmfl baz kk Fotoraf 6.2

avc-toplayc topluluklar vardr (Hantiler, Aynular
Nia/Nganasanlar, Ketler, ukiler, Alas-
ka Eskimolaryla akraba olan Sibirya Yu-
pikleri). Bunlar avclkla birlikte kk l-
ekli ren geyii obanl da yaparlar. Or-
ta Sibiryada Evenkiler ve Sahalin Adala-
rndaki Nivhler de anlanlara benzerler.
Ayrca Japonya snrlar iinde yer alan
Hokkaido ve Rusya snrlar iindeki Sa-
halin ve Kuril adalarnda ise avc-toplay-
c Aynular grmekteyiz (Fotoraf 6.2 Ay-
nular). Bu topluluklarn byk blm
Sovyet sanayileflmesinin ve madencilik
politikalarnn etkisi altnda iyice kl- Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Image:AinuGroup.JPG
mfl, bazlar da yakn zamanlarda orta-
dan kalkmfltr (rnein Nivhler ve Even-
kiler). Afrika ktas, sanldnn aksine ok az sayda avc-toplayc topluluk barn-
drr. nk Afrika aslnda tarmn ilk bafllad ktalardan biridir. Afrika avc-top-
layclar arasnda en nlleri Kamerundan Ruandaya uzanan genifl bir kuflakta,
ekvator evresi yamur ormanlarnda yaflayan Pigmelerdir. Dou Afrikada, Tan-
zanya snrlar iinde komflu ifti ve oban takmlarla birlikte yaflayan Hadzalar
ve Kenyadaki Okiekler, bu komfluluk iliflkilerine bal olarak deiflik bir uyarlan-
ma geirmifllerdir. Bunun en nemli nedeni Masaailerle girdikleri ticaret iliflkileri-
dir. Gney Afrikadaki Botsvana, Namibya ve Angolaya yaylan Kalahari lnde
scak bozkrlara ve l koflullarna uyarlanmfl nl !Kung Sanlar yaflar. Bunlarla
birlikte benzer biimde uyarlanmfl baflka komflu kk avc-toplayc topluluklar
da vardr (Jui/hoansiler, Guiler ve Tyualar). Madagaskarn youn ormanlarnda
ise i savafla kadar varlklarn srdrmfl olan Mikealar buluruz. Gney Asyada
Hint alt ktasndaki avc-toplayclar i yksek blgelere ekilmifl bir halde, youn
ormanlk alanlarda bulmaktayz. Bu topluluklar ovalardaki pazarlara orman rn-
leri (bal, flifal bitkiler, deri ve krk) salayarak yaflarlar. Sri Lankadaki Wanniyala-
aettolar, Hindistandaki Nyakalar, Paliyanlar, Pandaramlar, Birhorlar ve Cen-
ular hl bu avc-toplayc hayat srdrmekteler. Gneydou Asyann hemen
her yerinde ama noktalar halinde yaflayan avc-toplayclara rastlamaktayz. Youn
yamur ormanlar ikliminde yaflan bu topluluklar Malay yarmadas ormanlarna
(Batek ve Jahailer), Filipinlere (Bataklar ve Agtalar), Gneydou Asya alt-ktas-
na, Borneo adasna (Penanlar) yaylmfl durumdalar. zellikle adalarda yaflayan
avc-toplayclar ok uluslu flirketlerin blgedeki etkinliklerinin tehdidi altndalar.
Avustralya ktasnda ise 18. yzylda younlaflan kolonilefltirmeye kadar, hemen
hemen btn ktaya yaylmfl biimde, eflitli ekosistemlere uyarlanmfl ok sayda
avc-toplayc grup yaflamaktayd. Bu topluluklara Aborijinler ad verilmifltir. Son
gebe Aborijin topluluu olan Bat l blgesinin Pintupileri 1950 ve 60larda
yerleflik hayata geirildi. Kolonizasyon srecinde btn ktaya yaylmfl biimde
yaflayan Aborjinler, yavafl yavafl l blgelerine srklendiler ve sonunda yerleflik-
leflerek yaflam biimlerini tamamen brakmaya zorlandlar.
126 Antropoloji

Beslenme ve Salk
Avclk yapan topluluklar yksek protein tketimi ile salkl bir hayat srerler. Av-
c-toplayc yaflam tarznn zorunlu kld hareketlilik de bu yksek protein alm-
nn yarataca kan yalanmas gibi sorunlar nlemektedir.
Avc-toplayclar genellikle salkl topluluklardr. Hareketlilikleri, kk nfus-
lar ve avcla bal olarak yksek protein tketimleri, onlar salgn hastalklar kar-
flsnda direnli hale getirmifltir. Kk nfuslar halinde yaflayan avc-toplayclar
genellikle dier topluluklardan yaltk olarak yaflarlar. Dolaysyla bu topluluklarda
hastalk taflyan virslerin, bakterilerin, paracklarn, spor, yumurta ve enfeksiyon
taflyan larvalarn akflna izin verecek bir temas yoktur ya da ok azdr. Avc-top-
layclarda toplumsal farkllaflma sadece yafl ve cinsiyet gibi biyolojik kategoriler
zerinden yrd iin, yani bir toplumsal tabakalaflma bulunmadndan, kar-
maflk ve tabakal toplumlara zg olan, farkl tabaka ve meslek gruplarna zg
hastalk farkllaflmasna onlarda rastlanmaz. Hareketlilik, bir yandan belirli bir bl-
gedeki insan yerlefliminin yerleflme koflullarndan kaynaklanan hastalk kaynakla-
rn snrlarken, bir yandan da gebe hareketlilie bal olarak yerel enfeksiyon-
larn insan topluluuyla birlikte hareketini de dourur. Ayrca mevsimlik barnak-
lar, aile iindeki hastalk temaslarn sklafltrr. Ancak bu mevsimlik barnaklar ha-
vadan gelebilecek enfeksiyonlar azaltc bir etki yaratmaktadr. Btn bunlara kar-
fln avc-toplayclar, bugn yerleflik toplumlar tehdit eden pek ok hastalktan ko-
runabilmifltir. rnein Borneonun Sarawak blgesinde yaflayan Penanlar, yer de-
ifltirme davranfllarna bal olarak, yerleflik komflularnda ok sk grlen stma
(malaria) hastalna pek yakalanmazlar. Bu yzden bugn tandmz yaygn b-
tn salgn hastalklar, tarm devriminden sonra geliflerek insanl tehdit eder hale
gelmifltir. Dolaysyla tarm devrimini yaflamamfl avc-toplayclarda bu hastalklara
karfl baflklk sistemi geliflmemifltir. rnein Avrupallar Amerika ktasna geldik-
ten sonra, ktann yerli avc-toplayclar ciddi salgn hastalk tehditleriyle karfl kar-
flya kaldlar. nk iek hastal, kzl, kzamk ve bunun gibi bulaflc hastalk-
lar binlerce yldan beri Asya, Avrupa ve Afrikada bilinmekteydi. Buna bal olarak
bu ktalarda yaflayan insanlar bu hastalklarla bafl edebilecek bir baflklk sistemi
gelifltirmifl, bu hastalklara en iyi diren gsterebilecek biimde bir doal seilim
srecinden gemifllerdi. Ancak Amerika yerlileri iin bu durum sz konusu deil-
di. Avrupallarla temasa geen Kzlderililer, zellikle kzamk ve iek hastaln-
dan kaynaklanan toplu lmlere maruz kaldlar. rnein Kuzeybat Amerikada
yaflayan Mandanlar iek hastal yznden haftada tamamen yok olup git-
mifllerdi. Modern dnemde avc-toplayclarn, zellikle Kuzey Amerika Kzlderili-
lerinin ve Avustralya Aborijinlerinin salk asndan maruz kald bir baflka nem-
li tehdit, rezervasyon kamplarna ya da belirli kk yerleflmelere yerlefltirilen av-
c-toplayclarn alkolizme ve uyuflturucu bamllna savrulmalardr. Temel ge-
im etkinliklerinden, kltrel hayatlarnn rahatlatc mekanizmalarndan ve doal
hareket sahalarndan koparlan yerliler, depresyon, kltr floku ve iflsizlik-meflga-
lesizlik tehdidi altnda kalmfllardr.

TARIM VE HAYVANCI UYARLANMA

Tarih ve Tanmlama: Besin reticiliine Geifl

Holosen: Gnmzden 10 Dnya yaklaflk olarak 10 bin yl nce Holosen devir adn verdiimiz dnemde
bin yl nce bafllayp hl
devam eden jeolojik
byk bir kresel snma yaflayarak Son Buzul andan kt. Bu byk iklimsel
dnemdir. dnflm sonucunda dnyann belirli yerlerinde avc-toplayc yaflam tarz terk
 nite 6 - Sanayi ncesi Uyarlanma ve Yaflam Tarzlar: Avc-Toplayclk ve Tarm 127

edilerek tarma, baflka bir deyiflle besin reticiliine geildi. Holosen devrin bafln- Neolitik dnem:
Gnmzden 10 bin yl nce
da buzullarn erimesiyle birlikte ortaya kan buzul-sonrasnn ekolojik ortamnda, bafllayp yaklaflk olarak 7
daha sonra evcillefltirilerek tarm yaplan belli bafll bitkilerin yabani rnekleri bin yl ncesine kadar
devam eden, eflitlenmifl tafl
dnyann farkl yerlerinde yaygnlk kazand. klimbilimciler bu byk deiflmeye aletlerin kullanmnn
byk iklim geifli demektedir. Son Buzul ann deiflken iklimi, ekolojide pek srd, ancak insanlarn
ok deiflmenin ortaya kmasn salad gibi, zellikle Ortadouda, yerleflik ha- yerleflik ky hayatna ve
bitkileri evcillefltirmek
yata ve tarmcla geiflle simgelenen Neolitik dnemin hazrlaycs olan Epipa- suretiyle retimcilie
leolitik dnemin yaflam koflullarn da ortaya karmfltr. Ortadoudaki Epipale- getii, bu erevede anak-
mlek yapm gibi
olitik kltrler yerleflik ky hayatna geiflin ilk admdr. Zaman zaman ortaya - yeniliklerin ortaya kt
kan soumalara karfln, daha lk dnemlerde temelleri atlan bu yeni yaflam bii- dnemdir.
mi, yeni zelliklerin ve yeni deneyimlerin yaratcs olmufltur. Bu dnemde zaman Epipaleolitik dnem:
zaman zenginleflen bitki rts de daha kararl bir snma dneminde ortaya ka- Neolitik dnemi hazrlayan
ve gnmzden 12 il 10
cak zengin bitki rtsnn (florann) habercisidir. Bu dnem yerleflmelerinde yaz- bin yl ncesinde Ortadou
lk ve kfllk yerleflmeler ve bunlar arasnda mevsimlik hareket biiminde bir baflka blgesinde ortaya kan
kltrel geliflmeleri yanstan
yenilik daha grlmektedir. Epipaleolitik insanlar henz tarma alnmamfl olsa da, dnemdir.
bir taraftan avclk yaparken bir taraftan da baz bitkilerin toplaycl ile geiniyor-
lard. Bunda sz konusu dnemde tohumu yenen baz bitkilerin bu corafyada
yaygnlaflmasnn byk rol vard. zellikle arpa ve budayn daha sonra evcil-
lefltirilerek tarma alnmfl olan yabani trleri, izleyen Neolitik dnemde olduu gi-
bi Epipaleolitik dnem yerleflmelerinin youn biimde yayld Dou Akdeniz ko-
ridorunda ve Kuzey Irak-Yukar Mezopotamya yaflam alannda yaylmflt.
Harita 6.1
Yabani Einkorn
Budaynn
Ortadoudaki
Doal Yaylm
Alan

Kaynak: Maisels,
1990, s.99
128 Antropoloji

Harita 6.2

Yabani Emmer
Budaynn
Ortadoudaki
Doal Yaylm
Alan

Kaynak: Maisels,
1990, s.99

Bu doal olanak, youn avclk yapan bu topluluklarn avclktan kaynaklanan

riskleri en aza indirgeyen ciddi bir bitki toplaycl etkinliiyle hayat kolaylafltr-
malarn salamfltr.
Buzul ann deiflken ama souk ve kurak iklimi, gnmzden yaklaflk ola-
rak 12 bin yl ncesine kadar devam etmifltir. Kresel snmayla birlikte Avrupann
ve Rusyann kuzeyini ve spanyadan Himalayalara kadar btn Alp dalar siste-
mini kaplayan buzullar hzla ekilmifl ve buzlarn ekildii yerleri ormanlar ve su-
lak alanlar doldurmaya bafllamflt. Bu snma ve nemlenmenin sonucunda bugn
tarmn yaptmz pek ok bitkinin ve evcillefltirdiimiz hayvan trnn yabani
atalar belirli blgelerde yayld. Bu blgelerde yaflayan insanlar bu byk ekolo-
jik deiflime ayak uydurmufl ve avcln yansra, arlkl olarak bu yabani bitki ve
meyvelerin toplayclyla yaflamaya bafllad. Bu greli bolluk dnemi ilk yerleflik
hayat biiminin ortaya kmasna neden oldu. Artk srekli yerlefltikleri kk ky-
lerde, istikrarl bitki, hayvan ve su kaynaklarnn sunduu olanaklar istismar ede-
rek yaflayan insanlar, ksa sre iinde yabani olarak tkettikleri trleri evcillefltir-
meyi baflardlar ve ilk besin reticilii, yani tarm ortaya kt. Kltr tarihisi Gor-
don Childe, tarmn ortaya kt kltr ana atfen bu byk deiflime Neolitik
Devrim adn verdi. Evcillefltirme birbirine koflut olarak Ortadouda, Afrikada,
Uzakdouda, Gneydou Asya ve Pasifik adalarnda ve Amerikada bafllad. An-
cak anlan ilk tarm blgeleri tarma alnan temel bitki trleri bakmndan farkllk-
lar gsterir (bkz. Tablo 6.1). Ortadouda tahl merkezli, Uzakdouda pirin mer-
kezli, Afrikada dar ve patates merkezli ve Amerikada msr merkezli bir tarmsal
geliflmenin olduu ve buralarda bu temel bitki trlerinin yetifltirilmesi etrafnda
rgtlenen bir yaflam ve geim biiminin gelifltii sylenebilir. Bu tarmc yaflam
ve geim biimleri dalga dalga kendi evrelerine doru geniflleyen bir yaylma
gstermifltir.
 nite 6 - Sanayi ncesi Uyarlanma ve Yaflam Tarzlar: Avc-Toplayclk ve Tarm 129

rn Evcillefltirilerek tarma alnd yaklaflk zaman Tablo 6.1

Ortadou Ktalara Gre
Dnyada Tarm
Arpa (Hordeum vulgare) gnmzden 9,8 bin yl nce Yaplan Bafllca Bitki
Emmer buday (Triticum dicoccum) gnmzden 9,5 bin yl nce Trlerinin
Evcillefltirildii Yer ve
Einkorn buday (T. monococcum) gnmzden 9,5 bin yl nce
Zaman
Mercimek (Lens esculenta) gnmzden 9,5 bin yl nce
Yulaf (Avena sativa) gnmzden 9,0 bin yl nce Kaynak: Mannion,
1999
avdar (Secale cereale) gnmzden 9,0 bin yl nce
Bakla (Vicia faba) gnmzden 8,5 bin yl nce
Ekmeklik buday (T. aestivum) gnmzden 7,8 bin yl nce
Zeytin (Olea europea) gnmzden 7,0 bin yl nce
Afrika
Tatl patates (Dioscorea cayenensis) gnmzden 10,0 bin yl nce
Dar (Sorghum bicolor) gnmzden 8,0 bin yl nce
Parmak dar (Eleusine coracana) ?
Afrika pirinci (Oryza glaberrima) ?
Kahve (Coffea arabica) ?
Sr bezelyesi (Vigna linguiculata) gnmzden 3,4 bin yl nce
Uzakdou
Pirin (Oryza sativa) gnmzden <10,0 bin yl nce
Soya fasulyesi (Glycine max) gnmzden 3,0 bin yl nce
Ceviz (Juglans regia) ?
in kestanesi (Castanea henryi) ?
Gneydou Asya ve Pasifik Adalar
Mango (Mangifera indica) gnmzden bin yl nce 9,2
Gleez (Colocasia esculenta) gnmzden bin yl nce 9,0
Hindistan cevizi (Cocos nucifera) gnmzden bin yl nce 5,0
nce belli dar (Panicum miliare) ?
Gvercin baklas (Cajanus cajan) ?
Amerika
Balkaba (Cucurbita ssp.) gnmzden 10,7(?) bin yl nce
Biber (Capsicum annuum) gnmzden 8,5 bin yl nce
Pamuk (Gossypium ssp.) gnmzden 5,5 bin yl nce
Patates (Solanum tuberosum) gnmzden 5,0 bin yl nce
Lima fasulyesi (Phaseolus lunatus) gnmzden 5,0(?) bin yl nce
Msr (Zea mays) gnmzden 4,7 bin yl nce
Manyok (Manihot esculenta) gnmzden 4,5 bin yl nce
Tatl patates (Ipomea batatus) gnmzden 4,5 bin yl nce

Her ne kadar toplayc etkinlie konu olan bu yabani bitki trlerinin eflitlen-
mesi greli bir yaflam kalitesi ve gvencesi salamfl olsa da, asl nemli geliflme
Holosen yani tam snma dneminde tarmn geliflmesidir. Bu geifl gnmzden
yaklaflk olarak 10 bin yl nce gerekleflti. Holosen dnemde iklimsel adan en
nemli geliflmeler gnmzden 9 bin yl nce bafllayp 5 bin yl ncesine kadar
devam eden klimsel Optimum evresinde yaflanmfltr. Bu evrede ortalama scak-
lk, gnefl radyasyonu ve atmosferdeki karbondioksit younlaflmas artt ve en
130 Antropoloji

yksek seviyelerine ulaflt. Bu deiflme ayn zamanda yafl miktarnda artfla ve

nemlenmeye neden oldu. Ortadouda bu iklim deiflmesi arpc sonular do-
urmufltur. Nemlenme ncelikle Dou Akdeniz ve Dicle-Frat evresinde ortaya
kmfltr.
Ortadouya baktmzda zellikle evcillefltirilen yabani arpa ve yabani buda-
yn Filistinden bafllayp Yukar Mezopotamyay kuflatan, oradan da randaki Zag-
ros Dalarnn bat yamalarn iflgal eden bir yaylm alannn olduu grlmekte-
dir. Bu yaylm alan, Ortadou haritas zerinde bir hill grnts sunar. Tarm-
clk yapan ilk Neolitik kyler de bu yaylm alannda ortaya kmfltr (Bkz. Harita
6.1 ve 6.2).
Tarma bal olarak nce youn bir kyleflme meydana geldi. Ky tarmc haya-
tn temeliydi. Rift vadisi adn verdiimiz ve Kzldenizden bafllayp fieria ve rdn
nehri vadileri ile l Denizi izleyen jeolojik knt youn bir yerleflmeye sahne
oldu. Eriha gibi byk Neolitik kyler bu verimli knt alannda ortaya kmfl-
t. Eldeki veriler Erihada bir taraftan avclk yaplrken bir taraftan da arpann tar-
ma alndn gstermektedir. Suriyede fiam havzasnda yer alan Tel Aswad Neoli-
tik yerleflmesinde ise gnmzden 9,8 il 9,6 bin yl nce, emmer buday, tarla
bezelyesi, mercimek ve muhtemelen arpa tarm yapldn saptamfllardr. Bu ara-
da baz yerleflmelerde ilk evcillefltirilen hayvan trleriyle de karfllaflmaktayz. r-
nein Filistindeki Beydhada keinin evcillefltirilmifl olduunun saptanmfltr.
Biraz daha kuzeye ve biraz daha douya doru ktmzda bir baflka nemli
Neolitikleflme alanyla karfllaflmaktayz. Buras Dicle ve Fratn yukar rlar ara-
snda kalan ve kuzeyden Toros Dalar ile snrlanan bir alandr. Bugnk Diyar-
bakr, fianlurfa, Malatya ve Batman illerinin kaplad alanla bu Neolitikleflme ala-
n kabaca rtflmektedir. Buradaki en nemli yerleflme Ergani yaknlarndaki a-
yndr. Bu blgede arpc baflka Neolitik yerleflmeler de vardr. Gritille (Adya-
man), Nevali ori (fianlurfa), Hayaz Hyk (Adyaman), Cafer Hyk (Malatya),
Grctepe (fianlurfa), Gbeklitepe (fianlurfa) ve Hallan emi (Batman) bunlarn
en nemlileridir. Erken Neolitik dnemde bu blgenin insanlar avcla ve yaba-
ni buday toplayclna baml bir geim biimi srdryordu. Ancak zellikle
Frat kylarna yakn baz yerlerde, Gritille ve Cafer Hykte, henz hayvan evcil-
lefltirmesine iliflkin herhangi bir bulguyla karfllafllmamfl olmakla birlikte, tarma
geiflin izlerine rastlanmaktadr. Cafer Hykte en eski tabakalardan bafllayarak
yabani ve evcil budayn bir arada bulunduu saptanmfltr. Mercimek ve bezelye
de tarm yaplan bitkiler arasndadr. Gnmzden 10,500 yl ncesinden itibaren,
ayn yerleflmesinin ilk tabakalarnda da tarma alnmfl budaya ve baklagillere
rastlanmfltr. Bu, Ortadouda rastlanan en erken evcil bitki rneidir. Nevali o-
ride ise koyun ve keinin evcillefltirilmifl olduu grlmektedir. Ayrca burada
buday, arpa, baz mercimek ve bezelye trleri de tarma alnmflt. Hallan emide
herhangi bir bitki evcillefltirme izi yoktur ama gnmzden 10,6 il 10 bin yl n-
cesine tarihlendirilen domuz kalnts, en eski evcil domuz olarak kayda gemifltir.
Tarma alnmfl en eski emmer budayna ayn ve Cafer Hykte, einkorn bu-
day, koyun ve keinin ilk evcil rneklerine ise Nevali oride rastlanmfltr.
Dier bir nemli alan, Zap rmaklar boyunca El-Cezireden daha yksekteki
da vadilerine doru uzanan bir alanda yer alan Zagros dalar blgesidir. Tarmn
tedric bir biimde ortaya kfl, kabaca bugnk Kuzey Irak iine alan bu alan-
da yer alan fianidar, Tel Magzaliye, Zawi emi ve Kalat Carmo yerleflmelerinde iz-
lenebilmektedir. rnein Tel Magzaliye, bu blgede tarmn bafllangc asndan
kritik bir nemdedir. Zira burada tarma alnmfl pek ok bitki kalnts bulgulan-
 nite 6 - Sanayi ncesi Uyarlanma ve Yaflam Tarzlar: Avc-Toplayclk ve Tarm 131

mfltr. Bunlar arasnda budaygiller, arpagiller, yulaf, mercimek, keten ve burak

trleri bulunmaktadr.
Bu tabloya baktmzda, aslnda Filistinden bafllayarak Suriyeyi kat eden ve
Trkiye snrlar iinde Gneydou Toroslara deen, oradan Kuzey Iraka geen ve
Zagros Dalarnn bat eteklerine yaylan bir Neolitikleflme ve tarma geifl alann-
dan sz etmekteyiz. Bu alann bir hill grnmnde olmas ve tarma geiflin bu
hillin zerindeki Neolitik kylerde gerekleflmesi nedeniyle, bu blgeye Verimli
Hill ad verilmifltir.
Harita 6.3

Ortadouda lk
Tarmc
Yerleflmelerin
Yaylm ve Avc-
Toplayc Alanlar

Kaynak:
Dolukhanov, 1998,
s.515

Bu blge ilk evcillefltirme blgelerinden biridir. Burada modern ekmeklik bu-

day ve emmer buday, bu ekirdek blgeden Avrupa ve Asyaya yaylmfltr. Yap-
lan son genetik arafltrmalar tarm yaplan ilk evcil buday trlerinin merkezinin Di-
yarbakr ile fianlurfa arasnda kalan Karacada blgesi olduunu gstermektedir.
zetle bugnk Trkiye topraklar da iinde olmak zere Ortadouda evcil-
lefltirilerek tarma alnan bitkiler ve yaklaflk ilk evcillefltirilme tarihleri Tablo 6.2den
izlenebilir:
Bugn iie olduumuz baz hayvan trlerinin evcillefltirilme alanlar da ayn
blgededir. Koyun Dou Akdeniz, Orta Frat ve Yukar Mezopotamya blgesinde;
kei Toroslara kadar uzanan Dou Akdeniz blgesinde ve domuz Zagros blge-
sinde, gnmzden 10 bin il 7 bin yl ncesine uzanan zaman diliminde evcillefl-
tirilmiflti. Ancak ilk evcillefltirilen hayvann kpek olduu bilinmektedir. st Pale-
olitik ya da Epipaleolitik dnemden beri kpek insann sadk dostudur. Kpein
evcillefltirilmesi tarmdan nce, yaklaflk olarak gnmzden 14 bin yl nce avc-
toplayclar tarafndan baflarlmflt. Ancak besin kayna olarak kullanlan hayvan-
larn youn biimde evcillefltirmesi, tarmn bafllangcndan biraz sonra bafllamfltr.
Neolitik dnemde besin kayna olarak evcillefltirilen ilk hayvan trleri domuz, ko-
yun ve keidir. Onlar sr trleri izlemifltir.
132 Antropoloji

(Hayvan evcillefltirmesi hakknda bkz. Tablo 6.2) Buna bal olarak, havyanc-
la dayanan gebe ve yar-gebe yaflam biiminin yaygnlaflt gzlemlenir.
te yandan tarmc yerleflmelerde byk bafl hayvanclk da ortaya kmfltr. r-
nein Anadolunun geliflmifl tarm yerleflmeleri arasnda nde gelen atalh-
ykte srn evcillefltirildii grlmektedir.

Tablo 6.2 Hayvan Tr Yaklaflk Evcillefltirilme Tarihi

Hayvan Trlerinin
lk Evcillefltirme Ortadou
Alanlar ve Yaklaflk Kpek gnmzden 14,0 bin yl nce
Evcillefltirme
Tarihleri Koyun gnmzden 9,0 bin yl nce
Kei gnmzden 9,0 bin yl nce
Kaynak: Mannion,
1999 Domuz gnmzden 8,0 bin yl nce
Sr gnmzden 8,0 bin yl nce
Avrasya Bozkrlar (Rusya)
At gnmzden 6,0 bin yl nce
Hindistan
Sr gnmzden 8,0 bin yl nce
Gneydou Asya
Tavuk gnmzden 8.0 bin yl nce
Orta Amerika
Hindi ?
Gney Amerika
Lama gnmzden 6,0 bin yl nce
Alpaka gnmzden 6,0 bin yl nce

zetle Neolitik Devrimle besin reticiliine geiflle birlikte temelde bitki reti-
cilii yapan tarmc ky toplumlar ile evcillefltirilen hayvanlarn besicilii ile gei-
nen gebe ve yar-gebe oban toplumlar ortaya kmfltr. 18. yzylda bafllayan
Sanayi Devrimine kadar insanlk bu temel geim ve yaflam tarzlarnn eflitli biim-
lerine bal olarak yaflamfllardr.

SIRA SZDE Yerleflik yaflama

SIRA geiflin
SZDE nedenleriniz tartflnz.
3
Nfus ve Tarmn Yaylmas
D fi N E L M D fi N E L M
Tarma geiflle birlikte nfusun artt bir gerektir. Ancak bunu basit bir nfus ar-
tfl biiminde tezahr etmifl bir sre olarak yorumlamak zordur. Zira yerleflik ya-
S O R U flam tarzyla Sbirlikte,
O R U ayn zamanda salgn hastalklar, kalp ve eklem rahatszlklar
yaylmfl, birlikte daha kalabalk yaflamann getirdii gerilimlere bal olarak byk
DKKAT
olaslkla kifliler
DKKAT
ve gruplar arasndaki atflma riski de artmfltr. Bu riskler doum
yzdelerindeki artflla birlikte lm oranlarndaki artfl da beraberinde getirmifl ol-
maldr. Ancak nfusun dengeli bir hzla olmasa bile dorusal bir biimde artt-

N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
na pek kuflku yoktur. Nitekim biz Neolitikle birlikte daha nce grmediimiz b-
yklkte yerleflmelerle karfllaflmaya bafllamaktayz. rnein rdndeki Ayn Ga-
AMALARIMIZ zal yerleflmesi nfusunun gnmzden 7,250 yl nce 2 hektar genifllie ve en faz-
AMALARIMIZ
la 604 kiflilik bir nfusa sahip olduu hesaplanrken, befl yz yl sonra bu genifllik
4,5 hektara ve nfusun st snrnn 1400 kifliye kt, yine befl yz yl sonra bu
K T A P K T A P

TELEVZYON TELEVZYON
 nite 6 - Sanayi ncesi Uyarlanma ve Yaflam Tarzlar: Avc-Toplayclk ve Tarm 133

saylarn 9,5 hektara ve 2870 kifliye ulaflt, ve en nihayet gnmzden 5750 yl

nce yerleflme byklnn 12,5 hektara, nfusun ise 3575-3775 kifli aralna
ykseldii hesaplanmaktadr. Arkeolog Robert J. Braidwood, tarmn ilk ortaya k-
t blgenin aflr nfus basks yznden biyolojik taflma kapasitesinin zerinde
bir nfus ykyle karfllafltn ve bu durumun bir g dourduunu sylemekte-
dir. Tarm tekniklerinin ve kltrnn douya, batya ve gneye doru yaylmas
Braidwood tarafndan bu olguya balanmfltr. Biyolojik taflma kapasitesinin doy-
gunluu ile birlikte iftiler, yerli toplayclar srmfl ve tarm teknikleri ve tarmc
yaflam tarz bu harekete bal olarak epere doru her kuflakta 10-20 km. yaylmfl-
tr. Ammerman ve Cavalli-Sforza (1973) bu harekete ilerleme dalgas adn vermifl-
lerdir. Bu ilerleme dalgas 5 bin yl iinde Atlantik kylarna kadar ulaflmflt.
Neolitik Devrimi izleyen 9 bin yl iinde, dnya nfusu yaklaflk olarak yz kat
artt ve 17. yzyln ortalarna gelindiinde ortalama olarak 500 milyon kifliye ulafl-
t. Alt Paleolitikin bafllangcndan Neolitik Devrime kadar geen yaklaflk 2-2,5
milyon yllk uzun avc-toplayc dnemde insan nfusunun 100 binlerden 5 mil-
yona kadar ulaflabildii, yani kaba bir rakamla 2 milyon ylda ancak 50 kat artt
dikkate alnrsa, tarmc hayatn nfus zerinde nasl bir etki yaratt da grlebi-
lecektir. Bu artfl salayan en nemli etken, yaflamn kalitesini artrmamfl olsa bi-
le yaflam gvenliini salayan retimci hayattr. Tarm teknikleri, topran besleme
gcn yani verimini avc-toplaycla gre 5 il 40 kat arasnda deiflen oranlar-
da artrmfltr. Bu artfl ortalama 20 kat olarak kabul edersek, tarm dneminde n-
fusun younluu da 20 kat artmfl, 30 kiflilik avc-toplayc takmlar Neolitikle bir-
likte 600 kiflilik kyler haline gelmifl olmaldr. nsan hayatnn tesadf etkenlerin
etkisinden karlarak, her trl ekolojik sorun karflsnda gelecei gvence altna
alabilecei bir rn fazlas yaratmas, sorunlar karflsnda rn deifltirmek trn-
den zmler retmesi bu gvencenin bafllca kaynadr. Ancak aflada anlatla-
ca gibi, tarmla birlikte insan hayat pek ok salgn ve bulaflc hastaln tehdidi
altna girmifltir. Bu koflullarda yksek lmllk oran karflsnda nfusu koruyan
fley daha yksek dourganlktr. Ky hayat ve tarmclk bu yksek dourganl
salayan koflullar hazrlamfltr. Buna karfllk ortalama mr avc-toplayclkta 25
yl kadarken, tarmla birlikte ancak 30a kabilmifltir. Bunun nedeni tarmc haya-
tn insan hayatnn kalitesine byk bir etki yapamamfl olmas ve lm nedenleri
arasna ktlk, ocuk lmleri ve doum srasndaki kadn lmlerinde artfl, salgn
hastalklar, topran tuzlanarak verimsizleflmesi ve savafllar gibi yeni etkenlerin ka-
tlmasdr. Yerleflik hayata geiflle birlikte, nfusun asl artfln snrlayan bu etken-
ler, nfus katlanarak artmasn nlemifl ve nfus dengeli bir hzla yaylmfltr. a-
n en nemli risklerinden birisi ktlk ve ona bal alk tehdididir. zellikle tek
rne bamlln artmasyla birlikte, bu risk de ykselmifl; her ktln ardndan
da bir byk salgn hastalk yaylmfltr. Bu yzden tarm dneminde nfus bekle-
nen kuramsal artflna hibir zaman ulaflamad. Ancak buna karfln, avc-toplayc-
lktan ok daha hzla artt.

Temel Tarm ve Toplumsal rgtlenme Biimleri

Tarmn yaylmasyla birlikte, bir taraftan avc-toplayclk daralp dnyann kenar-
larna ekilirken bir taraftan da tarmn yayld blgelerin ekolojik zelliklerine,
burada yaflayan topluluklarn demografik durumlarna uygun farkl tarm biimleri
ortaya kt. Bu tarm biimleri, iinde hi art-rn yaratmayan ve tamamen youn
ormanlk alanlara uyarlanmfl topluluklarda grlen bahecilik tipinde rgtlenme-
ler olduu gibi, ok az rn fazlas yaratan geimlik tarma ve tamamen rn faz-
134 Antropoloji

Fotoraf 6.3 las yaratmaya uyarlanmfl youn tarm biimlerine; ayrca bitki evcil-
Alpaka lefltirmesi temelli uyarlanma yerine hayvan evcillefltirilmesi temelli
bir uyarlanma biimi olan gebe-hayvancla kadar uzanan bir e-
flitlilik arz eder.

Gebe-Hayvanclk (Pastoralistler)
Gebe-hayvanc geim ve yaflam tarz (pastoralizm), yukarda sy-
lendii gibi, hayvan evcillefltirmesi temelli bir uyarlanmadr. Dolay-
syla yaflam biimi tamamen retimin temeli olan hayvanlarn ihti-
yalarna gre dzenlenmifltir. Bu dzenlemeyi gebe-hayvancla-
rn dier tarmc topluluklarla girdii mbadele iliflkilerinin biimi de
etkilemektedir.
Bu geim tarznda insanlarn temel retim ve besin kayna olan
Kaynak: hayvan srleriyle birlikte her zaman taze olan otlak ve ayrlara ha-
http://tr.wikipedia.org/wiki/ reketi, yani transhmans, esastr. Bu yzden gebe-hayvanclk
Resim:Alpaka_33444.jpg yerlefliklii deil gerlii ya da belirli noktalar arasnda hareketi ge-
rektirir. Dnyann eflitli yerlerinde tamam gevifl getiren memeliler
Alpaka: Gney Amerikada olan evcillefltirilmifl koyun, kei, deve, sr, lama, alpaka (Fotoraf 6.3 Alpaka),
yaflayan lama cinsinden yak ve ren geyii obanlyla geinen pastoralistler, tamamen gebe bir hayat
uzun tyl bir hayvandr.
srdrenlerden sadece yaylaclk yapan yar-gebe topluluklara kadar eflitlenen
Yak: Tibet srdr. farkllklar gsterir. Ortadou, Orta Asya, Moolistan ve Afrikada youn olarak ko-
yun, kei, deve ve ksmen sr otlatcl grlrken, Gney Amerika ktasnda la-
ma ve alpaka obanl, Tibet yaylasnda, Dou Trkistan ve Moolistann bir ks-
mnda yak, Sibirya ve Alaskada ise ren geyii obanl egemendir. Gebe-o-
banln zgn biimi, hibir biimde yerleflik bir birime bal olmadan tmyle
otlak ve ayrlar arasnda gezinerek yaplan konar-ger hayata dayanr. Bu tr ya-
flam biimi genifl alanlara ihtiya duyar ve tarih boyunca Avrasya bozkrlarnda ve
ran, Afganistan, Arabistan yarmadas, Moolistan ve Mezopotamya dzlkleri gi-
bi genifl ve deiflen rakml dzlklere sahip alanlarda yaplmfltr. kinci bir biim
belli bir yaylak ile belli bir kfllak arasnda dorusal hareket srdren ksa mesafe-
li mevsimlik gebelik biimidir. Bunun rneklerini de spanya ve Fransann Pire-
ne dalarndan Alp dalarna, oradan Toroslara, Karadeniz dalarna, Kafkaslara,
Zagroslara ve Elbruz silsilesine uzanan Alp dalar sisteminde gzlemleriz. Trki-
yenin Yrkleri bunun tipik rneidir. Ay-
Fotoraf 6.4
rca tarmclkla hayvancl birarada y-
Yaylada Bir Hayvan Srs rten agro-pastoralistler vardr. Bunlar
kfllar daimi ky yerleflmelerinde yaflarlar
ve baharn sonundan itibaren yksekler-
deki yaylalarna karak hayvancl sr-
drrler (Fotoraf 6.4 Yaylada bir hayvan
srs). Bu tip yaylaclarn kademeli yay-
la sistemleri vardr ve belli tarihlerde bel-
li yksekliklerdeki yaylalar kullanarak
yazn en scak gnlerinde en yksek nok-
tadaki yaylalarna karlar. Dou Karade-
nizde grlen yaylaclk bu trdendir. Bu
tr yaylaclar yaylalara adrla ktklar
gibi, yaylalarda yaplmfl sabit konutlar
Kaynak: Abdurrahim zmen Arflivi
da kullanrlar. Toroslarda adrl yaylac-
 nite 6 - Sanayi ncesi Uyarlanma ve Yaflam Tarzlar: Avc-Toplayclk ve Tarm 135

lk egemenken, Dou Karadeniz ve Do- Fotoraf 6.5

u Anadoluda sabit konutlu yaylalar g- Dou Karadenizde Yayla Evleri
rlr (Fotoraf 6.5 Dou Karadenizde
yayla evleri).
Gebe-obanlar genellikle yerleflik
bitki reticileriyle karfllkl bamllk ilifl-
kisi iindedir. Bu iliflki tarihsel olarak bit-
ki reticilerinin ihtiya duyduu hayvan-
sal rnlerle, obanlarn ihtiya duyduu
zirai rnlerin mbadelesine (deifl-toku-
fluna) dayanr. Bu mbadele ihtiyac ta-
rihteki ilk byk pazarlar da dourmufl-
tur. Dolaysyla gebe dngsnn bir
yerinde, baml olduklar bir pazar mer-
keziyle kurulan iktisad iliflki ve bunun Kaynak: Abdurrahim zmen Arflivi
dourabilecei siyas iliflkiler nemli bir
rol oynar (Fotoraf 6.6 Kyl pazar). Fotoraf 6.6
Kyl Pazar
Kaba Tarm Biimleri
Nfusu fazla youn olmayan blgelerde,
genifl alanlara yaylmfl olarak yaplan d-
flk verimli tarm biimlerine toplu olarak
kaba tarm denilmektedir. Bu tarm tipi,
tarmn en ilkel biimlerini bnyesinde
barndrr. Buna karfllk kaba tarm yapan
topluluklar, avc-toplayclarn aksine yer-
leflik topluluklardr. Yerlefliklik basit ky
yerleflimleri biiminde tezahr eder. Bu-
na bal olarak bu topluluklarda bir top-
rak bilincinin varlndan sz edebiliriz.
Avc-toplayclar, besin arayfllarn bir yer- Kaynak: Abdurrahim zmen Arflivi
den baflka yere, belirlenmifl rotalar gere-
ince dolaflarak srdrdkleri halde, basit
iftiler enerjilerini sadece belli bir yerde besin retmek zere tahsis ederler. Kaba
tarmclarn nfus younluu da, yine avc-toplayclarla karfllafltrldnda, olduk-
a yksektir. Zira tarmclk hayatta kalma flansn artran istikrarl bir besin gven-
cesi oluflturur. Besin gvencesinin en nemli unsuru olan tohumluk ve yedeklik
besin depolamas, zaten zorunlu olarak yerlefliklii gerektirmektedir. Kaba tarm
biimleri bahecilik (horticulture) ve geimlik tarla tarm olmak zere iki bafllk al-
tnda snflandrlabilir.
1) Bahecilik (horticulture): Bu biime apa tarm da denilmektedir. nsanlar
avc-toplayclktan tarma getiklerinde ilk baflvurduklar tarm yntemi buydu.
Kaba tarm biimleri iinde en az emek harcanan ve buna karfllk en az enerji el-
de edilen biim, baheciliktir. Bu yzden artk deer yaratm yok denecek kadar
azdr. Dolaysyla bahecilerde tabakalaflma ve toplumsal farkllaflma grlmez.
Baheciler, kk alanlarda, apa, denek gibi basit aletler kullanarak tarm yapar-
lar. Tarlalar kalc bir mlkiyetin konusu deildir, hatta ou zaman belirli bir tar-
la bile yoktur. nk ounlukla kk ve dank toprak paralar bir kere ifllen-
mekte, hayvansal enerji (saban ve onu eken bykbafl hayvanlar) veya makine
136
Hane: Kendisini aile olarak
tanmlayan iki ya da daha
ok sayda bireyden oluflan,
temel ihtiyalar karfllamak,
bunun iin gereken iktisad,
biyolojik ve kltrel
etkinlikleri srdrmek iin,
ortaklafla aba zerine infla
edilmifl bir yaflam pratiini
srdren toplumsal birimdir.
Antropoloji
kullanlmadan srlp terk edilmektedir. Bu tarlalar deiflik srelerle nadasa da
terk edilirler. Tropikal yamur ormanlarnda yaflayan baheciler kes-yak (slash-
and-burn) tarm da denilen bir bahecilik uygulamas yaparlar. Her yl orman
iindeki bir alandaki bitki rts temizlenerek tarla alr ve bu ama srasnda or-
taya kan aa ve al-rp yaklr. Yaklma sonucunda ortaya kan kller tarla-
nn verimini artrr ve burada ekim yaplr. Alan bu tarla, topran verimliliinin
azalmasna ve yeniden yefleren yabani bitkilerin kltr bitkileriyle rekabet eder
hale gelmesine kadar kullanlr. Bu srenin sonunda alan tarla, ileride yeniden
kullanlabilecek rezerv bir toprak olarak deerlendirilmek zere terk edilir ve or-
man iinde baflka bir yerde ekim yaplmak zere ayn ifllem tekrarlanr. Tarm
alanlarndaki tekrar edip giden bu dnflm yznden bahecilie dnflml
tarm (shifting cultivation) ya da tarla orman dnflm (field-forest rotation)
ad da verilmektedir. Anlatlanlardan karlabilecei gibi, bu tip tarm youn or-
manlk alanlarda, zellikle tropik yamur ormanlarnda uygulanabilecek bir kaba
tarm biimidir. Baheciler, genellikle kabile rgtlenmesi iinde basit ve dflk
nfuslu ky yerleflmeleri halinde yaflarlar. Baheciler, tpk avc-toplayclar gibi,
komflularyla basit ticar iliflkilere girerler. rnein avc-toplayc Mbuti Pigmele-
rinin komflular olan baheci Bantularla yaptklar sessiz ticaret bu iliflkilerin g-
zel bir rneidir. Zira Bantular hayvansal rnler bakmndan avc-toplayc kom-
flularna bamldrlar.
Baheci tarm biimlerinden biri olarak tanmladmz dnflml tarm, asln-
da sadece Amerika ktalar ve Gneydou Asya gibi youn ormanlk alanlarda uy-
gulanmfl bir tarm biimi deildi. Bu tarm biimi aslnda Hristiyanlk ann ba-
flna kadar Avrupada ve 17. yzyla kadar Kuzey Amerikada uygulanmflt. Hatta
Daniel Bates, Avrupal fatihlerin Kuzey Amerikada baflarl bir uyarlanma geirme-
lerinin ve kalc olmalarnn nedenini, onlarn Amerikan yerlilerinin uygulad
yak-a tarmn baflaryla taklit etmelerine balamaktadr.
2) Geimlik Tarla Tarm: Bahecilik uygulamalarnn olanakl olduu coraf-
yalarn dflnda, bir kaba tarm yntemi olarak geimlik tarla tarm yapld grl-
mektedir. Geimlik tarla tarmnda kk ve dzensiz tarlalar sz konusudur. Eki-
len rnden elde edilen verim, yine o ekim iflini yapan bir hanenin ihtiyalarn gi-
derecek kadardr. Yani bu tarm biiminde de artk deer yaratm sz konusu de-
ildir, sadece geimlik retim sz konusudur. Her biri birer bamsz retim ve t-
ketim birimi olan haneler, burada da, tpk bahecilikte olduu gibi eflitlik ilkesine
dayal olarak etkinlie katlr, retim ve tketimi birlikte gereklefltirir. Dolaysyla
burada tabakalaflma yoktur ya da ok gevflektir. Bu tarm biimi tamamen insan ve
hayvan gcne dayanmaktadr ve burada da, baheciler kadar uzun sreli olmasa
da nadasa brakma uygulamas grlr. Ancak bu tarm biiminde insan gc kri-
tik bir unsurdur. Hem retime katlmak hem de retimde kullanlan hayvanlarn
bakm ve idaresi yksek bir emek gcne ihtiya yaratr. Bu da genifl aile demek-
tir. Bu zellikler, bahecilerin aksine, geimlik tarla tarm yapanlar kyllk ka-
tegorisine sokar. Bu kategoride hane temel iktisad ve toplumsal birimdir. Dolay-
syla kyllk terimi bir iktisad etkinlikten fazlasn anlatr. Bu tarz sadece bir ik-
tisad etkinlik deil, ayn zamanda bir yaflam biimi, toplumsal rgtlenme ve kl-
trel eilim btndr.
Youn Tarm Biimleri
Sadece geimlik retim yapmakla yetinmeyip artk deer de yaratan bir retim et-
kinliine gemifl ve bu etkinlik etrafnda rgtlenmifl tarm biimine youn tarm
 nite 6 - Sanayi ncesi Uyarlanma ve Yaflam Tarzlar: Avc-Toplayclk ve Tarm 137

denir. Tarm burada artk deer yaratmaktan ya da para kazanmaktan fazlasn an- Kalkolitik dnem: Neolitik
dnemi izleyen ve afla
latr. Burada da hane temel birimdir ve her hane iinde rgtlenmifl olduu ky yukar . 5500 il 3500
yerlefliminin iktisad, coraf ve toplumsal snrlar iinde, sermaye temelinde deil, yllar arasnda srmfl olan,
Tun an hazrlayan
retim aralarnn bakmna ve geimin srdrlebilirliine odaklanmfltr. Neolitik ekonomik ve toplumsal
dnemden kp Kalkolitik dneme ve Tun ana girildiinde, zellikle Me- geliflmelerin yafland
zopotamyada kuru tarm yerine sulamal tarma geilmesiyle birlikte, tarmdan ar- dnemdir.

t-rn yaratm bafllamflt. Bu art-rn yaratm, ksa srede yle boyutlara vard Tun a: . 3500 il 1200
ki, Gordon Childen ikinci byk devrim olarak tanmlad Kentleflme Devrimi or- yllar arasnda, youn
maden ifllemecii, kent
taya kt. Tarmdan elde edilen artk, bundan byle tarmda fiilen alflmak zorun- hayat, yaz gibi byk
da olmayan bir nfusu da besleyebilecek hale gelmifl, bununla birlikte toplumsal kltrel ve iktisad
geliflmelerin yafland, ilk
yaflam iinde baflka uzmanlar, baflka faaliyet alanlar ve yeni meknsal ve siyasal devletlerin ortaya kt
rgtlenme biimleri, kent ve devlet, ortaya kmflt. Kalkolitik dnemden modern uygarlk adr.
aa kadar, iinde youn tarm yaplan eflitli toplumsal rgtlenme biimleri mey-
dana gelmifltir. Bunlardan ilki topran mlkiyetinin bir toprak beyinde veya kral
gibi bir yneticide bulunduu ve iftilerin onlar iin retim yapt feodal veya
hara retim tarzdr. Burada iftiler, topran sahibi olarak ya da anlan toprak
sahiplerinin tarlalarnda ortak veya yarc olarak retime katlr ve retilen artk
deer bu egemenlere aktarlr. Bu youn tarmdaki en yaygn ve uzun srmfl is-
tismar biimidir. rnein arlk Rusyasnda toprak sahibi bir beye bal olarak a-
lflan bir ifti hanesi, izinsiz kynden ayrlamazd. Ayn durum topraklarn ku-
ramsal olarak sultana ait sayld Osmanl mparatorluunda da sz konusuydu.
Avrupa feodalitesinde de benzer iliflkiler kurumsallaflmfl ve btn bu rneklerde
kyller rnlerinin belirli bir yzdesini toprak sahibine vergi, kira veya hara ola-
rak aktarmak zorunda kalmfllar, hatta yln belli dnemlerinde toprak sahibine ait
zel toprakta (malikne topranda) bedelsiz olarak alflmay kabul etmifllerdi.
Hindistanda, Ortadou ve Gney Amerikada da toprak kullanm benzer ortak-
lk biimleriyle srdrlmfltr. Ortaklk ya da yarclk, baflkasnn sahip oldu-
u bir toprakta alflan iftinin rnn ya da kazancn belli bir blm karflln-
da emeini ortaya koymas biiminde tanmlanabilir.
Bir ikinci youn tarm uygulamas kle emei kullanlarak yaplan retimdir.
Burada zgr kyl ya da serf yerine, retimde youn kle emei kullanlr. K- Serf: Toprak sahibi olmayan,
bir beyin ya da byk toprak
lelerin iktisad ve siyas haklar yoktur. zellikle antik dnyada bu tr bir tarmc- sahibinin topranda, o
ln yaygn biimde uyguland, savafllardan ya da karlma suretiyle elde edilen toprakta retim yapmak
flartyla yaflayan ve geimini
klelerin retim aracna dnfltrld ve bunun sonucunda byk imparator- bylece temin eden kyl
luklar ya da ekonomileri besleyen yksek bir artk-deer yaratld grlr. Bu tipidir.
yksek artk-deerin yaratt ifltah, modern alarda bile kle emeinden vazge-
ilmemesinin nedenidir. Gney ve Kuzey Amerikadaki byk lekli tarm, 19.
yzyln ortalarna kadar neredeyse tamamen kle emeine bamlyd. Bu tr ta-
rm, geleneksel bitkiler yerine endstriyel bitkilerin (zellikle pamuk, ttn, kaka-
o, kauuk ve kahvenin) retimine younlaflmflt.
nc biim kk kyl iflletmeleri yoluyla yaplan retime dayanr. Burada
kyl zgrdr ve temel retim kararlar zgr kyl hanesinde alnr. Anca k-
k aile iflletmecilii de denilen bu biimde ifti pazarda oluflan fiyatlarn, retim-
deki girdi fiyatlarnn ve en nemlisi demografik etkinin basks altndadr. Nfusu
artan hanenin sahip olduu en nemli retim arac, yani toprak srekli olarak b-
lnme ve dolaysyla verimliliini yitirme tehdidi altndadr. te yandan btn bu
bask etkenleri kylln zlmesine ve krdan kente gn hzlanmasna ne-
den olmaktadr.
138 Antropoloji

Kaba tarm yapan retimciler, kendi retim aralar (toprak, alet-edevat ve

emekleri) zerinde tam bir tasarruf hakkna sahiptir; ne kadar alflacaklarna, han-
gi rn ekeceklerine ve ne kadarn ellerinden karacaklarna kendileri karar ve-
rirler. Kyllerin ise bu zgrl yoktur. Topra tasarruf etme biimlerine ve
emeklerini nasl kullanacaklarna kendileri deil, emekleri ve retim aralar ze-
rinde mlkiyet ve tasarruf hakkn ellerinde tutan kifliler karar verirler. Feodal ve
hara iliflkilerden kurtulup pazar iin retim yapan zgr kyller bile, emek ve
sermayelerini belirli llerde kontrol edebildikleri halde, sonuta kendileri dfln-
daki pazarlara, rnleri bu pazarlara sevk eden araclk iliflkilerine ve ynetsel s-
relere, girdi fiyatlarna ve rnlerinin piyasa deerine bamldrlar.

SIRA SZDE Youn tarmsal

SIRAretim
SZDE sonucu ortaya kan art rn, youn tarmclarla kaba tarmclar
4 arasnda nemli farkllklar ortaya karr. Bunlar nelerdir? Tartflnz.

D fi N E L M Enerji ve
D fievre
NELM
Tarm biimlerinin tamamnn hedefi, tpk dier geim biimlerinde olduu gibi,
S O R U belirli bir toprak
S O R biriminden
U insanlarn yararna kullanlabilecek istikrarl ve gve-
nilir bir enerji elde etmektir. Baheciler youn tarm yapan iftilere gre dnm
baflna ok daha az rn alr ve enerji (kalori) elde ederler. Ancak buna karfllk bu
DKKAT DKKAT
kalori miktarnn elde edilmesi iin harcadklar enerji youn tarmclara gre ok
daha azdr. Dolaysyla birim baflna elde ettikleri verim ok dflktr. zellikle

N N
SIRA SZDE bahecilerin SIRA SZDEretiminde baflvurduklar enerji kayna byk lde kendi
besin
kas enerjileridir. Onlar ilgilendiren yalnzca bir aileyi besleyecek kadar retim
yapmaktr. O nedenle retim iin ayrlan nfus da dier tarmclarla karfllafltrld-
AMALARIMIZ AMALARIMIZ
nda azdr. Bu nedenle bahecilikle urafltklar halde, ou avcl da srdrr.
nk lks bir besin olan eti elde etmek iin ayrabilecekleri zaman fazlas vardr.
K TFotoraf
A P 6.7 K T A P Kaba tarm yapanlar, retim ve yaflam iin gre-
ce daha az enerjiye ihtiya duyduklarndan fiziksel
Dou Karadenizde ay Tarm
ve doal evrelerini de o lde az deifltirirler. s-
TELEVZYON TELEVZYON
telik yafladklar ekosistem onlara genifl bir biyolojik
eflitlilik sunar. Youn tarmclar ise aksine tek veya
birka rne bamldrlar ve evrelerini bu rn t-
rne uygun biimde hatr saylr derecede deiflik-
NTERNET NTERNET lie uratrlar (Fotoraf 6.7 Dou Karadenizde ay
tarm). Youn tarmclarn tek rne bamll, on-
larn tarih iinde byk krizlere savrulmasna da ne-
den olmufltur. rnein 1840larda rlandada yafla-
nan patates ktl ve yakn zamanlarda, 1980lerde
Afrikann Sahel blgesinde (Orta Afrikada) grlen
byk ktlk kitlesel glere ve lmlere yol amfl-
tr. Bu tr risklerin yansra youn tarmn yol at
en nemli deiflim, biyolojik eflitliliin ortadan kalk-
masdr. rn miktarn artrmann en gvenli yolu
olan tek rne bamllk, ne yazk ki biyolojik e-
flitlilii, dolaysyla doann kendini yenileme ve e-
Kaynak: Abdurrahim zmen Arflivi flitlendirme yeteneini zayflatmfltr. Bu insann bir
lde doadan ve onun yerel bilgisinden kopuflu
anlamna da gelir. Oysa baheciler, uyguladklar yntem gerei doa hakknda
ok fley bilmek zorundadrlar. zellikle farkl toprak eflitleri, yangn yntemleri
 nite 6 - Sanayi ncesi Uyarlanma ve Yaflam Tarzlar: Avc-Toplayclk ve Tarm 139

ve rzgr durumuyla ilgili ok hassas ayarlamalar yapmak durumundadrlar. Bu-

nun yansra farkl bitki trlerinin yetiflme koflullar, onlarn yaflam alanlarna ilifl-
kin bilgiler ve mikroiklim koflullar hakknda da ok bilgilidirler. Zira Daniel Ba-
tesin vurgulad gibi bu bilgiler onlarn varoluflunun n kofluludur.
Gebe-hayvanclarn temel enerji kayna otlak ve ayrlardr. Otlak ve ayr-
lardan hayvansal rnlere dnflen enerji, bitki tarmclna gre ok daha dflk
bir verim salad gibi, ok daha fazla emek gerektirir. Zira toplam enerji her d-
nflmnde giderek azalmakta ve insann elde ettii enerjiye gelindiinde tarmc-
nn elde ettii enerji miktarna ulaflabilmek iin bir hesaplamaya gre yaklaflk on
iki kat kadar daha fazla katk istemektedir. O nedenle gebe-hayvanclarn bu
zahmetli retim biiminden uzaklaflmalar, tarmclara gre ok daha hzl olmak-
tadr. Bu uzaklaflmadaki bir dier etken geleneksel gebe-yerleflik karfltldr.
Gebeler transhmans srasnda tarmclara ait topraklardan getii iin bu re-
tim birimlerine zarar vermekte ve yerleflikler bu yzden gebeleri kendi evrele-
rinden uzaklafltrmaya alflmaktadr. Devletler de ok daha zor kontrol edebildik-
leri gebeleri yerlefltirerek onlar yerleflik birer vergi birimine dnfltrmeye u-
raflmfllardr. Bu bask gebe-hayvancln temel gerilimini oluflturur.

Toplumsal rgtlenme ve Siyaset

Yerleflikleflme ve nfus artflyla birlikte daha karmaflk bir toplumsal rgtlenme
ortaya kmfltr. Tarm zaten yksek nfusu ve bu nfusun iflbirliini zorunlu kl-
maktadr. Tarlalarn temizlenmesi, retim sreleri iin zamann dzenlenmesi,
rnn ekimi, dikimi, hasat ve kaldrlp depolanmas, gereinde pazara iletilme-
si, ortaya kan uyuflmazlklarn zmlenmesi bir iflbirliini ve rgtlenmeyi ge-
rektirir. Ayrca btn bu rgtlenmeyi salayacak, karar verecek merci ve kiflilerin
belirlenmesi, bu kifli ve mercilerin bu ifllevleri yerine getirmesi, (evlenme iliflkileri,
ocuk bakm gibi) toplum ii iliflkileri dzenleyecek kurallarn koyulmas ve g-
zetilmesi de bu topluluklarn temel ihtiyalar arasndadr. Btn bu ifllevler siya-
set kurumunu dourur. Ortaklafla alflan ve eflitliki topluluklarda, rnein avc-
toplayclarda, bu tr sorunlar nadiren ortaya kar. nk bu tr topluluklarda so-
runlar birleflerek deil blnerek zlr. Baheciler gibi topran ortak mlkiye-
tini kabul eden topluluklarda dahi, sonuta retim zerindeki tasarruf hakk hane-
lere aittir. Bir sorun ktnda bahecilerin de ekip gitme (g etme) flans vardr
ama bir kez g edildiinde dzenlenmifl retim iliflkilerini yeniden kurmak ol-
duka zordur; o yzden baheciler de g yerine sorun zme mekanizmalar
oluflturmay tercih ederler. Tarmclar byk lde evlilik ve akrabalk iliflkileri te-
melinde rgtlenirler. Burada temel birim, yukarda deinildii gibi, kendi kendi-
ne yeterli birer retim ve yeniden retim birimi olan hanedir. Hane aile demektir.
Dolaysyla hanenin bykl ve nitelii ailenin tanmn belirler. Ancak retim-
den kaynaklanan riskleri karfllamak iin bu haneler tmyle bamsz deillerdir
ve buna bal olarak kendilerinden daha byk bir cemaatle btnleflirler. Bu b-
tnleflme evlilik ve akrabalk balar, daha ileri dzeyde ise dinsel ve siyasal ku-
rumlar araclyla salanr.
Gebe-hayvanclarda da hane (ya da adr) temel iktisad ve toplumsal birim-
dir. Bamsz bir sr sahibi olan her hane, yaylalar sz konusu olduunda baflka
tr bir mlkiyet iliflkisi iine girerler. nk temel ekolojik birim olmas nedeniy-
le hayatiyet arz eden yayla ve otlaklar, bu temel kaynan btnlnn, canll-
nn korunmasna ve atflmalarn azaltlmasna dnk olarak ortak mlkiyetin ko-
nusudur. Sr sahiplii ve otlatcl, gndelik retim iflleri hanelerin sorumluluu
140
Klan: Ortak bir atadan
geldiine inanan, ancak bu
atayla balarn somut
biimde belirlemeyen ya da
bireylerden ataya doru
somut bir soy izgisi
izleyemeyen akraba
grubudur.
Soy: Kifliyi dikey biimde,
gemifle doru ataya
balayan, toplumsal ve
kltrel olarak tannmfl
balardr.
Nesep: Gsterilebilir,
tanmlanabilir ve
kantlanabilir soy iliflkisidir.
Konik klan modeli: Baba
yanl soy izgisini izleyen ve
en byk oul ncelii
ilkesini esas alan, soyun
dallarnn birbirine karfl
hiyerarflik konumlanflnn,
onlarn soy izgisi iinde
esas ataya yaknlklarna
gre belirlendii ve bu
konuma gre esas ataya
yakn olann statsnn
daha yksek olduu soy
iliflkileri sistemidir.
Antropoloji
altndayken, otlak ve yayla haklar btn oban toplulua aittir. Bu karmaflk ilifl-
kileri dzenleyen otorite, ister istemez bitki retimciliinden daha ayrntl olarak
dzenlenmifltir. buna bal olarak birer siyasal birim olarak karflmza kabileler, afli-
retler ve beylikler kar.
Siyaset iliflkisi en baflta birilerinin karar verme yetkisini tanmakla bafllar. Karar
verme yetkisi, en ilksel dzeyde bir iktidar iliflkisi yaratr. Dolaysyla tarmclar, av-
c-toplayclara gre ok daha iyi tanmlanmfl ve snrlar daha ak biimde izil-
mifl otorite ve iktidar iliflkileri rerler. Bu rg iinde bir tr nderlik ortaya kar.
Ancak nderlik rol tarmclar iinde byk bir eflitlilik arz eder. rnein bahe-
cilerde nder konumdaki reis, sadece belirli bir etki gc olan bir kiflidir. Dolay-
syla otoritesi olduka zayftr. Kurumsallaflmfl bir rgt (yani ofisi, memurlar,
yardmclar) olmad gibi, zor kullanma hakkna da sahip deildir. Reisin ifllevi
tartflmalar yatfltrmakla, evlilik iliflkilerini ayarlamakla, ayin ve trenleri dzenle-
mekle, zaman zaman ortaya kan kyler veya kabileler aras atflmalarda ya da
mbadele iliflkilerinde nderlik etmekle snrldr. Reis, yetki ve etkisini gelenekten
ya da mensup olduu aileden almaz; aksine mzakere ve/veya avlanma yetene-
iyle ya da baflka baz becerileriyle kendini kantlamfl biridir. nderliinin kayna-
kaltm, gelenek veya hukuk deil, kendisine duyulan sayg ve kimi zaman sa-
labildii korkudur. Bu yzden otoritesi tamamen kendi kifliliinden ve kiflisel be-
cerisinden kaynaklanr.
Geimlik tarm yapan topluluklarn klanlar veya kabileler halinde, kimi yerler-
de de bu kabilelerin btnleflmesiyle, belirli bir pazarn merkezinde yer ald bey-
likler biiminde rgtlendiini grmekteyiz. rnein Nepalin Tamanglar baba
soyunu izleyen hiyerarflik olarak snflandrlmfl klanlar biiminde ya da soylar ha-
linde btnlefltiini, yerleflim birimi olarak bir ya da birka klann meydana getir-
dii kalabalk kyleri iskn ettiklerini, bu kylerin de bir bamsz beylik halinde
en st siyasal btnl oluflturduunu grmekteyiz. Toplumsal rgtlenmenin
karmaflklaflma derecesi, ister istemez zenginlik, stat ve siyasal etki bakmndan
belirli bir eflitsizlik derecelenmesi yaratmaktadr.
Kabile, tarmclar iin temel bir rgtlenme tarzdr. Kabilelerde kandafllk esas-
tr ve tanmlanmfl bir toprak paras zerinde yaflayan birbiriyle akraba bir byk
soydan ya da bir ka soyun birleflmesinden oluflurlar. Antropolog Elman Servicein
tanmna gre kabile, bahecilik ya da obanlk gibi youn olmayan besin reti-
miyle uraflan, merkez bir ynetimi ve yatay ve dikey hareketlilii olmayan, snf-
larn oluflmad, soy temelli ve kendisini ortak bir atayla ya da akrabalkla tanm-
layan toplumsal gruptur. Soy gruplar nesepler veya klanlar biiminde grlr.
Ortak bir atadan gelindiine inanlr. Bu atann mutlaka bir insan olmas gerekmez,
kimi durumlarda bir hayvan da ata olarak tanmlanabilir. Buna totem denilmekte-
dir. Kabileler birka soy grubundan oluflabilirler. Ancak bu soy gruplar arasnda
sk evlilik iliflkileriyle kurulmufl akrabalk ba vardr. Bu gruplarn demografik bo-
yutu da, meknsal olarak iflgal ettii alan da genellikle kktr ve bir ya da bir-
ka ky veya ky benzeri topluluun boyutunu aflmaz. Konik klan modeline
(bkz. nite 8) gre rgtlenen ve soy iliflkilerini bu modele gre dzenleyen ka-
bile toplumlar, avc-toplayclara zg takm tipi rgtlenmeden daha karmaflk
bir rgtlenme biimidir. Av peflinde koflmak ve av sahalarn korumak zorunda
olan takm tipi rgtlenme insan daha savafl ve daha dayanflmacdr. Kabile top-
luluklarnda ise savaflma hali daha az grlr. Zira baflka gruplarla atflmay ge-
rektirmeyecek geim stratejileri retmifllerdir. Gebe-obanlk yapan kabile top-
lumlarnda ise atflma riski fazladr. Bu atflma riskini azaltan en nemli strateji
 nite 6 - Sanayi ncesi Uyarlanma ve Yaflam Tarzlar: Avc-Toplayclk ve Tarm 141

kabilelerin anlaflmal ya da belirli szleflme biimlerine dayal transhmans dng-

leri retmeleridir. Ancak otlak sahalarnn ve sulu blgelerin ktlaflt durumlarda
bu risk ykselir. zellikle ok sayda hayvann sevk ve idaresinin gerektii durum-
larda kabile rgtlenmesi, iktisad ve siyas ihtiyalar karfllamaktan uzaklaflr. Bu
durumda afliret ve beylik tipinde rgtlenmelerin doduu grlr. Bu tr rgt-
lenmelerde kabilenin bafll baflna bir toplumsal birim olmaktan kt ve afliretle-
ri teflkil eden alt birimler haline dnflt grlr. Kabile toplumlar byk l-
de eflitliki toplumlardr. Bu nedenle kabilenin baflndaki kiflinin imtiyazlar ve b-
yk yetkileri yoktur. Bir tr akil adam gibi grnen bu kiflinin en nemli ifllevi, ka-
bile iindeki anlaflmazlklar zmlemektir.
Gebe-obanlar ok daha iyi rgtlenmifl siyasal birimlere sahiptir. Bu birim-
ler iinde en dikkat ekici olan aflirettir. Afliret rgtlenmesi sadece gebe-hay-
vanc topluluklarda deil, yerleflik tarmclarda da grlr. Ancak bu topluluklar
byk lde nceden gebe-hayvanc olup yerleflik hayata geen ve temel r-
gtlenme biimini bu yeni koflullarda yeniden reten gruplardr. Afliret, ayn dili
konuflan, ayn kltr paylaflan, gebe iseler transhmans dngs srasnda or-
tak alanlar veya zerinde anlafllmfl yaylak ve kfllaklar kullanan, yerleflik iseler
ortak bir yerleflme sahas zerinde yaflayan, byk lde ayn kkten ya da ortak
karlarn belirledii bir gemiflten geldiklerine inanan (ortak tarihi ve toplumsal
hatray paylaflan), birka kabilenin ya da soyun oluflturduu siyasal bir birlik bii-
midir. Bu rgtlenme biimi, genel olarak Avrasya, Ortadou ve Kuzey Afrikada
geliflmifl, esas itibariyle siyasal bir ierii olan ve ortak kken inanc neredeyse ta-
mamen kabullere dayanan bir ortak kar birliini ifade eder. Bunun en nemli
nedeni byk sahalar zerinde hareket etme ya da tecavze ak alanlarda yerlefl-
me pratiidir. Bu pratiin zorlad bu siyasal ve iktisad birlik biimi, bu nedenle
Afrikadaki kabile rgtlenmelerinden ve avc-toplayc topluluklarn birlik biim-
lerinden farkllklar arz eder. Byk insan ve/veya hayvan topluluklarn sevk ve
idare etme, bu topluluklara yetecek ve doyum salayacak lde topra kontrol
etme gerei ve bu toprak zerindeki iktisad etkinlii rgtleme pratii, hem avc-
toplayclardan hem de Afrikal, Amerikal ve Okyanusyal kabile toplumlarndan
farkl ve daha karmaflk bir rgtlenme rgsnn hayata geirilmesini gerektir-
mifltir. Afliret tipi rgtlenmede, kabilenin temeli olan kandaflln mulaklaflt ve
nemsizlefltii grlr. Afliret rgtlenmesinde afliretin alt birimleri arasndaki kan-
dafllk iliflkisi genellikle evlilikler yoluyla kurulur ve bu geici bir durumdur. Zira
oluflan yeni koflullara bal olarak afliretin iindeki birimlerin baflka gruplara katl-
malar ya da baflka gruplara mensup birimlerin aflirete katlmalar her zaman mm-
kndr. Bu nedenle kabile rgtlenmesinin esasn konik klan modeli oluflturur-
ken, afliret modelinde egemen akrabalk iliflkisi dallanan soy sistemidir. Dallanan
soy sistemine gre rgtlenen birimler arasnda hiyerarflik bir iliflki yoktur. Yatay
dzlemde bu birimler eflittir ve bu eflit birimlerin oluflturduu aflirette fleflik (bey-
lik, kabiledeki fleflie gre daha dflk bir otoriteyi kullanr. Bu otorite genellikle
emredici bir nitelikte deil, koordine edici ve dzenleyici bir niteliktedir. Zira afli-
ret rgtlenmesinin doas emredici bir otoritenin varln glefltirir. Zaten birim-
lerin belli bir afliret altnda birleflmelerinin nedeni, ortak hareket etme ihtiyalar-
dr. Zaman zaman ortak hareket etme ihtiyalar bir afliretin boyutunu da aflabilir
ve afliret konfederasyonlar kurulur. Bu afliret konfederasyonlar bir tr devlet r-
gtlenmesi gibidir; ou durumda fleflikler (beylikler) bir afliret konfederasyonu-
dur. Bunlar beylik, fleyhlik ya da emirlik (emaret) adyla anlrlar.
142 Antropoloji

lk beylikler, Tun anda (. 3. bin) ortaya kt. Ekolojik yaklaflma gre

kaynaklarn kt olduu alanlarda ya da iklimsel deiflmelere bal olarak kaynak-
larn ktlaflt Kafkasya ve Anadolu gibi blgelerde, kaynaklarn kontrol iin bafl-
layan yksek atflma ortam, fliddetli rekabet ve sklaflan savafl durumu, planlama
ve eflgdmn bu koflullarda salad stnle bal olarak, beyliklerin ykseli-
flini salad. Beylikler pek ok toplumsal grubu iinde barndran ve eflitlilik arz
eden bu toplumsal gruplarn birbirleriyle karfllkl bamllk ve kar iliflkisi ere-
vesinde rgtlendii belirli bir toprak parasnda, bu bamllk ve kar iliflkisinin
yaratt refah ve barfl gvence altna alacak siyasal yaplar olarak ortaya ktlar.
Bu siyasal yapnn altnda yer alan toplumsal a, iindeki afliretlerin, kabilelerin ya
da farkl etnik gruplarn yksek derecede btnleflmesine ve i uyumu yksek si-
yasal birimler olarak buyurucu bir otoriteye balanmasna yol at. Bu otoritenin
kayna bey ya da flefti. Bey, dier rgtlenme tarzlarnn aksine iktidarn ve oto-
ritesini kendi ailesinden gelen ardllarna brakabilme gcn de elde etti. Bu bi-
rimlerin temel zellii, Service tarafndan, ayn zamanda savafl beyi olan, hem as-
ker hem de retimci amalarla byk bir emek gcn harekete geirme yetene-
ine sahip, datmc-paylafltran, byk adam tipi bir nderliin varl olarak ta-
nmlanmfltr. Ancak bu nderler, erken devletlerde ya da tarm dnemi devlet tip-
lerindeki nderliklerin aksine, hkmranlk sahasndaki egemen etnik gruba men-
suptu. Bu nedenle nderliiyle btnleflmifl savafl etnik grup, fetihi zellikler
gsteriyor ve kolay kolay zlmyordu. Bu haliyle beylikler, afliret rgtlenme-
siyle devlet rgtlenmesi arasndaki bir ara formu ya da bir geifl formunu ifade et-
mektedir. Bu nedenle beyliklerin en temel zellii, ok sayda insan ve yerleflim
birimini ieren kalc bir siyasal dzenleme olmasdr. Bu siyas dzenlemede y-
netici roln stlenen kesim, aristokratik bir yapdadr ve sreklilik gstererek he-
evlilik: Bireylerin kendi gamonyasn pekifltirir. Bu aristokratik yapy glendiren bir ievlilik eilimi sz
akrabalar, soyu ya da konusudur. Bu srete yeniden datmn, yani biriken servetin kurumsal meka-
kabilesi iinden evlenme
eilimidir. nizmalar yoluyla yeniden toplulua dndrlmesinin, yeri ok nemlidir. Bey,
otoritesinin gcn, geleneksel balarn yansra, bu sreten alr. Bu nedenle
beyliklerde soy aristokrasisinin elinde toplanmfl aflr bir zenginlik grlmez. Sa-
vafl ve atflma ortamlarnda beylerin yeniden datmc ifllevlerini besleyen en
nemli mekanizma, yama ve apul kurumlar olur. Beyliklerin, devletlerin tutu-
namad kaotik dnemlerde ve etin corafyalarda hemen yayld gzlenir. Zira
bu tr ortamlar etnik aidiyete dayal siyasal yaplara dnfl kolaylafltrmaktadr.

Beslenme ve Salk
Bitki tarmcl ya da hayvanclk yapan ya da karma olarak her ikisini de srd-
ren topluluklar, avc-toplayclara gre ok daha gvenli ve istikrarl beslenme re-
jimlerine sahiptir. Beslenme rejimleri bu topluluklarn yafladklar ekosisteme ve bu
ekosistemin sunduu retim olanaklarna bal olarak deiflmektedir. Dolaysyla
bitki ve hayvan retimciliiyle birlikte, tamamen bitkisel diyetlerden tamamen
hayvansal rnlere yaylan bir diyet yelpazesi grlr. Burada topluluklarn kendi
retmedikleri ama ihtiya duyduklar besin maddelerini eflitli mbadele yollary-
la elde ettikleri grlr. Ancak tarmla birlikte insanlarn tek ynl beslenme eili-
mi de artmfltr. Neolitik Devrimden sonra Avrasya toplumlarnda tahl arlkl,
Uzakdou toplumlarnda pirin arlkl ve Orta ve Gney Amerika toplumlarnda
msr arlkl bir beslenme biiminin yaygnlaflt grlmektedir.
retimcilie geiflle birlikte insanlk pek ok bulaflc ve salgn hastala da ma-
ruz kalmfltr. Belli bir yerde srekli yerleflme eilimi, bitkisel retimin arlk ka-
 nite 6 - Sanayi ncesi Uyarlanma ve Yaflam Tarzlar: Avc-Toplayclk ve Tarm 143

zanmasyla birlikte diyetin protein bakmndan zayflamas ve baz yeme-ime alfl-

kanlklarnn yol at hastalklar, tarm dnemindeki salk faturasn ykl hale
getirmifltir. zetle bugn bildiimiz insan hastalklarnn kkeni, yerleflik hayata
geifl ve bitki ve hayvan evcillefltirmesidir. nsanlarn yerleflik hayata geifli ve ta-
rm ve hayvanclk yoluyla retimci bir yaflam tarznn benimsemesi, bu adan bir
dnm noktas olmufltur. Bu tayin edici deifliklik, insanlarn daha nce tanma-
dklar birtakm hastalklarla karfllaflmalarna yol amfltr. Yerleflik tarmc yaflama
geiflle birlikte tahllarn (karbonhidratlarn) ve niflasta-fleker ieren baflka tarmsal
rnlerin youn biimde tketilmeye bafllamasyla, az ve difl hastalklar, zellik-
le difl r younlaflr. Paleolitik avc-toplayclarnda ise difl r neredeyse
yok gibidir. rnein st Paleolitik dnem insanlarnda rk yalnzca %1 orann-
da rastlanan bir difl hastalyd; oysa istikrarl biimde yerleflik yaflama geildikten
sonra, bilhassa youn yabani tahl tketen ayn Neolitik insanlarnda bu oran
birdenbire %4e kmaktadr (zbek, 2004). Klasik alardan itibaren unlu ve fle-
kerli yiyeceklerin tketiminde neredeyse srama yaflanmas ve bu tr beslenme-
nin insan beslenmesinin temeli olmas, rk orannda da sramaya neden olmufl-
tur. Bu nedenle difl rne uygarlk hastal ad verilmektedir.
Tarma geiflle birlikte ortaya kan belki de en dramatik hastalk stma olmufl-
tur. Neolitik an tarmc topluluklar, srekli yerleflimler (kyler) olufltururken
evresinde genellikle bataklklarn bulunduu sulak alanlar tercih etmifllerdi. Bu
evre koflullar ayn zamanda stma taflyc sivrisineklerin yaflam alanlaryd. Holo-
sen dnemin ilk tarmc yerleflmelerinin evresinde yer ald Karacada blgesi,
evcillefltirilen ilk tahllarn anayurdu olduu gibi, byk olaslkla Akdeniz anemi-
siyle balantl stmann da ilk ortaya kt yerdir. Stmann ortaya kflyla ilgili
bir baflka gl hipotez Afrika kaynakldr. Bu tezi ne sren Andrew Nikiforuka
(2000) gre tatl patates ve dier niflastal rnleri elde etmek iin yamur orman-
larn yok eden Afrikal iftiler, orak hcreli anemi ile balantl stma ile insan ilifl-
kisinin de temellerini atmfl oldular. Yak-a tarm stma yayan sivrisineklerin hzla
reyebilecei, ileri su dolu amurlu glleri yaratmflt.
Bylelikle tarmc yaflam tarz ile belirli hastalk trleri arasnda sk bir iliflki or-
taya kmfltr. Avc-toplayc dnemde srekli hareket halindeki insan gruplar, be-
lirli virslerin ve bakterilerin o grup iinde yerleflikleflmesine, kendilerini yeniden
retmelerine imkan tanmayacak corafi hareketlilikleri ve hayvansal proteine da-
yal beslenme biimleri ile yerleflik yaflama zg birok enfeksiyona karfl baflarl
bir savunma mekanizmas gelifltirmifllerdi. nsan nfusunun azl ve dolaflm saha-
snn genifllii, belirli salgn hastalklarn insanlar vurmasna engel oluyordu. Bu
koflullar, ortalama mrn 25-30 yl olmasna ve bu uzun dnemdeki evresel ko-
flullarn etinliine karfln, trn devamn salamfl ve kk bir nfus artfl bile
salanabilmifltir. ifti hayatn bafllamasyla ve insanlarn bu yeni koflullarda srek-
li yerleflimlerde (kylerde) barnmay semesiyle birlikte insanlar daha istikrarl ko-
flullarda daha fazla nfusu besleyebilir hale geldiler. Ancak zellikle hayvan evcil-
lefltirmesinin ardndan ekonomik deer kazanan pek ok memeli hayvanla haflr
neflir hale gelen insanlar, iek hastal, grip, verem, stma, veba, uyku hastal,
kzamk ve kolera gibi, hayvan hastalklarnn evrimleflmifl biimleriyle de karfl
karflya geldiler. Bu hastalklar avc-toplayclarn tanmad hastalklard. En azn-
dan savafl tarihleri de bize, II. Dnya Savaflna kadar, lmlerin ounun savafl ya-
ralarndan deil, savaflta taflnan hastalklardan kaynaklandn gstermektedir.
Diamondn (2004, s.253) deyifliyle, Eski savafllarn galipleri her zaman en iyi ko-
mutanlara ve silahlara sahip olan ordular deil, ou kez yalnzca dflmanlarna
144 Antropoloji

bulafltracak en berbat mikroplar taflyanlard. Geliflen yeme-ime alflkanlklar da

pek ok hastala kaynaklk etti. Dorudan doruya bakterili yumurta ve et ye-
mekle geen Salmonella ya da domuzlarn iyice piflirilmeden yenmesinden doan
Triflinoz veya Japonlarn i balk tketimine bal olarak yakaland Aniasakia-
sis gibi, hastalkl hayvanlar yemekten kaynaklanan hastalklar olduu gibi, hay-
vanlarn tafld hastalklara maruz kalmak sorunun temel kaynadr. Bu da hay-
vanlarn evcillefltirilmesini tkiben hayvan yetifltiriciliinin temel bir yaflam ve ge-
im biimi haline gelmesiyle sz konusu olmufltur. rnein bugn tbb meflgul
eden hastalklardan pek ounun evcil hayvan kkenli olduu bilinmektedir. Ke-
dilerden geen kedi hummas, kpeklerden bulaflan spiroket hastal (leptospiro-
sis), tavuk ve papaan kaynakl papaan hastal (psittacosis), srlardan insana
geen brucella bunlardan sadece bazlardr. Baz hastalklar ise hayvanlarda varo-
lan baz mikroplardan evrimleflmifltir. rnein kzamk sr vebasyla yakn akra-
ba olduu gibi, tberkloz ve iek hastal srlardan, grip domuz ve rdekten,
bomaca domuz ve kpekten, falciparum stmas da tpk bugn dnyay tehdit
eden kufl gribi gibi kufllardan kaynaklanmaktadr. retimci hayat, bir nceki avc-
toplaycla gre 10 il 100 kat daha fazla bir nfusun beslenmesini mmkn kl-
mfltr ama kendilerinin ve evcil hayvanlarnn artklaryla i ie yaflamaya bafllayan
insan, baflna dert olacak mikroplara da eflsiz yaflam ortamlar sunmufltur. Kentlefl-
me ve dnya ticaretinin geliflmesi, hatta istillar bu tr mikroplarn yayd hasta-
lklara yakalanma ihtimalini daha da artrmfltr. rnein veba, kent hayatnn ve
youn ticaret ve istil hareketlerinin bize hediye ettii bir illettir. Bu tr hastalkla-
rn bir baflka rnei, 1492den itibaren Amerika ktasna gemeye bafllayan Avru-
pallarn birlikte gtrd iek hastal ve kzamk gibi bulaflclarn, bu hasta-
lklara karfl baflklk gelifltirmemifl olan Amerika yerlilerini vurmas ve kitlesel
lmlere yol amasdr.
 nite 6 - Sanayi ncesi Uyarlanma ve Yaflam Tarzlar: Avc-Toplayclk ve Tarm
zet
N
A M A
Sanayileflme ncesinin uyarlanma ve yaflam
1 tarzlarndan ilki olan avc-toplaycln ekolo-
jik, toplumsal, ekonomik zellikleri; nfus dina-
mikleri, beslenme biimleri, salk durumlar ve
yaylm alanlar nelerdir?
Avc-toplayclk insan trnn yaflam sresi iin-
de en uzun srmfl ve bu trn temel psikolojik
ve toplumsal zelliklerinin temelini atmfl bir ge-
im ve yaflam biimidir. Avc-toplayclar genel-
likle rn fazlas yaratmayacak biimde bir ge-
im etkinlii srdren, buna bal olarak eflitlik-
i, tabakalaflmann olmad, dflk nfuslu ta-
kmlar halinde yaflayan topluluklardr. Tarm dev-
rimi ile birlikte insanln byk blm avc-
toplayc hayat terk edip tarmc ve hayvanc ge-
im biimlerine ynelince, avc-toplayclarn yer-
yzndeki says hzla azalmfl ve avc-toplayc-
lk bugn tarm ve hayvanclk iin uygun olma-
yan marjinal alanlarda ok az insann srdrd-
bir etkinlik haline gelmifltir.
145
N
A M A
Avc-toplayclktan bir evcillefltirme devrimiyle
2 sranan tarmc ve hayvanc yaflam tarznn
ekolojik, ekonomik, toplumsal zellikleri; nfus
dinamikleri, beslenme biimleri, salk durum-
lar ve yaylm alanlar nelerdir?
Avc-toplayclktan tarma geifl, gnmzden
10,000 yl nce bafllayan kresel snma srecin-
de bitki ve hayvanlarn evcillefltirilmesiyle baflla-
mfltr. Evcillefltirilen trlere bal olarak, dnya-
nn farkl yerlerinde farkl tarmc geim ve ya-
flam biimleri domufltur. Youn tropik yamur
ormanlarnda ortaya kan bahecilik rn fazla-
s yaratmayan kabile topluluklarnn baflvurduu
ve ekoloji bilgisinin ok nemli olduu, bitkisel
eflitlilie dayal bir tarz olarak, en basit uyarlan-
may temsil eder. Geimlik retimde de artk-de-
er yaratm ok azdr ama biz ilk kyllk bii-
mini bu geim tarznda buluruz. O nedenle bu
topluluklar genellikle eflitliki toplumlardr ve
kabile ve klan rgtlenmeleri altnda birleflirler.
Youn tarm yntemleri ise karmaflk ve tabakal
toplumlarn ortaya kmasn salamfl, bugn ta-
ndmz kent gibi, devlet gibi, askerlik gibi te-
mel kurumlarn harcn karmfltr. Bu tabakalafl-
mfl toplumlar serflie, klelie ve zgr kk
iflletmeci kylle dayanmfllardr. Tarm tek-
niklerinin geliflmesi ve tarma alan topraklarn
bymesi ile tek rne ballk, pazar iin re-
tim gibi yeni geliflmeler ortaya kmfl ve bu ge-
liflmeler kylln retimci hayatn risk altna
sokan sonular dourmufltur. Tarmclar riske
sokan bir dier nemli etken de yaylan salgn
hastalklar ve tek ynl beslenme alflkanlklar-
nn getirdii sorunlardr.
146 Antropoloji

Kendimizi Snayalm
1. nsanlk tarihi boyunca en uzun sre uygulanan ge- 6. Gordon Childe tarmn bafllad aa ne ad vermifltir?
im tarz afladakilerden hangisidir? a. retim a
a. Tarm b. Evcillefltirme a
b. Hayvanclk c. Epipaleolitik devrim
c. Ger hayvanclk d. Neolitik devrim
d. Bahecilik e. Byk dnflm
e. Avc-toplayclk
7. Amerika ktasnda ilk tarmc yerleflimler, hangi bit-
2. Tarm ve hayvanlarn evcillefltirilmesi ilk kez gn- kinin tarmn yapmfllardr?
mzden ka yl nce gerekleflmifltir? a. Buday
a. 50.000 b. Arpa
b. 10.000 c. Pirin
c. 5000 d. Patates
d. 2000 e. Msr
e. 1000
8. lk evcillefltirilen hayvan afladakilerden hangisidir?
3. Avc-toplayclarn temel rgtlenme biimi nedir? a. Koyun
a. Devlet b. Sr
b. fieflik c. Kpek
c. Takm d. Kedi
d. Genifl aile e. Domuz
e. Birlik
9. Afladakilerden hangisi tarma geiflle birlikte orta-
4. Avustralya ktasnda yaflayan avc-toplayclar hangi ya kan durumlardan biri deildir?
isimle anlrlar? a. Daha salkl bir yaflam
a. !Kung-San b. Nfus artfl
b. Yanomam c. Salgn hastalklar
c. Aynu d. Kifliler ve gruplar aras atflmalar
d. Aborijin e. Byk ky tipi yerleflimler
e. Eskimo
10. Pastoralizm nedir?
5. Afladakilerden hangisi avc-toplayclarn salgn a. Ky yaflam
hastalklara karfl direnli olmalarnn nedenlerinden b. Gebe-hayvanclk
biri deildir? c. Bahecilik
a. Savafl olmalar d. Kaba tarm
b. Gebe yaflam tarz e. Youn tarm
c. Yksek protein tketimi
d. Sabit bir yerleflim yerinin olmayfl
e. Kk nfuslu gruplar halinde yaflamalar
 nite 6 - Sanayi ncesi Uyarlanma ve Yaflam Tarzlar: Avc-Toplayclk ve Tarm
Yaflamn inden
Kalahari Yerlilerinin Dnfl Mcadelesi
Gney Afrika lkelerinden Botswanada drt yl nce
geleneksel topraklarndan srlen Kalahari yerlilerinin
evlerine dnme umutlar ciddi bir darbe ald. Yerlilerin
topraklarna geri dnebilmek iin atklar davann so-
nucu bugn belli olacak. Ancak mahkemedeki yar-
gtan biri, hkmetin tezlerine destek verdi.
Kalahari lnn ortasndaki geleneksel avlanma alan-
larn terk etmek zorunda kalan yerliler, hkmetin su
kaynaklarn keserek kendilerini buradan ayrlmaya zor-
ladn ne sryor. San halkna blgeleri dflnda ba- yati nem taflyan ve Brezilya topraklarnn yzde 60n
rnma imkan, salk ve eitim hizmetleri sunduunu
syleyen hkmet, yerlilerin yaflam biimlerinin deifl-
tiini bu yzden buradaki varlklarnn doay koruma
abalarn engel teflkil etmeye baflladn sylyor.
Botswana Hkmeti yerlilerin yeni elmas madenleri
almas iin topraklarndan srld iddialarn red- hzla ayn sona doru yaklaflyor. Fransz Antropolog
dediyor.
Hkmet, Kalahari baz sondaj alflmalar yapldn
dorulamakla birlikte, bunun lke apnda devam eden
alflmalarn bir paras olduunu ve sadece av arazisiy-
le snrlanmadn belirtiyor.
Kalahari yerlilerinin avukatlar hkmetin bu kiflileri
topraklarndan kopararak, yardmlara baml olarak
yaflayan bir topluluk haline getirdiini sylyor. Bots-
wanadaki davann sonucu dnyann baflka noktalarn-
daki yerli halklar asndan da nem taflyor. Zira, bu
dava, ynetimlerin, yerlileri topraklarndan yasal olarak
srp sremeyeceine bir emsal oluflturacak.
Kaynak: 13 Aralk 2006, BBC-Turkish.com
147
Okuma Paras
Beyaz Tehdit
Brezilya topraklar iinde yer alan Amazon Ormanlar
yok olma tehlikesiyle karfl karflya. Bir an nce nlem
alnmas gerekiyor. Fransz Antropolog Emilie Barru-
cand, Amazonlarda yaflayan kabile yelerinin ormanla
birlikte yok olmaktan korktuklarn sylyor.
Paris Match dergisi son saysn dnyann eflsiz doal
gzelliklerinden Amazon Ormanlarna ayrd. Dergide
turistler tarafndan keflfedilmeyi bekleyen Amazon Or-
manlarnn yok olma tehlikesine karfl direndii belirti-
liyor. Bilim adamlar dnyann ekolojik dengesi iin ha-
kaplayan bu ormanlarn koruma altna alnmas gerek-
tiini vurguluyor. Ormanlarn yzde befli son 15 yl iin-
de tahrip edilmifl. Bu da bir insann akcierlerini kay-
betmeye bafllamas kadar vahim bir tablo. Amazon Or-
manlaryla yzyllardr i ie yaflayan yerli kabileler de
Emilie Barrucand, Amazonlarda yaflayan Mebengokre
kabilesinin flefi Raoni ile yl nce Avrupaya konfe-
rans vermeye gittiinde tanflmfl. O andan itibaren fief
Raoni, Emilieyi kendi kz gibi grmeye bafllamfl. Ara-
larndaki gl ba gn getike daha da artmfl.
Gelecek Korkusu
Doal yaflama aflk olduunu syleyen Barrucand, ken-
disini arlayan Raoni ailesinin bireyleriyle hayatnn en
gzel gnlerini geirmifl. Avrupada grmedii bitki ve
hayvan trlerini Amazonlarda keflfetmifl, yerlilerle dert-
leflme flansna sahip olmufl. adafl dnyadan uzak ya-
flayan yerli kabilelerin tek problemi, ormann yok ol-
maya bafllamas ve beyaz insanlar. Amazon Ormanlar,
insanolunun en eski yerleflim yerlerinden. Yeryzn-
deki cennet gibi. Ancak hzla tahrip ediliyor. Kabileler
modern dnyaya srtlarn dnp atalarndan grp -
rendikleri flekilde yaflamlarn srdryorlar. Aalarn
tahrip edilmesini hayatlarna mdahale olarak nitelen-
diriyorlar. Beyazlar burada, hemen yanbaflmzda ve
topraklarmz elimizden almak istiyorlar. Biz ise mca-
dele ediyoruz. Ormanlarmz yok olmasn. Buras bizim
geleceimiz diyenler ounlukta. Emilieye gre kabi-
leler olduka mutsuz. Onlar tandka huzursuzluklar-
nn daha da artna flahit olmufl. Gelecee korkuyla
bakyorlar. Beyazlarn silah zoruyla topraklarn alacak-
lar endiflesiyle yaflyorlar. ocuklarna brakacaklar en
deerli mirasn kltrleri olduunu dflndkleri iin
benden yardm istediler. Onlarn tek arzusu topraklar-
n ve kltrlerini korumak.
Kaynak: Sarsar, A. (2003, 1 Eyll). Beyaz Tehdit. Ak-
flam Gazetesi Yaflam Eki.
148 Antropoloji
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
1. e Yantnz doru deilse Avc-Toplayclk
blmn yeniden gzden geiriniz.
2. b Yantnz doru deilse Avc-Toplayclk
blmn yeniden gzden geiriniz.
3. c Yantnz doru deilse Avc-Toplayclk
blmn yeniden gzden geiriniz.
4. d Yantnz doru deilse Avc-Toplayclk
blmn yeniden gzden geiriniz.
5. a Yantnz doru deilse Avc-Toplayclk
blmn yeniden gzden geiriniz.
6. d Yantnz doru deilse Tarm ve Hayvanc
Uyarlanma blmn yeniden gzden
geiriniz.
7. e Yantnz doru deilse Tarm ve Hayvanc
Uyarlanma blmn yeniden gzden
geiriniz.
8. c Yantnz doru deilse Tarm ve Hayvanc
Uyarlanma blmn yeniden gzden
geiriniz.
9. a Yantnz doru deilse Tarm ve Hayvanc
Uyarlanma blmn yeniden gzden
geiriniz.
10. b Yantnz doru deilse Tarm ve Hayvanc
Uyarlanma blmn yeniden gzden
geiriniz.
Sra Sizde Yant Anahtar
Sra Sizde 1
Kolonilefltirme srecinde Avrupallar kolonilefltirdikleri
lkelerin en verimli, en kolay tarm yaplabilecek, en
yaflanabilir blgelerine yerleflmifller, buralarda byk
iftlikler ve modern metropoller kurmufl, buralarda ma-
den sahalar amfllardr. Bylece eskiden avc-toplay-
clarn yaflam alanlar olan bu blgelerde avc-toplayc
halklarn yaflayabilecei alanlar, avlayp toplayabilecek-
leri hayvan ve bitki eflitlilii ortadan kalkmfl, g yol-
lar kesintiye uramfl ve avc-toplayclar mecburen re-
time ve yerleflmeye uygun olmayan (l, yamur or-
manlarnn i ksmlar gibi) marjinal evresel koflullarn
hkm srd yerlere doru ekilmifllerdir.
Sra Sizde 2
Avc-toplayc topluluklar, doal besin kaynaklarnn t-
ketimine dayanan bir geim biimine sahip olduklar
iin kk nfuslu gebe topluluklar olmak zorunda-
drlar. Nfusun bymesi ve bir yerde uzun sreli kalfl,
besin kaynaklarnn tkenmesi riskini dourur. Nfusun
kk olmas ve gebelikse, hem bu riski ortadan kal-
drr hem de besin kaynaklar zerindeki rekabet ve a-
tflmay azaltr. Avc-toplayclarda retim ve rnn de-
polanmas yoktur. Dolaysyla rnn ve retim arala-
rnn belli kifli ve gruplarda toplanmas ve dier kifli ve
gruplarn bunlara erifliminin az olmas gibi durumlar or-
taya kmaz. Ayrca avc-toplayc geim tarznda ifl b-
lm olduka snrldr, genellikle sadece cinsiyete da-
yal bir ifl blm grlr. Farkl meslekler bulunmaz.
Bu sebeplerle avc-toplayc topluluklarda iktisad, siya-
sal ve kltrel olarak birbirinden farkl zelliklere sahip
toplumsal tabakalar yoktur. Avc-toplayclar, hiyerarflik
yapnn grlmedii eflitliki topluluklardr.
 nite 6 - Sanayi ncesi Uyarlanma ve Yaflam Tarzlar: Avc-Toplayclk ve Tarm 149

Sra Sizde 3
Buzul ann bitmesiyle birlikte iklimde ortaya kan
snma Dou Akdeniz koridorunda ve Kuzey Irak-Yu-
kar Mezopotamya blgesinde yabani tahl trlerinin
yaylmasna neden olmufltur. Epipaleolitik ad verilen
dnemde bu blgede yabani tahllar toplayarak ve av-
lanarak geinen insanlar kademeli olarak yerleflik yafla-
ma gemifllerdir. Bunun en nemli nedeni tahllarn yl
boyunca tketilebilmesi iin depolanmas ihtiyacdr.
Bu dnem yerleflimlerinde arkeologlarn bulduu tahl
ambarlar bunun kantdr. Bylece kk ky yerle- Cipolla, C.M. (1980). Tarih Boyunca Ekonomi ve N-
flimleri ortaya kmfl, ancak Neolitik dnemde tarmn
ve hayvan evcillefltirmesinin bafllamasyla birlikte bu
kyler bymfl ve geliflmifltir. Tarm yerleflik yaflam
zorunlu klan bir etkinliktir. Topran mevsimlere bal
olarak ekilmesi, hasatn toplanmas, depolanmas ve yl
boyunca tketilmesi iin yerleflik bir ky yaflam gere-
kir. Tarmn hzla yaygnlaflmasyla birlikte yerleflik ky
yaflam da dnyada yaylmfl ve pek ok yerde gebe
yaflam tarznn yerini almfltr. Gebe yaflam tarznysa
sadece tarm yapmayan avc-toplayc ve gebe hay-
vanc topluluklar srdrmfllerdir.
Sra Sizde 4
Youn tarmn yaratt art-rn, tarm dfl meslekleri
besleyebilecek bir gelir dzeyi yaratmfl ve insanlar ara-
snda bir uzmanlaflma bafllamfltr. Art-rn ayn za-
manda bir pazar gerektirdiinden piyasa iliflkileri gelifl-
mifl, piyasa iliflkileri iinde dorudan ya da dolayl ola-
rak ekilen gelir, belirli kiflilerin zenginleflmesine yol
amfl ya da servetin belli ellerde toplanmasna izin ver-
mifl, bylelikle de servet ve stat farkna dayal tabaka-
laflmann temelleri atlmfltr. rnn toplanma ve da- Mannion, A.M. (1999). Domestication and the Origins
tm mekanizmalar kylleri byk lde piyasann
dinamiklerine baml klmfl, zaman kullanm, kaba ta-
rmclara gre ok daha skflk ve bofl zaman yaratma-
yacak biimde kritik hale gelmifltir.
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
Bates, D.G. (1996). Cultural Anthropology. Needham
Heights, Mass.: Allyn & Bacon.
Braidwood, R.J. (1995). Tarih ncesi nsan (ev.
M.Glazer, D.Arsan-Gnay, B. Altnok). stanbul:
Arkeoloji ve Sanat.
Chagnon, N.A. (2004). Yanomam: Savafla Doanlar
(ev. B. Blkbafl). stanbul: Epsilon.
Childe, V.G. (1978). Kendini Yaratan nsan: nsann
alar Boyunca Geliflimi (ev. F.Karabey-Oflu-
olu). stanbul: Varlk.
fus (ev. M.S.Gezgin). stanbul: Tur.
Diamond, J. (2004). Tfek, Mikrop ve elik (ev. .n-
ce). Ankara: Tbitak.
Dolukhanov, P. (1998). Eski Ortadouda evre ve
Etnik Yap (ev. Suavi Aydn). Ankara: mge.
Gven, B. (1974). nsan ve Kltr. stanbul: Remzi.
Kottak, C.P. (2001). Antropoloji: nsan eflitliliine
Bir Bakfl. Ankara: topya.
Lee, R. (1968). What Hunters Do for a Living, or How
to Make Out on Scarce Resources. Lee, R. & I.De
Vore. (Der.) Man the Hunter. New York: History
Museum, 47-79.
Lee, R. ve R.Daly. (Der) (1999). The Cambridge
Encyclopedia of Hunters and Gatherers.
Cambridge: Cambridge University Press.
Lindner, P. (2000). Ortaa Anadolusunda Gebe-
ler ve Osmanllar (ev. M.Gnay). Ankara: mge.
Maisels, C.K. (1990). The Emergence of Civilization:
From Hunting and Gathering to Agriculture,
Cities, and the State in the Near East. London &
New York: Routledge.
of Agriculture: An Appraisal. Progress in Physical
Geography, 23(1), 37-56.
Nikiforuk, A. (2000). Mahflerin Drdnc Atls: Sal-
gn ve Bulaflc Hastalklar Tarihi (ev. S.Erkan-
l). stanbul: letiflim.
ksz, B. (2002). Beslenmek. ArkeoAtlas, 1, 84-87.
150 Antropoloji

zbek, M. (1981). Eski nsanlarda Grlen Baz Hasta-

lklar zerine. Tbitak Bilim ve Teknik, 160, 8-11.
zbek, M. (1983). Dnden Bugne Kzlderililer: b-
rahim Yasaya Armaan Kitab. Ankara: Ankara
niversitesi Yayn, 359-367.
zbek, M. (2004). aynnde nsan. stanbul: Arke-
oloji ve Sanat.
zdoan, M. (2002). anak mleksiz Neolitik a.
ArkeoAtlas, 1, 66-83.
Renfrew, A.C. (1987). Archaeology and Language:
The Puzzle of Indo-European Origins. Londra:
Jonathan Cape.
Sahlins, M. (1972). Stone Age Economics. Chicago:
Aldine.
Service, E.R. (1971). Primitive Social Organization:
An Evolutionary Perspective. New York: Random
House.
Tapper, R. (1997). rann Snrboylarnda Gebe-
ler: fiahsevenlerin Toplumsal ve Politik Tarihi
(ev. F.D.zdemir). Ankara: mge.
 7
151

Kent, Devlet
ve Endstri

Kent, insanln tarmc retim tarzyla birlikte yaratlan artk-rnn bir sonu-
cu olarak dodu. Ancak endstri devriminden sonra insanln temel yerleflme r-
gtlenmesi haline geldi. Ekonomik olarak geliflmifl lkelerde bu rgtlenme, d-
zenli ve planl bir biimde geliflirken ekonomisi zayf lkelerde kentler dzensiz ve
salksz biimde byd.

Amalarmz

N
Bu niteyi tamamladktan sonra,
Kentleflme hangi dinamiklerle ortaya kmfltr ve tarmsal retim dflndaki

N
tabakalaflma nasl domufltur?
Tarmda ortaya kan yksek art-rn devletlerin oluflumunu nasl besle-

N
mifltir ve bu temelde devlet bir kurum olarak nasl geliflmifltir?
Endstri devrimiyle birlikte ne gibi deiflmeler yaflanmfltr ve yeni yaflam bi-

N
iminin temel zellikleri nelerdir?
Servetin belli merkezlerde birikimiyle birlikte ortaya kan dnya ekonomik
sistemi iinde eflitsizlik nasl ortaya kmfltr ve blgeler buna gre nasl ikti-

N
sad bir hiyerarfli iine girmifltir?
Endstri toplumu iinde kltr nasl dnflmfltr ve buna bal olarak an-
tropoloji ne gibi yeni alanlara almfltr?
sorularna yant verebilecek bilgi birikimine sahip olacaksnz.
152 Antropoloji

rnek Olay
Urfa ve Harranda Deiflme
Urfada Atatrk Baraj ve sulama kanallar ile birlikte sulu tarma geilmesi hazr-
lklar yaplmaktadr. Sulu tarma geilmesi alflmalar henz tamamlanmamfl
olmakla birlikte, yaplmfl olanlarda hem verimi artrmak gibi olumlu, hem de yo-
un sulamadan kaynaklanan ve yakn gelecekte tedbir alnmad takdirde llefl-
meye yol aabilecek olumsuz sonular ortaya kmfltr. Ekonomik alandaki gelifl-
melerle kyaslandnda kltrel deiflme daha yavafl iflleyen bir durum arz etmek-
tedir. Bir yanda tketim alflkanlklar hzla deiflmektedir. rnein, binek oto ve-
ya lks tketim, cep telefonuna byk bir talep arts gzlenmektedir. te yandan
bu geliflme deer yarglarnda ayn paralelde olmamaktadr. Kadnlar kamusal
yaflamda yer almaya bafllamfllar ama kz ocuklarnn okutulmas hl ciddi bir
sorun olmaya devam etmektedir. Eskiden evden kmayan kadnlar pazarlamac
olmufllardr. Kan davalarnda azalma grlmekte[dir], kadnn aile ii etkinlii
artmfl ve iki eflli insanlar dfllanmaktadrlar. zgrlk talepleri artmfltr. Yalnz
bu arada hrszlkta da artma vardr. Bir tarafta gelir, bir taraftan refah dzeyi
artarken bir yandan da sulu tarmn getirisinde yararlanamayan bir kesim gide-
rek fakirleflmekte veya fakirliinin daha fazla farkna varmaktadr. Eskiden herke-
sin alt gelir dzeyinde olduu bir toplumda gelir farkll domufl bu da hrszlk
gibi bir takm davranfllar beraberinde getirmektedir. Evlerde beyaz eflyaya talep
artmfl, TV, buzdolob, amaflr makinesi her eve girmeye bafllamfltr. Yani flehirde
tketim alflkanlklar da radikal deiflimler gstermektedir (rnein otomobiller,
ev eflyalar, insanlarn sebze ve meyve alflkanlklar deiflti). Cep telefonlarndaki
yaylma dnyadakine paralel olarak burada da grlmektedir. Eitim alannda
zel okullar ald ancak eitime bakfl deiflmedi. ocuklar yine hasat sonuna ka-
dar tarlada alflp, sonra okula gidiyorlar. Bu anlamda zenginlik eitime yans-
mad... [Ekonomik deiflmeler] afliret yaplarnda zlmelere neden olmufltur.
Ancak afliret yapsnn zlmesi mafyay ortaya karaca iin tehlikeli de sayl-
maktadr. Afliret yaps rekabet ortamna girdi, bir ok insan aaya eskisi gibi
bal deil ve kendisi iin alflmaktadr. Afliret yaps ile ilgili bu geliflme aslnda
hem iyi hem de kt denebilecek sonulara gtrebilecek bir durumdur. zlme
bir anlamda zgrlk getirebilecekse de... [sosyal] kontroln yerini nelerin alabile-
ceinin arafltrlmas gerekmektedir...

Kaynak: Kalaycolu, Sibel. GAP Blgesinde Urfa, Harran ve Diyarbakrda

Farkl Konularda Toplumsal, Kltrel ve Ekonomik Deiflim Beklentileri.
Ankara: ODT GAP Arafltrma ve Uygulama Merkezi alflma Raporu.

Anahtar Kavramlar
Kent Kent Devrimi Kk Gelenek
Devlet Endstri Devrimi Azgeliflmifllik
Endstrileflme Yksek Kltr nc Dnya
Makineleflme Byk Gelenek okkltrclk

indekiler
GRfi
KENTLEfiME VE TARIM DIfiI TABAKALAfiMANIN DOUfiU
DEVLETN GELfiM
ENDSTR TOPLUMU VE YEN YAfiAM BM
KTSAD EfiTSZLN YAYILMASI, AZ GELfiMfiLK VE NC DNYA
OKKLTRLLK, OKKLTRCLK VE ANTROPOLOJDE YEN YNELMLER
 nite 7 - Kent, Devlet ve Endstri 153

GRfi
Kltr tarihisi V. Gordon Childen tarihteki ilk byk devrim olan tarm devri-
minden sonra ikinci byk devrim olarak iflaret ettii olay Kent Devrimidir. Chil-
den tarm ya da kent devrimi gibi isimlerle and devrimci sramalar, insanln
yaflam ve geim biiminde kkl deiflimlere yol aan ve vuku bulmalaryla bir
nceki dnemin zelliklerinin kkten deifltii dnflmlere karfllk gelir. Chil-
den kent devrimi belirlemesi, kendisinden sonraki antropolog ve kltr tarihile-
rince pek itibar edilmemifl ve tarmc dnemin nemli bir geliflmesi olarak nitelen-
dirilmifltir. Bu antropolog ve kltr tarihilerinin vurgulad asl byk dnflm
18. yzyln Endstri Devrimidir. Endstri Devrimi, tarm dneminin koflullarn
kkten deifltirmifl, kyllerin ve toprak zerindeki artk rne el koyarak zengin-
leflen ynetici ve aristokratlarn yerini genifl kentli snflar, ifliler, burjuvalar ve hiz-
met alflanlar (beyaz yakallar) almfltr. nsan ve hayvan emeinin youn kullan-
myla yaplan retim, artk makinelerin ve farkl enerji kaynaklarnn kullanmyla
kitlesel halde yaplmaya bafllanmfl, el becerisi ve emeinin yerini, karmaflklaflan
ara ve gereleri (makineleri) kullanma kabiliyeti ve seri retim becerileri almfltr.
Zamann ve meknn anlam deiflmifl; insanlk yeni toplumsal rgtlenme biim-
leriyle tanflmfltr. Bu nitede bu byk dnflmn altnda yatan sreleri ve ya-
ratt toplumsal ve kltrel sonular ele alacaz.

KENTLEfiME VE TARIM DIfiI TABAKALAfiMANIN

DOUfiU
Tarihte ilk kentler, . 4. binin sonunda (Tun anda) Mezopotamyada ortaya
kt. Tarmsal etkinliin merkezi olan ve tarmda alflan nfusun meknsal rgt-
lenmesi olarak tanmlanabilecek kylerden farkl olarak kentler, tarm dfl nfu-
sun yaflad ve tarmda ortaya kan rn fazlasnn pazarlanp mbadele edildi-
i merkezler olarak dodular. Onlarn douflunu destekleyen koflullar, sulama ka-
nallar alarak yaplan ve doa koflullarna baml olmaktan karlmfl youn ta-
rm yntemlerinin yaratt artk-deerle iliflkiliydi. Bu artk-deer tarm dfl bir n-
fusu besleyecek noktaya ulafltnda, tarmc nfusun ihtiya duyduu fleylerin
retiminde uzmanlaflmfl ve birtakm hizmetlerin verildii yeni meknlar, yani
kentler, rgtlendi. Kentler, burada ortaya kan tarm dfl ifl blmne dayal idi.
te yandan tarmda ortaya kan arta vergi veya hara yoluyla el koymaktan
kaynaklanan zenginlik ve iktidara bal tabakalaflma kentlerin rgtlenme zemini
oldu. Bylelikle youn nfusun, ticaretin ve biriken servetle beslenen brokrasi-
nin merkezi olarak kent ortaya kt. lk kentler, evrelerinde yer alan tarmc yer-
leflmelerin oluflturduu bir an merkezi olarak olufltular. Bu art alann yaratt ar-
tk deerden beslenen kentler, kendisine bal bu krsal an ihtiyalarn karflla-
yacak kurumlar oluflturarak bu artk deere eflitli biimlerde el koyma mekaniz-
malarn da gelifltirdi.
Zamanla kentler, kol emeinin ve tarmsal retimin merkezi olan krsal alann
ve kylln karflt olarak tanmlanmaya baflland. Tarmsal retimin ve retim-
de kullanlan kaba emein yerine kentler, uzmanlaflmfl emei, ticaret iliflkilerini, Yksek kltr: Yazya,
biriken servetle birlikte evresiyle girdii eflitsiz iliflkiyi, yazl kltr, dolaysyla karmaflk dil becerilerine,
pahal ve lks tketime,
daha incelmifl bir yaflam tarzn, yani yksek kltr temsil eder hale geldiler. Bu geliflmifl ve kat protokollerin
yksek kltr kendi tavrn, gelenek ve alflkanlklarn gelifltirdi. Zaman iinde bu geerli olduu tutumlara ve
incelmifl bir sanata
tavr, gelenek ve alflkanlklar btn toplumun ulaflmas gereken deerler ve ideal- dayanan, toplumun
ler haline geldi. Bylelikle medeniyet kavramyla kent arasnda sk bir iliflki kurul- sekinlerinin kltrdr.
154
Ortodoks dnya grfl: temsil ettii resm ve ortodoks dnya grfln yanstrken, kk gelenek da-
Egemen ve yazl kurallara
dayanan, toplumun ynetici
sekinlerinin benimsedii
dnya grfldr. leflir. rnein Osmanl saray mzii, Osmanl toplumunda nemli bir byk gele-
Kozmopolitizm: Farkl
kltrlerin, dnya
grfllerinin ve geleneklerin
bir arada bulunduu ve
birbiriyle karflma eiliminde
olduu toplumsal-kltrel
ortamdr: Ulusal ya da yerli
olmama hali.
Antropoloji
mufl oluyordu. Bat dillerinde bu kavram civilization terimiyle karfllanmaktadr.
Szcn kkndeki civil mastar Latince civisten gelmekteydi ve civis, dorudan
doruya kenti ima etmekteydi. Kavramn bizim de kullandmz Arapa efli, yani
medeniyet de, medine, yani kent kavramndan tretilmiflti. Bu erevede retilen
bir baflka kavram ifti, byk gelenek-kk gelenek kavramlarndan oluflur. Bu te-
rimler Redfield (1956) tarafndan gelifltirilmifltir. Kavramlar, kentli sekinlerin yaz-
l gelenekleri ( byk gelenek) ile kyllerin yazya ve kesin kurallara dklme-
mifl olan gelenekleri (kk gelenek) arasndaki karfltl vurgulamaktadr. Bu ay-
rm, ayn zamanda yazl kltr-szl kltr karfltlna karfllk gelmektedir. B-
yk gelenek bir yaz dilinin geliflmesini, ona iliflkin olarak resm bir yaz dilinin ve
bununla balantl bir edebiyat dilinin domasn salar. Szl gelenek ise krsal
kltrn kuflaktan kuflaa szl olarak aktard kltr rnlerini barndrmakta-
dr. Bugn halkbilimciler genellikle bu szl kltr alanyla uraflrlar. rnein di-
van fliiri bir byk gelenek ya da yazl kltr rnyken, flk gelenei bir kk
gelenek veya szl kltr rndr. te yandan byk gelenek, yneticilerin
ha gevflek ve daha badaflmac gelenekleri (Bkz. nite 9) bnyesinde barndrmfl-
tr. Bir anlamda kentin btn kozmopolitizmi bu yazl kltrn ats altnda bir-
nek esi olarak grlebilir. Bu mzik tr kendisinden nceki (Bizans) saray m-
ziinin zelliklerini devralarak evrilmifl ve kentsel kozmopolitizmi oluflturan pek
ok kaynak, bu temel biimlenifl altnda bu mzie katk yapmfltr. Osmanl saray
mziini besleyen kaynaklar arasnda Ermeni, Rum ve Yahudi besteciler nemli
bir yer tutar. Bizzat padiflahlarn bazlarnn da besteci ve gfteci olmas da bu a-
tnn merkezine iflaret etmektedir.
Ancak bu iki gelenek arasnda srekli bir alfl-verifl ve buna bal olarak srek-
li bir kltrleflme vardr. Byk gelenek, zaman iinde kk gelenein elerini
devflirip incelterek kente uyarlayabilmekte, byk gelenek de kyller tarafndan
yeniden yorumlanmak suretiyle krsal koflullara uydurularak benimsenebilmekte-
dir. rnein divan fliiri sadece Osmanl saraynn denetimi altnda geliflen bir tr
olarak kalmamfl ve halk fliirini de etkilemiflti. Bunun gibi Osmanl saray mzii de
kk gelenee ait baz makamlardan yararlanmfl, halk mziinde de byk ge-
lenein makam dizgelerinden esinlenmeler ortaya kmfltr.
Bu kent-kr ikiliinden yerel-evrensel ya da yerli-kozmopolit kavram iftlerine
de gidilebilir. Kentler, tarih boyunca hem kendi art alanlarnn barndrd etnik,
dinsel ve kltrel karmaflkl (eflitlilii) barndran ve yanstan birer mikrokos-
moz olmufl hem de kendi art alanlar dflnda kalan dfl dnya ile girilen iktisad ve
siyasal iliflkilerin oda olarak baflka kltrlerden gelen yeniliklerin girifl kaps ol-
mufltur. Bylelikle farkllk ve eflitlilik ile kentler zdefl hale gelmifltir. Sadece bu-
gnk kentler deil, tarihsel kentler de byledir. rnein Tun ann grkemli
merkezlerinden Kanifl-Karum (bugnk Kayseri yaknlarndaki Kltepe), Yukar
Mezopotamyal bir halk olan Assurlarn Anadolu iindeki en nemli ticaret koloni-
si olarak hem Assurlarn hem de yerli halklarn birarada yaflad kozmopolit bir
kentti. Bunun gibi antik dnemin pek ok kentinde bir ok-dilliliin egemen oldu-
unu grrz. rnein Hititlerin baflkenti Hattuflaflda nl Kadefl antlaflmasnn
yazl olduu tafl levha Akkadca ve Hitite olmak zere ift dillidir. Ayn zamanda
Hattuflaflda ok sayda tapnak grrz. Bu tapnaklarn her biri Hititlere bal di-
er kentlerin tanrlar iin yaplmflt. Dolaysyla tarihin bu byk kentinde pek
ok yerel inan bir arada temsil ediliyordu. Bunun gibi ticaret iliflkileri yoluyla ok
 nite 7 - Kent, Devlet ve Endstri 155

farkl kltrlere ait inanlarn kentlerde temsil edildiini grrz. Roma dneminin
Bergamasnda yerel inanlara iliflkin tapnaklarn yannda bir byk Msr tapna-
da vard. Benzer biimde Sardis (bugnk Salihli yaknlarndaki Sart) kentinde
yaflayan kalabalk bir Yahudi kolonisi mevcuttu. Kentler ticar gerekler, retim ih-
tiyalar gibi krsal aflan yeni-tanmlanmfl ihtiya ve ifllevler yznden, bu ihtiya
ve ifllevleri grecek farkl topluluklara kucak amfllardr. Fatih Sultan Mehmedin
stanbulu alr almaz buradaki Rum Ortodoks ve Galatal Latin cemaatlerine gven-
ce verip burada kalmalarn saladn ve Anadoludaki Ermeni toplumundan ka-
labalk bir grubu bu kente taflyarak burada bir Ermeni Patriklii kurduunu hatr-
layalm. Hem flehrin iktisad hayatnn kmemesi iin hem de kentin canlanarak
Akdenizdeki roln yeniden kazanmas iin Fatih, bir yandan kentin bafllca taba-
kalarn oluflturan bu topluluklar korumufl bir yandan da kente baflka zanaatkr
topluluklarn yerleflmesini zendirmifltir. Ankarada da durum farkl deildi. 16. ve
17. yzyllarda dnyadaki tiftik yn ve sof retiminin merkezi olan Ankara, Trk-
lerin yansra, kalabalk Rum, Ermeni ve Yahudi cemaatlerini barndrd gibi, n-
giliz ve Hollandal tccarlarn da yaflad bir kentti. Bu durum kentleri ister iste-
mez kozmopolit, yani ok kltrl yapmaktadr.

DEVLETN GELfiM
lk Devlet
Kentlerle birlikte pek ok kurum ve yenilik geliflti. Bunlarn baflnda rgtl din,
askerlik kurumu ve yaz gelir. Bu kurumlar ve yenilikler karflmza ilk devleti ka-
rr. lk devletler, genellikle doal-coraf snrlarla belirlenmifl bir toprak parasna
hkmeden bamsz siyasal yaplar olarak dodular. Hkmranlklarn belirleyen
doal snrlar, denetleyebilecekleri tarmsal retim alanyd. Bu tarmsal retim ala-
nnn merkezinde, bu alann ihtiyalarn karfllayan bir kent domufltu ve kent ilk
devletin n kofluluydu. Kent ayn zamanda merkez bir ekonominin varlna ifla-
ret ediyordu. Zira oras ayn zamanda merkez bir pazar yeriydi, ticaret orada ya-
plyor, devletin gelirini teflkil eden vergi burada toplanyor, tarm dfl mal ve hiz-
metler orada retiliyordu. Btn bunlar karmaflk bir rgtlenmenin bafllangc ve
ifl blmne dayal bir toplumsallaflma demekti. Tarmsal retimden beslenen n-
fusun artfl ilk devletlerin oluflumunu tetikleyen nemli etkenlerden biriydi. Nfus
artflyla birlikte, insan topluluklarnn daha basit toplumsal rgtlenme biimleri
nfusun tamamn denetleyemez hale gelmifl ve muhtemelen bu durum atflmala-
r krklemiflti. Bu atflmalarn varlndan kaynaklanan dzen ihtiyac da bir bafl-
ka nemli etkendi. Byk lde sulamal tarm retiminin salad rn fazlasn-
dan kaynaklanan zenginlik, baflka topluluklarn yama ve basknlar iin nemli
bir ekim alan yaratmfl olmalyd ve bu zenginliin korunmas ve srekliliinin
salanmas da dzen ihtiyacn besleyen bir baflka etkendi. Bylece koruyucular,
yani art-rnden beslenmek kofluluyla o rnn gvenliini salayan profesyonel
askerler ortaya ktlar. Koruyucularn varl, hi kuflkusuz btn bu zenginlikten
kaynaklanan toplumsal tabakalaflmann yaratt mlkiyetin varlyla iliflkiliydi.
Devletin ifllevi tanmlanmfltr:
1. retim aralarnn ve reticilerin korunmas ve geliflmesi iin gerekli koflul-
larn salanmas,
2. retim iliflkilerinin korunmas ve geliflmesinin salanmas,
3. Devlet aygtnn gl tutulmas ve devletin toplumun srekli bir biimde
stnde yer almasnn salanmas.
156
Toplumsal hareketlilik:
Toplumun bir tabakasndan
veya snfndan baflka bir
tabakasna ve snfna geifl alann oluflturan taflraya atad memurlar veya aristokratlar ile ideolojik aygtn
ynndeki esnekliktir.
Antropoloji
Bu ifllevlerden de anlafllaca gibi, devlet aygt ile retim arasnda dorudan
bir iliflki ve gerekirlik sz konusudur. Bu nedenle tarihte ilk devlet biimlerinin or-
taya kmas, tarm devrimini izleyen geliflkin bir aflamay beklemifltir. Tarmn bafl-
lang aflamalarna ait retim flekilleri, devletin oluflmas iin gereken koflullar ya-
ratamamfltr. Gnmzde apa tarm ve avclkla geinen toplumlar zerine yap-
lan arafltrmalar, besin retimine aktif olarak katlan nfusun yksek oran nede-
niyle (nfusun te ikisinin bilfiil alflmas gerekmektedir) bu toplumlarn genifl
lekli rgtlenmelere giriflemeyeceini, bir devlet kuramayacaklar gibi bir devlet
sisteminin paras da olamayacan gstermifltir. Benzer biimde skandinavyann
kuzeyinde geyik retimcilii ile geinen Lap toplumu da devlet kuramamfltr. Dev-
let kurmaya ynelen karmaflk rgtlenme biimine ve retimsel artn ok say-
da insann geim etkinlii dflnda yer alan etkinlikleri destekleyebilecek seviyele-
re ulaflmasn salayan tarm teknolojilerine sahip byk gelenekler arasnda Msr,
Mezopotamya, Yunan, Roma, ran, Hitit, Bizans, Seluklu ve Osmanl devletleri sa-
ylmaktadr. Zira devletin birinci ve ikinci ifllevleri, geim etkinlii dflnda uraflla-
r stlenen ok sayda uzmanlaflmfl kiflinin ve bilhassa askerlik kurumunun varl-
n gerektirir. Bu uzmanlaflmfl kiflilerin ve askerlerin finansman iin devlet ayg-
t, vergi veya hara biiminde tarmsal retimden art ekecek mekanizmalardan
yararlanr. Bu mekanizmalar, devletin nc ifllevini gerektirir ve pekifltirir. Bu ifl-
lev, devleti bafll baflna bir zor aygt haline sokmaktadr. fiu halde bu ifllevleri ye-
rine getirmek iin devletin drt temel kurumdan olufltuu sylenebilir:
1. Belirli bir toprak zerinde hkmranlk ve bu toprakta yaflayan insanlar
zerinde varsaymsal ve ideolojik hkimiyet
2. Hukuk
3. Gvenlik ve zor aygtlar (ordu, polis, milis vs.)
4. Maliye (retimden art ekme mekanizmalar).
Bu drt kurum, ilk devlet biimlerinde askerlerin ve din adamlarnn da iinde
bulunduu ve ynetici-sekinlerden oluflan, bu haliyle de modern hkmetlerin
yerini tutan saray rgtlenmesi tarafndan btnlefltirilmekte; ou zaman yneti-
ci kendi flahsnda asker ve dinsel devleri birlefltirebilmekte ve ynetici-sekinler-
le teba arasnda bir toplumsal hareketlilik bulunmamaktayd. Birinci kurum ya-
ni varsaymsal ve ideolojik hkimiyet, byk lde devlet aygtnn egemenlik
taflradaki temsilcilerinden (din adamlarndan) oluflur. Bylelikle hem taflrann de-
netimi elde edilmifl hem de devletin beks ve bu beknn en nemli unsurlarn-
dan olan artn (artk-deerin) ekilmesine iliflkin rza erevesi salanmfl olur.
Rzann kaybolduu ve beknn tehlikeye girdii durumlarda devletin nc ku-
rumu, yani gvenlik ve zor aygtlar devreye girecektir. Gvenlik ve zor aygtlar,
ayn zamanda, retim aralarnn, reticilerin ve retim iliflkilerinin korunmasn da
stlenmifltir. retim aralarnn, reticilerin ve retim iliflkilerinin korunmasna y-
nelik dzenleyici kurum, hukuktur. Zor aygtlar, hukukun uygulanmasn salar.
Bu anlamda devletin ayrdedici yn, zor kullanma yetkisinin meflruluundadr.
Zor kullanma yetkisinin meflruluunu koruyan en nemli ilke, zor aygtlarnn hu-
kukla bal olufludur. Bu kurumsal iliflkiler erevesinde hukuk dairesi tamamla-
nr ve bu daire adalet mlkn temelidir sznde ifadesini bulur. Devletin zor
kullanma yetkisinin meflruluuna iflaret eden bir baflka sz, ya devlet bafla, ya
kuzgun lefle szdr. lk devletlerle birlikte, toplumsal dzeni salayan hukukun
szel olmaktan ktn ve yazl hale geldiini grrz. Szel hukuka genellikle
rf ad verilir. rf hukuk, yazl olmayan ama gl bir ynetim geleneinin ku-
 nite 7 - Kent, Devlet ve Endstri 157

rallarna iliflkin bir btndr. Kanun haline getirilmemifl kurallardan oluflmasna

karfln rf, halkn kendiliinden uyduu gelenekselleflmifl kurallar manzumesi ol-
mas bakmndan hukukun temel kaynaklarndan biridir ve grece uzun bir sre
uygulanmfl ve uygulanmakta olan kamusal eylemlerin tekrarlanfl olarak tanmla-
nr. rf hukuk iktidar snrlayan ve hkim olduu saha zerindeki haklarn belir-
leyen bir ereve izer, iktidarn nasl paylafllacana dair kurallar koyar. Yazl hu-
kuka iliflkin ilk belge ise Eski Babil kral Hammurabiye ait kodekstir. . 18. yz-
yla ait bu kodekste evrensel ceza hukuku ilkelerinin ilk izlerini buluruz. 282 ka-
nundan oluflan Hammurabi Kanunlarnn Sumer rf hukukunun yazya geirilmifl
hali olduu sylenir. Burada vaz edilen temel ilkeler arasnda, kanun nnde eflit-
lik ilkesi ve susuz ceza olamayaca ilkesi yer alr. Hammurabi Kanunlar, ayn za-
manda, modern hukukun bir ok alanda aflt gze gz difle difl kuralnn da ya-
zya geirildii yerdir. Hukukun esas olarak devletin ifllevine ynelik koruyucu
normlar vaz ettii sylenebilir.
Devletle birlikte, meknsal farkllaflmay ve krsal lekte gremeyeceimiz ba-
yndrlk ifllerini grmeye bafllarz. Yneticilerin yaflad konutlarla sradan kentli-
lerin yaflad konutlar arasndaki farkllaflmann yannda, zellikle kentlerin mer-
kezlerinde grkemli dinsel yaplarn ortaya kmasyla, mimarln ve mhendisli-
in gerektirdii asgari matematik ve geometri bilgisinin, malzeme bilgisinin ve
hepsinden nemlisi malzeme iflleme teknikleriyle yaplara estetik bir deer kazan-
drma kaygsnn gelifltiini grrz. Kentlerin ihtiyac olan su kanallarnn, kanali-
zasyon sistemlerinin ve kent ii ve kent dfl yollarn yapm da bu bayndrlk iflle-
rinin nitelik ve eflitliliini artrmfl; insann doa zerindeki kontroln daha ileri
noktalara taflmfltr. Daha . 4. binin sonlarnda Afla Mezopotamyadaki Sumer
lkesinde karflmza kan Zigguratlar, Msrda grdmz piramitler bu byk
servet birikiminin ve mimari geliflimin en nemli simgeleridir (Fotoraf 7.1. Bir pi-
ramit ve 7.2. Bir ziggurat). zetle kent, tabakalaflmann, uzmanlaflmann ve derin-
leflen bir ifl blmnn; bu balamda tarm dfl faaliyetlerin, zellikle ticaret, za-
naat ve sanayinin; teknolojinin ve teknolojik geliflmenin; zenginliin ve servet bi-
rikiminin, zenginlik ve birikimin mekna ve yaflam biimine yansmalarnn; refa-
hn ve hayat kolaylafltrc tesislerin; iktidarn ve onun simgelerinin; okur-yazarl-
n, eitimin; tabakalaflmaya bal meknsal farkllaflmann; yksek nfusun, hare-
ketlilik ve eflitliliin ve en nihayet bofl zamanlar deerlendirmeye ynelik estetik
ve sportif yksek faaliyetlerin odadr.

Fotoraf 7.1 Fotoraf 7.2

Msrda Keops Piramidi Ur Kentindeki Zigguratn Canlandrmas

Kaynak: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/ Kaynak: www.utexas.edu/courses/classicalarch/

commons/5/56/Pyramide_Kheops.JPG images.html
158 Antropoloji

Tarm Dneminde Devletin Evrimi

lk devlet, bir kent devleti olarak ortaya kmfltr. Antropolojik adan bakldn-
da, ilk devleti izleyen srete devletin iki ana evresinden sz edebiliriz. Bunlar ka-
pitalizm ncesi (prekapitalist) devlet biimleri ad altnda toparlanan tarm devlet-
leridir. Bu devlet biimlerinde temel kurumlar tarmsal retimin dzenli ve istikrar-
l biimde yrtlmesine ve tarmdan artn ekilmesine iliflkin kurumlardr. Bu-
rada uyrukla devlet arasndaki iliflki bir kimlik politikas etrafnda flekillenmez.
Esas olan, retimin srmesi ve artn dzenli biimde merkeze ya da tanmlanmfl
iktidar sahiplerine akmasdr. Tarm devletleri, ilk devlet biiminin zelliklerini ser-
gileyen kent-devletlerinden birinin giderek glenmesine bal olarak dierlerini
egemenlii altna almasyla ve topraksal (teritorial) devletin domasyla ortaya -
kar. Bu devletlerin temel zellii, onlarn artk belli bir toprak paras zerindeki
egemenlikleriyle tanmlanr hale gelmesidir. Biz, buna koflut olarak artk Assur l-
kesinden, Babil lkesinden, Hitit lkesinden, Urartu lkesinden bahsedebilir hale
geliriz. Bu devlet, tarmsal artktan beslenen, ciddi byklkte profesyonel ordula-
ra sahip olan ve srekli olarak yeni alanlara yaylma potansiyeli taflyan bir devlet-
tir. Bu devletlerin bir dier zellii nfusun belirli bir etnik ve dilsel gruptan deil,
o topraklar zerinde yaflayan eflitli halklardan olufluyor olmasdr. Ancak yneti-
ciler ve ynetimin baflndaki hanedan genellikle belirli bir etnik gruptandr. O d-
nemlerden bugne gelen eflitli yazl belgelerde yer alan dil ve etnik isimler, b-
yk lde btn nfusun zelliklerini deil, bu egemen ailenin kulland dili ve
etnik grubu yanstr. Bu yzden rnein Sumer devletinin btn nfusunun Sumer
halk olduunu syleyemeyiz. Ancak ynetici ailenin Sumerce konuflan Sumerli
bir aile olduuna kuflku yoktur. Nitekim Sumer devletinin belirli bir sre kesintiye
uramasna ve ynetimin el deifltirmesine yol aan etken, bu devletin asker g-
cn oluflturan Akkadlarn ynetimi ele geirmesidir. Sumerler bitiflken bir dil kul-
lanan farkl bir etnik grup olduu halde, Akkadlar Semitik bir halktr. Devletin top-
rakla ve etnisiteyle iliflkisini aklayan en gzel rnek Hititlerdir. Hititler kendileri-
ne Neflal diyordu. Onlar Anadoludaki Nefla kentinin Hint-Avrupa dil ailesine
mensup bir eski Anadolu dili konuflan etnik halkyd. Ancak bu kentin halk dier
Anadolu kentlerini ele geirip Anadoluya hkmeden topraksal bir devlet haline
geldiinde yine bu topraklarda yaflayan Hatti halkna atfen verilmifl olan Hatti l-
kesine sahip olmufllar ve etnik balantl bu coraf adn gerei olarak Hitit adyla
anlmfllardr.
Topraksal devletle birlikte, toprak zerindeki byk mlkiyetin de doduu
grlr. Bu devletlerin yneticileri yeni ele geirilen topraklar bu seferlere katlan
savafl beylerine verirlerdi. Bylelikle bu beylerin daha sonraki savafllara katlm ve
bunun iin asker besleyecek kayna toprak zerinden elde etmeleri de salanmfl
oluyordu. Tarm devletlerinde tabakalaflmann ve giderek snfsal ayrflmann kay-
na buydu. Bylelikle Avrupada fief, Bizansta pronoia, slm dnyasnda ikta ve
Osmanllarda tmar adn alan dirlik topraklarnn bu beylere devredilmesi yoluy-
la savafl beylerinin toprak beylerine (lordlara, baronlara, emirlere, beylere ve sipa-
hilere) dnflt grlr. Bylelikle topraa bal servet birikimi, zenginlik ve
statden kaynaklanan yeni bir tabakalaflma, toprak soyluluu (aristokrasi) ortaya
kmfl oldu.

SIRA SZDE Osmanllardaki

SIRA tmar
SZDEve Avrupadaki fief sistemi nasl ifller? Benzerlikleri ve farklar ne-
1 lerdir? Tartflnz.

D fi N E L M D fi N E L M

S O R U S O R U

DKKAT DKKAT
 nite 7 - Kent, Devlet ve Endstri 159

Yukarda deindiimiz gibi bu topraksal devletler, yeni ham madde kaynakla-

rn ele geirmek ve kendilerini zenginlefltirecek yeni tarm alanlarna hkmetmek
amacyla, yaylma eilimi taflrlar. Bu eilim asker kurumlar ve kaleler, hisarlar,
surlar gibi savunma yaplarn glendirmifl, atflma ve savafl devletlerin temel bir
gerei haline getirmifltir. Tarihte grdmz ilk byk yaylmac devletler Assur-
lar, Hititler, Msrllar, Persler ve Byk skenderin Makedonyasdr. Bu yaylma
eilimi, atflma ve savafln yansra kltrleflme eilimlerini de beslemifl, ok b-
yk alanlara hkmetmenin bir sonucu olarak ok zengin ve grkemli kentlerin or-
taya kmasna yol amfltr. Perslerin Persepolisi, Hititlerin Hattuflafl, Romallarn
Romas ve stanbul bu kentlerin en arpc rnekleridir.
Bu yaylma eilimi ve yaylmann doal bir sonucu olan byk servet birikimiy-
le birlikte imparatorluk kavramyla karfllaflmaktayz. mparatorluk kavram, kendi
doal coraf alanlar dflndaki topraklara yaylma gc olan ve oralar elinde tu-
tabilen siyasal ve asker gc tanmlar. Bu g, tarm dneminin imparatorluklar
iin sadece asker aralarla elde edilebilecek bir kudret deildir. mparatorluklar
ideolojik ve siyasal aralar kullanarak da glerini yayarlar ve tutunurlar. nk
tarm dneminin teknoloji ve ulaflm olanaklar ile nfus yaps, bu genifl alanda
zor kullanmak yoluyla tutunmay olanaksz hale getirmektedir. mparatorlarn ken-
dilerine ilah bir kudret atfetmeleri, baflka bir deyiflle yetki ve iktidarlarnn kayna-
na kutsal olan yerlefltirmeleri, bu gcn ideolojik erevesini belirlemifl; bu g-
l ideolojik zemine bal olarak ballar tarafndan bu otoriteye rza gstermenin
ve onay vermenin koflullar ortaya kmfltr. lah kaynan dnyadaki ynetme
yetkisini sadece seilmifl tek bir kifliye ve aileye devrettii dflncesiyle btn im-
paratorlar, dnyadaki yegne ynetme yetkisinin kendilerinde olduunu iddia et-
mifller ve buna bal bir imparatorluk ideolojisi ortaya kmfltr. Bu ideoloji Byk
skenderin ynetim anlayflnda ve kifliliinde ilk rneini bulur. Ondan sonra ge-
len btn imparatorlar, bu modeli esas alarak ynetmeye ve davranmaya gayret
etmifllerdir. . 4. yzyln sonlarnda yaflamfl olan Byk skender, tarihin grd-
ilk dev imparatorluu kurmufl ve o zamann dnya kavrayflnn iki paras olan
dou ile baty birlefltirmiflti. Bylelikle imparatorluk fikriyle btn dnyaya hk-
metme fikri, yani tek dnya hkimi fikri rtflr. Bu yzden hibir imparator ken-
disiyle eflit bir baflka otorite tanmamfl, dier ynetenleri kendisinden afla ve
kendisine bal birer tbi olarak tanmlamfltr. Kanun Sultan Sleymann Fransa
kralna yazd nl mektup, bunun gzel bir belgesidir. Orada Kanun kendisini
bilinen Eski Dnyann btn ynetme erklerinin sahibi olarak tanmlarken, Fran-
sa kralna sadece Fransann egemeni bir tbisi olarak sesleniyordu.
Roma mparatorluundan itibaren imparatorluk fikrine efllik eden bir baflka
nosyon olarak egemen kent kavramn grrz. Dnyadaki tek gerek egemenlik
olarak tannan imparatorluk, dnyann merkezi olarak tanmlanan ve imparatorla-
rn oturduu tek bir merkezi parlatmfltr. Roma dneminde buras Roma kentiydi
(Fotoraf 7.3. Eski Roma kenti). mparatorlua adn veren Roma, ayn zamanda
imparatorluun kent olarak tannan tek yeriydi. Zira lkeyi de Roma kentinin yurt-
tafllar ynetirdi. Baflka blgelerden gelen senatrler de bu yegne kentin yurttafl-
lar saylarak senatoya girerlerdi. nk Roma, Eski Yunan kent devletlerinin y-
netim idealini taklit eden bir siyasal sistemdi. Aslnda imparatorluk topraklar Ro-
ma kentinin hkmettii topraklardan, ona ait zel topraklardan baflka birfley deil-
di. O nedenle btn zenginliklerin toplanaca yer de Roma kenti olacak, btn
imparatorluk ynetim sisteminin temel kaygs da Romay beslemek olacakt. n-
k iktidar da ancak o kentin iindeki byk aileler arasnda el deifltirebilmektey-
160 Antropoloji

di. Ayn durumu Osmanl mparatorluunda da izleyebiliriz. Bu kez dnyann

merkezi stanbuldur (Resim 7.1 Ortaada stanbul). stanbulda yaflamak, tpk
Romada olduu gibi bir ayrcalkt ve bir lde ynetimden olmak demekti. s-
tanbulda yaflayanlar askerlik yapmazlar ve iafleleri belli llerde devlet tarafndan
subvanse edilirdi. Osmanl padiflahlarnn en byk korkusu, kendilerini iktidardan
etme yetenei olan ve stanbulda yaflayan ynetim odaklarnn memnuniyetsizlii
olduundan, en byk kayglar daima stanbulu beslemek olmufltur. Dolaysyla
bu kentler imparatorluun taflrasndan akan zenginliin yansmas olarak pek ok
byk kamusal yapya, grkemli bir mimari birikime sahip olmufllar, bu arada gr-
kemli bir yksek kltrn retildii merkezler haline gelerek dnyann en grkem-
li kentleri olmufllardr. Bu erevede bu kentler, yukarda anlattmz kozmopoli-
tizmin en youn yafland rnekleri vermifllerdir. Bir anlamda bu kentlerin gelece-
in metropollerinin ve megapollerinin nclerini olduunu syleyebiliriz.

Fotoraf 7.3
Eski Roma Kentinin Kalbi Olan Forum Romanum

Kaynak: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/en/0/0e/Roman_Forum.jpg)

Resim 7.1
1422 ylnda Foransal Bir Haritac Olan
Cristoforo Buondelmonte Tarafndan Yaplan
stanbul Haritas
Kaynak: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/
en/9/91/Map_of_Constantinople_%281422%
29_by_Florentine_cartographer_Cristoforo_
Buondelmonte.jpg )
Tarm dnemi devletlerinin bir baflka nemli zel-
lii, hkmettii topraklar zerindeki insanlarla mo-
dern devletler gibi devlet-yurttafl iliflkisi kurmamfl ol-
masdr. Tarm devletleri, zellikle imparatorluklar, te-
balarn istendik bir yurttafl haline getirmek gibi bir so-
run sahibi deildirler. Bu yzden buna ynelik eitim
ve kamu kurumlar yoktur. Yurttafln kltrlemesi ge-
nellikle cemaatlere ve geleneksel iliflkilere terk edil-
mifltir. Devletin tebasndan yegne beklentisi, ege-
menliine kesin bir biimde itaat edilmesi ve ngrl-
mfl vergi ve harlar demesidir. Bu tr devletler ge-
nellikle tebayla bunun dflnda bir iliflki kurmazlar.
nk insan kltrel olarak biimlendirmek, asker
etmek gibi kamusal grevler, bu devletlerin yetenek-
lerini ok aflan bir gayret ve riski gerektirmektedir.
Tpk bunun gibi, modern devletlerin belirli snrlarla
evrelenmifl topraklar korumak iin o snrlara tmy-
le hkim olmak gereini karfllamak zere yklendii
grevler, tarm devletleri iin sz konusu deildir.
nk bu tr devletlerin byle tanmlanmfl snrlar
denetlemek iin gereken teknoloji ve ulaflm olanakla-
 nite 7 - Kent, Devlet ve Endstri 161

rnn yetersizlii yannda, byle bir ifl iin yklenilecek gayret ve riskler de son de-
recede yksektir. Bu yzden egemenliin bafllca arac asker deil siyasal olmufl,
egemenlik iddia edilen topraklardaki yerel glerle siyasal ittifak iliflkilerine giril-
mifl ya da onlarn devlet otoritesine ball karfllnda belirli hak ve ayrcalkla-
rn onlara devredilmesi trnden iktisad ve siyasal zmler yelenmifltir. O ne-
denle tarm devletlerinde snrlardan deil ulardan sz etmek mmkndr. Dev-
letin egemenlik iddiasnn zayflayarak yok olmaya ya da tartfllr olmaya bafllad-
noktalar bu ulardr ve buralarda artk baflka egemenlik iddialaryla karfllaflmak
mmkndr.

Bir tarm devletinde yaflayan bir bireyin, modern devletin bir yurttaflndan farkl olarak sa-
SIRA SZDE SIRA SZDE
hip olduu haklar ve devletine karfl devleri neler olabilir? Tartflnz. 2

ENDSTR TOPLUMU VE YEN YAfiAM BM

D fi N E L M D fi N E L M
Neolitik Devrimle bafllayan Tarm a, 18. yzylda ivme kazanan bilimsel devri-
min izinde ortaya kan Endstri Devrimi ile sona erdi ve topluma, S O R Uyaflam ve ge- S O R U
im biimlerine yn veren yeni bir a, Endstri a bafllad. Bu devrim, 18. yz-
ylda bafllayan ve inorganik enerji kaynaklar kullana- Fotoraf D7.4
DKKAT KKAT
rak kitlesel retim yapan fabrikalarn esas retim biri-
lk Fabrikalara Bir rnek: 1864 Ylnda Almanya
mi haline geldii, temel retim faaliyetinin bu neden- Essende Krupp Fabrikas

N N
le tarmdan endstriye kayd dnemi bafllatan bilim- SIRA SZDE SIRA SZDE
sel-teknolojik devrim olarak tanmlanr (Fotoraf 7.4
lk fabrikalara bir rnek). Bu devrimin iktisad sonu-
AMALARIMIZ AMALARIMIZ
lar, retim ve tketim biimini dnfltrd gibi, a-
lflan snfn arln kylden ifliye kaydrmfl, temel
yerleflim ve retim meknn ky ve tarla olmaktan - K T A P K T A P
kararak, kent ve fabrikaya dnfltrmfl ve geleneksel
tarm imparatorluklarnn yklma srecine girmesiyle,
yerine ulus-devletlerin kurulmasna yol amfltr. By- TELEVZYON TELEVZYON
lelikle Endstri Devrimi, Neolitik ada bafllayan Ta-
rm Devriminden sonra, insanlk tarihinde byk d-
nflmlere yol aan ikinci byk devrim olarak kabul
edilir. Tarm Devrimi, insanl uzun srmfl bir avc- NTERNET NTERNET
toplayc dnemden tarm toplumlar aflamasna taflr-
ken, Endstri Devrimi tarm toplumlar dnemini ka-
Kaynak: http://upload.wikimedia.org/wikipedi-
patarak sanayi toplumlar dnemini ve kapitalist re-
a/de/f/f8/Krupp-Werke_in_Essen_1864.jpeg)
tim biiminin egemenliini bafllatmfltr.

nsanlk iktisadi ve toplumsal bakmdan avc-toplayclk, tarm ve sanayi olmak zere

SIRA SZDE SIRA SZDE
temel aflamadan gemifltir. Bu aflamalarn her biri ne kadar srmfltr? En hzl deiflim ve 3
dnflmler hangisinde yaflanmfltr? Tartflnz.
D fi N E L M D fi N E L M

Toplumsal Tabakalaflma ve Siyaset

Bu srete tabakalaflmann ve snfsallk biimlerinin de byk SbirO Rdnflme
U u- S O R U
radn grmekteyiz. Toprak zerindeki mlkiyete ve topraktan retilen zenginli-
e el koymaya dayanan aristokrasi, yani toprak soyluluu, Sanayi Devrimiyle bir-
DKKAT DKKAT
likte tasfiye olmufltur. Geleneksel tarm toplumlarnda aristokrasi, toprak sahiplii-
nin yannda brokrasi iinde de oluflabilmekteydi. Endstri ncesi devlet formla-

N N
SIRA SZDE SIRA SZDE

AMALARIMIZ AMALARIMIZ

K T A P K T A P
162 Antropoloji

rnda belirli yksek brokratik grevlerin aile iinde devredildii ve bylece bu

grevi elinde tutan ailenin, toprak soyluluuna benzer bir ayrcalk, zenginlik ve
hkmetme hakk kazand da grlmfltr. Hatta pek ok durumda aristokratik
ailelerin yarglama hakk da vard. Baz durumlarda bu brokratik mevkilerin top-
rak sahiplii nedeniyle baz ailelerin eline getii de olmufltur. Aristokrasi, bu ay-
rcalklarn Endstri Devrimiyle oluflan ykselen yeni snfn -kentli sermaye sn-
fnn- gc karflsnda yitirmifl ve bugn sadece baz yerlerde yaflayan sembolik bir
varolufl biimine indirgenmifltir. Endstri toplumunda brokrasi de deiflmifltir. Es-
ki ayrcalkl brokrasi yerini sosyolog Max Weberin aklc brokrasi dedii yeni
bir biime terk etti. Bu brokrasi endstri anda karmaflklaflan toplumun yne-
tim ve geim sorunlarn gidermek zere rgtlenen karmaflk devlet yapsnn ifl-
levsel bir rgt olarak karflmza kt.
Bu dnflm, 17. ve 18. yzyllarda ortaya kan iki byk siyasal devrimle ger-
ekleflti. Bunlardan ilki 1640 ngiliz Devrimi, ikincisi ise 1789 Fransz Devrimidir.
Her iki devrim de, kentlerde retim ve ticaret ile geinen ve byk bir servet biri-
kimine ulaflan yeni bir snfn, burjuvazinin, siyasal sistem iinde rol edinmesini,
zgrce ticaret ve retim yaplabilecek bir ortamn yaratlabilecei anayasal bir re-
jimin kurulmasn salad. Bylelikle kapal yerel ekonomilerin ulusal dzeyde bir
piyasa ekonomisi iinde btnleflmesi de salanmfl oluyordu.

Modern Devlet Biimleri ve Ulus-Devlet

Endstri Devrimiyle birlikte oluflan yeni toplum iinde yeni siyasal iliflkiler gelifl-
mifl ve yeni bir devlet biimi domufltur. Bu devlet biimine modern devlet diyo-
ruz. Modern devlet biiminin en yaygn hali ulus-devlettir. Ulus-devletler, daha
nceki devlet biimlerinin aksine bir yurttafl yaratma projesine de sahipti. Yurttafl
yaratmann yegne yolu kltrel srelere mdahale etmekten gemekteydi. By-
lelikle ulus-devletler geleneksel kltrel alar tasfiye ederek modern kurumlar
araclyla yeni bir kltr, ulusal kltr, yaratmaya girifltiler. Ulusal kltr, tek bir
standart dil ve bu dilin kullanld iletiflim aralaryla iletiflim kuran, dinsel kurum-
lar yerine laik kurumlar araclyla toplumsallaflan ve devletin belirledii bir mf-
redatn uyguland standart, zorunlu ve yaygn eitim kurumlar araclyla kl-
trlenen yurttafllarn kltryd.
Ulus-devletler, kendilerini ortak bir kltr bulunan ulus znesiyle tanmlamfl
ve meflruluunun temelini bu ulusa dayandrmfltr. Hkmran olduu topraklarn,
o ulusun kltrel bakmdan trdefl biimde iflgal ettii topraklar olduunu varsa-
yar ve kendisini o ulusun siyasal temsili olarak kabul eder. Ynetme meflruluu-
nun esas, daha nceki devlet biimlerinde grdmz, kutsallktan ya da soya
bal geleneksel otoriteden kaynaklanan meflruluktan, dnyasal bir iliflkiye, yurt-
tafllk iliflkisine, oradan da yurttafln tanmlanma biimine, yani kltrel kimlie da-
yanmaktadr.

Etnisite, Milliyetilik ve Irklk

Belirli burjuva hareketlerinin nderliinde yrtlen devrimler dflnda ulus-dev-
letleri yaratan genellikle milliyetilik hareketleri olmufltur. Milliyetilik, ulus ola-
rak tanmlanan bir toplumsal znenin kendi devletine kavuflmas hareketi olarak
kabul edilebilir. Milliyetiliin esas olarak amaca ynelmifl bir hareket olduu
grlecektir:
 nite 7 - Kent, Devlet ve Endstri 163

1. Ulusal ekonomiyi yaratmak,

2. zerk bir ulusal yasama/yrtme organ (ulus-devletin siyasal ve idar rg-
tn) oluflturmak ve ayrc btn ba ve iliflkileri (bireysel, yresel balar ve
cemaat balarn) bu organn denetimi ve btnlefltiricilii altnda toplamak
3. Ulusal bir kltr (ortak deer ve beklentiler sistemi) ve buna bal bir kim-
lik tanmlamas yaratmak.
zellikle ok milletli, ok dinli byk tarm imparatorluklarnn zlme sre-
cine girmesiyle, milliyetiliklerin ykselifli efl zamanldr. Ulus-devletler kendilerini
her ne kadar belirli siyasal snrlar iinde tanmlamfl olsalar ve bu siyasal snrlar
iinde trdefl bir ulusun varln ngrseler bile, eski toplumsal/kltrel yapnn
kalnts olan bir etnik ve dinsel eflitlilikle yz yze kalmfllardr. Bu nedenle ulus-
devletlerin ve milliyeti hareketlerin dilsel, blgesel ve etnik farkllklar uzlafltrma
istek ve yeteneine bal olarak, milliyetiliin toplumsal hareketliliin ve iletiflim-
deki geliflmenin bir sonucu (rnein Karl Deutch) olduu veya kapitalist dnya
ekonomisinin i ve dfl taleplerinin bir sonucu olduu (rnein Benedict Ander-
son) yolunda iki tr aklama karflmza kmaktadr. Bunlara ek olarak, tipik rne-
ini Ernest Gellnerde bulduumuz ve kltrn antropolojik anlamn odaa alan
yaklaflm da kabul grmektedir. Gellner, milliyetiliin temeline endstrileflme ol-
gusunu koymaktadr. Zira tarm toplumlar tepede yatay olarak farkllaflmfl dar
egemen snflarla, aflada dikey flekilde birbirinden soyutlanmfl genifl bir retici
snf flemas iinde rgtlenmifltir. Bu kitle ile ynetici snf arasnda farkllaflmfl
zellikleri keskinlefltiren ve yksek kltrn savunucusu bir okuryazar takm bu-
lunur. Endstriyel dnyada ise yneten ile ynetilen arasndaki toplumsal ve kl-
trel farkllklar neredeyse uup gitmifl ve yksek kltr tek kltr ya da herkesin
kltr olmufltur; zira endstrileflme hareketli ve okuryazar bir emek gc talep
etmektedir. Bylece tarm toplumunda her trl insan etkinliinin ihtiyacn karfl-
layan aile, kabile ya da ky, endstri toplumunda yerini daha genifl toplumsal ku-
rumlara -okula ve devlete- brakmfltr. Devlet, endstrinin talep ettii hedefler er-
evesinde yurttafllar kltrel standartlara erifltirecek eitim aralar retmek duru-
mundadr. Endstri toplumunda kltr zel deil evrenseldir. Snf balaryla ya da
etnik/dinsel balarla edinilmifl kltr zellikleri de eitim ve iletiflim sistemi iinde
giderilecektir. Byle bir kltrel trdefllii hedefleyen ulus-devlet ile, bu btnlk
iinde yer alan etnik gruplardan, dil farklarndan veya herhangi bir farkllafltrc
unsurdan kaynaklanacak kltrel eflitliliin varl arasnda ortaya kan gerilim
milliyetilii dourur. Oysa tarm toplumu zaten eflitlilik ierir ve bu eflitlilii ya
da okkltrll yksek kltr lehine bozmaya alflan hibir g yoktur. Btn
kltrler paralar halinde ayr fakat yanyana yaflarlar.
Ulus tipi toplumsal rgtlenmenin grece yeni bir olgu oluflu, onu etnik birlik-
ten ve bilinten ayrr. Etniklik byk lde ulustan eski bir toplumsal rgtlen-
me biimidir. Belirli dinsel, dilsel, coraf ve/veya kltrel zellikler bakmndan
hem kendisini dierlerinden ayr gren hem de dierleri tarafndan baflka saylan,
btnlkl bir kimlie ve kendine zg kltrleme srecine sahip, ierden evlen-
mek suretiyle bu grup kimliini koruyan ve grubun srekliliini salayan toplum-
sal/kltrel ve bazen de siyasal olufluma etnik grup diyoruz. Etnik grup esas ola-
rak, bir halk olma (bizlik) duygusunun belli bir birey grubunca paylafllmas sonu-
cunda oluflur. Etniklik konusundaki ilkselci (primordialist) grfle gre, etniklik ile
akrabalk arasnda sk iliflki vardr. Bu iliflkiyi ortak bir ata veya ortak bir kozmik
kader duygusu belirler. Bu yolla elde edilen etnik kimlik, kifliliin geliflmesinde
merkez e olarak toplumsallaflmay, dilin renilmesini ve dinsel-siyasal kltr-
164
Yalnz kalabalklar:
Kalabalk kentlerde eski
dayanflma ve aidiyet
iliflkilerinden kopan
bireylerin kendilerini bu
kalabalk iinde yalnz,
gvensiz ve belirsizlik iinde
hissettiklerini anlatan,
sosyolog David Riesmann
kavramdr)
Antropoloji
lemeyi salar. Buna gre etnikliin geerlilii modern ncesi ya da grece izole
topluluklarla snrldr. Oysa etnik bilin modern toplumda da ortaya kmaktadr.
Modern toplumlarda ve belirli bir milliyetiliin basks altnda kalan yalnz kala-
balklar iinde yabanclaflmay yaflayan kifliler, aidiyet ve dayanflma ihtiyacn da-
ha youn biimde duyarak bylesi bir etnik bilince sarlabilirler. Bu durum etnik-
merkezcilii ve toplumsal atflmalar dourabilir.
Modern endstri toplumu iinde geliflen bir baflka ayrmc eilim rklk ol-
mufltur. Irklk, insanlarn biyolojik, yani doufltan getirdikleri zelliklerinin onla-
rn kltrel ve toplumsal niteliklerini belirlediini ileri srer (Bkz. nite 4). Irkl-
n temelinde insanlarn eflit olmad fikri yatar ve bu eflitsizliin temeli biyolojik
zelliklere balanr. Irklk, Avrupallarn Amerika, Afrika, Avustralya ve Uzak As-
yay smrgelefltirmesine koflut olarak geliflmifltir. Irklk bylece yeni smrge
rejimlerinin ve buralardan devflirilen ucuz emein gerekesi olarak geliflmifltir. Bu-
ralarda koloni rejimleri kurmak bu ideolojiye gre geri rklara medeniyet gtr-
mekti. Zira onlarn biyolojik donanm, byle bir medeniyet seviyesine ulaflmak
iin yeterli deildi. Ayrca insan olmann gerisinde bulunan bu biyolojik seviye ne-
deniyle buradaki insan gc kle emei olarak kullanlabilirdi. Bylelikle Gney
ve Kuzey Amerikada yeni youn tarm iinde kle emei ciddi bir girdi olarak yer
alabildi. Ancak Kuzey Amerikada 1863te kleliin kaldrlmasndan sonra da rk-
lk ortadan kalkmad. Zenci-Beyaz ayrm biiminde 1960larn sonuna kadar ka-
musal alanda rk ayrmclk srd. Avrupada da rklk antisemitizm (Yahudi
dflmanl) biiminde tezahr etti ve II. Dnya Savafl srasnda Almanyann rk
rejimi milyonlarca Yahudiyi ve onlar gibi geri sayd ingeneleri lme gnder-
di. Afla rktan kabul edilen Slavlar da kle ifli olarak savafl endstrisinde alflt-
rldlar. II. Dnya Savaflndan sonra uluslararas rgtler ve devletler rkla en-
gel olacak dzenlemelere gittiler.
Enerji, Teknoloji ve Nfus
Endstri toplumunun en nemli zellii, onun kitlesel retim iin yksek kalori
salayan fosil yaktlara ve elektrik enerjisine dayanmasdr. Fosil yaktlar ve elek-
triin salad yksek miktardaki nitelikli enerji, birim zamanda yaplan ifli tarm
toplumlarna gre ok artrmfl ve bu da retimde patlamaya yol amfltr. Hayvan
ve insan gcnn bir enerji kayna olarak tamamen tasfiye edildii bu srete,
onlarn yerini fosil yaktlar veya elektrik enerjisi kullanan makineler almfl ve nce
bu makinelere dayanan yeni bir teknoloji domufltur. Bilimsel devrimin ve yeni bi-
limsel bulufllarn destekledii bu yeni teknoloji, yksek bir bilgi dzeyi ve stan-
dartlaflmfl bir ifl gc talep etmektedir. Bu nedenle devletler bu yeni dzenin ihti-
ya duyduu niteliklerin kazandrlaca bir insan yetifltirme meselesini, temel me-
seleleri arasna koymak zorunda kalmfl; yksek standart ifl gc talebi krsal tarm-
c nfusun hzla iflileflmesine yol amfltr. Teknoloji nce buhar gcne dayan-
yordu. Buhar gcn elde etmek iin kmr temel bir enerji kaynayd. Buna
bal olarak 19. yzylda ekonomiler kmr elde etmeye younlaflt. Buhar gc
bafllangta tekstil alannn nc sektr olmasn salad. Ardndan bir enerji kay-
na olarak petrol ve onun kullanld yanmal motorlar devreye girdi. bu srete
otomotiv sektr ile elektrik sektr egemen sektrler haline geldi (Fotoraf 7.5
Otomobiller ve trafik). II. Dnya Savaflndan sonra uzay, havaclk ve iletiflim sek-
trleri ile nkleer enerji kaynaklar geliflti ve ncl ele geirdi. Bu hzl tekno-
lojik geliflme yeni bir insan tipini gerektiriyordu. Bu insan geleneksel kltrleme
sreleri iinde ortaya kamazd. O yzden insanlar ok kk yafllardan itibaren
 nite 7 - Kent, Devlet ve Endstri 165

devletin rgtledii rgn kurumlar tarafndan ei- Fotoraf 7.5

tim srecine sokuldular. Artk geleneksel yaplarn Hayatmzn Bir Paras Olan Otomobiller ve
kltrleme ifllevini bizatihi devlet ve okul, hatta okul- Trafik
ncesi kurumlar grmeye bafllad.
Endstri anda nfus da ok hzla artt. Grece
daha iyi yaflam koflullar, bilimsel geliflmeler sayesin-
de baz salgn hastalklarn ortadan kaldrlmas gibi
nedenlerle, tarm toplumlarnn aksine, mr bek-
lentisi ykseldi, bebek lmleri azald ve nfus art-
fl daha nce grlmemifl bir biimde artt. Zaman
iinde dourganlkta da dflfl yaflanmasna karfln,
lm hzndaki dflfl doum hzndaki dflflten da-
ha hzl olduu iin, nfus artfl da dramatik bir bi-
imde gerekleflti. Endstri Devriminin bafllangcn-
da, 1800lerde dnya nfusu 910 milyon kadard.
1850ye gelindiinde nfus 1 milyar 200 milyona, 1900de 1 milyar 600 milyona,
1950de 2 milyar 485 milyona ve 2000de 6 milyara ulaflt. 19. yzyldaki hzl n-
fus artfl Avrupadan Kuzey ve Gney Amerikaya, Avustralyaya ve Gney Afri-
kaya ynelik byk glere neden oldu. 1830 ile 1930 yllar arasnda Avrupadan
sadece Kuzey Amerikaya g eden insan says 60 milyonu bulmufltu. Bu, tarihte
grlmfl en byk insan yerdeiflimi idi.

Yeni Kent ve Kent Yoksullar

Endstrileflmenin merkezi kentler oldu. Buna bal olarak daha nceden bildii-
miz, belirli bir tarmsal art alann merkezi olan, o alann tarm dfl ihtiyalarn kar-
fllayan ve pazar hizmeti gren, bir lde ynetim ve adalet ifllerinin yrtld
eski kent, byk bir dnflme urad. ncelikle kentlerin nfus yaps deiflti. En-
dstrinin ihtiya duyduu insan gc, krlardan kentlere akt. Krsal alanda ends-
triyel tarmn bafllamasyla topraklarn hzla btnleflmesi ve bylelikle makinelerin
kullanld byk iftlik tarmclnn geliflmesi, kr nfusunu byk lde top-
rakszlafltrd. retken nfus ihtiyac duyan kentlerin grece ekicilii ve krsal ala-
nn toprakszlaflmaya bal iticilii, geleneksel kentlerin hzla bymesine, varoflla-
rn ve gecekondulaflmann ortaya kmasna yol at. Erken endstrileflen lkeler-
de kentler, gecekondularn domasna engel olacak biimde ifli yurtlar fleklinde
geliflen dzenli yeni mahallelerin kurulmasyla geliflirken, dnya ekonomik siste-
mine eklemlenen lkelerdeki kentler, arpk bydler. arpk bymenin en
nemli gstergesi plansz kentleflme ve gecekondulaflmadr. Buralarda grece er-
ken kente gelenler iflileflirken, ifl gc ihtiyacnn doymasndan sonra gelenler ifl-
siz ya da geici ifllerde alflan kent yoksullarn meydana getirdiler. Tarmdan elde
edilecek gelirin gvensiz ve yetersiz oluflu yznden krn neredeyse tamamen bo-
flalmas nedeniyle, artk byk kentlerden (metropollerden) deil dev kentlerden
(megapollerden) sz ediyoruz. Artk kent dediimiz lek on milyonluk nfuslar
barndran bir toplumsal ortam arfltrr hale gelmifltir. Tarm dnemi kenti, on
befl-yirmi bin nfuslu bir merkezdi. mparatorluk merkezi niteliindeki byk
kentlerin nfusu ise ancak yz binlerle llebiliyordu. rnein en grkemli d-
neminde stanbulun nfusu ancak 750 bini bulmufltu. Endstri ann ilk byk
kentleri ise en ok 1-2 milyon kifliyi barndryordu. Bugn artk yerleflme rnt-
snn hkim grnts milyonlarca kiflinin yaflad dev kentlerin ulus-devletlerin
siyasal ve iktisad leklerini ve snrllklarn aflarak oluflturduu bir yeni haritadr.
166 Antropoloji

Fotoraf 7.6 Youn Endstriyel Tarm

arpk Bymenin Gstergesi Olan Plansz Tarmdaki byk nfus kayb ve makinenin tarla-
Kentleflme ve Gecekondular ya girmesi, tarm alannda da byk bir dnfl-
me yol at. Tarmda makine teknolojileri ve para
ekonomisi benimsendike, geleneksel geim fa-
aliyetlerine gre besinlerin ve dier endstriyel
tarm rnlerinin niteliini byk lde yksel-
ten yeni retim yntemleri ortaya kt. Bylelik-
le besin retiminde yer alan fazla nfusun baflka
alanlara kaymasnn iktisad zemini de hazrlan-
mfl oldu. Tarmda ortaya kan bu deiflim flu fle-
kilde zetlenebilir:
1. nsan ya da hayvan gcnn yerini makine kul-
lanm ald.
Kaynak: Abdurrahim zmen Arflivi
2. Besinler yerine youn endstriyel bitki retimi-
ne geildi.
3. Gbre, tohum, mazot gibi piyasadan temin edilen kaynak (girdi) kullan-
mnda younlaflma ortaya kt.
4. Nfus artfl yafland ve bu nfus krdan kentlere doru hareketlenerek kent-
lerin nfus younluunu artrd.
5. Tarmda da uzmanlaflma ortaya kt. Tarm makinelerinin retim, bakm ve
iflletilmesinden tarla ii retim srelerinde uzman kullanmna kadar uza-
nan bir dizi meslek erbab ortaya kt.
6. retimde girdilerin oalmas ve bunlarn retimdeki nemlerinin artmas
tarmda ticar iliflki ann genifllemesine yol at. Kasaba ve kentlerdeki bir
takm esnaf girdi temini sorununu bir tr kredi konusu yaparak, tarmdan
daha fazla artk-deer ekmeye bafllad. Tarlada retilen rn, bizzat ifti
tarafndan pazarlara taflnmak yerine, tarlada alc olan tccarlar eliyle piya-
saya sunulmaya baflland.
7. Tarmclar giderek dnya ekonomisinin dalgalanmalarna, fiyat artfl ve d-
flfllerine daha fazla duyarl hale geldiler ve bu riskleri karfllamak iin daha
fazla rn elde edecek yeni tekniklerle ekim-dikim yapmaya, daha fazla ala-
n tarma amaya baflladlar.
Btn bu geliflmelere karfln, insan ve hayvan gc endstriyel tarmdan hl
tam olarak dfllanmfl deildir. Baz blgelede retimin belli evrelerinde insan
ve/veya hayvan gcnden yararlanlmakta ve makineler belirli bir evrede devreye
sokulmaktadr. rnein pamuk ve pancar toplaycl gibi youn emek gerektiren
retimlerde insan emeinin yeri hl devam etmektedir. Enerji kullanm bakmn-
dan da blgeler arasnda farkllklar vardr. Bu farkllklar, tarmclarn ekonomik
gcyle ve piyasa ekonomisine bamllk derecesiyle yakndan iliflkilidir. Kredi
bulma olanaklar, pazarlara yaknlk, verimlilik gibi etkenler tarmclarn enerji kul-
lanm stratejilerini belirlemektedir. Tarmda makineleflmenin genelde olumsuz so-
nulara yol at sylenebilir. Bylelikle geleneksel olarak tarmla uraflan ve bafl-
ka alanlarda alflmak iin nitelii olmayan genifl bir kesim iflsiz kalmfl ve kentle-
re ya da baflka ekim merkezlerine (rnein Trklerin Avrupaya ifli olarak g)
g etmifllerdir.
Youn endstriyel retimin yaratt bir dier nemli sonu, ticar ve endstri-
yel nitelii olan rnlere daha ok toprak, kaynak ve ifl gc ayrlmas biiminde
 nite 7 - Kent, Devlet ve Endstri 167

grlr. Pamuk, keten, kenevir, kauuk, ttn, pancar gibi endstriyel rnler, te-
mel besin retiminin yerini ald gibi, daha ok pazar ve para ekonomisi iliflkisi-
ni gerektirmekte, tarmclar kapitalist ekonomiye daha sk biimde entegre et-
mekte ve kresel ekonominin dalgalanmalarna ak hale getirmektedir. Bunun gi-
bi ay, kahve ve fleker kamfl gibi rnler, bu srete neredeyse btn bir lkenin
ekonomisinin dayand rnler haline gelmifltir.
Ancak btn bunlara karfln youn retim, dnyann hl kk bir blmn-
de gereklefltirilmektedir: Dnya topraklarnn sadece %11i tarmsal retim, %20
kadar da otlak olarak kullanlmaktadr. Dnya nfusunun %80 kadar bu toprak-
larn afla yukar %15inden beslenirken, bu blgenin byk bir ksmnda daha az
youn retim teknikleri kullanlmaktadr.

Youn endstriyel tarmn olumsuz sonular var mdr? Bunlar neler olabilir?
SIRA SZDE Tartflnz. SIRA SZDE
4
KTSAD EfiTSZLN YAYILMASI, AZ GELfiMfiLK
VE NC DNYA D fi N E L M D fi N E L M
Ksaca Bat olarak tanmladmz Bat Avrupa ve Kuzey Amerika toplumlar En-
dstri Devrimini yaparak yeni bir aa atladklar halde, dnyann S O R geri
U kalan bu S O R U
dnflm gereklefltiremeyerek tarm toplumu olarak kald. Ancak Endstri Dev-
rimi ile birlikte bafllayan endstriyel iliflkiler ve onun kapitalist ekonomisi dnyay
DKKAT DKKAT
btnlefltirdii iin, bu durum eflitsiz iktisad ve siyasal iliflkiler yaratt. Bu eflitsiz
iliflkiler dnyada yeni bir iktisad ve siyasal hiyerarfli meydana getirdi. Bu hiyerar-

N N
flinin bir tarafnda zengin Bat yer alrken, dier tarafnda yoksul SIRA
ncSZDE Dnya fle- SIRA SZDE
killendi. nc Dnya, II. Dnya Savaflndan nce byk lde Batnn s-
mrgeleri olan ve savafl sonrasnda bamszlklarn kazanp ulus-devletler haline
AMALARIMIZ AMALARIMIZ
gelen Asya ve Afrika lkelerini anlatan bir kavram olarak flekillenmifltir. nc
Dnyaya bamszlklarn 19. yzylda kazanan Gney Amerika lkeleri de ekle-
nebilir. Bunun dflnda Savafl sonrasnda Sosyalist blokta yer alan K T ve A iinde
P Dou K T A P
Avrupa lkeleriyle Sovyetler Birliinin, in, Kore ve Kbann bulunduu bir kin-
ci Dnya (Sosyalist Blok) mevcuttu. Dnyadaki temel siyasal ve iktisad eliflki
zengin Bat ile nc Dnya arasndaki eliflki olarak tanmlanmfltr.
TELEVZYON
Bu eliflki TELEVZYON
eflitli kavramlarla anlatlmaya alfllmfltr. Leninin sosyalist kuramnda bu eliflki
Bat emperyalizminin dnyann geri kalann smrmesi biiminde tanmlanmflt.
Sosyolog Immanuel Wallerstein bu eliflkiyi tek bir Dnya Kapitalist Sistemi iin-
de birbirine eflitsiz biimde eklemlenmifl merkez ve evre lkeler N T E Rformlyle
NET izah NTERNET
etmeye giriflti. ktisatc Andre Gunder Frank, ortaya att Bamllk Kuram ile,
kapitalist Bat lkelerine iktisaden baml nc Dnya lkelerinin, bu baml-
lk iliflkisi yznden yeterli ve srdrlebilir bir kalknma dzeyi tutturamadklar-
n ileri srd. Kurama gre bu bamllk, iktisad geliflmeyi nleyen bir ksr dn-
g yaratmakta ve eflitsizlii daimi biimde beslemektedir. Anlan yaklaflm da
modernleflme kuramlarnn kalknmac modellerini reddetmektedir. Modernleflme-
ci kalknma kuramnn ortaya koyduu az geliflmifllik modeli ise, Endstri Devrimi
sonrasnda modern toplumlarn yaflad iktisad kalknma ivmesinin sz konusu
olmad, ulusal gelirin byk blmnn hl tarmsal retimden saland, kifli
baflna ulusal gelirin dflk olduu, krda ya da kent varofllarnda yoksulluk snr-
lar iinde yaflayan insan saysnn genel nfusa orannn yksekliini koruduu,
yetersiz beslenmenin yaygn olduu hatta alk snrndaki insan saysnn nfusun
nemli bir blmn oluflturduu, ocuk lmllnn yksek, ortalama mr
beklentisinin dflk, kifli baflna tketilen enerji ve elik miktarnn sanayi toplum-
168 Antropoloji

larna gre ok dflk olduu toplumlar kast eder. Ancak bu yaklaflm, dier -
nn aksine, azgeliflmifl olanlarn Batl modele uyduklar takdirde onlarn geliflmifl-
lik dzeyine ulaflabileceklerini ngrr. Burada az geliflmifllik, bu durumun, bu ta-
nma uyan lkelerin ve halklarn i dinamiklerinin belirli bir biimde ifllemesi ya
da ifllememesi yznden kendiliinden dfltkleri geici bir hal olarak kurgulan-
maktadr. Bu lkeler, geliflmifl Bat lkelerinin izledikleri yolu izledikleri takdirde
bu durumlarndan kurtulacak ve giderek gelifleceklerdir. Ayrca az geliflmifllik yak-
laflmnn gizil bir kltrel gndermesi de vardr. rneklerini en ak flekilde We-
berde bulduumuz kapitalist ekonomiye geifl sorunsalnn kltrel aklamas,
burada, zmnen de olsa, az geliflmifllerin geliflememe/kalknamama durumunu da
aklayan bir anahtar gibi, ikiz bir ifllev grr. Kltrel yaplar sermaye birikimine
izin vermeyen, dolaysyla kapitalist kurumlarn oluflamad bu toplumlara sz ko-
nusu kurumlar dflardan empoze edilecektir ve bu toplumlar Rustowun kavra-
myla ataletlerine son vererek kalkfla geeceklerdir. II. Dnya Savafl sonrasnda
oluflan IMF (Uluslararas para fonu), Dnya Bankas, Dnya Ticaret rgt (GATT)
gibi kurumlar, tek izgili sosyo/ekonomik evrimi ngren bu kuramsal erevenin
rndrler.
Bu durumu aklamak zere baflvurulan ereveler farkl da olsa, dnyada ka-
pitalist piyasa ekonomisinin yaylmasyla birlikte, Endstri Devrimini yapmfl lke-
lerle dierleri arasnda ak bir iktisad dzey fark ortaya kmfltr. Yoksulluk, g
gibi toplumsal durum ve hareketleri besleyen bu fark, kalknma iktisatlar tarafn-
dan az geliflmifllik kavramyla aklanrken, te yandan kltrel gecikme, kltrel
adan kt uyarlanma gibi sonular dourmufltur.

Kreselleflme
Sosyalist Blokun kflnden sonra dnya kapitalist ekonomisi, sermayenin dn-
yann btn kesimlerine yaylmasn salayacak biimde yeniden rgtlendi. Bu
srece sermayenin kreselleflmesi diyoruz. Kreselleflme eskinin gvenceli ifl g-
cn esneklefltirdi ve iflsizlii kronik bir durum haline getirdi. Bylelikle
1. Sermaye hareketlilik kazand ve daha gvenli ve getirili alanlara doru s-
rekli bir hareket iine girdi.
2. Teknoloji hareketlendi ve ortaya kt zamandan ksa bir sre sonra dn-
yann her yerine yaylma olana kazand.
3. nsan hareketlilii de artt. Dnyadaki ikilik zengin bat-yoksul dou ikilii
olmaktan kt ve yoksul gney lkelerinden zengin Kuzey lkelerine do-
ru bir insan hareketi (g) bafllad.
4) Fikirler, imgeler ve simgeler ayn hzla yaylmaya bafllad.
Bu geliflmelere koflut olarak kltr alannda da byk bir deiflim ortaya kt:
1. Kltrn klasik antropoloji iinde yer edinmifl olan yerel balam ortadan
kalkt. Belirli bir kltrn snrndan sz etmek olanaksz hale geldi. Kltr-
ler arasnda byk bir akflkanlk ortaya kt.
2. Gvensiz yeni ekonomik koflullar yeni bir kaos hali yaratt. Bu kaos kkten
dinci, aflr milliyeti ya da refah milliyetisi hareketlerin glenmesine yol at.
3. Kreselleflme ile pek ok kltrel sre ve olgu kararl halini ve izlenebilir-
liini yitirdi. Her fley geici, anlk ve arz hale geldi.
4. Bu erevede kimlik arayfl ne kt. Ancak bunun yannda kimliklerin ok
referansl bir hal ald da grlmektedir. nsanlar artk bir anda etnik, din-
sel, cinsel, snfsal ve ulusal pek ok kimlikle yaflamaktadr. Bu gvensiz ve
kararsz ortamda hangi kimlik ifle yararsa o anda onu ne kartmaktadr.
 nite 7 - Kent, Devlet ve Endstri 169

Bylelikle endstri toplumunun ilk durumunda grlen trden bir tek ynl
kltrel yaylma yerine kltrlerin youn biimde etkileflime getii ve kimlik ba-
kmndan nem kazand bir dneme girmifl olduk.

retim Kltrnden Tketim Kltrne

Endstrileflmenin ilk dneminde retim ok nemliydi ve insanlar kimliklerini re-
timci niteliklerinden almaktayd. Bu nedenle snfsal kimlikler n plandayd. Ancak
endstri toplumunun ikinci anda, yani kreselleflme dneminde tketim nem
kazand. nsanlarn ne tkettikleri ve nerede tkettikleri kimliklerinin nemli bir
paras haline geldi. retim meknlar evresinde rgtlenmifl, yani belirli ekono-
mik etkinliklerin yrtld ve iindeki nfusu besledii fabrika flehirlerinin lo-
kalleri, sinemalar, tiyatrolar ve yerel elenceleriyle bezenmifl kltrel hayat terk
edildi. Bugn kltrel hayat plazalar iinde toplanmfl byk maazalarn, yeme-
ime meknlarnn ve elence yerlerinin etrafnda dnmektedir. Bu dnflm, kl-
tr hayat iinden kk iflletmeleri skp atmfltr. Belirli bir merkezde rgtlen-
mifl ve zincirleme maazalar yoluyla dnyann her yerine yaylmfl rnlerin tke-
timi bir deer ls haline gelmifltir.

Tketim kltrnn domasnn ekonomik nedenleri nelerdir? Tartflnz.

SIRA SZDE SIRA SZDE
5
Popler Kltr ve Moda
D fi N E L M D fi N E L M
Endstri toplumunda yerel ve deiflme eilimi dflk kltrel rntler, yerini ok
hzla deiflen ve birbiriyle yz yze iliflkisi olmayan kitlelerin tkettii kltrel
rntlerle yer deifltirmeye bafllad. Bu hzl deiflme ortamnda S Obir
R Ukltr ihtiya- S O R U
c ortaya kt ve iinde sinemann, mziin, sporun, medyann ve eflitli tketim
eilimlerinin retiminin yer ald bir kltr endstrisi dodu. Kltr D K K A endstrisinin
T DKKAT
yaratt ve kitlelerin tketimine ak kltre popler kltr diyoruz. Bir baflka de-
yiflle popler kltr, halkn standart tketiciler kitlesi halini ald, retilip kendisi-

N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
ne sunulan rnleri denetleme ve belirleme olanann bulunmad, iinde yara-
tc ve gelifltirici olarak yer almad, ticar ve endstriyel kurumlar tarafndan re-
tilen ve datlan kltrdr. Popler kltr, tketim toplumundan AMALARIMIZ ayr dflnle- AMALARIMIZ
mez. Popler kltrn yaratt en nemli kurumlardan birisi modadr. Moda de-
diimiz giyim-kuflam tarz, eskinin giyim-kuflam tarznn srekli ve ihtiyalara y-
nelik doas yerine, her yl deiflen ve belirli merkezlerce retilenK Ttarzlar
A P yerlefltir- K T A P
mifltir. Bylelikle hemen hemen her yl ve her mevsim yeni bir giyim-kuflam eili-
miyle karfllaflyoruz ve bu eilim piyasa ekonomisi iinde nemli bir tketim ala-
n yaratyor. Modann yansra eilimler (trendler) de ortaya kt.
T E L E VBu
Z Yeilimler
ON ge- TELEVZYON
nellikle medya tarafndan tantlp yaylyor ve genifl kitlelere mal olan bu tantm-
lar geici tketim eilimlerinin belirli dnemlerde geerli klyor. Genellikle gen-
liin hedef alnd bu tantmlarda kltrel tketimi tanmlayan yeni bir szck or-
NTERNET NTERNET
taya kt: Trendy... Yani yaylan eilime uyan ve onu tketen kifli! Bylelikle kifli-
ler kendi iinde yer aldklar kltrel efliklerden kp, pek ok kifliyle hatta kre-
sel lekte ayn eilimleri paylaflr hale geliyorlar. Marka tketimi de byle gelifli-
yor. Belirli markalar tketmenin bir deer haline gelmesiyle birlikte, kifliler snfsal
ve kltrel ayrmlarndan ziyade tkettikleri markalarla tanmlanyorlar. Markalarn
bir deer nesnesi haline gelmesi, tketim toplumunun ve piyasa ekonomisinin en
nemli sonularndan birisidir.
170 Antropoloji

Beslenme ve Salk
Bu geliflmeler etrafnda beslenmenin de doal biiminden koptuu ve sentetik
rnlere dayanmaya bafllad grlr. zellikle ifle ayrlan zamann nem kazan-
masyla ve endstriyel sistemin bundan asla dn vermemesi nedeniyle yeme-i-
me tarz deiflmifl, ayak st atfltrma dzenli yemek yemenin yerini almfltr. Ayak
st atfltrlan yiyecekler ise genellikle enerji bakmndan zengin ama dier besle-
yici eler bakmndan fakir yiyeceklerdir. Bu durum, zellikle alflan snflarda
fliflmanlk (obezite), kalp ve damar hastalklar, kanser gibi endstri ann hasta-
lklarnn yaylmasna yol amfltr. Eskinin verem, tifo, tifs, kzamk gibi ldrc
hastalklar artk yerlerini bu tr hastalklarn belirledii lm nedenlerine brak-
mfltr. Dnyada insanlar aras temasn younlaflmas ve youn endstrileflme ve
tketim nedeniyle ekolojik dengelerin bozulmas, ADS gibi, SARS gibi, kufl gribi
gibi yeni salgnlarn insanlara musallat olmasna yol amfl, bu hastalklar lm ne-
denleri arasnda nemli yer edinmeye bafllamfltr.

OKKLTRLLK, OKKLTRCLK VE
ANTROPOLOJDE YEN YNELMLER

okkltrllk ve okkltrclk
Endstri toplumunun yaratt youn g ve bu karmaflk nfusun kentlerde top-
lanmas, pek ok farkl kltrn ve kltrel eilimin yan yana yaflamasna yol a-
t. zellikle ayrmclk, rklk gibi akmlar yznden bu nfuslar yan yana yafla-
malarna karfln, bir ie kapanma eilimine girdiler ve bu srete kltrel kimlikler
glendi. Her ne kadar tketim toplumunun kalplar insanlar kltrel ve snfsal
farklar ne olursa olsun birbirine benzetiyor olsa da, endstri toplumunun yaratt-
sosyal devletin zayflamasyla ulusal ve snfsal dayanflma ve gvenlik mekaniz-
malarnn gerilemesine bal olarak, baflka dayanflma biimleri ortaya kt. Bun-
lar arasnda etnik ve dinsel gruplarn, cemaatlerin ve hemflehrilik iliflkilerinin ne
kt grlyor. zellikle endstrileflmifl Bat lkelerinde etnik aznlk ve gmen
dernekleflmeleri artk, yresel balar, etnik aidiyet ya da ifl temelinde meydana gel-
mektedir. Bu gibi dernekler, yelerine ifl ya da dayanflma salama temelinde ifllev
kazandlar. fllevleri kimi zaman sendika ya da siyasal parti gibi daha genifl birlik-
lerin ifllevleriyle rtflebilmektedir. Bu yeni toplumsal rnt okkltrllk ola-
rak adlandrlmaktadr.
Bunun zerine endstri toplumunu ynetenler, bu geliflmelerin yol aaca a-
tflmalar en aza indirebilmek iin yeni zmler aradlar. Bu zmlerin baflnda,
yeni endstri toplumunun ok kltrl yapsnn kabul edilmesi gelmekteydi. By-
lelikle endstri toplumunun ilk dnemine zg trdefl ulus kurgusu, yerini eflitli
kltrlere mensup insanlarn endstriyel toplum etrafnda rgtlendii yeni bir
toplum kurgusuna brakt. Bu srete bu kimliklerin yok edilmeye veya zmlen-
meye alfllmas yerine korunmas ve topluma bu yolla entegre edilmesi benim-
sendi. Bu yeni siyasete ise okkltrclk denmektedir.

Kltrel alflmalar Okulu

okkltrl yaplarn kabul edilmesi, zellikle endstrileflmifl Bat lkelerinde kent
sosyolojisini kentleri oluflturan bu almaflk nfusun kltrel niteliklerini ve bu ye-
ni ortamdaki kltrel deiflmesini arafltrmaya yneltti. Bunun yan sra endstri
toplumunda egemen hale gelen kitle kltr ve kltr endstrisi (sinema, kitle ile-
 nite 7 - Kent, Devlet ve Endstri 171

tiflim aralar, edebiyat biimleri vs.) arafltrlmay hak eden bir arlk kazand. Bu
erevede sosyoloji ile antropolojinin kesiflme noktasnda kltrel alflmalar ad-
n alan yeni bir alflma sahas dodu. Kltrel alflmalar okulu, byk lde
kentli toplumun odanda geliflen popler kltrn, iletiflim biimlerinin, tketim
tarzlarnn, modann, toplumsal cinsiyetin kltrel dfla vurumlarnn, kitle iletiflim
aralarnn, bofl zamanlarn, yeni edebiyatn, kimliin ve kimlik ideolojilerinin in-
celendii genifl bir alan olarak tanmlanabilir.

Uygulamal Antropoloji
Artk antropologlar yalnzca eflitli kltrleri incelemek, mevcut sorunlar sapta-
mak ve bunlarn nedenlerini arafltrmakla yetinmemekte; toplumsal ve kltrel so-
runlarn zmnde yapc bir rol oynamaya da alflmaktadrlar. Bu abalar sonu-
cunda uygulamal antropoloji domufltur. Bugn insanlar ve toplumlar, dnya
ekonomik sisteminden ve kreselleflmeden kaynaklanan yeni durumlara uyum ve
uyarlanma sorunlar yaflamaktadr. Zira artk salkl ve btnl koruyarak uyar-
lanmay salayacak genifl zamanlar yoktur. Geliflmeler ok hzl ve ok etkilidir.
Teknoloji bir yandan doal afetlerle bafla kma kapasitesini arttrsa da, te yandan
ekolojiye geri dnflsz zararlar verebilmektedir. Bu durum, pek ok kk lek-
li topluluun yaflam alanlarn tehdit etmektedir. Bu trden bir geliflme, eski hayat-
larn srdrmeye alflan pek ok yerli halkn yeni hastalklar ve yer yer soykrm-
lar yznden lmn, pek ounun da ala ve yetersiz beslenmeye maruz kal-
masn, bu topluluklarn evresel zenginliini oluflturan ve bir anlamda onlarn ya-
flam gvencesi olan birok hayvan ve bitki trnn yok olmasn, evre kirlenme-
sini ormanszlaflmay, nkleer tehditleri, kimi yerlerde mlkszleflmeyi ve toprak-
szlaflmay getirmifltir. Bunlar insanlk adna pahal maliyetlerdir. Bunun gibi, hzla
kalknmaya alflan ekonomisi azgeliflmifl lkeler de insanlarna benzer sorunlar
yaflatmaktadr. Dolaysyla kalknma ile insan varl arasnda bir atflma domak-
tadr. Uygulamal antropoloji bu uyumsuzluun giderilmesine ynelik sistemli a-
balar kapsar. Kalknma projelerinin ve endstri yatrmlarnn insana ve evreye
verdii zarar en aza indirmeye olanak verecek toplum ve kltr arafltrmasn y-
rten antropologlar, bylelikle kltrel ve ekolojik zenginliin iktisad geliflmeye
feda edilmemesine alflrlar. Zira iktisad geliflme geici bir zenginlik ve refah ya-
ratsa da, bu geliflme pahasna yok edilen insan ve evresel zenginliin bir daha
geri getirilemeyecek olmas, bu geliflmenin insanla gerek maliyetini artrr. Ba-
raj projeleri, boru hatt yapmlar, endstri blgelerinin gelifltirilmesi, enerji santral-
lerinin yaplmas, ormanlarn youn retime ve endstriyel tarma almas, bu gi-
bi sonular dourur. O yzden bugn kalknma projelerinin pek ou, oluflturaca-
toplumsal ve evresel etkiyi de lme gerei duymaktadr. Artk bu arafltrma s-
recine youn biimde antropologlar da katlmakta ve bu sayede uygulamal antro-
polojiye iliflkin genifl bir birikim oluflmaktadr.

Endstriyel Antropoloji
Endstri toplumunun ihtiyalar, fiziksel antropolojinin de bu ynde yeni teknik ve
yntemler gelifltirmesine yol amfltr. Ergonomi de denilen endstriyel antropolo-
ji, fiziksel antropoloji ile antropometrinin en yeni uygulama alandr. nsanlarn Antropometri: nsan
kullanmna sunulan makinelerin, aralarn, mobilya ve giysilerin tasarlanmasnda bedeninin ve iskeletinin
boyut, biim ve bileflim
antropometriden faydalanlarak belli standartlar oluflturulmufltur. rnein okullar- ynnden llmesidir.
da kullanlan mobilyalar, askerler iin hazrlanan niformalar, otomobillerin i do-
nanm, uaklarda kokpitlerin tasarm gibi konularda endstri antropolojisinin ve-
ri ve tekniklerinden yararlanlmaktadr.
172 Antropoloji

zet

N
A M A
Kentleflme hangi dinamiklerle ortaya kmfltr
1 ve tarmsal retim dflndaki tabakalaflma nasl
domufltur?
Kentleflme tarmda ortaya kan retim fazlasnn
yaratt deerin rndr. Bylelikle tarm dfl
meslek ve tabakalar ortaya kmfl, tarma hizmet
eden pazar ve yan ihtiyalarla btnleflen yeni
bir mekn, kent, domufltur.
N
A M A
Servetin belli merkezlerde birikimiyle birlikte or-
4 taya kan dnya ekonomik sistemi iinde eflit-
sizlik nasl ortaya kmfltr ve blgeler buna g-
re nasl iktisad bir hiyerarfli iine girmifltir?
Bu erevede merkezinde zengin Bat lkeleri-
nin olduu yeni bir iktisad dnya hiyerarflisi
oluflmufltur. nceleri Dou ile Bat arasnda g-
rlen bu eflitsizlik, kreselleflme ile birlikte bir

N
Kuzey-Gney ikiliine dnmfltr. Bu iktisad hi-
Tarmda ortaya kan yksek art-rn devletle- yerarfli ve dnflm eflitli kavramlar ve kuram-
A M A

2 rin oluflumunu nasl beslemifltir ve bu temelde lar araclyla anlafllmaya alfllmaktadr.

devlet bir kurum olarak nasl geliflmifltir?
Kentleri besleyen retim fazlas, rgtl bir yeni
siyasal sistemin de kayna olmufltur. Buna dev-
let diyoruz. Devlet zor kullanma aralarna, yani
orduya; adalet sistemine, yani hukuka; karar al-
ma srelerine, yani hkmet etmeye dayanr.
Bafllangta btn bunlar tek bir merkezde top-
lanp dinsel iktidarla birleflik biimde hkmeder-
ken, zamanla bu gler arasnda ayrflma olmufl
ve devlet eflitli egemen gruplar ve siyasal se-
kinler ittifaknn temel kurumu olarak geliflmifltir.
N
A M A
Endstri toplumu iinde kltr nasl dnflmfl-
5 tr ve buna bal olarak antropoloji ne gibi yeni
alanlara almfltr?
Endstri toplumu, kltr dnfltrmfltr. Kal-
knma ve byme esasl ekonomik bakfl as
yerel kltrlerin ve onlarn uyarland evrenin
hzla zarar grmesine yol amfl; antropoloji de
bu yeni durum karflsnda yeni kuramsal aralar
ve alanlar gelifltirmifltir.

N
A M A
Endstri devrimiyle birlikte ne gibi deiflmeler ya-
3 flanmfltr ve yeni yaflam biiminin temel zellik-
leri nelerdir?
18. yzyln sonlarnda ortaya kan Endstri Dev-
rimi ile yeni bir toplumsal, siyasal ve kltrel d-
zen ortaya kmfltr. Ekonominin merkezi tarm-
dan endstriye kayarken, devletler de anayasal
ve laik kurumlarn denetimi altna girmifltir. Te-
mel yerleflme mekn da bylelikle kent olmufl-
tur. yaflanan byk teknolojik deiflim, nfusu
ve ekolojiyi etkilemifl; bir taraftan byk bir n-
fus artfl grlrken, te taraftan endstrinin ve
nfusun basks altndaki evre byk zararlara
uramfltr. Bafllangta kyllerin iflileflmesine
ve kitlesel retime dayanan bu yeni ekonomi,
zamanla, zellikle kreselleflme dediimiz et-
kiyle birlikte, tketim toplumuna ve hizmet sek-
trnn egemen olduu yeni bir grntye b-
rnmfltr. Bu deiflimler, kltr de dnfltr-
mfl; kltr alannda yeni eilimler, kavramlar
ortaya kmfltr.
 nite 7 - Kent, Devlet ve Endstri 173

Kendimizi Snayalm
1. lk kentler nerede ortaya kmfltr? 6. Afladakilerden hangisi milliyetiliin hedeflerin-
a. in den biri deildir?
b. Afrika a. Ulusal bir kltre sahip olmak
c. Avrupa b. Ulusal bir kimlie sahip olmak
d. Msr c. Ulusal bir ekonomiye sahip olmak
e. Mezopotamya d. Kozmopolit bir kltre sahip olmak
e. Ulusal bir yasama/yrtme organna sahip olmak
2. Afladakilerden hangisi ilk devletlerin ortaya k-
7. Afladakilerden hangisi youn endstriyel tarmn
masnda etkisi olan faktrlerden biri deildir?
bafllamasyla birlikte tarmda ortaya kan deiflimler-
a. Artk-deerin ortaya kmas
den biri deildir?
b. Kentlerin geliflmesi a. Tarm alannda yeni uzmanlaflmalarn ve mes-
c. Askerlik kurumunun geliflmesi leklerin ortaya kmas
d. Halklarn ulus bilinlerinin geliflmesi b. nsan gcne olan ihtiyacn artmas
e. Tarm dfl ifller ve mesleklerin geliflmesi c. Gbre, tohum, mazot gibi kaynak kullanmnn
artmas
3. Afladakilerden hangisi devletin temel ifllevlerin- d. Tarmda makine kullanmnn artmas
den biri deildir? e. retilen rnlerin deiflmesi
a. retim aralarn ve reticileri korumak ve gelifl-
tirmek 8. Azgeliflmifl lkelerin, Batl modelde bir endstrilefl-
b. retim iliflkilerini korumak ve gelifltirmek meyi benimseyip, doru biimde uyguladklar lde
c. Bireyler arasndaki toplumsal ve ekonomik eflit- Batnn geliflmifllik dzeyine ulaflacan ne sren ku-
ram afladakilerden hangisidir?
lii korumak ve devamn salamak
a. Modernleflmeci kalknma kuram
d. Devlet aygtn gl tutmak
b. Bamllk kuram
e. Devletin toplum stndeki yerinin srekliliini
c. Dnya sistemi kuram
salamak
d. Emperyalizm kuram
e. dnya kuram
4. mparatorluk ideolojisi olarak bilinen ideoloji ve
ynetim modeli kime dayandrlmaktadr? 9. Afladakilerden hangisi popler kltrn rnleri-
a. Jl Sezar nin zelliklerinden biri deildir?
b. Byk skender a. Halk tek tip bir tketici kitlesi olarak alglyp,
c. Kanun Sultan Sleyman buna ynelik rnlerin retilmesi
d. Fatih Sultan Mehmet b. Halkn kendisine sunulan rnleri belirleme im-
e. Napolyon Bonapart kannn bulunmamas
c. Halkn yaratc ve gelifltirici olarak retim sreci-
5. Burjuvazinin siyasi sistem iinde yer bulmasna ve ne katlmas
anayasal bir rejime geifle imkan salayan iki byk si- d. rnlerin ticari ve endstriyel kurumlarca re-
yasal devrimden biri 1789 Fransz Devrimidir. tilmesi
e. rnlerin tketime ynelik olmas
Buna gre dier siyasal devrim afladakilerden
hangisidir?
10. Farkl kltrlerin yesi olan insanlarn endstriyel
a. 1640 ngiliz Devrimi
toplum ierisinde (rnein metropollerde) kendi klt-
b. 1917 Sovyet Devrimi
rel kimliklerini koruyarak birarada yaflad bir toplum
c. ran slam Devrimi modeli nasl adlandrlmaktadr?
d. 1905 ran Devrimi a. Modern toplum
e. 1908 kinci Meflrutiyeti b. Bat modeli
c. Ideal toplum
d. Hoflgr toplumu
e. okkltrllk
 174 Antropoloji

Yaflamn inden Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. e Yantnz doru deilse Kentleflme ve Tarm
Dfl Tabakalaflmann Douflu blmn
yeniden gzden geiriniz.
07.09.2004
2. d Yantnz doru deilse Devletin Geliflimi

Tketim lgnl Kyameti aryor (. Yurtu)

Worldwatch Enstitsnn arafltrmalarn ieren ve TE-
MA Vakf tarafndan yaynlanan Dnyann Durumu ra-
3. c

4. b
blmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz doru deilse Devletin Geliflimi
blmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz doru deilse Devletin Geliflimi
poru, aflr tketimin dnyay tkettiini vurguluyor. blmn yeniden gzden geiriniz.
nsanolunun ruhundaki din, aile ve toplum ve sosyal- 5. a Yantnz doru deilse Endstri Toplumu ve
leflme duygular, yeni dnya insannda yerini sahip ol- Yeni Yaflam Biimi blmn yeniden gzden
ma ve tketme drtlerine brakyor. Tketim, milyar- geiriniz.
larca insanda yeni bir bamszlk duygusu yaratyor. 11 6. d Yantnz doru deilse Endstri Toplumu ve
Eyll saldrlarnn ardndan Amerika Baflkan George Yeni Yaflam Biimi blmn yeniden gzden
W. Bushun halka hitaben yapt konuflmada Alflverifl geiriniz.
merkezlerine gidip bir fleyler satn almann bir vatan- 7. b Yantnz doru deilse Endstri Toplumu ve
dafllk grevi olduunu vurgulamas bile tketim olgu- Yeni Yaflam Biimi blmn yeniden gzden
sunun ne denli bir g olduuna iflaret etmeye yetiyor. geiriniz.
Ancak ne yazk ki arafltrmalara gre, kiflisel mutlulu- 8. a Yantnz doru deilse ktisadi Eflitsizliin
un temeli olarak grlen para bile, ylda 13 bin dolar Yaylmas, Azgeliflmifllik ve nc Dnya
kazanca ulaflncaya kadar ifl gryor. Daha yksek ge- blmn yeniden gzden geiriniz.
lir elde edenler, daha ok mutlu olamyor. Yani tketi- 9. c Yantnz doru deilse ktisadi Eflitsizliin
min olmazsa olmaz para ile saadet olmuyor. Yaylmas, Azgeliflmifllik ve nc Dnya
blmn yeniden gzden geiriniz.
Gelecek de Tketimin Esiri 10. e Yantnz doru deilse okkltrllk, ok-
evre, sosyal ve ekonomik konular zerine kapsaml kltrclk ve Antropolojide Yeni Ynelimler
alflmalar bulunan Worldwatch Enstitsnn dll blmn yeniden gzden geiriniz.
ekibi tarafndan arafltrmalar gereklefltirilen ve Trki-
yede TEMA Vakf tarafndan yaynlanan Dnyann Du-
rumu 2004 raporu, tam da bu yaraya parmak basyor.
tketim olgusunun masaya yatrld arafltrma sonula-
r arpc: Tketim arzusu, zengin, yoksul demiyor, ya-
flam kalitesini erozyona uratyor... TEMA Vakf tara-
fndan Trkeye kazandrlan arafltrma kitab, toplam
37 lkede yaynland. Kitapta, hepimizin, her gn yal-
nzca kendi toplumumuzu deil tm dnyay ve gelece-
i de etkileyecek nemli kararlar aldmza dikkat eki-
liyor ve gereinden fazla; ya da hatal tketimin hem
salmz hem de doal evreyi atefle attn gzler
nne seriyor. Ancak manzara o kadar da mitsiz deil.
Kitapta, gda, su, enerji, tketim politikalar ve iyi bir ya-
flamn yeniden tanm yaplyor, daha az tketen bir top-
lum yaratmann mmkn olup olmad sorgulanyor ve
ardndan bunun iin gerekli koflullar sralanyor. (...)

 nite 7 - Kent, Devlet ve Endstri 175

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Sra Sizde 4
Osmanllardaki tmar sistemiyle Avrupadaki fief sistemi Evet youn tarmn ar bir bedeli vardr: Tarmda kim-
birbirine benzerdir. Ancak Avrupa sisteminde fief sahi- yasal girdi kullanmnn, zellikle yapay gbre ve b-
bi, kral ya da imparator karflsnda hukuken daha zerk- cek ldrclerin, hem alflanlar hem de evre zerin-
tir. Bu hukuk zerkliin yannda fief sahibi topran de sal ve ekolojiyi tehdit edici etkileri ortaya kmfl,
miraslarna brakr. Ancak Osmanl sisteminde bu ilke bu yzden pek ok tarm alan ve ekolojik nifl elden
olarak mmkn deildir. Devlet isterse tmar verdii si- kmfltr. Youn tarmn ihtiya duyduu youn sula-
pahiyi oradan alabilir, yerini deifltirebilir, lmesi halin- mann bir sonucu da topran tuzlanmas ve oraklafl-
de de ayn topra baflkasna dirlik olarak verebilir. masdr. Bunun yan sra enerji maliyetlerinin yksekli-
i ve tarm kredilerinin borlanma zerinde yaratt
Sra Sizde 2 yk, hem lke ekonomilerini hem de tarmclarn birey-
Tarm devletinde yaflayan bir kifli siyasal bir varlk ola- sel ekonomilerini zorlamaktadr. Bu olumsuz geliflme-
rak kabul edilmez, bu yzden hak ve devleri rf ola- ler, bafllangta youn endstriyel tarmn yaratt zen-
rak belirlenir. Haklarnn erevesi genellikle dinen ya ginlii ortadan kaldrd gibi giderek kentlere ve baflka
da rfen izilmifltir ve mensup olduu cemaatin kural- lkelere g eden bir iflsizler ordusu da yaratmfltr.
larna gre yaflar. Devletin onu kendi ideolojik yneli-
mi erevesinde dnfltrmek ya da eitim-retime Sra Sizde 5
tabi tutmak gibi bir sorunu yoktur. Oysa modern dev- Tketim kltrn douran endstri toplumunun ikti-
lette yurttafl siyasal bir varlktr ve devletin ynetim erk- sad yapsndaki deiflmedir. Endstri toplumu bafllan-
leri meflruiyetlerini o siyasal varlktan alrlar. Ayrca bu gta retim temelinde rgtlenmiflti. retim kitlesel bi-
siyasal konumlanma nedeniyle, devletin her bireyi ken- imde fabrikalarda yaplyor, fabrikalarda ok sayda ifl-
di belirledii yurttafllk ilkeleri erevesinde yetifltirme i alflyor ve bunlar kalabalk kentlerde barnyordu.
ve ynlendirme ihtiyac ortaya kar. devlet bu ynde Ancak retim artfl, rekabet koflullar ve biliflim devrimi
modern kurumlar vastasyla yurttafl sayd bireyle de- yeni alanlar yaratt ve toplum iindeki retici nfusu
vaml temas halindedir. Ayrca meflruiyetin kayna ol- belirli bir dzeyde tuttu. Bununla birlikte youn ve ok
mas yznden ve yurttafllk haklarndan yararlanmak kiflinin alflt hizmet alanlar ortaya kt. Bu alanlarn
iin bireyin, kendi iradesinin soyut tecellisi olan devle- yaratt katma deer zamanla retici sektrlerin yarat-
te karfl ykmllkleri doar, askerlik gibi, vergi ver- t katma deeri ok ok aflt ve kendisini retimdeki
mek gibi, belirli trenlere ifltirak gibi, belirli hizmetleri koflullarda deil tketim ortamlarnda var eden genifl
grmek gibi, oy vermek gibi vs. bir nfus meydana geldi.

Sra Sizde 3
nsanlk en uzun sreyle avc-toplayc bir yaflam ve ge-
im tarz iinde yaflamfltr. Bu dnem yaklaflk olarak 2-
2,5 milyon yl srmfltr. Tarm dneminin sresi yak-
laflk 10 bin yl kadardr. Endstri a ise henz 19.
yzylda bafllamfltr, yani 200 yllk bir gemifli vardr.
Bununla beraber Endstri anda yaflanan teknolojik
ve toplumsal geliflmeleri dflnrsek en hzl deiflim ve
dnflmlerin bu ada gereklefltiini syleyebiliriz.
176 Antropoloji

Yararlanlan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
Amin, S. (1991). Eflitsiz Geliflme (ev. A.Kotil). s- Redfield, R. (1956). Peasant Society and Culture.
tanbul: Arba Yaynlar. Chicago.
Aydn, S. (1993). Modernleflme ve Milliyetilik. Riesman, D. (1961). The Lonely Crowd. New York ve
Ankara: Gndoan Yaynlar. Londra: Yale University Press.
Anderson, B. (1993). Hayali Cemaatler. Milliyetili- Taylor, C. vd. (1996). okkltrclk. (Der. Amy
in Kkenleri ve Yaylmas (ev. .Savaflr). Is- Gutmann). stanbul: Yap Kredi Yaynlar.
tanbul: Metis Yaynlar. Tilly, C. (2001). Zor, Sermaye ve Avrupa
Bates, D.G. (1996). Cultural Anthropology. Needham Devletlerinin Oluflumu (ev. K. Emirolu).
Heights, Mass.: Allyn&Bacon. Ankara: mge.
Baumann, G. (2006). okkltrllk Bilmecesi: Tocqueville, A. (1995). Eski Rejim ve Devrim (ev. T.
Ulusal, Etnik ve Dinsel Kimlikleri Yeniden Ilgaz). Ankara: mge.
Dflnmek (ev. I.Demirakn). Ankara: Dost Wallerstein, I. (1974). The Modern World-System:
Yaynlar. Capitalist Agriculture and the Origins of the
Childe, V.G. (1978). Kendini Yaratan nsan: nsann European World-Economy in the Sixteenth
alar Boyunca Geliflimi (ev. F.Karabey- Century. New York: Academic Press, Inc.
Ofluolu). stanbul: Varlk Yaynlar.
Cipolla, C.M. (1980). Tarih Boyunca Ekonomi ve
Nfus. (ev. M.S.Gezgin). stanbul: Tur Yaynlar.
Cockcroft, J.D., Frank, A.G. ve Johnson, D.L. (1972).
Dependence and Underdevelopment: Latin
Americas Political Economy. New York: Anchor
Books.
Douglas, M. ve Isherwood, B. (1999). Tketimin
Antropolojisi (ev. E.A.Aytekin) Ankara: Dost
Yaynlar.
Emirolu, K. ve Aydn, S (2003). Antropoloji Szl.
Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar.
Emirolu, K., Danflolu, B. ve Berberolu, B. (2006).
Ekonomi Szl. Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar.
Gellner, E. (1983). Nations and Nationalism. Oxford:
Basil Blackwell.
Gven, B. (1974). nsan ve Kltr. stanbul: Remzi
Kitabevi Yaynlar.
Hill, C. (1983). 1640 ngiliz Devrimi (ev. N.
Kalaycolu). stanbul: Kaynak Yaynlar.
Hobhause, H. (2007). Deiflim Tohumlar: nsanlk
Tarihini Deifltiren 6 Bitki (ev. G. fien), stanbul:
Doan Kitap Yaynlar.
Hobsbawm, E.J. (1989). Devrim a: 1789-1848 (ev.
J.Ergder ve A.fienel). Ankara: V Yaynlar.
Lewis, O. (1971). flte Hayat (ev. V. elikbafl). stanbul:
E Yaynlar.
Polanyi, K. (1986). Byk Dnflm: amzn
Siyasal ve Ekonomik Kkenleri (ev. A. Bura).
stanbul: Alan Yaynclk.
 8
177

Akrabalk ve
Toplumsal Cinsiyet

Kaynak: www.kucukcekmece.bel.tr/toplu_nikah.htm

Evlenme ve bu yolla aile ve akrabalk alar kurma tm insan topluluklarnda

rastlanan bir durumdur. Dolaysyla evlilik ve akrabalk evrenseldir. Ancak evlilik
ve akrabalk sistemleri ayn zamanda byk bir kltrel eflitlilik gsterir. Modern-
leflmeyle birlikteyse evlilie onay veren ve evlilikle ilgili konular dzenleyen bir oto-
rite olarak devlet n plana kar. Yukardaki fotorafta Kk ekmece Belediyesi
tarafndan bir devlet hizmeti olarak kylan toplu nikah grlmektedir.

Amalarmz

N
Bu niteyi tamamladktan sonra,
En temel toplumsal kurumlardan biri olan evlilik ne tr bir ifllev grr ve kl-

N
trlere gre farkllk gsterir mi?
Akrabalk sistemleri toplumsal olarak ne tr bir ifllev grr ve kltrlere gre

N
farkllk gsterir mi?
Kadn ve erkeklerin rol ve statlerini, davranfl ve tutumlarnn belirleyen bi-
yolojik cinsiyetin tesinde kltrel olarak yaplandrlmfl bir toplumsal cinsi-
yet var mdr?
sorularna yant verebilecek bilgi birikimine sahip olacaksnz.
178 Antropoloji

rnek Olay

(...) Benim alflmam boyunca kaldm hanenin reisinin karsyla arasnda 10

yafltan fazla fark vard, kadn erkekten yafllyd. Evlilikleri bir levirate yani len
aabeyin karsyla evlenmeydi. Bu evliliin nedenlerinin baflnda ev sahibimin
aabeyinin askerde lmesi ve ikinci karsnn ok gen ocuksuz dul kalmas geli-
yordu. Dier nedenler kadnn ikinci kadn ve karlarak evlenmifl olmas, gzel-
lii, afliretin saygn bir ailesine mensup olmas ve nfuzlu erkek akrabalar olma-
syd. Ev sahibim karsyla evlenmek iin on sene beklemifl ve ergen olunca evlen-
miflti. fiimdi kendisi krk yafllarnda, kars ise altmfllarna yaknd. Karsn yola
getirmek ve gzn korkutmak iin kulland en sk tehdit ikinci kez evlenmekti,
ama karsnn da ona dolayl da olsa mesaj kinci kadn getirirsen, grrsn.d.
Erkek evde kontrol srdrme ve huzuru muhafaza etme zorunda olduundan
bu ciddi bir tehditti. (...)

Kaynak: Yaln-Heckmann, L. (1990). Afliretli Kadn: Ger ve Yar-Ger Top-

lumlarda Yeniden retim ve Cinsiyet Rolleri. Tekeli, fi. (Der.). Kadn Bakfl A-
sndan 1980ler Trkiyesinde Kadn. stanbul: letiflim Yaynlar., s.264.

Anahtar Kavramlar
Evlilik Hane
Aile Cinsiyet
Akrabalk Toplumsal Cinsiyet
Soy Ensest Tabusu

indekiler
GRfi
EVLLK VE ALE
AKRABALIK VE SOY
CNSYET VE TOPLUMSAL CNSYET
 nite 8 - Akrabalk ve Toplumsal Cinsiyet 179

GRfi
Btn insan topluluklar, soylarnn devam iin birbirinden farkl olabilen evlilik
sistemleri ve bunlara bal akrabalk alar oluflturmufllardr. Evlilik, en basit tan-
myla, ergenlik dnemine girmifl (yani reme yetenei olan) erkek ve kadnlarn,
remek (ocuk sahibi olmak), ocuklarn yetiflmesini salamak ve iktisad ve top-
lumsal olarak yeni bir btnlk oluflturmak iin, iinde yafladklar toplumca tann-
mfl ve onay verilmifl birliidir. Kimi toplumlarda evlilik iliflkisi, ergenlik ana gir-
memifl bireylerin ilerideki birlii iin verilmifl szler biiminde de bafllayabilir. B-
tn toplumlar, farkl tarihleri iinde farkl evlilik biimleri gelifltirmifllerdir. Ancak
bu durum evliliin evrenselliini ortadan kaldrmaz. Akrabalk ise soy ve evlilik
yoluyla kltrel olarak kabul edilmifl toplumsal iliflkiler a olarak tanmlanabilir ve
bu iliflkiler btn toplumlarda evrensel bir nem taflmaktadr. Akrabalk insan t-
rnn icat ettii ilk toplumsal ve kltrel otorite kayna olarak da tanmlanabilir.
nk btn insan toplumlar herhangi bir akrabalk sisteminin varln, meflrulu-
unu ve deiflen llerdeki yaptrmc gcn (otoritesini) kabul eder.
Bu evrensellik, belirli bir lye kadar biyolojik zorunluluklarn bir sonucudur.
nk soyun devamn salayacak olan insan yavrusu, kendi ihtiyalarn karflla-
mak bakmndan, uzunca bir sre belirli yeteneklerinin geliflmesini beklemek du-
rumundadr ve bu srete aresiz ve baflkalarna baml yaflamak durumundadr.
Her ne kadar akrabalk sistemlerinin biyolojik bir temeli olsa da, her toplumun
kendi kltr tarihi iinde insanlarn akrabal tanmlama biimleri ve bu sistem
araclyla toplumsal, kltrel ve iktisad sorunlar zme tarzlar, onun kltrel
bir boyut kazanmasna, kltrel anlamlarla yklenmesine ve belirli norm, kural ve
deerlerle bezenmesine neden olmufltur. Evlilik ve akrabalk evrenseldir ama fark-
l toplumlarda, evlilik ve akrabalk biimleri farkl olacak, onlara yklenen anlam-
lar, iliflkili adlandrmalar, tanmlama ve snflandrmalar farkllk arz edecektir. By-
lece evlilik ve akrabalk zerinden bir kltrel eflitlilik ortaya kmaktadr.
Cinsiyet de byledir. nsan tr, dier canllarda olduu gibi iki farkl cinsiyet-
le temsil edilir. Bu biyolojik bir evrensel gerekliktir. Cinsiyet biyolojik olduu hal-
de insan toplumlar cinsiyetlere kltrel anlamlar yklemifl, onlardan beklenen
toplumsal, kltrel ve iktisad roller kltr iinde belirlenmifltir. O nedenle antro-
poloji, cinsiyete bakarken onda biyolojik deil toplumsal bir yan grr. Bu yzden
kullandmz kavram toplumsal cinsiyet kavramdr. Her toplum, kendi kltr
iinde cinsiyetlerin anlam ve rollerini, onlarn biyolojik biimlenmelerinden ba-
msz olarak infla etmifltir.

EVLLK VE ALE
nsana yakn trler de dahil olmak zere hayvanlarn byk bir blmnde rast-
lantsal cinsellik ve reme davranfl egemendir. Ancak insan toplumlar, kadnla
erkek arasndaki iliflkileri rastlantsal cinsellik ve besin deifliminin tesinde bir ku-
rallar, normlar ve deerler sistemine balamfltr. Toplumlarda bu iliflkileri dzen-
leyen kuruma evlilik ad verilir. Evlilik, baflta soyun devamn salamak ve dier te-
mel cinsel ve iktisad ihtiyalar gidermek iin erkek ile kadn arasnda toplumun
onaylad bir birlik olarak tanmlanabilir.

Evlilik ve Uyarlanma
Evliliin kurumsallaflmasna dayanak teflkil eden asl etken, insan yavrusunun
uzun sreli bamlldr. nsan yavrusu, doduu andan itibaren -drt yl
180 Antropoloji

Fotoraf 8.1 boyunca tam gn bakma ihtiya duyar ve alt yaflna gelene (o-
cukluktan kana) dek annenin ona gz kulak olmas gerekir
Bir Anne ve ocuklar
(Fotoraf 8.1 Bir anne ve ocuklar). Bakma ihtiya duyulan d-
nem insan iin primat trleri iinde en uzun sreyi kapsar (bkz.
Tablo 8.1). Bu durum zellikle kk-lekli avc-toplayc ve
tarmc topluluklarda yavrunun bakmn stlenen kadn geim
etkinliklerinden uzak tuttuu iin, o da geim iin baflkalarna
baml durumdadr. ocuun ve bakcsnn geimini gvence
altna almann en yaygn, kltrel olarak tannmfl ve gvenli yo-
lu evliliktir. Pek ok kltrde akraba olarak tanmlanmfl baflka
baz kifliler zaman zaman bu sre iinde rol alsalar da, evli if-
tin roln tmyle stlenen bir akrabalk sistemine pek rastlan-
Kaynak: Hatice Yeflildal Arflivi maz.

Tablo 8.1 Tr Gebelik Sresi (Gn) ocukluk Sresi (Yl)

eflitli Maymun
Trlerinde ve Makak Maymunu 168 1,5
nsanda Gebelik ve Orangutan 233 2
Anneye Bamllk
(ocukluk) Sreleri fiempanze 238 3
Goril 265 3+
Kaynak: Arsebk,
1990, s.23 nsan 266 6

Evliliin ikinci nemli ifllevi cinsel rekabet sorununu gidermesidir. Dier trle-
rin aksine insan erkeinin ve diflisinin cinsel faaliyete srekli ak olmas, topluluk
iinde ykc ve topluluu zc bir rekabete yol aabilir. Dolaysyla evlilik yo-
luyla, kimin kimle cinsel iliflki kurma izninin olduu tannmfl olduundan, bu re-
kabetin nne geilir ve srekli talep edilebilen cinsel iliflkilere bir istikrar kazan-
drlmfl olur.
Evliliin nc ifllevi iktisaddir. Evlilik yoluyla kurulan birlik, cinsel ifl bl-
mn ve cinslerin birbirinin emeinin rnnden yararlanmasn dzenler. Byle-
likle evlilik yoluyla iktisad bir birim olan hane ortaya kmfl olur. nsann toplum-
sal ve kltrel biimlenmesine n ayak olan avc-toplayc hayat, bu iktisad iliflki-
nin kurulmasnda nemli bir rol oynamfltr. Avc-toplayclarda, zamannn byk
blmn ocuk bakmna ayrmak zorunda olan kadn genellikle toplaycla ve
kk hayvanlarn yakalanmasna, erkek ise, bu ykmll olmad iin, daha
fazla hareketlilik ve daha uzun zaman topluluktan ayrlmay
Fotoraf 8.2
gerektiren avcla, yani geim etkinliine ynelmifltir. Bu
Bir Krefl yorum, erkein kadn zerindeki tahakkmn ve stnl-
n meflrulafltran ideolojik bir yorum olarak alglanabilir.
Ancak bu karm, sadece kadnla yavrusu arasndaki uzun
sreli bamllk iliflkisinden tremektedir. Yoksa bugnn
modern koflullarnda, bakm ifllevini yerine getiren pek ok
kurumun ortaya kmasyla birlikte, kadnla yavrusu arasn-
daki bamllk iliflkisinin byk lde gevfledii, bununla
balantl geleneksel iliflki biimlerinin trplenmeye baflla-
d ve kadnn buna bal olarak toplumsal ve iktisad an-
lamda zgrlefltii grlmektedir (Fotoraf 8.2 Bir Krefl).
 nite 8 - Akrabalk ve Toplumsal Cinsiyet 181

Sonuta evlilikte vcut bulan bu bamllk iliflkisi bir tr uyarlanma zorunlu-

luudur. Toplum karmaflklafltka ve modernlefltike bir uyarlanma stratejisi ola-
rak evliliin rol azalmakta ve evlilik gittike kiflisel bir tercihin konusu haline
gelmektedir. Kk-lekli toplumlarda, efl arayanlar ve efli lmfl dullar dflnda,
o kltrn yetiflkin sayd bireylerin tmnn evli olmas olaandr. nk bu
tr toplumlarda evlilik ayn zamanda bir toplumsal stat salar. Sz gelimi Brezil-
ya Amazonlarnda yaflayan Mundurucularda bekrlara ve evlenme yafl getii
halde evlenmemifl olanlara toplumsal bir rol tannmaz. Buna karfllk modern
kentli toplumlarda toplumsal rol kazandran fley, evlilik kurumu deil kiflilerin
uzmanlaflma ve tabakalaflma yoluyla toplumda iflgal ettikleri mevkilerdir. Burada
evliliin kk lekli toplumlarda karfllk geldii temel ifllevlerden bazlarn yi-
tirdii grlmektedir.

Evlilik Yoluyla Oluflan Toplumsal Alar ve Mbadele liflkileri

Kadnla erkein evlilik ba, bu iki bireyin tesinde daha genifl bir akrabalk ve ar-
kadafllk evresi yaratr. Bu yeni toplumsal alar yoluyla ift, yeni iktisad olanak-
lara, yeni dayanflma iliflkilerine ve siyasal balantlara alabilir. Tm toplumlarda
evlilik yoluyla oluflturulan balar farkl amalara yarayabilmektedir. Bu yolla ifl
bulmak, yeni statler edinmek, yeni barnma olanaklar salamak ya da bor para
bulmak kolaylaflabilir. Himayecilik ya da kayrmaclk (kliyentalizm) ad verilen
iliflkiler de bu balamda kazanlr. Bizim toplumumuzda daysn bulmak, days
olmak gibi deyimler bu iliflkiyi im eder. Dayclk (nepotizm) da denilen bu ei-
limde, kiflilerin yeterli ya da yetenekli olup olmadklarna baklmakszn yaknlar
tarafndan kayrlmas sz konusudur. Akrabalk terimleri de bu iliflkiyi akla getire-
cek gndermeler ierir. rnein insann eflinin annesi ve babas onun da annesi
ve babas haline gelir, bylelikle efl kendi anne ve babasndan bekledii himaye
ve dayanflmay eflinin anne ve babasndan da bekleyebilir hale gelir.
Evlilik ayn zamanda bir mdabele iliflkisinin de kurulmasn salar. Evlenen ta- Drahoma: Bafllk parasnn
raflar evlilik yoluyla karfllkl hak ve ayrcalklar yaratan bir kaynak ve kifli mba- tersi olan bu uygulamada
kadnn ailesi erkek tarafna
delesine girerler. eyiz, drahoma, niflanllk armaanlar, bafllk paras bu mbade- bir tr dn hediyesi olarak
le iliflkisinin iktisad aralardr. Ayrca berder ve karfllkl yeen evlilikleri gibi ta- para veya mlk verir.
kasa dayal evlilik biimleri de bu mbadeleyi salar. Evliliin bir mbadele iliflki-
si olduu tezi Lvi-Straussa aittir. Lvi-Strauss kk lekli toplumlar zerinde
yapt arafltrmalarda, evliliin gruplar arasnda bir kadn takas olduunu bulgu-
lamfltr. Lvi-Straussun tespitlerine gre gruplarn baflka hangi grup ya da gruplar-
la evlilik iliflkisi kurabileceini ya da kuramayacan belirleyen basit sistemler ve
kimlerle evlenilebileceini belirleyen ama evlenilemeyecek kiflileri tespit etmeyen
karmaflk sistemler vardr. Ayrca yine ayn arafltrmacya gre belirli bir grubun be-
lirli bir baflka gruba kz alp verdii dorudan (simetrik) takas sistemleri ve kadn-
larn sadece belirli bir yne doru takas edildii dolayl (asimetrik) takas sistemle-
ri vardr.
Dorudan takasta A ile B grubu karfllkl olarak birbirinden kz alp verir. Eer
takas ayn kuflak iinde gereklefliyorsa buna dolaymsz dorudan takas ya da
kzkardefl takas ad verilmektedir. Karfllkllk kuflaklar aflan bir sre iinde, ku-
flaklar arasnda sz konusuysa, bu da gecikmeli dorudan takas adn alr. Berder
ve paralel ve apraz yeen evlilikleri birer dolaymsz dorudan takas biimidir.
Dolayl (ya da asimetrik ) takasta ise karfllkllk deil, ortak gruplar sz konusu-
dur. A Grubu Bye, B grubu Cye, C ise Aya kz verir. Gneydou Asya toplumla-
182 Antropoloji

rnda (rnein Bataklarda) grlen evlilik ittifak kltr ad verilen biimde bu

tr evlilik iliflkileri grlr. Burada efl verenler, efl alanlardan daha stn saylr. Ev-
lilikler srasnda gerekleflen armaan deifl tokufllar ittifaklar glendirir ve yayar.

ve Dflevlilik Biimleri
evlilik (endogami) kiflinin kendi grubu iinden, dflevlilik (egzogami) ise dflar-
dan evlenmesidir. evlilik, grup iinden evlilik olduu iin grubu dflarya kapal
tutar ve mlk, servet, kaynak ve soy dalmn nler. Paralel ve apraz kuzen ev-
lilikleri birer ievlilik trdr. evlilik grubun kimliini korumann sk bir yolu-
dur. Bylelikle dier gruplarla kurulan bizlik-tekilik iliflkisi de sreklilik ve karar-
llk kazanr. Dflevlilik ise ievliliin getirdii tecrit durumunu ortadan kaldran,
gruplar evlilik yoluyla birbirine balayan, baflka bir deyiflle onlar akraba yapan
evlilik biimidir. Toplumlar karmaflklafltka ve geniflledike akrabalk evriminin
tesine geen evlilik eilimleri artar, ancak te yandan dflevlilikler yoluyla kimlik-
lerini yitireceklerini dflnen etnik ve dinsel gruplar, kimi zaman da cemaatler
grup iinden evlenmeyi teflvik etmeyi srdrrler. Ancak karmaflk, toplumsal ha-
reketlilii yksek modern toplumlarda bile evlilii kiflilerin mensup olduklar top-
lumsal tabakayla snrlayan bir toplumsal mecra ve toplumsal teflvik sz konusu-
dur. Bylelikle her tabakann deerleri, birlii ve kimlii, hatta baz dilsel zellik-
leri korunmufl olur Bu da bir tr ievlilik biimi olarak kabul edilebilir. Bu yolla
ievlilik, akrabalk sisteminin snrlar dflna karak toplumsal tabakalar ii evlilik
biimine dnflr. Davul dengi dengine vurur ya da kz tek baflna brakrsan ya
davulcuya varr ya zurnacya sav szleri, ayn toplumsal tabaka iinden evlenme-
nin mbah ve uygun grldn gsteren, aksinin ise toplumca hofl karfllanma-
yacan vurgulayan halkbilimsel referanslardr. Bu trden evliliklerle katmanlarn
birlik ve kimlii, her bir katmann kendi deer, ilgi alan, zenginlik l ve biim-
leri, hatta kimi zaman dilsel zellikleri korunmaktadr.

SIRA SZDE Pek ok toplumda bireyin ait olduu etnik veya dini grubun dflndan biriyle evlenmesi ya-
SIRA SZDE
1 saktr veya toplumsal olarak kabul grmez. Bunun nedeni ne olabilir? Tartflnz.

D fi N E L M
Tekli veD oklu
fi N E L M Evlilik Biimleri

Kltrler kiflilerin kimlerle evlenip evlenmeyeceini belirledii gibi, kiflinin ka efl-

S O R U le evlenebileceini
S O R U de saptarlar. Belirli bir zaman diliminde tek bir erkein ancak
tek bir kadnla (ya da tersi) evlenmesine izin veren sisteme tekefllilik (monogami)
DKKAT
ad verilir. Bu sistemde ikinci bir eflle evlenmek ancak eflin lm veya boflanma
DKKAT
halinde mmkndr. Aksine ne hukuk ne de toplumun normlar izin verir. Ends-
tri ana girmifl olan Kuzey Amerika ve Bat Avrupa toplumlarnda tekefllilik ege-

N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
mendir. Tek efllilik sadece belirli bir an rn saylamaz. Baz kltrler ve din-
ler de sadece tekefllilie cevaz vermektedir. rnein Hristiyanlk ve Musevilikte
AMALARIMIZ tek efllilik dflnda
AMALARIMIZbir seenek yoktur. Hatta kat bir Hristiyan mezhebi olan Kato-
liklik boflanmay dahi yasaklamfltr (Fotoraf 8.3. Katolik kilisesinde bir evlilik t-
reni). Boflanmann hukuken ve kltrel olarak mmkn olduu toplumlarda kifli-
K T A P nin boflanpK yeniden
T A P evlenmesi biiminde tezahr eden evlilik biimine dizi tekefl-
lilik ad verilmektedir.
Kadnn veya erkein ayn zaman dilimi ierisinde birden ok eflle evlenmesi
TELEVZYON durumunaT ise E L E okefllilik
VZYON (poligami) denilmektedir. okkarllk (polijini) ve okko-

NTERNET NTERNET
 nite 8 - Akrabalk ve Toplumsal Cinsiyet 183

callk (poliandri) olmak zere okeflliliin Fotoraf 8.3

iki tr vardr. Ancak bu trlerden yaygn Katolik Kilisesinde Bir Evlilik Treni
olan okkarllktr. okkarllk (polijini)
ayn anda birden fazla kadnla evli olma du-
rumudur. Pek ok toplum bu tarz evlilie
izin verir. Ancak bu sistemin yaratt so-
runlar vardr. Sorunlarn baflnda kadn ks-
kanl gelir. Ayn evde birden ok kadn-
la efl hayat yaflamaya alflan erkek bu ks-
kanlk ve atflma ortamnn basks altnda
kalacak, kadnlar arasnda da bir tahakkm
iliflkisi bafllayacaktr. Bunu nlemek iin ba-
z toplumlarda, rnein Zambiada yaflayan
Tongalarda erkek her efl iin ayr bir ev
aar ve mlkn karlar arasnda paylaflt-
rr. Madagaskarn Tanala toplumunda er- Kaynak: http://www.oldgloryranch.com/weddingphotos.html
kekler, bununla da kalmayp sorunu her ge-
ceyi bir baflka eflle geirerek zmeyi yelerler. Bir erkek bu ilkeyi inerse hak-
szla uradn dflnen kadn zina davas aabilir ve ykl bir nafaka kopara-
bilir. Kadnlar arasnda kurulan hiyerarfli de, bir lde bu sorunu zer. Trki-
yedeki okkarllk uygulamalarnda genellikle baflvurulan yntem budur. Genel-
likle ilk evlenilen kadn evin hkimidir. Sonra gelenler onun tbisi olurlar hatta
hizmetine girerler. Bu, ayn zamanda, daha gen ve ekici olan sonradan gelenin
bu zellikleri karflsnda, daha yafll ve ekiciliini kaybetmifl olana bir ayrcalk ta-
nyarak durumu telafi etme yoludur. Bunun gibi, Gney Meksikada yaflayan La-
kandon Kzlderililerinde de ilk kadn, aile tapnana girebilme ve tanrya zel su-
nular yapma hakkna sahip olan tek kadndr. Gerilim ve atflmay nlemek iin
baflvurulan bir baflka yol, kz kardefllerle evlenme tercihidir. kinci sorun nfusla
ilgilidir. Buna bal olarak okkarlln yaygn olduu toplumlarda btn erkek-
lerin ok eflle evlenebilmesi sz konusu deildir. nk hibir toplumun nfus ya-
ps buna uygun deildir. Bu konuda kst olmayan topluluklarda nfusun denge-
sinin bozulduu grlr. rnein Avustralya Aborijinlerinden Tiwilerde yafll bir
erkein onlarca kars olabilirken, pek ok gen erkek otuzlu yafllarna kadar be-
kr yaflamak zorunda kalmaktadr. okkarllk, giderek yaygnln kaybetmekte,
modernleflmenin ve kreselleflmenin etkisi altnda bir uyarlanma stratejisi olarak
etkisiz kalmaktadr. Aksine bu sreler karflsnda dezavantajl durumlar yaratmak-
tadr. Parasal ekonomilerde ve tketim toplumunda bu trden bir evlilii srdr-
menin iktisad olana yoktur. Dolaysyla okkarll srdrebilenler giderek da-
ha varlkl kifliler olmaktadr.
Buna karfllk okkocallk ok ender grlen bir durumdur. Genellikle Hint alt
ktasnda yer alan Hindistan, Nepal, Tibet ve Sri Lanka gibi lkelerde yaflayan top-
luluklarda grlr. rnein Hindistanda yaflayan Todalar ve Tibetliler geleneksel
olarak bir kadnn bir grup erkekle evlenmesine izin verirler. Pasifik Adalarnn
Markezan erkekleri de birden ok sevgilisi ya da kocas olan bir kadnla evlenme-
yi tercih ederler. nk bylelikle o erkeklerle mttefik olarak davranabilecekle-
rini dflnrler. Gney Afrikann Dobe Kung! topluluu da bu tr evlilii hoflg-
ryle karfllarlar. Kuzey Hindistanda Jaunsar Bawar Paharileri arasnda erkek kar-
defl okkocall grlr. Bu evliliklerden doan ocuklar biyolojik babalarnn
184 Antropoloji

kim olduuna bakmakszn btn erkeklere baba derler. Paharilerdeki bu uygu-

lama, topluluk iindeki kadnlarn saysnn azlna balanmaktadr. okkocall-
n bir baflka nedeni olarak, erkeklerin asker ve ticar hareketlilik nedeniyle sk ve
uzun sre topluluktan ayrlmalar gsterilmektedir.

Yerleflme ve Evlilik
Evlilik biimleri, efllerin yerlefltii yere gre de farkllk gsterir. Modern toplum-
larda en yaygn biimde grlen durum evlenen iftin yeni bir ev amasdr. Buna
yeniyerli (neolokal) evlenme ad verilir. Karmaflk, endstriyel ve kentli iliflkilerin
egemen olduu toplumlarda yeniyerli evlenme yaygndr. ktisad sistem ve dei-
flen akrabalk iliflkileri de bu yerleflme biimini destekler. Bylelikle ifl gcnn pi-
yasada serbest dolaflm ve ifl olanann olduu yere doru hareketlilii mmkn
olmaktadr. Bizim gibi geifl toplumlarnda madd durumun el vermedii ya da o-
cuun bakma ihtiyac olan dnemde bu ihtiyac karfllayacak olanak yaratamayan
iftler geici srelerle ebeveynlerinin yannda kalabilmektedirler.
Modern toplum evlilik yoluyla yerleflmeyi kiflilerin tercihine brakmfl olsa da,
pek ok toplumda efllerin yerleflecek yeri semeleri kendi tercihlerine bal deil-
dir. Erkek-egemen (ataerkil) toplumlarda kadnn kocann ailesinin yanna yerlefl-
mesi olaandr. Buna babayerli (patrilokal) yerleflme ad verilir. Bu yerleflme ei-
limi, sadece baba soyunun izlendii (babasoylu) toplumlarda deil, baz ana soyu-
nu izleyen (anasoylu) toplumlarda da grlr. Ancak anasoylu toplumlarn byk
blmnde yerleflim anayerlidir (matrilokal). Anayanl toplumlarda grlen yay-
gn bir baflka yerleflme tarz dayyerli yerleflimdir. Bu durumda evlenen ift karnn
daysnn yanna ya da yaknndaki bir yere taflnr. Ambilokal denilen bir baflka uy-
gulamada evliler, erkein ya da kadnn ebeveyninin yannda yerleflme konusun-
da zgrce seim yapar. iftyerlilikte (bilokal) ise erkein ve kadnn ebeveynini
yannda srayla ikamet edilir. Bunlara mutlak kategoriler gzyle bakmamak gere-
kir. Babayerli eilimin arlkta olduu bizim toplumumuzda da sk grld gi-
bi, anlaflmazlk ya da atflma durumlarnda evlilerin kadnn ailesinin yanna tafln-
d da olur. Ya da erkein prestijli ve zengin bir ailenin kzyla evlenmesi duru-
munda iftin kadnn ailesinin yannda oturmas rastlanan bir durumdur. Buna i-
gveylii denir.

Evlilik Sreleri
Evlilik iki kiflinin zel tercihi olmann ok tesinde toplumsal bir kurum olup, bir
toplumsal aa ve belirli toplumsal srelere dahil olmak anlamna gelir. Bu yz-
den evlilie uzanan srete kltrden kltre deiflebilen pek ok aflama, tren,
armaan mdabelesi ya da bedel devreye girer. Bu aflamalardan en nemlisi ve il-
ki efl seimidir.

Efl Seme Biimleri

Kk lekli toplumlarda olduka snrlanmfl efl seimi biimlerinden modern
toplumdaki daha seenekli efl seme biimlerine kadar byk bir deiflkenlik sz
konusudur. Efl seme seeneklerinin kltr tarafndan belirli mecralarla snrland-
evliliklere tercihli evlilik denilir. Aileler, gruplar ve afliretler iinde ve arasnda
balayc nitelik taflyan ve evlenecek iftlere iliflkin tercihlerin, izinlerin ve yasak-
larn belirli kurallar dorultusunda nceden belirlendii bu evlilik iliflkisinde aile
reisleri yahut akrabalk sistemi iindeki en saygn kifli veya afliret reisi gibi otorite-
 nite 8 - Akrabalk ve Toplumsal Cinsiyet 185

ler, karar verici konumdadrlar. Bu tr evlilik iliflkisinde bireysel kararlarn ve ter-

cihlerin nemi yoktur. Topluluk iindeki her kiflinin evlenmesi esastr ve bu evlen-
melerde temel kayg, iktisad, siyasal ve toplumsal iliflkiler bakmndan en uygun
eflin tespit edilmesi ve ailenin glenerek sreklilik kazanmasnn teminidir. Bu
nedenle, dulluk ve evde kalmfllk hofl karfllanmaz. En baflta gelen kayg ekono-
miktir. Topran veya mallarn blnmesini ve evin dalmasn nlemek, rekabet
karflsnda gl olmak ve aileye yeni ifl gc kazandrmak ve bu yaplrken de d-
flardan deil, olabildiince ieriden ve yakndan efl semek, tercihli evlilik mode-
linin temel ilkesidir.
Burada belirleyici ilk sre, yukarda anlattmz i ve dflevlilik sreleridir.
zellikle ievlilik, efl seme tercihlerini olduka snrlar. Dflevlilik uygulamas ol-
sa bile tarm toplumlarnda evlenme tercihi evredeki birka kyle snrl kalacak-
tr. evlilik uygulamalarnda en sk karfllafllan biimler, paralel ve apraz kuzen
evlilikleridir. Bu evlilik biimleri birer akraba evliliidir. Amca ve teyze ocuklar
gibi ayn cinsten kardefllerin ocuklar arasndaki evlilik paralel kuzen evlilii, ha-
la ve day ocuklar gibi ayr cinsten kardefllerin ocuklar arasndaki evlilie ise
apraz kuzen evlilii ad verilir. Kan ba derecesi ayn olmakla birlikte, baz top-
lumlarda paralel kuzen evlilii ievlilik, apraz kuzen evlilii ise dflevlilik olarak
deerlendirilir. Bu deerlendirmenin temelinde soyu srdrme kaygs yatar. Bu
ievlilik deerlendirmesi nedeniyle, paralel kuzen evlilikleri daha nadirdir. Buna
karfln Dou Anadoluda amca kz-amca olu evlilii biimindeki paralel kuzen
evliliinin yaygn olduu grlmektedir. Dier Ortadou toplumlarnda da amca
kz alma biimindeki efl seimi yaygn biimde saptanmfltr. Bu durum dflevlilik
ilkesi uyarnca apraz kuzen evliliinin tercih edilmesi eilimiyle eliflmektedir.
Amca kz-amca olu evliliinin grld ran, Afganistan ve Trkiye dflnda bu
evlilik trnn yaygn olduu topluluklar Sudandaki Songhoy ve Kebabifl, Sah-
radaki Mzab, Berabifl ve Siwan, Kuzey Afrikadaki Riffiyan, Owlad- Nail ve fiawiy-
ye, Ortadoudaki Bedevi, Afrika Boynuzundaki Beja, Ortadoudaki Sindi, Hint
Okyanusundaki Merina ve Gney Amerikadaki Guahiba topluluklardr. Kardefl
ocuklar evlilikleri iinde bir dflevlilik biimi olarak alglanan apraz kuzen evli-
lii ise paralel kuzen evliliine gre daha yaygndr.
Bir baflka tercihli evlilik tr, evlenecek iki erkein birbirlerinin kz kardeflleriy-
le evlenmesi biiminde iflleyen berdel veya berderdir. Buna dizi kardefller evlilii de
denir. Dou ve Gneydou Anadoluda yaygn olan bu evlenme trne Hakkri
yresinde kepir, Byk Menderes havzasnda ve Gaziantep yresinde ise deiflik
yapma denilir. Bu daha ok bafllk paras vermekten kanmak iin, yoksul ailele-
rin baflvurduu bir evlilik yoludur. Bu tr iliflkiye giren ailelere berder aile denilir.
Ekonomik nedenli bu evlilik biiminde ailelerden birinin ekonomik durumuna uy-
gun dflmeyen armaanlar bile kabul edilmez. Dn masrafn azaltmak iin her
iki evlilik de bir tek trenle gereklefltirilir. Kzlardan birinin lmesi durumunda, ev-
lilik yoluyla aileler arasnda kurulmufl olan ortakln devam iin, dul kalan erkek
yine bafllk paras demeksizin ergen adaki baldzyla evlenir ya da eer baflka bi-
riyle evlenecekse demek zorunda kalaca bafll len karsnn ailesinden isteme
hakkna sahiptir. Ayrca bu evlilik trnde her iki ailenin kzlar deifl tokufl edildi-
inden, ayn muameleyi kendi kzlarnn da grecei endiflesiyle, aileler gelinlerine
iyi davranma yolunu seerler. Bu evlilik biimine baz Kuzey Kafkasyal gruplarda
ve Avustralyadaki Kariera yerlilerinde de rastlanmaktadr (Fotoraf 8.4 Sla: Trki-
yedeki berdel geleneini konu edinmifl popler bir TV dizisi).
186 Antropoloji

Fotoraf 8.4
Sla: Trkiyedeki Berdel Geleneini
Konu Edinmifl Popler Bir TV Dizisi.
Dflevlilik, baz toplumlarda efl arayan erkeklerin bir tr ma-
cerac gibi hareket etmesine neden olur. Bu tr durumlarda ya-
kn kylerdeki efl adaylarnn ou yakn akraba olduu iin ev-
lilik mmkn deildir. Guatemala yaylalarnda yaflayan yetiflkin
Keki erkekleri zaman zaman, biraz serven yaflamak, biraz pa-
ra biriktirmek, ama ounlukla uygun efl bulabilmek amacyla
gezginci tccar olarak btn Kuzey Guatemalay dolaflrlar. Ben-
zer durumlarda yakn evredeki seeneklerin snrl olufluyla bafl
edebilmenin bir baflka yolu da efli karmaktr. Ancak bu riskli
bir yoldur. Dflmanlk hsl olabilir ya da pek ok durumda er-
kek, bunun karfllnda bir bedel (bafllk) demek ya da aileden
bir kz karfl tarafa vermek zorunda kalabilir.
Evliliin aile ya da akraba gruplarnca dzenlendii gelenek-
ler de yaygndr. rnein Yeni Gineli Bena Benalarda evlilik
baba, babann erkek kardefli, alt-klan yelerinden herhangi bafl-
ka biri ya da daha uzak akrabalar tarafndan dzenlenir.

Yeniden Evlenme rntleri

Modern toplumlarda eflin lm ya da boflanma durumda, kifli-
Kaynak: www.diziler.com nin yeniden evlenmesi byk lde kendi tercihlerine baldr.
Ancak kk lekli toplumlarda zellikle dullar iin bu seim
kurumsallaflmfltr. Bu kurumlardan biri levirattr. Levirat uygula-
masnda erkek efl ldnde, kars kocasnn erkek kardefllerinden biriyle evlenir,
bylelikle ilk evlilikten olan ocuklar iin baba soyunu srdrmek mmkn ola-
caktr. Bir baflkas sororat uygulamasdr. Sororatta leviratn tersi, yani kars len
erkein, onun kz kardefllerinden biriyle (baldzla) evlenmesi sz konusudur. Bu
da ataerkillikle iliflkili bir uygulamadr. Bu evlilik biimine Trkiyede ve Polinez-
yada rastlanabilmektedir. Pek ok Afrika toplumunda ise hayalet evliliine rastla-
nr. zellikle Nuerlerde len bir adamn kardefli, kardefli adna dul yengesiyle ev-
lenir, bu evlilikten doan ocuklar ise l kocann saylr. Zulularda ise iki tr ha-
yalet evlilii grlr. lkinde bir erkek lmfl olan kardeflinin niflanls ya da kar-
syla evlenir ve yeni doan ocuklar len kardeflinin ocuklar olur; ikincisinde ise
bir erkek, evlenmeden lmfl bir akrabas adna evlenerek yine onun soyunu sr-
drr. Trkiyede de grlen bir baflka yeniden evlenme rnts taygeldi evlili-
idir. Taygeldi, ocuklu dul bir erkekle ocuklu dul bir kadnn kendilerinin ve o-
cuklarnn evlenmesi biiminde ortaya kan genifl bir ittifak iliflkisi biiminde te-
zahr eder.

SIRA SZDE Dul kalan kadnlarn

SIRA SZDEveya erkeklerin yeniden evlenmeleri iin eflitli kltrel zm yol-
2 lar bulunmufltur. Bunlardan biri len eflin kardefliyle yaplan evliliktir. Byle bir evliliin
tercih edilmesinin nedeni ne olabilir? Tartflnz.
D fi N E L M D fi N E L M

Baz toplum ve kltrler yeniden evlenmeyi onaylamaz. Bunun en u rnei

S O R U S O R U kocasna teki dnyada da hizmet etmesi iin intihar etmesi
dul kalan kadnn,
veya ldrlmesi uygulamasdr. rnein Hindistandaki . 4. ve 3. yzyllarda
DKKAT yaygn olan Dve K K19.
A T yzyla kadar srdrlen sati uygulamasnda, kocas len ka-
dn kendisini yakar ve bylelikle onun yar tanra mertebesine ulafltna inan-
lr. Buna benzer bir uygulama, Fijide, flefin lm zerine karlarnn kocasnn

N N
SIRA SZDE SIRA SZDE

AMALARIMIZ AMALARIMIZ

K T A P K T A P
 nite 8 - Akrabalk ve Toplumsal Cinsiyet 187

yannda ldrld lokoku biiminde grlr. Kocann len karsnn ardndan

ldrlmesine ise nadiren rastlanr. Bunun bilinen tek rnei soylu karsnn ar-
dndan soylu olmayan kocasnn ldrld Mississippinin Naez Kzlderilile-
rinden bilinmektedir.

Evlilikte ktisad Mbadele Biimleri

Evlilik ayn zamanda iktisad bir birliktir ve evlenen kiflilerin evlenme karfllnda
kendi grubuna veya iine girdii gruba kazandrd iktisad bir deer vardr. Bu
deerin mbadele edildii eflitli uygulamalar vardr. Bunlarn baflnda bafllk uy-
gulamas gelir. Bir erkek bir kadnla evlenme hakkn elde etmek iin kadnn ai-
lesine karfl belli sorumluluklar yklenir. Bu ykmllk, hizmet karfll olabildi-
i gibi mal veya para deme biiminde de gerekleflir. Trkiyede daha ok para
deme biiminde uygulanan bafllk, Afrikadaki Nuer toplumunda sr vermek su-
retiyle yerine getirilir. Bafllk ve benzeri kurumlar, pek ok toplumda kz veren ai-
lenin ifl gc kaybnn telafisine ynelik bir uygulama olarak tanmlanmaktadr. Bu
sadece bir ifl gc kayb deil, ayn zamanda babayanl soy sisteminde kzn erkek
taraf lehine kaybedilmesidir. ocuklarn annenin soy grubunu izledii ve o soyun
yesi olarak tanmland anayanl gruplarda bafllk uygulamas yoktur. Bir baflka
uygulama eyiz veya drahoma biiminde tecelli eder. eyiz, kadnn aile grubun-
daki miras payn nceden almasdr. Bizde eyiz kzn evlendii eve getirdii ar-
lktr. Yunanistanda yaflayan hayvanc Sarkaanilerde de evlenen oul genellikle
genifl aile biiminde yaflayan baba evinde kald halde, kz gelin gittii eve kendi
miras payn da gtrr. Hint toplumunda ise damadn stat ve niteliklerine bal
olarak kzn ailesinin para olarak dedii eyiz miktar deiflir. eyizin kimi yerler-
de simgesel anlamlar da vardr. rnein Trkiyede uygulanan oturakalma gele-
neinde kz eyizini bohalayp evlenmek iin anlaflt erkein evinin nne gi-
dip oturur.

Evlilik Prosedr ve Tren

Evlilik topluluklar iin en nemli saylan temel birimin (ailenin) ve ittifak iliflkileri-
nin kurulmasna ynelik en nemli adm olduundan zel prosedrlere ve tren-
lere balanmfltr. Kltrlere gre deifliklik gstermekle birlikte evlilie kltrce
tanmlanmfl ve toplumca tannmfl bir trenler dizisi efllik eder. lk aflama evlilik
iin aile veya gruplarn birbirine sz alp sz vermesidir. Bu beflik kertmesi gibi,
daha ocuk doduunda yaplan bir szleflme olabilecei gibi, ocuklarn yetiflme-
si beklenerek ya da uygun iftlerin saptanmasndan sonra aile ya da grubun birbi-
riyle szleflmesi fleklinde olabilir. Birbiriyle iyi iliflkileri ve kar ba olan iki aile,
bu iliflkilerinin ileride de srmesi iin ocuklarn birbiriyle evlendirmek zere bir-
birlerine sz alp-sz verirler. ocuklar kkken bu szleflme kk iflaretler ve
kk trenlerle vurgulanr. rnein erkek taraf bu szn bir iflareti olarak kza
altn takar veya taraflar ocuklar severken bu iliflkiyi anfltran sfatlar kullanmay
yelerler. Aileler arasndaki ve ocuklar arasnda aileler araclyla kurulan iliflki
zaman iinde bozulursa, sz de bozulmufl saylr. Pek ok toplumda evlenme n-
cesinde yaplan niflanllk sreci de bir tr sz alp-sz verme mekanizmasdr. Ev-
lilik aflamasna gelindiinde ok basitinden ok grkemlisine kadar uzanan genifl
bir yelpazede pek ok tren biimiyle karfllaflrz.
Basit trenlere anayerli Brezilyal Tapirapelerin evlenme prosedrn rnek
verebiliriz. Burada erkek, evlenecei kadnla anlafltktan sonra ky meydanndan
bir kucak dolusu odun geirerek kaynlarnn evine taflr ve ardndan kendi hama-
188 Antropoloji

n karsnnkinin yanna taflyarak onun hanesine ait olur. Ancak basit tarmc
toplumlarda bile trenler bu kadar basit olmayabilir. rnein Gney Afrikal Kgat-
lalarda evlilikten nce iki- yl niflanl kalnr. Ancak niflanllk srecindeki efller
daha bu aflamada kar-koca saylr, hatta birlikte kalabilir. Dn esnasnda ise pek
ok aflamay kapsayan byk bir trensellik egemendir. Kimi toplumlarda dn-
ler birka gn, hatta haftalarca srebilir. fief, kabile reisi, grubun yaflllar gibi ge-
leneksel bir otoritenin ynettii ve evlilie onay verdii dn trenleri olduu gi-
bi, bir din adamnn ynettii ve evlilie onay verdii dn trenleri de oun-
luktadr. Ancak modernleflmeyle birlikte laik dn ortaya kmfltr. Burada evlili-
i yneten ve onay veren otorite artk dorudan doruya devlettir.

Aile ve Hane
Ebeveyn (anne-baba) ve ocuklardan oluflan en kk akraba-temelli toplumsal
birime aile denilir (Fotoraf 8.5 Bir ekirdek aile). Bu tanmla ortaya kan ekir-
dek aileye benzer sorumluluklar paylaflan ve ayn hanede oturan ya da oturmayan
akraba olan ve olmayan baflkalar da eklenebilmektedir. Bu genifllemenin kast et-
tii aile biimine ise genifl aile ad verilir.
Bu toplumsal birimin en nemli ifllevi remenin
Fotoraf 8.5 temini ve trn devamdr. Ancak, aile ayn zaman-
Bir ekirdek Aile da bir dayanflma ve ekonomi birimidir. zellikle
endstri ncesi toplumlarnda toplumsal iliflkiler,
aileden kklenen birinci derece akrabalk iliflkileri-
nin, gerek ya da tannmfl kandafllk iliflkilerine da-
yanan daha genifl toplumsal birimlere doru genifl-
ledii bir ereve iinde kurulur ve anlamlandrlr.
Ayrca aile, iktisad ve demografik bir birimdir. Bu
haliyle aile hane adn alr. Endstri ncesi toplum-
larnda retim, datm ve mlkiyet iliflkileri oun-
lukla aile iinde gerekleflir. Endstriyel toplumla-
rnda dahi, aile ii retim ve datm iliflkilerinin
byk lde tasfiye olmasna ramen, pazar dfl
mlkiyet iliflkisi miras kurumu yoluyla yine aile iin-
Kaynak: Hatice Yeflildal Arflivi de kurulmaktadr. ktisad ifllevlerinden arnan en-
dstri toplumunun aile yaps, artk daha ok ocu-
un/ocuklarn kltrleme yoluyla toplumsallafltrl-
mas esasna gre rgtlenmektedir. O nedenle, endstri toplumlarnda genifl aile
modelleri ounlukla ortadan kalkmfl ve kapitalist retim ve tketim iliflkilerine
uygun olan ebeveyn ile az sayda ocuktan ibaret ekirdek aile biimi yaygnlafl-
mfltr. Ailenin insan toplumlar iin esasl bir rgtlenme biimi olmasnda, insan
yavrusunun uzun sreli bir bakma ihtiyacnn olmas ve ocuun yetiflkinlie bi-
yolojik donanmnn sunduu yeteneklerin tesinde bir soyutlama ve retme et-
kinlii yoluyla hazrlanmas gerei rol oynamfltr. Bu soyutlama (dil ve semboller
sistemi) ve retme etkinliinin kltrleme biiminde yavruya aktarld birim aile-
dir. Aile ayn zamanda ocuun iinde yaflad toplumsal evreye uyarlanmas
iin gereken kltr kodlarnn (normlar ve kurallarn) renildii yerdir. Bu karma-
flk ifllevler ve bu aktarmn uzun sre istemesi, cinsler arasndaki cinsel iliflkinin
rastlantsal olmas olanan ortadan kaldrmfltr. Yavrunun uzun sreli bakm bo-
yunca hayatn srdrmesi iin gerekli retim etkinliinden uzaklaflacak olan kad-
 nite 8 - Akrabalk ve Toplumsal Cinsiyet 189

nn ve yavrunun bakmn ve korunmasn temin edecek Fotoraf 8.6

uzun sreli bir kadn-erkek iliflkisinin kurulmas, bu sra- Bir Genifl Aile
da cinsel rekabetin nlenmesi ve kandaflla dayal daya-
nflma iliflkisinin gelifltirilmesi, insan trnn ayakta kal-
masnn temel koflullar haline gelmifltir. Bu nedenle aile
evrensel bir toplumsal birimdir.
Sanayileflmifl Bat lkeleri dflndaki dnyaya bakld-
nda ekirdek ailenin bir istisna olduu grlr. okefl-
li evlilikler ya da tek hatl akraba gruplarnda bu tip aile
grlmez. Egemen olan genifl aile modelidir. Genifl aile-
ler, en azndan iki farkl kuflaa mensup iki ya da daha
fazla ailenin birarada yaflad modellerdir (Fotoraf 8.6
Bir genifl aile). Babayerli genifl aile, bir erkek, kars, oul-
lar ve gelinleriyle torunlardan oluflmaktadr. Dayyerli
genifl aile ise bir erkek, onun kzkardeflinin oullar, eflle-
Kaynak: Suavi Aydn Arflivi
ri ve ocuklarndan oluflur. Bir de ayn kuflaktan iki akra-
ba erkein (en yaygn biimiyle kardefllerin) efl ve ocuk-
laryla ayn haneyi paylaflt birleflik aile gruplar vardr. Anlan aile tipleri sonu-
ta ideal tiplerdir. Gerek hayatta birden fazla aile tipi yan yana ya da i ie bulu-
nabilir. Aile grubunun hangi tipte olaca, iinde yerald toplumsal evrenin ko-
flullaryla, rnein kyn boyutuyla, buradaki ayrflmalarla, evlilerin iliflki alary-
la ve burada ne kadar yafladklaryla balantldr.

AKRABALIK VE SOY
Akrabalk, soy ve evlilik yoluyla kltrel olarak kabul edilmifl toplumsal iliflkiler
sistemidir. nsann toplumsal bir varlk olarak yaflamaya bafllamasndan beri akra-
balk iliflkileri evrensel bir nem taflr. stisnasz btn insan toplumlar, herhangi
bir akrabalk sisteminin varln, meflruluunu ve deiflen llerde yaptrmc g-
cn kabul ederler. Bu evrenselliin nedenleri, yukardaki blmde anlattmz
gibi bir lde biyolojiktir. Ancak biyolojik gereklilikler akrabalk iin bir temel
oluflturmakla birlikte, insanlarn akrabal tanmlama, anlamlandrma ve toplum-
sal iliflkilerde kullanma tarzlar sosyo-kltrel kayglarla belirlenir. Farkl toplum-
larda, ayn biyolojik -ya da evlilik- iliflkilerine sahip insanlar, farkl adlandrlabilir,
tanmlandrlabilir ve snflandrlabilir.
Akrabalk insan topluluklar iin iki temel ifllevi yerine getirir. Birincisi, stat ve
mlkiyetin bir kuflaktan dierine aktarlmas, yani mirasn dzenlenmesidir. Bu d-
zenlemenin biimleri toplumdan topluma, kltrden kltre deiflir. Btn top-
lumlarda bireyin lmnden sonra geriye brakt bir fleyler vardr. Braklan fley-
lerin (terekenin) paylafllmas ya da belli kiflilerce elde edilmesi srasnda ortaya -
kabilecek kargaflay nlemek iin btn kltrler, toplumsal ve madd mirasn ak-
tarmna iliflkin kurallar gelifltirmifllerdir. Mirasn aktarlmasnda temel kural, mira-
sn byk oranda akrabalk sistemi iinde ve akrabalk sistemi tarafndan el deifl-
tirmesidir. Akrabaln ikinci temel ifllevi, toplumsal gruplar oluflturmas, insanlar
arasnda dayanflmann salanmas ve grubun srekliliinin salamasdr. Bu s-
reklilik akrabalk sistemi iinde ortaya kan otorite mercileri yoluyla salanr. Bu
otorite, soyun izlenme ilkesine gre sistem iindeki en byk erkein ya da en b-
yk kadnn elinde olabilir.
190 Antropoloji

Akrabalk Kategorileri
Birbirinden ayr olan ama karfllkl iliflkisi bulunan iki akrabalk tr sz konusu-
dur: Bunlardan biri kandafllktr. Kandafllk biyolojik temelli bir soy akrabaldr;
hsmlk ise evlilik yoluyla edinilmifl akrabalktr. Ancak her toplum kandafll fark-
l biimde tanmlar. Baz toplumlarda ocuk yalnzca anasyla kandafl saylrken,
bazlarnda yalnzca baba kandafll kabul edilir.

Ebeveyn, Kardefl ve Yeenler

Btn akrabalk sistemlerinde ebeveynlerle ocuklar ve kardefller arasndaki iliflki
olmak zere iki temel iliflki vardr. Bunlar en yakn biyolojik iliflkiler olmakla bir-
likte, biyoloji bu iliflkilerin yalnzca temelini oluflturur; tanmlamalar ise kltreldir.
Modern Bat toplumlarnda, biyolojik baba, toplumsal ve yasal olarak tannan
baba ile annenin kocas arasnda bir ayrm yaplmaktadr. Bu stat ayn kiflide
toplanabilir, ancak bu zorunlu deildir. iftler boflanp yeniden evlendiinde, ka-
tegorilere aklk getirmek zere vey baba ve gerek baba kategorileri kurulur.
Baflka toplumlarda bu durum daha karmaflk hale gelebilir. rnein Nuerlerde
kadnlar, hatta ller bile toplumsal baba roln stlenebilir. Kardefl tanmlar da
ayn lde karmaflk olabilir. Modern Bat toplumlarnda kardefllik genellikle ay-
n anne-babadan olmak gibi bir kandafllk iliflkisine dayanmakla birlikte, boflanma
sonucunda yeni haneye katlan ya da evlat edinmeyle ortaya kan kardefllikler
sz konusu olabilir. okefllilik durumunda da farkl bireylerden doan ocuklar
birbirinin kardefli saylr. Bizim gibi baz toplumlar kardeflleri ait olduklar yafl gru-
buna gre ayrt ederek isimlendirir: Aabey, abla gibi... Baz baflka toplumlarda
(rnein Cheyenne Kzlderililerinde) ise erkek kardefl ile btn erkek yeenler
ya da kz kardefl ile btn kadn yeenler (kuzinler) ayn terimle anlarak kardefl
saylr.
Yeenlik (yani kardefl ocuklar kategorisi) ve kuzenlik de (yani amca, hala,
teyze, day ocuklar kategorisi) temel akrabalk sistemi unsurlardr. Baz toplum-
larda apraz kuzenler (karflt cinsiyetten kardefllerin ocuklar) ile paralel kuzen-
ler (ayn cinsiyetten kardefllerin ocuklar) ayrt edilir.

Akraba Adlandrma Sistemleri

ok sayda akraba adlandrma dzeni vardr. Buna karfllk antropologlar, bu d-
zenleri baz rnek sistemler altnda birlefltirmifller ve alt sistem nermifllerdir.
1. Hawai Sistemi: En az sayda terimi kapsayan en yaln akrabalk sistemidir.
Ayn kuflakta yer alan ve ayn cinsiyetten olan btn akrabalar ayn adla an-
lrlar. Btn kadn kuzenler kz kardefl, btn erkek kuzenler ise erkek kar-
defl olarak anlr. Ayn flekilde anne-babann kuflanda yer alan btn akra-
balar iin, sadece cinsiyetlerine gre ayrflacak flekilde ayn terim kullanlr.
Kuzen evlilikleri genellikle yasaktr.
2. Eskimo Sistemi: Batllar tarafndan Eskimo ad verilen ve Kuzey Kanada ve
Grnlandn Kuzey Kutup sahasna yakn blgelerinde yaflayan niut toplu-
muyla Kuzey Amerikada yaflayan baz Kzlderili kabilelerinde geerli olan
bu akrabalk sisteminde kuzenler, erkek ve kz kardefllerden ayrt edilerek
isimlendirilmekle birlikte, btn kuzenler ayn akrabalk kategorisi iinde
yer alr. Ebeveynlerin kz ve erkek kardeflleri ebeveynlerden ayr bir katego-
riyi teflkil ederler, ancak cinsiyetlerine gre ayr adlarla anlrlar. Bununla
birlikte, rnein amca ile day ya da hala ile teyze arasnda bir ayrm sz ko-
 nite 8 - Akrabalk ve Toplumsal Cinsiyet 191

nusu deildir. Anne, baba, kz ya da erkek kardefl terimleri yalnzca ekir-

dek aileye mensup kifliler iin geerlidir. Kiflinin mensubiyeti bakmndan
anne ve baba taraf arasnda bir ayrm yoktur.
3. Sudan Sistemi: Sudan sistemi, btn sistemler arasnda en fazla ayrm ie-
ren sistemdir. Burada btn kuzenlere farkl bir ad verilmektedir. Bu sis-
temde amca, hala, day ya da teyze ocuklarnn her biri, kz ya da erkek
olufllarna gre ayr bir adla anlr. Babayanl soya gre rgtlenmifl ve
karmaflk bir ifl blmne, belirgin bir toplumsal tabakalaflmaya sahip top-
lumlarda grlr.
4. Omaha Sistemi: Adn Omaha Kzlderili kabilesinde grlmesi nedeniyle
oradan alan bu sistem babayanl soyla ilintilendirilmektedir. Bu sistemde ay-
n kuflaktan birka akraba iin ayn terim kullanlr: rnein baba ile amca,
anne ile teyze ayn adla anlr. Benzer biimde erkek kardefllerle paralel er-
kek kuzenler, kz kardefllerle paralel kz kuzenler ayn adla anlr. Ancak
anayanl iliflkiler sz konusu olduunda, kuflak fark pek gzetilmeden, an-
ne, teyze ve daynn kz ile day ve daynn olu ayn ad almaktadr.
5. Crow Sistemi: Omaha sistemindeki anayanl rntye benzedii sylenebi-
lir. Babann anasoyundaki akrabalar (baba, amca, hala olu ile hala ve ha-
la kz) cinsiyetlerine gre ayn adla anlrken ana yanndaki akrabalar ara-
snda kuflak farklar gzetilir. Buna uygun olarak, kiflinin annesi ve teyzesi
ayn adla, kz kardefli ve paralel kz kuzenleri ayn adla, erkek kardefliyle pa-
ralel erkek kuzenleri ayn adla anlrlar.
6. Iroquis Sistemi: Kiflinin anne-babasnn kuflan ele alfl tarz bakmndan
Crow ve Omaha sistemlerine benzer. Bu sistemde kiflinin babas ile amcas
ayn adla, anas ile teyzesi ayn adla anlmaktadr. Ancak apraz kuzenlerin
ele alnfl biimi farkldr. Bu sistemde apraz erkek kuzenler (amca olu ile
daynn olu) ile apraz kz kuzenler (halann kz ile daynn kz) ayr birer
kategori altnda toplanmfltr. Bu sistem, apraz kuzen evliliini teflvik eden
toplumsal dzenlemelerde grlr.

Akrabalk Temelli Gruplar ve Soy

eflitli boyutlarda toplumsal gruplar olduu gibi, rgtlenme temeline bal olarak
da toplumsal gruplar farkllaflr. Bu gruplar iinde en kkl ve belirleyici toplum-
sal gruplardan birisi akrabalk temelli gruplardr. Akrabalk temel bir toplumsal ilifl-
ki formudur ve kk-lekli toplumlarda genellikle gruplarn olufltuu en nem-
li ya da tek aratr. Karmaflk toplumlarda akrabaln bu anlamdaki rol ok daha
snrldr.
Akrabalk gruplar, yardmlaflma, saldrma ya da savunma, trensel birlikler
oluflturma, siyasal bir grup, lobi grubu ya da idareci bir klik olma trnden ifllev-
ler ve amalar yklenebilir, bu ama ve ifllevler etrafnda rgtlenebilir. Bunlarn
yansra akrabalk temelli bir grubu, ekonomik bir birim olarak da grebiliriz. K-
k lekli toplumlarda akrabalk topluluklar genellikle ortak mlk sahibi birim-
lerdir. Bu ortak mlk toprak, hayvan, trensel ara ve gereler ya da kolektif ml-
kiyetin baflka bir konusu olabilir. Toplum karmaflklafltka ortak mlkiyet iliflkile-
ri de gevfler ve ortak mlkiyet alan aile birimine kadar daralr, sonra orada da gev-
fler ve modern pozitif hukuktaki bireysel mlkiyet biimine dnflr. Akrabalk te-
melli gruplar byk lde soy esasna gre rgtlenir.
192 Antropoloji

Soy
Soy kavram, kifliyi atalarna balayan, toplumsal ve kltrel olarak tannmfl ba-
lar ifade eder. Kavram, ortak bir erkek ya da kadn ataya dayal akraba grubu ola-
rak tanmlanabilir. Soyun toplumdan topluma, kltrden kltre tanmlanmasnda
deifliklikler grlr. Antropologlar soyun belirlenmesinde birka ilke saptamfllar-
dr. Bu ilkeler toplumsal yaflam biimlendirmede nemli birer rol oynayan etken-
lerdir. Soy iliflkileri, birok toplumda kiflinin toplum iinde stlendii rolleri, kamu-
sal alandaki etkisini ve katlm biimini belirler. Soyun toplumsal iliflkilerde rol ve
belirleyicilii baz kltrlerde ok gldr. zellikle atalara tapmaya dayanan
dinsel yaflamlar olan toplumlar, zenginlik ve siyasal iktidarn dalmnda soy ilifl-
kilerine birincil bir rol tanrlar. rnein Afrikal Nuerler arasnda en nemli servet
biimi olan sr miras alma tamamen soy iinde, babadan oula veya erkek kar-
deflten erkek kardefle aktarlma biiminde gerekleflir. Birok kk lekli top-
lumda toprak soy mensuplarnn ortak mlkiyeti altndadr. Soy yeleri, bu neden-
le iktisad temelde de ortaktrlar ve ifl birlii yaparlar. Bu ifl birliini dzenleyen ve
toplumdan topluma deiflebilen eflitli kltrel dzenlemeler vardr. Bu dzenle-
meler iinde sklkla rastlanan dayanflma biimleri gze arpar. Madd durumu da-
ha iyi olanlar, dierlerini destekler; yoksul, sakat ya da yaflllara soy iinde baklr.
Ancak aflr lde genifllemifl olan ya da yeleri arasnda gerilim ve atflmann sz
konusu olduu soylar, blnme eilimi taflrlar. Buna bal olarak soylarn kk
alt birimlere ayrld grlmektedir. Nijeryadaki Tiv toplumu buna rnektir. Alt
soylar arasndaki ittifak ve rekabet iliflkileri, bu alt soylarn birbirlerine akrabalk
iliflkileri bakmndan yaknlk dereceleriyle balantldr. Ortak ata bakmndan bir-
birine yakn olanlar, dierlerine karfl ittifaklar olufltururlar. Ancak soyun blnme-
si bazen de ortak soydan olma bilincinin yok olmasna neden olabilir. Byle du-
rumlarda soy, ancak birka kuflak veya sadece yaflayan kuflaklar boyunca izlene-
bilmektedir. Bir soyun alt soylara m ayrlaca yoksa kopuflla bsbtn ayr soy-
larn m ortaya kaca, soyun iinde yer ald ekolojik ve siyasal evrenin etkisi
altndadr. Soyun iindeki nfus artfl, eer doal evrenin olanaklar tarafndan
karfllanamayacak duruma gelirse, soy dfl evreye doru yaylma eilimi iine gi-
recektir. Eer bu yaylmann snr, baflka bir toplumsal evre tarafndan engellene-
cek bir noktaya ulaflmflsa, bu siyasal engele karfl soy iindeki kesimler arasnda
ittifak iliflkileri srecektir. Byle bir engelin olmad barfl durumlarnda, nfus ar-
tfl nedeniyle soy iinden blnerek ortaya kan alt kesimler zerk bir varolufl iz-
lemeyi tercih edecek, savafl tehdidi ise bu zerk gruplar yeniden biraraya getire-
cektir. Dfl tehdidin grece az olduu veya hi olmad hallerde ise ounlukla
soy iinde kopufllar ve zerk baflka soylarn douflu sz konusudur.
Belirlenmifl soy ilkelerine gre belirli biimlerde izlenen soy izgileri, kiflilerin
toplumsal konum, kamusal katlm gibi birok iliflkisine belirli snrlar getirir. Tek
hatl soy, en kstlayc olandr. Burada sadece erkein ya da sadece kadnn soy
izgisi izlenir. Erkek soy izgisine babayanl, kadn soy izgisine ise anayanl soy
ad verilir. Baz kltrlerde soy her iki yandan da izlenir: bunlara ift hatl soy den-
mektedir. Bu gibi durumlarda, her iki soy izgisi farkl amalarla izlenir. Baz top-
lumlarda ise her iki soy izgisi de kabul edilmekte, hangisini seecei, kiflinin iste-
ine braklmaktadr. Baflka bazlarnda ise kadnlar anayanl soyu, erkekler ise ba-
bayanl soyu izler; buna da paralel soy izgisi denmektedir.
 nite 8 - Akrabalk ve Toplumsal Cinsiyet 193

Akrabalk iliflkileri kk lekli toplumlarda pek ok ifllev grr.SIRA

Endstrileflmifl
SZDE kent SIRA SZDE
toplumlarndaysa akrabalk iliflkileri byk bir dnflme uramfl ve sz konusu ifllevle- 3
rin nemli bir blm ortadan kalkmfltr. Bunlar neler olabilir? Tartflnz.
D fi N E L M D fi N E L M

CNSYET VE TOPLUMSAL CNSYET

Erkek ve kadn cinsiyetleri biyolojik bir oluflumdur. Ancak, biyolojik S O R Ufarkla ve re- S O R U
me yeteneiyle belirlenen cinsiyet, ona yklenen toplumsal ve kltrel anlamlar
ve beklentilerle, bu biyolojik temelin ok tesine taflnr. 1970lerden itibaren femi-
DKKAT DKKAT
nist antropologlar biyolojik cinsiyetle onu aflan toplumsal cinsiyet arasndaki ayr-
ma vurgu yapmaya baflladlar. Bylelikle bizim cinsiyetlerde algladmz ve var-

N N
saydmz zelliklerin biyolojiye indirgenemeyeceini gsterdiler. SIRA SZDE Bu erevede SIRA SZDE

cinsiyetin toplumsal anlamda nasl kurulduuna iliflkin genifl bir arafltrma alan or-
taya kt. Buna toplumsal cinsiyet ad verildi. Daha 1920lerde Margaret Meadn
AMALARIMIZ AMALARIMIZ
nc alflmalaryla bafllayan arafltrmalar, toplumlarn ve kltrlerin cinsiyet fark-
larn kltrel olarak nasl infla ettiklerini ve bu inflalarn biyolojiden nasl bamsz
bir biimde gelifltiini ele aldlar. 1970lerde younlaflan alflmalar
K T kltrel
A P farklar K T A P
da olsa infla edilen toplumsal cinsiyetin ayn zamanda kadn-erkek eflitsizliinin de
temeli olduunu ortaya koydu. Bu nedenle bu alflmalarn younlaflt alana bafl-
langta feminist antropoloji ad verildi. Bylelikle, ev ii alan-kamusal
T E L E V Z Y O alan,
N doa- TELEVZYON
kltr gibi karfltlklarn elefltirisi mmkn hale geldi. Zira toplumda erkek ege-
menliini pekifltiren bu ayrmlara atfedilen doalln sz konusu olmad ortaya
konmufl oluyordu. stelik toplumsal cinsiyet alflmalar, erkek egemenliinin Ba-
tl olmayan kltrlere zg bir gerilik olarak kurgulanmasn Nsalayan T E R N E T Bat mer- NTERNET
kezci bakfl asn da ykt. nk bu ayrflma ve eflitsizlik yaratc toplumsal cinsi-
yet kurgusu Bat toplumlarnda da geerliydi. Baz toplumlarda kadn ve erkek rol-
lerinin belirlenmesinde biyolojik farkllk vurgusunun arlkl olmadnn bulgu-
lanmasyla, erkeklik ve kadnlk kategorilerinin evrensel bir temeli bulunduuna
iliflkin genel yarg kknden sarsld. Bylelikle kadnlk rollerinin biyolojik bir ka-
der olduuna iliflkin kan da sarslmfl oluyordu. Zira btn bu roller, kltrleme
srecinde erkek ve kz ocuklara aktarlan kltr belirlenimli rollerdir. Bunun ya-
nsra bu roller, akrabalk ve evlilik siyaseti ad verilen ve kiflileri aflan toplumsal
alarn ifllemesine hizmet ederler.

Cinsellik ve Cinsellik Karflsndaki Kltrel Tutumlar

Cinsellik esas olarak biyolojik bir gd olmakla birlikte, insanlarn denetledii ve
koflullad bir drtdr. Cinsel iliflkilerde belli llerde kiflisel tercihler rol oyna-
makla birlikte, toplumsal ve kltrel kayglar arlk taflr. zellikle bu gdnn
yol aabilecei dzensizlikler, rekabet ve atflmalar nlemek iin btn toplum-
lar cinsel iliflkileri kurallara balarlar. Toplumsal cinsiyetin flekillenmesindeki
nemli etkenlerden birisi de budur. Zira cinsellik, toplumsal hayatn yaratt ve
zorunlu kld hedeflere ve koflullara uygun biimde kullanlan stratejik bir kay-
nak olarak deerlendirilmifltir. rnein Eskimolarda erkek iin eflinin cinsellii,
dier erkeklerle anlaml ve kalc toplumsal balar kurabilmesi iin bir aratr. Bu
erevede toplumlar belirli cinsel kstlamalar getirmifllerdir. Bu kstlamalar, cinsel
iliflkinin btnyle yasakland manastr tipi hayattan, modern Bat toplumlarnda
1960larn cinsel devriminden sonra grlen, evlilik ncesi veya evlilik dfl iliflkiyi
de olaan karfllayan tutumlara kadar eflitlilik gsterir. Baz toplumlarda cinsellik,
sadece reme amacna dnk bir etkinlik biiminde asgar dzeye indirgenmifltir.
194 Antropoloji

Bu gibi toplumlarda (rnein Yeni Ginenin yayla topluluklarnda) cinselliin er-

kei gszlefltiren ve bozan bir fley olduu dflnlr ve aka kadnlara karfl
dflmanlk beslenir. Pek ok toplum ise cinsellii evlilik dzeyindeki serbestlikle
snrlamfltr. Burada bekret kavram nem kazanr ve bekretin kantlanmas ev-
lilik treninin bir paras haline getirilir. Cinsel kstlamalara iliflkin pek ok klt-
rel tutum, kadnlarn karfl cinsle temasn kstlamaya yneliktir. rnein, Ortado-
uda ve birok slam lkesinde grlen arflaf uygulamas buna yneliktir. Cinsel
kstlamalar toplumun leiyle de iliflkilendirilebilir. Kk lekli avc-toplayc
ya da tarmc toplumlar, zellikle evlilik-ncesi cinsel iliflkilere, genifl lekli top-
lumlara gre daha fazla hoflgrye sahiptir. Genifl lekli toplumlarda ise bireyle-
rin kabul edilebilir cinsel tutumlar cinsiyet, yafl, etnik aidiyet, din, toplumsal snf
gibi etkenlerine bal olarak, genifl bir deiflkenlik gsterir.
Bu arada cinsellik kstlamalarna iliflkin evrensel baz tutumlardan da sz et-
mek mmkndr. rnein ensest tabusu, yani yakn akraba olarak tanmlanan ki-
flilerle cinsel iliflkinin yasaklanmas, evrensel bir kural olarak kabul edilebilir. An-
cak baz akrabalar arasnda cinsel iliflkiler yasaklanrken, baz toplumlarda, zellik-
le kk lekli ya da tarmc toplumlarda belirli akrabalar arasnda evlenmeler
teflvik edilir. Genifl lekli toplumlarda ise akrabalk snrlarn aflan etnik aidiyet,
toplumsal snf ya da dinsel ballklar gibi koflullar evlilik tercihlerinde arlkl bir
rol oynar.
 nite 8 - Akrabalk ve Toplumsal Cinsiyet 195

zet

N
A M A
En temel toplumsal kurumlardan biri olan evlilik
1 ne tr bir ifllev grr ve kltrlere gre farkllk
gsterir mi?
Evlilik temel toplumsal kurumdur. nsanlar evli-
lik kurmak yoluyla, hem kltrel ve toplumsal
olarak kabul edilmifl biimde soylarnn devam-
n salarlar, hem evlilik yoluyla kurduklar yeni
toplumsal balar sayesinde dayanflma ereve-
lerini geniflletirler, hem de evlilik yoluyla kuru-
lan aile birlii araclyla bir iktisad birim kur-
mufl olurlar. Her kltr, kendi varolufl koflullar-
na uygun evlilik biimleri gelifltirmifltir.
N
A M A
Kadn ve erkeklerin rol ve statlerini, davranfl
3 ve tutumlarnn belirleyen biyolojik cinsiyetin
tesinde kltrel olarak yaplandrlmfl bir top-
lumsal cinsiyet var mdr?
Erkek ve kadn cinsiyetleri her ne kadar biyolo-
jik durumlar olsa da, bu cinsiyetlerin hayatta yk-
lendii rolleri, sorumluluklar ve toplum iindeki
yerleri kltrler tarafndan belirlenir. Kltrler,
zellikle kadn cinsinin soyun devam bakmn-
dan tafld stratejik rol nedeniyle bu cinse zel
bir nem yklerler ve onunla ilgili pek ok kural
ve kstlama getirirler. Bu kural ve kstlamalar,
rekabeti nleyici ve dayanflmay glendirici bi-

N
A M A
Akrabalk sistemleri toplumsal olarak ne tr bir
ifllev grr ve kltrlere gre farkllk gsterir mi?
imde yaplandrlmfltr.
2
Akrabalk sistemleri, soy ve evlilik yoluyla kurul-
mufl ve kltrel olarak kabul edilmifl temel bir
toplumsal iliflkiler adr. Dnyada eflitli akraba-
lk sistemleri vardr. Akrabalarn birbirlerine kar-
fl konumlarn, rol ve statlerini ve bunlara ba-
l olarak karfllkl sorumluluk ve beklentilerini
belirleyen bu sistemler, daha ok akrabalarn ad-
landrlmasna iliflkin eflitli sistemlerde yansma-
larn bulur. Antropologlar, bu biimde alt farkl
sistemin varolduunu ne srerler. Soy ise kifli-
nin annesinden veya babasndan hangisinin ata-
sal izgisini izleyecei ve o izgilerden hangisini
temel akraba kabul edeceini, daha baflka deyifl-
le hangi izgiyi esas alacan belirleyen bir sis-
temdir. Anayanl ve babayanl olmak zere iki
temel soy sistemi vardr.
196 Antropoloji

Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi evliliin karfllad ifllevler- 6. Erkek-egemen (ataerkil) toplumlarda yeni evlenen
den biri deildir? bir ift genellikle ne tr bir yerleflmeyi tercih eder?
a. Soyun devamn salamak a. Patrilokal
b. ocuklarn bakmn ve gvencesini salamak b. Matrilokal
c. Ekonomik bir birlik oluflturmak c. Ambilokal
d. Toplumsal bir stat salamak d. Bilokal
e. Salkl ve uzun bir yaflam salamak e. Polilokal

2. Evliliin gruplar arasnda bir kadn takas olduunu 7. Evlilik yoluyla edinilen akrabala ne nedir?
ne sren antropolog kimdir? a. Kandafllk
a. C. Lvi-Strauss b. Hsmlk
b. B. Malinowski c. veylik
c. M. Mead d. Ahbaplk
d. F. Boas e. Soydafllk
e. A. Radcliffe-Brown
8. Afladakilerden hangisi antropologlarn tanmlad
3. Endogami nedir? akrabalk sistemlerinden biri deildir?
a. Tek eflli evlilik a. Sudan sistemi
b. ok eflli evlilik b. Hawai sistemi
c. evlilik c. Eskimo sistemi
d. Dflevlilik d. in sistemi
e. Dolayl takas evlilii e. Omaha sistemi

4. ki erkein birbirlerinin kz kardeflleriyle evlenmele- 9. Kadnlk ve erkeklie yklenen toplumsal ve klt-

riyle gerekleflen evlilik biimine ne ad verilir? rel anlamlara ne ad verilir?
a. apraz kuzen evlilii a. Cinsiyet
b. Berder b. Cinsiyet blnmesi
c. Taygeldi c. Toplumsal cinsiyet
d. Levirat d. Cinsiyet farkna dayal toplumsallk
e. Sororat e. Kltrel cinsiyet algs

5. ocuklu dul bir erkekle ocuklu dul bir kadnn ken- 10. Cinsellikle ilgili olarak afladaki ifadelerden hangi-
dilerinin ve ocuklarnn evlenmesi fleklinde gerekle- si yanlfltr?
flen evlilik biimine ne ad verilir? a. Cinsellik biyolojik bir gddr.
a. Levirat b. Cinsellik kltrel olarak eflitli kurallarla dzen-
b. Paralel evlilik lenmifltir.
c. Anlaflmal apraz evlilik c. Cinselliin alglanfl kltrden kltre farkllk
d. Taygeldi gsterir.
e. Hayalet evlilii d. Cinsellie getirilen baz evrensel yasaklamalar
bulunur.
e. Cinsellikle ilgili tutum ve davranfllar evrenseldir.
 nite 8 - Akrabalk ve Toplumsal Cinsiyet 197

Yaflamn inden
maya ve tiyatroya hi birlikte gitmezken, yzde 2.8lik
29.11.2006 bir kesim sk sk birlikte gidiyor. Yzde 68.6 dflarda

yemee, yzde 52.4 ise piknie hi gitmiyor.

flte Trk ailesi Ev ifli kadndan sorulur: Ev ifllerinde; yemek piflirmenin
yzde 87.1i, t yaplmasnn yzde 84.3, sofrann ku-
Mal erkekte, ev iflleri kadnda. Grc usul hl yay-
rulup kaldrlmasnn yzde 74.1i kadnlarn ifli. Fatura
gn. Akraba-komflu ziyareti seviliyor, birlikte sinemaya
demenin yzde 69.1i, kk tamiratlarn yzde 68.4
gidilmiyor. Sigara yaygn, alkolse deil.
erkeklerce stleniliyor. Kadn-erkek arasndaki en adil
RADKAL - Ankara - Baflbakanlk Aile ve Sosyal Arafltr-
yaplan ev ifli gnlk yiyecek-iecek alflveriflleri.
malar Genel Mdrl ile TK, 24 bin 647 kifliyle g-
Trkler bir defa evlenir: Evlenenlerin yzde 95.7si bir,
rflerek Trk ailelerinin profilini kard. Trk Aile Ya-
yzde 4 iki defa, yzde 0.3 ya da daha fazla ev-
ps Arafltrmasna gre ailelerin en ok gereklefltii
lilik yapmfl.
etkinlik akraba ve komflu ziyareti olurken, kzdan
Gen evleniyoruz: Evlenen kadnlarn yzde 58.7si, er-
biri 18 yaflndan kk evlendiriliyor.
keklerin yzde 58.2si ilk evliliini 18-24 yafllar arasn-
10 Haziran-29 Austos 2006 tarihlerinde gereklefltiri-
da yapmfl. 18 yafl altnda evlenme oran kadnlarda
len arafltrmann sonular dn Devlet Bakan Nimet
yzde 31.7 iken erkeklerde yzde 6.9. 1993 arafltrma-
ubuku tarafndan akland. 1993ten beri yaplan en
sna gre ilk evlenme yafl 18 yaflndan kk olanlarn
kapsaml arafltrmaya gre 21inci yzyln baflndaki
orannn yzde 75.72 olduu dflnlrse erken evlen-
Trkiyenin aile yaps flyle:
me yaflnn son 10 ylda azald grlyor. Erkeklerin
Aileler klyor: 1993te 4.75 kifli olan ortalama hane
yzde 6.9u, kadnlarn yzde 31.7si 18 yafln altnda
halk bykl 3.8e dflt. Bu rakam kentte 3.7 iken,
evleniyor. Erkeklerin yzde 58.2si, kadnlarn da yzde
krda 4. ABde 2001 itibaryla hane halk bykl
58.7si 18-24 yafl aralnda evleniyor.
2.45. Trkiyede hanelerin yzde 80.7si ekirdek aile-
Grc usul yaygn: Grc usulyle ve kendi ailele-
lerden, yzde 13 genifl ailelerden, yzde 6s tek kifli-
rinin kararyla evlenen kadnlarn oran yzde 36.2, er-
lik hanelerden, yzde 0.4 de renci ve iflilerden
keklerin ise yzde 24.8. Grc usulyle ancak kendi
olufluyor. Trk halknn yzde 94 bir aile ats altn-
kararlaryla evlenen kadnlarn oran yzde 28, erkekle-
da yaflyor. ABde bu oran 1995te yzde 46.8, 2001de
rin oran yzde 31.9. Kadnlarn yzde 27.4, erkekle-
ise yzde 51.8di.
rin ise yzde 35.2si kendi seimleri ve ailelerinin onay-
Mal erkekte: Bireylerin sahip olduu mstakil ev/apart-
laryla nikh masasna oturmufl. Ailesinin karfl kmas-
manlarn yzde 11.5i kadnlar, yzde 28.3 erkekler
na ramen evlenen kadnlarn oran yzde 6.7, erkekle-
adna kaytl. Otomobillerin de yzde 2.2si kadnlarn,
rin ise yzde 6.3.
yzde 14.4 erkeklerin. Kadnlarn yzde 80.2sinin,
Resmi ve dini nikh yapyoruz: Evliliklerin yzde
erkeklerin yzde 39.6snn zerine kaytl bir gayrimen-
85.9unda hem resmi hem dini, yzde 9.7sinde yalnz
kul veya ara yok. 1993 arafltrmasnda erkeklerin yz-
resmi, yzde 3.7sinde ise sadece dini nikh kylmfl.
de 74.3nn gayrimenkul vard.
Yzde 0.6snn hibir nikh yok. 1993 arafltrmasna
Hafta sonlar beraberiz: Aile yelerinin yzde 73.4
gre sadece dini nikh yaptranlarda yzde 1.2 orann-
sabah kahvaltsnda, yzde 88.8i akflam yemeinde,
da azalma var.
yzde 90.2si hafta sonlarnda bir araya geliyor. Krda
Kentte bile bafllk paras: Evliliklerin yzde 17.12sinde
yaflayanlarn yzde 86.31i sabah kahvaltsnda buluflur-
bafllk paras verilmifl. Bu oran krda yzde 23.5, kentte
ken, kentte bu rakam yzde 66.4. Hane halk yelerinin
ise yzde 13 dzeyinde. 65 yafl zeri evliliklerin yzde
dzenli olarak bir araya geldikleri zaman dilimlerinin
28.7sinde, 55-64 yafl arasndaki evliliklerin ise yzde
baflnda hafta sonlar yzde 90.2yle ilk srada.
26.7sinde bafllk paras denmifl. 1993 arafltrmasnda
Ailece sinemaya gitmeyiz: Hane halknn yzde 24.9u
bafllk paras verenlerin orannn yzde 26.68 olduu
akraba ziyaretlerini, yzde 23.4 komflu ziyaretlerini,
gz nne alndnda, geen 10 ylda bafllk parasnda
yzde 22.1i alflverifli ve yzde 20.8i arkadafl ziyaretle-
dflfl olduu gzleniyor.

rini birlikte yapyor. Hane halknn yzde 84.3 sine-
198 Antropoloji

Okuma Paras Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Trobriandda Evlilik 1. e Yantnz doru deilse Evlilik ve Aile
blmn yeniden gzden geiriniz.
[Trobriand Adalarnda] Evlilik yalnz iki efl arasnda ba
2. a Yantnz doru deilse Evlilik ve Aile
kurmuyor, koca ile aile ve zellikle de kadnn kardefli
blmn yeniden gzden geiriniz.
arasnda srekli ve karfllkl bir iliflki yaratyor. Kadnla
3. c Yantnz doru deilse Evlilik ve Aile
kardefli arasnda ok zel nitelikte ve yine ok nemli
blmn yeniden gzden geiriniz.
bir akrabalk iliflkisi vardr. Trobriandl bir aile iinde
4. b Yantnz doru deilse Evlilik ve Aile
kadn her zaman bir erkein korumas altnda kalr, bu
blmn yeniden gzden geiriniz.
adam kadnn kardefllerinden birisidir, o yoksa, anne
5. d Yantnz doru deilse Evlilik ve Aile
soyundan en yakn baflka bir erkek olur. Kadn ona bo-
blmn yeniden gzden geiriniz.
yun emeli ve ona karfl kimi grevleri yerine getirme-
6. a Yantnz doru deilse Evlilik ve Aile
lidir, erkek akraba ise kadnn rahatn gzetmeli, ev-
blmn yeniden gzden geiriniz.
lendikten sonra bile ekonomik yaflamn gvence altna
7. b Yantnz doru deilse Akrabalk ve Soy
almaldr.
blmn yeniden gzden geiriniz.
Erkek kardefl, kendi kz kardeflinin ocuklarnn doal
8. d Yantnz doru deilse Akrabalk ve Soy
vasisidir; ocuklarn gznde ailenin yasal flefi baba de-
blmn yeniden gzden geiriniz.
il, odur. Erkek kardefl, kendi asndan ocuklara gz
9. c Yantnz doru deilse Cinsiyet ve Toplumsal
kulak olmal ve kendi yiyeceinden nemli bir pay on-
Cinsiyet blmn yeniden gzden geiriniz.
larn evine vermelidir. En zor ykmllk de budur,
10. e Yantnz doru deilse Cinsiyet ve Toplumsal
nk evlilik kocann kynde olur, gen kadn gider
Cinsiyet blmn yeniden gzden geiriniz.
kocasnn topluluunun iine yerleflir, bu durum her
harman zaman srekli gidip gelmeleri gerektirir.
rn alnnca, patatesler snflandrlr ve her bahenin
rn konik biimde harmanlanr. Bahedeki bafllca
pay, her zaman kz kardeflin evine gnderilir... Bana
bilgi verenlere gre bir yiyecek yn flu anlama gelir:
Baknz, kz kardeflim ve ocuklar iin neler yaptm;
ben iyi bir bahvanm, kz kardeflim ve ocuklar hi-
bir zaman yiyecek ktlndan ac ekmeyecektir.
Birka gn sonra harman bozulur; patatesler sepetlere
konulur ve kz kardeflin oturduu kye taflnr, orada
yeniden kadnn kocasnn evinin nnde konik biim-
de yn yaplr. Bu kez, bu topluluun yeleri gelir, pa-
tateslere hayranlkla bakarlar. fllemlerin tm bu tren-
sel yan, daha nceden bildiimiz bir uzlafltrc gce
sahiptir...
Bu ifllemlerin temelinde sadece tutku ve vnme yok-
tur: Burada karfllkl iliflki ilkesi, dierlerinde olduu
kadar nemli bir rol oynar... Her fleyden nce koca,
eflinin ailesinden ald ve her yl dnflml olarak ve-
rilen dln almaldr. Daha sonra ocuklar byd-
zaman, dorudan doruya daylarnn otoritesi altna
girerler. Erkek ocuklar, yapt her iflte dayya yardm-
c olur ve denmesi gereken borlara katkda bulunur.

Kaynak: Malinowski, B. (1998). lkel Toplum (ev.

H. Portakal). Ankara: teki Yaynlar, ss. 29-31.
 nite 8 - Akrabalk ve Toplumsal Cinsiyet 199

Sra Sizde Yant Anahtar Yararlanlan ve Baflvurulabilecek

Kaynaklar
Sra Sizde 1 Altuntek, S. (1993). Van Yresinde Akraba Evlilii.
Evlilik ve akrabalk yoluyla aileler aras akrabalk iliflki- Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar.
leri kurulur. Bu iliflkiler ekonomik ve kltrel bakm- Arsebk, G. (1990). nsan ve Evrim. Ankara: Trk Ta-
dan bir alflverifl ve dayanflma a anlamna gelir. Fark- rih Kurumu Yaynlar.
l bir etnik veya dini grupla karmaflk akrabalk iliflkile- Balaman, A.R. (1982). Sosyal Antropolojik Yaklaflm-
rine girmek her iki taraf iin de pek ok zorlukla karfl-
la Evlilik-Akrabalk Trleri. zmir.
laflmak anlamna gelebilir. Bunun nedeni gruplarn fark-
Bates, D.G. (1996). Cultural Anthropology. Needham
l normlar, adetleri, deerleri, hatta dilleri olmasdr.
Heights, Mass.: Allyn&Bacon.
Btn bunlar ayn zamanda bir etnik veya dini grubun
kimliini de oluflturur. Dolaysyla grup kimliinin ko- Engels, F. (1979). Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devle-
runabilmesi ve devam ettirebilmesi iin ayn grup ieri- tin Kkeni (ev. K.Somer). Ankara: Sol Yaynlar.
sinden ievlilik teflvik edilirken bunun tersinin engelen- Emirolu, K. ve Aydn, S. (2003). Antropoloji Szl-
mesi eilimi vardr. . Ankara: Bilim ve Sanat.
Gven, B. (1974). nsan ve Kltr. stanbul: Remzi
Sra Sizde 2 Kitabevi.
len eflin kardefliyle yaplan evliliklerde zellikle ilk Kottak, C.P. (2001). Antropoloji: nsan eflitliliine
eflten olan ocuklarn bakm ve gvencesi garantiye
Bir Bakfl. Ankara: topya.
alnr. ocuklarla biyolojik akrabal olan amca ya da
Malinowski, B. (1998). lkel Toplum (ev. H. Porta-
teyze bir yabancya gre ocuklar daha kolay kabulle-
kal). Ankara: teki Yaynlar.
necek ve sahiplenecektir. Ayn durum ocuklar asn-
dan da geerlidir. Burada toplumsal ve ekonomik ba- zbudun, S., fiafak, B. ve Altuntek, N.S. (2007). Antro-
kmdan yalnz kalan kadn/erkek ve ocuk akrabalara poloji: Kuramlar/Kuramclar. Ankara: Dipnot
sahip klmas durumu yani bir dayanflma sz konusu- Yaynlar.
dur. Ayrca bu tr evliliklerde ilk evlilikte birikmifl olan Timur, S. (1972). Trkiyede Aile Yaps. Ankara: Ha-
servetin de yabanc biriyle paylafllmasna engel olunur cettepe niversitesi Yaynlar.
ve servetin aile iinde kalmas salanr. Yaln-Heckmann, L. (1990). Afliretli Kadn: Ger ve
Yar-Ger Toplumlarda Yeniden retim ve Cinsi-
Sra Sizde 3
yet Rolleri. Tekeli, fi. (Der) Kadn Bakfl Asn-
Geleneksel toplumlarda akrabalk iliflkileri toplumsal
dan 1980ler Trkiyesinde Kadn. stanbul: leti-
gruplar oluflturan en temel unsurdur. Kiflilerin rolleri,
dier insanlarla olan iliflkileri, hak ve devleri, toplum flim Yaynlar, ss. 257-265.
ierisindeki statleri, iktidarlar, otorite hep akrabalk Yaln-Heckmann, L. (1991). Tribe and Kinship
iliflkileriyle belirlenir. Akrabalk iliflkileri insanlar arasn- Among the Kurds. Frankfurt: Peter Lang.
da dayanflmay ve grubun srekliliini salar. Akraba-
lk gruplarnn retim faaliyetleri gibi konularda yardm-
laflma, baflka gruplara karfl saldrma ya da savunma,
bazen trensel amal birlikler ya da siyasal bir grup
oluflturmak gibi ifllevleri vardr. Akraba gruplar toprak,
hayvan, otlak, ev gibi ortak mlk sahibi birimlerdir. En-
dstrileflmifl kent toplumlarndaysa akrabalk iliflkileri-
nin salad bu trden ifllevlerin byk blm orta-
dan kalkmfltr. Kiflilerin toplumsal konumlarn, stat ve
rollerini, dier insanlarla olan iliflkilerini, hak ve devle-
rini belirleyen baflka mekanizmalar vardr. fl hayatnn
salad iliflkiler, komfluluk ve arkadafllk ve kent yafla-
mna zg baflka gruplar akrabalk iliflkilerinin yerini
alr. Dayanflma, yardmlaflma ve ifl blm bu trden
iliflkilerle de salanabilir. Ayrca ekonomik, siyasal ve
trensel birlikler de akrabalk iliflkileri dflnda baflka
iliflkilerle de oluflturulabilir. Ortak mlkiyetin yerini bi-
reysel mlkiyet alr. Akrabala dayal otorite zayflar.
 9
201

Din ve Kutsal

Kaynak: Abdurrahim zmen Arflivi

Din; bir inan, reti ve dnya grflnn dnyevi kurumlar araclyla d-

zenlenmifl ve ilkelere balanmfl biimidir. nsanlar dini tabular, kltler, mitos-
lar, dinsel simgeler, ayinler ve eflitli ibadet biimleriyle kavrar ve yaflatrlar. Din,
bireysel bir olgu olmayp toplum tarafndan rgtlenen ve paylafllan nemli bir
kurumdur.

Amalarmz

N
Bu niteyi tamamladktan sonra,

N
nan nasl rgtlenir ve kurumsallaflr?
Dnya zerindeki inan sistemleri nasl bir eflitlilik gsterir ve bunun ne-

N
denleri nedir?

N
Din ve inan, hangi kltrel aralar yoluyla yaflatlr?
Mitoloji ve mitos nedir?
sorularna yant verebilecek bilgi birikimine sahip olacaksnz.
202 Antropoloji

rnek Olay
Tepoztln Halknn Deer ve nanlar Sistemi
Tepoztln halknn geleneksel yaflam grfl; fiziksel evreleri, teknoloji ve ekono-
milerinin snrllyla, alkantl tarihi, yz yllk bir smrge olufllar, yoksul-
luu, yksek lm oranna sahip oluflu, son olarak da kentsel etkileflimlerin neden
olduu sosyal deiflimlerin rastlantsal doasyla flekillenmektedir. Tepoztlnllar
iin dnya ve doa, devaml bir bela, tehlike ve tehdit oluflturmaktadr. Doal g-
lere karfl duyulan gl korku, talihsizlik, felaket ve lmn yaknlaflt endiflesi
yklerinde ve kyllerden rnek olarak dinlenen dfllerde grlen temalardr.
Tepoztln halknn yaflad dnya; iyi niyetlerini kazanmak, koruma sala-
mak iin yatfltrlmas gereken saldrgan glerle ve cezalar uygulayan flahsiyetler-
le doludur. El Tepozteco eer ihmal edilirse yamuru engeller, los aires yani suda
yaflayan ruhlar kendilerini gcendirenlere hastalk gnderirler, naguales yani fley-
tanla iflbirlii yapan insanlar, gece ktlk yapmak iin domuz ya da kpee d-
nflebilirler. Tehdit dolu Katolik figrler de vardr. Tanr sevmekten ok cezaland-
rr, ou talihsizlik Tanr'ya atfedilir. Tanr'nn iyi flans getirdii nadiren grlr.
Azizler Tanr ile insanolu arasndaki arabuluculardr, Tepoztlnllar da ken-
dilerini onlara iyilik yapmaya adar. Daha fazla cezalandrma gcne sahip aziz-
ler en ok gayretle ve flevkle tapnlan azizlerdir. Aziz Peter bayram gnne yeter-
li sayda dans katlmazsa, katlmayanlara hastalk ve kt flans getirir. ocukla-
r korkutarak kendisi iin dans etmeleri konusunda arslan kulland da sylenir,
aslan simgesi azizin hep yanndadr...
Tepoztln halknn ou Tanr'nn verdii ceza ile el pingo yani fleytann iflini
aka ayrt edemez. fieytann gleri nispeten azdr, yine de Aziz Mikael veya
Aziz Cebrail'e okunacak bir dua ile etkisi hafifletilebilir. (fieytan kzdrmamak
iin, ayn zamanda fleytan iin de kk bir mum yaklr). Tepoztlnllarn Kato-
lik cennet ve cehennem hakknda net bir anlayfla sahip olduklar da sylenemez.
Aztek dini, cenneti l savafllarn ve ocuk doururken len kadnlarn gittii
hofl bir yer olarak tanmlard. Cehenneme denk dflen ise ruhlarn dnyadaki ya-
flantlarnn aynsn srdrdkleri ller diyarnn bir blm yani mictland.
Yaflarken ifllenen gnahlarn kefaretinin dendii bir yer olan cehennem diye bir
yer bilinmiyordu, ou Tepoztlnl hl lmden sonra cezalandrma ile ilgili tam
bir dflnceye sahip deildir.
Kaynak: Lewis, O. (2002). Tepoztln: Meksika'da Bir Ky. (ev. . Girgi a-
lap), stanbul: Epsilon, ss.160-162.

Anahtar Kavramlar
Animizm Dou Mistisizmi Mitos
Animatizm badet Peygamber
Animalizm Karizma fiamanizm
Ayin Klt Tabu
Badafltrmaclk Mitoloji

indekiler
GRfi
DN: NANCIN KURUMSALLAfiMASI
NAN SSTEMLERNN EfiTLL
TABULAR, KLTLER VE DNSEL SMGELER
MTOLOJ VE MTOSLAR
 nite 9 - Din ve Kutsal 203

GRfi
nsanlar hayatlarn gven iinde srdrmek ve gelecekten emin olmak ihtiyac
iindedirler. Hem yaflanan hayatn gvenlik ve esenlik iinde devam etmesi hem
de lm sonrasnda var olduu dflnlen teki hayata gven duyma ihtiyac, di-
nin ortaya kflndaki temel etkenlerdir. Hayatn gvenlik ve esenlik iinde devam
etmesi, her zaman sz konusu deildir. Hayat, toplumsal ortamlarda ortaya kabi-
lecek atflma ve savafllardan ya da ekonomik ykmlardan kaynaklanan karmafla
ve anarflinin ya da doadan gelecek pek ok afetin ak etkisi altndadr. Bu ykm-
lar insann kendisini gsz hissetmesine, gvenlik ve esenlii yeniden salamak
iin snacak doast bir g aramasna yol aar. Bir doast gcn doay ve
toplumsal hayat dzenlediine ve yeniden dzenlemeye kadir olduuna inanl-
mas, bu arayfl ve snmay kolaylafltrr ve insann kendine ve gelecee gveni-
ni yeniden kazanmasn salar. Ykmlar ve lm karflsndaki en nemli direnifl
arac budur. Bu ara, ayn zamanda ykmlar ve karmafla yznden bozulabilecek
toplumsal dzenin devamn gvence altna alr ve insanlarn var olufllarna iliflkin
kuflku ve sorularna cevaplar bulur. nsanlarn varoluflunu anlamlandrma sorunu,
temel bir sorundur. Dnya ve evren neden var?, Nasl var oldu?, Neden burada-
yz?, Var oluflumuzun bir amac var m?, ve en nihayet neden ben? gibi sorulara
srekli tatmin edici yantlar ararz. Doast bir gcn/glerin yaratclna, d-
zenleyiciliine ve bizlerin varoluflu ve yapp etmeleri (ameli) de dahil her fleyi bi-
linli bir biimde infla ettiine inan, bu tatmin edici yantlara ulaflmamza araclk
eden en nemli yollardan biridir. Biz bu aracn dnyevi kurumlar ve mekanizma-
lar araclyla dzenlenmifl, ilkelere balanmfl biimine ksaca din diyoruz. Dinin
temelinde inan yatmaktadr. Dzenlenmifl, kurallara balanmfl inanlar (iman)
ile doast ile ba kurma yollar (ayin ve ibadet) dinin iki nemli ayadr. Bu iki
aya toplumsal alan iinde var eden kifliler ve kurumlar sosyal bilimlerin konusu-
dur. Antropologlar, dinsel ideolojinin (imann) ve ayinsel davranfln, toplumsal a
kuran dier kltrel rntlerle iliflkilerini ve dier siyasal, toplumsal ve iktisadi
srelerle ne tr iliflkiler iinde olduunu anlamaya alflrlar. stelik bu kurumlar
ve sreler, zaman iinde tarihsel olarak, eflitli toplumsal ve ekolojik balamlarda
deiflerek yeni biimler alr. Antropologlar bu deiflimlere de eilirler. Mutlak bir
yaratcnn ya da yaratclarn varl veya yokluu, bir dinsel inancn ya da mitolo-
jik bir hikyenin doru ya da yanlfl oluflu, bilimsel bilgi alannn deil inan alan-
nn sorunudur. Bu konular kantlanamaz ya da yanlfllanamaz. Antropologlar bu
yzden dinsel inanlarn doru veya yanlfl olufluyla, tanrnn varlyla ya da yok-
luuyla veya hangi ibadet biiminin dinen doru ibadet biimi olup olmadyla il-
gilenmezler; onlar ilgilendiren, belirli bir inan biiminin ortaya kfl ve varolufl
nedenlerini inceleme; onlarn dier dinsel inanlarla, toplumsal alanla, tarihsel ko-
flullarla ve ekolojik etkenlerle iliflkisini anlamaya alflmak ve inanlarn nasl dei-
flime uradn ve farkllafltn gzlemlemektir.
Kutsallk kavram, dini aflar. Din, kutsallk alannn nemli bir blmn iflgal
etse de insanlarn din dfl birtakm simgelere, yerlere kutsallk atfetmesi mmkn-
dr. zellikle dinin kamusal alandaki nemli roln terk ettii ve din-devlet iliflki-
lerinin birbirinden ayrflt modern laik ada, insanlar zaman zaman dinsel kut-
sallarn yerini alacak yeni kutsallar yaratmfllardr. Bu yaratm srecinde, bu an
siyasal rgt olan ulus-devletin byk bir rol vardr. Mill marfl, bayrak, sancak,
bamszlk savaflnn getii yer, bamszlk savaflnda lmfl olan askerleri tem-
sil eden mehul asker antlar ya da devletin kurucularnn ve ulusun nderlerinin
204 Antropoloji

mezarlar vb. sayg gsterilmesi beklenen ve bu saygnn gerekelerini temellendi-

ren resm bir anlatnn efllik ettii yeni bir kutsallk alannn ortaya kt sylene-
bilir. Ayrca dnyann ve evrenin yaratlflna iliflkin kozmolojiler, mitolojiler ve
dnyann ve evrenin nasl yok olacana dair kyamet senaryolar olan eskataloji-
ler de kutsaln alannda yer alr. Yani ksaca kutsaln alan dinin alanndan byk-
tr, diyebiliriz. Ancak bunlar iinde en etkili ve etkin olannn hl din olduunu
da sylemeliyiz. nk din, tpk konuflma dili gibi, insan trne zg, ayrt edici
bir zelliktir ve en az konuflma dili kadar eskidir.

DN: NANCIN KURUMSALLAfiMASI

Dinin Boyutlar
Girifl blmnde deindiimiz gibi, insanlar eflitli nedenlerle inanma ihtiyac du-
yarlar. Ancak bu ihtiyacn giderilmesi bireysel, rastlantsal ya da konjonktrel bi-
imde deil, din adn verdiimiz sistemleflmifl kurumlar araclyla salanr. Din,
dorudan doruya doastne iflaret eder. Doast kavram, gzlemlenebilir
dnyann ve duyularmzla algladmz evrenin tesini anlatr. Bu yzden doa-
st alan, her ne kadar inananlarn varlndan kuflku duymad bir alan olsa da
kestirilemeyen, deneysel olmayan, gzlenemeyen ve bunlara bal olarak sradan
kiflilerce (fnilerce) aklanamayan bir alandr. te yandan doast ile doal
olan arasndaki ayrm, lmszlk ve ncesiz-sonraszlk ile lmllk ayrmnda
da simgeleflir. ncesiz-sonrasz olufl; tarihsizlie, lmllk ise tarihli olufla iflaret
eder. Doast tarihsiz bir alandr; burada zaman yoktur, buras mutlak kudretin
ve sonsuz mutluluun alandr. Doal dnya ise zamanldr, zaman tarihi yaratr,
insan ve dier canllar bu tarihin iinde inifl kfll, sorunlu bir kaderi yaflar. Bu do-
al dnya, dinler tarafndan doastndeki sonsuz mutluluk alanna ulaflmak iin
bir snav yeri olarak kurgulanr. te yandan dnya hayat, bu mutlak kudrete yak-
laflmaya, yaknlaflmaya ve ondan talepte bulunmaya engel deildir. Tek koflul, bu
yaklaflma, yaknlaflma ve talepler iin dinin emirlerine uymak ve ykmllkleri
yerine getirmektir. Ancak baz kltrlerin bu mutlak kudrete iliflkin tasavvurlar,
alfllmfln dflndadr. rnein Avustralya Aborijinleri bu yce gle karfllkl ba-
mlla dayanan, hatta kimi zaman eflitliki bir iliflki kurabilirler.
nsanlar, doast olarak kurgulanan kutsaln bir paras olmak iin, bu dnya-
daki yapp etmelerini (amellerini) olabildiince dinin emirlerine uydurmaya alflr-
lar ve bu yolla ldkten sonra kutsaln paras olmay hak etmeye alflrlar. Ancak
tahayyl edilen kutsaln, dnyevi olan iindeki eriflilmezlii ve dokunulmazl bir
yana, bir flekilde dnyevi alanda temsil edilmesi gerekir. Bu temsil, dnyada olup
biten doa olaylarnn ya da canllarn baflna gelenlerin doast glere atfen yo-
rumlanmas, dnyevi alanda var olan baz fleylere doastnn buradaki simgeleri
olarak anlam yklenmesi biiminde gerekleflir. Kimi zaman bu temsil belirli eylem-
lerle gereklefltirilir. Bu eylemlere biz ayin diyoruz. Dolaysyla din, kutsal simgele-
rin inan ve eylemler yoluyla anlamlandrlmasnda, yorumlanmasnda ve bunlarn
ayinsel kullanmnda gerekliini kazanr ve toplumsal bir kurum haline gelir. By-
lelikle insanlarn kontrol edemedikleri alana iliflkin bir baflka uyarlanma boyutu ger-
ekleflmifl olur. Din ve inanlar yoluyla insanlar; kontrol edilemeyen, tahmin edile-
meyen ve istenmeyen olaylar karflsnda gven ve dayanma gc temin ederler. Bu
gven ve dayanma gc, insanlarn kendi evrelerine uyarlanmalarnda nemli bir
etkendir. Bu bakmdan din ve inan sistemleri, insanlarn yafladklar dneme, ge-
im ve yaflam biimlerine ve ekolojilerine uygun genifl bir eflitlilik gsterir.
 nite 9 - Din ve Kutsal 205

Yukarda deindiimiz gibi dinin bir boyutu inan ise dier boyutu bu inanc
ifade etmek, pekifltirmek ve bu inan etrafnda bir dayanflma ve kimlik yaratmak
amacyla dzenlenen ritel boyutudur. Ritel boyutu, kutsall simgelefltiren ayin-
ler ve eflitli ibadet biimlerini ieren kurumsallaflmfl davranfl rntleri olarak ta-
nmlanabilir. Bu rntler bir eylemin yerine getirilmesi ya da baz eylemlerden
kanmak biiminde gerekleflir. slamdaki cuma namaz, Ramazan orucu ya da
Hac farizesi; Hristiyanlktaki byk perhiz, eflitli Hac ziyaretleri, Noel ayini; Mu-
seviliin din tatil gn saylan cumartesi gn btn ifllerden kanma davranfl;
eflitli inan biimlerinde Fotoraf 9.1
karflmza kan yamur
Namaz
duas, Avustralyal Aborijin-
lerin bereket ayini bu boyu- Kaynak:
tun grnr rnekleridir Abdurrahim
(Fotoraf 9.1 Namaz). B- zmen Arflivi
tn bu ayinsel davranfllar-
da hedef; bireylerin belirli
simgeleri, hareketleri ya da
kanma biimlerini kulla-
narak kutsalla iliflkiye gir-
mesidir. Bylelikle bireyler
dnyevi ortamdan karak
doastnn bir paras ha-
line geldiklerini hissedebilirler, hatta doast ile zdeflleflebilirler. Zaten ama da
budur. Bu gibi ayinler yoluyla yaflanan deneyim, gndelik varoluflun dnyeviliin-
den karak belirli bir aflknla ulaflmay da salar. Bu aflknlk, kiflide bir arnma
duygusu ve rahatlama, hatta byk bir mutluluk duygusu yaratabilir. Bu durum di-
nin psikolojik boyutunu oluflturur. Ancak bu herkesin deneyimleyebilecei bir du-
rum deildir. Genellikle bu aflknlk hli; flamanlarn, zikir yapanlarn, ya da daha
genel bir ifadeyle tek tanrl dinlerin iinde geliflen tasavvuf erbabnn yaflayabildi-
i zel bir deneyimdir.
Fotoraf 9.2
Semah

Kaynak:
Abdurrahim
zmen Arflivi

Din, sadece insanlarn doast ile kurduu zel iliflkiden ibaret deildir. Bu
iliflkinin kurulmasnda arac rol stlenenler, bu zellikleri dolaysyla dnyevi ik-
tidar alan iinde kendilerine bir yer edinirler. Bu yerleri onlar, dnyevi iktidar sa-
206
Reform a: 15. yzyln li llerde sz sahibidir. Avrupada Reform andan nce papalar, btn Avru-
sonunda Martin Luther
nderliinde ortaya kan,
Protestan akmn Katolik
kilisesine karfl verdii
mcadele sonucunda dinle
dnya iflleri arasnda bir
ayrma gidilmesi ve kilisenin
demokratikleflmesi
hareketidir.
Antropoloji
hipleriyle srekli bir rekabet iinde tutar. Bunun tipik bir rneini ran slam dev-
riminde grmek mmkndr. Dnyevi iktidarn sahibi olan fiahlk rejimi, dinsel ik-
tidar odayla, yani mollalarla rekabet halindeydi. Rejim bu rekabeti, kimi zaman
dnler, kimi zaman bastrma yoluyla dengelemeye alflyordu; fakat rejimin g-
sz bir annda dnyevi iktidar da din adamlarnn kontrolne geti. Bunun gibi, ru-
hunu bedeninden ayrarak doast aleme geme yetenei olduuna inanlan bir
flaman ya da Katolik kilisesinin nderi olan Papa da dnyevi iktidar zerinde bel-
pa krallarnn dnyevi iktidarnn onay merciiydi, dolaysyla onlarn iktidar ze-
rinde kontrol sahibiydi.
NAN SSTEMLERNN EfiTLL
Farkl tarihsel ve ekolojik koflullarn etkisiyle ortaya kmfl, bu koflullarla balan-
tl biimde eflitlenmifl genifl bir inanlar yelpazesinden sz edebiliriz. Bu inan-
lar, somut fleylerin kutsallafltrlmasndan bafllayarak soyut ve mutlak kudret sahibi
bir tanrya veya tanrlara inan erevesinde rgtlenmifl dinlere kadar eflitlilik
gsterir. Burada temel inan sistemlerini ele alacaz.
Din ve Uyarlanma
Toplumlarn yafladklar evreye uyum salama biimleri ve bu biimlerin yerlefl-
tirdii dnya grfl, son tahlilde, onlarn inan sistemlerini de etkilemektedir. r-
nein avc-toplayclarn inan sistemleri, onlarn geim biimiyle yakndan iliflkili-
dir ve avc-toplayc hayatn odanda yer alan toprak, bitki ve hayvanlar merke-
zinde rgtlenir. rnein Avustralya Aborijinlerinin dini, hayvanlarn remesini
odaa almaktadr. reme, bereketin kaynadr ve bu yzden reme kavram bu
inancn merkezinde yer alr. Aborijin beslenme rejiminin temelini oluflturan hay-
vanlarn reme srekliliinin salanmas amacyla yrtlen Gunabibi bereket ayi-
ninde, ayinin zerinde gereklefltii kutsal toprak mitolojik kaya pitonunun rahmi-
ni temsil eden genifl hilal biimli bir ukurdur. Ayinde erkek ocuklar bu ukurun
iinden geerler ve bylece simgesel olarak kaya pitonu tarafndan yutulurlar, u-
kurdan ktklarnda da yeniden domufl olurlar. Ayinin eflitli aflamalarnda farkl
hayvan trlerinin iftleflmesi taklit edilir. Ayrca bu ayinde kullanlan eflyalarn o-
u erkek cinsel organn arfltrr. Bunun gibi pek ok eski pagan dini, bereket
odakldr. rnein Anadoluda . 8. ve 7. yzyllarda yaflamfl olan Friglerin,
her yl 21 Martta Ana Tanra ve bereket tanras Kibele adna dzenlenen ayin-
de Ana Tanra rahipleri tapnakta bereketin devam iin kendi cinsel organlarn
keserek Kibeleye (Toprak Anaya) feda ederlerdi. Bylelikle tarmc olan Frig top-
lumunun devamn salayacak toprak verimlilii iin, o toplum adna seilmifl ki-
fliler (rahipler) bir feragatte bulunurlard. Bylelikle hem Ana Tanraya bereket
iin adak yaplmfl hem de doann yeniden douflu (dngsellii) kutsanmfl olur-
du. Baflka tarm toplumlarnda da benzer ritelleri gzlemlemek mmkndr. An-
cak burada vurgu, avc-toplayclardaki bitki ve hayvanlardan tarm etkileyen
olaylara dnmfltr. Tanr tahayyl; yakarfllarn ynelimi, ayinlerin merkezi sal-
gnlar, doal afetler, kuraklk, yafl, bereket gibi tarmsal etkinlii belirleyen, iyi ya
da kt ynde etkileyen fleyler zerinedir.
Anthony Wallace kltrlerin yaflam ve geim biimleriyle uyarlanma tarzlar ba-
kmndan drt temel din kategorisinin varlndan sz eder: Bunlardan ilki flama-
nistik inanlar sistemidir. fiaman uygulamalar genellikle btn mesaisini dinsel
alana vakfetmemifl din uzmanlarna dayanr ve gebe-oban ya da avc-toplayc
 nite 9 - Din ve Kutsal 207

toplumlarla ilintilidir. kincisi komnal inan sistemleridir. Komnal inan sistem-

leri, flamanistik uygulamalarn kurumsal hale dnflmesiyle ortaya karlar. Bu
inan sistemlerinde insanlar; mevsim dnmleri, hasat, geifl ayinleri gibi belirli za-
manlarda ayinsel amalarla bir araya gelirler. Avc-toplayclarda ve baz kk l-
ekli tarmc toplumlarda bu tr inan sistemlerine rastlanr. ncs Olymposu
inan sistemleridir. Burada komnal inan sistemlerinin gerektirdii birlikte ibadet
ritellerini yneten profesyonel bir ruhban snf devreye girer. Bu ruhban snf hi-
yerarflik ve brokratik biimde rgtlenmifltir. Aslnda karflmzda olan rgtl di-
nin ilk biimidir. Tpk ruhbanlar arasndaki hiyerarfli gibi, bu sistemde bir tanrlar
hiyerarflisi de grlr. Beylik tipi rgtlenmelerde ve devletli tarm yaplarnda bu
tr dinler grlr. Drdncs tektanrc sistemlerdir. Burada btn doast var-
lk alan mutlak kudret sahibi tek bir tanrnn denetiminde ve birliinde grlr.
ktidarn gl devlet yaplar eliyle pekifltii ve yayld tarmc toplumlarda ve
onlarn devam olan endstriyel toplumlarda tektanrc dinler grlr.

Dinin Somutlaflmas: badet ve Ayinler

Bir inan sistemi olarak din, sadece bir reti ve dnya grfl olarak var olamaz.
Dini yaflanr klan ve insanlarn tek tek dnyevi ortamdan kutsal alana gemesini
salayan trenlerle din insana ulaflr. Toplu ya da tekil olarak gereklefltirilen bu
trenlere ayin diyoruz. Ayinlerin en nemli zellii onlarn tekrarlanr olmasdr.
Tekrarlanma, inanc pekifltirir ve insanlarn dnyevi kayglar iinde dinden uzak-
laflmasn nler. Dolaysyla ayinler, belirli zaman ve meknlarda tekrar edilen, b-
yk lde kalplaflmfl, bir programa gre tekrarlanan davranfllardr. Bu dzenli-
lik hem katlmclarn gven duygusunu pekifltirir hem de evrenin ve toplumun
dzeni yeniden retilmesini salar. Dnyevi alandan kutsal alana geifl; ounluk-
la abdest almak, temiz giysiler giyinmek, cinsel iliflkiden kanmak, belirli fleyleri
yememek ve iki imemek gibi baflka ara davranfllar da gerektirir.

badet ve ayinler olmadan dini yaflamak mmkn mdr? Tartflnz.SIRA SZDE SIRA SZDE
1
Dinsel Uzmanlar ve Kutsal Kifliler
Kutsallk sadece doast ya da gksel bir nitelik deildir. Somut D fi Nolarak
E L M baz in- D fi N E L M
sanlarla zdeflleflebilir, baz insanlar tarafndan temsil edilir. Bu erevede iki tr
din kiflisi ayrt etmek mmkndr. Birincisi ayinleri ve eflitli dinsel
S O R Uuygulamalar S O R U
gereklefltiren, bunlar ynetme yetkisi bulunan, dinin diline ve programna vkf
uzmanlardr. Bunlar dinsel gelenek ve uygulamalar toplumun dier yelerinden
DKKAT DKKAT
daha iyi bilirler. Bu, toplum tarafndan din otoritesi saylan kifliler ve kurumlar ta-
rafndan tescil edilmifltir. Kimi zaman da byle bir tescil olmadan, birtakm hikmet-

N N
li szleri ve davranfllar nedeniyle toplum tarafndan bu mertebeye SIRA SZDE erifltirilmifl ki- SIRA SZDE
fliler ortaya kar. Bunlar karizmatik kifliliklerdir ve dinsel otoritelerini, herhangi bir
yerden icazet almadan bu karizma araclyla kendileri elde ederler. Btn bu ki- Karizma: Bir insann sradan
AMALARIMIZ insanlardan ayr AMALARIMIZ
bir yerde
fliler tam zamanl olarak bu ifllere younlaflmfl uzmanlar ya da flaman, byc-
durmasn ve doast,
doktor gibi gerektiinde yardma arlan uzmanlar olabilir. insanst olarak
fiamanlar, avc-toplayc ve gebe-oban toplumlara zg grlmesini ya da en
K bir T Auzman
P tipidir.
azndan istisnai K g
TveyaA P
Onlarn en ayrt edici zellii, trans (esrime) yoluyla doastyle iliflki kurduklar niteliklerle donatlmfl olarak
yolundaki iddialar ve bunun toplumca kabul edilmesidir. Ruhlar alemiyle iliflkisi- alglanmasn salayan
kiflilik zelliidir.
ni yksek din bilgisi yoluyla deil de kendi yetenekleri araclyla
TELEVZYON
saladndan TELEVZYON
flamann toplumdaki stats byk lde kiflisel olarak elde edilmifl bir statdr.
Dolaysyla flaman iin karizmatik din kiflisine rnektir, diyebiliriz.

NTERNET NTERNET
208 Antropoloji

zellikle iyi rgtlenmifl tarm toplumlarnda karflmza tam zamanl din uz-
manlar kar. Bu, dinin toplumun temel bir kurumu haline gelmesinin ardndan
mmkn olmufltur. Bylelikle hiyerarflik biimde rgtlenmifl bir din adamlar gru-
bu karflmza kar. Ancak bu rutin ifllere younlaflmfl kiflilerin yannda byk bir
kutsallk atfedilen baflka din ulular vardr. Bunlar din kuran, tanrsal sz insanla-
ra aktaran ya da toplumun amazlarn zecek byk yorum okullar meydana
getiren kiflilerdir. Bunlarn baflnda peygamberler gelir. Peygamberler, Tanr tara-
fndan seilerek Tanr szn insanlara aktaran tebliciler olarak tanmlanrlar.
Max Weber, iki tip peygamberden sz eder. Bunlardan ilki model peygamberler-
dir. Model peygamberler, kurtulufla giden yolu kendi kifliliinde gsteren kiflilerdir
ve bunun en tipik rnei Budadr. kinci tip, bir dini tebli eden misyoner pey-
gamberlerdir. Onlar Tanrnn cismi deil sadece araclardrlar. Kiflilikleri sadece
doru insana ve tebli ettikleri dinin en doru uygulaycsna gnderme yapar.
Tanr ise insanst, her fleye kadir, yce ve zeldir. Peygamberlerin hedefi yeni bir
dzen yaratmaktr ve baflarya ulaflmas durumunda ortaya kan sonu, genellikle
yeni bir din sisteminin ve onun kurumlarnn oluflmasdr.

Temel nan Sistemleri

Animizm, Animatizm ve Animalizm

Animizm insanlarda ve dier canllarda var olduu dflnlen ruhlarn fiziksel
evrede bulunan her trl nesnede de bulunduuna inanlmasdr. Animizm kura-
mn antropolog Tylor gelifltirmifltir. Tylor, animizmi btn dinlerin temeli kabul
eder. Ona gre uyku, uyanma, dfl, hayal kurma, sarhoflluk, karabasan, trans, cin-
net ve lm gibi yaflantlarn ruhlarn davranfllaryla iliflkilendiren ilkel insann,
ayn ruh dnyasnn kendi evresinde bulunan canl ve cansz btn varlklarda da
bulunduuna inanmas, dinin bafllangcdr. Bu inan biiminin en nemli etkisi,
canl ve cansz her fleyde ruhlarn varln gren insann, onlar incitmekten ve on-
lara zarar vermekten ekinmesidir. Animatizm ise bunun bir adm ncesidir ve in-
sanlarn btn doay canl olarak alglamas biiminde tanmlanabilir. Bu, doa-
st glerin varlna dair inan iin ilk basamaktr. R. R. Marrettin dinlerin evri-
mi kuramnda, ilk insanlarn aklayamad ya da flaflknla dflt olay ve nes-
neler karflsnda doast glerin varlna ve her nesnenin canl olduuna inan-
mas olarak tanmlanr. Animalizm, insanlarn hayvanlarla kurduu zel mistik bir
iliflkinin addr. zellikle avc kltrlerde avcyla av arasnda bysel ve mistik bir
iliflki kurulur. Animalizm, bu iliflki erevesinde ortaya kan bir dizi ifllemlerin
toplamdr. Bunlar arasnda hayvann insana benzetilmesi, avcnn ldrd hay-
vandan zr dilemesi, kemikleriyle fala baklmas ve av ncesinde avn iyi geme-
si iin dzenlenen by srasnda avlanacak hayvann taklidinin yaplmas gibi ifl-
lemler yer alr. zellikle Kuzey Amerikann Kzlderili kltrlerinin av ritellerinin
temeli animalizme dayanr.

fiamanizm
fiamanizm, animistik temelde ortaya kmfl karmaflk dinsel, bysel ve tbbi uy-
gulamalar btndr. fiamanizmin merkezinde flaman ad verilen mistik bir kifli
yer alr. fiaman hem gelecei bilen hem saaltc (hekim) hem de bycdr.
Doast ile iliflki kurma yetenei ve yetkisi vardr. Bu yolla gaipten (te dn-
yadan) haber alabilir, insanlarn taleplerini oraya iletebilir. zgn Sibirya ve
Asya kltrlerinde grlen, kimi Pasifik adalarnda ve Kuzey Amerikann baz
 nite 9 - Din ve Kutsal 209

Kzlderili topluluklarnda da rastlanan flaman ve flamanizm uygulamas, her ne

kadar Sibirya kkenli olsa da btn dnyadaki benzer deneyimler ve uygulama-
lara genellenmektedir.
fiamanizmin temeli animizmdir. fiamanizmin avc-toplayc ve gebe-oban
topluluklarn yaflamnn temelinde yer alan av ve hayvan dnyasndan kk alan bir
kaynann olduu sylenebilir. Baz antropologlar flamanizmin belirtilerini Pale-
olitik dnem avclarnn inan sistemlerinde bulurlar. te yandan bilinen btn
gebe-oban topluluklarda flaman uygulamalarna rastlanr. Ancak rgtl dinle-
re mensup kimi tarmc toplumlarda da baz flamanlk uygulamalarnn eflitli bi-
imlerde, o rgtl dinle eklemlenerek yaflad kaydedilmelidir.
fiaman, transa geerek (esrime yaflayarak) yardmc ruhlar araclyla ruhlar
dnyasyla iliflki kurar. Bu yzden ona mistik gler atfedilir. Kiflisel deneyimler
yoluyla flaman olunabilse de flamanlk byk lde atalardan alnan bir gelenek
ve gtr. Atalarn ruhlarnn kifliyi flaman olmak zere zorladna inanlr. Atala-
rnn ruhunun etkisi altna giren kifli simgesel olarak lr ve bu deneyim srasnda
kendisine yardmc ruhlar edinir. Bylelikle flaman kendisine toplum dflnda izole
bir yaflam kurar; ancak toplum doastyle iliflki kurmak iin kendisine ihtiya
duyduunda ya da belirlenmifl gnlerde toplumun oda olur. Kendisini gndelik
hayatn dflnda tutan flaman, toplumsal hafzay da temsil eder ve bu nedenle sz-
l kltrn ve toplumun mitolojisinin taflycsdr. Genellikle erkek olan flamann
toplumsal deerini salayan tek fley onun doast gleri deildir, baz toplum-
larda, rnein Amazon Kzlderililerinde, flamanlar bir byc-doktor olarak da ifl-
leve sahiptir. Hastalar, by yapmak veya bozmak isteyenler, hatta gaipten haber
alma ihtiyac duyanlar ondan yardm alr. Esrime srasnda kendinden geen flama-
nn doastyle (gk katlaryla) yer katlar arasnda ruhsal bir yolculua ktna
inanlr. Esrime genellikle belirli bir ritim yoluyla salanr. Kullanlan en yaygn
ara, flaman davuludur. Bu davul, flaman cppesi ve zel eflyalar trnden dier
flamanlk simgeleri gibi flamandan flamana bir miras olarak aktarlr. Bu durum, bu
eflyalarn kutsallna iflaret eder. Ayinler srasnda baz flamanlarn baflkalarnn an-
lamad zel bir dili kullandklar, hatta hayvan sesleri kardklar da vakidir. Bu
zel dil, onun doast ile iliflkisinin zel bir iflaretidir. Hayvan sesleri ise onun
hayvanlarn dilinden anladn gsterir; nk hayvanlar da flamann ruhsal yol-
culuu srasnda ona yardm eden yardmc ruhlardandr. Bunlar sradan insanlar-
da olmayan zel yeteneklerdir.
fiamanizmi dier inan sistemlerinden ayran en nemli yn, onun kurumsal ve
rgtl bir yapsnn olmamasdr. fiamanizm bireysel mistik bir etkinliktir. Tama-
men kiflisel yetenee ve bysel uygulamalara dayanr. Bu yzden bir din olarak
kabul edilmez; ancak kiflilerin mistik sorunlarn zen ve baz toplumsal ifllevleri
yerine getiren bir inan sistemi olarak kabul edilmelidir.

fiamanizm bir din midir? Tartflnz. SIRA SZDE SIRA SZDE

2
Teizm
D fi N E L M D fi N E L M
Doast alana mensup bir ya da birden ok yce ve lmsz tanrnn varlna
dayanan, btn lml varlklarn onlarn varlyla iliflkili olduunu ve onlarn
hkm altnda bulunduunu savunan inan sistemlerine teizmS ad O R Uverilmektedir. S O R U
ki tr teizm vardr. Birincisi, soyut ya da insan veya baflka bir varlk grnmn-
de, kadere hkmeden ok sayda tanrnn varlna inanlan oktanrclk (pante-
DKKAT DKKAT
izm) sistemleridir. Afrikada, Gney Amerikadaki Maya, Aztek ve nka kltrlerin-

N N
SIRA SZDE SIRA SZDE

AMALARIMIZ AMALARIMIZ
210 Antropoloji

de, gneydou Asya lkelerinde, eski Yunan, Roma ve Arap dnyasnda eskiden
yaygn biimde var olan bu inan biimi bugn olduka zayflamfltr. kincisi, ev-
reni ve onun iindeki btn canl ve cansz varlklar yaratan, insann kaderine
hkmeden ve onu gzetim altnda tutan, insanlarla zaman zaman kendi elileri yo-
luyla iliflki kuran tek bir yce Tanrya imana dayanan tek tanrclk (monoteizm)
inancdr. Ortadouda ortaya kmfl olan ve Hz. brahim kaynakl olduuna ina-
nld iin brahim dinler ad verilen Yahudilik, Hristiyanlk ve slam tek tanrl
dinlerin bafllca rnekleridir. Bu dinlerin bir baflka zellii Tanrnn kendi elileri
araclyla gnderdii birtakm kutsal metinlere dayanmasdr.
Fotoraf 9.3

Hristiyan
nancna zg Bir
badet Yeri Olan
Kilise

Kaynak: Handan
stnda Aydn
Arflivi

Dou Mistisizmi ve Yeniden Doufl nanc

Dou mistisizmi; yaflarken azla yetinme, ile ekme, baflka canllara zarar verme-
me gibi erdemleri gzetmeyi, bu erdemlerle yaflanan btnlkl bir hayatn d-
lnn ise yeniden insan olarak hayata gelmek olduunu ne sren eflitli inan
sistemlerinden oluflur. Bunlar mistik ve ahlak sistemlerdir. Tek tanrl dinlerin, in-
sann doa zerinde mutlak egemenliini meflru klan ve insan yaratlmfllarn en
deerlisi olarak gren genel tasavvurunun aksine, Dou mistisizminin temelinde
insann da doann bir paras olduu, insanla dier canllar arasnda hiyerarflik bir
iliflki bulunmad fikri yatar.
Bu mistik dinlerin baflnda Budizm yer almaktadr. Esasen kast sisteminin kat
tabakalaflmasna bir tepki olarak doan ve hayatn temelinin ac olduunu syle-
yen Budizmde hedef, insann nirvanaya (acdan mutlak kurtulufla) ulaflmasdr.
Bu yolculukta insan drt gerekle yzleflmelidir. nce insan hayatn temelde dfl
krkl ve acdan ibaret olduunu kavrayacaktr. Ardndan acnn temelinde in-
sanlarn haz, iktidar ve srekli var olma hrsnn yattn renecektir. nc afla-
mada acdan kurtulmak iin arzudan uzaklaflmak gerektiini grecek ve drdnc
aflamada bu uzaklaflmann ancak dorulukla mmkn olduunu anlayacaktr. Bu-
dizm Dou Asyadaki en yaygn inan sistemidir. Japonyada, Korede, inde, Mo-
olistanda, Hindistanda, Sri-Lankada ve Gneydou Asya lkelerinde yaygndr.
Dou Asyann ikinci byk inan sistemi olan Hinduizmde ise mutlak kudret
sahibi tek tanr ve ibadet fikri reddedilmifltir. Bunun yerine bir tanrlar birlii (pan-
teon) sz konusudur. Hinduizm, bir tr boyun eme (tevekkl) ve kabullenme
(darma) vaaz eder. Herkes iine doduu toplumsal tabakadan (kasttan) kaynak-
lanan staty kabul edip bunun gereklerini yerine getirmelidir. Asl ibadetin bu ol-
 nite 9 - Din ve Kutsal 211

duu dflnldnden Hinduizmde ayinsel ibadet biimleri ok kk bir alan

iflgal etmektedir. Bunun yan sra ruh g inanc da Hinduizm iinde temel bir yer
tutar. Biri ld zaman onun ruhu baflkasnn bedenine girer. Bylece ortaya s-
reklilik arz eden bir doum, yaflam, lm ve yeniden doum dngs kar. Kifli-
nin iyi ve kt davranfllarnn toplam (karma) onun nasl bir bedende yeniden
canlanacan belirler. Ruh gnn sonunda aydnlanma ad verilen bir kurtulufl
vaat edilir.
Dou Asyada yaygn olan ve bir dinden ok doru yaflamaya iliflkin birer dn-
ya grfl olarak kabul edilebilecek Konfyusuluk ve Taoculuk, Dou mistisiz-
minin en nemli retileri arasnda yer alr. Bunlar inan ve ibadetten ziyade ah-
lak retilerine dayanr. Bu ahlak retileri bir yaflam biimi ngrr. Konfyus-
ulukta erdem, yce gnlllk ve sevgi gibi temel temalar vardr. Bu temalar, bir
btn olarak insann doasnda mmkndr. Dolaysyla asl mesele bu doay
dnyevi hayat iinde aa karacak terbiye ve ifllemlerin bilinmesi ve buna gre
yaflanmasdr. Aa karma iflleminin en nemli evresi igrdr. Kifli iine dn-
d, dolaysyla dnyevi zevk ve hazlardan uzaklaflt lde doasnn bu te-
mel zelliklerini bulabilecektir. Taoculukta ise mistik ve metafizik ynler daha b-
yk arlk taflr. Burada insann igr yoluyla kendine dnmesinin yerini, kendi-
sini yetifltirmesi alr. Bu yetiflme srasnda insan kendisini bilecek, bylelikle evre-
ni de bilebilecek ve onunla btnleflecektir. Doann bilgisi ve birlii ancak evre-
nin kk bir modeli olduu dflnlen insann kendi doasn denetlemesiyle
kavranabilir. Bunun yolu meditasyondur. Webere gre, Konfyusuluk, entelek-
tellerin ve st snflarn retisi iken Taoculuk in kylsnn dinidir.
Fotoraf 9.4
Japonyada Bir
fiinto Tapna.
fiintoizm
Japonyaya zg
Mistik Bir Dindir.

Kaynak: A. Levent
Atc Arflivi

Dou mistisizmi, tek tanrl dinleri de etkilemifl ve onlarn iindeki tasavvuf ei-
limlerini beslemifltir. rgtl ve kitabi dinler, snrlar keskin biimde belirlenmifl
inan ve ibadet tarzlarn dnsz olarak insanlara tebli ederken onlarn iinde
doan tasavvuf hareketleri insann kendisini tanmasn ve dnyevi hayattan elini
eteini ekerek ilah olana ulaflmasn salayacak kiflisel ve toplu deneyimler ne-
rir. Kitabi olann insan yabanclafltrmasna karfllk, bu yolla yabanclaflmann ve
tanr ile insan arasndaki araclarn afllmas mmkn olacaktr. Dinlerin kitabi bi-
imde tebli edilmifl, snrlar belirlenmifl yorumuna ortodoksi, bu yorumun dflna
karak kiflisel deneyimlere yer aan ve ahlaki ve mistik arayfllara giriflen uygula-
malara da heterodoksi ad verilir.
212 Antropoloji

Badafltrmaclk (Senkretizm)
Dinler ve inanlar arasnda yaflanan kltrlenmeye badafltrmaclk denir. Dinler
ve inanlar arasnda ortaya kan temaslar sonucunda, dinler ve inanlar birbirle-
rinden kimi inan ve ibadet elerini alarak kendi inan sistemleri iinde zmser-
ler. Tanrlar, dinsel uygulamalar ve yorumlar dn alnabilir. Baflka inanlara ait
simgeler ithal edilerek bu simgelere yeni ya da yerli anlamlar yklenebilir. Bu b-
lmn giriflinde verdiimiz rnek olay (Tepoztln rnei), bu anlamda tipik bir
badafltrmaclk rneidir. Ya da yabanc bir inan gesi, yerli bir simgeyle yerel
dinin bir gesi haline gelebilir. Kimi zaman inanlar arasnda kltrleflme srele-
ri de yaflanr ve ayn inan esi iki ayr din tarafndan paylafllabilir. rnein Ha-
c Bektafl Veli Kapadokyada bir slam velisi ve Bektafliliin merkez figr olarak
tanmlanrken, yine ayn yrede yaflayan Ortodoks Rumlar tarafndan Aziz Hara-
lambos adyla bir Hristiyan azizi olarak tannyordu. Bunun gibi kimi pagan inan-
lar tek tanrl dinlerin iinde birer kalnt olarak yaflamlarn srdrebilmifllerdir.
rnein Noel Baba adyla bilinen Aziz Nikolasn bugnk algs, tmyle Kuzey
Avrupallarn eski gebe-oban hayatlarna uygun bir tarzda devam etmektedir.
Ya da Noel srasnda Batl Hristiyanlarn am aac sslemesi, yine Kuzey Avru-
pann pagan dinlerinden kalma aa kltnn bir kalnts olarak Hristiyanlk iin-
de yaflamaktadr. Kuzeybat Meksikann birka yzyl ncesine dek avc-toplayc-
lkla geinen; fakat spanyollarn gelmesiyle tarmc hayata ve Hristiyanla geen
Huicholelarnn eski dinsel hayatlarndan kalma geyik kltne dayanan geyik sim-
gecilii devam etmekte; ama bunun yannda ortaya kan msr klt de tarmcl-
a geiflle bafllayan yeni hayat simgelemektedir. Her iki klt de Hristiyanlk iin-
de kendisine yer bulabilmifltir. Aslnda btn inanlar uygulamada ilk tebli edil-
dikleri hallere gre deiflime ve dnflme uramfllardr. Bu, kimi zaman ibadet
pratiklerinde, kimi zaman nasl yaflanacana dair ahlak retisinde, kimi zaman o
dinle balantl hukuksal yorumlarda, kimi zaman da dorudan doruya inancn
kendisinde grlen bir deiflimdir. Badafltrmaclk, bu deiflimin en sk karfllafl-
lan hallerindendir.

SIRA SZDE nsanlar neden

SIRAbadafltrmac
SZDE eilimler taflrlar? Tartflnz.
3
TABULAR, KLTLER VE DNSEL SMGELER
D fi N E L M D fi N E L M
Tabular
S O R U nan sistemlerinin
S O R U yanafllmasn, dokunulmasn, yenilmesini, hatta kimi zaman
adlarnn anlmasn yasaklad canl ve cansz varlklardr. Baz toplumlarda tabu
saylan bu nesnelere dokunma hakk, sadece belirli kiflilere ait olabilir. slam ve
DKKAT DKKAT
Yahudi inancnda kirlilik tabusu olan fleyler tanmlanmfltr. rnein domuz yeme
yasa byle bir tabudur. Birinci derecede akraba saylan kiflilerle cinsel iliflki ya-

N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
sa, yani ensest tabusu, hemen hemen btn kltrlerde vardr. Baz durumlarda
kimi tapnaklara kadnlarn girmesi de yasaklanmfltr. rnein Yunanistann At-
hos Danda bulunan Ortodoks manastrlarnn bulunduu genifl topraklara hi
AMALARIMIZ AMALARIMIZ
bir kadn giremez. Bu da bir kirlilik tabusu olarak tanmlanabilir.

K T A P Kltler K T A P
Kltler, kutsal olarak tanmlanmfl varlklar etrafnda oluflmufl inan ve tapnma bi-
imleridir. Bu varlklara sayg duyulur, tapnlr, zaman zaman kurbanlar sunulur
TELEVZYON
ve onlar iin ayinler dzenlenir. Bu ayinler belirli klt aralarn kullanma yetkisi
TELEVZYON

NTERNET NTERNET
 nite 9 - Din ve Kutsal 213

olan cemaat veya din nderlerince ynetilir. Kltler; arnma, bereket ve dourgan-
lk gibi temalarn odanda yer alr. Bu erevede rnein Anadoluda tafl, aa, su
gibi kltlere rastlarz. Zaman zaman rastladmz aput balanmfl aalar, aa
kltnn rnekleridir. Toroslarda yaflayan kimi Yrk gruplar ard aacn kutsal
bilirler. Kuzey Avrasyada ay, geyik, tavflan gibi kltlere, Hindistanda inek klt-
ne rastlamaktayz. Bu rneklerden kltlerin, topluluklarn yaflad doal evreyle
yakndan ilintili olduu grlmektedir.

Dinsel Simgeler
Dinsel simgeler, soyut dinsel elerin somut biimde alglanmasna hizmet eden
nesne, davranfl ve tutumlardan oluflur. Bunlar Hristiyanlarn ha gibi nesnel ola-
bilir. Ha, sa Peygamberin insanlk adna ac ekmesini ve kendisini feda etmesi-
ni simgeler. Belli ayinsel davranfllar da simgesel anlamlar taflr. rnein fiiilerin
Hz. Hasan ve Hz. Hseyinin Kerbelada ldrlmesinin acsn nasl derinden his-
settiklerini yanstan Muharrem ayinindeki davranfllar byle bir simgesellik taflr.
Bu ayindeki simgesellik, kiflilerin yas temsil edecek biimde siyah elbiseler giyme-
siyle ve kendilerini zincirlerle dverek duyduklar yas ve acnn fliddetini gster-
meye alflmalaryla tecelli eder. Kimi dinlerde belirli szckler ya da belirli tutum-
lar da simgesel anlamlar taflr. Szgelimi bir Mslmann ezan okunduu srada
saygl bir tutum taknmas onun dindarlna iflaret eden tutumsal bir simgedir.
Kuran pp bafla koymak ya da yere dflen bir ekmei perek yerden almak da
bu tr simgelerdendir. Simgeleri eflitli kategorilerde ele alabiliriz.

Kltre zg Simgeler
Dinsel simgelerin bazlar evrensel nitelikte olabilecei gibi, pek ou kltrlere
zgdr. Dolaysyla bu simgeleri anlayp onun gerektirdii tutumu taknmak, kl-
tr tarafndan aktarlan ve o kltrden olmayanlarn bilemeyecei bir davranfl mo-
delidir. Kifliler doduklar andan itibaren bu simgeler ve onlarn gerektirdii dav-
ranfllar konusunda koflullandrlrlar. Bunun iin kifliler kk yafllardan itibaren
dinsel ayinlere ve ibadetlere sokulurlar. renme bu biimde gerekleflir.

Besin Simgecilii
Din ve inanlar, insanlarn neyi yiyip neyi yemeyeceine iliflkin ereveler kur-
mufllardr. Bu yzden insanlarn yedikleri ya da yemekten kandklar besinler ge-
nellikle dinsel inanlaryla sk skya iliflkilidir. Pek ok inan sisteminde belirli
hayvan ya da bitkilere simgesel bir anlam yklenir; bu anlamlar besinlerin kutsal
balamlara yerlefltirilmesine ya da ondan kesinlikle kanmay gerektiren tabulara
iflaret ederler. rnein slamda domuz tabusu, Hinduizmde inek tabusu vardr. Bu
tabular nedeniyle sz konusu hayvanlarn kesilip yenmesi kesin biimde yasaktr.
Bazen de kutsallk atfedilen baz zaman ve durumlarda belirli yiyeceklerin tketil-
mesi ngrlmfltr. rnein Muharrem aynda aflure piflirilip yenmesi, dinsel bir
ritel hlini almfltr. Bunun gibi kilisede pazar ayininin ardndan Hristiyanlar Hz.
sann etini ve kann simgeleyen ekmek ve flaraptan tadarlar.

Totemler
Pek ok inan sisteminde hayvanlarla insani hayat birbiriyle ok yakn biimde
ilintilendirilmifltir. zellikle kabile toplumlarnda her kabilenin belirli bir hayvan
tryle zdeflleflmesi sz konusudur. zdeflleflilen bu hayvan, o kabilenin totemi
olur. Bu zdeflim, o hayvan tryle atasal bir soy iliflkisine inanlmasndan ileri ge-
214 Antropoloji

lir. Bu inanfla dayanan evren kavrayflna totemcilik ad verilmifltir. Hayvanlarla ku-

rulan bu iliflki eflitli amblem ve antlarla simgesel olarak temsil edilir ve bu totem
evresinde tanmlanan ayinlerle bir inan sistemi meydana getirilir. Avustralya
Aborijinlerindeki totemcilik iki trldr. Bunlardan ilki doum totemleridir. Do-
um totemleri kiflinin doumunun evreleriyle iliflkili bir totemler dizisidir. Baz
Aborijin topluluklar, bu totemleri yemekten kesin olarak kanrken baz topluluk-
lar baflkalar tarafndan ldrldklerinde onlar yemekte saknca grmemekte,
bazlar ise onlar bulduklarnda yememeyi aptallk saymaktadr. kinci tr totem-
ler ata totemleridir. Bu totemler kiflileri, tarihlerine ve mitolojilerine balar. Avus-
tralya Aborijinlerinin inan dnyasnda ata totemlerini temsil eden varlklar Dfl
Zaman denilen hayal bir ada gezintiye kmfllar ve bu gezileri srasnda arka-
larnda eflitli nesneler brakmfllard. Bu nesneler bir yaflam gcyle canlanmfl ve
bunlardan daha sonra insana dnflecek bitki ya da hayvanlar biiminde Ruh o-
cuklar domufltu. Kifliler bal olduklar bu bitki ve hayvanlar yoluyla toprak ze-
rinde hak kazanrlar ve bu kazanlarnn karflln, sz konusu bitki ve hayvanla-
rn remesini kutsayan oalma ayinleri ile derler.

Sanat Simgecilii
Dinsel simgecilik sanatta da yansmasn bulur. Dnya alg ve kavrayflnn byk
lde dine dayand toplumlarda, sanatsal ifade biimlerinin dinsellii yaygndr.
Pek ok kk lekli toplumda sanat; genellikle mitoslar, kutsal varlklar ve
dinsel ilkeleri yanstan eserler retir. Bu retim dinsel ayinlerde kullanld ve din-
sel meknlar ssledii gibi evlerin dekoru iinde de nemli bir yere sahiptir. Bu
erevede sradan insanlarn evlerinde dinsel simgeler olarak yer alan eserler ola-
bilecei gibi, servet sahibi kifliler de dinsel bir grev olarak bu tr eserleri sanat-
lara smarlayp yaptrabilir. Ismarlayan kifliler iin bu, hem bir tr ibadeti hem de
bir prestij ve iktidar yanstr. zellikle toplumlar zenginlefltike ve imparatorluk
gibi byk siyasal yaplar halinde rgtlendike sanatnn sipariflle alflt rnek-
ler artar ve bu erevede yksek estetik eler taflyan dinsel simgeler ortaya -
kar. Bu simgelerin belki de en grkemli rnekleri nl mimarlarn yapt tapnak-
lar ve onlarn grkemli i sslemeleridir. Osmanl padiflahlar, yaptrdklar byk
camilerle bu trden grkemli dinsel simgeler yaratmfllardr. Bunun gibi Leonardo
Da Vinci, Rafaello ve Michalangelo gibi byk sanatlar, kiliseler iin yaptklar
heykeller ve byk resim programlar ile bu gibi iktidar sahiplerinin prestijini yan-
stan ve onlar bu dinsel hizmetleri yoluyla ycelten kifliler olmufllardr. Yakn za-
manlara dek sanatla din birbirini, besleyen bir iliflki iinde olmufltur.
Fotoraf 9.5
Mardinde Bir
Sryani Manastr

Kaynak:
Abdurrahim
zmen Arflivi
 nite 9 - Din ve Kutsal 215

MTOLOJ VE MTOSLAR

Mitos
Mitoslar, dinsel nitelikli efsanelerdir. Her mitos kutsal bir ykye gnderme yapar.
Herhangi bir mitosu paylaflan toplumlar bu mitosu kendilerine gnderilmifl bir ha-
kikat olarak kabul eder ve onun gerekliinden kuflku duymadan onu szl gele-
nek iinde aktararak toplumsal hafzann mal yaparlar. Mitos, sadece kutsal bir
masal deildir. Her mitos, mitosun iinde yer ald daha genel bir inan sistemi-
nin kabullerini, insan hayat ve deneyimleri rneinde yklefltirir. Tpk dinsel
simgeler gibi doast ve kutsal olan, dnyevi olana ve somut olana balar.

Mitoslarn fllevleri
Mitoslarn eflitli ifllevleri vardr. Bunlarn baflnda mitoslarn bir toplumun dayanfl-
masn ve birliini, dolaysyla kimliini kuran tarihsel ykler olmas gelir. Top-
lumlarn gleri, gemiflteki toplumsal varolufl biimleri, yafladklar doal afetler
bu mitoslar araclyla gncel kuflaklara aktarlr, bylelikle birlii ve toplumun
kimliini yeniden kurar. Mitoslar, ayn zamanda gemiflte yaflad varsaylan tarih-
sel ve kutsal kifliliklere iliflkin ykler olarak, onlarn hayatlar zerinden doru ha-
yat anlatan birer ahlak retisi oluflturur. Her flekliyle mitoslar simgelerle doludur
ve her simge, insanlarn hayattaki rollerini ve nasl doru davranacaklarn hatrla-
tan birer iflaret gibi ifllev grr. Mitoslardaki tarih anlats, belirli kar gruplarnn
ya da belirli kurumlarn hakllklarn ve toplum iindeki varolufllarnn isabetini
vurgulayabilir. Bylelikle gncel toplumsal dzeni kutsal bir gemifle balar ve
davranfl kurallarn belirler. Ksacas mitoslar, kiflilerin dnyay alglama biimleri-
nin, tutumlarnn ve davranfllarnn toplumun ngrd kalplara uydurulmasn
salar. Ayrca varolufla, hayatn ve toplumun kkenine, hayat ile lme ve kifliler
arasndaki eliflki ve atflmalara iliflkin varoluflsal sorulara kltrn rettii cevap-
larn aktarlmasnda en byk araclardr.

Mitoloji
Mitoslarn oluflturduu tutarl btnlk, pek ok yknn birbirini tamamlayc bi-
imde rgtlenmesi mitolojiyi oluflturur. Mitolojiler, her toplumsal varln dnya-
daki varoluflunun doast bir baflvuru erevesinde meflrulafltrlmasdr. Byle-
likle karflmza Smer mitolojisi, eski Yunan mitolojisi, Roma mitolojisi, Hint mito-
lojisi gibi pek ok mitoloji kar. Dolaysyla mitolojiler, ayn zamanda birer dnya
grfldr. zellikle toplumlarn yaratlfl kurgusunu yanstr ve bu yaratlfl sreci
iinde o toplumun biricikliini ya da seilmiflliini vurgular. Bu vurgu, o toplumun
kimliinin en nemli parasn oluflturur. Yaratlfl mitolojileri yannda, eflitli klt-
lere iliflkin mitolojiler ve kyamet ya da yok olufl (eskatalogya) mitolojileri de var-
dr. Bunlarn tamam, bir toplumun dnya grfln temellendirir. Baz mitolojiler,
kimi toplumlarn dinlerinin temelini oluflturmufltur. rnein eski Yunan mitolojisi,
ayn zamanda bir dindir. Eski Yunan toplumunu oluflturan kentler, bu mitoloji iin-
de yeri olan tanr ve yar-tanrlar kutsayarak kendi kltleri haline getirmifl ve bu
kltlerin oluflturduu tanrlar birlii (panteon), eski Yunan toplumunun birliini
simgeleyen bir din olarak varln srdrmfltr.
216 Antropoloji

zet

N
A M A nan nasl rgtlenir ve kurumsallaflr?
1 3
Kiflilerin eflitli inanfllar olabilir. Ancak inanlar,
toplum tarafndan genel kabul gren byk ak-
layc ereveler haline geldiklerinde kurumsal-
laflr ve din haline gelir. Bu sistemler evrenin ve
bizim neden yaratldmza, varoluflumuzun an-
lamna ve lm sonras hayata iliflkin sorulara
sistemli ve btnlkl cevaplar verdikleri ve e-
flitli korkularmz bastrabildikleri lde varlk-
larn srdrrler.
N
A M A
Din ve inan, hangi kltrel aralar yoluyla
yaflatlr?
Din soyut tanmlamalardan ibaret deildir. Dini
somutlafltran, insana yaklafltran ve onu glen-
direrek yeniden reten eflitli tabular, kltler ve
simgeler vardr. Bu tabular, kltler ve simgeler,
ayn zamanda ilgili toplumun btnln ve
kimliini kurar, pekifltirir ve yeniden retir.
N
A M A Mitoloji ve mitos nedir?
4
nan, sadece itikat ve ibadetten ibaret deildir.

N
nan sistemlerinin iinde; insanlara doru yolu
Dnya zerindeki inan sistemleri nasl bir e-
gstermek, insann ve evrenin nasl yaratld-
A M A

2 flitlilik gsterir ve bunun nedenleri nedir?

na, eflitli nesnelerin ve varlklarn nasl anlam-
nsanlarn eflitli corafyalarda farkl toplumsal
landrlacana ve yok olufla dair genifl akla-
birlikler halinde rgtlendikleri alardan beri
malar getirmek amacyla sistemli ykler yer
gelifltirdikleri eflitli inan sistemleri vardr. Bu
alr. Her bir ykye ve onun temelinde yer alan
inan sistemleri; inancn temeline koyduklar te-
nesne veya varla mitos, bu yklerin tutarl
mel tema, evreni ve insan anlamlandrma ere-
bir btnlk arz eden genel aklama erevesi-
veleri, ayinleri, tabu ve kltleri, din uzmanlar ve
ne ise mitoloji diyoruz. Mitoloji; toplumlarn bir-
din ulular bakmndan eflitlilik gsterir.
lik ve dayanflmasn salar, onlara kimliklerini
kazandrr.
 nite 9 - Din ve Kutsal 217

Kendimizi Snayalm
1. nancn toplumsal kurumlar ve mekanizmalar arac- 6. Ruhun sadece insanlarda ya da baflka canllarda
lyla dzenlenmifl ve kurallara balanmfl haline ne ad deil tm nesnelerde bulunduuna dair inanca ne ad
verilir? verilir?
a. Din a. Budizm
b. Ahlak b. Hinduizm
c. Ayin c. Animizm
d. Mistizm d. Animalizm
e. Klt e. fiamanizm

2. Afladakilerden hangisi dinin toplumsal bir kurum 7. Afladakilerden hangisi monoteizm inancna bir
haline gelmesinde etkili deildir? rnektir?
a. Ayinler a. Eski Yunan ve Roma dinleri
b. badet yerleri b. Aztek ve Maya dinleri
c. Bireysel mistik etkinlikler c. Amerika yerlilerinin dinleri
d. Riteller d. brahim dinler
e. Tabular e. Konfyusuluk

3. Ayinler ve ibadet biimlerinden oluflan kurumsallafl- 8. Dinlerin kitab biimde tebli edilmifl ve snrlar be-
mfl davranfl rntlerine ne ad verilir? lirlenmifl yorumuna ne ad verilir?
a. Tabu a. Mukaddes
b. Mitos b. Ortodoksi
c. nan c. reti
d. reti d. Senkretizm
e. Ritel e. Klt

4. fiamanistik inanlar afladaki geim biimlerinden 9. Bereket ve dourganlk gibi konularda etkisi oldu-
hangisine sahip olan toplumlarda grlr? una inanlan ve kutsal olduu kabul edilen varlklara
a. Endstri ne ad verilir?
b. Gebe-oban a. Klt
c. Ticaret b. Totem
d. Kk lekli tarmc c. Relik
e. Byk lekli tarmc d. Tabu
e. Mukaddes
5. Bir insan sradan insanlardan ayran, baflkalarnca
zel ya da doast g ve zelliklere sahip biri gibi al- 10. Afladakilerden hangisi bir mitosun konusu
glanmasn salayan kiflilik zelliine ne ad verilir? olamaz?
a. Liderlik a. Hayatn kkeni
b. stnlk b. Bir toplumun bir yerden baflka yere g
c. Gzpeklik c. Bir toplumun kkeni
d. Karizma d. Yaflanan doal afetler
e. Sempati e. badetin kurallar
 218 Antropoloji
Yaflamn inden
12.01.2007
Bilindii gibi Hac slam dininin flartlarndan biridir ve
yz binlerce Mslman Hac mevsiminde hac olmak
iin Mekkeye akn eder. Ancak insanlarn btn dn- birok maln satld byk bir arflya dnd. End-
yevi dert ve meselelerinden syrlmfl olduklar kabul
edilse bile, bu farkl kltrlerden insanlarn bir araya
geldikleri, alfl verifl yaptklar toplumsal/kltrel bir
olaydr. flte bu olay aktaran bir gazete haberi.
Bir Ha Gzlemi (H. elenk)
Davidof parfm 80 dolar, Trkiyede fiyat iki katn ge-
ermifl. Burberry 100 dolar, Lolita 70 dolar, Armani 80
dolar. Bunlarn da fiyatlar yarya yakn. Gecelikler 500
riyalle (175 YTL kadar), 1000 (350 YTL) riyal arasnda
deifliyor. ok kaliteliymifl. 70 YTLye ok flk gelenek-
sel Arap kadn giysileri var, cicili bicili... Kadnlar, Tr-
kiyede de flk bir flekilde giyilebilir. diyor. Maazalar-
da (iflporta deil) deri antalar 8 riyal ile 1000 riyal ara-
snda deifliyor. Vakko kalitesi ayarndaymfl. 70 dolara
Araplarn nl Gazzaz marka saatleri var. Tissot stan-
dardndaymfl. Fiyatlar 70 ile 105 dolar arasnda.
Kameralar Yar Fiyat
Kameralar genellikle yar fiyata yaknmfl. Sony DCR
32E 450 dolar. Panasonic GS 25 350 dolar. Fotoraf ma-
kineleri ayn fiyata hatta Trkiye biraz daha iyi. Cep te-
lefonlar burada yzde 40 daha ucuzmufl... Bir de m-
barek hurma, kilosu 5 ile 8 YTL arasnda. Zemzem gibi
Trkiyeye gnderiliyor. Tablo buyken herkesin dilinde
Medinedeki ticaret. nci dflnda Medinede alflverifl bir
baflka diyorlar. Ayrca bir saat mesafedeki Ciddeden
dnya modasna uygun ok flk giysiler almak mm-
kn. Ben gmlei 30 liraya aldm. stanbulda bun-
lara gzm krpmadan 150 lira verirdim. Bu ucuzlua
ramen pazarlk burada alflveriflin ABCsi. Adama biraz
in diyorsun, direkt yarya dflyor. fiimdi kata kadar
pazarlk marjna isyan m edersin yoksa ok ucuza al-
dm diye sevinir misin?
arfl Tavaf Yapmayn
Hac mevsiminin en ok dile dflen esprisini Trkiyenin
en szn zn konuflan brokratlarndan Diyanet fl-
leri Baflkan Ali Bardakolu yapt. Baflkan, alflverifl ko-
nusunda hac adaylarn uyarrken Hac yerine arfl ta-
vaf yapmayn dedi. Sayn baflkann sz gelecek yl-
larda hangi hacya ne kadar geer bilinmez ama hac
alflveriflindeki ucuzluun ekicilii dzenin zor deifle-
ceine iflaret. Bu belki de slam kltrnn yzlerce
yllk yok edilemeyecek gelenei. Hac, yl 1184: Hac
mevsimi boyunca Harem (Allah onu temiz ve flerefli
klsn!) bundan deerli tafllara, budaydan inciye kadar
lsl bni Cbeyr. Hac, yl 2006: Harem (hl dimdik
ayakta) evresindeki dev otellerde zmrtler, yakutlar,
inciler dizili, arka sokaklarda kck dkknlarda, ku-
ru gdadan oyuncaa kadar vr zvr...
ncinin Yeri Bir Baflka
Kzldenizin dibinde toz kaldran bir balk, zeminde
kendi halinde bir istiridyenin azna kum karr. sti-
ridyecik zarar grmemek iin Allahn kendine verdii
yetenei kullanarak doal svsn kum tanesinin evre-
sine sarar, sarar. 10 yl sonra bir ift el, istiridyenin ka-
buklarn ayrnca mthifl, pembe nesneyi, inciyi bulur.
nci tanesi flimdi kutsal Kbenin 200 metre tesinde,
Hilton Otelinin alflverifl merkezinde, birlikte ipe dizil-
dii trdeflleriyle binlerce dolara mflteri bekliyor. nci
Suudi Arabistann en zgn ticari mallarndan biri. Bir
kolyenin deeri orantl yuvarlakl, parlakl ve ze-
rine dizili incilerin ayn boyutta olmasyla llyor.
Taklit inciler iflportada her yerde gze arpyor. En ok
satlan kltr incisi. Fiyat 150 riyalden (50 YTL) 1500
riyale (500 YTL) kadar kyor. Deniz alt iftliklerinde
yetifltirilen istiridyelerden elde ediliyor. Ama ylesi ko-
lay deil, bir incinin istiridyede bymesi 5-10 yl alabi-
liyor. Doal ortamda bulunan inciler ise artk ok nadir,
on binlerce dolar ediyor. ncinin sahte olup olmad
kaznarak anlafllyormufl. Kaznnca altndan kan ta-
baka da orijinal renkteyse sahte deilmifl. nci o kadar
ekici ki ben iki kolye aldm bile.
Kutsal Kentin Hli...
Tarsus tarafndan Adanaya girerken dmdz devam
eden karayolunun kenarlarnda demirciler, oto tamirci-
leri, yedek paraclar, hrdavatlar sralanr. Mekkenin
Cidde tarafndan girilen yollarndan birinde (birok se-
enek mevcut) 1980lerin sonundaki Adana manzaras-
nn bir benzerini (Yalnz burada aa yok.) buluyorsu-
nuz. nsan kutsal bir kente girerken biraz hayal krkl
yaflasa da Din insandan uzaklaflmamal. yorumuyla te-
selli bulabilir. Ama Mekke varofllarndaki yoksulluun
tesellisi yok. Burmal, Bangladeflli, Sudanl, Yemenlile-
rin, Habeflistanllarn (Etiyopya) yaflad mahallelerde
darack ara sokaklara yaklaflmak bile rktc. Kentin
 nite 9 - Din ve Kutsal 219

60. cadde, Gazzaz Caddesi civar gibi modern bulvarlar- lince grdk ki, incir, zm, nar, ayva, fleftali, aaka-
la dolu blgesi ise adafl bir kent gibi. Birok Mekke vunu, kenevir, karpuz, kabak, acur, hyar, btn bakla-
esnaf sabah saatlerine kadar dkknn ak tutuyor. giller, patlcan, sukaba, flalgam, havu, lahana ve di-
Kadnlarn karlmaya karfl tek baflna taksiye binmesi- er nimetlerle dolup taflmaktadr. Son not domates ve
ne izin verilmeyen bu kentte, yine arflafl bir Arap ka- salatalk iin. ki bitki de burada eski gnlerdeki gibi
dn tek baflna sokakta gvenle yryebiliyor. Bu du- mis kokuyor. Kulaklara kpe...
rum hem hac blgesinde hem modern mahallelerde ay-
Zemzem cretsiz, Bidonu Parayla
n. Kentin nfusu da flaflrtc derecede yksek: 2 mil-
Mekkede zemzemin bu kadar bol bulunmas flaflrtc. 3
yon. Alflverifllerde fifl fatura verildiine bir kere tank ol-
milyon hacnn neredeyse tamamnn artk kentte oldu-
duk. Bu kentte zaten vergi denen fleye pek rastlanm-
u flu sralarda bile herkes zemzemi iebiliyor. Yurtla-
yormufl. Kbe evresi bile seyyar satc dolu. Vergi cen-
rn lobilerinde 24 saat zemzem bulmak mmkn. Zem-
neti, sarp dalarla evrili bu kutsal l kentinde flebeke
zem ad kaynan doufluyla ilgili. Hz. Hacer suyun
suyunun fazla sorun yaflanmadan srekli akmas ise v-
gr aktn grnce zem zem (dur, dur) demifl. Su da-
gye deer. Suudi polisler haclara son derece saygl
tm yzyllardr bu hizmetlerinden maddi karfllk al-
davranyor ve yol kontrol noktalarnda bile silah taflm-
mayan Zemzemi ailesinin himayesinde. Zemzemin kay-
yorlar. Bir defasnda Haremi fierifte vakit namaz trafii-
na Harem-i fieriften boru hattyla Kudey blgesinde-
ne girmek istemeyen taksiciler yznden ortada kalmfl-
ki depolara, oradan kamyonlarla Ruseje blgesindeki
ken yanmza yaklaflan bir polisin bir iflaretiyle duran
iflleme tesislerine gnderiliyor. Burada karbon, kum ve
taksi bizi en ucuz fiyata byk bir flevkle gtrd.
fln filtrelerinden geirilerek dezenfekte ediliyor. Orga-
Hacda Diyet: Dner-Arjantin nizasyon bir damla bile ziyan edilmemesi ilkesiyle al-
Sandvii srdnzda iine bol sos karfltrlmfl yumu- flyor. Yoksa tm dnyaya gnderilen su yetmez. Kbe
flak et sanki hamur yeniyormufl hissine neden oluyor. evresindeki inflaatlarn temelleri bir dnem zemzemin
Ekmein tad etin tadndan ayrt edilmeyecek kadar si- azalmasna neden olmufl.
lik. Kokusu, yal soslu sulu yemek yapan komflunuz-
Zemzemi , Bir Dilek Tut
dan evinize szan kokuya benziyor. Bu izlenime ra-
Haclar suyu bidonlarla memlekete gndermeye, mem-
men midede ar yemek hissi brakmyor. Portakal su-
leketteki akrabalar hacdan gelen suyu imeye baylyor.
yu ve mango karfltrlarak hazrlanmfl dev bardaktaki
eflitli flirketler ve flahslar gnderme iflini organize edi-
(Arjantin!) meyve suyu ise yemei arlafltran, bununla
yor. Su cretsiz; ama 10 ve 20 litre standartlarndaki bi-
birlikte doymay salayan etken. Mekkenin en modern
donlar 10 ile 60 riyal. Litresi 2 riyalden de yurtdflna g-
alflverifl merkezlerinden 60. Caddedeki dnercilerin-
trlyor (1 YTL, 2.9 riyal). Haclar zaman zaman ema-
den 6 riyallik (yaklaflk 2 YTL) atfltrmann brakt iz-
netin yerine ulaflmamasndan ya da ge ulaflmasndan,
lenim bu. Yemeksiz hizmet alan Trk haclar bazlarn
suyun dklp Trkiyede sahte zemzem doldurulma-
Trklerin ifllettii daha ucuz hizmet veren lokantalar-
sndan flikyeti. Sylentiye gre suyu dkenler suya
dan besleniyor. Vitrinlerde Trklerin damak zevkine
karbonat katp tadn da zemzeme benzetiyorlarmfl.
uymayan deve etini kullanmadklarna iliflkin notlar g-
Zemzem iimi duann makbul olduu fiillerden biri.
ze arpyor. Diyanetten yemekli hizmet alan haclar ise
Buruk bir tad var. Neye niyet ederseniz o dileiniz ka-
klasik Trk mutfann pratik ev yemeklerini gvenle
bul olabilirmifl. Gazeteci ne diler?: fiu uykusuz geceler
yeme flansna sahip. Mende ne mi var? Domatesin ko-
bitse de hem gazete grevini hem hac grevini layky-
kusu eskisi gibi...
la yapp eve dnsek...

Kuru fasulye, nohut, bulgur, pirin, salatalk, domates,
taskebab, hafllama tavuk... Diyanet diyetisyenlerinin
gzetiminde Trk afllarca hazrlanan yemekler iin
ya Trkiyeden getirtiliyor. Ayrca taze meyve sebze
konularnda da l imajnn aksine hi sknt yok. En-
dlsl bni Cbeyr 800 yl ncesi iin de flunlar yaz-
mfl: Yiyecek meyve ve kokularn Endlse has oldu-
unu sanyor; lkemizi dier lkelerden flansl sayyor-
duk. (Biz Trkler de yle). Ama bu kutsal beldeye ge-
220 Antropoloji

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. a Yantnz doru deilse Girifl blmn toplumsal ortamlar zenle belirlemifl ve ne karmfl-
yeniden gzden geiriniz. tr. Hristiyanlkta da byledir. Tek baflna Allaha yak-
2. c Yantnz doru deilse Din: nancn laflmak iin manastrlarda ve mnzevihanelerde ileye
Kurumsallaflmas blmn yeniden gzden ve tek baflna ibadete ekilmek mmkndr; ama Hris-
geiriniz. tiyanlkta bu tmyle dnyevi hayattan ekilmektir ve
3. e Yantnz doru deilse Din: nancn zel bir durumdur. Genel geer olan ise dinini, ibadet
Kurumsallaflmas blmn yeniden gzden ve ayinler yoluyla toplumsal olarak yaflanmas ve top-
geiriniz. lum iindeki roln oynamasdr.
4. b Yantnz doru deilse nan Sistemlerinin
eflitlilii blmn yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 2
5. d Yantnz doru deilse nan Sistemlerinin fiamanizm bir din saylamaz. Din rgtl bir toplumsal
eflitlilii blmn yeniden gzden geiriniz. kurumdur ve din adamnn bu kurum iinde zel bir
6. c Yantnz doru deilse nan Sistemlerinin yeri vardr. fiaman ise gndelik hayat iinde sradan,
eflitlilii blmn yeniden gzden geiriniz. hatta kimi zaman deli olarak grlen marjinal bir ki-
7. d Yantnz doru deilse nan Sistemlerinin flidir. fiamanizmde nder nitelikli din adamlar olmad-
eflitlilii blmn yeniden gzden geiriniz. gibi, doast ile iliflki kurma yollarnn arand bir
8. b Yantnz doru deilse nan Sistemlerinin gizemcilik ve belirsizlik hli hkimdir. Oysa hibir din
eflitlilii blmn yeniden gzden geiriniz. gizeme ve belirsizlie izin vermez. Her din, kendince
9. a Yantnz doru deilse Tabular, Kltler ve toplumsal ve doal olaylar aklar ve onu kendi siste-
Dinsel Simgeler blmn yeniden gzden mi iinde doast ile iliflkilendirir. Bu yzden btn
geiriniz. dinler, ibadet ve ayinler, kutsal metinler, ibadethaneler
10. e Yantnz doru deilse Mitoloji ve Mitoslar ve din adamlarndan oluflan sk bir sistem olarak ta-
blmn yeniden gzden geiriniz. nmlanabilir. Oysa fiamanizmde bu sistematie iliflkin
hibir belirti yoktur. Sadece szel bilgiyle ve belirli ki-
flilerin zel yetenekleriyle belirlenen, toplumun o zel
Sra Sizde Yant Anahtar yetenek dolaysyla zaman zaman iine girdii bir inan
Sra Sizde 1 pratii sz konusudur.
Din, toplumsal bir kurumdur. Dolaysyla sadece soyut
bir inan balamyla tanmlanp o inanca iliflkin youn Sra Sizde 3
duygularn toplam olarak grlemez. Zira sadece do- Hibir insan topluluu yeni bir dinin etkisine girerken
astyle iliflki kurmak ve lmden sonraki hayatla il- bir nceki inan sisteminden tam olarak kopamaz. Zira
gili kayglarn giderilmesi iin bir ara olmaktan ibaret byle bir kopufl topluluun kendisini inkr anlamna
deildir. Ayn zamanda insanlar arasndaki dayanflma- gelir. Buna bal olarak yeni bir dini teblii edenler de
y kurar ve salamlafltrr. Toplumun kendisine inancn genellikle teblide bulunduklar topluluun inan siste-
ve gvenini pekifltirir. Bir ahlak retisi olarak nasl ya- mi konusunda duyarl davranr ve yeni dinle o inan
flanmas gerektiini ve doru hayat vaaz eder. Bu yz- sisteminin elerini iliflkilendirmeye alflr. Bylelikle
den bu ifllevlerini salayacak dzenekleri olmaldr. fl- eski dine iliflkin ibadet ve ziyaret yerleri, baz inanlar
te ibadet ve ayinler bu dzeneklerin en nde gelenleri- ve tabular, aziz ve kutsal kifliler kabul edilen yeni dinin
dir. Baz dinler kiflisel ibadeti de ngrebilir. rnein iinde de kendilerine bir yer bulabilir. Bu durum geifli
slam dininde Allaha ibadet etmek iin tanmlanmfl en kolaylafltrd gibi din deifltiren topluluun btnl-
geerli yol olan namaz yerine getirmek iin illa bir iba- ne de zarar vermez.
dethaneye gitmek gerekmez ya da namazn toplu hal-
de klnmas flart deildir. Ancak din, ibadeti bu derece-
de zerklefltirmekle birlikte, zorunlu bir toplu ibadet
flekli de belirlemifltir. Cuma namaz, bayram ve cenaze
namazlar tek baflna ve istenen yerde yerine getirile-
mez. Dolaysyla slam dini de dinin roln grecei
 nite 9 - Din ve Kutsal 221

Yararlanlan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
Bates, D.G. (1996). Cultural Anthropology. Needham Morris, B. (2004). Din zerine Antropolojik
Heights, Mass.: Allyn&Bacon. ncelemeler: Bir Girifl Metni (ev. T. Atay).
Berger, H. (2000). ingene Mitolojisi (ev. M. Y. Ankara: mge Yaynlar.
Salam). Ankara: Ayra Yaynlar. rnek, S. V. (1972). lkellerde Din, By, Sanat ve
Burkett, W. (1999). lka Gizem Taplar (ev. B. S. Efsane. stanbul: Gerek Yaynlar.
fiener). Ankara: mge Yaynlar. Rosenberg, D. (1998). Dnya Mitolojisi: Byk
Campbell, J. (1992). Bat Mitolojisi: Tanrnn Destan ve Sylenler Antolojisi (Haz. K.
Maskeleri (ev. K. Emirolu). Ankara: mge Emirolu). Ankara: mge Yaynlar.
Yaynlar. Unaipon, D. (2003). Aborijin Efsaneleri (ev. A.
Campbell, J. (1993). Dou Mitolojisi: Tanrnn Trkmen). stanbul: Epsilon Yaynlar.
Maskeleri (ev. K. Emirolu). Ankara: Uraz, M. (1992). Trk Mitolojisi. stanbul: Mitologya
mge Yaynlar. Yaynlar.
Campbell, J. (1994). lkel Mitoloji (ev. K. Emirolu).
Ankara: mge Yaynlar.
Eliade, M. (1993). Mitlerin zellikleri (ev. S. Rifat).
stanbul: Simavi Yaynlar.
Eliade, M. (1999). fiamanizm (ev. . Birkan). Ankara:
mge Yaynlar.
Emirolu, K. ve Aydn, S. (Der.). (2003). Antropoloji
Szl. Ankara: Bilim ve Sanat
Yaynlar.
Freud, S. (1984). Totem ve Tabu (ev. K. Sahir Sel).
stanbul: Sosyal Yaynlar.
Harris, M. (1995). nekler, Domuzlar, Savafllar ve
Cadlar: Kltr Bilmeceleri (ev. M. F. Gmfl).
Ankara: mge Kitabevi.
Hooke, S.H. (1991). Ortadou Mitolojisi (ev. A.
fienel). Ankara: mge Yaynlar.
nan, A. (1973). Tarihte ve Bugn fiamanizm. Ankara:
TTK Yaynlar.
Kaya, K. (1997). Hint Mitolojisi Szl. Ankara: mge
Yaynlar.
Kaya, K. (1999). Buddhistlerin Kutsal Kitaplar.
Ankara: mge Yaynlar.
Krbyk, H. (2001). Babillilerden Gnmze
Kozmoloji. Ankara: mge Yaynlar.
Kottak, C.P. (2001). Antropoloji: nsan eflitliliine
Bir Bakfl. Ankara: topya Yaynlar.
Lewis, O. (2002). Tepoztln: Meksikada Bir Ky
(ev. . Girgi alap). stanbul:
Epsilon Yaynlar.
Lindholm, C. (2004). slami Ortadou: Tarihsel
Antropoloji (ev. B. fiafak). Ankara:
mge Yaynlar.
Mariott, A. ve Rachlin, C.K. (1994). Kzlderili
Mitolojisi (ev. . znl). Ankara: mge Yaynlar.
 10
223

Dil ve letiflim

Kaynak: http://e-flt.nus.edu.sg/v3sp2006/JSignsFig7.jpg

Diller, anlam kltrden kltre deiflen simgelerden meydana gelir. Eer o simge-
lerin anlamn bilmiyorsak o dili anlayamayz. rnein yukardaki fotorafta gr-
dnz Japonyada girifl anlamna gelen bir yol iflareti Japonca bilmeyenler iin
hibir fley ifade etmez.

Amalarmz

N
Bu niteyi tamamladktan sonra,

N
Konuflma dilinin kltr iindeki yeri ve rol nedir?
Coraf ve ekolojik eflitlilie, toplumlarn yafladklar tarihsel srelere bal

N
olarak diller nasl eflitlenir ve bugn dnyada var olan dil aileleri hangileridir?
nsan tarafndan yaratlan dil dflnda baflka iletiflim ortamlar ve sreleri

N
var mdr?
Dille kltr arasnda nasl bir etkileflim ve ba vardr?
sorularna yant verebilecek bilgi birikimine sahip olacaksnz.
224 Antropoloji

rnek Olay

Gnlk konuflmada dil ya da akll gibi kelimelerin rastgele kullanlmasndan e-

flitli kavram karflklklar doduunu hep biliriz. Tpk dflnmek iin olduu gi-
bi, haberleflmek iin de iflaretlere ihtiya vardr. Bir kavramn bir baflka kavram-
dan ayrt edilebilmesi, belirtilebilmesini gerektirir. Charles Sander Peircein soru-
sunu tekrarlayarak, iflaret nedir? diye sorabiliriz. ster dnyal ister Merihli olsun,
yaratklarn kafalarndaki kavramlar gzlemlemek mmkn deildir. Yalnzca
yol atklar sonular zerinde gzlemde bulunabiliriz. Peircee gre, herhangi bir
sinyalin bir iflaret olabilmesi iin, bir tepkiyle yorumlanyor olmas n flarttr. Me-
rihten alacamz bir sinyalin, ne kadar dzenli olursa olsun, Merihlilerin dilini
ve simgelerini belirttiini nasl bileceiz? Temel glk Merihten gelen dzenli sin-
yallerin (doal olarak bir varsaymdan teye gitmiyoruz) tannmasnda deil,
bunlarn alglanmas ve Merihliler iin tafld anlamn zlmesinde olacaktr...
...Alt, yedi ve hatta sekiz mil uzaklktaki bir bal z kaynan bulan nc ar,
kovana dner ve zifir karanlkta dikine duran petek zerinde bir dans gsterisi su-
nar. Danstaki davranfllar, sekiz rakam izecek bir flekil oluflturur. Bu fleklin ekse-
ni ile petein yerekimine gre dik ekseni arasndaki a, bal z kaynann gne-
fle gre olan asn verir. Kaynan uzakln gstermek iin ise, nc ar kuyruu-
nu saniyede belirli saylarda titrefltirmektedir. Titreflim sklyla kaynan uzakl
ters orantldr. teki arlar dokunma yoluyla onun bu davranfllarn taklit ederler.
Bal z kaynann ynn ve uzakln bu yoldan renen arlar, dans srdk-
e toplu bir oflkunluk derecesine ulaflr ve sonunda kovana hizmet aflkyla dolu, hep
birlikte o ynde uarak faaliyete geerler. Kovandaki teki ifller iin de aralarnda
trl iletiflim davranfllarnn varl bilinmektedir, fakat bizim konumuz asndan
bu kadar yeterli olacak. Burada karfllafltmz davranfl, ilkel bir lme ve sayma
sistemidir. Arlarn aralarnda ileri derecede ifl blm olduunu ve bir anlamda
bilinen en kat sendikaclk sistemini uyguladklarn da biliyoruz. Sendikaya iha-
nete kalkflan ar iin verilecek karar kesindir: nelenerek ldrlmek!
O halde btn bunlar, arlar akll yaratklardr anlamna m geliyor? Unut-
mayalm ki ayn iflaretleri saysz kuflaklar boyu tekrarlayagelmifllerdir. Ksacas
burada az geliflmifl bir dil rnei gryoruz. Fakat arlarla aramzda bir grflme
masasna oturmamz hayalden de te birfley... Daha nemlisi, arlar bizimle ilgili
ok az fleyi anlayabilirler. Demek ki, yalnzca bir iflaret sistemine sahip bulunmak-
la, kltrler aras iletiflim zlemiyor. flaretlerin ne anlama geldiini anlayabil-
mek iin, taraflar arasnda baflka ortak kltr kurumlarnn da bulunmas gere-
kiyor. nk iletiflim paylaflmak demektir...

Kaynak: Colin, Cherry. (1973). Linguistics at Large inde (Der. Noel Minnis)
(ev. Yaln zbul). St. Albans: Paladin Books, s.265-288.

Anahtar Kavramlar
letiflim Beden Dili
Konuflma Dili Alfabe
Simge Sapir-Whorf Kuram

indekiler
GRfi
KONUfiMA DL
DLLERN EfiTLL
LETfiM SRELER VE LETfiM ORTAMLARI
DL VE KLTR
 nite 10 - Dil ve letiflim 225

GRfi
letiflim, karfllkl olarak iliflkiye girmifl olan taraflarn davranfllarn ya da fikirleri-
ni ynlendirmek veya onlardan bilgi ya da tepki almak amac taflyan bilgi iletme
sistemidir. Btn canllar eflitli amalarla iletiflime geer. Bir ava kalkflmak, avla-
nan paylaflmak, cinsel iliflkiye girmek veya bir dflman kendi evresinden uzak-
lafltrmak asgari dzeyde iletiflimi gerektirir. letiflim seslerle kurulabildii gibi e-
flitli vcut davranfllar yoluyla da salanabilir. Ancak iletiflimin gerekleflebilmesi
iin, karfllkl olarak iletiflime giren taraflarn birbirlerinin seslerini ve vcut davra-
nfllarn anlamlandrabilmesi gerekir. Dolaysyla asgari bir iletiflimin varl, asga-
ri bir toplumsalln varlna iflaret etmektedir. Ne var ki iletiflimin boyutu genifl-
ledike ve iletiflim karmaflklafltka, ya da iletiflime konu olan sorunlar eflitlenip
boyutlandka, basit sesler kartmak veya basit vcut hareketleri ile anlaflmak ye-
tersiz hale gelir. letiflimdeki bu farkllaflma, niceliksel deil niteliksel bir dnfl-
me yol aar. Basit iletiflimin yerini karmaflk iletiflimin ald yerde biz kltr bu-
luruz. Kltrn iletiflim boyutu, byk bir iletiflim arac yaratmfltr: Konuflma dili.
Konuflma dili, baflka canl trlerinde rastlanmayan, sadece insana zg olan ve
kltr olgusuna bal bir zelliktir. Dil, kltrel iletiflimin zorunlu kofluludur, n-
k btn kltrel sreler ve kurumlar dil yoluyla aktarlr ve yaflatlr. Kltrleri
birbirinden farkl klan en nemli zellik de bu yzden dildir. Aralarnda dil yoluy-
la anlafllabilirlik olmayan kifliler, birbirleriyle iletiflime geemezler. Bu yzden kl-
tr kuramnda dil kltrn merkezinde yer alr ve btn kltrel eler arasnda-
ki iletiflimi kurar.
Ancak insan iletiflimi sadece konuflma dilinden ibaret deildir. nsanlar iletiflim
iin konuflma dilinin yannda, eflitli iflaret ve simgeleri, beden ve yz hareketleri-
ni (jest ve mimikleri) ve yaz dilini kullanrlar. Konuflma ve duyma yeteneini kay-
betmifl insanlar iin gelifltirilmifl iflaret dilleri, grme yetenei olmayan insanlar iin
gelifltirilmifl zel yaz dilleri ortaya kmfltr. Daha ileri dzeyde geliflmifl teknikler
kullanarak ortaya kmfl zel dillerden de sz etmek mmkndr. rnein dan-
sn, fliirin, sinemann bir dili olduundan sz edilir. nsanlara birfley anlatmak ve
aktarmak isteniyorsa, yani iletiflim kurmak gerei duyuluyorsa, hangi ara kullan-
lrsa kullanlsn orada bir dilin varln grebiliriz. Eer iletiflim insanlar iin bu
denli nemli olmasayd, bu geliflmelere ve eflitlenmelere de gerek olmazd.
Fotoraf 10.1
Sanat da iletiflim
kurmann bir arac
yani bir dildir.
226 Antropoloji

KONUfiMA DL

Dil Nedir?
Dil, kltrlerin dnyay nasl kavradklarna iliflkin en genifl ereveyi oluflturur.
Hepimiz doal ve toplumsal evremizi dilimizin iinden kavrar ve anlamlandrrz.
eflitli dillere baktmzda, evrenin ele alnflndaki belirgin farklar aka ortaya
kar. Dolaysyla btn diller, aslnda birer kavramsal ereve ve zihniyet modeli-
dir. Bu yzden mutlak bir kavramsal ereveden, en doru bir zihniyet modelin-
den sz edilemez. Btn kavramsal ereveler, btn zihniyet modelleri grelidir.
Bu grelilik diller tarafndan temsil edilir. Dil soyutlama yaratacak bir dizi kuraldr,
insanlarn zihninde biliflsel srelerle ifllediinden somut deildir, grlemez. Bu
yzden dilin kodu konuflma davranfln ortaya kartr. Dil seslerle somutluk kaza-
nr. Yani dili somutlafltran, konuflma eylemidir.
Btn insanlar doufltan dil renme ve konuflma yeteneine sahiptir. Bir bafl-
ka deyiflle btn insanlar, eer konuflmalarna ve anlamalarna engel olacak bir so-
runlar yoksa, dilsel etkileflim iin genetik olarak programlanmfllardr. nsan yav-
rusu dilsel becerileri doal olarak doufltan edinme eilimindedir. Baflka pek ok
fley ise, rnein yemek yerken nasl davranacamz ya da tuvaletimizi nasl yapa-
camz, sonradan kltr iinde renilir, bunlar doufltan getirdiimiz eilimler
deildir. Sadece hangi dili konuflacamz kltr tarafndan belirlenir. Doduu-
muz evde konuflulan dili, baflka bir deyiflle yetiflkin hale gelene kadar en ok za-
man geirdiimiz annemizin dilini ana dili olarak reniriz. Doufltan dil yetene-
imizin olmas biyolojik yapmzn evrimsel biimlenifliyle dorudan iliflkilidir.
Hyoid kemii, grtlak yaps, dilin biimi, damak, dudaklar, difller, ses telleri, akci-
erlerin yaps gibi pek ok organmzn yaps ve iflleyifli konuflmamza izin vere-
cek biyolojik bir dzenei salar (Resim 10.1 nsanda grtlan yaps). Bu zellik-
ler yalnzca insanlarda mevcuttur. nsann doumdan nce anne karnnda geirdi-
i grece uzun zaman da zihinsel yeteneklerimizin geliflmesine yardm eder. nsan
yavrusu doduunda beyni taflyan kafa vcudun te biri oranndadr. Yani insan
yavrusu beyinsel gelifliminin byk bir blmn anne karnnda kazanr ve dil gi-
bi karmaflk zihinsel yetenekleri bakmndan hazr olarak doar. Doum sonras
geliflim, daha ok motor yeteneklerimizin geliflmesine yardm etmektedir.
Resim 10.1

nsanda Grtlan
Yaps
 nite 10 - Dil ve letiflim 227

Dillerin Grelilii
Dillerin greliliini eflitli balamlarda gzlemleyebiliriz. Tandmz pek ok dil,
dnyay kavrarken isim, fiil ve zaman kiplerine baflvurur. Canllara ve cansz nes- Kip: Fiil kk ve gvdelerinin
nelere isim veririz. Yaptmz eylemleri fiillerle ifade ederiz ve btn bunlar bu- trl eklerle girdikleri
kalplardr.
gn yafladmz ana gre belirlenmifl gemifl ve gelecek zamanlar temsil eden
kipler iinde anlamlandrrz. sim ve fiiler bize doay ve toplumsal hayat ikili bir
dzende anlama frsat tanr. Zaman ise nc boyutu alglamamza yardm eder.
Oysa doada byle bir blnme yoktur. Ayrca bizim nesnelere verdiimiz isimler
de keyfdir. Doada bir nesneye belirli bir isim verilmesini ngren bir dzen ya
da zorlama yoktur. Btn nesneler, kltrlerin dil sistemleri iinde birbirinden ok
farkl isimlerle anlrlar. En doru isim X kltrnn verdii isimdir, diye bir belir-
leme yaplamaz. stelik bizler doada olmayan fleyleri de isimlendiririz. Gece
uyurken grdmz olaylara dfl, iinde yafladmz toplumsal olaylar rgsne
toplum, konufltuumuz fleye dil, inandmz fleylerin btnne din diyoruz. Bun-
larn hibirisi somut, elle tutulabilir fleyler deildir, ancak dolayl olarak ve akl y-
rterek onlarn varln varsayar ve kavrarz. O nedenle doa dflnda var ettiimiz
olgulara verilen isimlere kavram diyoruz. Onlar elle tutamaz, gzle gremez, ama
kavrayabiliriz. Ancak her kltr bu olgular farkl seslerle kavrar. Onlarn ancak bi-
zim dilimizdeki karfllyla iliflkisini kurduumuz zaman neden bahsettiini anla-
yabiliriz. Nesnelerin isimleri de byledir. Masaya masa deneceine iliflkin bir do-
a yasas olmadna gre, yani masann adn bize dayatan dorudan bir mesaj
bulunmadna gre, masa denildiinde zihnimizde canlanan masa imgesine gn-
derme yaparak bu ismin neye karfllk geldiini kavrarz. Dolaysyla kltrler iin-
de belli nesnelerin ve olgularn hangi isimle anlacana dair bir oydaflma (muta-
bakat) sz konusudur. O isim anldnda herkes zihnindeki ayn imgeyi hatrlad-
nda anlaflma mmkndr. Bu nedenle dili nesnelerle onlarn bilgisi arasndaki
zihinsel iliflki olarak da tanmlayabiliriz. nk dil, temel duyularmz kullanma-
dan birfleyi kavramamz salar. Dier canllar ise esas olarak duyularyla kavradk-
lar bir dnyada yaflarlar. Bir ses tehlike olarak alglanabilir, souk ve sca hisset-
mek onlarn bir tepki vermelerini gerektirir vs. Ancak insann bir tehlikeyi kavra-
mas iin onu grmesi, sesini duymas ya da scakln veya soukluunu hisset-
mesi gerekmez. Bir aslann geldiini grmesek, onun sesini duymasak bile, bize
birisi aslan geliyor dediinde tehlikenin farkna varr ve oradan uzaklaflrz. Yani
zihin ve akl olmadan dil de olmaz. stelik bu yksek bir zihinsel yetenek oldu-
undan, dier canllarda bulunmaz ve dil insana zg bir biriciklik kazanr. Dn-
yada yzlerce dil olduundan, yzlerce farkl dnyay kavrama biimi olduunu
da syleyebiliriz. Dilimizdeki bir dil bir insan sz de bu gereklie atfta bulunur.
Diller keyfdir ve ortaya kp ayr birer varlk olarak geliflmeleri srecinde dn-
yay farkl kavrama ve alglama biimleri infla edilmifl olur. Bu durum, o dillerin ge-
lifltii corafyayla, ekolojiyle, hangi baflka kltrlerle iliflki iinde olduuyla, yaflam
ve geim biimiyle ve en nemlisi tarihiyle iliflkilidir. Bu karmaflk rnt iinde
ok farkl dil biimleri ortaya kmfltr. Yukarda andmz gibi nesnelere verilen
isimler ve soyut fleylere iliflkin kavramlar btn dillerde farkldr. Baz dillerde, r-
nein Pasifik kys Kanadasnda yaflayan Nootka Kzlderililerinin dilinde btn
szckler fiil snfna girer ve btn isimler fiil gibi ekilir. Bunun gibi kimi diller-
de zaman kavrayfl da farkl olabilir. rnein bizim dilimizde gemifl zaman befl
biimde alglanr ve gemiflteki befl durumu bildirir. Oldu formunda grdmz
gibi basit bir hali ya da olmufl formunda grdmz gibi bir hikye etme halini,
228 Antropoloji

olmufltu formunda grdmz gibi gemiflte olup bitmifl bir durumu, oluyordu
formunda grdmz gibi gemiflte olmufl ama olurken sreklilik gsterip zama-
na yaylmfl bir oluflu, olacakt formunda grdmz gibi de gemiflte olmas
beklenen ama olmayan bir hali ifade edebiliriz. Gemifl zamandaki durumlara ilifl-
kin bu anlatm eflitliliine karfllk, rnein bir baflka Kzlderili dili olan Hopi di-
linde hibir zaman kipi yoktur. Bu dildeki zaman kavrayfl psikolojik bir zaman
yaklaflmnn yansmasdr. Zira Hopi dnya grflne gre zaman kavrayfl gz-
lemciden gzlemciye deiflen bir durumdur. te yandan bu dilde efl zamanllk di-
ye bir anlayfl yoktur ve zaman byklklerle ifade edilmez. rnein bir Hopi ora-
da befl gn kaldm demez, oradan beflinci gn ayrldm der (Whorf 1940). Bu tr
farkllklar bir dili daha geliflmifl, dierini ise daha ilkel ya da basit klmaz. Btn
diller, kendi geliflme srelerinde kendi ekolojik ve coraf ortamlarnn, dier kl-
trlerle iliflkilerinin bir sonucu olarak, yani bir uyarlanma rn olarak, ortaya -
karlar. Dolaysyla aslnda btn diller mkemmel uyarlanma rnekleridir.

SIRA SZDE Yabanc bir SIRA

dil renirken
SZDE o dilin ait olduu kltr ve o kltre zg kavrama ve algla-
1 ma biimlerini de renir miyiz? Tartflnz.

D fi N E L M Dilin Unsurlar
D fi N E L M
Konuflma dilinin yaps iki ana unsurdan oluflur. Bunlardan birincisi sesler, ikincisi
S O R U ise gramerdir. S OSeslerin
R U yan yana gelmesiyle szckler ortaya kar. Ancak seslerin
yan yana gelmesiyle oluflan szckler ou zaman tek bafllarna bir anlam ifade et-
mez, anlaml bir btnlk kurabilmek ve bir bilgiyi iletebilmek iin szcklerin
DKKAT DKKAT
belirli bir biimde dizilmesi ve eklerle desteklenmesi, bu dizilimlerin efl zamanll-
ve ard zamanll bildirmesi, szcklerin birbirleriyle sistemli iliflkiler iine gir-

N N
SIRA SZDE mesi gerekir. SIRAflte
SZDE
her dilde, szcklerin farkl biimlerde rgtlenerek anlaml bir
btn kurmasn salayan sistemlere gramer diyoruz. Dilin sesleri sesbilim (fono-
loji) ad verilen bir disiplin tarafndan incelenir. nsanlar ok farkl sesleri karma
AMALARIMIZ AMALARIMIZ
yeteneine sahiptir. Ancak hibir dil bu seslerin tmn kullanmaz. Kimi dillerde
tekilere gre daha ok ses kullanlrken, kimileri daha az sesle ifl grr. nsanlar
K T A P doduklar Kortamn T A Pdilinin seslerini renirler ve onlar kusursuz biimde kullanr-
lar. O nedenle sonradan renilmifl dillerin sesleri o dilin yerli konuflanlar gibi
seslendirilemez. Bylelikle bir kiflinin yerli mi yoksa yabanc m olduu bu sesleri
TELEVZYON
kullanmna baklarak hemen anlafllabilir. Biz bir dildeki standart bir sesi, zgn
TELEVZYON
veya tannmfl halinden farkl karma eilimine aksan diyoruz. Anlaml en kk
ses birimine fonem ad verilir. Bir fonem tek bir sesten oluflabilecei gibi, birbiriy-
le ilintili birka sesten de oluflabilir.
NTERNET Gramerin N Tiki
E R Nboyutu
ET bulunmaktadr: Biim ve dzen. Biimleri inceleyen biim
bilim (morfoloji) basit seslerin anlaml birimler oluflturacak biimde nasl rgtlen-
diine eilir, dzen boyutuna bakan szdizimi (sentaks) ise szcklerin cmle de-
diimiz anlaml btnleri oluflturmak zere nasl biraraya getirildiini inceler. B-
tn dillerde, szcklerin ayn dili konuflanlar iin anlaml cmleler oluflturacak fle-
kilde nasl dizileceine iliflkin standartlafltrlmfl uzlaflmalar vardr. Bunlara sentaks
kurallar denir. Sentaks kurallar genellikle bilinli bir flekilde renilmez. Ana dil
kullanlrken, kurallarn bilinli olarak sralayamasak da genelde doru sentakslar,
yani anlaml cmleler kurarz. Kimi dillerde sentaks baflka dillere gre daha nem-
li ve kat iken, kimi dillerde cmlelerin anlam szckler baflka trl dizilerek ya
da baz sesler vurgulanarak, daha esnek biimde verilebilmektedir.
 nite 10 - Dil ve letiflim 229

DLLERN EfiTLL

Diller Nasl eflitlendi?

nsanlarn konuflma dilini nasl gelifltirdikleri konusunda tartflma vardr. Konuflma
dilinin ilk olarak hangi insan tr tarafndan gelifltirilmifl olabilecei, bu tartflmala-
rn merkezinde yer almaktadr. Yakn zamanlara kadar bu tartflma Neandertal in-
san ile Homo sapiens zerinde devam etmekteydi. Bugn genel olarak kabul edi-
len grfl, konuflma dilinin st Paleolitikte yaflayan insanlar tarafndan gelifltirildi-
i zerinde durmaktadr. Bu grfln temeli insann (Homo sapiensin) Afrikadan
kfl kuramyla iliflkilidir. st Paleolitik dnemde, yaklaflk olarak 40 bin yl nce-
sinden itibaren insanlar btn ktalara yaylmfllardr. Dolaysyla dilsel eflitlenme-
nin de bu yaylmayla bafllad dflnlmektedir.
Son yllarda, st Paleolitik dnemin buzul a koflullarnda insan hayatnn
mmkn olduu iki alanda, iki dil beinin atasal ilk rneklerinin ortaya kt
ne srlmektedir. Bunlardan birincisi st Paleolitikin buzulevresi olarak anlan
blgede geliflen Proto-Ural dili kuramdr. eflitli arafltrmaclar, bugn Fince, Lap
dili, Macarca ve Estonca gibi grece kalabalk nfuslarn konufltuu diller tarafn-
dan temsil edilen Ural grubunun ilk rneinin (ata ya da kk dilinin) gnmzden
12 bin il 7 bin yl nce ortaya ktn dflnmektedirler. Bu kk dilin anayurdu-
nun Baltk Denizinden Ural Dalarna uzanan genifl corafyada bulunduu ng-
rlmektedir. Bu corafya son buzul anda insan hayatna izin veren ender alan-
lardan birini temsil eder. Bu kk dilin buzul anda ortaya ktn ve akraba dil-
lerin buradan trediini ne sren bilim insanlar, bu savlarn, bugnk Ural dil-
lerinin sz daarcnn anlam bilimsel incelemesine dayanarak temellendirirler.
Bu temellendirme, btn Ural dillerinde ortak olan bu szcklerin kk Uralcadan
gelmifl olmas gerektii tezine dayanr. Buna gre bu szckler kk Uralcay ko-
nuflanlarn yaflam ve geim biimini yanstan szckler olmalyd. Nitekim bu sz-
ckler gruplandnda, balklk, avclk, belirli bir corafyaya zg bitki ve aa
trleri, belirli bir beslenme ve barnma biimi, eflitli malzeme trleri ortaya k-
maktayd. Btn bu szckler buzul ana, onun souk iklimine ve anlan co-
rafyaya ait bir gereklii yanstmaktayd. Ayrca kpek dflnda evcillefltirilmifl hi-
bir hayvan trne ait ortak bir szcn bulunmamas da, kk dilin tarihlendiril-
mesinin kpein evcillefltirildii 12 il 14 bin yol ncesine yerlefltirilmesine yardm
etmektedir. Buna gre Proto-Uralcann anayurdu Orta ve Dou Avrupann st
Paleolitik buzulevresi blgesine karfllk gelmektedir.
kinci kk dil kuram, bir Akdeniz st Paleolitik blgesi varsaymaktadr. Buna
gre Akdeniz blgesinde st Paleolitik ada yaflayan insan gruplar Bask-Kafkas
dillerinin kkeninde yatan bir ata dili konufluyorlard. Bu kuram bugn Fransa ve
spanyann Atlas Okyanusu kylarnda yaflayan Basklarla, Kafkasya halklarn or-
tak bir dil kkeninde birlefltirmektedir. Son yllardaki dilbilimsel geliflmeler Bask-
ann karfllafltrlabilecei yegne dil grubunun Kafkas dilleri olduu tezini g-
lendirmifltir. Dilbilimci Bouda, Bask diliyle Kafkas dilleri arasnda 135 etimolojik
benzerlik saptamfltr. Bu benzerliklerin grld anlam gruplar arasnda insan
varlyla ilgili szckler, insan bedeninin organlarna iliflkin szckler, bitki trle-
ri, ev ii ara-gere, evle ilgili szckler, tarm ve hayvanclk terimleri, toprakla il-
gili szckler, saylar, zaman ve hareketle ilgili szckler bulunmaktadr. Bu gibi
dilsel ve baz arkeolojik kantlar bir araya getirildiinde, tarih ncesinde Akdeniz
havzasnda bir dizi akraba dilin konuflulduu ortaya kmaktadr. Bu diller arasn-
230 Antropoloji

da kk Bask dili, kk Kafkas dili ile bir dizi eski Anadolu, Mezopotamya ve talya
dili yer alr. Bugn bu dillerden sadece bu sahann en batsnda Baska ile en do-
usunda Kafkas dilleri yaflamaktadr. Bylelikle bu iki kk dilin birliine dayanan
ve yaklaflk olarak gnmzden 25 il 20 bin yl nceki st Paleolitik evrede olufl-
mufl bir Akdeniz dil katmannn ortaya kt ne srlmektedir.
Ancak asl byk dil yaylmas yine Neolitik devrimi beklemifltir. Neolitik Dev-
rimle birlikte retimcilie geifl ve tarm teknikleri, belirli dalgalar halinde douya
ve batya yaylmfl, bylelikle Ortadou tarm Avrupaya ve Hindistana doru ge-
nifllemiflti. Sz konusu geniflleme bu bilginin yaylmasn salayacak iletiflim ara-
lar ve youn temaslar henz olmadna gre, doaldr ki insanlar eliyle, daha
dorusu gle gerekleflmiflti. Arkeolog Colin Renfrew, Hint-Avrupa dillerinin Av-
rupaya ve Hindistana byle yayldn ne srmektedir. Renfrewun kuramna
gre kk Hint-Avrupa dilinin anayurdu Anadoludur ve bu dil deiflerek ve eflit-
lenerek Anadolunun tarmc toplumlarnn gyle birlikte ok genifl bir alanda
konuflulan yaygn bir dil beinin kayna haline gelmifltir.

SIRA SZDE Hint-AvrupaSIRA

dillerinin
SZDE kkeni ve yaylmasyla ilgili baflka kuram var mdr?
2
Diller insanlarla birlikte yaylr ve deiflirler. Her dil bir ekolojik ve coraf ev-
D fi N E L M renin rn D olduu
fi N E L M kadar, onun deiflimi ve geliflimi de gler ve dier kltrler-
le temaslar yoluyla gerekleflir. Bu yolla dnyada binlerce dil ortaya kmfltr. Dil-
S O R U lerin bazlar,S Ozorlu
R U coraf koflullarda konuflulmas ve dier gruplarla temasn bu
nedenle zorlaflmas nedeniyle izole olmufllardr. Bu yzden dnyann zorlu coraf-
yalarnda byk bir dil eflitlilii grlr. rnein Kafkasya ve Hindistanda gre-
DKKAT DKKAT
ce kk bir sahada ok sayda farkl dil konuflulmaktadr. Bunun en nemli ne-
deni coraf engeller ve izolasyondur. rnein bugn Hindistanda 222 ayr dil ve

N N
SIRA SZDE SIRA SZDE
onlarn yzlerce lehesi konuflulmaktadr. Kafkasyada da durum buna benzerdir.
Kafkasyada drt ana dil ailesine mensup 50 ayr dil konuflulmaktadr. Sadece k-
ck Dastan blgesinde konuflulan dillerin says on alt, lehelerin says ise
AMALARIMIZ AMALARIMIZ
yirmidir. Sadece birka yz bin Amerika yerlisi 1230 farkl dil konuflmaktadr, Su-
danda konuflulan dillerin says 435, Malezya-Polinezya blgesinde ise 263tr.
K T A P Bugn dnyada
K T A P konuflulan dillerin toplam saysnn 3 il 5 bin civarnda oldu-
u tahmin edilmektedir. rnein sadece Gney Amerika Kzlderililerinin 3 bin ay-
r dile sahip olduu sylenmektedir. Ancak bu say yanltc olabilir. nk birbi-
TELEVZYON
rinden bamsz
TELEVZYON
arafltrmalar sonucunda ayn dile farkl isimler verildii olmufltur,
l dil: Bugn konuflan hi bu dillerden bazlarn hi konuflan kalmamfl ve l dil durumuna gelmifllerdir,
kimsenin bulunmad
dildir.
bazlar ise sadece lehe dzeyinde ayrmlara sahiptir. Btn bunlar dikkate aln-
dnda ortaya dnyada konuflulan 3-4 bin kadar dilin var olduu sonucu kmak-
NTERNET N T E R Nbirer
tadr. l diller, E T kltr kayb olarak kabul edilir. nk her len dil bir kl-
trn zihniyet dnyasn ve dnya grfln de kendisiyle birlikte gtrmfltr.
l dillerden yaz brakmfl olanlar ise, bugn hl zerinde alflma olana bu-
lunan diller snfna girer. Eski Mezopotamya (Sumerce, Assurca, Akkada, Aram-
ca vs.) dilleri, Eski Akdeniz ve Anadolu dillerinden bazlar (Hitite, Urartuca, Frig-
e vs.) ve Latince bu trden dillerdendir. zellikle Latince, l bir dil olduu hal-
de, teknik nedenlerle bugn nemli bir baflvuru dili olma niteliini korumaktadr.

SIRA SZDE Latince hangi alanlarda

SIRA SZDE ve neden nemli bir baflvuru dilidir? Tartflnz.
3
D fi N E L M D fi N E L M

S O R U S O R U

DKKAT DKKAT
 nite 10 - Dil ve letiflim 231

Bu eflitlilik Nasl Snflandrmaktadr?

Binlerce dil ve lehenin yayld yeryznde dillerin nasl snflandrlabilecei, dil-
ler arasndaki farkllk ve benzerliklerin bu snflandrmaya nasl etki edecei btn
dilcileri meflgul eden ana bir sorun olmufltur. Hi kuflku yok ki diller arasndaki s-
nrlar kesin deildir. Dillerden bazlar birbirine az ya da ok benzeyebilir. Bu yz-
den iki dilsel varl iki ayr dil olarak ayrt etmek iin karfllkl anlaflabilirlik l-
t kullanlmaktadr. ki ayr dilsel varln ayn dile ait olduunu syleyebilmek iin
aralarnda en az % 70 orannda anlafllabilirlik olmas gerektii, bugn genel kabul
grmektedir. Eer bu salanamyorsa akraba, ama iki ayr dil sz konusu demektir.
Yzde yetmifl oranndan daha fazla anlaflmann mmkn olduu durumlarda ise
dilsel varlklar ayr dile mensup ayr lehe ve azlar olarak snflandrlrlar. kinci
bir lt, anlam dzeyini esas almaktadr. ki dilin sz varl birbirine ok yakn
olabilir. Ayn szckler her iki dilde de youn olarak kullanlabilir. Ancak bu sz-
cklerin o dillerde karfllk geldii anlamlar farkllaflmfl olabilir. Dolaysyla ayn
szcklerle kurulan iki ayr anlam dnyas var demektir. Dilin kltrel bir varlk ol-
duunu unutmamalyz. Her kltr, kulland dili biimlendirir ve szckler buna
bal olarak anlam deiflmelerine urayabilirler. rnein Azerbeycandaki belediye
otobslerinin kaplarnda daldan bin gabahtan dfl yazar. Dflmek Azericede in-
mek anlamnda kullanlr, Trkede ise dflmek aniden ve istemsiz olarak yere y-
lma anlamn taflmaktadr. Dal ve gabah (kabak) da bildiimiz szcklerdir. An-
cak biz dal denilince bir aacn uzantsn, kabak denilince kellii veya bir bostan
bitkisini anlarz. Oysa Azericede dal arka, kabak ise n anlamna gelmektedir. Tr-
kiye Trkesinde bu szckler arkaik formlarda hl yaflamaktadr ama biz bu sz-
ckleri bu anlamlaryla bilmeyiz, szckler anlam deiflmesine uramfl ve iki ayr
dilin sz varlnda yer almfllardr. Kabak szc Azericedeki anlamyla Anadolu
Kava, Rumeli Kava rneklerinde yaflar. Burada kastedilen Anadolunun ve Ru-
melinin ndr. Dal szcn ise Harman Dal rneinde bulabiliriz. Harman
Dal, harmandan sonrasn, harmann arkasn anlatmaktadr. O yzden harman ifli
bittikten sonra babozumu ya da hasat elencelerinde Harman Dal oynanr. G-
rld gibi szckler daralmfl bir balamda hayatlarn srdryor ama bu ba-
lamdaki anlamlarn bilmiyoruz ve onlar o flekilde anlamyoruz. nc bir lt
ise dil varlklarnn ayr birer edeb dil olarak geliflmeleri halinde onlarn ayr birer
dil olarak tannmas gerektiini varsayar. rnein Norvee, svee ve Danca, sz
varl bakmndan birbirine ok yakn dillerdir. Ancak her nn de ayr birer
edeb dil olarak gelifltii ve farkl birer ulus-devletin dili olduu gz nne alnd-
nda bu dil varlklarn ayr birer dil olarak tasnif ederiz.
Bir dilin varln bu flekilde belirleyebilmekteyiz. Ancak dil iinde de farkllk-
lar vardr. Bu farkllklar ounlukla szcklerin seslendirilmesinde kullanlan fo-
nemlerin ve vurgularn farkndan kaynaklanr. Kimi durumlarda da sz varl iin-
de kk farklar olabilir. Biz bu tr farklarn ortaya kt durumlarda, anlan dil
varlna ayr bir dil deil, ama lehe (dialect) diyoruz. Lehe, coraf ya da toplum-
sal olarak ayr bir konuflma topluluunu gerektiren dilsel bir farkllaflmay ifade
eder. Ayn dilin farkl lehelerini konuflan kiflilerin birbirlerini anlamalar gerekir;
anlaflamadklar noktada ise farkl bir dil sz konusu demektir. Ancak bu ayrmlar
her zaman ok ak deildir.
Ayrca dil ii farkllaflmalar etnik gruplarla ya da toplumsal durumla iliflkili ola-
rak oluflan farkl dil kullanmlaryla da ortaya kmaktadr. Bunlar genellikle az
olarak adlandrlr. Azlar, etnik gruplar, toplumsal snf ve tabakalar arasndaki s-
232 Antropoloji

nrlar yanstr. Bir de dil iinde oluflan tarzlar ve eilimler vardr. Genellikle mes-
lee, cinsiyete ve yafla baml olarak farkllaflan dil kullanmlar bu eilim ve tarz-
lar meydana getirir. Bunun da tesinde, bir kltr iinde yaflayan herkesin kendi-
ne zg bir konuflma tavr vardr. Herkes, kltrleme sreci iinde edindiklerine
kiflilik zelliklerini ve zel eilimlerini katarak, kendine zg bir konuflma slubu
gelifltirir. Buna kiflisel az (idiolect) ad verilmektedir.

SIRA SZDE Orta Asyada birSZDE

SIRA ok lkede konuflulan Trk dilleri birer lehe mi yoksa dil midir?
4 Tartflnz.

D fi N E L M
Dil bekleri
D fi N E L (Byk
M Dil Aileleri)
nsanlarn farkl corafyalara ve ekolojik ortamlara yerleflmeleriyle, yaptklar g-
S O R U lerle, girdikleri
S O siyasal
R U ve kltrel iliflkilerle afla yukar son 15-20 bin yl iinde fle-
killenmifl byk dil bekleri oluflmufltur. Kke doru gittike tek bir ata dile ulafl-
lan dil akrabalklar dil ailelerini oluflturur. Buna gre belli bafll dil aileleri ve iin-
DKKAT DKKAT
de yer alan nemli diller flunlardr:
1) Altay Dilleri: Moolca, Tunguzca ve btn Trk dilleri bu gruba girer. Bu

N N
SIRA SZDE grubun kflSIRA SZDE byk olaslkla Asyadr. Bugn Japonca ve Korecenin de
blgesi
bu dil ailesine mensup olduunu ileri sren bilimsel alflmalar bulunmaktadr.
2) Ural Dilleri: Samoyet ve Fin-Ugor dil gruplarndan oluflan bir ailedir. Samo-
AMALARIMIZ AMALARIMIZ
yete, Fince, Macarca ve Estonca gibi Baltk blgesi ve Dou Avrupa dilleri bu ai-
leye mensuptur. Bu dil ailesinin kfl blgesi, byk olaslkla Dou Avrupa ve Ba-
K T A P t Sibirya blgesidir.
K T A P
3) in-Tibet Dilleri: Tibette ve Himalayalarda, Myanmarda (eski Birmanyada),
inde konuflulan dillerden oluflur. Bu gruptaki en nemli diller Tibete, Burmaca
TELEVZYON ve incedir.
TELEVZYON
4) Gneydou Asya Dilleri: Vietnamda, Kampuyada, Taylandn baz blgele-
rinde, Malaya yarmadasnda ve Dou Hindistann baz blgelerinde konuflulan,
Mon-Kmer dili, Kampu dili, Vietnam dili bu gruba aittir.
NTERNET NTERNET
5) Malezya-Polinezya Dilleri: Malezyadan bafllayarak Pasifik Okyanusunun do-
u ucuna, Gney Amerikaya yakn fiiliye bal Paskalya adasna kadar yaylan ok
genifl bir adalar topluluunda konuflulan irili ufakl pek ok dilden oluflmaktadr.
6) Papua Dilleri: Pasifik Okyanusu ile Hint Okyanusunun buluflma noktasnda
bulunan Yeni Gine ile evresindeki birka adada konuflulan toplam 132 dili barn-
drr. Bu diller ne Malezya-Polinezya dilleriyle ne de Avustralya dilleriyle akrabadr.
7) Avustralya Dilleri: Avustralya ktasnda Aborijinlerin konufltuu 96 dilden
oluflan bir gruptur.
8) Andaman Dilleri: Hint Okyanusunun dou ucunda bulunan Andaman ada-
snda izole Pigme topluluklarnn konufltuu ve dier baflka gruplarla akrabal ol-
mayan dilleri kapsar.
9) Dravidi Dilleri: Hint-Avrupa ve Munda dillerinin Hint alt ktasna gelmesin-
den nce bu alt ktada konuflulan diller Dravidi dilleriydi. Bu diller zellikle Hint-
Avrupa dillerinin basks altnda gneye ve kuzeye ekildiler. Kuzeyde Pakistan s-
nrlar iinde kalan Belucistandaki Brahui dili bu ailenin kuzeydeki tek rneidir.
Gneyde ise, yarmadann ucuna doru konuflulan Tamil, Kui-Gondi ve Telegu
dilleri Dravidi dillerini temsil etmektedir.
10) Kafkas Dilleri: Gney ve Kuzey Kafkasyada konuflulan dilleri kapsar. Gr-
cce ve Lazca Gney Kafkas dillerinin, Abhazca, Adgece, eence, Lezgice, n-
gufla ve Avarca Kuzey Kafkas dillerinin belli bafll rnekleridir.
 nite 10 - Dil ve letiflim 233

11) ber ve Bask dilleri: spanyann kuzeybatsnda ve Fransann gneybatsn-

da konuflulan Baska bu grubun bugn konuflulan tek rneidir. Baz dilciler bu
kalnt dili Eski Anadolu ve Akdeniz dillerinin bir uzants olan ber diline yaklaflt-
rrken, bir ksm da Kafkas dilleriyle akrabaln ne srmektedir.
12) Hint-Avrupa Dilleri: Dnyada en yaygn dil grubu Hint-Avrupa grubudur
(Harita 10.1. Hint-Avrupa dillerinin yaylma alan). Bu grubun iinde Eski Anado-
lu dilleri, Toharca, Ermenice, Trak-Frig-Makedon dilleri, Yunanca, Arnavuta, Kelt
dilleri gibi ok eski devirlerde konuflulup lmfl olan ya da bugne kadar gelebil-
mifl diller bulunur. Bunun dflnda Hint-ran alt grubuna giren Hint dilleri, Farsa
ve Krte; Roman dilleri alt grubuna giren talyanca, Franszca, spanyolca, Kata-
lanca ve Romence; Kelt dilleri alt grubuna giren rlanda dili, Bretonca, Galce ve s-
ko Galcesi; Germen dilleri alt grubuna giren Danca, Norvee, svee, Almanca,
ngilizce, Flamanca (Belika Felemenkesi), Felemenke (Hollandaca), ve Gney
Afrika Flamancas (Afrikaanca); Balto-Slav dilleri alt grubuna giren Lata, Litvanca,
Bulgarca, Makedonca, Srpa-Hrvata, Slovence, eke, Slovaka, Lehe (Polonya
dili), Rusa, Beyaz Rusa ve Ukraynca yaygn Hint-Avrupa dil ailesinin en nemli
dilleridir.
13) Hami-Sami Dilleri: Akkada, Aramca, Assurca, Fenikece gibi pek ok Eski
Mezopotamya dilinin dahil olduu bu grup bugn Ortadounun ve Afrikann ge-
nifl bir blgesinde yaygn olarak konuflulan dillerden oluflmaktadr. Sami alt grubu
iinde eflitli Habefl dilleri, Arapa, branca ve Sryanca yer alr. Hami dilleri alt
grubunda ise eski Msr dilini ve bugn onun gncel bir devam olan Kptay (M-
sr Kpt dilini) buluruz. Kuzey Afrikada konuflulan Berberice, Dou Afrikada ko-
nuflulan Kufl dili, Orta Afrikaya kadar uzanan genifl bir corafyada konuflulan Su-
dan-Gine dilleri ve Gney Afrikada yaylmfl bulunan Bantu dilleri Hami dillerinin
gncel rneklerini temsil eder.
14) Hoin-San Dilleri: Daha ok Gney Afrikann avc-toplayclarnn konufltu-
u dillerden oluflur. bu dillerin ortak zellii, dilde flakrtl seslerin yaygn olarak
kullanlmasdr. Hotantolarn ve Kung! Sanlarn dili bu gruba girer.
15) nuit(Eskimo)-Aleut Dilleri: Alaskada, Aleut adalarnda, Kuzey Kanadada
ve Grnland adasnda nuit (Eskimo) topluluklar tarafndan konuflulan dillerden
oluflur.
16) Amerika Dilleri: Kuzey, Orta ve Gney Amerika dilleri olmak zere ana
gruba ayrlan bu diller Amerikann yerli dilleridir. Ancak aralarndaki dilsel akra-
balk henz kesin biimde gsterilebilmifl deildir. Bu bek daha ok coraf bir
ortakla ve geim ve yaflam biimi benzerliine dayanr. Dilbilimciler Kuzey Ame-
rika dillerini befl byk aile altnda toplanan otuz iki dil ailesi biiminde tasnif et-
mifllerdir. Birinci byk aile (Algonkin-Wakafl byk dil ailesi), Gney Kanadayla
ABDnin Pasifik kylarndan Atlantik kylarna uzanan genifl blgesinde konuflu-
lan yedi dil ailesini ve elliye yakn dili iinde barndrr. kinci bek, Hoka-Siyu b-
yk ailesidir. Bu byk ailenin iinde dokuz dil ailesi ve altmfln zerinde dil bu-
lunmaktadr. ncs Na-Dene byk ailesidir. Bu bekte drt dil ailesi bulunur.
Penutia byk ailesinde sekiz, Uto-Aztek-Tano byk ailesinde ise iki aile yer al-
maktadr. Orta Amerika dilleri dokuz ailedir. Bu diller iinde en bilineni Maya di-
lidir. Gney Amerika dilleri ise toplam yz dokuz aileye blnmektedir. Bunun
yansra daha tasnif edilememifl Amerika dilleri de mevcuttur.
234 Antropoloji

Harita 10.1

Hint-Avrupa
Dillerinin Yaylma
Alan

Kaynak: Hickerson,
1980, s. 159

Dillerin Yaylmas, Temas, Karflmas ve Kreselleflmenin

Etkisi
Dnya tarihine bakldnda yaz dili olarak geliflen belirli baz dillerin dier diller
zerinde nemli bir etki yaratt ve yksek kltrn dili haline gelerek, yerli dil-
ler aleyhine gelifltii grlr. zellikle farkl bir kltr evresinden ve yaflam bii-
minden yeni bir evreye giren topluluklar, o yeni evrenin egemen dilinin de et-
kisi altna girerler. rnein Trkler, ran ve Anadoluya geldiklerinde arlkl ola-
rak Farsann etkisi altna girmifllerdir. Yeni corafyann nitelikleri, yeni bir yaflam
ve geim biimine geifl, o corafyaya ve yeni yaflam ve geim biimine ait pek
ok szcn anadile girmesine yol aar. Ayn flekilde yeni corafyann eski top-
luluklar da bu yeni komflularnn dilinden etkilenirler. Bu sre bir dil kltrlefl-
mesi biiminde yaflanr. Bu yzden Trkede pek ok Farsa szck mevcuttur.
Bunun gibi Farsada da Trkeden alnmfl ok sayda szce rastlanr. Ayrca,
yeni corafyann geim biimi yerli dillerden pek ok szcn dnlenmesini
gerektirmifltir. Bu yzden Trke Ermeniceden, Rumcadan, Arapadan ve gemi-
cilik sz konusu olduunda talyancadan pek ok szc devflirmifl kendi sz
varlnn bir paras haline getirmifltir. Trkler slm ran zerinden aldklar iin
bizdeki dinsel pek ok kavram da Arapa deil Farsadr: Namaz gibi, peygam-
ber gibi, oru gibi... Osmanllar Balkanlara yayldnda ise bu kez benzer etkiyi
Trke Balkan dilleri zerinde gstermifltir. Osmanl uygarlna ait pek ok terim,
bu kez Macarcaya, Srp-Hrvataya, Yunancaya, hatta Rusa ve Polonya diline
gemifltir.
Arapann da Bat dilleri zerinde byk bir etkisi olmufltur. zellikle Orta-
ada bir uygarlk dili haline gelen Arapa, slm yaylmasnn spanyaya ve tal-
yaya ulaflmasyla birlikte bilime, teknolojiye ve eflitli Doulu mallara ait pek ok
terimi Bat dillerine vermifltir. Cebir (algebra), algoritma, magazin, risk, amber,
misk, abanoz, amiral, amalgam, alkol, almanak, arsenal, iksir, gitar, haflhafl, yase-
min, kalibre, narenten oranj, papaan, ek, tarife, fleker vs. szcklerinin Batl
biimleri, Arapadan gemifl szcklerin dillerin dzeneine uydurularak kazanl-
mfl szcklerdir. Hal seferleri de benzer etkiyi bu kez ters ynden yaratmfltr.
 nite 10 - Dil ve letiflim 235

Bunun gibi rnein Anglo-Sakson dillerinde kullanlan ay szc, tea veya tee,
Malay Hollandacas araclyla inden gelmifltir.

Lingua Franca
Diller sadece bir topluluk iinde konuflulmaz; ok sayda farkl dilin konuflulduu
karmaflk corafyalarda btn topluluklarn anlaflmalarn temin edecek ortak bir
dilden yararlandklar grlr. buna lingua franca denilmektedir. zellikle tccar-
lar, seyyahlar, alimler ve diplomatlar bu dil sayesinde ifllerini grrler ve temasla-
rn kurarlar. Lingua franca, o corafyann dillerinden biridir. Bu hale gelmesinde
dinen, iktisaden ya da siyaseten gl bir toplumun dili olmas ya da tccarlarn
dili olmas gibi etkenler rol oynar. rnein eski Mezopotamya ve Anadoluda Ak-
kada byle bir dildi. Devletler arasndaki anlaflmalar bile Akkada yaplrd. r-
nein nl Kadefl anlaflmasnn Hititlerin baflkenti Hattuflafltaki (Boazky) tafla
kaznmfl suretinde metin hem Akkada hem Hitite yazlmflt. Ortaada Arapa
ve talyanca btn Akdeniz havzasnn lingua francas oldu. Osmanl anda ise
Trke Dou Avrupa ve Balkanlardan rana kadar uzanan corafyann lingua
francas haline geldi. 19. yzylda Franszca, 20. yzyln ikinci yarsndan itibaren
de ngilizce lingua franca ifllevi grmektedir.
Ayrca smrgecilik dillerin yaylmasnda nemli etken olmufltur. Bu yolla n-
gilizce, Franszca, spanyolca ve Portekizce dnyann genifl bir blmnde konu-
flulan egemen diller haline gelmifltir. yle ki, smrgeciliin tasfiye edildii 20.
yzyln ikinci yarsnda ortaya kan Afrikal ve Asyal ulus-devletler, etnik eflit-
lilik arz eden nfuslarna hkim olan dil eflitliliini aflmak iin, smrge dnemin-
den kalmfl, lingua franca ifllevi gren bu dillerden birini resm dil iln etmek zo-
runda kalmfllardr. rnein iki yzden fazla dilin konuflulduu Hindistanda ortak
dil ngilizcedir. Pek ok Afrika lkesinde de durum ayndr. Smrgecilik dne-
minde bu Bat dilleri, ynetici sekinler ile sradan halk arasndaki mesafeyi belir-
leyen keskin bir toplumsal tabakalaflmann arac olmufltu. te yandan, rnein
Gney ve Kuzey Amerikada yerli diller, yaylan bu Bat dillerinin nnde kaybo-
lup gitmifllerdir. Pek ou l dil haline gelmifl ya da ok kk topluluklarn bil-
dii marjinal diller snfna girmifllerdir. Kuzey Amerikay ngilizce, Gney Ameri-
kay ise spanyolca ve Portekizce istil etmifltir.

Pidgin Dil
zellikle smrgeciliin etkisiyle belirli bir dil alanna giren yabanc bir dilin, ba-
sitlefltirilmifl bir gramer ve sz varlyla o dil alannda kullanlan biimine pidgin
dil denilmektedir. Pidgin dil, basitlefltirilmifl olmakla birlikte kaynak dilin fiiller ve
szck dzeni kurallaryla yeniden dzenlenmifl bir halidir. rnein Melanezyada
konuflulan Pidgin ngilizce, yzde sekseni ngilizce kaynakl olan bir beflyz sz-
cn kullanmna dayanan, kurall ama standart ngilizceden olduka farkllaflmfl
bir dildir. Pidgin diller, Batllarn Afrikay, Uzak Douyu ve Amerikay kolonilefl-
tirmesi srecinde ortaya kmfllardr.

Kreol Dil
Bir pidgin dilin yerli bir dil haline gelmifl biimine kreol dil ad verilir. Kreolleflme
denilen srete, pidgin dil eksiksiz bir gramer yapsna kavuflur ve genifl bir sz
varlna dayanarak geliflkin bir dil halini alr. Kaynak dilden tremifltir ve ona ben-
zemektedir ama farkl bir dildir.
236 Antropoloji

Planl Dil Deifliklikleri

1) l Dillerin Canlandrlmas: Yeni kurulan baz ulus-devletler ise l bir dili
canlandrarak ya da sentetik bir dil yaratarak yeni ulusun dilini meydana getirme-
ye giriflmifllerdir. rnein srail, sadece din dili olarak kullanlan ve sadece din
adamlarnn bildii l bir dil haline gelmifl olan brancay yeniden canlandrmfl
ve srail devletinin resm dili haline getirmifltir. Eski dil yeniden yaratlmfltr. Pakis-
tanda da durum ayndr. Pek ok farkl dilin konuflulduu Pakistanda eski Msl-
man soylularn dili olan Urduca yeniden yaratlarak resm dil yaplmfltr.
2) Dilde Sadeleflme Hareketleri ve Ulusal bir Dil Yaratlmas: Bilinli siyasal
aba ve alflmalarn sonucunda da dilde deifliklikler yaratlabilmektedir. Ulusal
snrlarn siyasal sreler iinde belirlendii corafyalarda, zellikle nc Dn-
ya lkelerinde, nfus iinde mevcut olan byk dilsel farkllklarn seilmifl res-
m bir dil lehine ortadan kaldrlmaya alfllmas, sk rastlanan bir durumdur.
Merkez hkmetler, ulusal birlii salamak amacyla o lke iinde konuflulan
dillerden birisini ne kararak resm dil haline getirir ve bu geliflme dier dille-
rin varln tehdit eder. Bu srete dier diller birer yerel ve szl iletiflim ara-
cndan teye gidemez.
Bununla birlikte ulusal dil yaratma abalar ok daha eskiye gider. 18. yzyln
sonundan itibaren Avrupada ortaya kan milliyeti-halk hareketler, sekin dille-
rini tasfiye ederek sade ve ulusal bir dil arayflna girdiler. Avrupada Latincenin ve
Franszcann etkisi altnda bulunan sekin dili, yerli diller lehine tasfiye edilerek bir
tr demokratikleflme ve ulusallaflma salanmaya alflld. Bunun bafllangc Martin
Lutherin 15. yzyln sonunda ncili Almancaya evirmesi ve yeni keflfedilen mat-
baa yoluyla Almanca ncillerin genifl kitlelere yaylmasdr. Yerli dilde yazlp izil-
meye bafllanmas hem bilgiyi demokratiklefltirmifl hem de uluslaflmann nn a-
mfltr. 18. yzyln sonundan itibaren Almanyada ve Macaristanda bafllayan dilde
sadeleflme hareketi, dier lkelere de rnek olmufltur. rnein Trkiyede Tanzi-
mat dneminde sekin dili olan Osmanlcaya karfl bafllatlan sadeleflme hareketi
Cumhuriyetin kurulufluyla birlikte kurumsallaflmfl ve Trk Dil Kurumu eliyle y-
rtlr hale gelmifltir. randa da benzer bir durum grlr. 1930larda randa da
dili Arapann etkisinden kurtarmak zere devlet tarafndan bir dil kurumu (Far-
hengestn) oluflturulmufltu.

Kreselleflmenin Dil zerinde Etkisi

Endstri toplumu bilginin ve teknolojik yeniliklerin dnya apnda hzla yayld
yeni bir dnemin toplumudur. zellikle kitle iletiflim aralarnn geliflmesi ve bil-
gisayar teknolojileri kresel dzeyde etki yarattndan, bu aralar yoluyla gelen
ve bilgisayar teknolojilerinin tafld yeni bir dil de yerli diller zerinde byk bir
etki yaratmfltr. Tketim toplumu, marka merkezli tketimin, reklam ve moda sek-
trnn dili, hzl bilgi dolaflm ve zelilkle internet, yerel dillerin direncini krmfl-
tr. Bylelikle dillerin iine hzla yeni szck akmaktadr. Bu akfln kayna byk
lde ngilizcedir. ngilizce bir lingua franca olmaktan kmakta ve dnya dili
haline gelmektedir. Bu durum eitim kurumlarn da etkilemifltir. Eitim kurumla-
r dnyann pek ok yerinde merkezinde ngilizce retiminin olduu yeni eitim
programlar gelifltirmeye uraflmakta ve zellikle yksek retimin dili pek ok
yerde ngilizceye dnflmektedir. Bu durum bilginin yaylmas ve paylafllmas ba-
kmndan bir avantaj olmakla birlikte, yerel dillerin gerilemesine, yaz dillerinin za-
yflamasna, belli merkezlerin bilgi zerindeki egemenliinin pekiflmesine ve en
 nite 10 - Dil ve letiflim 237

nemlisi her dilin temsil ettii zgn kltrel efliin bozulmasna yol amaktadr.
Grece zgn bu eflikler, giderek Anglo-Sakson tarzlarnn egemenliine girmekte
ve zgnlklerini kaybederek birbirlerine benzemektedir. Dillerin en nemli var-
l olan deyim ve deyifller dnflmekte, eviri yeni formlarla yer deifltirmektedir-
ler. Yaz dilinin anlatm gc, bilginin hzla aktarlmas ihtiyacnn belirledii bir
zensizlikle zayflamakta, eski szl ve yazl kltr varlklarna ilgi giderek azal-
makta, bunlarn kltr iindeki rolleri yitip gitmektedir.

LETfiM SRELER VE LETfiM ORTAMLARI

Daha nce belirttiimiz gibi, bir gndericiyle alc arasnda bilgi alflverifline ileti-
flim diyoruz. Konuflma dili zel bir iletiflim tr olmakla birlikte, en yaygn ve kul-
lanfll olandr. Ancak onun dflnda sesle, dansla, flarkyla, fliirle, simgeyle, grn-
tyle ve kokuyla iletiflim kurulduunu da biliyoruz. Bu iletiflim aralarnn tmne
iflaret diyoruz. flaret alcsna ulafltnda o iflaretin tafld anlam, iflaretin tafld
kodlar zlerek almlanr. Dolaysyla alcnn o iflaretin tafld anlam bilmesi,
onda ykl olan kodlar zerek onlar bilgiye evirebilmesi gerekir. O zaman ifla-
ret zerinde anlaflma gerei ortaya kar. Bu bakmdan sadece iki kiflinin anlaya-
bilecei ok zel iletiflimler olduu gibi, belirli gruplar tarafndan paylafllan ya da
ok genifl bir toplumsal kesimin paylaflabilecei iletiflim biimleri mmkndr. r-
nein bir savafl srasnda birlikler arasndaki iletiflim ok zel ve gizli kriptolar ara-
clyla salanmaktadr. O kriptolarn sadece dost birliklerde yer alan grevlendi-
rilmifl kifliler tarafndan bilinmesi ve asla dflman tarafndan zlememesi bekle-
nir. Bunlar ok zel ve istisnai iletiflim biimleridir. Ancak toplumsal iletiflim by-
lesine gizli ve hayatiyet arz eden bir fley deildir. rnein asgari dzeyde eitim
almfl biri, saylar ve temel aritmetik ifllemleri bilir ve onlarn iflaretlerini tanr. Do-
laysyla toplumun ok genifl bir kesimi bu iflaretleri zerek onlarn ifade ettii an-
lamlar bilebilecek, hayatnda bunlar kullanabilecektir. Ancak ifl yksek matema-
tie gelince, rnein diferansiyel hesaplamalarda, bu iflaretleri zebilen insan sa-
ysnn hzla azaldn ve ok kk bir gruba indirgendiini grmekteyiz. Dola-
ysyla iletiflim iin gerekli iflaretlerin kltrleme sreci iinde aktarlan bilgisine
eriflim sz konusu toplumun yesi olmay yeterli kld halde, zel iletiflim trle-
rinin bilgisine eriflmek zel bir eitimi gerektirecektir. Toplumlar karmaflklafltka,
artan ihtiyalarn gerektirdii zel iletiflim trleri ve bunlarn aktarld zel ku-
rumlar da eflitlenip geliflecektir.

letiflim ve Toplumsal liflkiler

Btn canllar belirli dzeyde iletiflime ihtiya duyarlar. Kolektif bir hayat sren
arlar, karncalar, penguenler, filler, babunlar ve insanlar gibi baz trlerse daha
karmaflk iletiflim sistemleri iinde yaflarlar. Hayatta kalabilmek ve hayat srdre-
bilmek iin sadece biyolojik uyarlanma stratejileri yetmemektedir. Ayrca trn di-
er yeleriyle iletiflim kurmak ve efl gdm salamak gerekmektedir.
Bireyin toplumsal hayat iinde oynad roln nemi ve yeri, zellikle trn
devam asndan hayati nem taflyan ebeveynlik, cinsellik, rekabet, savunma ve
saldr gibi efl gdm ve anlaflma gerektiren roller nem kazandka iletiflim ihtiya-
c da daha nemli bir hal almakta; toplumsal iliflkiler karmaflklafltka genetik i-
gdlerin yansra, renme ve toplumsal olarak gelifltirilen davranfllar nem ka-
zanmaktadr. zellikle renme sreci deiflen evre koflullarna uyum salamak
bakmndan bireye byk bir esneklik salamaktadr. Ancak sadece bireysel es-
neklik yetmez, bu esnekliin grup dzeyinde de elde edilmesi gerekmektedir. Bu
238 Antropoloji

da esnek iletiflim sistemlerini yaratmaktadr. Bu esneklik insan trnde en st d-

zeye ykselmifltir. nsanlarda en esnek iletiflim sistemleri olan simgeler araclyla
iletiflim yaygndr.

flaretler ve Simgeler
Btn insanlar arasnda iletiflim, iflaretler yoluyla salanr. flaretler sesleri, her trl
nesneyi, renkleri, hareketleri, kokular, hatta sessiz kalma davranfln ieren bilgi
iletebilen her trl koddur. Hayvanlarn ounda iflaretlerin anlamlar genetik kod-
lar araclyla biyolojik olarak belirlenmifltir. renilerek aktarlan iflaretlerin oran
ok azdr. Pek ok hayvan trnde iflaretler kapal kodlardr. Yani her biri bam-
sz olarak ifllev grr ve birbirleri arasnda iliflki yoktur. Bu durum bilgi alflveriflinin
esnekliini ve yaylmasn snrlar. Baz hayvan trlerinde, rnein Primatlarda ise
basit de olsa simgelere dayal iletiflim yollar vardr. nsan iletiflimi ise tamamen sim-
gelere dayaldr. Simge, anlam kltre bal, yani greli ve keyf olarak belirlenmifl,
renilebilen her trl iflarete verilen addr. rnein bayrak, trafik iflaretleri, her
trl szck, tuvalet kaplarnda erkek ve kadna tahsis edilmifl alanlar belirleyen
iflaretler, silh gstermek, korna almak, egzotik bir koku srmek, hazr olda dur-
mak, selm vermek, bunlarn hepsi birer simgedir. Bunlarn anlamlarn kltrel
olarak zeriz, nk kltr bize o simgelerin anlamlarn daha nceden retmifl-
tir. Bu yzden ayn simge farkl kltrlerde farkl anlamlara gelebilir. rnein Swas-
tika yani gamal ha iflareti Hindularda kutsall ve barfl simgelerken, Nazi Alman-
yasnda rkl ve saldrganl simgeler (Resim 10. 2 Hindu ve Nazi swastikas).
Resim 10.2 Bu simgelerin anlamlarndaki
esnekliin ne lde olabilece-
Hindu ve Nazi ine dair bir ipucudur.
Swastikas
nsan yaflamna egemen
olan simgesel iletiflim, hayvan-
larn aksine ak bir sistem su-
nar. Simgeler arasnda iliflkiler
kurulabilir, birbirleriyle iliflki-
lendirilebilir ve bir simge za-
Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Swastika) man iinde anlam deiflmeleri-
ne urayabilir.

Konuflma Dfl letiflim

nsanlarn beden ve yz hareketleri (jest ve mimikler), ses tonu ve vurgular, giyin-
me biimi, kiflilerin evrelerindeki mekn rgtleyifl tarzlar gibi konuflma dfl ya
da konuflmay aflan davranfl ve tavrlar iletiflimsel deer taflmaktadr. Dolaysyla
iletiflim sistemlerini ele alrken, sadece szl ve yazl dil dizgelerine eilmek, ile-
tiflimi bir btn olarak kavramak bakmndan yeterli olmayacaktr. zellikle son
yllarda geliflen arafltrmalar bir beden dilinin (kinesics) varln ortaya koymufltur.
Beden dili evrensel iflaretler taflyabilecei gibi son derecede yerel iflaretlere de
arac olabilir. rnein glmseme olabildiince evrensel bir iflarettir. Ama bunun
yannda kltre zg pek ok bedensel davranfl farkll da mevcuttur. rnein
Java adasnda kiflinin bir fleyi sol eliyle vermesi hakaret saylr. Hayr ya da evet an-
lamndaki iflaret de kltrden kltre byk bir deifliklik ve eflitlilik gsterir. Bir
Amerikalnn yeni tanflt birilerinin yannda bacan dierinin zerine atarak
oturmas olaandr, ama Trkiyede bu karflsndakini nemsememe olarak algla-
nr ve ayplanr. Her kltr samimiyet bildiren davranfllar belirlemifl, kiflilerin yafl,
 nite 10 - Dil ve letiflim 239

cinsiyet, stat farklarna gre mesafelerini ayarlamfltr. Buna meknn kltrel kul-
lanm (proxemics) ya da etkileflim geometrisi denilmektedir. Resmiyet ve samimi-
yet bu geometri iinde durulan yerle, aralara konan mesafeyle ya da yaknlk gs-
terme biimleriyle belirlenir. Bu yzden balama ve
karflmzdaki kiflinin niteliine gre farkl mekn- Fotoraf 10.2
sal mesafeler kullanrz. Buna gre davranrz. lk Pandomim Sanat:
tanfltmz birini genellikle pmeyiz. ki Batl er- Sadece Jest ve
kek ise asla pflmez. Ama bu bizim kltrmz- Mimikleri
Kullanarak Duygu
de geerli bir davranfl deildir. Bu rnekleri o- ve Dflncelerin
altmak mmkndr. zetle, davranfllarmzla, fade Edilmesi
yapp yapmadklarmzla karflmzdakine iflaret
gndeririz. O kifli, bunlar anlyorsa iletiflim kurul-
mufl demektir.
Beden zerindeki tasarruflar (giyinme ve sa
biimi, makyaj, taklar vs.) da iletiflim kurar, top-
lumsal etkileflimi ynlendirir. nsanlara genellikle
giydikleri giysiye gre davranlr. Resm niforma-
l biri karflsnda temkinli ve mesafeli bir tutum ta-
knrz. Ayn kifli bermuda flortla karflmzda duru-
yorsa, davranfllarmz da deiflir. nk bu giyin-
me biiminin ilettii iflaret samimiyete ve rahatla
karfllk gelir. nsanlar iine girecekleri toplulukla-
rn niteliine gre farkl giyinirler, kendilerine ona Kaynak: http://upload.wikimedia.org
gre ekidzen verirler. Genellikle resm bir dave- /wikipedia/commons
te blujin pantolon ve tiflortla gidilmez. Kadnlar da /b/b4/Pantomime-Pablo.jpg
davetin ciddiyetine ve atfedilen neme gre daha
ar makyaj yaparlar.

Yaz Dili
Konuflma dilinin yazl iflaretlere dklmfl ve bu yolla standartlafltrlmfl haline
yaz dili denilir. Yaz dili konuflurken kullandmz fonemlerin tam olarak karfll-
n veren bir dil deildir. Yaz dillerindeki iflaret sistemine alfabe ad verilir. Dil-
ler, zaman zaman sesleri temsil eden ve onlara yakn sesler karmamz salayan
iflaretlerle kurulurken, zaman zaman da kavramlar ve isimleri ifade eden iflaretler-
le ifade edilmifllerdir. Sesleri temsil eden iflaretlerden kurulu alfabelere fonetik al-
fabeler denir. rnein bizim alfabemiz fonetik bir alfabedir. Btn fonetik alfabe-
lerin (ki Latin, Arap, Kril, Yunan, Grc, Hint, Ermeni, Aram-Sryan alfabeleri
byledir) kkeni Fenike alfabesidir (Resim 10.3 Fenike alfabesi) Kimi alfabeler re-
simlere dayanr. Bunlara piktografik alfabe denir. rnein eski Msrn alfabesi
byleydi (Resim 10.4 Msr resim yazs ya da hiyeroglifi). Kimileri de belirli kav-
ramlar temsil eden iflaretlerle yazlr. Bunlara da idyografik alfabe ad verilir. Ge-
leneksel in alfabesi byle bir alfabedir (Resim 10.5 in yazs).
240 Antropoloji

Resim 10.3

Fenike Alfabesi

Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Image:Phoenician_alphabet.svg

Resim 10.4

Msr Resim Yazs

ya da Hiyeroglifi

Kaynak: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/en/9/9d/Papyrus_ani_curs_curs_hiero.jpg
 nite 10 - Dil ve letiflim 241

Her dil yazl deildir. Byle Resim 10.5

bir zorunluluk yoktur. Yaz ge- in Yazs
nellikle devletli toplumlarn or-
taya kmasndan sonra icat edil-
mifl bir fleydir. nk yaz, yani
kayt altna alma bir egemenlik
ve mlkiyet belirtisidir. O neden-
le mhrler ilk iflaretler saylr.
nk mhr bir fleyin belirli bir
kifliye veya gruba aidiyetini gs-
teren bir iflarettir. Ayrca yaz dil-
lerinin konuflma dilini bire bir
yanstmas beklenmez. Pek ok
yaz dili, konuflma dilinin fonem-
lerinin dflnda bir yaz sistemi ve
slubu olarak geliflmifltir. Biz bu
sisteme ve sluba iml diyoruz. Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Image:Hanzi.svg
ml, yani yazm kurallar, her
zaman konuflma dilinden farkl-
lk gsterir. Bu farkllk, yaz dillerinin, ayn zamanda o kltrn standart dilini
temsil etmesinden kaynaklanr. Standart dil, dilin azlarn, lehelerini ve eflitli
konuflma nanslarn ihmal eden bir ortak dildir. Bu standart dil, ayn zamanda,
edebiyat dilinin de temelidir. Bir kltrn edebiyat, genellikle o kltrn dilinin
standart biimiyle kurulur. Edebiyatn geliflmesi, dilin anlatm biiminin geliflmesi,
zenginleflmesi anlamna gelir. Bir kltrn mensuplar kendi edebiyatlaryla ne ka-
dar sk iliflki kurarlarsa, dili de o kadar iyi kullanacaklardr.

Yaz ne zaman ve nasl icat edilmifltir? SIRA SZDE SIRA SZDE

5
flaret Dili
D fi N E L M D fi N E L M
nsanlar konuflma ve iflitme yoluyla iletiflim kuramadklar durumlar iin iflaret dil-
leri gelifltirmifllerdir. zellikle iflitme engellilerin ihtiyalarn karfllamak zere, ifl-
levsel bir iflaret dili yaratlmfltr. Bu, el hareketlerini esas alan yapayS O R ve U zel bir dil- S O R U
dir. Temelinde byk lde btn iflitme engellilerin anlaflabilecei ortak ve ev-
rensel iflaretler bulunduu gibi, iflitme engellilerin mensup olduu kltrn zel-
DKKAT DKKAT
liklerine uygun iflaretler ve anlatm biimleriyle zenginleflmifl; bylelikle de klt-
rel iflaret dilleri ortaya kmfltr. rnein bugn Trkenin bir iflaret dili bulun-

N N
maktadr. Ancak iflaret dili, sadece iflitme engellilerin iletiflim SIRA SZDE salayan
kurmasn SIRA SZDE
ifllevsel dilden ibaret deildir. Bunun gibi pek ok iflaret dili vardr. nsanlar ihti-
yalarna bal olarak pek ok iflaret dili yaratmfltr. rnein ksa, durakl ya da
AMALARIMIZ AMALARIMIZ
uzun elektriksel iletimlere dayanan mors alfabesi bir iflaret dilidir ve telgraf ve de-
niz haberleflmesinin temeli olmufltur. Bu alfabeye dayanan iletiflim, birbirini gren
ama aralarnda mesafe olan gemilerin flldakla haberleflmesinde K de T A kullanlr.
P Gi- K T A P
resun yaylalarnda derin vadilerle blnmfl ormanlk etin bir corafyada geliflti-
rilmifl bir baflka iflaret dili vardr: Islk dili. Isln ksa, uzun ve nameli karlma-
sna dayanan zel bir dil yaratlmfltr ve bu dili sadece o yrenin T E L E V insanlar
ZYON anlar; TELEVZYON
bu etin corafyada slk dili, iletiflim iinde nemli bir rol oynar.

NTERNET NTERNET
242 Antropoloji

DL VE KLTR
Bir toplumun zihniyet tarz ve dnya grfl ile dili birbiriyle yakn iliflki iindedir.
O nedenle bir dili anlamadan o kltr, o kltr anlamadan da dili anlamak
mmkn deildir. Ancak bu iki olgu arasnda ne denli yakn ve sk bir etkileflim
olsa da, kltr ile dili tam anlamyla btnleflmifl de sayamayz. Dil de kltr de,
birbirleri dflnda baflkaca unsurlarn etkisi altndadr. Bu yzden dilleri birbirine
benzeyen hatta ayn olan, ama kltrleri ok farkl olabilen toplumlar grebiliriz.
Bunun aksi de dorudur. Yani dilleri farkl olsa da neredeyse ayn yaflam ve geim
biimini paylaflan yine pek ok toplum vardr. rnein gebe-oban Don Kazak-
laryla Kpaklar ya da Altnordu Tatarlar neredeyse ayn corafyada ayn hayat
yaflyor ve ayn geim biimini srdryordu, ama biri Rusa konuflurken dieri bir
Trk dili konuflmaktayd. Bunun gibi Srplarla Hrvatlar hemen hemen ayn dili ko-
nuflurlar; fakat Srplar Hristiyan Ortodoks bir dnya grflnn penceresinden
dnyaya bakarken, Hrvat yaflam tarz Katolik bir dnya grfl zerine oturmak-
tadr. Bu yzden Srplar, Rusya ve Yunanistan gibi Ortodoks dnyann nemli kl-
tr merkezleriyle iliflki iindeyken, Hrvatlar Avusturya ve talya gibi Katolik dn-
yann kltr merkezleriyle iliflki iinde grmekteyiz.

Kltrn Dile Etkisi

Kltrel etkenlerin bir dilin sz varln ok gl biimde etkiledii grlr. Her
kltr, iinde bulunduu temel evresel ve toplumsal zelliklerinin belirledii zen-
gin bir sz varlna sahiptir. Eskimo dnyasnda kar ve buzun nemine bal ola-
rak karn ve buzun eflitli hallerini anlatan ok sayda szce rastlamak tesadf
deildir. Bunun gibi eski Trklerde de atn yryfl biimlerine iliflkin onlarca fark-
l szck buluruz. Bunun gibi Trkede konut terminolojisi byk lde Farsa,
Rumca ve Ermenice szcklerin dn alnmasyla oluflmuflken, adr hayatna ve
elemanlarna iliflkin ok sayda Trke szck bulmak mmkndr. Hatta adr
terminolojisinin baz unsurlar da yerleflik hayatn baz unsurlarna benzetme yo-
luyla aktarlmfltr: Kap, ev ve oda szckleri gibi...
Her dilin soyutlama ve kavram yaratma zellii vardr. Ancak bir dil dnya l-
einde dier dillerle ne denli sk temasa gemifl ve ne denli yaylmflsa, kavram
yaratma gc artmfl ve sz varl da o lde zenginleflmektedir. Bu yzden r-
nein ngilizcede bugn 500 bine yakn szcn var olduu bilinmektedir. Bu o
dilin zsel niteliinden deil, etkileflime girdii kltrlerin ve corafyalarn oul-
luundan kaynaklanan bir durumdur. Ayrca Endstri Devrimini yapmfl bir toplu-
mun dili olmas yznden, teknolojik bulufl ve yeniliklerin adlar ve bunlarla ilgili
kavramlar da ister istemez bu dilin iinde yaratlmaktadr.
Sz varl pek ok durumda kltrel, ekolojik ve coraf koflullardan etkilenir.
rnein renk szckleri byledir. Baz dillerde koyu ve ak, souk ve scak gibi
sadece iki niteleme varken, bazlarnda renk says on drd, on befli bulmaktadr.
Baz dillerde ise renk adlarnn yeni kltrlerle girilen etkileflim sonucu deifltii ve
eskilerinin unutulduu grlr. Her kltr evresinde hkim olan corafyann
zelliklerine uyarak sz varln gelifltirir. rnein Trkede yeflil szc eski
halini korurken, mavi szc gk szcnn yerini almfltr. Bu, yeflilin Trk
kltr iin hkim renklerden biri olduunu gsterir. Kahverengi dediimiz rengin
eski adn bugn kimse bilmez; bu ad kahvenin bu kltre girdii zamandan son-
ra yaygnlaflmfltr. Tpk turuncu ad gibi... Trkeyi konuflanlar turungillerle ta-
nflmadan nce byle bir renk ad da yoktu. nuitlerin turuncu renkle ilintisi yok
 nite 10 - Dil ve letiflim 243

denecek kadar azdr, bu yzden bu dilde turuncu rengi karfllayacak bir szck
yoktur. Dolaysyla bu dil bu rengi karfllayacak terimi baflka bir dilden, byk ola-
slkla temas ettii ilk dilden, alacaktr.

Dilin Kltre Etkisi

Dilin kltr etkiledii durumlar da vardr. Her dil dnya kavrayflmzn ve dnya
grflmzn temelini oluflturur. Dnyay dilimizin olanaklar kadar kavrar ve yo-
rumlarz. Bu yzden btn diller, kendi olanaklarnn yetmedii hallerde baflka dil-
lerden girecek yeni kavramlara aktr. Akrabalk terimleri dnya kavrayflmzda
dilin ne denli etkili olduuna iliflkin arpc rnekler sunar. Bizim dilimizde anne
ve baba tarafnn ayn cinsiyetten akrabalar farkl terimlerle anlr. Hala-teyze, da-
y-amca gibi. Bu durum kltr iinde bu kategorilerin rollerinin ve statlerinin
farkl olduuna iflaret eder. Bunun gibi bizde anne ile teyze ayr ayr ifade edilir
ama baz yerli dillerinde bu ayrm yoktur. Anne-teyze ayrmnn bulunduu diller-
de teyze ile anneden farkl davranfllar beklenir, rolleri ve statleri farkldr. Ama
bu ayrmn bulunmad, rnein Kuzey Amerikann Iroquis Kzlderililerinde, an-
ne ile teyze arasnda rol ve stat fark bulunmad gibi her ikisinden de ocua
karfl ayn davranfllar beklenir.
Dilin kltr ya da daha genifl bir erevede dnya grfl zerindeki etkisi, dil-
bilimciler Edward Sapir ve Benjamin Lee Whorfun adyla anlan kuramn temeli
olmufltur. Sapir-Whorf kuramna gre dilin yaps, dflncenin yapsn da belirle-
mektedir. nsanlar dil ketegorileri ile dflnr ve dnyay alglarlar. Dolaysyla
farkl dilleri konuflanlarn farkl dflnce dnyalar olacaktr. Kuram, Kuzey Ameri-
ka Kzlderili dillerinin szckleri ile ngilizcedeki karfllklar arasndaki farkllk-
lara dayanmaktadr. Bir dilin dnyaya bakfln belirleyen szck ve kavramlarn
baflka dillerde karfll olmayabilir. Sapir-Whorf kuram karfllafltrmal renk ve ra-
kam arafltrmalarnn oalmasna yol amfl ve kltrel oulculuk konusundaki
grfl beslemifltir. Ancak bu tartflmalar dillerin birbirine evrilebilirlii konusun-
daki flpheci grfllerin de glenmesine yol amfltr.
244 Antropoloji
zet
N
A M A
Konuflma dilinin kltr iindeki yeri ve rol
1 nedir?
Konuflma dili insan iletifliminin en nde gelen ve
en nemli aracdr. Konuflma dili tamamen kl-
trel bir retimdir. Keyf ve grecelidir. Diller
toplumlarn yaflad corafyann ve ekolojik ko-
flullarn belirledii bir balamda sz varlna sa-
hiptir ve bu balamda flekillenen bir dnya kav-
rayflnn oluflmasna yardm eder. Her dil, sesler-
den ve gramer yapsndan oluflan bir sistemdir.
Gramerin biimden ve anlam oluflturan diziler-
den oluflan ikili bir yaps vardr.
N
A M A
Coraf ve ekolojik eflitlilie, toplumlarn yafla-
dklar tarihsel srelere bal olarak diller nasl
2
eflitlenir ve bugn dnyada var olan dil aileleri
hangileridir?
Diller coraf ve ekolojik farklla, toplumlarn
yafladklar tarihsel srelere bal olarak eflit-
lenmifllerdir. Bu erevede belirli bir kk dilden
ok sayda dil tremifltir. Ayrca diller iinde de
eflitli lehe ve azlar, toplumsal konumlara uy-
gun tavrlar ortaya kmfltr. Diller birbirleriyle
iliflkiye geerek kltrleflmeye uramfllar ve ki-
mileri kendi doal geliflim iinde, kimileri de bu
kltrel temaslar yoluyla deiflmifllerdir. Kimi za-
man da baz diller yeniden yaratlmfltr. Bugn
saylar 26y bulan byk dil aileleri iinde yer
alan 3 bin civarnda dil vardr.
N
A M A
nsan tarafndan yaratlan dil dflnda baflka
3 iletiflim ortamlar ve sreleri var mdr?
nsanlar konuflma dili dflnda da eflitli iletiflim
aralar yaratmfllardr. letiflim, bir bilginin bir
kaynaktan dierine salkl biimde ulaflmasn
salayan kltrel ortamdr. flaretlerle simgeler,
beden ve yz hareketleri, meknn dzenlenme
biimi, giyinme ve sa biimi, makyaj, hatta tak-
lar bu iletiflimsel ortam yaratan aralar arasnda
yer alr. Baz konuflma dilleri alfabe adn verdi-
imiz iflaretler yoluyla yazya aktarlmfl ve yaz
dilleri ortaya kmfltr. Yaz dili dorudan eflza-
manl temas gerektirmeyen dolayl iletiflim or-
tamlardr ve bugn pek ok toplumda nemli
kltrleme aralarnn baflnda gelmektedir.
N
A M A
Dille kltr arasnda nasl bir etkileflim ve ba
4 vardr?
Kltrle dil arasnda yakn bir iliflki vardr. Kimi
durumlarda diller kltr etkilemekte, kimi du-
rumlarda ise dil kltrden etkilenmektedir. Her
dil, ayn zamanda bir zihniyet dnyas ve dnya-
y alglama biimi kurmaktadr. nsanlar dnyay
ve toplumsal evreyi dilleri araclyla kavramak
durumundadr. Bu iliflkiye dikkat eken en nem-
li katk Sapir-Whorf kuram tarafndan yaplmfltr.
 nite 10 - Dil ve letiflim 245

Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi sadece insana zg bir 6. Afladakilerden hangisi benzer iki dilin, iki ayr dil
zelliktir? olarak kabul edilmesinin ltlerinden biri deildir?
a. Toplumsallk a. Sz konusu iki dilin gramer yaplarnn farkl
b. letiflim kurmak olmas
c. Vcut davranfllar yoluyla iletiflim kurmak b. Sz konusu iki dili konuflanlarn birbirini anla-
d. eflitli sesler kararak iletiflim kurmak ma oranlarnn %70ten daha az olmas
e. Konuflma dili c. Sz konusu iki dilde szckler benzese de an-
lamlarnn farkl olmas
2. nsan, dil renme yeteneini nasl kazanr? d. Sz konusu iki dilin ayr birer edebi dil olarak
a. nsanlar bu yetenee doufltan sahiptir. geliflmesi
b. Bu yetenek ocukluk dneminde kazanlr. e. Sz konusu iki dilin ayr lkelerde konuflulmas
c. Bu yetenek gtlan geliflmesine bal olarak 1
ve 2 yafllar arasnda kazanlr. 7. Farkl toplumlarn birarada yaflad ve farkl dillerin
d. Bu yetenek yaflam boyunca yavafl yavafl kazanlr. konuflulduu blgelerde herkesin anlaflabilecei ortak
e. Bu yetenek kltrel olarak kazanlr. bir dilden yararlanmasna ne ad verilir?
a. Ana dil
3. Afladakilerden hangisi bir dilin geliflme srecini b. Resmi dil
belirleyen faktrlerden biri deildir? c. Lingua franca
a. O dilin ait olduu toplumun tarihi d. Kreol dil
b. O dilin ait olduu toplumun kltr e. Pidgin dil
c. O dilin ait olduu toplumun rk
d. O dilin ait olduu toplumun geim biimi 8. Anlam kltre bal, greli ve keyfi olarak belirlen-
e. O dilin ait olduu toplumun bulunduu corafya mifl, renilebilen ve iletiflim kurmaya yarayan iflaretle-
re ne ad verilir?
4. Konuflma dilinin ne zaman ortaya kt kabul a. Simge
edilmektedir? b. flaret
a. Yaznn ortaya kmasndan hemen nce c. Konuflma
b. Alt Paleolitik dnem d. Dil
c. Orta Paleolitik dnem e. Gramer
d. st Paleolitik dnem
e. Neolitik dnem 9. in alfabesi nasl bir alfabedir?
a. Resimlere dayanan
5. Fransa ve ispanyada yaflayan Basklarn dili hangi b. Seslere dayanan
dil grubuyla benzerlik gstermektedir? c. Fonetik
a. Roman dilleri d. dyografik
b. Kafkas dilleri e. Piktografik
c. Ural dilleri
d. Altay dilleri 10. Farkl dilleri konuflanlarn farkl dflnce dnyalar
e. Hint-Avrupa dilleri olduunu ne sren kuram afladakilerden hangisidir?
a. Kltr-kiflilik
b. Sapir-Whorf
c. Yapsalclk
d. Postmodernizm
e. Biimsel dil kuram
 246 Antropoloji

Yaflamn inden
Gzel bir rnek daha:
30.01.2003 Dn gece, ok kt bir kabus grdm!

Sanki kabusun iyisi varmfl gibi...

Ac bir lm diye bafllayan ilanlarn yaymland bir
Trke Mrke flikyeti Trke... (H. Pulur)
lkede bunlara flaflmamak gerek; syler misiniz hangi
Tiyatro oyuncusu Yaman Tzcet Ekrandaki Mrke-
lm ac deildir ki!
miz diye kitap yazmfl; mrkemiz Trkenin ne ha-
***
le geldiini vurgulamak iin...
Yaman Tzcet baz trkleri de kitabna almfl:
Yani Trke oldu Mrke demek istemifl...
Can bedenden kacak / Bumbuz olacak tenin / ma-
Yaman Tzcetin esin kayna, televizyonlar, radyolar
nn kayna / Uzanacak bedenin
ve tabii gazeteler...
Ya gelin azndan, kaynanaya beddua:
***
Kaynanay ne yapmal / Kaynar kazana atmal / Yan-
Bir basketbol man anlatan spiker:
dm yandm dedike / Altna odun atmal
fiimdi talyan stiklal Marfl alyor.
fiaka m, ironi mi, vahflet mi?
yle ya Japon TRTsi olur da talyan stiklal Marfl ni-
***
ye olmasn? Japon TRTsi niin olmaz? nk TRT
Trkeye sahip kanlar oalyor, herkes elinden gel-
(Trkiye Radyo Televizyon) deyiminin ksaltlmfldr
dii kadar, bu gidifle dur demeye alflyor, rnein Ay-
da ondan...
dn Sami Gneyaln derledii Trkenin fiikayeti Var
***
kitabn (Aydn Kitabevi) merakllara, ilgilenenlere ne-
Ceffelkalem yerine cetvel kalem diyenler mahke-
ririz, hem rneklerle, hem aklamalarla, yaygn dil
menin mehabetini, mahkemenin muhabbetine karfl-
yanlfllarn belirtiyor.
trp geyik muhabbeti yapanlar, cansiparane ile can-
Hi merak etmeyin, bir - iki tane de olsa, iinde biz de
siperaneyi hala ayramayanlar...
varz.

***
Yaman Tzcet, kitabnn ikinci basksna bunlar da kor
(Bilge Karnca Yaynlar). Zaten o kadar gzel fleyler
yakalamfl ki!
Sunucu anlatyor: Okuma Paras
Benim bir arkadaflm, bir oyun yazmflt, getirdi oku- Baknun dili Trkeydi. Ama petrol anlamna nefte
duk, korkuntu! nt diyen ve kadn berberlerinin vitrinine avrat bafl
Karflsndaki hakl olarak soruyor: grhan iv [kadn sa kesen ev] diye yazan Azerler, o
ok mu ktyd? devirde hayalet peflinden koflan ben stanbullu flairi
Hayr, ok gzeldi! pek sarmad. ok Osmanlydm. Nzm, kltr anlayfl
*** bakmndan pan-Trk olabiliyor. Balaml fliirler yaza-
Neler dklmyor ki ekrandan: biliyor. Her insan topluluunu, her Trk topluluunu
Falan oyuncuyu, filmlerinde filan kifli konufluyordu, kendi zellikleri iinde sevimli bulabiliyordu. Ne var ki,
sonra kendisi konufltu, kanksadk... Alfltkla kank- bizim Bat Trkesine ve usullerine ben oka bal-
sadk karfltryor. ym. Onlara aykr deyimler ve davranfllar bende de bir
Bir flarkcya, hayranlarna, bir mesaj olup olmad haksz istihza deprefltiriyordu.
soruluyor: Karflln da aldm istihzann hemen o gece...
Btn hayranlarma serzenifllerimi sunarm! Ahmet Cevatn direktifi gereince -iinde ne yazld-
*** n bilmediim kd gstererek- Evvelminci Savyet
Hanm kzmz toplumu elefltiriyor: vine (Birinci Sovyet Evi) inmifltim... Kk antam,
Baflka milletler uzaya gidiyor, biz hala yerimizde sa- hemen bofl kouflta, gelifli gzel bir demir karyolann
yklyoruz! altna srdm. Sokaa frladm. lnlarn grdm
*** Trke bir tiyatroya bilet aldm ve gittim.

Mzikli operetimsi bir oyundu bu... fiimdiki snflandr-
maya gre epik. Korolar filan var. Dekoru, rejisi bak-
mndan pek gzel tertiplenmifl, ama oyunun adn unut-
tum. flte, biz Osmanllarn aznlklara ortaoyunlarnda,
Karagz perdelerinde yaptmz muzipliklerin c bu-
rada alnyordu: stanbullu taklidi yaplyordu...
Sahneye, flilik fesli, pskl yanda bir stanbul zppesi
yerden telfll, kandilli temennalar akarak mzikle gi-
riyor. Toplulukta bir alkfl. sanki Meflhedi Cafer grn-
mfl Sarahanebafl flanosunda...
Ve konuflma... Azerbaycanly temsil eden yerli klktan
aktr, ona:
- Efendi, hava nicedir? diye soruyor.
stanbullu pencereden bakyor:
-Yamr yar.
Yani, sanki yamur yayor demifl oluyor. Oysa Aze-
rler bu yerde yafl yaptr derler. seyirciler basyor
kahkahalar... Azerbaycanl stanbulluya sormakta de-
vam ediyor:
- Efendi! Yar m, yamr m?
Kahkahalar...
- Efendi! Hem yamr dirsen, hem yar dirsen. Hangi-
sidir? Yamr m, yar m?
- Yamr yar.
Ha bre kahkahalar. bu anlaflmazlk kahkahalar arasnda
srp gidiyor (...)
Kaynak: Vl Nureddin (V-n). (1980). Bu Dnya-
dan Nzm Geti (4. bask). stanbul: Cem Yaynevi,
ss. 241-242.
nite 10 - Dil ve letiflim 247
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
1. e Yantnz doru deilse Girifl blmn
yeniden gzden geiriniz.
2. a Yantnz doru deilse Konuflma Dili
blmn yeniden gzden geiriniz.
3. c Yantnz doru deilse Konuflma Dili
blmn yeniden gzden geiriniz.
4. d Yantnz doru deilse Dillerin eflitlilii
blmn yeniden gzden geiriniz.
5. b Yantnz doru deilse Dillerin eflitlilii
blmn yeniden gzden geiriniz.
6. e Yantnz doru deilse Dillerin eflitlilii
blmn yeniden gzden geiriniz.
7. c Yantnz doru deilse Dillerin eflitlilii
blmn yeniden gzden geiriniz.
8. a Yantnz doru deilse letiflim Sreleri ve
letiflim Ortamlar blmn yeniden gzden
geiriniz.
9. d Yantnz doru deilse letiflim Sreleri ve
letiflim Ortamlar blmn yeniden gzden
geiriniz.
10. b Yantnz doru deilse Dil ve Kltr
blmn yeniden gzden geiriniz.
Sra Sizde Yant Anahtar
Sra Sizde 1
reniriz. nk o dilin ait olduu kltrn kavrama
ve alglama biimini renmeden dili de renmifl sa-
ylmayz. Dilin kurallar, bir kanun metni gibidir. Nasl
bir kanun metnini okuyarak o metnin ait olduu top-
lumsal olguyu anlamamz ve tanmamz mmkn deil-
se ve o toplumsal olguyu anlamak ve tanmak iin ka-
nunun o olguya nasl uygulandna, zel durumlarda
nasl yorumlandna bakmamz gerekiyorsa, dili de tam
anlamyla renebilmemiz iin o dilin iinde doduu,
etkiledii ve etkilendii kltrel dnyaya bir biimde
dhil olmamz gerekir. Bir dili renirken, her dilin be-
lirli bir kltrel ortam iinde ve tarihsel olarak yaplan-
dn unutmamamz flarttr.
Sra Sizde 2
Tartflnz. Hint-Avrupa dillerinin anayurduna iliflkin et-
kili bir baflka kuram Rus dilbilimcisi Maarn kuramdr.
Bu yaklaflma gre Hint-Avrupa dillerinin kken blge-
si Orta Asya ve Avrasya dzlkleridir. Kuram uyarnca
bu diller bu kken blgesinden gneye Hindistana,
gneybatya rana ve batya Rusya ve Avrupaya yayl-
248 Antropoloji

mfllard. Ancak flu anda kabul gren kuram, Renfrewun
Anadolu tezidir. Renfrewun tezi dilsel bulgularn yan
sra arkeolojik ve ekolojik bulgulara da dayandndan
daha gl bir yaklaflm olarak grlmektedir.
Sra Sizde 3
Latince Avrupada kutsal kitabn, dolaysyla dinin diliy-
di. Bu yzden Ortaalardan bafllayarak yaz dili Latin-
ce temelinde geliflti. Dinin dflnda dilin geliflmifl biim-
de kullanm alan felsefeydi. Felsefe Ortaalarda dinle
balantl bir dflnme alan olarak gelifltiinden Latince Emirolu, K. ve Aydn, S. (2003). Antropoloji Szl.
neredeyse 17. yzyla kadar temel felsefe dili olarak kal-
d. Felsefe dili ayn zamanda bilim dillerinin de temeliy-
di. Bu nedenle pek ok bilimin, zellikle doa bilimle-
rinin ve tbbn terminolojisi Latince terimlerden olufltu.
Sra Sizde 4
Bunlar birer ayr dildir. nk morfolojik olarak birbirle-
rine benzeseler de, tarihsel, kltrel ve siyasal nedenler-
le ayr semantik yaplara sahiptirler. Birbirine yakn baz
dillerde, rnein Kazaka ve Krgzcada, birbirini anla-
ma oran hayli yksekse de diller arasndaki coraf me-
safe arttka karfllkl anlaflma oran da dflmektedir. r- Vl Nureddin. (1980). Bu Dnyadan Nzm Geti.
nein Trkiyeden giden birinin Krgzistanda, Kazakis-
tanda, Yakutistan veya Altaylarda yaflayan Trk dilli bir
yerliyle tercmansz anlaflmas mmkn deildir. Ayrca
her Trk dili, siyasal ve tarihsel koflullarn da etkisiyle,
ayr birer edeb dil olarak geliflmifltir, her dilin ayr ve
zengin bir edebiyat vardr. Ancak Balkanlarda, Kafkas-
larn baz blgelerinde (rnein Ahskada), Irak ve Suri-
yede konuflulan Trkeler Anadoluda konuflulan Trk-
eyle ok benzeflir ve ayn dil gvdesinden saylr. Bu
yzden burada dilsel bir farkllaflmadan deil, ancak leh-
e ve az dzeyinde farkllaflmalardan sz edebiliriz.
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
Aydn, S. (1993). Modernleflme ve Milliyetilik.
Ankara: Gndoan.
Bates, D.G. (1996). Cultural Anthropology. Needham
Heights, Mass.: Allyn & Bacon.
Blount, B.G. (1974). Language, Culture and Society:
A Book of Readings. Cambridge, Mass.: Winthrop.
Dilar, A. (1968). Dil, Diller ve Dilcilik. Ankara: Trk
Dil Kurumu Yaynlar.
Dolukhanov, P. (1998). Eski Ortadouda evre ve
Etnik Yap (ev. S.Aydn), Ankara: mge.
Ankara: Bilim ve Sanat.
Heller, E. (2000). Arabeskler ve Tlsmlar: Bat
Kltrnde Dounun Tarihi ve ykleri. (ev.
D. Krmsoy Kucur). Ankara: mge.
Hickerson, N.P. (1980). Linguistic Anthropology.
New York: Holt, Rinehart and
Winston.
Kaya, K. (2005). Hindistanda Diller. Ankara: mge.
Mallory, JP. (2002). Hint-Avrupallarn zinde: Dil,
Arkeoloji ve Mit (ev. M.Gnay).
Ankara: Dost.
stanbul: Cem Yaynevi.
Whorf, B.L. (1940). Science and Linguistics,
Technology Review, 42, 229-248.

Sra Sizde 5
Yaz Tun ann baflnda, hemen hemen . 3000ler-
de icat edilmifltir. Yaznn icat edilmesini teflvik eden en
nemli etken servetin ve yeni devletli toplumsal rgt-
lenmenin temeli olacak artk-rnn kayt altna alnma
ihtiyacdr. Bunu yaznn ilk kullanld Sumer dnyasn-
daki metinlerin ok byk bir blmnn bu tr kayt-
lardan oluflmasndan anlyoruz. lk baflta bu dili, sadece
yazclar anlyor ve kullanabiliyordu. Dolaysyla yazclar
rnlerin bilgisine sahip olma tekeline bal olarak nem-
li bir iktidar paydafl haline geldiler. Bu yzden bu gruba
biz ilk yksek brokratlar adn verebiliriz.

Szlk
A B
Adl Antropoloji: Cinayete, kazaya ya da katliama kurban
gidenlerin ya da doal felketler sonucu hayatlarn kay-
bedenlerin iskelet kalntlar zerinden kimliklerinin ve
lm biimlerinin belirlenmesini, elde edilen kantlarn
mahkemelerde kullanlmasn salayan bir alan.
Afrikada Olufl: Modern insann Afrikada evrimleflerek yer-
yzne yayldn tanmlayan hipotez. Afrikadan kfl
olarak da adlandrlr.
Agro-Pastoralizm: Tarmclkla hayvancln birarada yr-
tlmesi. Kfllar daimi ky yerleflmelerinde yaflanr ve
yazlar hayvan srleriyle birlikte yaylaya klr.
Aksan: Bir dildeki standart bir sesi, zgn veya tannmfl ha-
linden farkl karma eilimi.
Alan Arafltrmas: Bir insan topluluu arasnda yaplan yo-
un ve uzun sreli -en az drt mevsim srmesi bekle-
nen- antropolojik arafltrma.
Alet antas: Bir topluluun hayat srdrmek iin kulland-
btn ara ve gerelerden oluflan ve onlarn teknolo-
jik durumlarn, doann nlerine kard sorunlar kar-
fllamaktaki yeterliliklerini gsteren, insan mamul rn-
lerin toplam.
Antropoid: Prosimianlar dflndaki primatlar kapsayan alt ta-
km. Yeni Dnya maymunlar ve Eski Dnya maymun-
lar bu alt takmn yeleridir.
Antropolojik Arkeoloji: Arkeolojiyi l kltrlerin arafltr-
mas olarak gren ve buna bal olarak btncl antro-
poloji kuramyla alflan bir arkeoloji yaklaflm.
Antropometri: nsan bedeninin ve iskeletinin boyut, biim
ve bileflim ynnden llmesi.
Art-rn: Temel ihtiyalar karfllandktan sonra arta kalan
retim fazlas.
Afliret: Ayn dili konuflan, ayn kltr paylaflan, gebe ise-
ler transhmans dngs srasnda ortak alanlar veya
zerinde anlafllmfl yaylak ve kfllaklar kullanan, yerle-
flik iseler ortak bir yerleflme sahas zerinde yaflayan, or-
tak tarihi ve toplumsal hatray paylaflan, birka kabile-
nin ya da soyun oluflturduu siyasal birlik.
Avrosantrizm: Avrupa tarihini, dflncesini ve toplumsal
gerekliini insanln ve dnyann merkeze alarak, do-
ru olann Avrupann rettii deerlerden, kurallardan
ve normlardan karlmas gerektii varsaymyla dnya-
nn geri kalann deerlendiren bakfl as.
Ayin: Toplu ya da tekil olarak gereklefltirilen ve tekrarlanan
tren.
Szlk 249
Bahecilik (Horticulture): apa tarm. Dnflml tarm
(shifting cultivation) ve tarla orman dnflm (field-fo-
rest rotation) olarak da adlandrlmaktadr.
Beyin Hacmi: Beynin kafatasnda kaplad toplam hacim.
Beyin kapasitesi.
Biyoarkeoloji (nsan Biyoarkeolojisi): Eski insan toplu-
luklarnn iskelet kalntlarna bakarak onlarn yafladkla-
r salk sorularn, demografik zelliklerini, belirlenebil-
dii lde lm nedenlerini, mr beklentilerini, b-
yme ve geliflme durumlarn, geim etkinliklerine ve
yaflam koflullarna bal fiziksel deiflmelerini arafltran
bilim dal.
Biyolojik Taflma Kapasitesi: Belirli bir yaflam alannda
(ekolojik eflikte), o evrenin ekolojik koflullarnn sun-
duu olanaklarla, herhangi bir glk ekmeden yafla-
yabilecek en yksek miktardaki canl says.
Brafliyasyon: Eski dnya maymunlar ile kuyruksuz byk
maymunlarn bazlarnda gzlenen, kollar araclyla
aa dallarnda salnarak uygulanan hareket sistemi.
Btnc Kltr Kuram: Bir topluluu tm biyolojik, top-
lumsal ve kltrel ynleriyle bir btn olarak anlamaya
ve btn kltrleri iine alacak evrensel bir kltr bilgi-
sine ulaflmaya alflan kuramsal ynelim.
Byk lekli Toplumlar: Karmaflk iktisad toplumsal ve
kltrel iliflkilerin hkim olduu, nfusu grece kalaba-
lk olan, genifl bir alana yaylan, yatay ve dikey toplum-
sal hareketlilii olan, yerleflim rnts bakmndan be-
lirli bir iktisad ve toplumsal kademelenmeye sahip, bu
kademelenme erevesinde baflka toplumlarla da iliflki
kuran toplumlar.
C-
Cins: Benzer uyarlanmalara sahip, benzer trlerden oluflan
taksonomik bir birim.
okkltrclk: Bir lkede kltrel eflitliliin iyi ve arzu
edilir olduu fikri ve bu eflitliliin kltrel ve siyasal
temsile yansmas.
ok Merkezli Evrim: Modern insann kkeninin 2 milyon yl
ncesinde olduunu, Homo erectuslarn blgesel olarak
evrimleflerek bu blgelerde yaflayan modern insanlara
dnfltklerini savunan hipotez.
D
Deiflme rnts: Deiflmenin belirli bir denge iinde ve
deiflen gelerin karfllkl iliflkisi bozulmadan yrmesi
durumu.
250 Szlk
Dik Yrme: ki ayak zerinde dik durufl poziyonu ve buna
dayal hareket sistemi
DNA (Deoksiribo Nkleik Asit): Genetik kodu taflyan mo-
lekller.
Doal Seilim: Yafladklar evreye en iyi uyarlanan canlla-
rn hayatta kalmas, uyarlanamayanlarn ise lmesi ya da
elenmesi biiminde iflleyen sre.
Doa Tarihi Yntemi: Doadan elde edilen gzlemlerden
yola karak doa ve onun tarihi hakknda genellemele-
re-yasalara varma yntemi.
Drahoma: Bafllk parasnn tersi olan bu uygulamada kadnn
ailesinin erkek tarafna bir tr dn hediyesi olarak pa-
ra veya mlk vermesi.
E Evrim: Zaman ierisinde bir trn genetik yapsnda meyda-
Endogami (evlilik): Kiflinin kendi grubu iinden
evlenmesi.
Ekolojik Eflik: Canllarn yafladklar ortam ve onlarn bu or-
tama yaptklar uyarlanmalarn btn.
Egzogami (Dflevlilik): Kiflinin kendi grubu dflndan
evlenmesi.
Emik Yaklaflm: Topluluun znel deerleriyle fiziksel ve
toplumsal dnyay, onlarn doast ile girdii iliflkiyi
anlama ve anlamlandrma becerisi.
Endstriyel ve Kentsel Arkeoloji: Sanayi toplumlarna z-
g olan ancak flimdi kullanlmayan iflliklerin, fabrikala-
rn, alflma alanlarnn, ifli konutlarnn vs. incelenmesi
yoluyla sanayi toplumunun deiflimini ve bu toplumsal
tarzn bafllang durumunu arafltran arkeoloji alan.
Ensest Tabusu: Yakn akraba olarak tanmlanan kiflilerle cin-
sel iliflkinin ve evliliin yasak olmas.
Eosen: Senozoyik an ikinci evresi. Gnmzden 53 il 37
milyon yl ncesi.
Epipaleolitik Dnem: Neolitik dnemi hazrlayan ve gn-
mzden 12 il 10 bin yl ncesinde Ortadou blgesin-
de ortaya kan kltrel geliflmeleri yanstan dnem.
Erilmerkezcilik: Toplumun ve toplumsal zihniyetin rgt-
lenmesinde erkei ve onun toplumsal rollerini merkeze
alarak davranma ve tutum gelifltirme eilimi.
Eski Dnya Maymunlar (Katarini): Primatlar takm ieri-
sinde snflandrlan bir st aile. Asya ve Afrika ktasnda
yaflayan maymunlar, kuyruksuz byk maymunlar ve
insan ierir.
Etik Yaklaflm: Genel antropoloji bilgisinin bize rettikleriy-
le ve farkl deneyimlerin birikimi olan bir genel kltr
bilgisiyle bir topluluun deerlerine ve yaflam tarzna
eilme pratii.
Etnikmerkezcilik: Kiflinin ve toplumun kendi toplumunu ve
onun deerlerinin merkeze alarak ve ycelterek dnya-
y ve baflka insan ve toplumlar anlamlandrmas, onlara
buna gre deer bimesi.
Etnoarkeoloji: Eski toplumlarn yaflam ve geim biimlerini
anlamak, kullandklar simgeleri ve aletlerin ifllevlerini
zmlemek iin, o toplumlara benzedii dflnlen ve
hl geleneksel yaflam srdren topluluklarn bugnk
yaflamlarn izleyen yeni bir arkeoloji alan.
Etnografya: Alanda gzleme dayal olarak bir topluluun b-
tn kltrel ynlerinin kaydedilmesi.
Etnoloji Gelenei: Eski toplumlarn olduu kadar adafl top-
lumlarn da gndelik hayatn ve kltrn karfllafltrma-
l olarak incelemeye ynelik Kta Avrupas yaklaflm.
na gelen deiflim.
F
Fiziksel Antropoloji: Yaflayan insan topluluklarnn biyolo-
jik eflitliliini, byme ve geliflme sorunlarn inceleyen
antropoloji dal.
Fiziksel evre: nsan ve dier canllar kuflatan iklimsel, me-
teorolojik, atmosferik ve yersel evre koflullarnn tm.
Fonem: Anlaml en kk ses birimi.
Fonetik Alfabe: Sesleri temsil eden iflaretlerden kurulu alfabe.
G
Genetik Srklenme: Bir populasyonun rasgele remeden
ya da reme baflarsndaki farkllklardan kaynaklanan
gen frekanslarndaki rasgele deiflim.
Gen Akfl: Bir populasyondan dierine gen akfl.
Gen Havuzu: Bir neslin yeleri tarafndan, bir sonraki nesle
aktarlabilecek genlerin toplam.
Genotip: Bir organizmann sahip olduu genetik zellikler.
Geosantrizm: Dnyay gnefl sisteminin ve evrenin merkezi
olarak gren bakfl as.
Gramer: Szcklerin farkl biimlerde rgtlenerek anlaml
bir btn kurmasn salayan sistem.
H
Heterodoksi: Dinin ortodoks yorumun dflna karak kiflisel
deneyimlere yer veren ve baz ahlk ve mistik arayflla-
ra giriflen uygulamalar.
Hilobatlar (Hylobatidae): Asyann gneydousunda, zel-
likle Malezyadaki ormanlk alanlarda yaflayan jibonlar
ve siamanglardan oluflan, Primatlar takm ierisinde Ho-
minoidea st ailesinin altnda snflandrlan bir ailedir.
Hominidae: Taksonomik olarak insan ailesi. Yaflayan ve nes-
li tkenmifl insan ve insanslar ierir. Hominin de denir.

Hominoidea: Primatlar takm ierisinde bir st aile. Orangu-
tan, goril, flempanze gibi kuyruksuz byk maymunlar,
hylobatlar ve insan bu ailenin yeleridir.
Homosantrizm: nsan btn canllar ve canszlar dnyas
iinde merkez bir deer olarak alan, insann bu varsay-
lan deeri zerinden dier canl ve cansz dnya zerin-
deki tahakkmn ve denetimini meflrulafltran grfl.
Holosen: Gnmzden 10 bin yl nce bafllayp hl devam
eden jeolojik dnem.
I-
Irk: Morfolojik farkllklara dayanarak insanlarn snflandrl-
mas sonucunda ortaya kan biyolojik gruplar.
dyografik: nsan gerekliin eflitli ynlerini her birinin ken-
di zel tarihsel geliflimi ve konumu asndan deerlen-
direrek, her biri iin benzersiz, birbirine kyas edileme-
yecek ve ortak bir ilkeye varlamayacak bir bilgi alan
ama yaklaflm.
dyografik Alfabe: Belirli kavramlar temsil eden iflaretlere
dayal alfabe.
lksel Topluluk: nsan toplumlarnn ve toplumsal zellikle-
rin ilk halini temsil eden topluluk.
fllevsel (Anolog) Organ: Farkl yap ve kkene sahip olan,
dolaysyla evrimsel adan birbirleriyle iliflkili olmayan,
benzer ifllevleri stlenen organlar.
K Kltrel Besin Listesi: Bir kltrn yenebilir sayd beslen-
Kafatas Endisi: Kafann genifllik lsnn uzunluk ls-
ne blmnn 100 ile arpmyla elde edilen deer.
Kalkolitik Dnem: Neolitik dnemi izleyen ve afla yukar
. 5500 il 3500 yllar arasnda srmfl olan dnem.
Karma (Omnivor, Hepil) Beslenme: Hem bitkisel kay-
nakl hem de etin dahil olduu beslenme modeli.
Karfllafltrmaclk: Kltrleri ve toplumlar kendi baflna de-
il, baflka kltr ve toplumlara ait zelliklerle karfllaflt-
rarak ele almaya alflan yaklaflm.
Katastrofizm (Tufan Teorisi): Yaflanan tufanlarn birok can-
l trn yok ettiini, daha sonra bu canllarn yerine Tan-
r tarafndan yenilerinin yaratldn kabul eden grfl.
Katlarak Gzlem Teknii: Arafltrmacnn arafltrd toplu-
mun iine bizzat katlarak ve zaman iinde onlardan bi-
ri haline gelerek o topluluun bilgisine dorudan ulafl-
mas teknii.
Kip: Fiil kk ve gvdelerinin trl eklerle girdikleri kalp.
Klan: Ortak bir atadan geldiine inanan, ancak bu atayla ba-
larn somut biimde belirlemeyen akraba grubu.
Korda: Vcudun orta hattndan uzanan merkezi sinir sistemi.
Szlk 251
Kozmopolitizm: Farkl kltrlerin, dnya grfllerinin ve ge-
leneklerin birarada bulunduu ve birbiriyle karflma ei-
liminde olduu toplumsal-kltrel ortam.
Kreol Dil: Bir pidgin dilin yerli bir dil haline gelmifl biimi.
Konik Klan Modeli: Baba yanl soy izgisini izleyen ve so-
yun dallarnn birbirine karfl hiyerarflik konumlanflnn
soy izgisi iinde ataya yaknla gre belirlendii soy
iliflkileri sistemi.
Kkendefl (Homolog) Organ: Ortak atadan kken alan, bir-
den fazla trn paylaflt yapsal adan benzer organlar.
!Kung San: Gney Afrika (Botswana)daki Kalahari lnde
yaflayan avc-toplayc bir halk.
Kuyruksuz Byk Maymunlar (Pongidae): Orangutan, go-
ril ve flempanze olmak zere farkl primat trnden
oluflan, Primatlar takm ierisinde Hominoidea st aile-
sinin altnda snflandrlan bir ailedir.
Kk lekli Topluluklar: Ky, afliret, kabile ve cemaat
gibi dflk nfuslu, byk lde kapal bir ekonomi
iinde yaflayan, dier topluluklarla toplumsal, kltrel
ve iktisad iliflkisi olmayan ya da ok snrl olan toplu-
luklar.
Kltr-Aflr alflma: Arafltrmacnn kendi kltr dflna -
karak baflka kltrleri alflmas.
Kltr Devrimi: Bir halkn yaflam tarzn, gelenek grenek
ve inan biimlerini kkten deifltirmeye ynelik siyasal
mdahale.
me rnlerinin tamam.
Kltrel Grecilik: Btn kltrleri deerli ve birbiriyle eflit
sayan yaklaflm.
L
Lamarkizm: Bireylerin yaflarken kazandklar zelliklerin ge-
lecek kuflaklara aktarldn ne sren kuram.
Lehe: Ayn dil ierisinde coraf ya da toplumsal olarak orta-
ya kan dilsel bir farkllaflma.
Levirat: Kocas len kadnn, kocasnn erkek kardefllerinden
biriyle evlenmesi.
Lingua Franca: ok sayda farkl dilin konuflulduu karmaflk
corafyalarda btn topluluklarn anlaflmalarn temin
edecek ortak dil.
M
Makro Evrim: Gruplarn reme engeliyle birbirlerinden ayr-
larak yeni trlerin ortaya kmas.
Meknsal evre: Doann sunduu olanaklar deerlendirile-
rek insan eliyle ya da teknolojik olanaklarla yaratlan
kltrel-yapay evre.
252 Szlk
Miyosen: Senozoyik an drdnc evresi. Gnmzden 25 zclk: Varlklarn tarihsel deiflmesi ve onlarn meknsal
il 5 milyon yl ncesi.
Mikroevrim: Gen frekansnda bir kuflaktan dierine ortaya
kan deiflim.
Minimalizm: htiyalar en az sayda girdi ve kaynak kullana-
rak giderme eilimi.
Molekler Saat: Mutasyonlarn ortaya kma ve birikmeleri-
ne dayal olarak trlerin birbirilerinden ayrld zamann
belirlenmesi yntemi.
Monogami (Tekefllilik): Belirli bir zaman diliminde tek bir
erkekle tek bir kadnn evli olmas.
Monoteizm (Tektanrclk): nsanlarla zaman zaman kendi
elileri yoluyla iliflki kuran tek bir yce Tanrya imana
dayanan inan.
Mutasyon: Kromozomlarn yaps, says ya da genlerde mey-
dana gelen ani deiflimler.
N ler arasnda postlarnn tmarlanmas, parazitlerin ayk-
Neolitik Dnem: Gnmzden 10 bin yl nce bafllayp yak-
laflk olarak 7 bin yl ncesine kadar devam eden, insan-
larn bitkileri ve hayvanlar evcillefltirerek retimcilie
getii dnem.
Nesep: Gsterilebilir, tanmlanabilir ve kantlanabilir soy ilifl-
kisi.
Nifl: Bir organizmann yaflad ortam ve onun bu evreye
uyumsal tepkilerinin btn.
Nomotetik: Genel bir ilkeye ya da yasaya ynelik bilgi reti-
mi ya da verilerin ve bulgularn bu amala deerlendiril-
dii yaklaflm.
O-
Oligosen: Senozoyik an nc evresi. Gnmzden 37
il 25 milyon yl ncesi.
Ortaklk (Yarclk): Baflkasnn sahip olduu bir toprakta Poplasyon: Ayn blgede yaflayan ve kendi aralarnda ift-
alflan iftinin rnn ya da kazancn belli bir blm
karfllnda emeini ortaya koymas.
Ortodoks Dnya Grfl: Egemen ve yazl kurallara daya-
nan, toplumun ynetici sekinlerinin benimsedii dnya
grfl.
Ortodoksi: Dinlerin kitab biimde tebli edilmifl, snrlar be-
lirlenmifl yorumu.
Oryantalizm: Batl gzyle douya bakmak.
jeni: Irk islah anlamna gelen bir uygulama. Saf ve salkl
bir rk yaratmak iin rkn kt unsurlardan temizlenme-
si ve iyi unsurlarn oalmasnn teflvik edilmesi.
l Dil: Bugn konuflan hi kimsenin olmad eski dil.
mr Beklentisi: Belirli bir dnem ve toplumda bireylerin
ortalama olarak ka yl yaflayabileceini gsteren yafl
farkllaflmalarn dikkate almadan onlarn zn arafltr-
maya ynelen bakfl as.
P
Paleoantropoloji (nsan Paleontolojisi): nsan atalarnn
ve ilk insan trlerinin fosil kalntlarn inceleyerek insan
evrimini aklamaya alflan bilim dal.
Paleontoloji: eflitli katmanlarn arasndan tafllaflmfl olarak
kan, eflitli dnemlerde yaflamfl canl kalntlarnn in-
celenmesi yoluyla canllara ait evrimleflmenin evrelerini
gstermeye alflan arafltrma alan.
Paleosen: Senozoyik an ilk evresi. Gnmzden 65 il 53
milyon yl ncesi.
Panteizm (oktanrclk): ok sayda tanrnn varlna ina-
nlan inan.
Parazit Ayklama: Antropoid maymun topluluklarnda birey-
lanmasn ieren sosyal bir davranfl rnts.
Pastoralizm: Gebe-hayvanc geim ve yaflam tarz.
Pidgin Dil: zellikle smrgeciliin etkisiyle belirli bir dil
alanna giren yabanc bir dilin, basitlefltirilmifl bir gramer
ve sz varlyla o dil alannda kullanlan biimi.
Piktografik Alfabe: Resimlere dayal alfabe.
Pliyosen: Senozoyik dnemin beflinci ve son evresi. Gn-
mzden 5 il 1,8 milyon yl ncesi.
Poliandri (okkocallk): Bir kadnn ayn anda birden faz-
la erkekle evli olmas.
Poligami (okefllilik): Kadnn veya erkein ayn zaman di-
limi ierisinde birden ok eflle evli olmas.
Polijini (okkarllk): Bir erkein ayn anda birden fazla
kadnla evli olmas.
Polimorfizm: Fenotipik etki yapabilen bir gen deiflkeni.
leflebilen bireylerin oluflturduu topluluk.
Poplasyon Genetii: nsan topluluklar arasndaki kaltm-
sal/genetik iliflkileri, benzerlik ve farkllklar inceleyen
bilim dal.
Postmodernizm ve Postyapsalclk: Byk anlatlara, z-
cle, nesnelcilie, kat nedensellie, evrenselcilie ve
Aydnlanma dnemiyle birlikte merkeze oturan insanlk
ideallerine karfl, yereli, greli olan, tikeli ve okseslilii
savunan, kk anlatlar, baflka deyimle herkesin ken-
dince doru olan hikyesini esas alan ve bu yolla tek bir
hakikat yerine hakikatlerin oulluu ilkesini getiren ye-
ni -modernizm sonras- dnya tasarm.

Prehistorya: Kazlar ve yzey arafltrmalar yoluyla insanlarn
yaz ncesi alardaki yaflam ve geim biimlerini, bu
kaz ve yzey arafltrmalarndan elde edilen retim ara-
larna, barnaklarna, rettikleri kk ara-gerelere ba-
karak anlamaya alflan bir arkeoloji alan.
Primat: Yaflayan ve soyu tkenmifl olan maymunlar, kuyruk-
suz byk maymunlar ve insan kapsayan, memelilerin
bir takm.
Primatoloji: nsanlarn canllar dnyasndaki en yakn akra-
balar olan kuyruksuz byk maymunlarn, maymunla-
rn ve dier primatlarn sosyal yaflamn ve biyolojisini
inceleyen bilim dal.
Prosimiyen: En erken primatlara benzeyen, kk beyni, -
kntl burnu ve iri gzleriyle ilkel zelliklere sahip olan
primat grubu.
R Transformizm: Canllarn yaplarnn sabit deil, deiflebilir
Rekombinasyon: Rasgele remeyle bir trn gen havuzu
ierisindeki genlerin oluflturduu sonsuz eflitlilik.
Ritel: Kutsall simgelefltiren ayinleri ve eflitli ibadet biim-
lerini ieren kurumsallaflmfl davranfllar.
S nemli kltrel ve iktisad geliflmelerin yafland a.
Senozoyik: Jeolojik alardan beflincisi ve en yenisi. Gn-
mzden 65 il 1,8 milyon yl ncesi.
Sentaks: Szdizimi. Bir dilde szcklerin anlaml cmleler
oluflturacak flekilde dizilmesi.
Serf: Toprak sahibi olmayan, bir beyin ya da byk toprak
sahibinin topranda, o toprakta retim yapmak flartyla
yaflayan ve geimini bylece temin eden kyl tipi.
Simge: Anlam kltre bal, yani greli ve keyf olarak belir-
lenmifl, renilebilen her trl iflaret.
Sororat: Kars len erkein, karsnn kz kardefllerinden bi-
riyle evlenmesi.
Soy: Kifliyi dikey biimde, gemifle doru ataya balayan, top-
lumsal ve kltrel olarak tannmfl balar.
Soru Kad: nceden hazrlanmfl ve genellikle seenekli
cevaplar da verilen soru listesi.
T halinde, gelerinin birbiriyle iliflkisi balamnda iflleyen
Taksonomi: Canllarn sistematik olarak snflandrlmas.
Tabakalaflma: Toplumun iktisad, siyasal ve kltrel olarak
birbiriyle hiyerarflik iliflkisi olan ve eflitsizlik douran
farkl kmelere blnmfl olmas.
Tarihsel Arkeoloji: Yazl kaytlar ve arkeolojik kazlardan
elde edilen verilerle grece yakn gemifle ait toplumla-
rn ve kltrlerin yaflam ve geim biimlerini, kltrel
hayatlarn arafltran arkeoloji alan.
Szlk 253
Tekdzelik (Uniformitarianism): Yeryzn oluflturan kat-
manlarn gnmzde gzleyebildiimiz rzgar, sel, eroz-
yon, bitkiler, volkan patlamalar, depremler ve buzul ha-
reketleri gibi tekdze olan doal srelerle olufltuu d-
flncesi.
Tek Hatl Evrim: nsanln geliflimini ilkelden geliflmifle do-
ru izlenen tek bir hat zerinde grmek ve aklamak ei-
liminde olan evrimci grfl.
Tek Merkezli Evrim: Genetik arafltrmalarla gnmzde ya-
flayan btn insanlarn tek bir kkene sahip olduunu
tanmlayan hipotez.
Toplumsal Hareketlilik: Toplumun bir tabakasndan veya s-
nfndan baflka bir tabakasna ve snfna geifl esneklii.
Toplumsal Yap: Birbiriyle ifllevsel ve birbirini tamamlayc
iliflkisi olduu dflnlen toplumsal gelerin ve kurum-
larn oluflturduu sistemli btnlk.
olduu grfl.
Transhmans: nsanlarn temel retim ve besin kayna olan
hayvan srleriyle birlikte her zaman taze olan otlak ve
ayrlara hareketi.
Tun a: . 3500 il 1200 yllar arasnda srmfl olan ve
U
Uyarlanma (Adaptasyon): Canllarn hayatlarn ve trleri-
nin devamn salamak iin yafladklar evreye biyolojik
ve davranflsal olarak uyum salamalar sreci. nsann
uyarlanma srecinin bir de kltrel boyutu vardr.
V
Varyasyon: Deifliklik, eflitlilik.
Y
Yapay Seilim: Canllarn istenilen zelliklerinin insanlar ta-
rafndan seilerek retilmesi, bylece arzu edilen nitelik-
lere sahip bitkilerin ya da hayvanlarn ortaya kmas.
Yapsal-fllevselcilik: Kta Avrupas antropoloji geleneinin
aksine, toplumsal ve kltrel sistemi yapsal bir btn
bir organizma gibi gren, bu nedenle de alan arafltrma-
sn tek yntem olarak ne karan yaklaflm.
Yaradlfllk: Canllarn Tanr tarafndan yaratldn ve de-
iflmez niteliklere sahip olduklarn savunan grfl.
Yaflamsal evre: nsann birlikte yaflad, zaman zaman sem-
biyotik iliflki iine girdii, zaman zaman evcillefltirerek
ya da yaban olarak dorudan yararland ya da yaflam-
n tehdit altnda tutan bitki ve hayvan varl.
254 Szlk

Yafllandrma: Doa veya insanlk tarihinde belli bir dnem-

de yaflamfl belli bir nesnenin veya znenin eflitli biim-
lerde elde edilen kantlar veya bulgular zerinden bug-
ne gre yaflnn tahmin edilmesi.
Yeni Dnya Maymunlar (Platirini): Primatlar takm ieri-
sinde snflandrlan bir st aile. Orta ve Gney Ameri-
kada yaflayan, genifl ve burun kanatlar dfla dnk bu-
run biimine sahip maymunlar ierir.
Yeni Etnografya (Hikyeci Etnografya): Arafltrmacnn
alan arafltrmas yaparken gzlemi kendisine yneltmesi
ve alanda gzlenenlerin bakfl asndan kendi hikyesi-
ni ve deneyimini yanstma giriflimi.
Youn Tarm: Sadece geimlik retim yapmakla yetinmeyip
artk deer de yaratan bir retim etkinliine gemifl ve
bu etkinlik etrafnda rgtlenmifl tarm biimi.
Yorumlamaclk: Her trden yazl ve szl metnin, tarihsel
olaylarn, doadaki srelerin ve btn yaflam deneyim-
lerinin en iyi nasl anlafllabileceine dair anlamac giri-
flim; olan ve olmufl herfleyin izleyenin gznden, onun
yorumuyla grlebilmesini amalayan yntemsel arayfl.
Yksek Kltr: Yazya, karmaflk dil becerilerine, pahal ve
lks tketime, geliflmifl ve kat protokollerin geerli ol-
duu tutumlara ve incelmifl bir sanata dayanan, toplu-
mun sekinlerinin kltr.
 Dizin 255

Dizin
A Deiflme rnts 26
Devlet 120, 137, 139, 141, 142, 145, 151, 152, 155-167, 170,
Adl Antropoloji 7
172, 177
Afrikada Olufl 109
Difzyonizm 48, 50, 51, 59
Agro-Pastoralistler 134
Dik Yrme 100, 102, 103
Aile 177, 178, 181, 183-189, 191, 195
Doa Tarihi Yntemi 10, 14
Akrabalk 177-182, 184, 188-195
Doal Seilim 81, 94-98, 112
Aksan 228
Dou Mistisizmi 202, 210, 211
Alan Arafltrmas 9, 15-17
Dnflml Tarm (Shifting Cultivation) 136
Alet antas 122
Drahoma 181, 187
Animalizm 202, 208
Animatizm 202, 208
Animizm 202, 208, 209 E
Antropoid 66, 69, 72, 73, 99 Ekolojik Eflik 25, 120

Antropolojik Arkeoloji 7 Egzogami 182

Antropometri 171 Emik Yaklaflm 15

Art-rn 124, 133, 137, 151, 155, 172 Endogami 182

Afliret 5, 34, 140-142, 184 Endstri Devrimi 151-153, 161, 162, 165, 167, 168, 172

Avc-Toplayclk 50, 117-119, 124, 133, 135, 145, 161 Endstrileflme 152, 163, 165, 169, 170

Avrosantrizm 10 Endstriyel ve Kentsel Arkeoloji 8

Ayin 106, 140, 201-207, 211-214, 216 Ensest Tabusu 178, 194, 212

Azgeliflmifllik 152 Eosen 99, 112

Epipaleolitik Dnem 127

B Erilmerkezcilik 58

Badafltrmaclk 202, 212 Eski Dnya Maymunlar 66, 73-75, 99

Bahecilik (Horticulture) 135 Etik Yaklaflm 15

Beden Dili 224, 238 Etnikmerkezcilik 5, 58

Benedict, Ruth F. 36, 54 Etnoarkeoloji 8

Beyin Hacmi 101 Etnobilim 48, 57, 59

Biyoarkeoloji 6, 7 Etnografya 2, 6, 8, 9, 15, 16, 50

Biyolojik Antropoloji 2, 6, 9, 11, 14, 99 Etnoloji 2, 9, 17

Biyolojik Taflma Kapasitesi 120, 121, 133 Etnoloji Gelenei 9

Boas, Franz 9, 13, 47, 51, 59 Evlilik 177-190, 193-195

Brafliyasyon 75 Evrim 6, 47-51, 55, 56, 59, 67, 68, 83, 93-100, 102, 103, 105,

Btnc Kltr Kuram 4 108, 109, 112

Byk Gelenek 152, 154, 156

Byk lekli Toplumlar 5 F
Feminizm 48

C- Fiziksel Antropoloji 7, 171

Cinsiyet 177-179, 190, 191, 193-195 Fiziksel evre 4, 51, 202, 208

atflmaclk 48 Fonem 228, 231, 239, 241

ok Merkezli Evrim 109 Fonetik Alfabe 239

okkltrclk 41, 152, 170

G
D Geimlik Tarm 118, 133, 140

Darwin, Charles 11, 95, 97, 112 Gen Akfl 98

256 Dizin

Gen Havuzu 98 Kuyruksuz Byk Maymunlar 66, 70, 72-79, 87, 100-102,
Genetik Srklenme 98, 113 112
Genotip 85, 98 Kk Gelenek 152, 154
Geosantrizm 10 Kk lekli Topluluklar 5
Gebe-obanlk 118, 134, 135, 140, 141 Klt 212
Gramer 228, 235, 244 Kltr 4, 5, 7-9, 12-17, 24-27, 29-33, 35-37, 39-42, 49-55, 59,
72, 79, 110, 119, 121, 128, 136, 151, 153, 154, 163, 168,
H 169, 171, 172, 179, 184, 188, 193, 213, 223-227, 230, 232,
Hane 16, 136, 137, 139, 178, 180, 188 234, 237, 238, 242-244
Heterodoksi 211 Kltr Devrimi 31
Hilobatlar (Hylobatidae) 74-76 Kltr fioku 24, 40
Holosen 126, 127, 129, 143 Kltr-Aflr alflma 16
Hominid 99, 100, 102, 103, 112 Kltrel Besin Listesi 121
Homosantrizm 10 Kltrel Btnleflme 24, 41, 42
Kltrel Deiflme 7, 24, 29, 30, 34, 40, 41, 53, 56
I- Kltrel Ekoloji 48, 55, 59
Irk 67, 79, 81, 82 Kltrel Evrimcilik 48
badet 202, 203, 205, 207, 210-213 Kltrel Gecikme 24, 40, 42, 168
dyografik 14, 51 Kltrel Grecilik 5, 7, 47, 48
dyografik Alfabe 239 Kltrel Maddecilik 48, 57, 59
lksel Topluluk 28 Kltrel zmseme 24, 40, 42
nsanslar 94, 99, 101-103, 112 Kltrel Yaylma 39, 169
fllevcilik 56 Kltr-Kiflilik 48, 54, 59
fllevsel-Grevdefl (Anolog) Organ 68 Kltrleme 38, 41, 42, 163-165, 188
Kltrlenme 39
K Kltrleflme 38, 154, 159, 212
Kafatas Endisi 81, 87
Kalkolitik Dnem 137 L
Karizma 202, 207 Lamarkizm 96
Karma Beslenme 71 Lehe 230-233, 241, 244
Karfllafltrmaclk 5 Levirat 178, 186
Katastrofizm 96 Lvi-Strauss Claude 14, 35, 53, 54, 59, 181
Katlann Gzlemi 16 Lingua Franca 235, 236
Katlarak Gzlem Teknii 13, 15-17 Linn Carl von 66, 67, 96
Kent 6, 119, 137, 144, 145, 151-155, 157-160, 162, 165-167,
170, 172 M
Kent Devrimi 152, 153 Maara Sanat 94
Kip 227, 228 Makineleflme 152, 166
Klan 140, 141, 145, 186 Makro Evrim 95
Konik Klan Modeli 140, 141 Malinowski Bronislaw14, 33, 52, 53, 56, 59, 123
Konuflma Dili 8, 25, 28, 30, 204, 223-225, 228, 229, 237, 239, Meknsal evre 4
241, 244 Mendel, Gregory 98
Korda 69 Mikro Evrim 26, 95
Kozmopolitizm 154, 160 Minimalizm 123
Kkendefl (Homolog) Organ 67, 68 Mitoloji 202-204, 206, 209, 214-216
Kreol Dil 235 Mitos 57, 202, 214-216
 Dizin 257

Miyosen 24, 99, 100, 112

R
Molekler Saat 109
Radcliffe-Brown, Alfred, R. 9, 14, 52, 53, 59
Monogami (Tekefllilik) 182
Rekombinasyon 98
Monoteizm (Tektanrclk) 210
Ritel 205-208, 213
Morgan 48-50, 55, 56, 59
Mutasyon 81, 98, 109
S-fi
Sapir-Whorf Kuram 224, 243, 244
N Senozoyik 99
Neolitik Devrim 118, 119, 128, 132, 133, 142, 161, 230
Sentaks 228
Neolitik Dnem 119, 121, 122, 127, 130, 131, 137
Serf 137, 145
Nesep 140
Simge 3, 8, 28, 30, 33-35, 42, 48, 57, 202-206, 209, 212-216,
Nomotetik 14, 51
224, 225, 237, 238, 244
Simgecilik 48, 214
O- Sororat 186
Oligosen 99, 112
Soru Kad 16
Ortaklk (Yarclk) 137
Sosyal/Kltrel 17, 49
Ortodoks Dnya Grfl 154
Sosyobiyoloji 48, 54, 59
Ortodoksi 211
Soy 140-142, 213
Oryantalizm 9
fiamanizm 209
jeni 81
l Dil 230, 235, 236
T
mr Beklentisi 121, 165, 167
Tabakalaflma 123, 124, 126, 135, 136, 145, 151, 153, 155, 157,
zclk 30
158, 161, 172
Tabu 10, 48, 202, 212, 213, 216
P Taksonomi 67, 75, 87, 96, 101
Paleoantropoloji (nsan Paleontolojisi) 6, 10
Tarihsel Arkeoloji 7
Paleontoloji 6, 10
Tarihsel zgclk 48, 51, 59
Paleosen 99, 112
Tarla Orman Dnflm (Field-Forest Rotation) 136
Panteizm (ok Tanrclk) 209
Tafl Aletler 104, 110, 112
Parazit Ayklama 73
Tek Hatl Evrim 49
Pastoralizm 134
Tek Merkezli Evrim 109
Pidgin Dil 235
Tekdzelik (Uniformitarianism) 96
Piktografik Alfabe 239
Toplumsal Cinsiyet 28, 58, 59, 171, 177-179, 193, 195
Pliyosen 99, 100
Toplumsal Hareketlilik 156
Poliandri (okkocaclk) 183
Toplumsal Yap 9, 52, 53, 59
Poligami (okefllilik) 182
Transformizm 96
Polijini (ok Kadnllk) 182, 183
Transhmans 134, 139, 141
Polimorfizm 83
Tun a 137, 142, 153, 154
Poplasyon Genetii 7
Tylor, Edward 29, 49
Postmodernizm 10
Postyapsalclk 10
U-
Prehistorya 7
Uyarlanma 3, 4, 6, 10, 25, 26, 30, 31, 37-39, 42, 54, 56, 59, 68,
Primat 27, 74-76, 78, 79, 87, 238
70, 73, 84, 85, 102, 117, 120, 124, 125, 134, 136
Primatoloji 6
nc Dnya 49, 152, 167, 236
Prosimiyen 66, 69, 70, 72, 73, 99
258 Dizin

V
Varyasyon 97

Y
Yapay Seilim 97
Yapsal fllevcilik 60
Yapsalclk 48, 53, 54, 57, 59
Yapsal-fllevsel 9
Yaradlfllk 96
Yaflamsal evre 4
Yafllandrma 10
Yeni Dnya Maymunlar 66, 70, 73, 74, 99, 112
Yeni Etnografya (Hikyeci Etnografya) 16
Youn Tarm 134, 136-138, 145, 153, 164
Yorumlamaclk 14
Yksek Kltr 7, 50, 152, 153, 160, 163, 234

Z
Zorla Kltrleme 24, 41, 42